Deel LXIV Aflevering 1-2
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DB
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1946
SUBAEGIDEPALLAS
F T TUTA
I~HOUD
In memoriam J. W. MULLER, door de Redactie
PETERJ, H. 11., Over Esmoreit. 3
VOOYS, c. G. N. DE, Tekstverbetering in de "Esmoreit" 29
VAN GILSt, Or. J. B. F., T aalkundige opstellen
I. Bijbelsche namen bij Corn elis Everaert
I. Syban, Anam, Peredicxcion
2 . Ecclesiasticus-Ecclesiastes 33
Il. Oliecruce. 34
IIl. Thiende schuer 36
IV. Hem versien 37
V. Tintelteelken 38
VI. Enkele aanteekeningen bij Verdam's uitgave van
"Die Spiegel der Sonden"
I . Begherte . 39
2 . Hovescheit . 40
3. "Sine handen te hem wert bogen" 4[
4. Habundament 42
5?Crigelic 43
HEERO:-'IA, K., Naar aanlei di ng "an grulljcr. 44
KRUYSKAMI', C., Banjer, banjerhee r, banjaard 5 [
- -, Quoniam . 55
STAI'ELKAl\IP, CJI" Imbeer-dambeer . 57
Boekbeoord ee ling:
IlEINRICII B躄D, Volk und Sprache im n鰎dlichen vVestfalen.
\Vestf鋖ische Ortschaften im Spiegel ihrer Sprache
(K. IIEEROYIA) 60
]ULES DELATTRE, De in vloed van het Spaans en het
Portugees op de Westeuropese talen (R. VAN DE R l\1EULEN) 64
Obituaire du monast鑢e de Groenendacl dans la for阾 de
Soignes, publi?avec une introd uction et des notes par
MARC D\"K~IANS S.J. (G . 1. LlEFTINCK). 65
]. yr. !lOEK, De Middelnederlandse vertalingen van Boethius'
De Consolatione Philosophiae, met een overzicht van
de andere Nederlandse en niet-Nederlandse vertalingen
(K. ll EEROMA) 70
DIRCK VOLKERTSZOON COO RNHERT, Studie over een nuchter
en vroom l':ederlande r, door I!. BONGER (A. ZIJDE RVELD) 75
Orb is artium en Renaissance. 1. Cornelius Valerius en
Sebastian us Foxius lVlorzillus als bronnen van Coornhert,
door G. KUlPER (A. Zl] DER\稥 LD) ?77
31
1
IN MEMORIAM J. W. MULLER
(14 Juni 1858-18 Maart 1945)
In J acob Wijbrand Muller heeft ons Tijdschrift een zijner oudste
en trouwste medewerkers verloren. Reeds aan het zevende deel leverde
hij een bijdrage: het opende met een uitvoerige studie van zijn
hand over, men zou haast zeggen: natuurlijk over den Reinaert. En
sindsdien zijn er heel weinig dee1en verschenen waarin men niet een
of meer door hem geschreven artikelen vindt. In ISgo trad hij tot de
Redactie toe; zoo dikwijls en zoo lang hij lid was van de Commissie
voor Taal- en Let!erkunde heeft hij de functie van redacteur vervuld,
en ook na zijn aftreden als zoodanig bleef hij als gast de vergaderingen
der Commissie, die tevens Redactievergaderingen zijn, zooveel
mogelijk bijwonen, al voelde hij zich, waarschijnlijk wel grootendeels
door zijn steeds toenemende hardhoorendheid, onder de jongeren niet
geheel meer thuis, gelijk hij soms verklaarde; met een zeke're ironie
kon hij dan spreken over den titel "Nestor der Nederlandsche philologen",
waarmee hij wel eens werd aangeduid.
Zeer groot is het aantal van de artikelen die hij in ons Tijdschrift
geschreven heeft, en zeer verscheiden is hun aard. Vele handelen over
het dierenepos, in de eerste plaats den Reinaert, en wat zich daarbij
aansluit, gelijk van den Nederlandschen litterairen "vossenjager" bij
uitnemendheid te verwachten is: nog in de jongste aflevering besprak
hij een aantal namen en eigennamen van dieren. Andere artikelen
behandelen woordverklaring en -afleiding - in den tijd toen hij mederedacteur
van het Woordenboek der Nederlandsche Taal was besprak
hij meermalen uitvoerig woorden waarvan hij vervolgens de
geschiedenis beknopter in het Woordenboek zou behandelen -, of
gaan over grammaticale kwesties; weer andere betreffen de historie
der letterkunde, waarbij men een zekere voorkeur zou kunnen constateeren
VOor die litteratuur welke het volksleven raakt, of publiceeren
weinig of niet bekende teksten uit de middeleeuwen of den nieuweren
Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXIV 1
2 IN MEMORIAM J. W. MULLER
tijd; en zoo zou men nog verschillende onderwerpen m殚r kunn'!n
noemen, waaraan hij zijn aandacht wijdde. Maar wat den lezer in allen,
evenals in Muller's andere geschriften treft, is, naast zijn zin voor
het re雃le - theoretiseeren en bespiegeling lagen niet in zijn aard -,
de volkomen beheersching der stof, de volledige kennis van alle
d閠ails en van de litteratuur over de zaken die hij behandelt, en de
uiterste philologische acribie. die menigen jongere tot voorbeeld kan
strekken. Een zekere breedsprakigheid en een vaak ingewikkelde
zinsbouw, die aan de leesbaarheid van zijn werk niet ten goede
komen, zijn les d閒auts de ses qualit閟.
Bij zijn dood liet Muller nog enkele onvoltooid gebleven stukken
na, die voor het Tijdschrift bestemd waren. Zoo is hij tot het einde
toe werkzaam geweest in het belang van de N ederlandsche wetenschap
en van het Tijdschrift, dat hem zoo na aan het hart lag.
DE REDACTIE.
OVER ESMOREIT
I. De voorspelling door Platus. Zie Esmoreit, ed.-Verdeyen
vs. 64-73 en 82-83.
1. In T s. 59, 86-92, is door mij aangetoond, dat Platus niet drie
feiten, maar drie mogelijkheden voorspelt. Mijn betoog ging uit van
vs. 83: (het door Platus in vs. 66-73 voorspelde zal moeten geschieden)
ofte en doe erp,eht van grater hoeden, welk vers ik vertaalde
door: "indien macht van groote (den mensch) behoedende kracht
niet werke (in actie kome)." Deze nieuwe vertaling dient m.i. de
gebruikelijke te vervangen, welke in' de ed.-V erdeyen luidt: "tenzij
de kracht van grote behoedzaamheid in werking worde gesteld." In
Ts.. 62, 241-246, wees prof. Verdeyen de nieuwe vertaling af, daarbij
met twee varianten de oude toelichtend: 1 0. "zonder het nemen van
krachtige, grote voorzorgen (beschermingsmaatregelen)" ; 2? "tenzij
men krachtige voorzorgen neme." Is de oude, gebruikelijke vertaling
juist, dan heeft de auteur van Esm. een ernstige compositiefout
gemaakt. (Dat prof. Verdeyen ze vergoelijkt, doet aan het feit zelf
niets af.) Is de nieuwe vertaling juist, dan is die compositiefout niet
aanwezig. Het verschil is dus van voldoend gewicht, om na te gaan.
of prof. Verdeyen mijn betoog inderdaad ontzenuwd heeft.
2. Over doe = "werke (in actie kome)" bestaat geen meeningsverschil.
Prof. Verdeyen steunde de vertaling nog met een zin uit
De Bo: Daer in bliven wi veriSffl,oert, en dede die ontfermhertieheyt
Gods, dye ons daer wt treet. Aangevoerd had mede kunnen worden
uit Schuermans: "Die dronkaard doet schrikkelijk, als men hem
kwaad maakt." De verschillen bepalen zich tot ofte en ( ~ indien niet;
bij V. = tenzij) en hoede (--:1 behoeding d.i. behoedende kracht; bij
V. = behoedzaamheid). Er zijn dus 2 X 2 verschillende combinaties,
ergo 4 verschillende vertalingen van vs. 83 mogelijk, waarvan er echter
slechts 殚n de juiste kan zijn. Beproeft men ze 殚n voor 殚n, dan
blijken er 3 onbruikbaar. Zoo verkrijgt men bijv. bij combineering
van "tenzij" met "behoedzaamheid" (als in V.'s vertaling) het
4 B. H. PETERI
vreemde geval, dat Platus door het gebruik van "tenzij" weinig kans
{lP "behoedzaamheid" aanwezig verklaart en onmiddellijk daarop door
een passenden raad te geven zelf "behoedzaamheid" toont. Dit alleen
reeds pleit tegen zulk een vertaling. Slechts het combineeren van
"indien niet" en "behoeding" (als in de nieuwe vertaling) levert een
passend geheel, maakt het beperkend tegenstellend maer mogelijk,
waarmede vs. 84 aanvangt, en schept geen fout van den auteur.
Vs. 83 blijkt er door een achteraankomend deel der voorspelling te
zijn, hetwelk de drie feitelijkheden uit vs. 66-73 verandert in drie
mogelijkheden, welke zich inderdaad in het stuk voordoen; m.a.w.
<le totale voorspelling (d vs. 66-73 plus vs. 83) komt werkelijk uit
en wel tengevolge van het ingrijpen door Platus. Vs. 84 verandert er
niet door in een stoplap, wat anders een bezwaar zou zijn.
3. In een scherpzinnig betoog verdedigde prof. Verdeyen zijn ver-taling
en tevens de mogelijkheid van een volgend maer. Kortheidshalve
moge dat betoog aldus samengevat worden:
a. Blijkens metter spoet in vs. 100, alte hand in vs. 108, onghespaert
in vs. III en haest u metter vaert in vs. 131 (waarbij ook vs.
128 en 129 gevoegd hadden kunnen worden) wil Platus grooten spoed
betrachten. b. Die "haast is niet te verzoenen met een verwachting,
dat een grote hogere macht het onheil zal verhinderen, al mag die
dan ook tot geen zekerheid leiden". c. "Overigens komt die macht
niet in actie." d. Dus: hoede = "behoedzaamheid". e. Platus maakt
{lnderscheid tusschen maatregelen van behoedzaamheid ( 'voorzorgsmaatregelen)
en een onmiddellijk persoonlijk ingrijpen. f. Hij
verwacht, dat die maatregelen weinig zullen uitwerken. g. Dus: ofte
en = "tenzij". h. Hij wil daarom niet afwachten, m a a r een onmiddellijk
ingrijpen raden. i. Dus: maer = vervangend tegenstellend
yoegwoord.
Hiertegen kan aangevoerd worden: 1? De spoed kan op verschillende
wijzen verklaard worden. De tot haast aansporende bepalingen
gaan goeddeels niet aan den raad vooraf, doch maken deel uit van
dien raad, betreffen den inhoud er van. Werkt de raad in dezelfde
richting als de cr .. v. g. h., dan kunnen ze zeer wel samengaan. Boven<
lien gaan alle personen in het stuk bij alle gelegenheden met den
OVER ESMOREIT s
grootsten spoed te werk; zij kennen geen wikken en wegen; 't zijn
"r點ksichtslose D'raufg鋘ger", karig met woorden, steeds ree ter
daad. Dit maakt b tot een willekeurige uitspraak, waartoe de tekst
niet noodzaakt. Ook dwingt de tekst niet tot c, daar de bedoelde macht
w ?I werkt. Dus is d niet bewezen. 2? In e en f hebben wij onderstellingen,
die niet noodzakelijk uit den tekst volgen, zoodat g en h,
en daardoor mede i, eveneens onzekerheden zijn. Men kan immers
met evenveel recht het ingrijpen tot de voorzorgsmaatregelen rekenen.
4. Prof. Verdeyen wees ook op een aantal zinnen met en en conjunctivus
doe, alsmede op Van Heltens verklaring in Ts. 5 van het
ofte uit vs. 83. Hoe interessant een beschouwing dezer zinnen ook
is, meen ik ze buiten bespreking te kunnen laten, daar ze slechts
bewijzen voor en, wat in T s. 59, 89-90, reeds bewezen werd voor
ofte en, nl. dat de modaliteit der er mede aanvang.ende zinnen verschillend
kan zijn, waarom bij vertaling soms "tenzij", in andere
gevallen "indien niet" het rak e woord is. Ze bewijzen niet q.e.d.
dat in vs. 83 de zinsmodaliteit "tenzij" vereischt in plaats van "indien
niet". Ook om het feit, dat in Esm. naast 8 zinnen met een
conjunctief en slechts 殚n voorwaardelijke bijzin voorkomt, waarin
ofte aan en voorafgaat (vs. 83), moet ik in vs. 83 een zin blijven
zien, die niet door ofrte en, doch slechts door ofte alleen wordt ingeleid
en waarin en slechts een negatie bij het verbum is zonder meer.
5. Het nevenschikkend verband tusschen de hoofdzinnen in vs. 82
en 85, uitgedrukt door maer in vs. 84, werd door mij op blz. 88, 90
en 92 "beperkend tegenstellend" genoemd. Dit heeft bij prof. Verdeyen
een misverstand doen ontstaan. Ter opheldering diene, dat
niet een combinatie van een beperking met een tegenstelling bedoeld
werd, doch slechts gebruik werd gemaakt van een bepaalden, gebruikelijken
grammaticalen term. Zie Ned. Sprkk. van Cosijn-Te Winkel
116 ?710 en Den Hertog, Ned. Sprkk. 112 ?14 en ?17.
6. De voorspelling van Platus behoort uit te komen, evenals Robbrechts
droom (vs. 166-169), die inderdaad 1;1itkomt. En evenals
R. dit zelf veroorzaakt, door zijn pogen het onmogelijk te maken,
zoo behoort Platus zelf te bewerken, dat zijn voorspelling vervuld
6 B. H. PETERI
wordt, door zijn eigen streven, dit te beletten. Zoo gaat het ook
werkelijk (zie beneden), doch alleen dan, wanneer men vs. 83 op de
nieuwe wijze interpreteert. De bezwaren tegen de nieuwe vertaling
'(zie boven) zijn geen bewijs van haar onjuistheid, bevestigen haar
eerder min of meer, zoodat er alleszins reden is, haar te handhaven.
Doen wij dit, dan kan de opmerking gemaakt worden, die ik dank
aan Dr. W. van den Ent: "Als Platus een Christen was geweest, zot1
hij hebben kunnen zeggen: als God het niet verhoedt." Dit is wel de
eenvoudigste en helderste interpretatie van vs. 83. Den payijn
Platus, die den persoonlijken God der Christenen niet kent, kon de
auteur niet laten zeggen: ofte en doe Gods ontfermichede. Maar
Platus zou een slecht astronomien geweest zijn, als hij ant fiermament
niet mede de aanwezigheid van deze den mensch behoedende
macht had waargenomen, zij het ook zonder dat hij deze juist kon
determineeren. De auteur moest hem dat op heidensche wijze laten
zeggen en koos daartoe zijn woorden ... alsof hij Ts. 53, 207-210,
gelezen had, waar prof. J. de Vries de god~nnamen Donar en Indra
besprak. De auteur schonk Platus "een energetische opvatting" (aid.
blz. 210) "voor de bovennatuurlijke macht, die het ... verschijnsel
bewerkt" (aId. blz. 207). De godheid is voor Platus niet de behoedende
kracht, persoonlijk gedacht, doch "een macht, een energeia,
een numen" (aid. blz. 209), welke die behoedende kracht uitoefent,
d.i. een eracht van gro.fer hoeden = een macht van groote (den
menseh) behoedende kracht. Opzettelijk is hier geschreven "een
macht van" en niet "een macht met". Immers zou hier de vervanging
van "van" door "met" reeds een stap zijn op den weg naar
personificatie van die macht. En 't is niet waarschijnlijk, dat wij dien
stap mogen doen. "Hier is geen godheid, die iets voortbrengt" (i.c.
bescherming van den menseh), "maar alleen een ... macht, die den
hemel vult met" - aldus prof. J. de Vries t.a.p. blz. 209, en wij
vullen aan: haar groote hoede :=:l haar krachtige bescherming van
den menseh. 1 )
I) Duidelijk is nu meteen het ontbreken van een lidwoord voor cr(JCht
in vs. 83, terwijl tevens blijkt, dat groter er op de juiste plaats staat en niet
voor cracht gedacht kan worden.
OVER ESMOREIT 7
Ofschoon speculatieve beschouwingen zouden kunnen volgen, zoowel
over de vraag, of uit zijn woordenkeus het standpunt van den
auteur in den strijd tusschen de realistische en de nominalistische
scholastieke wijsbegeerte is te bepalen, als over de vraag, of wij in
vs. 83 nog een reminiscentie aan het oudgermaansche volksgeloof
voor ons hebben, moge hier volstaan worden met de opmerking, dat
"duistere machten" en "de strijd tusschen de goede en de kwade
machten" zelfs nog heden gangbare uitdrukkingen zijn. Zeker is in
ieder geval, dat vs. 83 volkomen past voor een payijn, en ook, dat
bij vertaling het inchoatieve "in actie kome" veel minder nauwkeurig
is dan het duratieve "werke", hetwelk zelve weer minder "r a a k"
is dan het onbepaalde intransitieve doe van den auteur. Gods immanente
en transcendente alomtegenwoordigheid beteekent immers een
altijd en onveranderlijk aanwezig zijnde ontfermicheyt of "behoedende
macht."
Il. Deo ver een s tem min g met d e Hreimlicheit der
H eimlicheden (ed.-Verdenius).
In Ts. 61, 235-238, wees mej. Ramondt op vs. 783 enz. uit H. d. H.,
om de beteekenis van Platus toe te lichten, daarbij o.a. tot de conclusie
komend: "indien hoede hetzelfde was als behoedzaamheid,
Meester Platus dus tot op zijn hoede zijn aangemaand had, dan zou
hij tegen de astrologische wetten gezondigd hebben, iets, waarvan in
het verloop van het drama niets blijkt." Met haar opmerking, "dat
Meester Platus geen dorper was," is mijn vergelijking op blz. 92 van
Ts. 59 niet in strijd, zooals het tertium comparationis daar bewijst.
Maar ook een tot regeeringsadviseur uitverkoren professor - zoo
iemand is Platus - kan, onder den invloed van een hevige emotie,
weleens iets meer beweren, dan hij verantwoorden kan, zoodat hij
het te veel latei: moet terugnemen. En dit laatste doet Platus iri. vs. 83.
H. d. H. 783-838 bepaalt niet alleen de beteekenis van Platus ten
hove, doch werpt ook licht op zijn rol, op zijn gedachtengang (zie
mej. R. t.a.p.). Er zijn somighe dinge, die emmer vort moeten ghescien,
ende dier men niet mach ontfZien (808-810); hiermede correspondeert
het J aes uit Esm. vs. 82. Maar God ne sette in sijn ghe8
B. H. PETERI
werke noit dmc so vaste no so staerke, dat hi sire macht dede ghewelt,
wiUi, soene ghinc enen andren ,telt (833-836); en daarmede
correspondeert Esm. vs. 83. Prot. Verdenius vertaalt (blz. 197 zijner
editie): "God onderwierp in de schepping niets aan zulk een strenge
wet, dat hij zijn Goddelijke almacht daardoor geweld aandeed, grenzen
stelde (God legde zijn macht nooit zoozeer aan banden, of indien
hij wilde, hij kon een zaak een ander beloop doen nemen)". Hierbij
past de nieuwe vertaling van Esm. vs. 83 volkomen. Een ChristenPlatus
zou daarna aangeraden hebben: bidden sere g1vereet den uppersten
Gode omoedelike, dat hi hem dele ontfermelike sine hantghewerke,
ende dor sine ere die plaghe ten besten kere (828-832). Maar
de auteur van Esm., die de Christelijke theorie te "transponeeren"
had in een heidensche, moest zich bepalen tot de les uit de exemple
(817-822): sin ende vorsienichede gaf God der menschelijchede, dat
hem elc der bi vor.hoed jeghen dinc, die ghevallen moet (823-826).
Htermede correspondeert het visieren van enen raet door Platus. Er
is nog meer: het wildi werken naden vroeden (vs. 84) drukt op positieve
wijze uit, wat H. d. H. 792-806 op negatieve wijze zegt, door te
raden, ni et na te volgen den gonen (793) die ne weten wat si maken
(796) en ander domme (799) die raad onnut zouden vinden.
Het kan moeilijk toeval zijn, dat het begin van Esm. een practische
toepassing toont van de theoretische lessen uit de H. d. H. Die theorie
moet aan den auteur bekend geweest zijn. Dat was zeer goed mogelijk.
Immers kon prof. Verdenius op blz. 67 van zijn editie opmerken =
"Wees het groote aantal Latijnsche hss. en drukken er reeds op, welk
een opgang het Sec. Sec. in de wereld der "clerken" heeft gemaakt,
de. talrijke vertalingen en bewerkingen in moderne talen geven eerst
recht een begrip van de buitengewone populariteit, waarin zich het
werk eenige eeuwen lang heeft mogen verheugen." De hss., voor de
editie gebruikt, zijn zelfs alle uit de 14e eeuw.
Te verwachten is nu, dat ook op andere plaatsen in Esm. min of
meer overeenkomst met de lessen uit de H. d. H. opgemerkt kan
worden. Inderdaad is dit het geval. Zijn koning stelt een bijzonder
vertrouwen in Pl閘:tus: Esm. 133-134; H. d. H. 72-82, 97-102. Robbrechts
beschuldiging wordt aanvaard: Esm. 341-345, 362 vv.;
OVER ESMOREIT 9
H. d. H. II9-123, 531-533, 749-758. Robbrechts hebzucht: Esm. 50-51,
221-225; H. d. H. 199-202. De raad van Platus wordt aanvaard: Esm.
130-131; H. d. H. 349-353. Esm. wijzigt zijn houding tegenover
Dam.: Esm. 486-490; H. d. H. 389-395. Esm.'s trouw: Esm. 567;
H. d. H. 675-682. Het berusten der koningin: Esm. 382-385; H. d. H.
589-004, 1457-1458, 1502. De tendenz van het spel: Esm. 997; H. d.
H. 207-2 II , 677. De k. v. Sic. handelt te haastig: Esm. 362 vv.;
H. d. H. 354-358, 483-485. Hij moet zijn fout herstellen: Esm. 712-
721; H. d. H. 359-360. Ook moet hij zich zelf straffen: Esm. 730-
739, 914; H. d. H. 361-362. Zelfs hoede = "behoeding" ontbreekt
niet; zie H. d. H. 1462.
lIJ. D e ver v u 11 i n g der voo r spe 11 i n g (vnl. vs. 520).
I. De raad van Platus beoogt, zooals hij tegen zijn koning zegt, dat
ghi selt bliven in uwen staet (vs. 87). De koning verlangt ook niets
anders (vs. 102). Over het ze en het 3e gedeelte der voorspelling
spreken zij niet. Dit is begrijpelijk, want als Oostersch heerscher kon
hij, zoolang hij in sinen staet bleef - ten minste naar hun beider mee贩
ning - een huwelijk en een bekeering van zijn dochter gemakkelijk
beletten. Die dochter toont later (vs. 459) hiervan al heel sterk overtuigd
te zijn: bekentenis harer liefde zou haar doodvonnis beteekenen.
Zelf is zij als Oostersche niet anders dan haar vader. Dat toont zij
in vs. 518-549, een der hoogtepunten van het spel. Dami雝 inviteert
hier Esmoreit - wel in keurig verhulden vorm en hoofsche taal, maar
absoluut ondubbelzinnig (zie vs. 520) - haar vader te dooden, als
- verg. vs. 459 - het eenige middel om een huwelijk mogelijk te
maken. 't Leven van den koning hangt aan een haar. Hij verkeert in
de situatie, die Platus voorspeld en zelf te voorschijn geroepen heeft,
't laatste in de meening, ze door zijn maatregelen te voorkomen. De
toeschouwers zitten nu in hevige spanning, als zij de actrice door
stand, houding, gebaar, mimiek en oogenspel de verleidelijke kracht
harer bekoorlijkheden voor de volle honderd procent zien aanwenden
in haar vamp-rol, zooals 't in filmjargon zou heeten, om Esmoreit tot
uitvoering van haar plan te bewegen. Zal de behoedende macht den
moord al dan niet beletten en, zoo ja, hoe? - Esmoreit wijst de uit10
11. H. PETERI
noodiging, hoe verlokkelijk ze ook is, zonder aarzelen van de hand.
Hij doet dit niet, door als een dorper in ronde taal rechtstreeks te
weigeren en daardoor onhoofsch te handelen tegen een dame, doch
op hoofsche wijze door middel van een compliment. Gevolg is, dat
Dami雝 in vs. 536-539 nieuwe beloften aan de reeds gedane toevoegt.
Storve mijn vader blijft echter de voorwaarde. Een toeschouwer, die
F erguut gelezen had, kon hierbij denken:
F erg. 1459 Hen es (vondelinc) negeen so fine
Hem ensoude ontfarmen harre pine
Die si dogede, die)joncfrouwe,
vooral nu er het schitterend aanbod van een koninkrijk mede gepaard
ging. Maar Esmoreit bleek w鑜 so fine, stond w鑜 zoo hoog! Al waardeert
hij haar gevoelens voor hem ten zeerste (vs. 540-541), toch
weigert hij opnieuw, weer in hoofschen vorm en in hoofsche taal. Wij
hebben hier een payijn, die in woorden en daden toont, de mentaliteit
van den volmaakten hoofsehen Christen-ridder te bezitten: hoofseh,
want zijn woorden houden een compliment voor Dami雝 in; Christen,
want hij behandelt haar aanlokkelijk voorstel als ware het niet gedaan;
ridder, want zijn eer"die hem verbiedt een ander te verlagen
en zijn trouw te breken, gaat hem boven alles. Wat is hiervan de
oorzaak? De cr. v. gr. h. heeft hem, gesproten uit een vorstengeslacht
en Christen door den doop, behoed tegen de Oostersch-heidensche
invloeden, die hij te ondergaan had, en thans, op het kritieke moment,
tegen het plegen eener groote zonde; zij behoedt daardoor indirect
den koning tegen vermoording. Er is dus niet een op zeker
moment in actie komen van die macht: zij werkt aldoor. Dat kan ook
niet anders, want voor den auteur is zij Gods ontfermicheyt. Het is
duidelijk, dat deze cr. v. gr. h. in het midden der 14e eeuw niet "rhetorijckelijk
versiert" als "sinneken" kon worden voorgesteld. Wel
kan gedacht zijn aan H. d. H. 695-700 en behoort Dami雝 als werktuig
van die viant zich ter luchter van Esmoreit te plaatsen in de
verleidingssc鑞e, opdat een toeschouwer zich ter rechter hant Esmorei
ts beschermengel kan verbeelden (welken bij moderne opvoeringen
OVER ESMOREIT 11
een regisseur goed zal doen daar te laten verschijnen, bijv. als schaduwbeeld
op een wand). 1)
2. De conjunctivus van doe in vs. 83, het onwisse der "behoeding" ,
is nu duidelijker geworden; immers wordt de heidensche koning
slechts indirect behoed en kende de Kerk den vrijen wil (Dr. J. ie
Winkel, Maerlanf s werken beschouwd als sPiegel van de dertiende
eeuw2 blz. 87-88), zoodat Esmoreit 鄁 na vs. 523 鄁 na vs. 539 twee
kanten uit zou kunnen.
Ook is nu duidelijker geworden de verhouding der drie onderdeelen
van de voorspelling. Blijkbaar is de gedachte aan den mogelijken
moord door den auteur vooral bedoeld als middel om Platus in actie
te doen komen. Het eerste deel der voorspelling is als middel tot dat
doel alleen in de eerste helft van het spel een hoofdzaak; als het vervuld
is en tevens gediend heeft, om Esm. zijn trouw te doen toonen
(vs. 567), speelt het verder geen rol meer en wordt de rest der voorspelling
de hoofdzaak, wat trouwens, moet om de tendenz van het
stuk (vs. 997-999). Robbrecht wordt gehangen en de k. v. Sic. straft
zich zelf door afstand te doen, maar de reine herten, die vol doegh醗n
sijn ende vol.tr,ouwen, Esm. en Dam., spannen crlJene.
Verder dient opgemerkt, dat mede huwelijk en bekeering van Dami雝
als slechts mogelijkheden dienen te zijn voorgesteld, als de auteur
tot het einde is doorgegaan op den in vs. 83 ingeslagen weg. Werkelijk
is dit het geval. Esm. gaat blijkbaar herhaaldelijk met zich zelf
te rade, of hij haar wel huwen mag. Hij zegt slechts, dat hij haar
uit dankbaarheid minnen moet (vs. 771, 829, 834 en 908-909), zonder
een besluit te nemen. In vs. 910 vvo hakt de koning voor hem den knoop
door. Over een bekeering wordt niet gesproken; deze mag echter
geacht worden onverbrekelijk met het voorgenomen huwelijk verhonden
te zijn. Ook ware het onhoofsch geweest, wanneer de bekeering
I) Als W. J. Hofdijk in 1862 den conditionalis Storve mijn 'Vader niet als
een temporee1en bijzin had opgevat, zou wellicht toen reeds de juiste beteekenis
van vs. 520 gebleken zijn. Ten onrechte schreef hij, dat Dam. Esm. "bidt
om nochtans aan het hof te blijven, want na heurs vaders dood wil zij hem
huwen en tot Koning en geweldig Heere van Damast verheffen." (Ons Voorgeslacht
IV, 358.)
12 B. H. PETERI
als voorwaarde gesteld was. En ... Dami雝s komst beteekende genoeg!
Maar toch: als het spel eindigt, heeft noch huwelijk noch
kerstening reeds plaats gehad, al mogen beide vrijwel met zekerheid
verwacht worden.
IV. DeK a t hol i ei t e i t van het spe 1.
1. Misschien moet het geheel minder eenvoudig gezien worden
dan in III geschiedde. Er kan bij Esmoreits weigering gedacht worden
aan de beteekenis van den doop, aan de "gratia praeveniens" (Dr.
J. te Winkel, t.a.p. blz. 87). Er is ook het gebed der onschuldige
koningin (vs. 387-405) en haar lijden, dat voor den geloovigen toeschouwer
een goed doel moet dienen en dat ook doet, want het wordt
beloond met de winst van een ziel voor het Christendom. Is dit de
hoofdzaak? Heeft de auteur willen demonstreeren de macht v~n
doop en gebed en den zin van lijden, m.a.w. de "innerlijke" Katholiciteit
van zijn "abel" spel? Zoo ja, dan zou Van der Riet, die in zijn
Le th獒tre profane s閞ieuz en langue flamande au M oyen Age, verband
veronderstelt van onze zgn. abele spelen met de Fransche "moralit?
exemplaire", dit, althans wat Esm. betreft, met heel wat recht doen.
2. Van een "uiterlijke" Katholiciteit is niet veel te bemerken, behalve
het zweren bij een crucifix in vs. 968. Geloofsuitingen vinden
wij in vs. 1-5, 382-384, 390-397, 402-4?, 646-647, 696, 738-739, 786,
814-825, 1000-1007. Daarin is nergens iets specifiek Katholieks. Wij
vinden er slechts een kern van het algemeen Christelijk geloof, zelfs
minder omvattend dan de geloofsbelijdenis, vervat in het antwoord
op vraag 23 van den 7en Zondag uit de "Cathechismus of onderwijzing
in de Christelijke leer, die in de Nederlandsche hervormde kerken
en scholen geleerd wordt." Er is 殚n uitzondering, nl. de bijvoeging
met naghelen drie in vs. 393. Deze aan rijmdwang toe te schrijven,
zou onderschatting van den auteur beteekenen, die nergens toont, dat
de woorden hem beheerschen in plaats van hij de woorden. De uitdrukking
komt ook elders voor.. In Delt lyden ende die passie ons
Heren Jhesu Christi, ed.-Holder blz. 42, staat: die Joden namen die
groue nagelen ende slogense in die handen ende in die voeten mit
crafite, met eenige regels verder, alsof het vanzelf sprak, dat er d r i e
OVER ESMOREIT 13
gebruikt werden: die drie nagelen hielden dat swaer 1ichaem. Ook
voorstellingen der kruisiging vertoonen d r i e nagels. Op zich zelf
is de toevoeging dus niet vreemd, wel echter, dat juist all een dit
d閠ail genoemd wordt, waarom ik meen, den kenners der scholastieke
theologie de vraag te mogen voorleggen, of hiervoor een bepaalde
reden bestaan kan hebben.
V. Ver g e lij kin g van Es mor e i ten F erg u u t.
I. Er bestaan verrassende overeenkomsten tusschen de vergeefsche
verleidingspogingen in Esmareit en Ferguut.
Esm. slaat Dami雝s voorstel af en veroordeelt daardoor, zij het ook
zonder het uitdrukkelijk te zeggen, op de meest krasse wijze haar
optreden. Zij houdt haar eer niet hoog (door een vondeling te verkiezen),
zij wil haar plicht verzaken (tegenover haar vader) en zij
wil Esm. zijn trouw (aan den koning) doen breken. Een dergelijke
vrouw kan een waar ridder niet huwen, Esm. dus ook niet. 't Is al
heel mooi, dat hij belooft, als 't kan, terug te komen, en dat hij Je
gedachte aan een later huwelijk blijkbaar niet geheel buitensluit. Ket
geval moet een geweldige ontgoocheling voor Dami雝 geweest zijn,
een harde les. Die les wordt ter harte genomen. Zij besluit Esm. te
volgen, alles offerend wat zij bezat, op 't laatst zelfs bedelend. Aldus
toont zij haar trouw aan Esm. In Sicili?gekomen, is zij bescheiden
(vs. 896-903) en wacht af. Esm. toont (vs. 904-909) haar verandering
te waardeeren, maar blijft ondanks zijn liefde weifelen, tot de koning
in vs. 912-915 haar als de toekomstige koningin aanwijst. Dat kan,
want nu geldt vs. 998-999 ook voor haar; nu is zij gestegen tot het
peil van Esm., een peil z篌 hoog, dat hij het aanbod in Damast weigerde,
hoe talloos velen dat gretig geaccepteerd zouden hebben, als
zij in zijn plaats waren geweest, - een peil z篌 hoog, dat zij er
Damast om prijs geeft, zonder te weten, wat haar verder wacht,
waartoe niet velen in staat zouden zijn, als zij in haar geval verkeerden.
En nu Ferguut (ed.-Overdiep). Gali雗e is gegaen tater cameren
van Ferguut. Zij aarzelt, maar die minne ried haar, hem te wekken.
14 B ? H. PETERI
Dat durft zij niet. Dan:
1456 Die minne gincse weder jagen
Ende riet hare, datsi haren moet
Den ridder ondecte ende hoet haer stoet.
Hen es dorper negeen so fine
Hem ensoude ontfarmen harre pine
1461 Die si dogede, die joncfrouwe.
GuiIlaume Ie Clerc vertelde het aldus:
1909 Amors 1i refait un asalt
Et se 1i dist que mius li valt,
Que se descuevre au chevalier.
Car ja son cuer n'aura tant chier
1913 Que n'en ait pitie, se ti prie.
Ferguut blijkt (als Esmoreit!) zijn hart echter w鑜 z篌 hoog te
dragen, dat hij geen medelijden met haar toont. Dus Ferg. 1459
"fine" = hoogstaand. De Fransche tekst steunt deze opvatting. De
pro!epsis, hier verondersteld door De V ri es-Verwijs-Verdam, doet
wel recht aan Ferguut, die ofschoon "villanus" geen "vileyn" was,
doch maakt een eenvoudig geval onnoodig tot een ingewikkeld. Ook
zou het hs. dan (zie blz. CXXXIII der ed.-Overdiep) vrij zeker een
punt hebben achter negeen. De vertaling van prof. Overdiep : "zelfs
de meest volslagen "dorper" zou nog medelijden hebben gehad",
welke Ferguut tot een erger pummel maakt dan de "meest volslagen"
pummel, terwijl de volkomen ridder, koning Arthur, hem den ridderslag
waardig achtte, is alleen alom dit laatste moeilijk aanvaardbaar.
Bovendien is in de ed.-Overdiep op blz. XXI en CXXII niet bewezen,
dat fine "volslagen" beteekent. De er bijeen geplaatste citaten zijn
daarvoor te heterogeen ondanks hun vormovereenkomst en toonen
daardoor duidelijk, welke groote gevarenkans aan de er gevolgde
methode verbonden is, nl. dat om vormo~ereenkomst van uit hun
verband gelichte plaatsen een beteekenis buiten het verband gelijkgesteld
wordt aan die in het verband.
In het bekende nachtelijke gesprek gaat Gali雗e verder dan Dami雝.
(Vs. 1490. Ghi moget met mi doen uwen wille). Al behoeft
OVER ESMOREIT 15
zij geen moord als voorwaarde te stellen, toch handelt zij verkeerd,
terwijl zij feitelijk bovendien Ferguut tracht over te halen het gastrecht
te schenden en zijn belofte aan Arthur te breken. Een waar
ridder kon onmogelijk haar wensch vervullen (verg. Hugo van Tabarie
104-109, II8-125, 142-149) en dus wijst hij haar af. Ook bij Galiene
volgt het inzicht in de beteekenis van haar daad, met het gevolg
dat zij zich z篌 zeer schaamt, dat zij vlucht. Daarna wacht haar cn
hem slechts leed. Want hij, die bovendien eerst nog Keije dient te
straffen, mag - ondanks zijn liefde - eigenlijk niet denken aan 鑕n
huwelijk met haar. Voor hem komt er nog bij (vs. 5297) het besef,
dat hij door zijn onhoofsch zwijgen (vs. 1261-1276) de oorzaak was
geweest van haar nachtelijke onderneming en dat hij haar in dien
nacht onhoofsch had bejegend door de wijze, waarop hij haar afwees.
Ook hier is het de koning, die den knoop doorhakt; ook Ferguut
krijgt een gelouterde edelvrouwe ten huwelijk.
2. Zooals Moltzer tot een onjuiste vertaling van Esm. vs. 83 en
daardoor tot een scheef beeld van het heele spel gekomen schijnt te
zijn door o.a. geen of te weinig rekening te houden met de modaliteit
van den zin, zoo schijnen de niet aanvaardbare opvattingen van F erg.
vs. 1459-1461 met de overeenkomstige gevolgen daarvan veroorzaakt
te zijn door de gevoelswaarde van het woord dorper. Daarom het
volgende.
Prof. 1. H. Gosses eindigde zijn studie over Welgeboren鑞 m
Huislieden met de opmerking "dat in Holland evenals elders drie
geboortestanden bestaan hebben: edelen, vrijen en onvrij en" (blz.
221), na aan 't begin bewezen te hebben, dat adeldom geen voorwaarde
was voor het ridderschap, en het vermoeden te hebben geformuleerd
(blz. 10), dat "laten wij zeggen tegen het midden der
'13e eeuw, een ridder, ongerekend zijn afkomst, als edel beschouwd
werd." Ferg. toont ons dergelijke verhouding.en. De vader Somilet
was een vrije. Zijn vrouw was vele bet geboren dan hare man (vs.
290-291); in haar geslacht was noch menech ridd-ere goet (vs. 413).
Van adel behoeft zij dus niet geweest te zijn. Zoowel de vrijen als de
edelen konden 鄁 zich op hun grond aan landbouw enz. wijden, 鄁
den wapenhandel verkiezen, varne in sconinx sout (vs. 410-412 en
16 B. H. PETERI
543) en ridder worden. Tegenover een groep al of ni鑤 edele land?
heeren, "dorpers" 'd een soort heereboeren, stond dus een andere
groep, "milites" of "ridders", die verbleef in de omgeving van den
vorst, althans het hoofsche leven had leeren kennen. Van de eene
groep kon men overgaan in de andere. Ferguuts moeder neemt als
zeker aan, dat haar zoon aan het hof te groten love zal comen ende
prijs ontfaen (vs. 420-421). Somilet bezat de wapens van een ridder,
schijnt bezitter van een allodium (vs. 286) en verkiest, ook voor zijn
zoons, arbeid boven strijd, het leven op het land boven het leven aan
het hof, des we'ljkes plegen (vs. 2I04) boven .ter Minnen dienste
staen (vs. 2108). Beschavingsverschil tusschen landheeren en hoofsche
edelen kon, doch behoefde niet te bestaan. In vs. 396 is Somilet
boersch grof, "dorperlike" in den slechten zin van het woord, doch
in vs. 427 toont hij het verkeerde hiervan te beseffen en te betreuren.
Zijn zoon Ferguut is het tegendeel van een "boerenpummel"; hij
had reeds - als Esmoreit in Damast! - een volmaakt-ridderlijk karakter,
toen hij nog achter den ploeg liep. Zijn moeder voelde dat;
Arthur en Gawein zagen het onmiddellijk in. Hij handelde er ook
naar 1). Maar ... door zijn opvoeding kent hij de hoofsche gebruiken
niet; hij is onwetend, wat de vormen en manieren betreft (vs. 656
en 883). Met de dochter en de knapen van den camerlinc kon hij het
goed vinden; hij geeft zich dan zooals hij is. Maar die camerlinc
leert hem daarna menegherhande sake (vs. 946); de toepassing dezer
les in de hoofsche omgangsvormen lukt hem echter aanvankelijk niet
in alle opzichten. In het bijzonder weet hij zijn woord niet te doen
(vs. 1272-1276), nu hij niet meer onbevangen durft handelen. Gali雗e
begrijpt hem (vs. 1407), maar toch niet geheel, blijkens vs. 1381-1384
en 1459-1461. Parten speelt hem, vooral in het begin, een eigenschap,
die ook in onzen tijd bij dorpelingen opgemerkt kan worden:
een al te letterlijk opvatten van wat zij hooren. De seriant spreekt
van die gene van sconinx rooe (vs. 347); Ferguut zegt tegen koning
I) Als hij wimpel ende horen bemachtigd heeft, wil hij dit geen 雔iefstal
doen zijn; daarom: drie, waer! blies hi den horen (vs. 1709) en hij wachtte
op den zwart~n ridder, om de voorwerpen zegeteekenen te doen worden.
Voor roovers heeft hij daarentegen niet de minste "間ards" (vs. 2632 vv.).
OVER ESMOREIT 17
Arthur: Ik 'Wille u geven goeden raet (vs. 603). 't Blijkt eveneens
in het gesprek over het ridder djn (vs. 868) en vooral in het nachtelijk
onderhoud met Gali雗e (vs. 1470-1512). Hij begrijpt haar niet,
doordat hij haar woorden letterlijk opvat. Toch is hij van goeden
wille; hij belooft - als Esmoreit! - terug te komen, als hij zijn plicht
vervuld heeft; maar - anders dan Esmorei t! - door zijn onwetendheid
handelt hij grof, niet hoofsch, daardoor die do.,.perheide
uit vs. 1383, d.i. in min gunstigen zin, toonende, welke zij niet van
hem, hoewel dorper, verwacht had. Later, als hij bij zijn terugkomst
Gali雗e niet meer vindt, gaat hij dit alles begrijpen; dan leert hem
die minne (= de "hoofsche" minne) van haren spele (vs. 2049).
Dami雝 verkeerde na Esmoreits vertrek in een vergelijkbare positie.
Ferguut uit nog de klacht: en quam noit bi natueren iet e'ts in mi
dan dorperhede (vs. 2096-2097). Hij kan hier niets minderwaardigs
bedoelen, slechts het boersche (in neutralen zin, d.i. in taal en manieren),
dat hij nog niet geheel heeft kunnen afschudden, zoodat hij
herhaaldelijk iets doet, dat hij niet behoort te doen. Guillaume Ie
Clerc zegt er van:
2676 Certes ainc me vint de nature
Que je ne doi faire fors honte.
Trouwens op verreweg de meeste plaatsen in Ferg. beteekent
dorper "boer" (zonder ongunstige bijgedachte), hier = iemand, die
de goede (= hoofsche) manieren niet heeft leeren kennen. Zoo bijv.
in vs. 1077: Percheval was niet onkundig van de gebruiken bij den
ridderslag; daarom gaf hij het zwaard niet zelf aan Ferguut, doch
bood hij het den koning aan. Zoo ook in vs. 1459. Dit moet trouwens
wel, als de roman geschreven is op verzoek van Alanus de Galweia
(ed.-Overdiep, blz. 4). Guillaume Ie Clerc kon dan al heel moeilijk
diens voorvader ongunstig voorstellen; wel kon hij hem in sommige
opzichten onwetend doen zijn en hem met schade wijs laten worden.
Zoo behoort ook Dami雝 tot de reine herten ondanks haar moordplan.
De vraag dient nu gesteld, of Ferg. inderdaad wel "de weerslag
(is) van een meer burgerlijke levensbeschouwing, dan uit de echte
Arthurromans pleegt te spreken" (ed.-Overdiep, blz. V). Eveneens,
Tijdschrift v. Ned. Taal?en Letterk. Deel LXIV ~
18 B. H. PETERI
of geen herziening noodig is van wat prof. Walch in zijn Nieuw
Handboek (blz. 99) schreef: "Deze roman over een held die veel van
den "reinen Thor" heeft, verhaalt hoe door de liefde een eenvoudige
jongen-van-het-Iand, met idealistischen aanleg, tot een volmaakt
ridder wordt." Immers, wat voor Esm. geldt, geldt ook voor Ferg.:
hun zedelijke hoogheid wordt niet langzamerhand en niet door de
liefde verkregen, ,en is geen dwaasheid. Voor Esm. gaf de auteur
het doel van zijn werk nauwkeurig aan. Willen wij ook voor Ferg.
een doel noemen, dan kan gezegd worden: Het is niet voldoende,
een ridderlijk karakter te bezitten; men moet ook de hoofsche gebruiken
volgen en de hoofsche taal beheerschen, dus een hoofsche
opvoeding genoten hebben; anders komt men in groote moeilijkheden,
inzonderheid als de liefde zich doet gelden. Hoe dit zij, van
burgerlijke opvattingen blijkt in Ferg. evenmin iets als in Esm.
VI. Het "a bel e" v a nEs mor e i t.
Voor een bepaling der beteekenis van abel in een abel spel schijnt
mij Gloriant 298-301 een passenden sleutel te leveren. Letten wij up
Glor, IO-Il, 100-101, 122-123, 160-161, 178-179, 188-191, 201-2?,
21O-2Il, 214-215, dan zien wij, dat het 鑞 bij Gloriant 鑞 bij Florentijn
allereerst gaat om karaktereigenschappen. Beiden verlangen van een
eega harmonie van karakter, lichaam en afkomst, welke alle drie aan
de hoogste eischen moeten voldoen, maar toch met praevaleeren der
geest es eigenschappen. Lezen wij vervolgens vs. 2g8-301, dan wordt
dit bevestigd. Gloriant ziet het schoone beeld van de hooggeboren
schoone jonkvrouwen die figure doet hem ten laatste uitroepen:
wat consten draght sie verborghen int herte. Hij leest dus haar
geesteseigenschappen uit het beeld, en niet onderstellender wijze,
doch met zekerheid, zoodat hij vervolgen kan met: dies benic wijs.
Er is niets, dat ons dwingt, aan te nemen, dat hij onmiddellijk daarop
in zijn si draghet van abelheiden een rijs boven alle vrouwen nog
even opnieuw haar schoonheid roemt, wat Leendertz deed. Integendeel
is het gedachtenverloop veel natuurlijker, wanneer Gloriant met
abellveid bedoelt: bepaalde karaktertrekken (de in het hart verborgen
consten), d.w.z. de genoemde harmonische combinatie, waarin het
OVER ESMOREIT 19
karakter domineert, du",: een complex van bepaalde persoonlijke kwaliteiten,
vooral geesteseigenschappen. Het is juist dit complex, dat
Esmoreit kenmerkt en aan de cr. v. gr. k. tot werktuig dient. Het is
ditzelfde complex, dat Ferguut kenmerkt en hem doet handelen, als
nimmer van een dorper mogelijk geacht zou zijn, als slechts een
volmaakt ridder kan. In dit woord abelheid op d e z e plaats in
Glo1.. acht ik abel = fine (Ferg. 1459) = (in alle opzichten) hoogstaand
(ten gevolge van het bezitten van tal van goede eigenschappen).
Dezelfde beteekenis kan abel hebben Ts. 53, 270, waar wordt
medegedeeld, dat aan Colin Caillieu, "nomm?prince de r閠horique
en 1474", om synder abelhe~t wille en aengesien sijn voirs. cunst ende
abelheyt, door de stad Brussel een jaargeld werd toegekend. Deze
buitengewone eer kan hem moeilijk alleen om de kunstigheid van
zijn dichtwerken verleend zijn; er zal tevens en vooral, inzonderheid
door de geestelijkheid, gelet zijn op de innerlijke kwaliteiten van
's mans gedichten en van den man zelf, zooals buiten kijf gebeurd
moet zijn, toen de stad Brugge in 1465 een jaargeld toekende aa!1
Anthonis de Roovere (Ts. 53, 271), omdat hij menighe ghenoughte
van spelen van goeden moralitheden ende van anderen eerbaren
esbatementen ghedaen ende ghespeelt Jwdde. De adjectiva goeden
en eerbaren zijn hier zeer welsprekend.
Een vergelijkbaar geval is vermeld door Alfred W. Pollard in zijn
English miraJcle plays, moralities and interludes6 blz. XXVIII. Uit een
besluit van den "Council" van Vork, genomen 3 April 1476,
citeerde hij:
"That yerely in the tyme of lentyn there shall be called afore the
maire for the tyme beyng iiij of the moste connyng discrete and
able players within this Citie, to serche, here, and examen all the
plaiers and plaies and pagentes thrughoute all the artificers belonging
to Corpus Xti Plaie. And all such as thay shall fynde
sufficiant in personne and connyng, to the honour of the Citie and
worship of the saide Craftes, for to admitte and able; and al other
insufficiant personnes, either in connyng, voice, or personne, to
discharge, ammove, and avoide."
20 B. H. PETERI
Ongetwijfeld zal deze "examencommissie" slechts waardige, eerzame
burgers "able" geoordeeld en uitsluitend abele "plaies and
pagentes" toegelaten hebben; "the honour of the Ci tie and worship
of the saide Craftes" dwongen daartoe.
Dus: abel in een abel spel is de samenvatting in 殚n woord van
alle goede eigenschappen, die een ernstig tooneelstuk behoort te
bezitten, d.i. een aanprijzend epitheton.
Langs anderen weg is hiermede bevestigd de conclusie, waartoe
prof. Verdeyen reeds in 1927 gekomen is en waarbij prof. Muller
zich Ts. 46, 300, aansloot; tevens de opmerking van prof. Muller
t.a.p., "dat wij ons er voor moeten wachten abel spel voor een technischen
term te. houden, ree d s toe n als zoodanig gebezigd",
zoodat het wenschelijk is, te spreken van "de zoo gen a a m d e
abele spelen." Er is immers weinig verschil tusschen "in alle opzichten
hoogstaand" en de som der beteekenissen van mnl. constich (verg.
conSiten in Glor. 2g8). 't Laatste heeft echter tegen, dat het verward
kan worden met nnI. kunstig. Prof. Verdeyen zelf schreef in zijn
Esm.-editie 13 blz. 9: "De grondbeteekenis van het woord is "ervaren,
handig" en in een latere taalperiode wordt het dan ook vervangen
door het corresponder.ende kunstig." Hierom lijkt mij "hoogstaand"
voorzichtiger gekozen. Dat is ook "vorbildlich"! 1 )
Duidelijk is nu, dat vele pogingen, om een passend synoniem te
geven voor abel in "een abel spel" - samengevat door prof. Van
Mierlo in Baur's Gesch. II, 114, waaraan Hofdijk's "deftig" (Ons
Voongesl. IV, 350) nog had kunnen worden toegevoegd - vergeefsch
moesten blijken: elk dier vertalingen noemt slechts 殚n der
eigenschappen van het complex.
I) Dus zou Van der Riet's 閐ifiant niet verworpen behoeven te worden
(wat geschiedt in Verdeyen's Esm.l:J blz. IO). Het zal echter wel duidelijk zijn,
.dat men Uifwnt dan niet moet gelijk stellen aan "stichtend" of "stichtelijk"
met de gevoelswaarde, die deze woorden in Noord-Nederland gekregen hebben,
doch dient te nemen met de beteekenis, die het woord in het Fransch heeft,
d.i. "moreel op hooger peil brengend"; de Dict. de l' Ac. Pran?6 zegt: "qui
porte ?la vertu et ?la pi閠?par I'exemple ou par Ie discours". Evenwel wordt
ook aldus niet het complex eigenschappen genoemd, doch slechts een gevolg
er van.
OVER ESMOREIT 21
VII. Ver mee n d e geb rek en van het spe 1.
Een der aan Esm. toegeschreven gebreken bleek in werkelijkheid
niet aanwezig te zijn: Platus' voorspelling komt uit. Dat er gronden
zijn, die het waarschijnlijk maken, dat ook andere vermeende gebreken
in werkelijkheid 0 n tbr e ken, moge het volgende aantoonen.
1. De 20 jaar uit vs. 27 en de 18 jaar uit vs. 454 (wat vs. 937
betreft, zie beneden) bewijzen niet, dat de auteur nonchalant te werk
ging. Het verschil tusschen de beide perioden bestaat uit den duur
van den tocht van Platus met het gekochte kind van Sicili?naar Damast
plus den duur van de reis van Esm. van Damast naar Sicili?
Hieruit volgt, dat de auteur voor elk dier reizen een jaar rekende.
Vermoedelijk is dit wel overwogen geschied. Immers: Esm. is dan
殚n jaar en kan dus van zijn moeder weggenomen worden, als Platus
hem koopt. En hij is dan twee jaar en kan dus reeds loopen, als hij
aan Dami雝s zorgen wordt toevertrouwd. Hij is 20 jaar, als hij Damast
verlaat, en 21, als zijn moeder hem herkent. Die moeder zit dan
20 jaar gevangen.
In dit verband kan de spoed vermeld worden, dien Platus wil betrachten
in den aanvang van het spel. Hij moet zorgen, dat Esm. z篌
spoedig in Damast komt, dat deze zich later niets meer zal kunnen
herinneren uit den daaraan voorafgaanden tijd; de lange reisduur
maakt den spoed dus noodzakelijk.
Bij dit alles past de 18 jaar uit vs. 937 heelemaal niet. Daar wij
mogen aannemen, dat Dami雝 vrij spoedig na Esm.'s vertrek naar
pelgrimstocht aanving, aangezien anders Esm. reeds, zijn belofte getrouw,
op weg naar Damast geweest zou zijn, toen zij in Sicili?aankwam,
kunnen wij stellen, dat de tijdduur uit vs. 937 slechts weinig
langer is dan de gevangenschap der koningin, dus dat in vs. 937 "twintig
jaar" gelezen moet worden. Dit lijkt een betere oplossing dan aan
te nemen, dat de reisduur van geen belang geacht is en men op elk
der drie plaatsen "achttien" moet lezen.
2. De vertaling van ophouden (vs. 232 enz.) door "opvoeden" wekt
onwillekeurig onjuiste associaties. Men kent Dami雝 den leeftijd toe
22 B. H. PETERI
van een hedendaagsche onderwijzeres (ondanks Taal en Letteren XI
223), met het gevolg, dat de verleidingssc鑞e gespeeld zou moeten
worden door een matrone-achtige oude jongejuffrouw, als men niet
onderstelde, dat de auteur vergeten heeft Dami雝 ouder te laten worden.
Er is echter een verklaring mogelijk,die den auteur niet met
dwaasheden belast.
Dat 's konings dochter eerst enkel Damiet, later de jonge vrouwe
Damiet en de jonghe jonefrouwe Damiet heet, behoeft geen nonchalance
van den auteur te verraden. Neemt men aan, dat deze zeer wel
wist, wat hij deed, dan kan het benoemingsverschil aangevoerd worden
als een bewijs voor de stelling, dat twee verschillende speelsters
op het tooneel hadden te verschijnen: een meisje van ;- 5 jaar en een
vrouw van ;- 23 jaar. Het woord ophouden laat deze voorstellingswijze
zeer wel toe. Realiseeren wij ons, wat Dami雝s taak omvatte
en hoe het toegegaan zal zijn aan het hof haars vaders, dan is het
geval zeer eenvoudig: het prinsesje krijgt een broertje om mee te
spelen en mag het tevens als moedertje helpen. Zelf vertaalt Dami雝
ophouden in vs. 291 heel juist, als zij zegt: ie sal u als minen broeder
doen .. Voor de ze taak behoefde zij slechts weinig ouder te zijn dan
haar speelmakkertje. En zij mag slechts weinig ouder geweest zijn,
aangezien anders de voorzichtigheid van Platus in vs. 234-251 een
dwaasheid zou zijn, terwijl bovendien een volwassen Dami雝 het jokkentje
moeilijk grif geloofd zou hebben. Het kan, want voor een
kind van ;- 5 jaar is het rolletje, vervat in vs. 260-261 en 274-291,
niet te moeilijk.
3. Van vs. 176-185 zegt Van der Riet t.a.p. blz. 32: "Avant de
savoir que c'est Ie fits du roi, il offre de l'acheter, pourvu qu'il soit
de naissance nobie." Echter vraagt Platus vooraf: wanen es hi gheboren?
(vs. 178) en vervolgt hij eerst met: Vrient, es hi van dier
partien, Soe es die jongheline mijn gherief, Ic salne eopen, eest u
lief (vs. 194-196), als Robbrecht hem ingelicht heeft.
4. Voor: "Mais nous savons par la bouche d'Esmoreitque pendant
dix-huit ans elle n'a jamais song??se marier" (t.a.p. blz. 36), kan
verwezen worden naar den tekst. Nergens staat in vs. 406-417, dat
Esm. de heele periode van 18 jaar bedoelt, en minnekijn in' vs. 455
OVER ESMOREIT 23
kan even go.ed betrekking hebben op de verhouding tusschen tWl!e
kinderen als op die tusschen twee volwassenen.
5. Van vs. 642-645 zegt Van der Riet t.a.p. blz. 33: "Cette r閜onse
aurait d?la faire douter que ce f鹴 so.n propre enfant, mais au contraire
Ie contexte nous donne l'impressio.n qu'elle en est encore plus
co.nvaincue." Er is echter een eenvo.udige verklaring. De koningin
heeft voo.rtdurend meegeleefd met haar zo.o.n, heeft hem in haar
verbeelding zien o.pgro.eien, en nu zij hem in werkelijkheid aanscho.
uwt, geheel gelijk aan het schijnbeeld dat in haar leeft, nu vreest
zij een o.o.genblik, dat alles phantasie is; maar ... zij ziet hem niet
alleen, zij hoort hem s pre ken! Dus staat hij in levenden lijve
voor haar, dus is 't geen droo.m! Hier (vs. 652) schreef prof. Walch
terecht, "ho.ort men de vervo.ering en de snikken nog na zes eeuwen."
Reeds Hofdijk (0. V. IV 359) werd doo.r dezen regel getroffen.
6. Het abrupt schijnende slot verliest dit karakter, wanneer men
opmerkt, dat Robbrecht, zo.olang bewering tegenover bewering sto.nd,
het recht bezat, de zaak te doen beslissen do.or een tweekamp met een
beschuldiger (vs. 978), do.ch dit recht verloor en vero.ordeeld kon
worden, to.en een sto.ffelijk vo.orwerp (het foertsier uit vs. 989)
aanwezig bleek.
7. Verder mo.ge meteen o.pgemerkt worden, dat hoe in vs. 197 een
handelsterm is, niet beteekenend "vo.o.r hoeveel" (no.o.t in ed.-Verdeyen),
do.ch "o.p welke vo.orwaarden." Het antwo.o.rd vri in vs. 198
is gelijk aan vri eyghen in vs. 123, d.i. vrij o.m er mede te do.en wat
men wil. Zie bijv. in het Bienboec: "Die onbekende man seide: Ik
bin bereyt dijn ziel te co.pen. Ho.e wilstuse mi geven? (De ander)
slo.egh dat ho.eft o.p ende seide: So. wil ie se di geven." Daarna wordt
het bedrag vastgesteld. Dat Ro.bbrecht in zijn antwoo.rd (vs. 198-
199) er direct den prijs bij vermeldt, laat de beteekenis der vraag
ongewijzigd.
8. In de so.berheid met woorden van den auteur kan men een
gebrek van het spel zien. Ze is evenwel begrijpelijk, wanneer wij het
'geheel zien als vnl. een schouwspel, een speelstuk. De o.pvo.lgende
tafereelen schijnen vertoo.ningen, vergelijkbaar met de "pagiantes"
der Engelsche "mirac1e plays". Het groote verschil bestaat hierin,
24 B. H. PETERI
dat niet voor elke vertooning een ei~en verplaatsbare tooneelwagen
genomen werd, doch dat alle blijkbaar plaats vonden op een zelfde
vast tooneel. Zien wij het stuk in onze verbeelding aldus opgevoerd,
met kleeding, groepeering, beweging en gebaren der spelers in elk
onderdeel als hoofdzaak (bijv. vs. 520 en daartegenover vs. 884-887),
dan is het duidelijk, dat de woorden beperkt konden blijven tot wat
strikt noodzakelijk was, om het vertoonde begrijpbaar te maken, zelfs
geheel achterwege konden blijven bij de laatste vertooning, het hangen
van Robbrecht (ws. in effigie door figuranten ten overstaan van de als
voor een slotapotheose opgestelde koninklijke familie).
VIII. D e b ron n e n van den a u t e u r.
Van der Riet (t.a.p. blz. 131) eindigde zijn hoofdstuk over Les
sourees l~tt閞ai1'es des "abele spelen" met: ,,11 semble donc que les
abele spelen soient, pour leurs m閞ites intrins鑡ues, plus ou moins,
ind閜endants de leurs sources litt閞aires. Tout au moins il para顃 tr鑣
peu probable, dans l'閠at actuel de nos connaissances, que les abele
spelen soient l'adaptation de mod鑜es en forme dramatique, et c'est
d閖?un m閞ite consid閞able de notre auteur n閑rlandais. Nous y
voyons, d'ailleurs, la preuve que Ie th閍tre profane s閞ieux a pu cro顃re
tout seul aux Pays-Bas, et qu'il n'avait certainement pas des
origines directes dans la litt閞ature dramatique fran鏰ise." Inderdaad
is nimmer bewezen, dat de dichter "zijn stof uit verschillende verhalen
moet gehaald hebben en vermoedelijk uit Franse romans" (Esm.
ed.-Verdeyen, blz. 13). Dat motiev:en en namen ook elders te vinden
zijn, zegt in dezen al heel weinig. Van rechtstreeksche afhankelijkheid
blijkt nergens iets. Bedoelt prof. Verdeyen, dat de auteur, evenals
ieder die phantaseert, gewerkt heeft met verworven voorstellingen,
minder opzettelijk .en bewust dan wel doordat het niet anders kan,
en dat hij deze voorstellingen, althans ten deele, verworven heeft
door lectuur van bepaalde romans, dan dient de uitspraak juist
geacht te worden. Tegen den auteur pleit zij in dit geval niet, want
men kan moeilijk een auteur alleen d鄋 oorspronkelijk achten, wanneer
hij uitsluitend met gloednieuwe motieven en met nergens elders
voorkomende namen werkt. Toegevoegd dient evenwel, dat een
OVER ESYOREIT 25
auteur de voorstellingen, die hij bezit en dus verwerken kan, niet
alleen verkrijgt door lectuur, doch ook door wat hij zelf in het leven
ervaart en door datgene, wat hij van en over anderen op de een of
andere wij~e verneemt. En onze auteur heeft in zijn tijd heel veel
kunnen vernemen, dat hij in Esm. "gebruikt" kan hebben! De combinatie
van Sicili?en Hongarije herinnert ons aan het huwelijk van
Karel II van Napels (t 1309) met een Maria van Hongarije en aan
dat van Andreas van Hongarije (t 1345) met Johanna I van Napels.
Den naam Robbrecht kan het proces van Robert d'Artois (I32莭-
1337) den schrijver in de pen gegeven hebben (Lavisse, His.t. de Fr.
IV, I, 6-8). Deze Robert, "apr鑣 avoir vainement jet?son gant en
gage de bataille" (verg. Esm. 978), bleek schuldig aan vervalschingen
en, ofschoon prins van den bloede, vrij zeker aan vergiftigingen.
Ook de vele sterfgevallen aan het Fransche hof in de eerste helft
der I4e eeuw, welke allerlei geruchten over vergiftigingen deden
rondgaan, maken het niet vreemd, dat in vs. 326 van vergheven
gesproken wordt. Vs. 668-669 kan wijzen op het Fransche koningshuis,
waarvan de Anjou's van Napels-Sicili?en Hongarije zijlinie雗
waren. Zelfs aan een gevangen gezette vorstin ontbrak het toen
niet Het was de "triste h閞oine du scandale de r;P4", Blanche de
Bourgogne, "l'unique femme de la maison royale de ce temps de
qui les chroniqueurs fran鏰is contemporains aient pu signaIer une
grossesse coupable ou de l間itimit?douteuse". 1) .
Blanche was gehuwd met den derden zoon van Philippe IV, maar
"garda mal son mariage". Haar zoon, Thomas de la Marche, zou in
1322 kroonprins en in 1328 koning hebben moeten worden, doch verkreeg
slechts titel en positie van "b鄑ard de France". Zijn geschiedenis
is vergelijkbaar met die van Esm., hoewel eI' zeer groote verschillen
bestaan. Thomas wordt geboren tijdens de gevangenschap van zijn moeder
op het kasteel "des Andelys, appel?Chateau-Gaillard." Wanneer de
legitieme vader als Charles Ie Bel den troon bestijgt, wordt het
I) Zie Thomias de la Marche, b醫ard de France, door M. Boudet, verschenen
bij Champion in 1900. Tegen aanmerkingen van Gaston Paris verdedigde Boudet
zich in Le Moyen Age, revue d'histoire et de philologie, 2e s閞ie, tome V
(tome XIV de la collection), 1901, blz. 315-356.
26 B. H. PETERI
huwelijk te Avignon ongeldig verklaard. Wanneer later Philippe VI
de Valois, volgens Boudet de natuurlijke vader, de regeering aanvaardt,
blijft de positie van Thomas als "b鋞ard de France" ongewijzigd.
Maar er zijn ook punten van overeenkomst, zoodat er niet
minder reden is om aan de geschiedenis van Thomas de la Marche
te denken dan bijv. aan den roman Jan uut den vergiere (Neophilologus
VII, 57 en Esm. ed.-Verdeyen blz. II). ZOO is Thomas bijv. in
het Oosten geweest, waar hij op Cyprus tegen de Mohammedanen
heeft gevochten. Ook streed hij op Sicili?in dienst der Anjou's.
Boudet toonde aan, dat de geschiedenis van Thomas in 1350 in Engeland
ook bui ten de hofkringen bekend was. Wij kunnen dus aannemen,
dat er in Frankrijk na Blanches gevangenzetting in 1314 heel
wat "geroddeld~' zal zijn over deze "comtesse de la Marche" en in
1350, als Thomas in het Westen is teruggekeerd en eenigen tijd aan het
hof t~ Parijs met groote onderscheiding wordt behandeld, over dezen.
Als het waarschijnlijkst meen ik te mogen stellen, wanneer alle
gegev.ens in het oog gevat worden, dat de auteur van Esm. geen
bepaalden roman heeft omgewerkt tot een tooneelstuk, dat hij ook
geen bepaalde gebeurtenis uit zijn tijd ten tooneele heeft willen brengen,
doch dat hij, met een brein vol herinneringen aan gelezen romans
en "geroddel" over gebeurtenissen uit zijn tijd, vnt: aan het
Fransche hof, wellicht ook aan bijgewoonde voorstellingen van voorloopers
der "moraIit?exemplaire", als voorbeeld van een wijze les een
beeld heeft willen geven uit het leven der toen hoogstgeplaatste personen,
niet op romantische wijze, doch zoo realistisch mogelijk. Het
snelle besluiten van den koning v:an Sic. (vs. 378-381) en de berusting
der koningin (vs. 382-385) zijn hiermede niet in strijd. Zelfs de heeren
der N ederlandsche gewesten, die zich richtten naar de Fransche koningen,
handelden impulsief en zelfstandig naar eigen wil, zonder dat
hun recht daartoe ontkend werd, behoudens het beroep der steden
op "les bons usages, libert閟 et privil鑗es". (Pirenne, Hist. de Belg.
11, 127-132).
AANVULLING. I. De 14e druk van Verdeyen's Esm.-editie, verschenen
in 1942, gaf mij geen aanleiding tot wijziging van het bovenOVER
ESMOREIT 27
staande. Ik moge volstaan met Verdeyen dank te zeggen voor het
vermelden van mijn in, Ts. 59 gegeven verklaring van vs. 83.
2. Het boven opgemerkte over abelheid in Cloriant 298-301 vond
ik bevestigd in de murmuratie der edellieden in Bredero's Stommen
Ridder. - Zooals Gloriant uit de figure, die hij ontvangt, behalve
Florentijns schoonheid, ook haar karakter leert kennen, zoo spreken
voor Alderecht uit Palmerijns uiterlijk niet alleen diens lichamelijke,
maar vooral ook diens innerlijke eigenschappen. Zie St. R. 1284-
1328 ,en 1338-1364. 't Verschil is, dat Alderecht niet - zooals Gloriant
- alleen zijn totaalindruk geeft: heus, aardigh, abel (vs. 1285),
doch dezen daarna analyseert. Uit de analyse (vooral vs. 1311-1316)
blijkt, dat met abel moeilijk iets anders bedoeld kan zijn dan: in alle
opzichten hoogstaand. - Minder duidelijk spreekt deze beteekenis
uit Criane 1374-1375, maar ook daar schijnt bij vertaling "hoogstaand"
beter in het verband te passen dan elk ander woord.
3. Aan de m.i. niet juist ge飊terpreteerde plaatsen uit Esm. dient
toegevoegd te worden vs. 965: Nu moetti uwen indach doen. Het
Mnl. Wdb. i.v. endedach stelt indach = sterfdag. Terecht! Maar
Verdam liet er op volgen: "Minder juist Esm. 965." "Jndach kan
natuurlijk slechts met hebben verbonden worden." "Bij doen past
slechts inde, niet indach." Het minder juiste schuilt hier echter niet
in Esm., doch in de interpretatie. Esm. gebruikt namelijk een ander
indach. Ten bewijze diene:
De tekst (vs. 904 vv.) stelt ons in staat, on~ het spel (de actie)
nauwkeurig voor te stellen. De koning komt op na vs. 904, gevolgd
door Robbrecht. Als hij afgaat, moet Dami雝 hem volgen. Deze wil
Robbrecht blijkbaar laten voorgaan, maar hij doet h後r voorgaan
(vs. 924, waarin na dus "na" beteekent en niet "naderbij"), omdat
zij de aanstaande koningin is (vs. 925). Daarna gaat hij af, maar,
daar hij Platus gezien heeft, stelt hij zich verdekt op (bij de paleispoort?),
om het gesprek van Esm. en Platus af te luisteren. Van dit
gesprek is vs. 965 de laatste regel. Deze kan dus niet gezegd worden
tegen Robbrecht en kan dus niet beteekenen: Nu moet gij (R.) sterven!
De regel wordt gezegd tegen Platus en behoort als passend einde
van het gesprek te beteekenen : Nu moet gij (P.) uw beschuldiging
28 PETERI, OVER ESMOREIT
inbrengen, uw "i n dag i n gil doen! En om Platus daartoe in staat
te stellen, roept Esm. allereerst den koning (vs. 966) en daarna ook
Robbrecht zelf (vs. 967). De koning komt niet, maar Robbrecht
treedt onmiddellijk te voorschijn" ten einde zoo mogelijk de "indaging"
nog tegen te houden. [De koning kan, bijv. bij vs. 972, op den
achtergrond verschijnen en onopgemerkt de woordenwisseling aanhooren,
om zich na vs. 991 tegenover den ineenkrimpenden Robbrecht
te plaatsen.]
Voor de mogelijkheid van m:oetti = moet ghi kan ik verwijzen naar
Franck, Mnl. Cr. ?22.
Wat de mogelijkheid van indach = "i n dag in g" betreft, kan
gewezen worden op woorden als: inbegrip, indruk, inkeer, inkijk,
inloop, inval, enz. en op Wilmanns, Deutsche Grammatik, Ir.! ?405,
waar wij o.a. vinden: "Nhd. In-begriff zu "in sich begreifen", benevens:
"ein := mhd. in", "in zahlreichen Verbalnominibus wie
Ein-band, -bruch, -busse, -druck," enz. Afzonderlijk vermeldt Wilmanns
er: "BinhaM thun neben inne-halten", waarin wij zelfs Esmorei
t's doen terugvinden.
Lee u war den. B. H. PETERI
TEKSTVERBETERING IN DE "ESMOREIT"
Dat de afschrijver van de Esmoreit-tekst slordig te werk gegaan is,
blijkt uit de nauwkeurig gecollationeerde uitgave van Leendertz en
de opnieuw gecollationeerde uitgave van R. Verdeyen. Talrijke blijkbare
fouten zijn reeds aangewezen, en in voetnoten verantwoord, maar
in de beide bovengenoemde uitgaven bestaat de neiging om de lezing
van het handschrift zoveel mogelijk te handhaven. Hoewel dit streven,
als reaktie tegen vroegere overdreven emendatie-zucht loffelijk is,
behoeft men m.i., vooral in een uitgave voor een breder publiek van
belangstellenden, niet al te angstvallig te zijn. Dat gaf mij, bij herlezing,
aanleiding tot de volgende opmerkingen.
Vs. 330-33I luidt in het handschrift:
N ochtan en ghewoechs nie mijn mont
Meer dan u te deser ure.
Leendertz oppert aarzelend de onderstelling dat voor u te lezen
is nu, maar wil toch liever "Meer dan u" opvatten als "behalve tot u",
en Verdeyen volgt hem daarin. Deze verklaring lijkt mij gezocht en
onaannemelijk, terwijl de lezing nu gesteund wordt door vs. 752-3.
Ende ooc mijnder moeder die ic noit en sach
Meer dan nu te deser tijt.
Vs. 5I4-5I5 vertoont vrij zeker een bedorven lezing:
N u en willic nemmermeer den enen nacht
Den anderen verbeiden, ie en hebbe vernomen ...
Moltzer stelde reeds als emendatie voor: "van enen nacht / Ten
anderen", een lezing die Leendertz overnam, maar die door Verdeyen
verworpen werd. Als we in aanmerking nemen dat de laatste
regel rijkelijk lang is, en de verbetering van den in dan eenvoudig,
dan zou ik de voorkeur geven aan de lezing:
Nu en willic nemmermeer dan enen nacht
Verbeiden, ie en hebbe vernomen ...
30 DE VOOYS, TEKSTVERBETERING IN DE "ESMOREIT"
In vs. 623 is de lezing van het handschrift:
"Dant mi verraderen al doet" verdacht, en de reeds door Verwijs
voorgestelde emendatie: verraderie zeer aannemelijk. Leendertz, die
dit slechts aarzelend opmerkt en de oorspronkelijke lezing handhaaft
en grammatisch verdedigt, gevolgd door Verdeyen, die op rijmdwang
wijst, ziet over 't hoofd dat een meervoudig verraderen als subjekt
onmogelijk is.
De lezing van vs. 794-795 schijnt nooit aanstoot gegeven te hebben.
Er staat:
Biden here, die was ghecroent
Met eenre croenen van doerijn ...
Blijkens de rijmklank -iin hebben we te maken met een stoffelijk
adjektief, dat het Mnl. Wdb. alleen kent als dornijn, b.v. "Ons heren
cmne die was domijn". - "do mine crone" - "eene crone dorenijn".
Het voorzetsel van is hier dus niet op zijn plaats, en met achtergevoegd
adjektief zal dus wel te lezen zijn :
Met eenre cronen domijn.
Minder belangrijke opmerkingen gelden het slordig gebruik van
de buigingsvormen. Een overbodige n vindt men b.v. in "met rechten
draghen croene" (vs. 530; vlg. in vs. 561 met rechte !), en in het reeds
door Leendertz verbeterde vs. 556: die menege(n) = menigeen.
Daarentegen ontbreekt een n in vs. 543: met eneghe ~ve. Een n in
plaats van r staat in vs. 532 van groten scaemde, terwijl reeds Leendertz
opgemerkt heeft dat in vs. 713 die veranderd dient te worden
in .der, niet wegens de appositie, maar omdat coninghiitnen alleen
datief kan zijn.
Utrecht C. G. N. DE VOOYS
TAALKUNDIGE OPSTELLEN VAN
Dr. J. B. F. VAN GILS t
De korte artikelen, die onder bovenstaanden titel gepubliceerd worden, zijn
in de afge100pen jaren successievelijk bij de redactie ingekomen en als waardevolle
bijdragen van een niet-vakman gaarne aanvaard. Dr. van Gils, in leven
rustend geneesheer te 's-Gravenhage, is bij het bombardement van 3 Maart 1945
om het leven gekomen en het stemt weemoedig, dat de overledene het niet
heeft mogen beleven de vruchten van deze studi雗 op het gebied der N ederlandsche
letteren uitgegeven te zien.
DE REDACTIE
I. BIJBELSCHE NAMEN BIJ CORNELIS EVERAERT
J. SYBAN. ANAM, PEREDICXCION
In Comelis Everaert's spel van de "Zeven Bloetsturtynghen" geldt
de eerste bloedstorting, waarover gehandeld wordt, Jezus' besnijdenis.
"Jhesus liet hem / besnyden principael
Jn dit let I tjeghens de groote furye
Van den vulen woorm I der luxurye
Die Syban I Rubem I ende Anam ontheerde" ... 1)
Muller en Scharp?teekenen hierbij aan: "Ruben, die zijns vaders
Jacobs bijwijf besliep (Gen. 35, 22). - Noch van Syban (Stvert.:
Ziba) (2 Reg. IX 9; XVI 2; XIX 17) of Seba (2 Reg. XX), noch
van Anam (?) is het verband met luxuria duidelijk."
Eigennamen en vreemde woorden zijn in de spelen van Cornelis
Everaert dikwijls verminkt. Zoo zal het ook hier wel zijn. Met Syban
is zeer waarschijnlijk Sichem bedoeld, die Jacobs dochter Dina verkrachtte,
en door J acobs zonen eerst besneden en daarna vermoord
werd. (Gen. XXXIV). Sichem was de zoon van Hemor uit de stad
Sichem, die elders in den Bijbel ook Sichar genoemd wordt. (Ev.
Johannis IV, 5).
I) Spelen 'Van Cornelis E'Veraert, 'Vanwege de Maatschappij der Nede,.landsche
Letterkunde te Leiden met inleiding en aanteekeningen uitgegeven door
Dr. J. W. Muller en Dr. L. Scharp? Leiden 1920. Esbatement 'Vande Zeuen
Bloetsturtynghen, No. XXVIII, v. 129-132.
32 J. B. F. VAN GILS
Met Anam is zonder twijfel Amnon bedoeld, die zijn half-zuster
Thamar verkrachtte, haar daarna verstiet, en door haren broeder
Absolon deswegen vermoord werd (2 Samuel XIII).
De lotgevallen van Sichem en van Amnon zijn afschrikwekkende
voorbeelden van "de groote furye van den vulen woorm der luxurye",
en hun namen zijn dus hier volkomen op hun plaats.
In "Sinte Pieter ghecompareirt byder Duve" geeft Cornelis
Everaert een uitvoerig verhaal over een boom, "die naer den Griecxschen
bynaemen heet Peredicxcion".
"Men lei st datter jn Jndya I eenen boom staet
Die naer den Griecxschen I bynaemen heet
Peredicxcion naer den betaemen breet
Up wiens telghen dat de duve rus ti eh es.
Byde vrucht des booms de duve lustich es
Omtrent we1cken boom met grooter atent stout
Der duven vyant een vlieghende serpent hout
Twelcke de duve als een verslynder wacht.
Den boom vut der nathueren I van zynder eracht
In hem selven van zo grooter virtuut es
Dat hy van den serpente altyts ghescuut es.
Want waer hy zyn scaduwe I biedende wort
Tserpent es de scaduwe I vliedende cort.
Et haet den boom I ten machger niet by commen.
De duve bekent datse huer mach vry sommen.
Nathuere deze leere geift." 2)
De bijbehoorende aanteekening van Muller en Scharp?luidt:
"peredicxcion < gr. ?T'Epl~蓗IO!l > ?T'Ep~;XIO!l (met Ngr. geassibileerde
uitspraak der x), een der namen van zeker kruid, parietarlia (zie
Dodonaeus, Cruy,dtboeck I4oa). Zie over dit verhaal no. 34 van den
Physiologus, en zeker langs een of anderen weg daaraan ontleend:
Lauchert, Gesch. d. Physiologus 29". - Dat de beschrijving van dezen
boom bij Cornelis Everaert rechtstreeks of middellijk aan den Physiologus
ontleend is, lijdt geen twijfel. Zij komt zelfs hier en daar
woordelijk met den griekschen tekst overeen. Maar de verklaring,
welke Muller en Scharp?van het woord "peredicxcion" trachten te
2) l.c. "Tspel van Sinte Pieter ghecompareirt byder Duve" No. XXI. v.
381-396.
TAALKUNDIGE OPSTELLEN 33
geven, is onjuist. Dit blijkt al aanstonds hier uit, dat het p'erdicium
(parietaria, muurkruid) een kleine plant is, die, zooals de naam
reeds zegt, meestal op muren groeit, terwijl de peredicxcion een
boom is, nogwel "naer den betaemen breet". Het perdicium wordt
zoo genoemd, omdat het een geliefkoosd voedsel voor de patrijs
(perdix) zou zijn.
De 由lI觺lI 7l"EpI由~IOll beschermt de duif vooral door zijn schaduw.
"Wanneer nu de schaduw van den boom naar het westen valt," heet
het in den Physiologus, "vlucht de slang (draak) naar het oosten;
valt hij naar het oosten, dan vlucht de slang (draak) naar het westen".
Vandaar heeft hij den bijnaam gekregen, "peridexion". "Nomen
7l"EpI由~I01l = ambidextrum ex ipso fabulae argumento confectum est:
arborem enim modo ad orturn, modo ad solis occasum umbra pergentem
significat" 3).
Den H a a g, 16-II-1943
2. ECCLESIASTICUS-ECCLESIASTES
In "Tspel vanden Wynghaert" zegt Deuchdelic Vermaen (vers
414-419) :
"Al dat de handt vermach te doene hu
Doet dat neerstelic. Want jnde helle
Derwaerts ghy vaert, tot uwen ghequelle,
En is niet tot uwe scennessen
Werc, wysheyt, noch ooc kennessen.
Ecclesiastici neghene ons dit verthoocht."
Hierbij teekenen Muller en Scharp?aan (blz. 648) : "In Ecclesiastic.
IX zijn deze woorden niet te vinden." Dat is inderdaad juist,
maar het is hun ontgaan, dat Everaert, die zooveel bijhelsche namen
verkeerd schrij ft, hier niet Ecclesiasticus, doch Ecclesiastes, den
Prediker bedoeld heeft en bijna woordelijk aangehaald, namelijk ver.,
IO van hoofdstuk IX, dat luidt: "Alles, wat uwe hand vindt om 'te
doen, doe ,dat met uwe magt; want er is geen werk, noch verzinning,
noch wetenschap, noch wijsheid in het graf, daar gij heengaat."
Den H a a g, I7-IX-1944
3) Physiologus ed. F. Sbordone, Milaan 1936, blz. 109.
Tijdschrift Y. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXIV 3
34 J. B. F. VAN GILS
Il. OLIECRUCE
Bij het woord "oIiecruce (cruse)" teekenen Verwijs en Verdam
aan: "Misschien is het woord, dat alleen in de Rek. d. Buurk. voorkomt,
te vergelijken met het hd. "鰈g鰐ze", en beteekent het een
met olie gezdlfd of met olieverf gekleurd kruis... Of kan het de
beteekenis hebben van het kruis van olij fhout ?" 4 ).
De samenstellers van het MnIW. geven dus duidelijk blijk, zelf
met deze ui tlegging niet tevreden te zijn. In de Rekeningen der
Buurkerk wordt telkens melding gemaakt van een betrekkelijk groot
aantal (II, 13, zelfs 40) geleverde of opnieuw geverfde kruisen. Men
heeft dus in zeker,en zin met een massa-artikel te doen, dat waarschijnlijk
niet tot de aankleeding van de kerk zelf behoort. In het
WNT zoekt men "oliekruis" tevergeefs. Mag men daaruit opmaken,
dat het woord in onbruik geraakt is, met het voorwerp zelf is dat
toch geenszins het geval.
Van oudsher en ook thans nog behoort in elk roomsch-katholiek
gezin een crucifix aanwezig te zijn, dat dikwijls als een "familiestuk"
van de ouders aan een der kinderen overgaat, dat al of niet
gewijd is 5), en dat voornamelijk bestemd is, om dienst te doen in
het stervensuur en bij het toedienen van het Heilig Oliesel. Op
"Maria's Dood" van Pieter Bruegel den Ouden 6), en op een medaille
van "De zeven hoofdzonden" van Hieronymus Bosch 7) is het toedienen
van het Heilig Oliesel weergegeven. Op beide voorstellingen
ziet men het hier bedoelde kruis. Bij Bruegel ligt het tegen eene
verhooging aan het voeteneinde van Maria's bed, zoodat zij er onmiddellijk
het gezicht op heeft, en bij Bosch wordt het door een der
aanwezige monniken op zeer opvallende wijze omhoog gehouden.
4) MnlW. V, 79.
5) Wanneer in eene parochie eene zoogenaamde "missie" gegeven wordt,
eene tiendaagsche oefening, onder leiding van vreemde priesters, meestal paters,
dan heeft soms ook wijding van deze crucifixen plaats, welke de geloovigen
dan mede naar de kerk nemen.
6) Bruegels Gem鋖de von Gustav Gl點k, No. 16.
7~ Hierowymus Bosch par Charles de Tolnay, plaat 6.
TAALKUNDIGE OPSTELLEN 3S
Of zoo'n kruis tegenwoordig nog een bepaalden naam draagt, en
welke dat zou zijn, ben ik niet te weten kunnen komen. Dit crucifix
wordt met de gewijde kaars, welke den stervende in de hand wordt
gegeven, ergens in huis opgeborgen, ,en bij de "bediening" te voorschijn
gehaald. Op dit gebruik doelen de volgende versregels uit een
der Refreinen van Jan de Bruyne:
"Dan wordet teeken des heylich cruys ghesocht ;
waslicht, wywater wert dan bygebrocht:
ay! sterven, sterven, is een hert gelach!" 8)
Nog op eene andere plaats wordt hiervan gewag gemaakt: "Hij
beval ooc, dat men hem geven zoude een zeker crucifix bewaert in
een kofferken, wesende t'selfde dat zijn vader stervende in de hand
had; daermede begeerde hi ooc te sterven" 9).
En bij Hendrik Conscienee lezen wij: "Hij kust het kruisbeeld, hem
door den bisschop aangeboden, ontvangt de H. Olie en legt het hoofd
neer" 10). Dit kruis is voor den stervende een laatste toevlucht, het
plechtanker zijner hoop. Vandaar, dat vroeger de "ancora sacra", het
anker, dat in den uitersten nood werd uitgeworpen, ook wel het "olie
cruys" genoemd werd 11).
Ook Ledeganek bezigde deze beeldspraak nog:
"Hij zegende, en voor 't laatst, hem met het heilig teeken,
Het anker onzer hoop, waarbij wij allen smeeken" 12).
Bij Bredero vinden wij "Olykruys" als naam van een munt. Oudcmans
zegt daarvan: "Misschien eene kleine met een kruis geteekende
munt, die bij het volk den naam droeg van Oliekruis, omdat het daarmede,
ev.en als met het biechtoortje de biecht, het laatste oliesel kon
8) Refereynen van Jan de Bruyne, uitgegeven door K. Ruelens, lIl, blz. 34
(Anna Bijns?)
9) Fredericq, Pamfletten, 310 (AO 1598), WNT. lIl, 2, 2167.
10) WNT. VIII, I, 447.
n) Proverbia Teutonica Latinitate donata, ... a Nic. Zegero, 1571, i.v. "Het".
12) Ledeganck, Het graf mijns vaders II. Onder het teeken des kruises werd
oorspronkelijk het stoffelijke kruisbeeld verstaan, eerst later het met de hand
gemaakte teeken.
36 J. B. F. VAN GILS
betalen" 13). Meer voor de hand ligt ook hierin eene zinspeling op
het "oliekruis" als laatste toevlucht te zien, het laatste geldstuk in
de beurs. Verwant daarmede is de spreekwijze: "Men houdt meer
van den gekruisten penning dan van den gekruisten Christus" 14).
Dat men oorspronkelijk onder "oliekruis" het crucifix verstond,
dat bij het H. Oliesel werd gebruikt, lijkt na het medegedeelde zeer
waarschijnlijk. Deze opvatting vindt ten slotte ook steun in het
,analogon "oliebed", waaronder men verstond "het bed, waarin een
zieke ligt, die het laatste oliesel heeft ontvangen". Ignatius Walvis
spreekt in zijn Beschrijving van Gouda van "siecken, in haer olybedde
leggende" 15).
Den H a a g, 13-VI-I944
lIl. TH lENDE SCHUER
Op bladzijde 30 van haar proefschrift 16) haalt Elisabeth Neur<Jenburg
de volgende versregels uit "Den Boom der Schriftueren" aan.
Het is "Menschelike leeringhe", die spreekt:
"Afgodische cassen,
Die doe ie wassen, verhueren bij den jare,
Daerop doe icker menich lecken en brassen,
Int verhueren recht oft een thiende schuer ware".
De schrijfster wil inplaats van "schuer" "selver" lezen, zooals uit
eene bijgevoegde noot en uit de derde stelling achter haar proefschrift
blijkt. Dit lijkt ons geen verbetering.
Een "casse" was immers een schrijn met een heiligenbeeld of relekwie,
waarmede de "cassenaar" rondging, en waarvan hij den inhoud
tegen geld of goede gaven vertoonde. Voor een zekere som kreeg de
"cassenaar" het recht, gedurende een bepaalden tijd zoo'n "casse" te
exploiteeren. De opbrengst mocht hij dan zelf houden, en daarvan,
13) Woordenboek op de gedichten van Bredero door A. C. Oudemans, in
Nieuwe Reeks van Werken van de Maatschappij der Ned. Letterkunde, ge deel.
14) Harrebom閑, Spreekwoorden, fI, 178.
IS) Beschrijving van Gouda, door Ign. Walvis, I, 19/>, MnlW. V, 78.
16) "Van Nyeuvont, Loosheit ende Practike; hoe sy vrou Lortse verheffen",
Ac. Proefschrift van Elisabeth Neurdenburg, Utrecht, 1910.
TAALKUNDIGE OPSTELLEN 37
zooals Menschelike Leeringhe zegt, "leckenen brassen". Waarmee
zou men zulk een "casse" beter kunnen vergelijken dan met een
"tiendschuur" 17), die door den "tiendheffer" voor een zeker bedrag
van den "tiendheer" werd gepacht, terwijl de eerstgenoemde dan verder
over de opbrengst mocht beschikken. Dat dit systeem van het
verhuren van de tienden aanleiding gaf tot verkeerde praktijken, en
bij de "tiendplichtigen" in een kwaden reuk stond, behoeft geen betoog.
De dichter van "Den Boom der Schrifturen" had zijne minachting
en afschuw voor de "casse" en den "cassenaar" wel niet
beter tot uiting kunnen brengen dan door deze vergelijking met eene
"tiendschure", en het is niet noodig, in den oorspronkelijken tekst
van het handschrift verandering aan te brengen.
Den H a a g, I3-VI-I944
IV. HEM VERSIEN
In het MnIW. wordt aan het einde van het artikel over "versien"
in eene aanmerking gezegd: "Plant. geeft nog eene eigenaardige
beteekenis van hem versien n.l. "maken dat men weg komt" 18).
Toch was deze uitdrukking niet zoo zeldzaam, als hieruit zou blijken.
Zij komt onder andere voor in het bijschrift van het spreekwoord
"Elke koopman prijst zijn eigen waren het meest" van Pieter
Bruegel den Ouden. Als koopman stoeft: "Hier netten ende trompen
ja oock schoon fluyten, Gheen beter ware men nu hier in d'landt
en vindt", valt de verontwaardigde burger hem in de rede met:
"Wech versiet u eremere loopt elders stuyten, Daer t'volck noch is
hoorende doof en siende blindt".
Ook vindt men de uitdrukking tweemaal in de door Enklaar uitgegeven
Zlestiende-eeuwsche Wandelingen door N eder1land, en wel
op bladzijde 19: "En wij, negerende tselffde, spoeden ende versagen
ons vandaer na den dorpe van Baren", en op bladzijde 26, waar de
17) Zie MnlW. VIII, 326.
18) MnlW. VIII, 2426.
38 J. B. F. VAN GILS
reizigers door kwaadaardige honden werden achtervolgd: "Ende wH
moesten ons versien vandaer ende lopen wederom naer den steen ... "
Bij het eerste voorbeeld op blz. 19 geeft Enklaar als verklaring
van versagen ons "Wij werden bang", maar dit is klaarblijkelijk
eene vergissing. Op bei de plaatsen beteekent zich versien duidelijk
"zich uit de voeten maken".
Den H a a g, I3-VI-I944
V. TINTELTEELKEN
Over de afleiding en de beteekenis van het woord tintelteelken
bestaat nog verschil van meening. Dr. J. A. N. Knuttel meent er
,,'t ,endelteelken" onder te moeten verstaan, vat "teelken" in de beteekenis
van "lidje" op, en denkt aan het mannelUk geslachtsdeel.
Dr. F. de Tollenaere acht voldoende gronden aanwezig, om aan te
nemen, dat in den "Spiegel der Minne", tot nog toe de eenige vindplaats,
met "tintelteelken" het vrouwelijk schaamdeel bedoeld is, cn
dat "tintelen" hetzelfde zou zijn als "kittelen" 19). Dr. C. H. A.
Kruyskamp brengt ",tintelen" in verband met "ten telen, sondeeren"
20).
Uit den samenhang, waarin het woord in den "Spiegel der Minne"
gebruikt wordt, blijkt mijns inziens duidelijk, dat hier onder "tintelteelken"
het vt:Ouwelijk schaamdeel verstaan wordt. Men spreekt
daarvan niet als van een "lidje", zoodat de vraag gewettigd is, of
,J teelken" niet anders verklaard moet worden. Het ligt meer voor de
hand, in dezen vorm het verkleinwoord van ;teel, telel tez"" te zien, en
in "tintelteelken" het teiltje, dat of waarin getenteld wordt. Volgens
De Bo is "zeekteeie" een piskous, een kind van het vrouwelijk geslacht
(in het Zuiden zegt men ook wel piskont).
Den H a a g, 27-VII-I944
19) Ts. LXr (1942), blz. 124-132.
20) De Refreinenbundel van Jan van Doesborch, I, Aanteekening op Ref.
CVfn, vs. 12.
TAALKUNDIGE OPSTELLEN 39
VI. ENKELE AANTEEKENINGEN BIJ VERDAM'S UITGAVE
VAN "DIE SPIEGEL DER SONDEN"
I. BEGHERTE
"Nadat een werltlie brudegome
Sulke begherte heeft in den moet
Als sine' bruut overspel doet,
So mach ... " etc. (vers 61618)
De bedoeling van deze verzen is duidelijk. De dichter wil zeggen:
"Wanneer een wereldsche bruidegom zooveel leed in zijn binnenste
ondervindt door overspel van zijne bruid, dan ... " enz. Het woord
"begherte" beteekent hier dus, zooals V ez:dam ook aanneemt, smart,
leed. Verdam plaatst achter "begherte" een vraagteeken, en denkt
aan eene verkeerde schrijfwijze voor "smerte" of "beseerte". Intusschen
komt ook het werkwoord "begheeren" in de beteekenis van
deren voor in de volgende versregels uit "Die Spiegel der Sonden":
"Den seren roeste 21) is pijnlie tbroot,
Den gansen so eist zoetheit groqt;
Den zeren oghen die lucht ooc deert,
Die dat ganse oghe niet begheerl'. (vers 9519/22)
Ook is het niet onwaarschijnlijk, dat het woord "begheerte" nog
op eene andere plaats in "Die Spiegel der Sonden" voorkomt in de
beteekenis van verdriet, smart; namelijk in de paraphrase van de beschouwingen
van den Prediker over de ijdelheid der wereld. De bedoelde
verzen luiden:
"Mijn leven so verdriet mie,
Want ie alle dinghen sie,
Die onder die sonne sijn, quaet wezen,
Alle begheerten sie ie gheresen
In groter ydelheden meest,
Ende in pinen vanden gheest". (vers 10095-10100)
In Hoofdstuk I van Ecclruiastes vers 14 heet het: "Ik zag al
21) roest is: gehemelte:
40 J. B. F. VAN GILS
de werken aan, die onder de zon geschieden; en ziet, het was al
ijdelheid en kwelling des geestes", en in vers 18: "Want in veel wijsheid
is veel verdriets; en die wetenschap vermeerdert, vermeerdert
smart". Het komt mij voor, dat het verdriet en de smart, die het
gevolg zijn van die ijdele dingen, in vers 100gS onder "begheerten"
worden verstaan.
Het valt moeilijk aan te nemen, dat in al deze drie plaatsen eene
vergissing of eene corrupte schrijfwijze zou ,zijn ingeslopen, en men
wordt wel gedwongen te veronderstellen, dat "begheerte" en begheeren"
vroeger de beteekenis van leed en leed doen moeten hebben
gehad.
2. HOVESCHEIT
"Woeker ende over ghelt gi naemt,
Ende met hovescheiden gi voort quaemt,
Juwen evenkersten doende verdriet,
Ende van my gedacht gi niet".
Bij deze 'verzen uit "Die Spiegel der Sonden" (v. 4181/4) teekent
Verdam aan: "hovescheit, 4182. Waarschijnlijk verkeerde lezing. Er
moet een be&rip staan als hebzucht. Ezech. 22, 12. ,,,,avare proximos
calumniabaris"" .
De tekst uit Ezechiel, die hier zonder twijfel bedoeld is, luidt 111
de Nederlandsche vertaling: "Woeker en overwinst hebt gij genomen,
,en gij hebt gierigheid gepleegd aan uwen naaste door verdrukking;
maar gij hebt mijner vergeten". De dichter van "Die Spiegel
der Sonden" heeft, woals hij gewend is, den bijbeltekst zeer vrij gevolgd,
evenals trouwens de bijbelvertalers ook deden. In het latijn
staat letterlijk: "op inhalige wijze hebt gij uwe naasten listig bedrogen".
Volgens het Latijnsch Woordenboek van Van Wageningen t:.n
Muller is de eerste beteekenis van "calumniari" intrigues smeden,
kuipen, chicaneeren. De Fransche vertaling van den bijbeltekst luidt
dan ook: "et tu as fait un gain d閟honn阾e sur tes prochains, en usant
de tromper~e" en in de Engelsche wordt van "extortion" (afpersing)
gesproken.
TAALKUNDIGE OPSTELLEN 4 1
Het komt mij voor, dat het woord "hovescheiden" (hovescheden)
in het aangehaalde vers het begrip "intrigues" uitdrukt. Dat lijkt op
het eerste gezicht misschien eenigszins vreemd, omdat "hoofschheid"
en "hoofsche manieren" aan wellevendheid, vormelijkheid doen denken;
maar wij weten ook, dat die correctheid veelal uiterlijk vertoon
was, en Van Dale noemt in zijn Nederlandsch Woordenboek hoofschheid
"gemaakte hoffelijkheid". In het Rheinisches W鰎terbuch vindt
men, dat "ene H鰂ige" een Leisetreter, Schleicher, ... ein 黚er kluger
listiger M ann is. Een "H鰂1ing" kan volgens het H oogduitsch-N ederlandsch
Woordenboek van Sicherer en Akveld een lage vleier, kruiper
beteekenen, en Schiller dicht in Wallensteins Tod: "Ein niedertr鋍htiger
Bube, ein H鰂1ing musz es sein, ein Spanier".
Neemt men dus het woord "hoveschei t" in zijn minder gunstige
beteekenis, dan wordt de bedoelde plaats uit "Die Spiegel der Sonden"
zonder meer duidelijk en behoeft men niet aan een verkeerde
lezing te denken.
Onder "voortcomen" wil Verdam tewerk gaan verstaan; beter zou
hier passen "vooruitkomen" (faire du gain), hetgeen ook nog een
der tegenwoordige beteekenissen van voortkomen is.
3. "SINE HANDEN TE' HEM WERT BOGEN"
In het hoofdstuk over de "Traagheid" haalt de dichter van "Die
Spiegel der Sonden" een bijbeltekst aan over den luien zot, die zijn
eigen vleesch verteert:
"Die ghec te hem wert sine handen boocht;
Sijns selves vleysch hi eten poocht". (vers 10017/18)
Verdam teekent hierbij in de Woordenlijst aan: "sine handen te
hem wert bogen, 10017, de handen aan zich zelf slaan". Dit is echter
niet de juiste beteekenis, zooals blijkt, wanneer men het vers vergelijkt
met de woorden uit Prediker IV, S, waarop het betrekking heeft:
"De zot vouwt zijne handen te samen en eet eigen vleesch". "Sine
handen te hem wert bogen" beteekent dus: de handen vouwen, werkeloos
laten, het tegengestelde van: de handen uit de mouwen steken.
42 J. B. F. VAN GILS
4. HABUNDAMENT
Handelende over de toov,enarij en degenen, die daaraan gelooven,
zegt de dichter van "Die Spiegel der Sonden" (vers 12287-12294):
"Verwaten zijn si alle, di et doen,
Van den paus int grote conoen :
Laten sijt doer tverwaten niet,
So wiset decreet ende verbiet
Te ghevene een habundament
Den leken heeren, dat hi se schent
Ende dode: het is die maniere,
Dat men se alle dode met viere".
De verklaring van .,ende verbiet te ghevene een habundament"
leverde Verdam nog al moeilijkheden op. Voor "habundament" stelde
hij voor, "mandament" te lezen, en wat "verbiet" betreft, meende
hij, dat "gebiet" bedoeld zou zijn, en dat misschien in het dialect van
den afschrijver van het gedicht "verbieden" de beteekenis van "gebieden"
gehad zoude hebben. De gronden, waarop deze meening berust,
zijn heel zwak, en de verwijzing naar vers 12390 is al zeer
weinig overtuigend. Daar leest men:
"Want in die bible God dus verbiet :
""Ghene onweertheit en gheeft
Den mensche, die in zonden sneeft,
Want het is die broeder dijn""
Hier hoeft men "verbiet" heelemaal niet door "gebiet" te vervangen,
want de aanhaling uit den bijbel betreft juist een verbod. Deze
plaats kan zeker niet dienen om te bewijzen, dat "verbieden" ook
"gebieden" kon beteekenen.
In "habundament" hebben wij vermoedelijk eene verkorte schrijfwijze
te zien van "abdonnement". Daaronder verstaat men afstand
doen van, afzien van. "Een habundament gheven" kan dus beteekenen
: eene zaak op zijn beloop laten. Beschouwt men nu "ende
verbiet te ghevene een habundament" als een soort tusschenzin, dan
wordt de beteekenis van bedoelde passage duidelijk: het decreet
(kerkelijk voorschrift) draagt den "leken heeren" (wereldsche overTAALKUNDIGE
OPSTELLEN 43
heid) op, "dat hi se (de toovenaars) schent ende dode", ,en verbiedt
hem pardon te verleenen, of van vervolging af te zien. Het is dus
niet noodig, het woordje "verbiet" te veranderen, of er een gedwongen
verklaring van te geven.
5. CRIGELIC
In het hoofdstuk over de "Nydicheit" van de proza-bewerking van
"Die Spiegel der Sonden" (88d) wordt van den nijdige gezegd:
"crigelic is hi in sinen dinghen", en Verdam zet in de Woordenlijst
achter "crigelic" strijdlustig? Het hiermede overeenkomende vers
'uit het oorspronkelijke dichtwerk (v. 13605) luidt: "Crijsselens pliet
hi weder en de voort", en het is duidelijk, dat er in 殚n der twee
lezingen eene onjuistheid moet zijn ingeslopen, of dat in beide gevallen
iets anders bedoeld wordt. Verdam meent, dat de tekst der
prozabewerking onjuist is. Waarschijnlijk heeft de prozaist den dichter
niet begrepen. De laatste volgde met "crijsselen" (criselen, tanden
knarsen) letterlijk den aangehaalden bijbeltekst. De eerste maakte
穌aar "crigelic" van, zoo stellen wij ons voor, wat wel hetzelfde zal
zijn als ons "kregelig", en waarmede een der voornaamste eigenschappen
van een nijdig mensch wordt weergegeven.
Den H a a g, I7-IX-I944
NAAR AANLEIDING VAN GRUNJER
Ik zou op dit woord, eenmaal aangetroffen bij een dichter van
de zoveelste rang en misschien zelfs niet meer dan een vergissing
van een letterzetter, niet terugkomen, als Dr Heinsius in zijn beschouwing
erover (Ts 63,87) niet de mogelijkheid van een overgang
nd > nj bestreden had. Ik wil de verlegenheidsetymologie van Beets
(grunjer uit grunder dat een af I. zou kunnen zijn van grunnen
"knorren") volstrekt niet verdedigen, maar zijn beroep op banjer
uit bander was m.i. volkomen juist. Zijn andere voorbeeld van een
paraIIele ontwikkeling, anjer uit ander, vraagt om nadere bevestiging,
want het is mij al evenmin bekend als Dr Heinsius en ook, voorzover
ik weet, nergens in de literatuur aangetroffen. Aan de gangbare
etymologie van banjer behoeft men daarom echter niet te twijfelen.
Het laat zich niet bewijzen, zegt Dr. H., "dat banderheer ooit
tot bander (wat immers het prototype van banjer zou moeten zijn)
is verkort." Maar in het WNT wordt de gang van zaken ook anders geformuleerd.
Het titelwoord luidt daar baanderheer en als bijvormen
worden dan vermeld "ook banderheer, en banjerheer, bij verkorting
banjer". Volgens deze voorstelling, die mij juist lijkt, is banjer dus
niet uit bander en dit bij verkorting uit banderheer ontstaan, maar
is het een verkorting van banjerheer. Van deze vorm geeft het WNT
geen voorbeelden, maar hij heeft daarom wel degelijk bestaan, zie
de 18de-eeuwse voorbeelden die Dr Kruyskamp elders in dit Ts.
publiceert. Ook Wolff en Deken schrijven in hun Brieven van A.
B'lankaart 3, 134: "Hij ging als een banjer heer, met twee horloges,
en rook zoo lekker als een Parfumkraam" (aangehaald door Karsten
in Dial. v. Drechterland). Komt banjerheer dus al in de 18de eeuw
voor, banjer is mij pas uit de 19de eeuw bekend, bijv. bij Heije:
En zijn we zoo geen banjers meer
Als in verleden dagen,
Toen ieder voor Jan Compagnie
Een flikker had geslagen, enz. 1 )
I) In het bargoens is banjer of banjert "heer" sinds 1861 bekend; zie verschillende
voorbeeIiden bij Moormann.
NAAR AANLEIDING V~N GRUNJER 45
Dr H. maakt er bezwaar tegen om in het citaat dat het WNT
van de 18de-eeuwse dichter Trip geeft: "Schatten .... Waarvan een
losse zoon of neef Gelyk een baanderheertje leev''', aan baanderheertje
de bet. van banjer toe te kennen, omdat het hier in een
vergelijking staat. Het betekent dus volgens hem hier nog niet "grote
meneer, opschepper", maar nog "edelman die onder zijn eigen banier
strijdt". En bij Wolff .en Deken dan? zou men willen vragen. Daar
hebben we immers ook met een vergelijking te doen, "gaan als een
banjerheer" 2).
Deze scheiding die Dr H. maakt tussen banderheer en banjer is
toch wel heel erg geforceerd. Het ligt veel meer voor de hand om
aan te nemen dat banderheer naast zijn eigenlijke, technische betekenis
de oneigenlijke van "iemand die zich groot voordoet" heeft
ontwikkeld. In deze laatste bet. heeft het woord dan vooral carri鑢e
gemaakt in de volkstaal, is daar geladen met affect en daardoor
blootgesteld aan de "willekeurige" veranderingen die een woord in
de gevoelssfeer kan ondergaan. Banderheer werd dus, juist en alleen
in deze bet., vervormd tot banjerheer en dit kon weer gemakkelijk,
omdat het woord niet meer in zijn oorspronkelijke bet. bekend was
en kon worden opgevat als een soort tautologische samenstelling,
verkort worden tot banjer 3).
Het geval van banjer staat niet op zichzelf. Een dergelijke overgang
van nd tot nj vindt men waarschijnlijk bij plunje. Het WNT
geeft hiervan een weinig aannemelijke constructie. Naast plunje,
dat in de eerste helft van de 17de eeuw in de teksten begint te verschijnen,
komt bij enkele geleerde schrijvers (Brandt en Wester-
2) Ook in de drie .plaatsen van Dr K. hebben we te doen met vergelijkingen.
De ene heeft "leven als Banjer-heeren", de andere "zy scheynen banjer Heeren",
de derde "als eerste banjerheeren".
3) Kruyskamps verklaring van banjerheer als banjer (= groot) heer, waarvan
ik pas kennis kreeg nadat mijn artikel al geschreven was, geeft mij geen
aanleiding mijn opvatting te wijzigen. Gezien het afr. 'n banja kerel moet de
mogelijkheid dat er ook in 't ndl. een verbinding een banjer he.er heeft
bestaan theoretisch worden toegegeven; maar waarschijnlijk wordt het daarom
nog niet. Banjer als bnw. is in 't nd~. alleen in de bet. "veel", niet in die van
"groot" aangetroffen en op zijn oudste plaats, in 1746, wordt banjerheer,
blijkens 'de schrijfwijze Banjer-heer (met hoofdletter en koppelteken), al als
46 K. HEEROMA
baen) ook plundje voor. De constructie van het WNT is nu dat
plunje een verkleinvonn zou zijn van plun en plundje van plund.
Zowel plun als plund zijn ontstaan uit een grondvonn *ptunpi6-, dat
regelmatig plunde moest opleveren. Met apocope werd plunde tot
pland, met assimilatie van d aan n tot plunne, waaruit vervolgens
ook weer met apocop?plun kon ontstaan. In het Noordhollands en
Gronings zou de verkleinvorm van een woord plun regelmatig plunje
kunnen luiden. Het enige juiste in deze constructie lijkt mij dat erin
gewezen wordt op de samenhang die moet bestaan tussen plunje
en plunde, plun. Maar dat een woord dat nooit onzijdig voorkomt
een verkleinwoord zou zijn, wii er bij mij niet in, evenmin dat plundje
iets meer zou zijn dan een geleerde, etymologiserende spelling. Er
is bij de plaatsen die het WNT van plunje opgeeft trouwens ook
geen enkele die naar Holland benoorden het IJ of Groningen wijst
en specifiek-Noordhollandse of Groningse vonnen zijn in de algemene
taal uiterst zeldzaam. Volgens deze constructie zou men zelfs
de weg van het bij De Bo genoteerde Westvlaamse ploendeke (in
dit geval w鑜 een verkleinwoord met onz. geslacht) naar het Westvlaams-
Bargoense pIoenjen (meervoud) over Noord-Holland of Groningen
moeten laten lopen. De gang van zaken is veeleer zo geweec;t
dat plunde of zijn meervoud plunden in de gevoelssfeer een vervorming
heeft ondergaan. In Noord-Nederland komt plunje aanvankelijk
vooral als zeemanswoord voor, in Zuid':'Nederland is het uitsluitend
bekend in het Bargoens, in beide gevallen heeft het dus
geleefd in groepstalen waarin het affect de vaste taalorde gemakkelijk
kon verstoren. (Ook de u van plMnde en plunje, de oe van ploende
en ploenje in plaats van de etymologisch normale 0 wijzen op
"expressieve ontaarding" in de gevoelssfeer. )
een vast woordgeheel gevoeld (zover is het afr., dat dan w鑜 de bet. "fluks,
flink, degelijk" kent, nooit gekomen). Kruyskamp neemt aan dat banjerheer
secundair met banderheer contact kan hebben gemaakt. Dit contact zou dan
ook al v篌r 1746 tot stand moeten zijn gekomen, want reeds dan wordt banjerheer
in vergelijking gebruikt, precies zoals Trip banderheer gebruikt. Samenvattend
kan men zeggen: banjerheer betekent hetzelfde als banderheer en
wordt in dezelfde tijd, in dezelfde sfeer en in dezelfde syntactische verbinding
gebruikt. Het is dan wel zeer gekunsteld om ze etymologisch te scheiden.
NAAR AANLEIDING VAN GRUNJER 47
Als derde geval noem ik hier kolJer of koljert, alleen aangetroffen
bij Berkhey en door het WNT omschreven als "lederen wambuis
zonder mouwen, in het bijzonder als kleeding van zeelieden". De bet.
is dus volkomen gelijk aan die van kolder en het ligt voor de hand
kaljer te beschouwen als een vervorming van dit woord in de gevoelssfeer.
Merkwaardig is dat we hier evenals bij plunje met een
zeemanswoord te doen hebben. Ook bij banjer(heer) kan dat wel
het geval zijn, ofschoon het niet met citaten te bewijzen is: wie
heeft meer neiging om zich als een "banjer" te gedragen dan een
passagierende zeeman, zojuist behouden teruggekeerd uit de Oost?
Koljer is ook nog hierom interessant dat het ons recht geeft onze
"klankwet" in de gevoelssfeer ruimer te formuleren: niet alleen na
n maar ook na I blijkt de d spontaan gepalataliseerd te kunnen
wordenr4).
Het vierde geval dat in dit verband te noemen valt, mag min of
meer klassiek heten, omdat de grondlegger van de Nederlandse filologie,
Matthijs de Vries, er al zijn aandacht op heeft laten vallen.
4) Ik wil er in dit verband nog op wijzen dat er bij de woorden met "expressieve
ontaarding" van n, r of t tot j, die ik Ts 63. 43 vg. behandeld heb. ook verschillende
zeemanswoorden zijn: pom (de visnaam) naast poon, paa~en (van vissen)
naast paren, kooi ("hut. hok. slaapplaats op een schip") naast koot. Mijn reserve
t.a.p. met betrekking tot het laatstgenoemde woord was ongemotiveerd: naast
een onzijdig cat staat in het mnl. een vrouwelijk cote en dit laatste wordt ook
in de nieuwere taal voortgezet door een vrouwelijk koot (zie het citaat uit Tael,.
Martijntje in het WNT: "de reepschieter in de koot"). Uit kote of koot heeft
zich rechtstreeks kooi ontwikkeld. - MisschIen kan men wel in 't algemeen
zeggen dat affectieve vervormingen steeds opkomen in groepstalen. Het t.a.p.
genoemde plamooien uit pIama ten is b.v. een woord uit de suikerbakkersgroeptaal.
- Opmerking verdient nog dat het bargoens bepaald een voorkeur vertoont
voor woorden met intervocalische j, nj, enz. Zou men er een statistiek
van maken dan zou stellig blijken dat palatale consonanten in het bargoens
veel frequenter zijn dan in de gewone omgangstaal. Deze palatale consonanten
hebben hun oorsprong echter maar voor een deel te danken aan expressieve
ontaarding, voor en ander, groter deel aan ontlening uit andere talen. Hier
zal waarschijnlijk een wisselwerking zijn opgetreden: enerzijds koos het bargoells
graag woorden met palatale consonanten omdat deze woorden de mogelijkheid
boden tot een bijzondere gevoelslading, anderzijds versterkte de aanwezigheid
van een groot aantal van zulke woorden in het bargoens de neiging
tot expressieve-ontaarding-door-palatalisatie in het algemeen.
48 K. HEEROMA
Het is het woord granje dat zoveel als "lust" of "begeerte" betekent.
Naast deze vorm komen ook grant, grande en, in Zuid-Nederland,
gerant voor. De Vries leidde in zijn artikel van 1871 granje af uit
mlat. garandia, daarentegen grant en gerant uit ofr. grant. De vorm
grande, waarvan het WNT een voorbeeld uit Fokke geeft, heeft hij
waarschijnlijk nog niet gekend, althans hij vermeldt hem niet. Beets
heeft in het WNT de constructie van De Vries in hoofdzaak overgenomen,
alleen wordt bij hem granje geen ontwikkelingsproduct
van mlat. garandia, maar van ofr. garandie. Men vraagt zich af
waarom De Vries en Beets de zaak zo ingewikkeld hebben gemaakt.
Er zit in het artikel van de eerste eigenlijk een heel wonderlijke
draai. Het zuidndl. gerant, garant brengt De Vries op fr. garant
en dit doet hem weer denken aan mlat. garandia. Uit garandia meent
hij granje te kunnen verklaren, maar vervolgens terugredenerend
besluit hij dat grant, waarvan garant, gerant een "uitrekking" is,
toch niet hetzelfde woord kan zijn als fr. garant. Hij handhaaft
echter de gelijkstelling van granje met garandia en meent dus blijkbaar
dat het valse spoor van fr. garant hem toch tot op zekere hoogte
op een goede weg heeft gebracht. Wij moeten nu, dunkt mij, kritischer
zijn dan De Vries het zelf tegenover zijn eerste inval geweest
is en zeggen: als grant niets met fr. garant te maken kan hebben, zal
granje, dat precies hetzelfde betekent als grant, waarschijnlijk ook
niets met mlat. garandia (of ofr. garandie ) te maken hebben; en als
anderzijds grant uit ofr. grant verklaard moet worden, moeten wij
proberen granje daar ook op de een of andere manier mee in verband
te brengen. Dit laatste kan inderdaad zonder grote moeite geschieden.
Er is een mnl. woord qranter overgeleverd dat blijkens de context
iets moet betekenen als "iemand die zijn begeerte volgt, wellusteling".
Dit veronderstelt een werkwoord granten "op iets belust zijn, begeren"
en inderdaad is dit woord in een mnd. vocabulaire genoteerd. Granten
moet gevormd zijn bij ofr. granter of grant. Naast granten kan een
bijvorm als granden zijn opgekomen. Ik herinner aan randen naast
ranten, waarover ik Ts 63, 305 schreef. Granden en zijn afleiding
grander kunnen in de gevoelssfeer verder "ontaarden" tot granjen en
granjet'. De drie vormen met dezelfde betekenis van "begeerte, lust",
grant, grande en granje, die zo geheel en al de indruk maken van
NAAR AANLEIDING VAN GRUNJER 49
varianten van eenzelfde woord te zijn, kunnen op deze wijze ge- of
vervormd zijn bij de verschillende vormen van hetzelfde werkwoord
granten, granden en granjen. De woorden zijn door hun betekenis
zeer vatbaar voor affectieve lading, dus "klankwettig" is deze constructie
geheel in orde. Tegen de oude etymologie zijn, behalve de
onlogische opzet en de onwaarschijnlijkheid van een totaal verschillende
oorsprong bij zozeer klank- en zinverwante woorden, nog als
bezwaren aan te voeren het accent van ofr. garandie (een ndl. granje
zou alleen klankwettig kunnen ontstaan uit een fr. *garagne) en ook
de betekenis van dit woord die immers "waarborg" was, wat nog niet
hetzelfde is als "begeerte" (ofr. grant betekent daarentegen w鑜 "begeerte").
Ik geloof dus dat alles ervoor spreekt om gr,anje naast
banjer, plMnje en kJljer te laten paraderen als vierde voorbeeld van
een overgang van d tot j na n of 1 in de gevoelssfeer.
Als, twij felachtiger, vij fde voorbeeld kan men dan nog noemen het
zeemanswoord panje "geteerd stuk zeildoek dat de vissers op de rug
dragen, wanneer zij een schuit op het hout helpen". Een gewestelijke
verkleinvorm van pan, zoals het WNT er in wil zien, kan het m.i. niet
zijn, omdat panje evenmin als plunje een onzijdig woord is en evenmin
bijzonderere relaties tot het Noordhollands of Gronings kan aanwijzen.
Dat het een vervorming van pand of *pande zou zijn, is echter ook
weer niet overtuigend aan te tonen. Het zal wel op de een of andere
manier afstammen van lat. pannus, waarvan pand ook wordt afgeleid,
maar op wat voor manier precies, is niet duidelijk. Men kan in dit
verband nog wijzen op het mnl. *panne (als dat terecht zo uit het overgeleverde
verkleinwoord panneken "doekje" wordt geconstrueerd) en
het fr. pagne, sp. PdJfio "lendenschort van de negers in Afrika", dat
in de zeemanstaal behalve in de geboekstaafde vorm paan (zie WNT
i.v.) ook heel goed in de vorm panje bekend kan zijn geweest. Als men
pcmje uit panne wil verklaren, moet men er in ieder geval een voorbeeld
in zien van een spontane affectieve vervorming van nn tot nj,
zeer verwant aan de hier behandelde van nd tot nj.
En zou Van Focquenbrochs grunjer dan misschien een, nog twijfelachtiger,
zesde voorbeeld kunnen zijn? Zeker niet op de manier zoals
Beets het voorstelde, want een woord grunjer "knorrepot" past in het
verband allerminst. Heinsius heeft voorgesteld in plaats van grunjers,
Tijdschrift v. Ned. Taal?en Letterk. neel LXIV 4
50 HEEROMA, NAAR AANLEIDING VAN GRUNJER
met herstel van een door de zetter veronachtzaamde hoofdletter en een
verkeerd gelezen g, Grungers te lezen. Het moet volmondig erkend
worden dat deze lezing een goede zin geeft. De bruigom roept de bruiloftsgasten
op een "kit met kluin", de nationale Groningse drank,
"door de gorgel te wringen" en het is zeer plausibel dat hij hen daarbij
aanspreekt als Groningers: zij mogen zich bij deze echt-Groningse
dronk immers niet laten kennen! Maar er zijn toch nog wel enige
bezwaren tegen deze lezing te berde te brengen. Hoe kwam de dichter,
die een Hollander was, zo goed op de hoogte van de Groningse
toestanden dat hij de dialectische benaming Grunneger kende? En
zwaarder nog weegt het volgende: kan een dichter als Van Focquenbroch,
die zeker niet van de eerste rang was maar toch blijk geeft
van een redelijk versgehoor, het woord Grunneger, als hij het al mag
hebben gekend, hebben samengetrokken tot het bijna niet uit' te spreken
Grun'ger? Zoals Heinsius voorstelt te lezen, komt,er een stroeve,
harde plek in het vers, waar de stem op stokt als een schaaf op een
kwast in het hout. De overgeleverde tekst daarentegen biedt een
vloeiend vers:
... deze kit
Met kluin, 0 grunjers! moet elk door zijn gorgel wringen!
Ik wil niet de pretentie hebben het miniatuurraadseltje dat in hpt
woord grunjer zit hier even op te lossen, maar ik kan toch niet nalaten
er ook een slag naar te slaan. Als men eenmaal gaat aannemen
dat de zetter verkeerd heeft gelezen, waarom zou men hier dan niet
het woord granjer veronderstellen, dat zich verhoudt tot mnl. granier
zoals granje tot grant? Hoe gemakkelijk kan een a die van boven een
beetje open is niet voor een u worden aangezien? In het verband zou
granjer uitstekend passen: de bruigom spreekt zijn gasten toe als
mensen die "hem lusten", als ervaren kluindrinkers, als kenners, als
proevers. Maar ook dit is niet meer dan een mogelijkheid, waarvan
het belang uitsluitend zit in het m骻elijk zijn. Dat een woord granjer,
ofschoon nergens aangetroffen, m骻elijk is, hoop ik in het voorafgaande
te hebben aangetoond.
K. HEEROMA
BANJER, BANJERHEER, BANJAARD
In Dl. 63, blz. 87 volg. van dit tijdschrift heeft Dr Heinsius
terloops de aandacht gevestigd op het weinig bevredigende van de
verklaring van banjer uit baanderheer, mede op grond van de verschillende
sferen waartoe deze woorden behooren. Bij een lexicologisch
onderzoek nu van een groot aantal liedboekjes uit de 18de eeuw vond
ik eenige plaatsen die een nieuw licht werpen op de opkomst van dit
woord en die ik derhalve hier wil meedeelen. Die liedboekjes bevatten,
naast oude, overgeleverde liederen in conventioneele taal, ook
veel nieuws in moderner bewoordingen en waarin men veel echte
volkstermen vindt. Zoo vond ik in den vijfden druk (1794) van het
Vermakelijk Vrouwe-tuyntje reeds het woord jajem, een nog thans
zeer gewoon volkswoord voor jenever. In deze sfeer blijkt ook banjer
opgekomen te zijn en wel allereerst als telwoord en bijvoeglijk naamwoord
met de beteekenis "veel".
In Altena of in de Laers Daer vinje banjer hoeren,
aldus de Vrolyke Minnaar (1767), blz. 82. In de Nieuwe Vermakelyke
Snuyf-doos (+ 1750) heet het (blz. 55) :
By Haagse Janne of in de Baan, daar vind gy banjer stof
(t. w. voor vermaak)
en hetzelfde zegt de Nieuwe Verm. Utrechtse Min-stroom, blz. :;8
(1767).
Het lijdt dunkt mij geen twijfel dat dit hetzelfde woord is als het
zuidafrikaansche banje, "veel, zeer", dat uit Maleisch komt (banjak)
ell eveneens als telwoord en als bnw. gebruikt wordt. Mansvelt zegt
in zijn Kaapsch Hollandsch Idioticon (1884): "Banje, bajang,
baing 1), veel, zeer. Dit is waarsch. 't Indische banjak (veel) ...
Banja wordt ook als bvnw. gebruikt in den zin van fluks, flink, dege-
I) De gewone vorm is thans baaie; Mansvelt vermeldt dien nog niet.
52 c. KRUYSKAMP
lijk, bv. 'n banja perd, 'n banja kerel". Het woord is dus uit Indi?
geimporteerd en het is dan ook geen wonder dat men het juist in de
liedboekjes aantreft, die bijna zonder uitzondering wel een of meer
liederen op de "Oostinjevaarders" bevatten.
Omstreeks denzelfden tijd duikt in de liedboekjes ook het woord
banjerheer op, hetzij als samenstelling, of in twee woorden geschreven:
Ook Stremzel, Zoete-melk en Room
Kunt gy daar commanderen,
Zitten in 't Gras onder een Boom,
Leven als Banjer-heeren.
Dit vond ik in de Nieuwe Verm. Gaar,e-Keuken I, 21 (1746) en
ook in de Amsterdamsche Harlequin van hetzelfde jaar, waar gespeld
wordt "banjer Heeren" (blz. 30). Voorts in De Mey-Blom
(1762), blz. 4:
De Gras-Ridders roemen dus,
En zy scheynen banjer Heeren ... ,
Maar haar Spraak verbruyd het al.
En nog eens in een zeemanslied uit iets later tijd:
?Lieve meisjes! weent zo niet!
Laat u geen afscheid deeren:
Hoopt dat gij 殚ns ons wederziet,
Als eerste banjer heeren
aldus de vertroosting in de Zingende en Spelende Dienstmaagd
(?1802), blz. 34.
Het ligt. nu wel zeer voor de hand dit banjer heer te combineeren
met het bovengenoemde banjer = veel, groot: "groote meneer"
immers is precies de omschrijving die wij er van zouden geven. Het
zelfstandige gebruik van banjer is dan eenvoudig een verkorting van
banjerheer. Dat men het later met b郺nderheer in verband gebracht
heeft, is zeer begrijpelijk wegens de overeenkomst in klank en beteekenis,
en dat het op het ontstaan van banjerheer invloed gehad
heeft, lijkt mij niet uitgesloten; opvallend is zeker dat het ook vaak
in vergelijkingen gebruikt werd.
BANJER, BANJERHEER, BANJAARD 53
Er is nog een geheel ander woord banjer, dat ook in den vorm
banjaard voorkomt en dat ik het eerst aantrof in het W oor,denboek
der Zee-termen van Ter Reehorst (1845): "B a n je r, z.m. - Logement
de l'equipage. - Crewroom." Bij Van Lennep komt het niet
voor en ook niet in het WNT, althans niet als artikel; wel wordt
het door A. Beets in den vorm banjaard gebruikt als synoniem van \
voorkajuit of kerk bij de behandeling van het artikel Kajuit (Dl.
VII, 868, reg. 5 v. bov.). Het schijnt bij de Nederlandsche marine
weinig of niet in gebruik geweest te zijn; uit de literatuur zijn geen
plaatsen bekend en ook in eenige boeken over scheepsbouw uit de
eerste helft der 19de eeuw zocht ik het tevergeefs. Wel vermeldt
R鰀ing in zijn W鰎.terbuch der Marine het ook in het Nederlandsche
deel (1794), maar ik vermoed, dat hij het daarin gewoon overgenomen
heeft uit het Duitsche, waar het aldus omschreven wordt:
"B a n j er ... Heisst auf Schiffen, die nur ein Deck haben, der kleine
Platz vor der Kaj黷e, wo das Volk logiert". Kluge heeft dit in zijn
Seemannssprache (I9II) net zoo overgenomen, zonder een nieuwer
voorbeeld te kunnen geven; wel doet hij dat bij de samenst. Banjerdeck,
volgens hem alleen bij de Oostenrijksche marine in gebruik;
Meyers' Konvers. Lexikon6 4, 567 geeft Banjerdeck als ongewone
naam voor halfdek. In het Deensch en Noorsch echter heeft het
woord wel opgang gemaakt en is het nog thans een gewone benaming,
waarmee ook verschillende samenstellingen gevormd zijn: 鹐
het Ordbok ov. d. Danske Sp rog (ODS) in voce Ban je 1) en
Norsk Riksmalsordbok i.v. ban je r; het oudste voorbeeld is van
1752. Het wordt in het ODS omschreven als "het onderste dek (inzonderheid
op oorlogsschepen), vooral gebruikt als verblijf voor de
bemanning". Evenals Falk-Torp leidt het ODS het woord af uit it.
bagno, via fr. bagnes (mv. van bagne) ; de verklaring van FalkTorp
klinkt nogal wonderlijk: na uitgeweid te hebben over bagno 2),
I) Deze vorm is blijkbaar geabstraheerd uit het (wsch. ten onrechte) als
mv. opgevatte banjer.
2) Thans kan men dit wel beter als een geheel ander woord dan bagno =
bad beschouwen, nl. als ontleend aan arab. lJaniya; vgl. Dicc. de la Lingua Esp.
(ed. 1936) op ba ii 0, 2de art.
54 KRUYSKAMP, BANJER, BANJERHEER, BANJAARD
gaan zij voort: "Es ist ... leicht zu verstehen, dass das deck, wo die
sklaven gefesselt wurden, den namen banjed(2k erhalten konnte;
aber seltsam ist es, dass diese benennung nicht im frz. oder ital. vorzukommen
scheint". Die "gefesselte sklaven" zijn rijkelijk fanta,,tisch;
als het woord al iets met bagno te maken heeft, wat ik vooralsnog
sterk betwijfel, dan mag men de oorzaak daarvan misschien
eer zoeken in hetgeen Mossel, Het Schip (1859) op blz. 336 zegt
van de plaats v篌r de kajuit (die dan volgens R鰀ing banjer genoemd
werd), nI. dat het (op oorlogsschepen) is "de gewone plaats,
waar de personen en goederen bewaard worden, welke voorloopig
in arrest gesteld zijn, en altijd bewaakt worden door een schildwacht,
die tevens voor den ingang van de kerk geplaatst is". Dergelijke
gewoonten zijn meestal oud, en het zou te begrijpen zijn als men
zoo'n arrestantenplaats schertsend het bagno genoemd had, maar het
lijkt mij toch niet zoo waarschijnlijk dat dit Italiaansche woord onder
de schepelingen van Noord-Europa voldoende bekend was om aldus
toegepast te kunnen worden. Hoe de benaming banjer dan wel te
verklaren is, zie ik echter voor 't oogenblik ook niet 1); wel lijkt
het mij waarschijnlijk dat het van oorsprong een N ederduitsch woord
is. Banjaard komt voar als naam van een zankbank ten N.-W. van
Walcheren, vroeger ook van een zandbank ten O. van het eiland
Oleron, voor de monding van de Charente, thans Boyard genoemd
2),; of banjer daar iets mee te maken heeft betwijfel ik. Ook
de geslachts- en kasteelnaam Banjaart (zie v. d. Aa i.v.) zal er wel
geheel vreemd aan zijn.
Lei den, Aug. 1944-0ct. 1945. C. KRUYSKAMP
I) Ook Jal, Glossaire nautique (1848), die het woord uitsluitend als
Deensch vermeldt, weet er geen raad mee, maar hij verwij st het toch niet
naar het bagno.
2,) Neoph.22, 266.
QUONIAM
In dl. 63, blz. 214 van dit tijdscht1ft oppert Dr Heeroma de
mogelijkheid dat quoniam, dat aangetroffen is in de bet. Cpodex\ een
grappige latiniseering zou kunnen zijn van koon, dat eveneens die
beteekenis gehad zou hebben. Hij baseert deze veronderstelling op
de spelling coniam die bij Com. Crul voorkomt. Mij dunkt dat dit
toch wel een heel zwak argument is, terwijl er heel wat is dat er
tegen pleit. Dat een woord met een oorspronkelijke k voor een vocaal
met qu gespeld zou worden, zal toch niet licht voorkomen; het omgekeerde
echter, de spelling van een oorspronkelijk met qu beginnend
woord met een k of c is niet ongewoon: naast quotisatie vindt men
co:t(t)isatie (b.v. Vlaemsch Placcaertb. 4,256) en reeds in het Latijn
komt cotidianis naast quotidianis enz. voor. Een ander, en naar het
mij voorkomt volstrekt afdoende argument tegen de veronderstelling
van Dr. H. is, dat quoniam ook in andere talen gebruikt wordt als
benaming voor een lichaamsdeel dat men liever niet nader noemt. De
bekende Dictionnaire Comique van Leroux zegt (ed. 1786, Dl. lI,
373): "Le quoniam, ou quaniam bonus. Mot invent? pour signifier
?mots couverts la nature d'une femme, & est fort usit??Paris".
Evenzoo vermeldt Partridge in zijn Dictianary of Slang and uncanventional
English (1938) het als een in de 17de en 18de eeuw gebruikelijke
term voor pudendum muliebre. Het lijdt daarom m.i. geen
twij fel of het bij ons in de 16de eeuw aangetroffen quaniam voor
cpodex~ is ditzelfde Latijnsche woord. Het is immers volstrekt niet
ongewoon zulk een begrip verbloemend aan te duiden met een deftig
klinkenden, liefst Latijnschen term, welks eigenlijke beteekenis er
verder in het geheel niet toe doet, of die geheel zonder beteekenis is,
zoals b.v. quantemolevestis (Van Rusting, I, 50; 129; Geest van Jan
Tamboer 113); verg. ook een aanduiding als Hd. cder Allerwer1Jest&.
Het woord .quaniam kon ook bij leeken vrij bekend zijn omdat het
voorkomt in het cBenedicite~: vgl. Veelderh. Geneuchlijcke Dichten
183 volg .. Dat het tevens een speelsche vervorming zou zijn, lijkt mij
56 KRUYSKAMP, QUONIAM
niet onmogelijk, al is het zeker niet noodzakelijk dit aan te nemen;
het woord waarop gezinspeeld wordt zal dan allicht fr. con zijn.
De Redactie wijst mij er op dat Barnouw in zijn vertaling van
Chaucer tweemaal (lI, 53, 58) quoniam gebruikt als euphemistische
vertaling van qrueynt.
Lei den, Sept. 1945 C. KRUYSKAMP
IMBEER-DAMBEER
Voor Oost-Drente geeft H. Heukels 1) de term 1mbeer op als benaming
voor de luniperus communis (Jeneverbes). In 't Mnd. Vocab.
theuton. (1482) vinden we Himper. Duitse dialektvormen als Eynberenbom
(Pomm.), Eenbeernboem (Hamb.), Enb鋜enstruk (Meckl.)
hebben Pritzel u. Jessen 2) verleid tot de verklaring: "Ein- oder Enebeer
= Strauch mit einzelnstehenden Beeren", terwijl Dr. A. Walde
(Latein. Etymol. W鰎terb. S. 398) zegt, dat het Mnd. eynholz en het
Hd. Einbeerbaum "als Namen des Wacholders auf Germ. aini- weisen".
Ook J. Grimm (D. Wtb. III, 148) heeft Einbeere (= Paris
quodrifolia en Atropa belladonna) en Einbeere (= luniperus comm.)
niet uiteengehouden. Dat beide termen ondanks de gelijkheid van
vorm toch volstrekt niet identiek zijn, bewijst het Deense jenbaertree
(naast enebaertree) , waarin we duidelijk een volksetymologische omvorming
zien van het vulgair lat. jiniPerus voor Iuniperus. De lettergreep
per( us) kon gemakkelijk leiden tot "Anlehnung" aan het
Mhd. per (= beer, bes) en zo ontstonden de vormen jinper, inper,
inber, 阯ber. Door bijgedachte aan het numerale 阯, ein, ontstonden
vormen als 阯bere, eneber, enber, einber; de Iuniperus toch draagt
alleenstaande bessen. Tal van Duitse, Deense, Zweedse en Noorse
dialektvormen vinden hierin hun verklaring. Boveng.enoemde Drentse
vorm 1mbeer heeft muit n voor de labiale b. De Middelnederd. term
Himper heeft een prothetische h.
In Saks. streken van ons land vinden we nu nog Dambe鑢 (Dr.),
Dammer (Graafsch. Sall., Nrd.-Veluwe), Dam, Dampor (Sall.),
Damberbeienbossien (Staph. ), Damberbeienbossen (Sall.), Dankb鑢
(Lhee) , Dankberbo$ (Dwingelo), Dankberbei (Uffelte, Vledder,
Zuidw.), Dankberbeienbo$ (Koekange). In 't Middelnederd. treffen
1) H. Heukels, Woordenb. d. Nederl. Volkm. 'lI. Planten, 130.
2) Dr. G. Pritzel u. Dr. C. Jessen, Die deutsch. Volksn. d. Pflanzen, 195.
58 CH. STAPELKAMP
we reeds aan: Dambesen, Dambesien, Dambeysenb髆; in 't Middel
nederd. en Mnl. Dambese, Dambere, terwijl Kiliaen opgeeft: "Dambeer.
Fris. Holl. = Bacca Iuniperi" en "Dambesie. Holl. Sicamb. =
Bacca Iuniperi" Voorts zegt hij: "Dambesieboom, Iuniperus, dicitur
etiam danbesie". Hij kende dus ook een vorm met n naast die met
m. Ook het Middelnederd. kende deze vorm met n blijkens het door
L. Diefenbach 3) vermelde Danbysen. Bij Dr. J. Bergsma 4) vinden
we de zwakke suggestie, dat we bij de verklaring van Dambeer moe?
ten uitgaan van 't Oostel.-N ederl. tamper (= zuur, scherp, wrang)
De oorspronkelijke vorm zou dan damperbei geweest moeten zijn
Deze verklaring wordt door drie bezwaren gedrukt: 1? rijst de
vraag: vanwaar dan de vorm Dambeer enz. We kunnen toch niet
veronderstellen, dat"t adj . .tamp er, damper zo zonder meer als naam
voor de Jeneverbes gebruikt is; 2? kunnen we op deze wijze nooit
de vormen danbesie, danbysen met n tot klaarheid brengen; 3? is
't moeilijk te verklaren, dat we geen enkele vorm van ons substantief
met t in de Anlaut kennen, terwijl 't adjectief overal, waar 't nog
voorkomt (Gron., Dr., Overijs., Graafsch., Westf.) juist tamp er
luidt.
Mij dunkt, juist de vormen met n wijzen ons hier de weg. 't Lijkt
me zeer waarschijnlijk, dat deze vormen de oudste zijn en dat we in
't eerste lid het Middelnederl. en Middelnederd. substantief dan
(Ohd. Tan) te zien hebben in de zin van wouddal, weinig bezochte
door bos omringde plaats. In 't Middelnederl. vinden we 't in Karel
ende Elegast, vs. 1040 en Walewein, vs. 1549. In 't Middelnederd.
luidt 't dan, do,nne, denne en ook dam. (Zie Dr. K. Schiller u. Dr. A.
L黚ben, Mittelniederd. W鰎terb. I, 479). Danbesie zou dan oorspronkelijk
de zin gehad hebben van bes die in 'n wouddal groeit.
Tegen deze opvatting bestaat weinig bezwaar, want de Iuniperus
komt heel dikwijls voor op open plaatsen in grote bossen. (Zie Dr.
G. Hegi, Illustr. Flora von Mittel-Europa, I, Sg-91).
Is deze gedachtengang juist - volledige zekerheid hieromtrent zal
3) L. Diefenbach, Gloss. Lat.-Germ. Mediae et lnfimae Aetatis, 3I2b.
4) Dr. ]. Bergsma, Woordenb. bev. Drentsche woorden enz., 84.
IMBEER-DAMBEER 59
nog moeilijk te bereiken zijn - dan is de oorspronkelijke vorm
Danbeer, Danbese, Danbesie geweest. Hieruit ontstond gemakkelijk
Dambeer. Doordat 't eerste lid de hoofdtoon had, werd de e van
't tweede lid toonloos, zodat dit niet meer in zijn betekenis bes begrepen
werd en zo vormde men damberbei (Staph.). Vgl. Fries Brommerbei
uit Brombeerbei. Uit Damber ontwikk鑜de zich door assimilatie
Dammer (dial. Dommen te Velzen). Dambeer werd verkort tot
Dam ( vgl. braam voor braambes, gries voor gri,esmetel; H ynsch
naast Hynschkraut, zie Saxo-Frisia II, 24). Van Dam werd Dampol
gevormd (pol = struik) en volksetymologie deed uit Danbeer of
Dambeer de benamingen Dankb鑢 (Lhee), Dankberbos enz. voortkomen.
Drentse termen als Dankb鑢, Dankberbei, Dankberbos enz. zull鑞
ongetwijfeld gevormd zijn onder invloed van het Drentse adjectief
dankber, dankbaar (= zuurachtig), dat door volksetymologie ontstaan
is uit het bovengenoemde tamp er, damper.
Schematisch kunnen we een en ander aldus voorstellen:
Danbeer
I
Dambeer
I
I
Dankb鑢
I
I
Damber(bei)
I ,- I
Dankber(bei) - Dankb鑢(bos) - Dankbaar(bei)
I
I ?
Dammer - Damberbeienbossien
I
Dankberbeienbos r I
Dam Dommen
I
Dampol
Op deze wijze kunnen alle vormen zonder bezwaar verklaard
worden.
Groningen. CH. STAPELKAMP
BOEKBEOORDEELING
HEINRICH B躄D, Volk und Sprache im n鰎dlichen Westfalen.
Westf鋖ische Ortschaften im Spiegel ihrer Sprache.
- Aschendorffsche Verlagsbuchhandlung, M黱ster iW.,
1939?
Dit boek is om verschillende redenen voor de Nederlandse dialectologen
belangrijk. Allereerst natuurlijk, omdat het een gebied behandelt
dat onmiddellijk aan Overijse! en Gelderland grenst. De
staatsgrens is maar in heel weinig opzichten dialektgrens en voor een
juiste beoordeeling van de taalver,,;chijnselen in onze oostelijke provincies
hebben we dus de studies van de Duitse dialectologen die zich
met de aangrenzende gebieden hebben beziggehouden, nodig. Voor
het noordelijke deel van Westfalen zijn dit de werken van F. Herdemann
en A. Rakers, waarvan het eerste helaas alleen maar in
manuscript te raadplegen is en het tweede bij mijn weten ook nog
steeds het licht niet heeft gezien (al is nu eindelijk wel een spoedige
verschijning aangekondigd). Als gedrukte verzameling van goed geordend
Westfaals dialektmateriaal moet het boek van B?d ons dus
op zichzelf al welkom zijn.
Veel belangrijker is het echter om de nieuwe methode van dialektindeling
die erin wordt uitgewerkt. Met de indeling van de dialekten
hebben we eigenlijk altijd een beetje gesukkeld. De eerste dialectologen
deden dat maar op het gevoel af en zo was in ieder geval nog wel
iets te bereiken. Op ons gevoel af kunnen we bv. met zekerheid
zeggen dat het Gronings een afzonderlijk dialekt is, waarvan het
gebied duidelijk af te grenzen is tegenover het Fries en het Drents
(alleen een duidelijke oostgrens heeft het niet). Evenzo is het Noordhollands
van boven het IJ stellig een afzonderlijk dialekt, of het Goois,
of het Zeeuws van de eilanden (Goeree-Overflakkee hierbij inbegrepen).
Maar het gevoel weet lang niet voor alle streken een goede
oplossing en moet er dikwijls ook maar wat van maken. Toen
kwam de dialektgeografie, die ons leerde dat wij van ieder verschijnseItje
afzonderlijk de grenzen moesten vaststellen en dat er
eigenlijk geen gesloten dialektgebieden waren. De taal was altijd
BOEKBEOORDEELING 61
in beweging geweest en was dat ook nu nog. Al die afzonderlijke
grenslijntjes moesten dus uitdrukkelijk van een datum worden voorzien,
want over een poosje konden ze wel weer anders lopen. Wilde
men nu nog per se dialektgebieden onderscheiden, dan kon men uit de
talloze isoglossen een persoonlijke keus doen en daaraan dan een bijzondere
waarde toekennen. Bevredigen d鑕d deze toestand intussen
niet. De veelheid der isoglossen was niet te ontkennen, het bewegelijke
karakter van de grenslijntjes evenmin, maar toch kon dit alles maar
de halve waarheid zijn. De andere helft, die verwaarloosd werd, was
dat het dialekt van ieder dorp voor de sprekers zelf toch een vast,
gesloten geheel vormde en dat deze dialektsprekers de dialekten van
andere dorpen als nauw verwant aan het hunne konden voelen, ook
al liep er misschien een 'of andere historisch interessante isoglosse
tussendoor. Dergelijke dialektgebieden mochten dus misschien onzekere
grootheden lijken, wanneer men ze probeerde te omlijnen door
een selectie van isoglossen, ze bezaten niettemin een onmiskenbare
realiteit. Anderzijds vormden gebieden die door belangrijke isoglossen
omgrensd werden dikwijls geen re雔e dialektgebieden. Hoe uit deze
moeilijkheden te komen? De enige weg moest zijn: een wetenschappelijke
analyse van het geografische taalbesef der dialektsprekers.
Deze weg heeft B黮d in zijn boek bewandeld: "gesammelt (wurde),
was die Leute des M黱sterlandes selbst 黚er ihr Land, ihre Bauerschaften,
D鰎fer und St鋎te und die Stadt M黱ster, 黚er die Beziehung
zwischen Bodenartund Menschenschlag und besonders 黚er
die Verschiedenheiten der plattdeutschen Volkssprache wissen ...
Ziel unserer Fahrten war ... die Erkundung der Volksmeinung 黚er
Sprache und Volksturn des Landes. Es ging ... urn die Deutung del
Volkssprache und der Sprachr鋟me durch das Volk selbst ... Wir
m鯿hten wissen, was das Volk selbst 黚er die Gliederung und Einheit
seines Sprachraumes denkt, nicht so sehr, wie die von den
Sprachgemeinschaften losgel鰏ten Sprachformen im Raum verbreitet
sind oder woher diese Sprachformen kommen" (blz. 1 vgl.). Zijn
materiaal bestaat dus o.a. uit de vaste spotzinnetjes, waarmee de inwoners
van het ene dorp het dialekt van een ander dorp plegen te
karakteriseren. De taaleigenaardigheden die blijkens deze spotzinnetjes
62 BOEKBEOORDEELING
de dialektsprekers zelf treffen, moeten belangrijk zijn voor het vaststellen
van een dialektindeling die wortelt in de levende volkstaalgemeenschap.
B黮d is er in geslaagd langs deze weg drie essenti雔e dialektgrenzen
vast te stellen: 1? de grens tussen het Zuid- en het Noordwestfaals
(of Munsterlands), die voor het "volkse" taalbesef langs de Lippe
loopt; 2? de grens tussen het West- en het Centraalmunsterlands, die
voor het gevoel der dialektsprekers samenvalt met de grens tussen
zand en klei ("Sandplatt" tegenover "Kleiplatt"); 3? de grens tussen
Centraal- en Oostmunsterlands. Het Westmunsterlands heeft hij
bovendien nog in twee雗 kunnen delen volgens de, door het volk
als belangrijk gevoelde, k鑤el-kettel-isoglosse, en ten noorden van de
Lippe heeft hij nog de grens kunnen vaststellen tussen ju of u
(noordelijk) en ink (zuidelijk) als vormen voor "euch, euer". Dit
alles zonder behulp van dialektgrammatica's of taalkaarten of welk
wetenschappelijk ander materiaal ook, alleen door ordening van de
gegevens die de volksmond zelf hem verschaft had! Men kan dit
resultaat niet anders dan prachtig en verrassend noemen. De dialektindeling
van het Munsterlands waartoe B黮d op deze wijze komt, ziet
er volkomen aanvaardbaar uit en de methode die hij heeft gevolgd
moet eigenlijk de enig juiste heten. B黮d vergelijkt zijn resultaat met
de indeling die Wrede op de Einteilungskarte der deutschen
Mumlarten van het Westfaals heeft gegeven. Wrede's indeling blijkt
dan in grote lijnen wel overeen te stemmen met het geografische
taalbesef der Munsterlanders zelf, maar zijn beeld blijft toch kronkeliger,
maakt minder de 'indruk van een organische geleding.
Niet minder interessant is wat B黮d meedeelt over de waardering
der verschillende dialektvormen als al dan niet "echt" Munsterlands.
De dialektsprekers zelf waarderen het Centraalmunsterlands als het
"echte" dialekt: "Hinter diesem r鋟mlichen Nebeneinander von
West-, Inner- und Ostm黱sterl鋘disch lebt ein inneres und volkhaftes
躡ereinander von "richtigen" und "nicht-richtigen" Formen, wobei
die innerm黱sterl鋘dische Form regelm鋝sig als die "richtige" gilt"
(blz. 57). Ook het dialekt van over de Lippe geldt als "verkehrtes
Platt". Deze hogere waardering van het centrale dialekt, waarop de
BOEKBEOORDEELING 63
autoriteit van de "grote stad", de bisschopsstad Munster, afstraalt,.
moet natuurlijk een factor zijn die de taalbewegingen in het N oordwestfaalse
gebied mede bepaalt. Zo komt men dus ook als men bij
het taal besef van het volk in de leer gaat tenslotte niet tot een statische,
maar tot een dynamische opvatting van de volkstaal, ziet men
niet een dialekt dat onveranderlijk, oerconservatief, gesloten blijft
voor alle invloeden van buiten, maar een dialekt dat open staat voor
als hoger gewaardeerde nieuwe taalelementen.
Op bijzonder aardige wijze heeft B黮d vastgesteld hoever de autoriteit
van de stad Munster zich doet gelden. Er is in Noordwestfalen
nI. een gebruik om kleine kinderen voor de grap in de hoogte te tillen
om ze z.g. "iets" te laten zien, en dat "iets" kan dan vaTi雛en tussen
"Keulen", "Munster" en "de wilde ganzen". Nu komt de streek waar
men de kinderen "Munster" laat zien vrijwel overeen met het gebied
van het Centraalmunsterlands dialekt, terwijl men in het gebied van het
Oostmunsterlands "de wilde ganzen" en in dat van het Westmunsterlands
en het Zuidwestfaals van over de Lippe "Keulen" laat zien.
Helemaal kloppen doen de grenzen natuurlijk niet, met name is het
gebied waar men "Munster" laat zien naar beide kanten iets groter
dan dat van het Centraalmunsterlandse dialekt, maar de overeenstemming
is toch treffend en demonstreert duidelijk hoe een grote
stad op verschillende terreinen des levens een invloedssfeer van ongeveer
gelijke geografische omvang om zich heen kan scheppen.
Voor de dialektgeograaf is dit alles heel interessant, want hij ziet
hier een werkwijze in toepassing gebracht die de zijne aanvullen kan.
De invloedssferen en taalbewegingen die hij op grond van zijn kaartmateriaal
en historische gegevens construeert, komen hierdoor als
levende realiteiten voor hem te staan. De vraag is alleen: waar liggen
de grenzen van deze methode? Is hij overal waar het dialekt zich nog
vrij durft uit te spreken, toe te passen, of waren de omstandigheden
in Noordwestfalen er bijzonder gunstig voor? Het antwoord hierop
kan alleen gegeven worden door de praktijk, Welke jonge doctorandus
gaat bv. Overijsel en Gelderland, het gebied dat in 't westen bij dat
van B黮d aansluit, eens op dezelfde wijze exploreren?
K. HEEROlllA
64 BOEKBEOORDEELING
JULES DELATTRE, De invloed van het Spaans en het Portugees
op de Westeuropese talen (Levende Talen no. I I),
Brussel, Marcel Didier.
Dit geschrift is als een voorloper te beschouwen van twee uitvoeriger
studi雗, die de schrijver hierna hoopt te publiceren over de
Spaanse woorden in het Nederlands en over de invloed van het Portugees
op de woordenschat van het koloniaal Nederlands (in OostIndi?
Zuid-Afrika en Brazili?. Door hier de invloed van het Spaans
en het Portugees op de Westeuropese talen te behandelen, plaatst
Jules Delattre die inwerking in een breder raam dan tot dusverre
was geschied: immers de vergelijkende studie der ontleningen vergemakkelijkt
tot op zekere hoogte de studie der ontleningen in de afzonderlijke
talen. Het is daarom jammer, dat de schrijver naast het
Frans, het Engels, het Nederlands en het Duits, niet ook nog het
Italiaans in zijn studie heeft betrokken. Het Italiaans toch staat hier
het Spaans en Portugees nog nader dan het Frans: men denke,
behalve aan de persoon van Columbus zelf (wiens levensbeschrijving
door zijn jongste zoon Fernando ook in het Italiaans werd vertaald),
aan de werken van Amerigo Vespucci, Pigafetta, Ramusio e.a. Maar
voor deze taal stonden hem blijkbaar geen studi雗 ter beschikking
zoals die van Fritz Schmidt, Ruppert en K鰊ig voor het Frans,
van Scheid en Motley Palmer voor het Duits, van Van Dam voor
het Nederlands en - last not least - van de N ED voor het Engels.
Daar het hier vooral gaat om het signal鑢en van de oudste
bewijsplaatsen, is het begrijpelijk, dat schr. de meer gedane opmerking
maakt, dat (met uitzondering van de NED) de grote woordenboeken
wegens gebrek aan systematische excerpten hier niet zelden
te kort schieten en dat men dus vaak genoodzaakt is zelf de
~itaten uit oude geschriften (als daar zijn: reisbeschrijvingen, documenten,
vertalingen enz.) op te diepen, een belangwekkend, maar
tijdrovend werk.
Men vindt in deze studie twee woord tabellen, een voor het Spaans
en een voor het Portugees, met telkens daarnaast de jaartallen der
aan schr. bekende oudste plaatsen in het Nederlands, Engels, Frans
BOEKBEOORDEELING 65
en Duits. Voor het Portugees zelf worden de data gegeven uit het
werk van Dalgado, Glossario Luso-Asiatico; voor het Spaans, dat
een dergelijk werk mist, moesten zij ontbreken. Het valt bij een
vluchtige beschouwing van deze tabellen al dadelijk op, hoe in de
meeste gevallen het Frans en het Engels oudere bewijsplaatsen hebben
dan het Nederlands, dat, wat de ontleningen uit het Portugees
betreft, meestal niet verder teruggaat dan tot de geschriften van
Van Linschoten op het eind der zestiende eeuw. Het Spaanse gedeelte
lijkt mij, bepaaldelijk wat het aanwijzen van oudste plaatsen in
het Nederlands aangaat, zwakker dan het Portugese. Indien de schrijver
de moeite had genomen de monumentale reeks van uitgaven der
Linschoten-Vereeniging te raadplegen, dan zou hij hier voor menig
woord oudere loci hebben kunnen vinden dan nu het geval is geweest,
waarvan enkele steekproeven, die ik nam, mij overtuigden.
Met name zijn de werken van Van Linschoten zelf niet volledig
benut, wat niet alleen geldt voor de ontleningen uit het Spaans,
maar ook voor sommige uit het Portugees. vOOr het Engels zou
naast de NED ook Yule-Bumell goede diensten hebben kunnen bewijzen,
en VOor het Duits, voorzover het zee- en scheepstermen betreft,
ook Kluge's Seemannssprache, al zijn die Duitse nautica gewoonlijk
via het Nederlands gegaan. De plaatsruimte verbiedt mij hier op
dit alles nader in bijzonderhed~n in te gaan; intussen zijn wij dankbaar
voor (zij het niet geheel voldaan over) het gebodene en zien wij
met belangstelling uit naar de aangekondigde omvangrijkere studi雗
van de schrijver.
Lei d en R. VAN DER MEULEN
Obituaire du monast鑢e de Groenendael dans la for阾 tie
Soignes, publi?avec une introduction et des notes par MARC
DYKMANS S.J. - Publication in-8c de la Commission 'Royale
d'Histoire de l' Acad閙ie Royale de Belgique. Bruxelles,
Palais des Acad閙ies, 1940. (XCVIII, 562 pp.) - Prix
frs. 75.-.
Het obituarium van het beroemde klooster Groenendael, dat in twee
origineele, vrijwel gelijktijdige redacties bewaard is gebleven - beide
Tijdschrift v. Ned. Taal?en Letterk. Deel LXIV 5
66 BOEKBEOORDEELING
thans in de Kon. Bibliotheek te Brussel - is van de vroegste tijden
tot op den huidigen dag als vrijwel de eenige bron voor de rijke geschiedenis
van dit belangrijke beschavingscentrum geraadpleegd geworden.
Telkenmale als studie gemaakt werd van de uitstraiing over
Noord- en Zuid-Nederland van de kern waar de Devotio Moderna haar
uitgangspunt heeft gehad, als men de geschiedenis naging van haar
dochterinstellingen, van haar groote figuren als Ruusbroec en Jan van
Leeuw,en, heeft men gebruik gemaakt van de gegevens die deze twee
necrologie雗 overgeleverd hebben.
Het oudste hs., dat misschien wel al twee eeuwen te Brussel bewaard
wordt, is het minst bekend, hoewel het reeds in 1854 in zijn
gehe'el werd uitgegeven; het andere, dat veel meer gegevens bevat, is
bekend geweest aan vermaarde kerkhistorici als Miraeus, Valerius
Andreas, Sanderus en anderen. He~ kwam later in het bezit van Serrure
en ging bij de veiling van diens boekenbezit over in het eigendom
van de Kon. Bibliotheek. De uitgave van 1854 werd nooit geraadpleegd,
omdat deze niet meer dan een afdruk van den tekst gaf,
zonder 殚n enkele opheldering, terwijl de verschillende handen die
eraan geschreven hebben, in de uitgave ook niet onderscheiden zijn.
Het jongste hs. is eerst na den vorigen oorlog door de Ruusbroeckenners
intensief gebruikt, maar steeds meer deed zich de behoefte
aan een goede wetenschappelijke uitgave gevoelen. Dat deze nog niet
eerder tot stand kwam, zal wel zijn oorzaak gehad hebben in de groote
moeilijkheden die aan zulk een editie verbonden zijn. Om iets dergelijks
tot stand te brengen moet men historicus en paleograa.f van
den eersten rang zijn, want wil men een dergelijk ingewikkeld register
uitgeven, dan moet men allereerst een zeer groot aantal schrijvershanden
kunnen determineeren en dateeren, voorts moet men
zijn weg weten te vinden in een gewirwar van radeeringen, invoegsels,
verbeteringen uit drie I achtereenvolgende eeuwen, di"e zulk een
intensief gebruikten doodenkalender bijna onleesbaar hebben gemaakt.
Heeft men eindelijk een inzicht gekregen in de structuur, dan
is het een vereischte om alle personen en instellingen die men vermeld
vindt, historisch relief te geven, de gegevens aan de hand van
de geschiedenis te groepeeren. Men kan zeggen dat de Leuvensche
BOEKBEOORDEELING 67
Pater-Jezuiet Dykmans, die met de uitgave van deze twee obituaria
te Rome den doctorstitel behaalde, op deze wijze zijn bronnen beheerscht
en zijn boek is een goudmijn geworden voor dengene die
zelfstandig bronnenonderzoek wil ondernemen voor de geschiedenis
der laat-middeleeuwsche cultuur in de Zuidnederlandsche kloosters.
Degene die zich de werkelijk niet geringe moeite wil getroosten
dit boek aandachtig te bestudeeren, zal niet bedrogen uitkomen en
bevinden dat zijn gids hem op uitnemende wijze geori雗teerd heeft
op het toekomstig terrein van zijn onderzoek. Dykmans' dissertatie
is al weer ruim vier jaar geleden verschenen en nog steeds heb ik er
geen uitvoerige bespreking van aangetroffen in een onzer groote
critische tijdschriften. De Commission Royale d'Histoire te Brussel
is zeer zuinig met haar recensie-exemplaren geweest, zoodat het goed
mogelijk is, dat het slechts een enkele redactietafel bereikt heeft. Het
is daarom dat ik het als mijn plicht reken er het mijne toe bij te dragen
om dit kostelijk geschenk aan de wetenschap onder het oog harer
booefena~en te brengen.
Het obituarium of necrologium van Groenendael nu, een kalender
eigenlijk waarin de namen werden bijgeschreven van de afgestorvenen,
monniken zoowel als weldoeners van het klooster, die op de
sterfdagen met gebeden werden herdacht, behelst een groot aantal
gegevens voor de geschiedenis der priorij, omdat behalve die namen
tal van bijzonderheden aangaande het leven en de verdiensten van de
herdachten daarin ten behoeve van het nageslacht zijn geboekstaafd.
Aanvankelijk kenmerkten zich deze dooden-registers door groote
soberheid, maar in den loop der 15e eeuw worden hun gegevens
steeds rijker en belangwekkender. De beide obituaria die hier uitgegeven
zijn, vertegenwoordigen beide categorie雗: het oudste hs.
is in opzet niet meer dan een kalender met ruimte voor vier dagen
per pagina, waarin van 1387 tot 1400 door den Groenendaelschen
infirmarius (ziekenpater ), Franco de Zeedeleere, de namen der benefactores
zijn ingeschreven. Toen deze in 1400 overleed, zette Sayman
van' Wyc, die zoo ongeveer archivaris was, diens werk voort en
breidde van 1412 af Franco's register uit door ook alle overleden monniken
erin op te nemen. Tegelijkertijd legde hij een veel omvangrijker
68 BOEKBEOORDEELING
obituarium aan, waarin plaats was voor meer gegevens. Beide hss.
zijn eenige eeuwen naast elkaar in gebruik geblev,en en Dykmans
spreekt van een zestigtal handen die erin aan te wijzen zijn. Door.
dat de opzet van hs. A het eenvoudigste was, kon het tot in de 18e
eeuw in gebruik blijven, terwijl het tweede hs. het niet langer heeft
kunnen uithouden dan den tijd der aartshertogen, vermoedelijk
wegens gebrek aan plaatsruimte. Van 1413-'15 heeft Sayman nog
namen in zijn beide registers bijgeschreven, maar nadien het werk
aan een opvolger overgelaten. Beide obituaria werden dus naast elkaar
bijgehouden, zij vullen elkaar aan, maar dezelfde gegevens vindt men
ten deele ook in beide terug. De uitgever heeft nu de beide hss. verwerkt
in 殚n enkelen tekst en door verschillenden druk de twee versies
uit elkaar gehouden. Wat v篌r 1415 werd ingeschreven, wetd
beschouwd als de oorspronkelijke aanleg en in grooter type gedrukt
{).an al het later bijgeschrevene. Daar aan dit latere werk een zestigtal
handen hebben gearbeid, zooals wij reeds opmerkten, was het
ondoenlijk door den druk meer onderscheid te maken.
Waar noodig en belangwekkend, werden in noten verduidelijkingen
gegeven. Het ligt voor de hand dat, niettegenstaande alle goede 'Zorgen
van den uitgever, er heel wat van het voorstellingsvermogen van den
lezer wordt gevergd om de structuur van de beide obituaria in
het oog te houden en van den aanvang af doet zich bij den lezer
dan ook een dringende behoefte voor om aan de hand van Dykmans'
editie het origineel te bestudeeren. Zoo ergens, dan zou hier een
naar alle eischen des tijds vervaardigde facsimile-uitgave op haar
plaats zijn. Zouden wij daarover beschikken, dan konden wij de
prachtige uitgave definitief noemen: het is een meesterstukje g~worden.
De noten geven eenvoudig alles wat men maar aan opheldering
zou kunnen wenschen; over iedere persoonlijkheid die ter
sprake komt, wordt men zoo volledig mogelijk ingelicht, over iedere
kerk, klooster of godshuis, dat in die kleine vier eeuwen iets met
Groenendael te maken heeft gehad ,en op een of andere wijze in een
der hss. is vermeld, vindt men een uitgebreide literatuur verzameld.
Op deze wijze is het boek een schatkamer van bibliografische kennis
geworden, die door een met de gr-ootste acribie vervaardigden
index toegankelijk is gemaakt voor verder onderzoek.
BOEKBEOORDEELING 69
Het beste is de waarde van dit boek, naar het mij voorkomt, te
illustreeren aan de hand van de ontdekkingen die de uitgever gedaan
heeft op verschillende gebieden die met de behandelde stof in
verband staan. Daar is dan allererst de ontdekking van den schrijver
van het veel omstreden tractaat "Van den XII dogheden", vroeger
aan Jan van Ruusbroec toegeschreven. Dykmans heeft kunnen
vaststellen dat Godefridus Wevel de 'auteur is, een Groenendaelsche
monnik, aldaar in 1396 gestorven. Hij heeft het waarschijnlijk in
het klooster Eemsteyn bij Dordrecht geschreven, waarheen hij uitgezonden
was om dat in 1377 aldaar gestichte convent in te richten.
J. van Mierlo heeft deze vondst uitvoerig toegelicht in de M edV A
1941, blz. 429, daarbij helaas de gelegenheid latende voorbij gaan om
Dykmans' uitgave volledig tot haar recht te doen komen.
Een tweede ontdekking is Alyt Bake, priorin van het klooster
GaIilea te Gent, die mijn belangstelling indertijd gaande gemaakt
heeft als bewerkster van sermoenen van J ordanus van Quedlinburg
(Mnl. Taulerhss., blzz. 18-22 en 370). Dykmans heeft in het stadsarchief
te Gent een autobiografie van deze mystica ontdekt (helaas
in een 17-eeuwsche transcriptie welke aan het origineel veel afbreuk
moet hebben gedaan), die hij nog hoopt te publiceeren.
En tenslotte heeft S. Axters zeer onlangs (1943) in zijn bloemlezing
uit de werken van Jan van Leeuwen de aandacht kunnen
vestigen op Dykmans' identificatie van de hand van zes perkamenten
bladen van een Groenendaelsch hs. met de werken van Jan van
Leeuwen, die thans als nr. 11, 138 in de Kon. Bibl. te Brussel bewaard
worden, met die van den eersten voortzetter van het werk van Saymans
van Wyc in het obituarium. Daarmede zijn deze kostbare overblijfselen
van het standaardhs. van den Groenendaelschen kok met de bekende
miniaturen volledig gedetermineerd en gedateerd! Terloops moet ik
hier helaas een gemis constateeren. Waarom gaf de schrijver ons niet
een lijst van de Groenendaelsche hss. die uit overlevering bekend
zijn, met een aanduiding van die welke men weer heeft kunnen
terugvinden? Zeker, alles vindt men tenslotte wel in de Table des
noms des lieux, de personnes et d'institutions, maar als men kan beschikken
over een lijst van monnaies, poids et mesures, dan ver7?
nOEKBEoORDEELING
wacht men toch ook wel zooiets veel gewichtigers als een reconstructie
van de bibliotheek van Groenendael!
Men vindt in simpele noten soms prachtige vondsten verscholen.
Zoo behelzen zijn nott;n op blz. XXXVIII-XL allerbelangrijkste
mededeelingen en opmerkingen op het gebied van handschriftenkunde
,en paleografie. De Groenendaelsche obituaria geven ons
specimina van de verschillende handen in het voornaamste Zuidnederlandsche
scriptorium van de late middeleeuwen, een schrijfschooi
die ongetwijfeld toonaangevend voor tal van andere kloosters
geweest moet zijn, met de data erbij, terwijl wij zelfs verschillende
schrifttypen van een en denzelfden copiist kunnen bestudeeren. Een
ieder, die kennis heeft genomen van de diepgaande studies die
Bonav. Kruitwagen in het licht heeft gegev,en naar aanleiding van
twee nog niet eens gaaf overgeleverde reclame-bladen van een Munsterschen
schrij fmeester, zal zonder meer begrijpen van welk uitnemend
belang een goede facsimile-uitgave van deze ruim 300 bladen
van de necrologia van Groenendael zijn zou voor de N ederlandsche
paleografie. Moge deze uitgave met vereende krachten van Noord
en Zuid tot stand komen en daarmede eindelijk de. studie van het
Nederlandsche schrift op een goed gefundeerden grondslag een aanvang
kunnen nemen.
Lei den, Juli 1944 G. I. LIEFTINCK
J. M. HOEK, De Middelnederlandse vertalingen van Boethius'
De Consolatione Philosophiae, met een overzi鑘t van de
andere Nederlandse en niet-Nederlandse vertalingen. Harderwijk,
Drukkerij-Uitgeverij "Flevo" (v.h. Gebr. Mooij),
1943?
Het titelblad licht ons volledig in over de bedoelingen van dit
boek In het middelpunt van de aandacht staan de beide Isde-eeuwse
Vlaamse Boethius-vertalingen, de dubbele achtergrond wordt gevormd
door enerzijds een revue van middeleeuwse vertalingen in
andere talen (vooral in het Frans), anderzijds een overzicht van Je
latere Nederlandse vertalingen uit de 16de tot 20ste eeuw (van
BOEKBEOORDEELING 71
Coornhert tot Schotman). De beide 15de-eeuwse Vlaamse vertalingen
hebben een zeer verschillende bekendheid bij het nageslacht genoten:
de ene, vervaardigd door de Brugse goudsmid J acob Vilt
in de jaren 1462 tot '66, is maar in 殚n handschrift bewaard gebleven
en e~uwen lang vrijwel vergtten geweest, totdat De Vooys het
enige jaren geleden weer naar voren heeft gehaald, het andere,
in 1485 bij Arend de Keysere te Gent gedrukt, maar wellicht, naar
Hoek betoogt, al een dertig jaar eerder geschreven, heeft als incunabel
altij d ~el de nodige belangstelling bij de geleerden gevonden.
Deze ongelijke behandeling van de zijde der historie kan men in dit
geval niet onrechtvaardig noemen, want het boek van Hoek, dat in
deze wel geacht kan worden het laatste woord te spreken, is eigenlijk
een doorlopend pleidooi voor de waarde van de incunabel van
1485 en de onwaarde van Vilt. Overigens zullen wel ~och Vilt, noch
zijn anonieme tijdgenoot ooit gedroomd hebben dat er nog eens zo'n
dik boek aan hun vertaalwerk gewijd zou worden. Was het hun in
de droom voorspeld, zij zouden echter onmiddellijk begrepen hebben
dat deze omvangrijke belangstelling in wezen niet hen gold, maar de
vereerde Boethius wiens simpele trompetters zij waren. En wij die
deze turf krijgen voorgelegd, moeten dit ook dadelijk begrijpen,
willen wij de schrijver recht doen.
Hoek is nl. een classicus, en vergis ik mij niet, dan is het zijn liefde
voor de laat-klassieke Boethius geweest die hem tot de studie van de
middelnederlandse vertaalkunst heeft gevoerd. De teksten van Vilt en
de Gentse incunabel interesseren hem niet om hunzelfs wil, maar omdat
zij een stuk "traditie" van Boethius vertegenwoordigen. "De bedoeling
van deze studie is", zegt de schrijver in zijn woord vooraf, "in de lange
rij Middeleeuwse Consolatio-vertalingen aan de Nederlandse de haar
toekomende plaats aan te wijzen". Dus die "lange rij" boeit hem in
de eerste plaats, de weerklank die Boethius door de eeuwen heen bij
de Westeuropese lezers heeft ondervonden. Onze Vlaamse vertalingen
nemen een plaats in die "lange rij" in en Hoek heeft zich tot
taak gesteld die plaats te bepalen. Het is begrijpelijk dat men, uitgaande
van Boethius, tot een dergelijke opzet komt, maar van het
standpunt der Westeuropese literatuurgeschiedenis kan men die op72
BOEKBEOORDEELING
zet daarom toch nog maar niet zo dadelijk accepteren. Immers, vraagt
men, is die "traditie" van Boethius wel een literair-historische realiteit?
Mij dunkt alleen de Bijbelvertalingen kan men tot een werkelijke
traditie groeperen. Hier betreft het een boek dat inderdaad vele
eeuwen achtereen zonder onderbreking in vertaling is gelezen. De
ene vertaling volgt de andere op en er bestaat een wezenlijke betrekking
tussen voorgangers en navolgers, ieder kan zijn eigen plaats
in de "lange rij" aangewezen krijgen. Maar bij Boethius is het een
heel ander geval. Hoe betrekkelijk populair deze ook geweest moge
zijn, toch zal men in 't algemeen iedere vertaling van zijn werk als
een opzichzelfstaand incident moeten beschouwen. Niet de behoeften
van een constant, wachtend lezerspubliek bepalen de daad van
de vertaling, maar de toevallige persoonlijke voorkeur van de maker.
Er bestaat hoegenaamd geen verband - Hoek toont dat zelf aan -
tussen de tekst van Vilt en die van de incunabel, en datzelfde geldt
ook voor de verdere Nederlandse vertalingen, van Coornhert, van De
Buck, van Gargon en van Schotman, met deze uitzondering alleen
dat Coornhert wel de incunabel van 1485 gekend en gebruikt heeft.
Wil men dus aan een BoethiusvertaIing een plaats aanwijzen in een
reeks, dan zou dit van Nederlands literair-historisch standpunt alleen
zin hebben ten opzichte van Coornhert. In het kader van de Europese
literatuurgeschiedenis is ook nog reden om Vilt te vergelijken met
de Franse vertaling van pseudo-de Meun, want hiernaar is de tekst
van Vilt bewerkt (in tegenstelling met alle an鋏re Nederlandse vertalingen
die rechtstreeks uit het Latijn zijn). G殚n reden is er daarentegen
voor een vergelijking tusschen Vilt en de incunabel, aangezien
het hier om twee figuren gaat die volkomen onafhankelijk van
elkaar hebben gewerkt en tussen wie niet de minste literair-historische
relatie bestaat. Toch vinden we een dergelijke vergelijking telkens
bij Hoek. Het hoeft ons niet te verbazen dat, bij gebreke van
een re雔e literair-historische grondslag, het aanwijzen van de plaats
in de "lange rij" een vrij schools proc閐?wordt, een soort van vergelijkend
Boethius-proefwerk, waarbij de "waarde als vertaling" aan
een abstracte ideale maatstaf gemeten en conscientieus becijferd wordt.
Dit is als men wil' een kleinigheid. De hoofdzaak van dit boek is
BOEKBEOORDEELING 73
immers de zeer uitvoerige en nauwkeurige analyse van de vertaaltechniek
bij Vilt en de incunabel. Voorzover ik zie is nog aan geen
Nederlands auteur die vertaald heeft, de eer van een zo grondige
analyse te beurt gevallen en men kan dus niet anders dan de degelijkheid
en verdienstelijkheid van dit werk roemen. Maar er schuilt hier
toch ook een critische adder onder het gras: wat rechtvaardigt een
zo uitvoerige en nauwkeurige analyse van juist d閦e teksten? waarom
heeft de schrijver juist d閦e teksten uitverkoren om aan de hand
ervan een bijdrage te leveren tot de geschiedenis der vertaalkunst in
de Nederlanden ? Ook de wetenschap moet volgens een "geleide economie"
te werk gaan en het is uit dit oogpunt eigenlijk niet goed te
verantwoorden om uiterst middelmatige literatoren als Vilt en zijn
collega-vertaler zo uitvoerig op al hun stilistische deugden en gebreken
te toetsen, terwijl er nog zoveel voortreffelijke kunstenaars
in net vertalen op een behandeling wachten. De verklaring voor deze
onverantwoordelijke degelijkheid is ook hier weer Hoeks uitgangspunt:
zijn liefde voor Boethius. Deze liefde doet hem alles belangrijk
vinden wat in de Nederlandse literatuur op Boethius betrekking
heeft, en als dit van nature weinig belangrijk i~, m後kt hij het belangrijk
door zijn wijze van behandeling. Toen de schrijver zich voornam
de bewerking van zijn stof te laten uitlopen in een bijdrage tot oe
geschiedenis der vertaalkunst, was hij eigenlijk al schrijvende boven
zijn onderwerp uitgegroeid. Dit in tegenstelling met andere schrijvers
die in de laatste tijd de vertaaltechniek van literair onbelangrijke
figuren hebben onderzocht, als bijv. A.G.M. van de Wijnpersse
en J. J. Mak: bij dezen blij ft de analyse van de vertaaltechniek een
hulpmiddel om de identiteit van een vertaler, of althans de school
waartoe hij behoorde, vast te stellen. Van een "dergelijk doel is bij
Hoek geert sprake, het gaat bij hem in de eerste plaats inderdaad om
de "kunst van vertalen".
Met de schrijver van de incunabel, al moge hij dan geen literator
van betekenis zijn, heeft Hoek het overigens toch nog niet zo slecht
getroffen. Deze is nl. merkwaardig om zijn zuiver-filologische houding
tegenover de latijnse tekst, die hem tot de voorloper maakt van
een nieuwe, onmiddeleeuwse vertaalmanier. Hierbij is de uitvoerige
74 BOEKBEOORDEELING
behandeling dus in zekere zin nog te verdedigen. Maar hoeveel meel'
achtergrond had de incunabel niet gehad bij een vergelijking met
andere vertalingen uit het Latijn, bv. die van Coornhert. (Behalve
diens vertaling van Boethius hadden ook die van Cicero en Seneca
vergeleken kunnen wo.rden, misschien ook nog de Livius-vertaling
van 1541). De uitvoerige behandeling van het werk van Vilt is veel
moeilijker te rechtvaardigen. De Vooys had in zijil artikel Ts 60, 1
vgg. eigenlijk al het wetenswaardige van deze figuur al afgeroomd
en als vertegenwoordiger van de "kunst van vertalen" uit het Frans
in de 15de eeuw biedt hij waarlijk al te weinig opmerkelijks. Karakteriseren
valt hier vrijwel samen met kapittelen en al kan men niet
zeggen dat Hoek al kapittelende niet in zijn element is, toch geeft
hij telkens ook te zeer blijk van uitstekend te kunnen karakteriseren
dan dat men hem niet een artistieke persoonlijkheid ter behandeling
zou hebben gegund waar wat meer eer aan te behalen was.
Samenvattend moet ik dus het uitgangspunt van Hoeks dissertatie
laken, maar de uitwerking prijzen. En ik moge hier een waarschuwing
tot eventuele andere classici met ambities in dezelfde richting
aan vastknopen: men zoeke zijn uitgangspunt liefst niet in de "traditie"
van een bepaald klassiek auteur, maar in de artistieke (of artistiek-
filologische) persoonlijkheid van een Nederlandse vertaler of
van een aantal vergelijkbare vertalers. Bij mijn woordenboek~erk
kom ik telkens in aanraking met de 16de-eeuwer Cornelis van Ghistele
en de 17de-eeuwer Abraham Valentijn en ik heb de indruk dat een
moderne stilistisch-vertaaltechnische behandeling aan deze vertaalkunstenaars,
waarvan vooral de tweede een zeer markante figuur is,
niet verspild zou zijn. En zo is er stellig veel meer dat de moeite
waard is. De geschiedenis van de vertaalkunst moet inderdaad een
interessant hoofdstuk van de Nederlandse literatuurgeschiedenis
kunnen worden en daarom is het jammer dat een figuur als Hoek,
die toch een eigen visie en een eigen stemgeluid heeft, er geen interessantere
bijdrage toe heeft geleverd. K. HEEROMA.
BOEKBEOORDEELING 75
DIRCK VOLCKERTSZOON COORNHERT, Studie over een nuchter
en vroom Nederlander, door H. Bonger. N.V. Uitgeversmaatschappij
"De Tijdstroom", Lochem. (1941).
Het boek van Bonger heeft de verdienste, dat hierin de gehele
Coornhert belicht wordt. Zelfs de beeldende kunstenaar door enkele
reproducties van zijn gravures, o.a. een voorstelling van "De rijcke
man .ende Lazarus", door C. ge雝st naar een schilderij van Maerten
Heemskerk. Het doel van Bonger was, in ruime kring belangstelling
te wekken "voor een belangrijk en vooral voor. een echt Nederlander"
uit de eeuw, waarin de Nederlandse natie ontstond. Daartoe
schreef hij over Ie. de wereld waarin C. opgroeide, 2e zijn levensloop,
3e. zijn denkbeelden over godsdienst .en welleven, 4e. Coornhert en
de godsdienstige verdraagzaamheid, se. zijn maatschappelijke denkbeelden,
6e. de dichter en toneelschrijver, 7e. zijn karakter en persoonlijkheid
en zijn belang voor onze tijd.
Neemt men de korte tijd in a~nmerking, waarin de schrijver het
werk tot stand bracht - ter herdenking van C.'s 350e sterfdag (29
Oct. 1940) op uitnodiging van de directie van "De Tijdstroom" .dan
verdient hij hulde voor zijn werkkracht. "Zelfstandige Coornhertstudie
ligt maar aan enkele onderdelen van dit boekje ten grondslag",
bekent hij, en prijst zich gelukkig te hebben mogen putten o.a. uit
prof. Beckers rijke schat van kennis.
Dat de lezer geheel voldaan zal zijn na de lectuur verwacht de
schrijver niet: "er valt nog veel te onderzoeken" (Voorrede). Ook
mag men van een b~ginneling niet verwachten dat hij in zo korten
tijd een alleszins bevredigend beeld levert van een I6e eeuwer, die
zoveel en zo velerlei heeft geschreven.
De verschillende hoofdstukken zijn van ongelijke waarde. De
meeste doen vermoeden dat de schrijver, overstelpt door zijn gegevens,
niet voldoende rust heeft gehad om deze te verwerken tot een
overzichtelijk geheel. Zo zal de onvoorbereide lezer zich verbijsterd
voelen onder de lectuur van het derde hoofdstuk "over c.'s denkbeelden
over godsdienst en welleven". Hierin wordt te veel als bekend
ondersteld. Ook in 't 4e hfdst., over c.'s godsdienstige verdraag76
BOEKBEOORDEELING
zaamheid, haalt de schrijver hier en daar te wijd uit. Op dit terrein
voelde hij zich zo in zijn kracht, dat hij zich niet voldoende kon beteugelen
en zijn doel uit het oog verloor. Hij stelde zich - zegt hij -
alleen de concrete vraag: Welke zijn de verdraagzaamheidsdenkbeelden
van C. en welke geestelijke stromingen hebben hem beinvloed?
Maar hij houdt zich lang niet binnen zijn bestek.
De dichter en toneelschrijver is blijkbaar met voorliefde behandeld.
Al zal men Borlger niet nazeggen, dat C. een groot dichter was, men
zal toch dit hoofdstuk met genoegen lezen.
Bij een mogelijke tweede druk - die wij 't boek van harte toewensen
- zal de schrijver, in rustiger atmosfeer, stellig zijn werk
duchtig herzien, zowel naar inhoud als naar stijl. Niet duidelijk is
bijv. op pag. 39 al. 3, dat men, door Coornhert zelf aan 't woord te
laten, hem kennis toeschrijven zou van de geestelijke stromingen van
zijn tijd, die pas later verworv.en is. - Is er geen tegenstrijdigheid
tussen wat op pag. 42 van de vrije wil wordt gezegd en de aanhaling
uit C.'s werk op pag. SI, dat niemand 'zonder de algemene
genade Gods leven, "noch veele min yet goeds dencken, willen of
doen kan"? - Pag. 44 en 45: of de mens volmaakt kan worden
noemt Bonger een Itheor€?itische vraag, "maar psychologisch is het
van 't grootste belang - zegt hij -, omdat het de mens verlost van
de drukkende gedachte toch niets goeds te kunnen bereiken". Dus
voor de levenspraktijk blijkt de vraag van 't hoogste gewicht! (Pag.
50). Om te weten wat C. bedoelt met wedergeboorte, behoeft men
niet eerst het spiritualisme nader te beschouwen. Men kan beter C.
zelf 't woord geven. (Zie Ts. LXIII afl. 3-4).
Pag. 52 al. I en 2 zijn niet doorzichtig. - De benamingen voor
Jezus: "een snijdig zwaard", "de Leeuw" enz. zijn niet in strijd met
het spiritualisme, maar in alle eeuwen gebruikelijk geweest in verschiUende
"toonaarden".
Pag. SS: in de brief aan Stuver (WW. III 93) bekent C. niet, dat
het zalig worden der armen van geest een moeilijk probleem is voor
hem. T.a.p. onderstelt B. dat er "veel gewrongens moet zijn wanneer
Oudheid en bijbel met elkaar in overeenstemming moeten worden
gebracht." Voor de 16e-I7e-eeuwse humanisten blijkbaar niet (zie
BOEKBEOORDEELING 77
Ts. LXIII afl. 3-4). Niet duidelijk is mij (t.a.p.) wat B. bedoelt met
de "virtuose manier" waarop C. zijn spreuk weet of rust "in zijn
gedachtensysteem past". Bongers vertolking van deze spreuk (pag.
42) door: "Weet de dingen die men kan weten, laat al het andere
rusten" zou ju~st zijn, als de spreuk luidde: "Weet en rust". De door
B. aangehaalde plaats (WW. I 134 verso) geeft duidelijk te verstaan,
dat weten niet beteekent : (theoretische) kennis hebben,
maar: zijn eigen krachten kennen in het doen van 't goede en in 't
bestrijden van 't kwade.
In de Comedie van Israel (Bonger 126 vlg.) antwoordt Johanna op
de vraag van den boetvaardig geworden Isra雔 wat hij nu moet doen:
"Doet dat ghy nu goedt weet en vindt in u (= uw) machte" (IV,
5) (Isra雔s kracht om 't kwaad te bestrijden blijkt n.l. nog lliet groot).
Op pag. 56, reg. 6 v. b. is tussen menschen en gheest de regel uitgevallen:
houde ick te wesen des menschen (WW. III fol. 93, b).
Op pag. 112 al. 2 reg. 7 (dus ... ) is m.i. een overdreven wijde strekking
toegekend aan de aldaar aangehaalde woorden van prof. Romein.
Nog een paar kleinigheden: dan (pag. IS al. 3 reg. 7) zal daar
moeten zijn. Op pag. 27 reg. IS v.o. kan later,e vervallen. Met peiler
(pag. 57 r. 4 v.o.) zal piJler bedoeld zijn. Woordverbindingen als:
verdraagzame geschriften (pag. 84 al. 3), foute motieven (pag. 95
reg. 2) zal men op de rekening moeten stellen van "haast bij 't werk",
Scheef zou de indruk zijn na deze - onvolledige - lijst van aanmerkingen,
als men hierbij bleef staan. De lezer zal, naar ik verwacht,
herhaaldelijk getroffen worden door uitstekende gedeelten.
A. ZIJDERVELD
Orbis artium en Renaissance. 1. Cornelius Valerius en Sebastianus
Foxius Morzillus als bronnen van Coornhert, door
G. Kuiper. Drukkerij "Flevo" v.h. Gebr. Mooy, Harderwijk
MCMXLI (Diss. V.U.).
De betekenis van het onderwijs in de vrije kunsten voor de Nederlandse
letteren is nog nooit ,ernstig nagegaan. Meermalen is vastge78
BOEKBEOORDEELING
steld, dat vele kunstenaars der 16e-Ige eeuw meer of minder vrij "de
Ouden" volgden en zijn in hun geschriften de sporen aangewezen
van invloed der klassieke, vooral der Romeinse auteurs, maar wat
het klassicistische onderwijs ,heeft betekend voor bouwen inhoud
onzer Renaissancistische letteren, is nog nooit stelselmatig onderzocht.
In 't buitenland is men reeds jaren lang bezig met die arbeid.
Kuiper, voorgelicht door prof. Wille, zijn promotor, en door tal van
buitenlandse geleerden, meende dan ook, dat "niet alleen stijl, maar
ook compositie, en zelfs inhoud en geest onzer klassicistische werken
de stempel der hooggewaardeerde "ars" zouden dragen" en had het
voornemen, "de invloed der humanistische rhetorica op onze Nederlandse
composities d~r 16e en 17e eeuw na te gaan". Van harte hopen
wij dat het hem gegeven zij dit voornemen te volvoeren en het voorgenomen
tweede deel toe te voegen aan zijn dissertatie, die, op zich
zelf al belangrijk, voor de literatuurhistorici een nog rijker belofte
inhoudt.
De ontdekking van Dr Kuiper, dat het werk van twee 16e eeuwse
humanisten, den Nederlander Valerius, hoogleraar te Leuven, ;!n
diens leerling van Spaanse afkomst Foxius Morzillus, een voorname
bron blijkt voor Coornherts Wellevenskunst, is een mooie vondst.
Overtuigend heeft Kuiper aangetoond, dat C. in verschillende gedeelten
van zijn Zedekunst de schuldenaar was der beide humanisten.
Vooraf licht Dr Kuiper zijn lezers uitvoerig in over de inhoud der
ethische werken dier twee humanisten en wijst hij aan, in welke mate
zij zelf afhankelijk waren van de klassieke moraalphilosofen. Zo
wordt het ons duidelijk dat verschillende klassiek geori雗teerde geleerden
in C.'s Zedekunst invloeden en ontleningen meenden te bespeuren
van Cicero, Seneca e.a. Maar ook blijkt uit Kuipers onderzoeking,
en, hoezeer tal van denkbeelden en gedachtengangen dier
klassieke wijsgeren gemeen goed waren geworden, zodat de geestelijke
atmosfeer der 16e en 17e eeuw er mee gedrenkt was. Bij 't
ontdekken hiervan moet de verbazing wel wijken van hen, die zich
afgevraagd hebben hoe 't mogelijk was, dat goede Christenen, zelfs
Calvinisten en Lutheranen, zo vrijmoedig de klassieke.levenswijsheid
samensmolten met de Christelijke, zonder "wierook te branden op
BOEKBEOORDEELING 79
vreemde altaren" (R. Jacobsen, diss. pag. 123). Valerius ontleent
"welbewust" (K.) aan de klassieke auteurs "utilissima bene vivendi
praecepta", "maar hij richt deze naar de norm der heilige schriften",
gelijk Coornhert na hem deed. De beste "vivendi ratio" zou uit de
H.S. te putten zijn, als deze een even nauwkeurige en goed gebouwde
leer bevatte van de "civilis hominum consociatio", de "rei publicae
conservatio", en de natuur van iedere deugd, als men bij de profane
schrijvers vindt. Daar dit niet zo is, en de "philosophi Christianae
religionis ignari" de natuurwet opvolgende, die God hun ingeprent
heeft, nuttige wetten gaven om het leven goed te leiden, en ernstige
uitspraken hebben nagelaten, waardoor de mens tot deugd wordt aangespoord,
moeten we niet vrezen, die te gebruiken (volgens Valerius).
In deze geest handelden ook goede Calvinisten in de 17e eeuw.
E閚 voorbeeld uit vele: Johan de Brune (de oude) in Bankket-W'erk
van goede gedachten van 1660 (nO II24) leerde zijn tijdgenoten:
"God beval de Hebreen, de goude en zilvere vaten van Egypte te
stelen, om die daer naer, ten dienste van den tabernakel te heylighen.
Zoo moghen wy ooek de lessen en regels van de deughd uyt de rijeke
schriften der Heydenen nemen en die tot Gods eere, en onzer verbeteringh
nuttelick aenlegghen."
't Is jammer dat Dr Kuiper, wellicht onder de indruk van zijn
vondst, de betekenis van Coornherts werk verkleint, ja, hem zelfs
van plagiaat beschuldigt, en niet, als literatuur-historicus, dat werk
beoordeelt "d'apr鑣 sa date". Stellig heeft men in de 16e .en 17e eeuw
daarin geen slaafse navolging, allerminst naschrijving gezien. Zouden
Spiegel, en vooral Lipsius, leerling van Valerius te Leuven, niet
nog veel beter dan de huidige geleerden Coornherts bronnen hebben
gekend? En zouden zij over diens Wellevenskunst zo waarderen1
hebben geschreven als zij deden? (Zie Coornherts WW. I fol. 6
verso). Weer moge Johan de Brune sprekende worden i~gevoerd:
"Men zeght, dat de volghers, en die een anders stijl of stoffe zoecken
naer te drucken, de schapen lijcken, die de treden van de voorgaende
kudde naer-IVolghen. Maer die wiJze van doen en is zo slaefbaer niet,
als iy uyt-gekreten wert: ... Die het wezen en de gheesten uyt de
80 BOEKBEOORDEELING
specerijen of andere gewassen trecken, en laten daerom niet de
meesters .en maeckers te wezen" (a.w. n?269 van 't Ie deel).
Dr Kuiper beschouwt nog Coornherts WellevenskunSit als zijn
hoofdwerk (diss. pag. 240). Van die mening komen velen tegenwoordig
terug. Evenmin zijn ze 't met hem eens, dat c.'s geschriften,
afgezien van zijn liederen en drama's, zo goed als geheel min of meer
rechtstreekse polemieken zijn (zie Ts. LXIII aft. 3-4).
Nog een enkele opmerking. Dr Kuiper schrijft volmaaktbaar i.p.v.
volmaakbaar, gelijk prof. Becker doet. Is die t een drukfout of een
correctie? In 't laatste geval vergist Dr Kuiper zich.
A. ZIJDERVELD.
De Redactie heeft voor het citeeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandsche philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der N ederlandsche Taal
Mnl W - Middelnederlandsch Woordenboek
Med NA, Lett - Mededeelingen Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
M ed V A - Verslagen en Mededeelingen Kon. Vlaamsche Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvensche Bijdragen
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
Neoph - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveeren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De deelen van het Tijd s c h rif t voo r N ede r I a n d s c h e
T a a 1- en Let ter kun d e omvatten vier afleveringen, elk van
5 vel.
Prijs per Deel f 7.8S; voor de Leden van de Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde f 4.70.
Men verbindt zich voor het geheele deel. Afzonderlijke afleveringen
worden niet verstrekt.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereischte porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeeling, moeten worden gezonden
aan den Secretaris der Redactie, Dr. G. I. LIEFTINCK,
Warmonderweg 17 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts
殚n kant van 't papier) overgetikt en persklaar in te zenden.
~~ E. J. BRILL \lf.'1 UITGEVER LEIDEN
BREE, L. W. DE, Walcheren onder vreemde heersers. 1945. VI, 122
blz., 6 pJ., 1 krt. 8vo. Geb. f 5.-
EYSINGA, JHR W. J. M. VAN, Gids voor De Groots De lure BeUi
ac Pacis. 1945. VlIJ, 48 blz. 8vo. f 4.-
FElST, S., Vergleichendes W鰎terbuch der gotischen Sprache mit
Einschluss des Krimgotischen und sonstiger zerstreuter Oberreste
des Gotischen. Dritte neubearbeitete und vermehrte Auflage. 1939.
XXVIII, 710 blz. 8vo. In halfleer f 26.25
GALL蒃, J. H., Vorstudien zu einem altniederdeutschen W鰎terbuche.
1903. XXIV, 645 blz. 8vo. f 5.-
PHILOSOPHIA ANTIQUA. I. W. J. Verdenius and J. H. Waszink,
AristotJe on coming-to-be and passing-away. t 946. VI, 90 blz.
8vo. f 3.-
SCHILFGAARDE, P. VAN, Nederlandse wijsbegeerte, benevens
een hoofdstuk uit de geschiedenis der wijsbegeerte. 1945, VI, 66 blz.
8vo. f 3.-
SCHILFGAARDE, P. VAN, De zin der geschiedenis. Een wijsgeerlge
bespreking van den gang der mensheid. I. Grondslag. 1946.
VIII, 328 blz. 8vo. In heel linnen f 10.-
DJ. 11 en 111 verschijnen binnenkort.
MEDE VERKRIJOBAAR DOOR BEMIDDELINO VAN DEN BOEKHANDEL
Deel LXIV Aflevering 3-4
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1946
SUBAEGIDEPALLAS
F T TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
N ederlandsche Letterkunde.
Dr. C. B. VAN HAERINGEN
Dr. K. HEEROMA
Dr. J. HEINSIUS
Dr. J. A. N. KNUTTEL
Dr. F. KOSSMANN
Dr. J. H. VAN LESSEN
Dr. G. I. LIEFTINCK
Dr. A. A. VAN?RIJNB.?CH
Dr. A. ZIJDERVELD
INHOUD
KNUTTEL, J. A. N., Van den Levene Ons Heren. . . .. 81
MAK, J. J., Mondeling overgeleverde Kerstliederen . . .. 97
VREESE, A. L. DE, Het "Salve Regina" van Jan van Hulst 107
HEEROMA, K., De ou-diftongering in het Nederlands . . . 121
VOOYS, C. G. N. DE, Bijdragen tot de middelnederlandse
woordgeografie en woord-chronologie
IX. De "Hollandse" woorden bij Kiliaen . . . 142
LESSEN, J. H. VAN, Over de. etymologie van puik 174
HASLINGHUIS, E. J., Het woord verdieping 185
HEEROMA, K., Nogmaals lukraak. 190
HASLINGHUIS, E. J., Hem verzien
Ingekomen boeken . . . . . . .
.. 191
192
VAN DEN LEVENE ONS HEREN
In zijn artikel over Van den Levene ons Her,en 1) noemt Kloeke
als belangrijke vragen die een nauwgezet onderzoek vereisen, die van
de ouderdom van de Oudenaardse tekst en die van de mate waarin
het gedicht door latere hand is gewijzigd. Om op de eerste in te gaan
heeft men die aanmoediging van belangrijkheid wel nodig. Immers
Van Mierlo heeft reeds vrijwel alle materiaal verzameld, zodat er
niet veel anders overblijft dan het ietwat wijsneuzige werk zijn argumenten
te wegen en zijn conclusies te toetsen, iets dat eigenlijk ieder
lezeIj gecenseerd wordt voor zich zelf te doen. Wanneer ik de taak
het in het publiek te doen hier aanvaard, is dat niet ui~ een gevoel
van autoriteit of een behoefte de censor te spelen, maar omdat het
onmogelijk is op de tweede vraag in te gaan zonder een gefundeerde
mening over de eerste.
Van Mierlo verzwakt zijn artikel over de dichter Martijn van
Torhout 2) door de enigszins lichtvaardige uitspraak dat, wanneer bewezen
kan worden dat meer werk uit de oudenaardse bundel dan
het 殚ne dat zijn naam vermeldt, en wel ongelijksoortig werk, van
zijn hand is, "dan ... het vermoeden voor de hand (ligt), dat geheel
deze codex wel bestemd was om het werk van dien te Eename
verblijvenden monnik-dichter te verzamelen, dat dan Martijn van
Torhout wel de dichter van al de daarin opgenomen werken is geweest"
3). Meer dan een mogelijkheid behelst dit vermoeden niet
en door het min of meer als uitgangspunt te nemen bij zijn toeschrijvingen,
wekt Van Mierlo de indruk deze ten behoeve van een
a-prioristies standpunt te willen forceren. Enkele heeft hij in zijn
antwoord op de bedenkingen van Beuken tamelijk gemakkelijk weer
laten schieten. Onder het groot aantal kenmerkende eigenaardig-
I,) DI. LIX, blz, 276.
2) Med. VA 1938, blz. 331.
3,) blz. 387?
Tijdschrift v, Ned. Taal?en Letterk. Deel LXIV 6
82 J. A. N. KNUTTEL
heden, dat Van Mierlo als verbindend element aanvoert, zijn er
verscheidene die ook elders veel voorkomen en op welker waarde
dus wel wat valt af te dingen. De "eenigszins eigenaardig" genoemde
stoplap Godeweet was, zoals reeds de voorbeelden bij Verdam
uitwijzen, zeer verbreid. Wanneer deze in de jongere hss. herhaaldelijk
is weggewerkt, was dit vermoedelijk niet omdat het woord
'.'reemd klonk, maar omdat men er een vloek in zag. Wat Van Mierlo
noemt "het pleonastisch gebruik" van sa, is op zichzelf reeds niet
ongewoon, maar daarbij doet zich nog het toeval voor, dat de latere
tekst het heeft in een kennelijk gewijzigde plaats, terwijl A4) het in
de corresponderende regel 5) niet kent. Hetzelfde doet zich voor
met het rijm man-dan 6) en met het inderdaad in V. d. L. zeer veelvuldig,
maar in de andere toegeschreven werken niet zo opvallend
parallellisme 7). Het veelvuldig gebruik van wel als versterking bij
adjectiva, op zichzelf reeds niet zo ongewoon dat het veel zegt,
wordt een enigszins gevaarlijk argument, wanneer (ook naar mijn
mening) het auteurschap van Martijn van Torhout ten aanzien van
Dat Bouc van Seden moet worden losgelaten. Immers, het komt
wel voor in de (dan niet vlak bij de oorsprong staande) oudenaardse,
niet in de comburgse tekst - wat de argwaan kan doen
opkomen dat het gebruik een liefhebberij van de oudenaardse afschrijver
zou zijn. Het leek mij nodig de slechts betrekkelijke waarde
van deze kenmerken niet over het hoofd te zien. Maar uitdrukkelijk
wil ik daar tegenoverstellen, dat die waarde aanmerkelijk
stijgt door het blote feit van hun samenvallen, zowel met elkaar als
met het gebruik van typerende woorden en rijmen daarnaast door
Van Mierlo genoemd.
De tamelijk bescheiden fragmenten die van het verzamelhandschrift
bewaard zijn, hebben het Van Mierlo niet gemakkelijk gemaakt.
Maar het gelukkige feit, dat zowel van Van der Biechten
als van Sente Aechte en Sente Marie Egyptiake het slot bewaard
4) Het oudenaardse fragment.
5) r. 3228.
6) r. 2312-3.
7) r. 2224-5; 2419.
VAN DEN LEVENE ONS HEREN 83
is, stelt hem in staat met vrij grote zekerheid, die trouwens door
andere argumenten nog zal stijgen, te betogen dat alle drie van
殚n auteur zijn, die zich in het eerste werk Martijn van Torhout
noemt, in de andere een monnik uit het klooster Eename, waaruit
het hs. afkomstig moet zijn. Er is in de daarbij gebruikte wendingen,
vooral tussen de beide eerste een treffende overeenkomst. Tussen
de beide heiligenlevens onderling bestaat deze alleen in de wijze waarop
de dichter zich noemt en de opgave van het jaartal, ongetwijfeld
een cardinaal punt. Dat twee heiligenlevens in I286 en I290 in hetzelfde
klooster gedicht, van 殚n hand zijn, is op zichzelf reeds zeer
waarschijnlijk.
Wanneer wij nu Van den Levene ons Heren in het geding brengen,
zullen wij allereerst Van Mierlo gelijk moeten geven ten aanzien
van de treffende overeenkomst in het slot met Sente Aechte:
4932 zonder einde moet zine ziele[n]
zijn metten inghel zente michiele
ende rusten in den hoghen trone
met alden inghelen vele scone 8).
De regels
6g2 Doe quamen daer wel vele scone
Ingle vanden hoeghen trone
Ende namen daer die ziele
Ende bevalen se sente Michiele.
4926 die c1erke die dese rime makede,
diere om pijnde ende wakede
gode eBde onzer vrouwen teren
datter tuoIc ane moete leren,
vinden wij terug in Sen te Aechte:
Dit maecti, sente Aeghten teren
en in Van der Biechten:
101 (Martine van Torout die) se maecte
Met groter pine, ende vele drum waecte
I I I Ghode ende siere moeder teeren.
8) naar hs. G.
84 J. A. N. KNUTTEL
Een overeenkomst waar Van Mierlo niet op wijst is dat zowel in
L. v. H. als in Sente Aechte en Sente Marie zegen wordt beloofd
aan de lezers van het boek 9). Van Mierlo merkt op dat de regels
in S.A. niet noodzakelijk van de dichter zelf zijn. In het algemeen
hebben inderdaad de weinig verheffende epilogen, althans de laatste
stukken er van, iets verdachts. Toch meen ik, dat men ze voor
oorspronkelijk moet houden. Dezelfde voorspiegeling van zegen
namelijk, die bij L. o. H., S. A. en S. M. aan het slot staat, vinden
wij in Sente Waerneer aan het begin 10). En de hemelvaart van de
ziel, boven aangehaald, komt in S.A. een eindje v篌r, in L. o. H
aan het slot van de epiloog. In V. d. B. staat na de laatste woorden
van de epiloog: "Hier ent de Boec van der Biechten", wat ook niet
op een onderschrift wijst. De slotregel van S.A.
Dit es oec waer, bi sente Jan
maakt een zonderlinge indruk, maar vergelijk eens:
L. o. H. 4916 Oec es dit waer, godweit.
Voor mij is de zaak hiermee beslist, maar als al deze bezweringen,
zal ik ze maar noemen, inderdaad eens van een afschrijver waren,
zou daarmee nog zeer weinig veranderen. Immers, het zou dan een
afschrijver uit Eename moeten zijn en daar ze ook voorkomen in
L. o. H. G en 0 zouden ook deze hss. moeten afstammen van dat
in Eename.
Het fragment van Van der Biechten is zeer klein (117 regels) en
geeft dus weinig stof tot vergelijking. Toch vind ik, behalve cie
rijmen en andere eigenaardigheden waarop Van Mierlo wijst, overeenkomst
met L. o. H. in geest en voorstelling. J amberlike 11 ), met
betrekking tot het lijden van Jezus, is daar een zeer gewone term.
Ook vermaningen als
18 Dit souden wi marken, w:arwi vroet.
9) r. 4906-25; r. 762-5 en 690-703.
10) r. 5-19.
11) r. 9 en 37.
VAN DEN LEVENE ONS HEREN 85
Met Sente Marie 12) komen overeen de regels van V. d. L.
Si singhen minlike aldus
Sanctus, sanctus [sanctus] dominus 13)
Van groter belang acht ik, dat wanneer de dichter van Sente
Marie enigszins warm loopt, wij geheel de toon en het plechtige,
ingetogen rhythme van V. d. L. terugvinden, vooral bij het vinden
van het lijk:
Hi ghinc staen in duterste si de ;
Sine oeghen ontedi harde wide,
Ende hi sach hare entare
Of hi se iet saghe ende wart gheware.
Daer hi te orient wart sach
W~er haer lichgame al doet lach,
Ende hi sach al openbare
Datter de sonne op sceen wel dare,
Dat doch tem mi rade harde scoene,
Want dat dede Ghod van den trone,
Ende elke hant wel te pointe leegt
Also men den doeden lieden pleegt
Also of se iemen hadde geleit.
Hi liep te hare doe wel ghereit,
Met sinen tranen dwoech hi hare voete,
Si gaven hem rake harde soete;
Haren lichgame ende hare ander lede
Die ne doersti niet porren mede 14).
Een kleinigheid, maar niet zonder betekenis, is het voorkomen van
de zeer ongewone, drielettergrepige vorm M aumet, zowel in V. d. L.
r. 2396 als in Sen te Aechte r. 353. Als punten van overeenkomst vormen
deze beide laatste biezonderheden een aanvulling op die van
Van Mierlo.
In het kort wil ik nu nog nagaan, hoe het met het auteurschap
van de andere stukken uit het hs. staat. Van de drie overige heiligenlev,
ens is het a priori waarschijnlijk dat ze van dezelfde hand zijn.
De belangrijkste fragmenten, die van Sent Waernaer, worden door
1~) r. 680.
13) r. 61-62, met gering verschil 4888-9, de twede regel 95.
14) r. 614-631.
86 J. A. N. KNUTTEL
het wel zeer ongewone woord nichtinge, onlangs, met Sen1te Aechte
verbonden en vertonen driemaal het door Martijn gaarne gebruikte
rijm algader-vader. Sente Caterine driemaal te (met) ghoeder trouwe
15), een in de middeleeuwse po雤ie niet zeer gewone bevestiging
of stoplap, waar onze dichter zeer gul mee is. Sent Eustaese heeft
geen zo sprekende kenmerken, maar valt geheel in de toon van de
andere.
Meer moeilijkheid geeft het vloeiende strofiese gedicht Van Onser
Vrouwe lof. Het bezwaar dat Van Mierlo aanvoert, namelijk of
Martijn van Torhout wel in staat is geweest "tot zoo hooge lyrische
vlucht ... tot zoo echte po雤ie" kan ik niet delen, want al is deze
strofenbouw meer verzorgd, ik vind in V. d. L. echtere po雤ie. In
het strofiese gedeelte herkent men onze dichter niet duidelijk. Met
rechter trouwe komt er in voor, maar niet als stoplap, algader,
maar niet rijmende op vader. Een bezwaar lijkt het gebruik van
werkwoordelijke vormen op -et in plaats tof d, maar dit is blijkbaar
geschied om aan de eis van slepend rijm voor 6 van de 8 regels Le
kunnen voldoen. Daarentegen vind ik het echt iets voor Martijn op
de rijmen mesdadech, genadeeh, geradech te laten volgen mesdaden,
beraden, .,ghenaden. Geheel Martijn is echter de achtregelige epiloog.
Deze komt in de tekst van het hulthemse hs. niet voor en dat zou
twij fel aan de oorspronkelijkheid kunnen wekken. Maar ik meen in
.de zes eerste regels de dreun van de strofen nog te horen en de
voor het overige complete hulthemse tekst geeft een proloog van
42 regels, waarin wij ook voldoende overeenkomst met de trant van
V. d. L., inclusief het onvermijdelijke met goeder trouwen vinden.
De toeschrijving van dit gedicht, waartoe ik wel durf overgaan, is
van belang zoowel om de veelzijdigheid van Martijn van Torhout
te doen zien, als met het oog op het strofies karakter van V. d. L.
Maar de overweging er van heeft mij nog iets anders aan de hand
gedaan. Bij De Pauw wordt het voorafgegaan door een gedicht van
282 regels Den lof van Maria, ghemaect op drie staven en dit houd
ik voor een nog niet herkend, in het oudenaardse hs. niet gevonden
IS) In 120 regels!
VAN DEN LEVENE ONS HEREN 87
werk van Martijn van Torhout. De toon, ofschoon iets droger,
stemt goed overeen, wij ontmoeten in goeder trouwen 16), vaderalgader
17), het in V. d. L. enige malen voorkomende soete ende soehte,
terwijl in het verhaal van de annuntiatie, geheel in de geest van
dat in V. d. L., de regel 252
Om te quitene die sijn verloren
beantwoordt aan r. 180 aldaar:
Het sal quiten die si in verloren.
Zie ik dit juist, dan leren wij Martijn van Torhout kennen als vurig
vereerder van Jacob van Maerlant, wat zeer goed klopt met de door
Van Mierlo "christelijk-communistisch" genoemde passage uit
V. d. L. 18). Misschien mag men nog verder gaan en in de regels:
97 Een hooch c1erc, sonder lac,
Die in dietsche brachte die scriftuere,
Dat hem sere wert te suere,
Daer hi ons ane dede grote vrame.
een aanwijzing zien, dat het Maerlants S cholastiea was, die tot Van
den Levene ons Heren ge飊spireerd heeft. In elk geval gev,eh zij een
bevestiging van de indruk, dat dit werk Maerlant zeer kwalijk is
genomen.
Het onbelangrijke, reeds om zijn stof zeer droge gedicht Van Onser
Vrouwen gheslachte moeten wij op grond van de eerste acht regels
ook op naam van Martijn zetten, verderop toont het enige bij deze
ongebruikelijke stoplappen.
Mogen wij nu met Van Mierlo V. d. L. toeschrijven aan Martijn
van Torhout en localiseren te Eename, dan is daardoor heel wat
meer gewonnen dan een naam en een plaats. En dat nog niet zozeer
omdat het door zijn auteur verbonden wordt met andere dichtwerken
of omdat wij nu de tijd van ontstaan, omstreeks 1280 19), beter
16) r. 123.
17) r. 199-200.
18) r. 97~ II6.
19) Het staat in het hs. v篌r de 1286 en 1290 gedateerde heiligenlevens.
88 J. A. N. KNUTTEL
benaderen kunnen, maar vooral omdat er uit volgt dat het oudenaardse
hs., ofschoon mogelijk een 25 jaar jonger, zeer dicht bij het
origineel moet staan en, afgezien van een gering aantal afschrijffouten,
ons een fragment geeft van de tekst in zijn oorspronkelijke
vorm, dat ons in staat stelt na te gaan, hoe het complete hs. van
Ottignies zich tot deze verhoudt.
Bij regel 2176 van O. begint het grootste en best bewaarde fragment
van A. Reeds twee regels verder heeft O. twee ge飊terpoleerde
regels die niet meer geven dan een lege herhaling, die twee regels
verder nogmaals wordt opgevat, ten koste van de niet goed misbare
r. 62 van A. De slappe regel 2183, die vooruitloopt op 2188-9, vervangt
de blijkbaar wat vreemd gevonden 65 van A. 2186-9 geven een
slordige omwerking van 68-71. 2194-2201 zijn ge飊terpoleerd en bevatten
een in het verband slecht passende vermaning. 2202-3 zijn
bekort, men mag zeggen verminkt, 2204 ,en 5 omgewisseld, 2221
wijzigt een denkelijk corrupte regel van A 20). 2240-2251 vervangen
4 regels van A., ze zijn wat sensationeler. Van deze 86 regels zijn er
slechts roi21) waarin de tekst niet meer gewijzigd is dan bij de overbrenging
in een ander dialect onvermijdelijk was en nog 3 22 ) waarvan
men met enige goede wil hetzelfde kan zeggen. In alle andere
zijn een of meer woorden veranderd, verplaatst, weggelaten of toegevoegd.
In tal van gevallen is het rijm veranderd. Dit gaat zo door.
Na nog de sentimentele regels 2371-2 als interpolatie en 2423-4-
als totaal veranderd gesignaleerd te hebben, komen wij nu tot de
eerste grote interpolatie, die een oorspronkelijke tekst verdringt, r.
2425-2522. Strikt genomen is de interpolatie slechts bewijsbaar tot
2443, omdat dan hs. A. ons in de steek laat, maar het gaat onmiskenbaar
in dezelfde geest voort 23). Een voorbehoud wil ik slechts maken
voor r. 2465-72, die behoudens enige wijzigingen 24) zeer wel van
20) Bedi enens is denkbaar, maar vreemd.
21) 2182, 2205-7, 2227-8, 2232-1.
22) 2190, 2192, 2234.
23) Ook Beuken wordt hier herhaaldelijk door verdachte passages getroffen.
24) Onwettig is een woord dat hij niet gebruikt, vermoedelijk ook onwardig;
rijm 2471-2 is bedorven.
VAN DEN LEVENE ONS HEREN 89
Martijn kunnen wezen. Ik zou er niet voor willen instaan dat de
interpolatie met r. 2522 eindigt, maar het volgende maakt toch de
indruk althans op een ondergrond van verzen van Martijn te berusten.
Verdachte woorden en wendingen komen er genoeg in voor.
In de keuze tussen Jezus en Barnabas zijn duidelijk regels tussengevoegd,
hetzij van 2615, hetzij van 26?-22, veranderd zijn dan nog
2625-6. Als A even verder weer begint, beantwoorden de eerste 17
regels in het geheel niet aan 0, wij staan hier dus in een vervanging
op vrij grote schaal, tellen wij in ?17 regels terug, dan 'komen wU
in een heel ander verband. Althans vanaf r. 2643 moet radicaal zijn
ingegrepen. R. 2639-41
Hier en es no ionc no out,
Hi en wane dat ghijs hebt gout,
Dat ghi hem dus ghenadich sijt,
lijken mij echt, omdat dit goud in 2682 geheel verkeerd wordt te pas
gebracht. Merkwaardig genoeg verdedigt Beuken deze laatste regel,
wel een bewijs dat hij de autoriteit van A te laag aanslaat. De rhetoriese
vraag is bovendien ook nog verdacht. Tussen r. 2443 en 2670
zijn van A volgens de gissing van Beuken drie bladen uitgevallen,
dat zijn 180 regels, waar ?er 228 heeft. Het verschil kan echter ook
60 regels groter zijn: Beuken heeft vermoedelijk drie bladen gegist,
omdat hij daarmede tot het naaste lagere getal kwam.
Geheel vervangen zijn r. 2694-2722, een nieuwe bewijsbare grote
interpolatie vormen r. 2771-2806 en een voor het grootste deel bewijsbare
(opnieuw laat het fragment van A ons in de steek), die
tevens enkele regels van A vervangt, r. 2828-94.
Wat leren ons nu deze interpolaties, dat ons in staat kan stellen
ook andere, waar vergelijking met A niet mogelijk is, te herkennen?
De grote hebben alle de strekking op tragiese momenten de tragiek
aan te dikken, uit te spinnen, meer biezonderheden te geven, op het
gevoel te werken. Zij doen dit op weinig gelukkige wijze. Tegenover
het in zijn soberheid indrukwekkende verhaal van Martijn zijn ze
lawaaierig, ruwen sentimenteel. Er wordt naar sensatie gestreefd.
Van het gelijkmatige, waardige rhythme blijft weinig over, soms ook
van de strofiese vorm. Er heerst een neiging tot meer plastiese
9?J. A. N. KNUTTEL
voorstelling, tot het gebruik van uit de toon vallende vergelijkingen,
tot het treden in herhalingen. In het algemeen zijn deze dingen ook
Beuken niet ontgaan, maar gewo鰊lijk bepaalt hij zich er toe in het
oog lopende gevallen, waarin blijkbaar de bewerker weer aan het
woord is, aan te wijzen. Af en toe noemt hij daarbij begin en einde
van een passage, die dan naar mijn mening doorgaans gerust vrij
wat ruimer genomen kon zijn. De meest in 't oog lopende interpolatie,
de beschrijving van de hel, houdt hij voor oorspronkelijk ... omdat
Jezus' bezoek aan de hel, dat er niet eens onmiddellijk bij aansluit,
in het oorspronkelijke moet zijn voorgekomen.
Secunda~re kenmerken van het werk van de interpolator vindt men
in het gebruik van bepaalde woorden en uitdrukkingen, zoals antwerde
gheven, bokin (teken), onrein (van de hel), onwettich (van
de Joden en vooral van Judas), vruchten, vertuut (mirakel), vleien
(vereren), serich (ofschoon dit een enkele maal ook in' A voorkomt),
de aanhef met een verontwaardigd ja en, zeer waarschijnlijk ook
geweldich here (van Jezus), zijn spot maken, ootmoedichede doen.
Toch bewiJzen deze geen interpolatie, omdat deze woorden wel van de
bewerker afkomstig zijn, maar hij zeer goed verzen van Martijn van
Torhout kan gewijzigd hebben, zoals dat in de gedeelten waar wij
over A beschikken herhaaldelijk blijkt.
Gaan wij nu de tekst aan de hand van deze beschouwingen na,
dan vinden wij dat de interpolaties zeer ongelijk verdeeld zijn. Ook
de eerste 900 regels zijn van wijzigingen, soms vrij ingrijpend, niet
vrij gebleven. Maar grote interpolaties vind ik er niet in. Met name
zie ik geen enkele reden met Beuken de proloog "misschien niet
geheel oorspronkelijk" te noemen. Integendeel houd ik dit gedeelte,
dat ook weinig tot aandikking uitlokte, voor een van de zuiverst
bewaarde. Enkele, voor de bewerker typiese invoegsels vind ik in
de aanbidding der herders, aangedikt lijkt de bethlehemsche kindermoord.
Interessant is de vergelijking van r. 764-892 met het eerste
haagse fragment. Deze vlaamse tekst uit het begin der Isde eeuw
geeft, zooals men verwachten'kan, lang niet altijd bevredigende lezingen,
maar heeft de grote oostelijke bewerking niet ondergaan. Blijkbaar
is deze in Vlaanderen niet doorgedrongen, evenmin trouwens,
VAN DEN LEVENE ONS HEREN 9 1
naar de delftse fragmenten uitwijzen, in Holland. De verschillen tussen
H en 0 zijn vrij groot, een interpolatie van enige betekenis
vinden wij in r. 819-31, die twee regels van H vervangen. Daarentegen
zijn 0 805-9 verre te verkiezen boven de drie regels die H
er voor heeft, die een slechter verband geven en waarvan 35 geheel
onaannemelijk is, terwijl soete ende sachte in 0 808 juist een term
van Martijn is. Merkwaardigerwijze is deze verbinding ook H 78
weggewerkt, blijkbaar om het rijm onsachte-sachte te vermijden, de
regel in H is zeer ongelukkig. G, dat van r. 854 tot 921 ter beschikking
staat, stelt mij voor een probleem. De woordenkeus staat dicht
bij 0, maar het bevat geen der tweeregelige interpolaties,' die daarin
voorkomen. Mijn indruk is, dat G de oostelijke versie geeft, maar
niet de veranderingen die daar later nog weer in zijn aangebracht.
In de doop van Jezus houd ik r. 934-55 voor ingevoegd, aan de
bezwaren van Beuken kunnen toegevoegd worden: de wenende en
bevende Johannes, de termen vruchte, rouen, onreyne, hi es sot, trouwens
de hele stijl,. en de natuurlijke aansluiting van 956 bij 933?
Eveneens, geheel of zo goed als geheel, de verzoeking in de woestijn
en wat er aan vooraf gaat (de wenende Jezus I), r. g60-1033 - de
eerste grote interpolatie. Dan volgt een stuk, waarin veel is geknoeid
en stellig regels of stukjes zijn tussengevoegd, maar dat toch wel
in hoofdzaak oorspronkelijk is. Hiertoe behoort het lange sermoen
van Jezus, r. 1154-1243, en zijn uitwerking. Dat tot de intocht in
Jerusalem geen wijzigingen zijn aangebracht die verder gaan dan
woordenkeus ,en rijm kunnen we nagaan door vergelijking met het
eerste fragment van A en het tweede van H, welk laatste ~et betrekking
tot interpolaties voldoende betrouwbaar is. In r. 1509 krijgen
wij voor het eerst de bevende (in H wenende) Jezus. In de dan
volgende intocht in J erusalem is het verhaal over de ezelin wat leuterachtig,
toch vermoed ik hier slechts kleine interpolaties, meer veranderingen.
De r. 1531-2 zijn in elk geval van de bewerker (verg.
2963-4). Bij het bezoek aan de tempel houd ik r. 1582-1605 voor geinterpoleerd,
zowel om het opdringerige als om de herhalingen; welk
een veel waardiger gang, als 1606 onmiddellijk bij 1581 aansluit.
Ook de larmoyante en uit het verband vallende weeklacht van Jesus,
92 J. A. N. KNUTTEL
r. 1622-1637, is stellig onecht; in het voorafgaande en volgende is denkelijk
nogal geknoeid. 1714-1741 geven niet veel meer dan een herhaling
en zijn slecht gecomponeerd, vermoedelijk een interpolatie, al is
het niet zo waarschijnlijk dat de Dinsdag geheel zou zijn overgeslagen.
In het verhaal van het avondmaal lijkt meer geknoeid dan ge飊terpoleerd;
zeer verdacht zijn echter r. 1812-1822. Stellig onecht is
weer de wee?toespraak tot de dood, onhandig aan het voorgaande
gelapt (2016-2043). In plaats hiervan moeten enkele andere regels
hebben gestaan. R. 2048-2059 zijn weer .ge飊terpoleerd, 2060-2063
waarschijnlijk gewijzigd. In de woorden van Judas verwerp ik in
elk geval 21:)76-7, 2080-1 en 2084-7. Van r. 2092-2137 is, indien iets,
zeer weinig oorspronkelijk, 2091 is bedorven. Van het volgende, althans
van r. 2156-2175 is ook veel onecht. Men ziet, de eene interpolatie
of omwerking vlak op de andere. Daarmee komen wij dan
aan het eerste grote fragment van A, dat reeds onder het oog is
gezien.
Een zeer goed voorbeeld van hoe de omwerking plaats had geeft
de kruisdraging, r. 2895-2982. Reeds ,na de eerste drie regels treedt
een drukke, weldra enigszins ruwe toon in, ook de oude jood en het
hevige wenen ontbreken niet. Weldra komt ons nu het eerste delftse
fragment te hulp, dat, de oorspronkelijke lezingen zeer goed heeft
bewaard. Aan de eerste regel van D beantwoordt blijkbaar 2920 van
0, die echter ingrijpend gewijzigd is. D 2 is in 0 vervangen door
de r. 2922-2942; D 3 en 4 zijn daar zeer gewijzigd, 5-10 vervangen
door 2945-52. Het resultaat is o.a. dat D 10 en 11 zeer goed, 0 2952
en 3 echter zeer slecht bij elkaar aansluiten. Zes regels stemmen dan
tamelijk overeen, dan volgt in 0 een herhaling die ik met Beuken
als een afschrijffout kan beschouwen, gevolgd door acht met een
nieuwe herhaling beginnende regels, die D 17 en 18 vervangen. En
dan verschijnen in 0 de eerst overgeslagen regels D 5-8, de laatste
geheel gewijzigd. Vervolgens komt de lyriese toespraak van Jezus tot
het kruis, die, afgezien van een foutieve herhaling, in D goed overeenstemt.
Ook in de kruisiging toont vergelijking van D en 0 grote afwijkingen,
de r. 3037-3062 zijn totaal verschillend. Inmiddels is het
VAN DEN LEVENE ONS HEREN 93
eveneens zeer leerzame eerste Limburgse fragment ten tonele gekomen.
Dit stemt, afgezien van klank- en woordverschillen geheel overeen
met 0, behalve een gebrekkige extra-interpolatie in de toespraak
tot het kruis. Aangezien nu de Limburgse fragmenten van v篌r 1330
dateren, weten wij zodoende dat de radicale bewerker reeds in he~
begin van de I4de eeuw, men kan zeggen 殚n generatie na Martijn
van Torhout, is opgetreden. Reeds wegens de gesignaleerde extra-interpolatie
kan L onmogelijk het originele hs. van de omwerking zijn.
R. 3081 -96, een slechte verdubbeling van de woorden van de eerste
dief, zijn blijkbaar geheel interpolatie, de echt klinkende r. 3093 is
overgenomen uit 3099. In het volgende zijn rampener,de 鑞 veruaers
stellig niet oorspronkelijk, verder is wel 閑n en ander gewijzigd, maar
tot r. 3514 komen dan slechts enkele onbeduidende interpolaties voor.
Dit staat vast, omdat wij hier weer over flinke fragmenten, eerst van
A, vervolgens van D beschikken. Noch de uitvoerige belijdenis van
de tweede dief, noch de vurige, zeer mooie rouwklacht van Maria
(248 regels) noodden tot aanvulling. De tweeregelige interpolatie 3241-
3242 is merkwaardig om het juist bij Martijn herhaaldelijk voorkomende
met sente Michiele. In A zijn deze regels echter onmogelijk te
wringen. Jezus' dood (r. 3627-84) is geheel omgewerkt, al zijn een
aantal oude regels blijven staan. Reeds r. 3703 (waarmede een herhaling
begint) tot 3712 zijn weer verdacht, al bevatten zij verschillende
bekende klanken. In het oog lopend onecht, reeds om het verhaal, zijn
dan 3713-3782, ook door Beuken in het algemeen verworpen. Van de
graflegging (r. 3783-3866) is het begin vrij goed bewaard, verderop
schijnt er meer in geknoeid te zijn, r. 3828-38 zijn vermoedelijk geheel
geinterpoleerd. Stellig geldt dit laatste ook voor de smakeloze, ook
voor Beuken verdachte passage tot r. 3930, een uitbreiding van r.
4163-64.
Hiermede komen wij aan de reeds door Jonckbloet verworpen hellevaart.
Dat de beschrijving van de hel (r. 3931 -4160) onecht is, staat
voor mij vast, dit opdringerige is helemaal Martijns toon niet. In de
regels 4161-4276 is wel veel geknoeid, maar er is ook zeer veel in, dat
echt aandoet, bijvoorbeeld r. 4173-4, waartoe de omwerker zeker niet
bekwaam was, en r. 4243-4272. Ik vrees dat wij ook de niet zeer aan94
J. A. N. KNUTTEL
trekkelijke opsomming der verlosten in beginsel op Martijns rekening
hebben te schrijven, al kunnen regels als
42II Doe quam ghelopen abraham
en
4228 Doe riep vele lude ysayas
moeilijk van hem zijn. Maar met r. 4272 of 4276 is de hellevaart dan
ook afgelopen, allen zijn meegenomen .. Reeds dit stempelt wat nog
volgt tot interpolatie. Noch de herrie die de duivels maken, noch het
debat dat Jezus met hen houdt zijn in de geest van Martijn. Terecht
vindt Jonckbloet ook het Amen waarmee de passage sluit verdacht;
hij had er ook op kunnen wijzen dat r. 4496-4503 een herhaling vormen
van r. 4269-4276, terwijl toch het verhaalde geen tweemaal kon
geschieden.
Beuken, hoewel hij zich niet beslist durft uitspreken, houdt wat er
verder volgt voor een latere toevoeging. Ditmaal zou ik minder ver
willen gaan dan hij. Zowel omdat ik een leven van Jezus zonder de
verrijzenis incompleet vind, als omdat ik hier en daar de hand van
Martijn van Torhout meen te herkennen. R. 45?-31, de eigenlijke
verrijzenis, zijn niet kennelijk van die hand, vermoedelijk wel bewerkt,
maar als passage waarschijnlijk echt. Men lette er op dat de volgende
met dezelfde rijmwoorden begint, dit doet vermoeden dat 殚n van
beiden onecht, maar de andere dan ook echt is. Inderdaad maken
r. 4532-4731, de verschijning aan de drie Maria's, geheel de indruk
van een interpolatie. Een sterke aanwijzing dat de verrijzenis wel1s
behandeld vormen r. 4732-9. Eegin en einde geven een goede zin, de
4 middelste regels zijn kennelijk ge飊terpoleerd. Waar ge飊terpoleerd
is, moet echter al iets geweest zijn. De interpolatie heeft tot strekking
r. 4532-4731 aan het verhaal vast te knopen. De begin- en slotregels
zijn zeker in de geest van Martijn. Dit kan men ook zeggen van r. 4740-
4793, verschijningen en hemelvaart. Onecht is dan in het algemeen de
beschrijving van het gruwelijke van de doemsdag, geheel in de geest
van die van de hel. Maar hiervoor moet wel iets anders gestaan hebben,
al is het veel minder. De passage begint met
4794 Ri sa! comen als god ende here,
VAN DEN LEVENE ONS HEREN
maar 4808-10 staat:
Daer sal comen in derre wijs
Onse here van paradijs,
Als hi anden cruce stont,
95
Ik houd het er voor dat hierin de oorspronkelijke voortzetting van
4793 schuilt (de laatste regel is niet onverdacht), ook 481 I -2 kunnen
daartoe behoren 25). De berechting der zaligen is echt, al kunnen er
enkele ge飊terpoleerde regels zijn, zoals 4858-61 en 4865: als de kerk
er wordt bijgehaald is dat altijd verdacht. Aan het slot - besluit van
het geheel zoals men het verwachten kon - valt m.i. niet te twij felen.
Ten onrechte verwerpt Beuken de epiloog. Deze moge wat kinderachtig
zijn, ze komt in geest geheel overeen met die van de heiligenlevens
van Martijn van Torhout. Ingevoegd zijn slechts de regels
4928-9, die in G niet voorkomen.
Nagegaan moet nu nog worden in hoeverre de door Kloeke aangehaalde
uitspraken door dit alles bevestigd of we.ersproken worden.
Volkomen bevestigd wordt die van KaIH, dat het werk eerst na grondige
zuivering tot zijn recht zou komen. Minder eenvoudig staat de
zaak ten aanzien van Van Mierlo. Ten onrechte spreekt hij van een
vijftiende-eeuwse omwerking, maar wanneer wij hiervoor lezen: vroeg
veertiende-eeuws, drukt hij zich verder maar weinig te sterk uit. Ik
zou de omwerking liever tamelijk vrij dan zeer vrij noemen, al was
het maar omdat L en G leren dat vrij wat kleine wijzigingen van na
de omwerking dateren. Ook laten m.i. de bewaarde fragmenten wel
meer dan "enige" vergelijking toe. Voor het overige kan ik mij met
zijn oorspronkelijke uitspraak geheel verenigen. In zijn artikel van
1938 slaat hij de dichterlijke waarde te gering aan.
Ik kan dus niet meegaan met Kloekes bedenkingen tegen de uitspraken
van beiden en evenmin met zijn illusie dat reconstructie geen hopeloze
zaak zou zijn. Ten deze sta ik geheel aan de zijde van Beuken
- zo lang althans als geen nieuw hs. wordt gevonden, wat nauwelijks
is aan te nemen.
Het komt mij voor, dat Kloeke te veel betekenis hecht aan de stro-
25) Quade honde in 4BI6 is typies onecht.
96 J. A. N. KNUTTEL, VAN DEN LEVENE ONS HEREN
fiese bouw. In een werk van omstreeks 1280, weliswaar verhalend,
maar toch zeer bewogen, kan ik die niet zo verrassend vinden als in
de Roeland. Zijn ook niet de niet zoveel jongere moraliserende beschouwingen
van Jan Praet overwegend en nog wel zeer gevarieerd
strofies ? Kende Martijn van Torhout de strofiese gedichten van Maerlant
niet, moet men niet aannemen dat hijzelf een strofiese lof van
Maria gedicht heeft? Merkwaardiger is dat, naar het schijnt, hijzelf
het gedicht niet als strofies heeft beschouwd. Hoe anders te verklaren
dat geen der handschriften de indeling in strofen aangeeft, hoe dat
hij herhaaldelijk de vierregelige eenheden door zesregelige afwisselt?
Want er kan geen sprake van zijn dat de vrij talrijke zesregelige door
latere toevoeging van regels zouden zijn ontstaan. De meeste hebben
geen regels die gemist kunnen worden; ook in A komen er reeds enkele
voor. Waarschijnlijk heeft het gepaard rijm, ook i.n het oog van de
afschrijvers, de beschouwing .als een echt strofies gedicht in de weg
gestaan. VerwonderIijk is ten slotte alleen, dat ook in de interpolaties
dezelfde strofevorm over het algemeen behouden is~ Men zou kunnen
zeggen: deze is wel gevoeld, maar niet erkend.
J. A. N. KNUTTEL
In het bovenstaande niet genoemde interpolaties: 285-90; 349-51;
386-7 (?); 388-9; 424-5; 766-7; 77?1; 816-7; 820-3; 825-31 (vervangt
Ir.); 876-7; 8g6-7; 906-7; 910-4; 916-7; 934-55 (of grotendeels);
960-1034 (of grotendeels); 1129-3? 1218-27; 1494-5; 1502-3;
1976-7; 1980-1; 2593-6 ; 2605-24; 2733; 2735; 3?1-2 ; 3081-96 (of
grotendeels); 3165-6 (?); 3318-9; 3335-6; 3365-6 ; 3436-7; 3453-4;
3605-6; 3621-6.
MONDELING OVERGELEVERDE KERSTLIEDEREN
In een meesterlijke studie, getiteld Ker.stZiederen en Zeisen heeft
Prof. Acquoy 1) de indruk gewekt, alsof er naast de liederen in
handschriften en oude drukjes bewaard, een min of meer evenwaardige
schat van volkszangen heeft bestaan, die nooit in de boekjes zijn
opgenomen.
Gaan wij nu deze opvatting toetsen aan enkele bekende feiten, dan
blijkt ze onhoudbaar en slechts te verklaren uit de romantische denkbeelden
van de Ige eeuw aangaande volk en volkskunst. Collectief zou
het volk zijn liefelijke zangen hebben gedicht en deze zouden mondeling
van geslacht op geslacht zijn overgeleverd, totdat ze - te laat -
eerst in de Ige eeuw ontdekt werden door de geletterden, die stomverbaasd
staan, dat een zo heerlijke, naieve, kunstloze liederenschat
nooit eerder waardering heeft gevonden.
Nu heeft deze theorie al lang weer plaats gemaakt voor die van het
,gezonken cultuurgoed', een uiterste naar de andere kant, waarop
sommigen ook al weer zijn teruggekomen om toch maar de autonome
volkskunst te redden. Maar dit alles willen we hier buiten beschouwing
laten om alleen de nog steeds niet bestreden 'Voorstelling van
Acquoy aangaande de ongeschreven liederenschat onder de loupe te
nemen.
Ik begin dan met een conclusie en hoop die vervolgens aannemelijk
te maken. Nu dan, die ongeschreven liederen zijn deels wel degelijk
schriftelijk overgeleverd - dit zijn de liederen, die nog een behoorlijke
tekst bezitten -, deels niet of nog niet uit geschreven of gedrukte
bronnen bekend - maar dit zijn dan vrijwel waardeloze fragmenten.
Nu een paar ,sprekende' voorbeelden. Ter Gouw vertelt 2) dat
1) VersI. en Mededeel. 'lJ. d. Kon. Ac. 'lJ. Wet., Afd. Letterk., 3e Reeks, dl. IV
(A'dam 1887) bI. 352 e.v.; ook in Archief v. Ned. Kerkgesch. VI (1897)
bI. 217 e.v.
2) De Volksvermaken (Haarlem 1870) bI. 163.
Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterk. neel LXIV 7
98 J. J. MAK
oudtijds troepen jongens en meISjeS op Kerstavond langs de straat
kerstliederen liepen te zingen. Hij noemt dan bij name all鑕n het lied
I eremias heeft ghesproken I Dat hij komen zoj,', op de wijs van Ie weet
een molenarinne. Dit lied nu blijkt reeds voor te komen in Dit is een
suyverlijek Boeo:ken, in den weleken staen veel sehoone Leysen, in
'Latijn ende in 't Duytseh ... (Amstelredam, H. J. Muller, z.j. [1599]).
We hebben hier stellig te doen met een latere druk van het Suverlyek
Boecxken 1583(?) het door Moes 3) beschreven exemplaar, en -
zou het vermoeden van Wieder 4) juist blijlren te zijn - dan is dit
laatste op zijn beurt een latere druk van het op de Index der theologische
Faculteit te Leuven van 9 Mei 1546 geplaatste liedboek. Bovendien
komt ons lied nog voor in Een suyverliek Boeexken, begrypende
alle de Gheestelieke Liedekens ... by Tonis Harmansz. v. Warvershoef
(Amstelredam, H. J. Muller, z.j. [ca. 1600] 5).
Interessant is ook het geval der zog. ,Enkhuizer volksliedjes'. De
bevolking van dit Noordhollandse stadje, dat zo mooi in een uithoek
van de beschaving ligt, schijnt sinds lang vermaard te zijn geweest om
de liefelijke kerstliedjes, die zijn straatzangers zingen. De heren Veurman
en Bax, die deze liederen - in totaal vij f stuks - het vorig
jaar uitgaven 6), hebben de tekst echter niet uit de volksmond opgetekend,
maar overgenomen van Bakels 7) en deze heeft ze op zijn
beurt ontleend aan een ,liedboekje met Enkhuizer kerstliedjes', gedrukt
door de firma Onder de Linden. Intussen vond ik deze liedjes
ook in Geestelyeke Kers- en Nieuwe Jaers Liedtjens behelsende de
Ontfangenisse en Geboorte onses Heeren en Saligmakers Jesu Chris ti
I
(Enchuysen, Meynerdt Mul, z.j. [ca. 1680]) 8).
3) Amsterdamsche boekdrukkers I, No. 230, bI. 319.
4) De schriftuurlijke liedekens Cs-Gravenhage 1900) No. XVIII; bI. 13I.
5) Zie over dit liedboekje H. Roes, Katholieke geestelijke liederboekjes uit
vroegere eeuwen in Sint-Gregoriusblad 23 (1898) bI. 50; J. A. N. Knuttel,
Het geesteliJk lied in de Nederlanden voot' de Kerkhervorming (Rotterdam
19Q?, bI. 76-77; D. F. Scheurleer, Nederlandsche Liedboeken. 蒭rste Supplement
Cs-Gravenhage 1923), No. 4070-4072.
6) B. Veurman en D. Bax Liederen en Dansen uit West-Friesland ('s-Gravenhage
1944), bI. 25 e.v.
7) Vrij en Vroom 28 (1913) bI. 6 e.v.
8) Ex. eertijds in bezit van de Bibliotheek Scheurleer te 's-Gravenhage no. 404
MONDELING OVERGELEVERDE KERSTLIEDEREN 99
Over 3 van de 5 ,Enkhuizer kerstliedjes' wil ik nog iets onthullen.
o salich, heylich Bethlehem komt reeds voor in' Veelderhande Schrifturelijcke
Leysenen ende Gheestelijcke Liedekens ('t Hantwerpen,
Mart. VerhuIst, z.j. approb. 1587) en Het Prieel der Gheestelijcke
Melodie, waarvan de 3e druk in U. B. Gent en stadsbibliotheek Trier
gedateerd is op lOOg 9). De herdertjes vermoeden is stellig een verlmoeiing
van De herdertjes lagen bij nachte. M;en vergelijke:
De herdertjes vermoeden
Aldal3.r zij lagen in 't veld,
De schaapjes die zij hoeden:
't Was om te verdienen haar geld.
Zij hoorden Gods engelen zingen
Toen scheen er een licht zeer klaar
Naar Bethlehem was 't dat zij gingen,
Al in dat Nieuwe Jaar.
De herdertjes lagen bij nachte,
zij lagen bij nacht in het veld;
zij hielden zo trouwe de wachte,
zij hadden hun schaapjes geteld.
Daar hoorden zij engelen zingen
hun liederen, vloeiend en klaar.
De herders naar Bethlehem gingen,
't liep tegen het nieuwe jaar.
Van dit lied en van Maria heeft de profetie opengedaan, vertelt
Thijm, dat het met Kerstmis door arme kinderen te Utrecht langs de
straten werd gezongen. Beide liederen, zegt hij, zijn door een Katholieke
kunstenares uit de iVoiksmond opgetekend 10). Hoe aantrekkelijk
(zie D. F. Scheurleer Nederlandsche Liedboeken ('s-Gravenhage 1912) bI. 82),
thans KB., Den Haag. Er bestaat nog een drukje met dezelfde titel (alleen is
er Oude en Nieuwe voorgeplaatst) Enkhuizen, Corn. Lub, 1808, door Roes, a. art.
bI. 72 een latere druk van het boekje van ca. "1680 genoemd. Een ex. eertijds in
Bibl. Scheurleer I: 221 (zie D. F. Scheurleer a.w. bI. I), thans K.B., Den Haag.
Roes vermeldt het bundeltje ook in zijn Het oude Lied in de 1ge eeuw (Haarlem
1897) bi. 5
9) vg. FI. v. Dttrse Het oude Nederlandsche Lied III ('s-Gravenhage-Antwerpen
1907), bI. 1903-1904.
10) J. A. en L. J. Alberdingk Thijm Oude en Nieuwe Kerstliederen (Amsterdam
1852) bij no. 41 en 56. Ook op deze liederen beroept Acquoy zich voor zijn
100 J. J. MAK
romantisch! Maar intus~n zaten we hier toch maar voor een paar
zeer presentabele liederen, door sommigen zelfs middeleeuws genoemd
11), waarvan geen schriftelijke overlevering bekend was. Totdat
bleek, dat ze in het oude Enkhuizer drukje voorkomen en indien
we niet met hetzelfde werk te doen hebben, in een hoogst zeldzaam
bundeltje Kers en Nieuwe Jaers Liederen in 24?uit de 18e eeuw,
vroeger in bezit van H. Roes te Alfen (N.Br.) 12).
Acquoy betreurt het, dat men zich niet meer heeft beijverd de fraaie
volksliederen uit de volksmond op te tekenen. Inderdaad "heeft men
dit in Noord-Nederland tot voor kort nagelaten. De verzamelingen
van Kunst, Groen en Jager zijn zelfs zeer recent. Maar in ZuidNederland
staan de zaken anders. Daar kwam reeds in 1856 De Co ussemaker
met zijn Chants populaires des Flamands de France (Gand
1856) 13). Daarop volgden Lootens en Feys 14) en Bols 15) om slechts
de voornaamste verzamelingen van geest鑜ijke volksliederen te noemen
16). Ik wil mij voor het ogenblik alleen bezighouden met De C.,
al kan de lezer er van verzekerd zijn, dat een nader onderzoek van
Lootens ,en Feys en Bols tot overeenkomstige resultaten zou leiden.
Trouwens de zaken liggen met deze beide ook enigszins anders.
Lootens en Feys bieden ons, zeggen ze, het repertoire van 殚n enkele
dame uit Brugge en Bols' uitgave is een bloemlezing van wat er in
een 'Vele malen grotere collectie" presentabels werd gevonden of als
zodanig moest doorgaan, terwijl de verzamelaar zelf nog bekent, dat
hij verschi11ende handschriften heeft geraadpleegd.
theorie: hij verwijst naar de geharm. uitg. v. C. F. Ie Blane in St. Gregoriusblad
1886, Muziekbijlage Nq. 9.
II) Althans De herdertjes lagen bij nachte en wel op grond van de betekenis
van bepaalde woorden als 'vernamen' en 'bevalen'; zie L. Verwilst, O. P.,
Rondom Kerstmis bI. 63.
12) H. Roes R. K. Geestelijke Liederboekjes t.a.p. bI. 85.
13) 2e druk door Pau! Bayart (Lille, Ren?Giard, 1930).
14) A. Lootens en J. M. E. Feys Chansons populaires flamands ... recueillis
a Bruges (Bruges 1879).
IS) J. Bols Honderd oude Vlaamsche liederen (Namen-Antwerpen 1897).
16) In tijdschriften, vooral Rond den Heerd vindt men bij elkaar ook nog een
hele oogst.
MONDELING OVERGELEVERDE KERSTLIEDEREN lOl
Laten we nu de eeljste afdeling van De Coussemaker, de 19 "Kerstliederen
en lofzangen" stuk voor stuk nader bezien. No. I Comt verwondert
u hier, menschen is te vinden in een reeks oude liedboekjes,
waarvan de eerste drukken teruggaan op het begin van de 17e eeuw.
Maar wat heel merkwaardig is, dezelfde tekst, notabene in dezelfde
spelling als bij De C. vindt men in Den Blijen-wegh van Bethleem,
voor de Ch"'istelijcke jonckheyt [approb. 1627] en wel in de uitgave
Antwerpen 1645, die Van Duyse heeft gevolgd 17).
No. 2 0 blijde nacht, Messias is geboren komt in een iets betere
redactie voor bij Bols No. 5, die het ontleende aan een te Aarschot
gevonden handschrift.
No. 3 Comt met vreugt naert stalleken komt met een paar lichte
varianten 'Voor in Hs. Boone, in U. B. Gent (1695), welke tekst Van
Duyse heeft uitgegeven 18).
No. 4 Dat elk op dezen dag laet blyde zangen hooren heeft De C.
ontleend aan een Zondagschoolboekje, dat verscheiden kerstliederen
bevat, t.w. Christelyke Liedekens ten deeZe nieuw gemaekt en ten
deele getrokken uyt andere liedboekxkens en verbetert om gezongen
te worden in de Zondagse hole van Steenvoorde en andere, waarvan
drie uitgaven bekend zijn 19).
No. 5 is tot dusver niet in een handschrift of oude druk teruggevonden.
Het is het overbekende Maria die zoude naer Bethlehem
gaen. V篌r De C. had Willems het reeds uitgegeven en later kwamen
Rond den H eerd en Lootens en Feys nog met nieuwe redacties 20).
Bij een schaarste aan schriftelijke bronnen viel het lied blijkbaar zeer
in de smaak - volgens Rond den H eerd d螶ende het ook als ,sterrelied'
- en werd dan ook sterk gemutileerd en gesaeculariseerd. We kunnen
zodoende slechts de eerste vier strofen gebruiken, de laatste drie
zijn waardeloos. Stro 5 luidt:
17) Met andere melodie! (FI. V. Duyse a.w. No. 500).
18) tap. No. 502A.
19) Zie Roes a. art. bI. 85; Scheurleer a.w. No. 4368, 4545. De UJitgave door
Roes genoemd is gedateerd 1781.
20) J. F. WiIIems Oude Vlaemsche Liederen (Gent 1848), No. 189 (6 strr.) ;
Rond den Heerd lI, bI. 32; Lootens en Feys a.w. No. 3 (7 strr.).
102 J. J. MAK
Sint Josef die moest er om watertje gaen,
en de Leye was toegevroze;
de rest ontbreekt. G. Gezelle deelt de 'Volgende aanvulling mede 21) :
Sint Josef die sloeg er een lommetjen in
al met zijn toebakdooze (I)
Stro 6 en 7 hebben betrekking op Caecilia, horen hier dus niet thuis
en zijn bovendien van inhoud volslagen onduidelijk. Tot welke onzin
overigens een volkslied kan verworden zonder een behoorlijke schriftelijke
traditie, leert de "verzongen" tekst van dit lied, te Roeselare
in 1937 opgetekend:
Maria die zoude naar Bethlehem gaan
Kerstwond voor den noene,
en Sinter Cecilia kwam daar gegaan
en ze vroege: wat zullen wij maken.
Maria die zei: ik ben er zoo moe
laat ons een weinig rusten
Laat ons een weinig verder gaan,
tot aan een boerenschure.
, t'ls daar waar t'kindeke Jezus geboren (werd)
en er sloten noch vensters noch deuren.
En ze zetten die kroon op Maria's kop
en och God toch ze blonk zoo schoone
En de engelen kwamen uit den hemel gedaald
om Maria te kronen.
en ze zetten die krone op Maria's kop
en och God toch ze blonk zoo schoone 22).
No. 6 Komt herders en herderinnen is een uitbreiding van Laet ons
gaen om te bezoeken, dat men vindt in Oude en Nieuwe Lof-zangen
die gemeenlijk gezongen worden op de Geboorte Jezu Christi, van
Kers-nogt tot Maria-Ligtmisse toe, 1 (A'dam, Erfgen. v. We. C.
Stichter, 1740).
No. 7 Ontwaeckt, loopt herders dezen nacht vindt men terug in
21) Biekorf 8, 58; vg. A. de Cock in Volkskunde 14 (1901-1902) bI. 89.
22) K. C. Peeters Het Volksche Kerstlied in Vlaanderen (Antwerpen 1942),
No. 30, bI. 80.
MONDELING OVERGELEVERDE KERSTLIEDEREN 103
Nieuwe geestelycke liedekens (Brugghe, We. Ph. J. Vincent, z.j.
[geest. goedk. 1740]) No. 26, bI. 39, en is overigens een navolging van
een franse no雔 23).
No. 8 J oseph J esus voeder / Ging met J esus moeder heeft De C.
naar eigen /Verklaring ontleend aan een handschriftelijke verzameling
van de ,Zwarte nonnen' te Belle. De tekst is overigens letterlijk gelijk
aan die in Het Geeslelyk Opeelken van P. Cauwe 24).
No. 9 Wat zang, wat klang van d'engelsche schaeren ontleende De
C. aan het bovengenoemde Zondagschoolboekje. Drie strofen, varianten
van I, 2 en 4 gaf Vanderstraeten uit naar een I7e eeuws handschrift
25).
No. IQ Den engel komt van boven uyt de logt blijkt hetzelfde te zijn
als strofe 7 en 8 van Devote ziel die God mint bovenal, een lied, dat
o.a. te vinden is in de genoemde Oude en Nieuwe Lofzangen 26).
No. 11 M.akkers, laet ons naer Messias gaen bestaat uit twee zeer
lange, onregelmatige strofen. Het vormt een pendant van No. 9 en is
blijkbaar een fragment van een laat-I7e of I8e eeuwse pastorale.
No. 12 Vroelyk, herders, komt vr,y binnen /Verraadt door de spelling,
die afwijkt van die van De C. zelf, zijn herkomst uit een geschreven
of gedrukte bron.
No. 13 Herders, brengt melk en soetigheyd staat ook in het genoemde
boekje van P. Cauwe Het geestelyk Opeelken, in de uitgave Brugge,
z.j. [ca. 1820] bI. 46.
No. 14 Gheluck te saem met God den Heer bequaem moet blijkens
de afwijkende spelling, evenals No. 12, aan een geschreven of gedrukte
bron ontl鑕nd zijn. Mogelijk is dit het Nieuw Liedt-boeck genaemt
23) Men vindt beide teksten naast elkaar afgedrukt in J. G. R. de Smidt Les
No雔s et la tradition populaire (Amsterdam 1932), p. 232-233.
24) Zie Fl. v. Duyse a.w. bij No. 522A.
25) Le the醫re villageois en Flandre, 2. ed. I (Bruxelles 1881) p. 188.
26) Bols verwijst a.w. bij No. 12.naar Kerst-nacht ende de navo daghen tot
O.L.V. L蝐htmisse (Antw. 1713) bI. 19. De liederen in deze bundel waren
reeds vroeger uitgegeven onder de titel De Alder-Nieuwste Leyssem-Liedekens
die ghesonghen worden op den Kers-Nacht ende de navolgende dagen ... Het
oudste bekende exemplaar in de K.B., den Haag (Antw., We. Jos. Jacobs, 1701)
is 'Van nieuws vermeerdert ende verbetert'. We kunnen ons lied dus in eik geval
in de 17e eeuw plaatsen.
104 J. J. MAK
den Vogel Phenix van Jac. de Ruyter, waarvan De C. zelf twee uitgaven
bezat 27).
Van No. 15 't Wyl in den nacht de herder,s waar'n op wacht is nu
eens geen geschreven of gedrukte tekst bekend. Maar het ,hele' lied
is slechts een ,verzangen' fragment van 殚n enkele strofe. Zo iets kan
inderdaad het product zijn van mondelinge overlevering. Luister:
't Wyl in den nacht,
D'herders waren op wacht,
Met hunne schaepkens al
Weyden op berg en dal,
In 't groene veld, een engel uyt des hemels zal
Kwam by hem staen
Met grooten glans om aen, (lees ,omvaen'?)
Waer door de vrees
Stracks in hun rees,
En zey: herders, weest
Niet bevreest.
Een goede maer
Kom ik u openbaer,
Die door de propheten voorzeyd is menig jaer.
Wat hebben we tekstueel beschouwd nog aan zo'n ,lied'?
Voor No. 16 Wat vreugd hoor ik uyt shemels zaelen geldt hetzelf?
de. Zie hier het hele lied:
Wat vreugd hoor ik uyt shemels zaelen!
't Schynt het aerdryk is vol geschal.
Ik hoor de engelen nederdaelen,
En hier loven den Heer voor al.
Want Messias is dezen nacht
Voortgebragt,
Tot troost van smensch' geslacht.
Wie weet blijken beide liederen tenslotte nog bedorven strofen te zijn
uit een of ander tot dusver' onbekend lied!
No. 17 Aldersoetstennacht verraadt alweer door de spelling zijn herkomst
uit een geschreven of gedrukte bron. Het eerste gedeelte komt
trouwens ook voor in een Zondagschoolboekje van de parochie van
27) Zie Fl. v. Duyse a.w., bI. 2021-2022.
MONDELING OVERGELEVERDE KERSTLIEDEREN 105
Meteren (Ieperen, z. j.) en in een aantal handschriften 28). De deor
De C. toegevoegde liederen 17h en 17c zijn elders 'Ook niet teruggevenden.
No. 18 't Is naer reden en behoorte is niet 'Oud en het is geen velkslied.
Het werd - zegt De C. - v'O'Ornamelijk (zeg gerust: uitsluitend)
gez'Ongen 'Op de Z'Ondagsch'O'Ol te Belle. Het werd kennelijk daarv'Oor
'Opzettelijk vervaardigd en wel in De C's eigen tijd.
. N'O. 19 is eveneens een zeer j'Ong lied en buiten de Zondagscholen
van Belle, Cassel en Steenv'Oerde 'Onbekend.
We k'Omen t'Ot de volgende slotsom. Afgezien van enkele tot de
Zondagscholen beperkte jonge liederen en een paar tekstueel vrijwel
waardeloze fragmenten, zijn alle d'Oor De C'Oussemaker z'Ogenaamd uit
de volksm'Ond opgetekende liederen uit 'Oudere geschreven 'Of gedrukte
bronnen bekend. Alleen aan die schriftelijke traditie is het te danken,
dat de liederen in vrij behoorlijke conditie t'Ot ons zijn gekomen. Want
wil men weten wat er van terechtk'Omt zonder de steun, de regelmatige
controle en c'Orrectie van de schriftelijke 'Overlevering, dan sla men de
m'Oderne f'Olkloristische verzamelingen op, met name voor de 'Overlevering
van het Kerstlied het reeds genoemde boekje van Dr. K. C.
Peeters 29).
Maar, zal men zeggen, het ,sterrelied' dan? - Let wel: h鑤 sterrelied
daar'Onder verstaan we immers Wij komen getreden met onze
ster -. Dat is er toch niet zo, slecht afgekomen? Neen, maar primo
wordt?dit lied in 'Oude drukjes teruggevonden, ja men bepleit zelfs
verwantschap met middeleeuwse Driekoningenliedjes, en secundo
weten we, dat de sterzangers het niet zo maar uit het hoofd zongen,
hoewel ze het 'Om den brode maandenlang dagelijks, ik weet niet hoeveel
malen, herhaalden en dus wel eens van buiten behoorden te
kennen. Maar neen, er w'Ordt uitdrukkelijk vermeld, dat ze een blaadje
in de hand hielden en daarvan - 's avonds bij het licht van een
'Ouderwetse hanglantaarn - z'Ongen 30).
28) AId. bI. 19覫.
29) Het Volksche Kerstlied in Vlaanderen (Antwerpen 1942).
30) Zie Ter Gouw a.w. bI. 165-166 en de reproductie van de tekening van
Troost in het Mauritshuis te 's-Gravenhage, op bI. 179, waar een man zingt
van een blad papier.
106 J. J. MAK, MONDELING OVERGELEVERDE KERSTLIEDEREN
In het afgelopen jaar 穐ield Prof. Dr. J. S. 'Van der Ploeg voor Ex
Oriente Lux een lezing over de rol der mondelinge overlevering in het
oude nabije oosten en in het Oude Testament. Hij bestreed de opvattingen
van Prof. H. S. Nyberg van Uppsala en diens leerling Birkeland,
die voor de boeken van het Oude Testament v篌r de Ballingschap
uitsluitend een mondelinge traditie aannemen. Prof. Van der
Ploeg trachtte daartegenover aan te tonen, dat overal in het nabije
oosten reeds zeer vroeg gestreefd werd naar een geschreven tekst als
norm. - Ik meen, dat zijn conclusies, mutatis mutandis, ook mogen
worden toegepast op het Westeuropese cultuurgebied. De opvatting
der uitsluitend mondelinge traditie is een vrucht der romantiek, waarmede
het tijd wordt af te rekenen. Welke perspectieven dit opent voor
tal van felomstreden genres,' o.a. de voorhoofse epiek, is duidelijk.
Wat het volkslied betreft, zou ik tenslotte nog dit willen zeggen.
De mondelinge traditie heeft ongetwijfeld een grote rol gespeeld,
maar niet door het ongeschonden eeuwenlang bewaren van oude liederen,
maar door een betreurenswaardige mutilering, contaminering en
saecularisering. En dit alles eigenlijk niet eens het g~volg van de
alleenheerschappij van de mondelinge overlevering, maar van de gebrekkige
werking der schriftelijke. Daarom heeft dit bederf het
sterkst gewerkt daar, waar de mensen onvoldoende over geschreven
of gedrukte teksten beschikten, dus in die streken, die het verst van
een cultuur,centrum verwijderd lagen. Reeds in de Middeleeuwen,
toen de eerbied voor het geschreven woord toch groot was, heeft
door het uiteraard altijd geringe aantal handschriften, dat in omloop
was, het kwaad sterk gewoekerd. Wij vinden in het toch al zo geringe
aantal bewaarde liederenhandschriften daarvan de droevigste bewijzen.
Totaal bedorven lezingen. ontbreken vitn regels en gehele strofen,
terugkeren van dezelfde coupletten in drie en meer verschillende
liederen, vermenging van volstrekt heterogene fragmenten tot 殚n
mengelmoes, enz. Men zal dit alles gemakkelijk kunnen verifieren in
mijn uitgave der Middeleeuwse Kerstliederen, die thans ter perse
i~. Alleen dit moet hier nog uitdrukkelijk worden gezegd: de verminkingen
zijn uitzonderingen, regel is gelukkig een goed geconserveerde
tekst, dank zij de schriftelijke traditie.
Lei den, 7 September 1945. J. J. MAK
HET "SALVE REGINA" VAN JAN VAN HULST
Deze Maria-antiphoon uit het zgn. "Gruuthusehandschrift" 1)
werd voor het eerst uitgegeven in 1848 door Kanunnik C. Carton 2).
Diens uitgave was echter verre van onberispelijk. Afgezien van
kleinere of grootere onnauwkeurigheden.' als daar zijn: het aan elkander
schrijven van wat in het hs. gescheiden staat; kleine letter
in plaats van hoofdletter of omgekeerd; het vergeten van geheele
woorden en het weglaten van woordgedeelten, die in het hs. nog
behoorlijk leesbaar waren; verkeerde interpunctie; het in afwijking
van het hs. door elkander gebruiken van schrijfwijzen met gJgh,
iJj, sJz, u/ven yJi en' ten slotte ook niet meegerekend foutieve
schrijfwijzen als de i.p.v. die, is i.p.v. es, ons i.p.v. onze en roupen
wi i.p.v. roup'Wi, blijven er welgeteld nog een twintigtal verkeerde
lezingen over. Een respectabel aantal in zoo'n klein bestek!
In 1876 bezorgde Arnold een heruitgave 3), welke, hoewel beter
dan die van Carton, toch ook weer niet afdoende zijn kon, al was
het alleen maar hierom, dat hij daarbij het hs. zelf niet geraadpleegd
had, een bezwaar dat ook Verdams opstellen geldt, die op
deze paraphrase betrekking hebben 4).
Onlangs op het spoor gekomen van een jongere redactie van dit
I) W. de Vreese, Het Gruuthuse-handschrift (in Ts 59 (1940), blz. 241 tlm
261. Aanvullende gegevens bij J. Fr. GessIer, Tekst'llerueterende Aanteekenin?
gen, op Oud'lllaamsche liederen en andere gedichten uit het Gruuthuse-Handschrift.
Een palaeographisch onderzoek. (In: De Gulden Passer, N.R., dl.
XVIII (1940), blz. 41-67.
2) Oudvlaeinsche Liederen en andere Gedichten der XIVe en XVe eeuwen,
blz. 29 tim 39. Gent [z.j.] 1848 (Maetschappy der Vlaemsche Bibliophilen, 2e
serie nr. 9).
3) Th. J. 1. Amold, Het Salve Regina van Jan van Hulst (Diet.l'che Warande,
N.R., dl. I (1876), blz. 542-560). Ook verschenen in: Nederlandsch Archief
voor Kerkgeschiedenis, N.S., dl. VII (1910), blz. IlO tim 124.
4) Over de Oudvlaemsche Liede.ren en andere Gedichten der I4de en I5醗
eeuw (Ts 9, (1890), blz. 280) ; Aanteekeningen ui} een "lettersvers of glossen-lied
op het Salve Regina" (In: N ede.,.l. Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S ..
dl. VII (1910), blz. 227-228).
108 A. L. DE VREESE
gedicht en wel in een hs., dat vroeger toebehoorde aan het St. Barbaracollege
te Gent, doch sinds een tiental jaren het eigendom is
van het Ruusbroecgenootschap te Antwerpen 5), lijkt het mij niet
ondienstig thans een definitieve tekstuitgave van dit gedicht te geven
en zulks naar het Gruuthuse-hs. 6), (voortaan door ons genoemd
hs. G), met dien verstande dat de verkortingen alle zijn opgelost,
terwijl de schaarsche interpunctie geheel volgens het hs. is 7).
Onderaan den tekst kan men aanteekeningen van palaeographischen,
taalkundigen of tekstcritischen aard vinden, ten~ijl daarbij
ook de voornaamste varianten uit het hs. Ruusbroecgenootschap
(voortaan genoemd hs. R) gegev.en worden.
In hs. R nu komt het "Salve Regina" gesplitst voor, en wel het
eerste gedeelte (vs. I t/m 26) onder den titel Bene bedinge van onser
liever vrO/uwen (fol. 50 vO-SIro), het tweede gedeelte (vs. 27 t/m 298)
onder den titel Scilve Regina (fol. SI ro-s8 re).
Het geheele gedicht bestaat uit 22 coupletten van 13 regels met
rijmschema aab/aabJbbaJbba/a en 殚n slotzang van I I regels met rijmschema
abaJabaJabaJbb 8).
Op grond van genoemd rijmschema dient in hs. G slechts 殚n
versregel gecorrigeerd te worden en wel leze men in vs. 52 zalichede
i.p.I'. zalicheit. In hs. R daarentegen heeft de kopi飐t het met het
5) Het hs. draagt het signatuur 128. Blijkens een beschrijving van W. de
Vreese, aanwezig in de B(ibliotheca) N(eerlandica) M(anuscripta) op de
Univers. Bib!. t6 Leiden, dateert deze het hs. ca. 1400. Pater Dr. D. A.
Stracke S.J., wien ik mijn vondst had medegedeeld, bleek zelf dit hs. al jaren
te hebben bestudeerd en plannen tot uitgave te heoben. Desniettegenstaande
liet hij mij gaarne de publicatie van een ,en ander over. Hem zij hiervoor
mijnerzijds hartelijk dank gezegd.
6) Voor een juiste lezing heb ik niet alleen gebruik kunnen maken van
photocopie雗, maar ook van het met de uiterste zorg gecollationneerde exemplaar
van Cartons editie van wijlen mijn vader.
7) Het aantal en soort dier verkortingen is in beide hss. vrij beperkt, in
het oudere hs. G wel zeer gering. Ook de interpunctie is in beide hss.
schaarsch.
8) Het gedicht loopt in beide hss. aan 殚n stuk door, doch de couplettenindeeling
is in hs. G te herkennen aan een gekleurde l髆barde, in hs. R aan
hetzij een blauwe initiaal met rood, hetzij een gouden initiaal met zwart penwerk.
HET "SALVE REGINA" VAN JAN VAN HULST 109
rijm niet zoo nauw genomen en valt er heel wat meer te herstellen.
Wat het rijm -um/-om in de versregels 248 tfm 260 betreft, eerder
dan te denken aan dichterlijke vrijheid zooals Arnold 9) doet, meen
ik, dat men hier te doen heeft met een a-uitspraak van de u in de
woorden exilium, ~emplum) dum en ihesum, zooals b.v. ten aanzien
van de twee eerstgenoemde substantiva nu nog in het Fransch geschiedt.
Merkwaardig is verder ook het rijm van de latijnsche woorden
dei (vs. 276) en mei (vs. 279) met de mnl. woorden ei/wei (vs.
280/281) en reijghJescrei (vs. 283/284). De hedendaagsche diphtongische
ui tspraak van lat. dei en mei was in 't Mnl. mogelijk wel monophtongisch.
Thans over het acrostichon.
Arnold heeft in zijn opstel 10) ten onrechte gemeend, dat het
woord mater in den eersten versregel van de antiphoon ontbrak. De
latijnsche oertekst immers luidt: Salve. regina misericordiae, vi,tae
dulcedo elt spes nostra salve etc. 11). Zoo zal men bij vele mnl. Geti}
denboeken, wanneer daarin een Salve regina misericordie in dietsche
voorkomt, tevergeefs zoeken naar het woord moeder in den eersten
versregel. Het begin van het Salve Regina in het Ghetiden Boee,
uitgegeven door K. de Gheldere (Gent 1893), blz. 59 is aldus:
Ghegruet sijstu coninginne der ontfermherticheit.
De Gheldere zegt dan ook op blz. 210 van zijn uitgave: "In den
oorspronkelijken tekst stonden de woorden mater en virgo niet, blijkens
het Salve Regina misericordie in dietsehe, overgenomen in
Vaderl. Museum Ir 429" 12). Ik moge hier b.v. ook verwijzen naar
de vertaling van het Salve Regina in het door N. van Wijk uitgege-
9) Th. J. I. Arnold, a.w., blz. 558.
IQ) Id. a.w., blz. 557/558.
II) Cf. S. Beissel, S.J., Geschichte der Vere.hrung Marias in Deutschland
w鋒rend des Mittelalters. Freiburg i. Br., 1909, blz. 1231124 en J. A. F. Kronenburg
c.ss.R., Maria's heerliJkheid in Nederland, dl.II (A'dam 1904),
blz. II3/II4.
12) Dit Salve Regina in Vaderl. Museum lI, 429 is ontleend aan Brussel,
Kon. Bib!., Hs. 15589-'623, bI. 47c.
110 A. L. DE VREESE
ven Getijdenboek van Geer.t Groote 13), alsmede naar dergelijke vertalingen
in handschriften, beschreven door Maria Meertens 14). Ten
slotte zij ook nog verwezen naar den Index der B.N.M. i.v. Salve
Regina.
Verder is ook de uiteenzetting die Aroold in zijn artikel geeft
over het gebruik der Hals beginietter verkeerd, niet het minst ten
aanzien van den pronominalen vorm Hu in vs. 293 15). Hu en u.
wisselen elkaar voortdurend af (b.v. An hu, vs. 27, maar Vp v,
vs. 62).
Feit is dat men de vormen HaeM (Hss. Gen R, vs. 88; hs R, vs.
143), Hebs.tu (Hss. G en R, vs. 100), Hebt (Hs. R, vs. 237) en Helpt
(Hs. R, verzen IS, 132 en 189; Hss. G en R, de verzen 64 en 7S)
dient te lezen als Aelt (cf. Hs. G, vs. 143), Ebstu, Ebt (cf. Hs. G,
vs. 237) en Elpt (cf. Hs. G, de verzen IS, 132 en 189). Slechts in
versregel 234 van de hss. G en R mag men blijven lezen Helpti.
De beginletters van vs. 114 tlm 123 in hs. R vormen het woord
lacramarum tegenover het goede lacrimarum van hs. G. Wij dienen
dus vers 118 van hs. R aldus te lezen:
IN die soe hoopt elc zondich lijf.
De initialen der versregels IS9 tlm 176 in hs. R leveren op misericosdes
oculo in plaats van het goede misericordes oculos in hs. G. In
vs. 167 van hs. R moet daarom het woord Suuert vervangen worden
door het woord Ruumt van denzelfden versregel in hs. G. Tevens
blijkt dat vs. 176 in hs. R weggevallen, resp. door den kopiist overgeslagen
is.
Met Aroold moeten wij een verklaring voor de herhaling van de
beginletters RGO in de versregels ~7S tlm 277 schuldig blijven. Het
rijmschema van het couplet, waarin genoemde versregels voorkomen
13) N. van Wijk, Het Getijdenboek van Geert Groote. Naar het Haagse
Handschrift 133 E 21 (Leiden 1940), blz. 70.
14) Maria Meertens, De godsvrucht in de Nederlanden naar handschriften
van gebedenboeken der ISe eeuw (Nijmegen 1934), dl. vr, blz. 19, nr. 23 en
blz. n6, nr. 42.
15) Th. J. I. Arnold, a.w., blz. 556/557.
HET "SALVE REGINA" VAN JAN VAN HULST I I I
is geheel regelmatig. De verklaring van Te Winkel 16), overgenomen
door Verdam 17), "dat vers 274 de eerste regel van een verder ontbrekende
strophe zou zijn, waarin op gloriosa ave' v moet geglosseerd
zijn, terwijl dan van de volgende strophe de beginregel, die
met i had moeten aanvangen, ontbreekt" is onaanvaardbaar, aangezien
in beide hss. niet ave maar fine staat.
Tot slot laten wij hier den tekst van het gedicht (hs. f. 6 rO a t/m
f. 7 rO b) volgen:
SOnder smette zaliche rose
Acoleye preciose
Lelie vul der zuuerheit
Verbiddiche der 18) zonden noze
5 Ewich licht gloriose
Raye vul der helicheit
Eighin woonst der triniteit
Ghelijc ons die scrifture zeit 19)
Ia bouen der naturen glose
10 Neemt ons in v ghenadicheit
Als ons dat steruen wert bereit
Maect ons vri ter laetster pose
leghen alle die helsche bose
Soete moeder reine maghet
IS elpt 20) ons eer ons di~ uiant iaghet
Roukeloos in sijn venijn
lammerlike sijn wi gheplaghet
Comdi niet bi ons als men vraghet
Om onse daden in den fijn
:zo Rouct onser die bezondicht 21) sijn
Dat wi ontgaen der hellen pijn
Iq) J. te Winkel, Geschiedenis der Nederlandsclu Letterkunde, dl. I (niet
verder verschenen), blz. 430, noot (Haarlem 1887). Later herhaald in zijn:
De Ontwikkelingsgang der N ederlandsche Lette.rkunde, dl. H, blz. 56, noot 3
(Haarlem 1922).
17) J. Verdam, Aanteekeningen, blz. 227.
18) R, alre.
19) R, G. dat ons scrifture seit.
20) Hs. Helpt, doch de H waterpas doorgehaald; R, Helpt.
21) De -t van bezondicht bijgeschreven door den kopiist, doch iets hooger
dan de andere letters; R, besondige.
I 12 A. L. DE VREESE
In ons te helpene niet vertraecht
Ende doet ons seauwen twerde ansehijn
Van hem die watre 22) maeete wijn
25 In dueehden ons vor hem ghewaeeht
Ten ende als elc sijn ordeel draecht
An hu vrouwe roupic ghenaden
Dat ghi mi wilt staen in staden
Van hu te dichtene salue
30 Leedre al re hooehst van graden
Claerheit dies niement ean verzaden
En ware dat woort wi hadden wee
Doe dinghel gods sprae aue
Omoedelike so spraeestu mee
35 Eeee ancilla sonder beraden
Troost ons eer ons de tijt ontgee
Salue mater gratie
Puert ons van zonderliker '23) traden
Eer ons die uiant brinet in scaden
40 Salue moeder regina mede
Nu tooeh ons di ne ontfaen;niehede
Oueruloeiende in alre tijt 24)
Salicheit der meinschede 25)
Tempel der drieuoudiehede
45 Regina bestu ghebenedijt
Also edele als ghi zijt
Sone was sone es sone wert ghewijt
Alleine wonstu den hooehsten vrede
Laet ons hier so lane hebben respijt 26)
50 Van zonden te zine vri ende quijt
22) R, twater.
Ende behout 27) ons vrouwe met uwer bede
An hu so staet onse zalicheit 28)
Dor 29) dijnre ontfaermieheden name
Tree ons vter sonden brame
26) R, L.o.h. hebben soe lange r.
23) R, sondeliken. 27) R, helpt.
24) R, O. ta/re tijt. 28) R, salichede.
25) R, menschelichede. 29) De D van Dor is weggesleten.
HET "SALVE REGINA" VAN JAN VAN HULST 113
55 Ende brinct 30) vrauwe ter rechter strate
Claerlic in onsen zin verzame
Lelien 31) su1c 32) als V zi betame 33)
Altoos tonser zielen bate
Moeder vul der caritate
60 Aensich ons werc hets zonder ma te
Misericordie ons wel betame
Vp v ic aerme mi verlate 34)
Soete ontfaermiche aduocate
Helpt ons du drouchs tonser vrame
65 Xpristus in dinen lechame
Vrouwe ontfaermiche conighinne
[Leuen] 35) daer alle zoethei t es inne
Ende licht daert al bi es verc1aert
Salich waerstu van beghinne
70 Fondament daer god zijn minne
In heeft vp ons gheopenbaert
Lof gheuen di uut milder aert
Inghelen menschen wat 36) ye ghewaer[t] 37)
Ia 38) alle godlike seraphinne
75 Helpt ons dat ons niet ontuaert
Vi ta du1cedo vrouwe vennaert
Ende spaert ons die zijn broosch van z[inne] 39)
Au hu so 40) staen 41) al onse ghewinne
DV best moeder ende maghet reine
80 Troost ende onse hope alleine
Ende god heifti daer toe vercoren
30) R, brinct ons.
3IJ R, Leuen.
34) R, Vp v ie aerme ie mi uerlate.
32) R, alsule.
33) R, bequame.
35) Het is niet meer uit te maken, wat het eigenlijke beginwoord van dezen
versregel is geweest. Daarom heb ik hier de lezing genomen van hs. R: Leuen,
36) R heeft hier de onbegrijpelijke afkorting wt (= wert!) of moet deze
afkorting als wat opgelost worden?
37) De -t van ghewaert is weggesneden; R, gewaer't.
38) R, In.
3W -inne van zinne weggesneden; R, zinne.
40) so door kopi飐t boven den regel bijgeschreven met invoegingsteeken tusschen
hu en staen.
41) R, staet.
Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXIV ?
114 A. L. DE VREESE
Selue wart hi in di ghemeine
Vrouwe ghi wort moeder dan es nie[t cleine] 42)
Sonder pine ende sonder toren
85 Puer ende suure als te uoren
In pinen waren wi verloren
Ruste brochstu in desen weine
Haelt ons met hu ten hoochsten 43) coren 44)
Maria rose sonder doren
90 uw es gheIike ne was nie gheine
Sp es nostra si di fonteine
God groetu so mach blidelic
Ek tot v segghen ende ionstelije
Moeder du hebs ons verloost
95 Ende daet den here van hemelrijc
Neder commen in eerderijc
Tonser vromen die waren ghenqost
Ende staerf om ons te gheuene troost
Salue zuut west noort ende oost
100 Hebstu ghewonnen moederlijc
Troost ons want elc dijnre hulpen gl[oost] 45)
Fel es de uiant ende gheboost
Laet ons ontstaen ghenadelijc
Ende dat wi vlien der hellen slijc
105 Nv vrouwe ontfaermich ende ghenadich
Te di roup wi die zijn mesdadich
Ende vul ghebreckeliker zonden
Swaerlic besmet ende seer verladich
louwe 46) hulpe vrauwe es so 47) gheradich
IlO Negheen meinsche en cant ghegronden
Hu louen wi met allen monden
Ad te clamamus tallen stonden
Confortereghe ghestadich
Lost ons vanden helschen honden
42) De -t van niet, alsmede het woord cleine weggesneden; R, niet clene.
43) R, ogen.
44) Het tweede been van de -n van coren weggesneden; R, choren.
45) -oost van gloost weggesneden; R, gloost.
46) R, lau.
47) In 't hs. stond eerst seer. Dit is waterpas doorgehaald, terwijl door den
kopi飐t sa erboven geschreven is.
HET "SALVE REGINA" VAN JAN VAN HULST 115
lIS Altoos wilsi ons uerslonden
eracht ghef ons hem te zine versmadich
Rechtuarich ende in duechden dadich
In 48) di so hoopt.elc zondich lijf
Moeder maghet ende daertoe 49) wijf
120 An di so 50) roup wi meere ende minder
Rouct ons er of wi sijn kaitijf 51)
Vp di so roup wi euen stijf
Met herten wi aerme yeuen 62) kinder
Vul ellenden hier ende ghinder
125 Altoos wilt wesen ons bewinder
Lost ons te tijt vor tsfiants kijf
Laetstu hem staen na 53) onsen inder
Ende du dan niet best ons ontbinder 64)
Exules filij eue gherijf
130 In doghene bliuen wi euen stijf
Al vul gratien roze root
Elpt 55) ons in allen wederstoot
Recht eist?dat elc dijr hulpen aenua
God bi den inghel di ontboot
135 Ons te helpene vter noot
Aue gracia plena
Dominus 56) ende daer na
Woortstu sijns vul 57) maria
Ontfaermet onser deen ende groQt
140 Crachtelic ons te hulpen sta
Ad te suspiramus sla
48) R, AN.
49) daertoe door den kopiist boven den regel bijgeschreven met invoegingsteeken
tusschen ende en wijf; ontbreekt in R.
50) ontbr. in R.
SI) Hs. karitijf, doch de r door kopiist met een schuin streepje doorgehaald.
52) Naast het vers boven den regel bijgeschreven door kopiist met een invoegingsteeken
tusschen aerme en kinder.
53) R, naer.
54) In het hs. staat tusschen ons en ontbinder nog het woord bewinder~
echter waterpas doorgehaald.
55) Hs. Helpt, doch de H waterpas doorgehaald; R, Helpt.
56) R, Dns te cum. 57) R heeft de betere lezing: Vul worstu zijns.
116 A. L. DE VREESE
Tonswaert dijn oghen in dure der doot
Aelt 58) ons metti in abraems scoot
Na der serifture oreonde
145 0 vrouwe so bestu van gods monde
Salich heli eh ghebenedijt
Ten mocht noit no het en eonde
Refuus ghepeins van enicher zonde
An di ghecomen tenigher 59) tijt
ISO In dinen gheest was god beurijt
Lofs ghi alles waerdich zijt
Laet v ontfaermen talre stonde
Ons zuchten ons weenen ende ons ghecrijt
So dat wj keren ons jolijt 60)
155 Te di gementes et flentes vut gronde
V rouwe ons troost bi di begonde
o vrouwe die zijt bouen der manen
Sonne die in elcker banen
Met uwer rayen bescinet gratie
160 In dit allendiche dal van tranen
So wilt te dueehden ons vermanen
Ende hoet ons vor tsfiants temptatie
Rouct onser so dat onse naeie
In hae lacrimarum ualle spacie
165 Crighe de zonden of te planen
Ontfaet vrauwe ons salutatie
Ruumt 61) ons van allen 62) falatie
Daer ons de viant bi mach tanen
En es hier tsine waer 63) een wanen
170 Sterre zidi 64) die den nacht
Ons ten lichten daghe hebt bracht
Claerheit 65) vul van shemels dauwe
V bidden wi ghi hebbes macht
58) R, Haelt. 61) R. Suuert.
6z) R, alrehande.
63) R, maer.
59) R, te gheenre.
60) Hs. Jolijt.
64,) R, Sterre so sidi.
65) Claerheit met fijnere
de hand van den kopiist.
pen geschreven (op rasuur?) vermoedelijk van
HET "SALVE REGINA" VAN JAN VAN HULST lIJ
Laet ons te tijt des viants cracht
175 Ontstaen dat wi vut sinen ghelauwe
Sijn eya ergo weest vp trauwe 66)
Aduocata nostra vrauwe
Dat ons dijn edele 67) werde dracht
Niet en zende in ewichen rauwe
r80 0 vrauwe als men elx ordeel scauwe
Sijt ons vorsprake ende ons bewacht
Crachtelijc vor tsfiants gheslacht
o alre omoeden exemplaer
Neemt ons in hoeden speghel 68) c1aer
185 Vrijt ons vor den helschen vos
Ende dine ontfaermiche oghen staer
Recht vp ons in den lesten vaer
Tlij f es hier in mesdaden gros
Elpt 69) ons van zonden maken los
190 Eer ons tot hem der hellen ros 70)
Trecke ende stiert ons altoos naer
IlIos tuos misericordes oculos
Hier in dit aerme eerdsche mos
Ende dat wi moghen openbaer
195 Scauwen die vruechden sonder iaer 71 )
Van houerden ende van 72) nide
Maect ons vri dat wi te ti de
Bekeeren ter omoedicheit
Ende van luxurien ende van stride
200 Niewer in te werdene blide
En si der zielen zalicheit
Doet ons altoos zijn bereit
In werken daer gods eere in lei t
Comt keert v oghen ghebenedide
66) Deze regel ontbreekt in hs. R.
67) R, heilig he.
68) R, spieghel. Blijkens J. Jacobs, Vergelijkende klank- en vormleer der
Middelvlaamsche dialecten (Gent 19II), ?40, komt een vorm als sp eg hel
voor in het dialect van Brugge en het Vrije in de 13e en 'begin 14e eeuw.
De dateering van De Vreese van hs. G, ca 1350 is dus zeker niet te vroeg.
69) Hs . .Helpt, waarvan de H waterpas doorgehaald; R, Helpt.
70) R, Eer ons tote in der hellen bos.
71) R, uaet'. 72) ontbr. in R.
I 18 A. L. DE VREESE
205 Tonswaert want het 73) ons nauwe steit
Vul smetten es ons vleesehieh 74) cleit
Maria ad nos eonuerte stide
Fel es de uiant van beride
Raeye daer dheliehe gheest in seeen
210 V rouwe .ende wilde vleeseh ende been
Claerlije bin uwen liue ontfaen
Toe doen no hulpe ne wasser gheen
Van niemen dan van gode alleen
Met minnen haddi hu beuaen
215 V gaf hi eracht ende rein vulstaen
Ende moeder ende maghet sonder waen
Noit maghet en was so 75) reen
Te tijt helpt ons van zonden dwaen
Reine so dat wi seouwen aen
220 Ihesumme die den helsehen steen
Seuerde ende sprae 76) sire vrienden ween
Tempel gods vereoorne zale
Vertoocht ons in den lesten male
Ihesuse dheliehe vrucht van di
225 Na desen leuene so hale
Ons so dat ons niet en fale
Benedictum fruetum uentris tui
In allen node so 77) stant ons bi
So dat die ziele behouden zi
230 Puert ons van zondeliker quale
Ontfaet die bedinghe van mi
Salue mater domini
Troost mi want ie in zonden dwale
Helpti mi niet ie neder dale
235 0 glorie鹲e vereoome bruut
Conighinne die den tribuut
73) Boven den regel bijgeschreven door kopiist met invoegingsteeken tusschen
want en ons.
74) R, uleschelic. 75) R, also.
76) R heeft de betere lezing: brac.
77) Boven den regel bijgeschreven door kopiist met invoegingsteeken tusschen
node en stant. Ontbr. in R.
HET "SALVE REGINA" VAN JAN VAN HULST 1 19
Ebt 78) uerwonnen van 79) vrau yeuen
Xristus cam des leuens fruut
In di ghedaelt die di saluut
240 Lieflic ontboot sonder brieuen 80)
Int cruce hinc hi tusschen tween dieuen
Vercoome ma echt laet V ghelieuen
Mi. hem taenziene na sleuens vut
Ontbindt 81) ons vor des uiants grieuen
245 Sijt ons soccoers vor al meskieuen
Toocht ons na des leuens vut 82)
Eewelic des hemels cruut
Nobis post hoc exilium
Diua flos dei templum
250 Et uirgo urouwe ghebenedijt
Ostende na dit leuen dum
Claerlic dinen zone ihesum
Lost ons in die laetste tijt
Ende quijt ons vor 83) des duuels nijt
255 Moeder ondoe den mantel wijt
Ende dec ons aerme al niet som
Ne sijn wi niet van di beurijt
So blij fwi ewich int subbijt
Ontraec wi in de weghen erom
260 Pijnlic bliuen wi int ghedrom
Ic aerm meinsche zere bezondich
Aenroupe di ende dijns vermondich
o c1emens vul des hemels gaue
Dijn kijnt so saechstu anghen wondic[h] 84)
265 Van rouwen waerstu so dorgrondich
Lieuer moeder sciet nie kints aue
Claghende ghincstu tsinen graue
78) Hs. Hebt, waarvan de H waterpas is doorgehaald; R, Hebt.
79) R, bi. 8q) R, beurien.
81) Hs. Ontbi雂t, waarvan de -e- loodrecht doorgehaald en ge離pungeerd.
82) Hier heeft de kopiist geknoeid. In zijn voorbeeld heeft wschl. de lezing
gestaan, zooals R heeft, nl. T.o..n. dit leuen ruut. Aanvankelijk was hij reeds
bezig na dit te schrijven, doch uit onachtzaamheid en mogelijk ook nog onder
invloed van vs. 243 schreef hij na het gedeelte na dit i.p.v!. leueni ruut "leuens
vut~. En eenmaal dit er staande veranderde hij dit in des.
83) R, van.
84) De -h van wondich weggesneden; R, wondich.
120 A. L. DE VREESE, HET "SALVE REGINA"
Ian was dijn troost dijr herten laue
Sulc wissel en was noit niemen cond[ich] 85)
270 Vrijt ons vor den helschen raue
Int ende dat hi ons niet en scraue 86)
Rouct mijns ende maect mi duechden [condich] 87)
Ghierich es hi ende verslondich
o pia gloriosa fine
275 Regina vul alre medicine
Gratia beata mater d鑙
o dulcis onser alre pine
Muechstu metter ghenaden di ne
Al verbidden memento mei
280 Raeu es mijn leuen als een ei
Ic bern nu hier ende morghen wei
Alte'onzeker es hier te zine
Antreckel es der zonden 88) rei
Maria hoet mi vor tghescrei
285 Ende vor die ewiche karine
N em met di de ziele mine. amen
IN dese oratie es uerc1aert
Al vute salue regina
N eimt van bouen neder waert
290 Vorsienlic eist 89) gheopenbaert
Also als icker an 90) versta
Niet dat ic dichter bern vermaert
Hu biddic sondich sere beswaert
Voor mi een aue maria
295 Leest dat mi god so langhe spaert
So dat ic mi van zonden dwa .
Te tijt eer mi hier tlijf ontga
Amen.
Voorschoten A. L. DE VREESE
85) De -ich van condich weggesneden; R, condich.
86) Hs. scaue, doch de r boven de c bijgeschreven door kop~飐t met een
invoegingsteeken tusschen de c en de a; R, scraue.
87) condich is weggesneden; alleen van de initiale c is nog iets te zien;
R, condich.
88) R, zonnen.
8荺) Hs. Vorsienlic so eist, doch so door kopiist doorgehaald met een dikke
schuine streep.
90) Hs. icker mi an, doch mi schuin doorgehaald.
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS
Men kan er bij 16de-eeuwse lexicografen nooit helemaal zeker van
zijn, of zij de woorden die zij registreren ook werkelijk uit de levende
taal hebben gekend, maar het heeft er, als men de N omenclator
van Hadrianus Junius leest, toch wel alle schijn van, dat deze
geleerde latinist liefhebberij heeft gehad in mezen. Als hij het Nederlands
aequivalent van de parus maior moet opgeven, begint hij met
de offici雔e naam coolmeese, maar hij kan het niet laten daarnaast
op te geven dat de Hollanders deze vogel, en wel met name het
mannetje, plackart noemen. En, gaat hij dan nog in 殚n adem voort,
het mannetje van de mees noemen ze hier in Holland ook hyken
(dat we wel mogen lezen als hie-tjen) , maar het. wij f je noemen ze
suytken (dat we wel mogen lezen ~ls zuw-tjen): "Coolmeese, plackart
proprie dicitur masculus, et hyken Holland. at femella suytken".
J unius woonde in Haarlem toen hij zijn Nomenclator, in 1567,
voor het eerst liet verschijnen, en juist voor Haarlem wordt ons
drie eeuwen later, in het midden van de 19de eeuw, plakker als benaming
van de koolmees opgegeven: de dierkundige Schlegel vermeldt
de naam en zijn getuigenis wordt bevestigd door het levende
gebruik bij de Haarlemmer Nicolaas Beets (zie het WNT i.v.). Ook
de andere benamingen van Junius hebben drie eeuwen na zijn opgave
nog in Holland geleefd. In het bundeltje Kinder-po雤y dat de
Rotterdamse dichter A. van der Hoop Juniorszoon in 1855 de wereld
instuurde, vinden we op blz. II7 een gedichtje Meezen dat als
volgt begint:
V篌r dag en v篌r daauw met de kooi op den rug,
Waar 't vrolijke zout jen in fluit,
En straks is het hijtjen, zoo krachtig en vlug,
Mijn vriend, in de knippen je buit.
AI51 we er dus IVan uit mogen gaan dat Junius in dit geval zijn
woordkennis uit de levende taal heeft geput, kunnen we uit zijn spel122
K. HEEROMA
ling suytken de conclusie trekken, dat de vorm zouwtjen pas na 1567
in Holland is opgekomen en zuwtjen heeft vervangen. En hiermee
zouden we dan een gegeven hebben om de invoering van de diftong
ou in Holland te dateren. J unius kende de diftongen ui en ij nog
niet, zoals telkens uit zijn spelling blijkt; is ook de diftong ou in
woorden aIs nou, douwen enz. nog vreemd geweest aan zijn taal?
Ik heb tien jaar geleden, in mijn dissertatie 1), al voorzichtig de
stelling geponeerd, dat de Hollandse ou uit gm. ?voor w niet het
resultaat zou zijn van een autochtone ontwikkeling, maar uit Brabant
zou zijn ingevoerd. Mijn argumenten waren toen 1?dat verschillende
conservatieve Hollandse dialekten, zoals het Markens,
Volendams en Aalsmeers, nog uu voor w hebben bewaard of, zoals
het Tessels, tot ?hebben ontwikkeld, en 2?dat in andere dialekten,
die wel ou uit gm. ?voor w kenden, oOk uu die uit ie ontstaan
was door ou was verdrongen, bv. in het woord nauw, "nieuw", uit
nuw. Bet tweede argument was onjuist gebruikt, omdat ik er daarbij
van uit was gegaan dat auw fonetisch alleen maar uit oew en
niet uit uw kon ontstaan; ik zal hierop straks nog uitvoerig terugkomen
(zie hieronder blz. 124 vg. en 139). Het eerste argument blijft
echter ten volle van kracht en verschillende andere zijn hier nog aan
toe te voegen. Een nieuwe bespreking van het hele probleem der oudiftongering
is daarom stellig gerechtvaardigd.
In grote lijnen is de situatie zo, dat in het Westvlaams gm. ?aan
het einde van een woord en voor w door uu wordt gerepresenteerd, in
het Brabants door ou en in de algemene omgangstaal nu eens door
het een en dan weer door het ander. De gebruikelijke voorstelling is
nu dat het Hollands met het Brabants meegaat en dat de woorden met
uu uit de, op Westvlaams standpunt staande, schrijftaal in de algemene
taal zouden zijn binnengedrongen. \Vaar ou- en uu-vorm beide
voorkomen is er verschil in gevoelswaarde en soms in betekenis, het
laatste bv. bij schuw naast schouw. Hiertegen is dit op te merken dat
bij verschillende ouJuu-doubletten de uu-vorm zozeer tot de spreektaal
behoort, dat men zich hem kwalijk uit de schrij ftaal ontleend kan
I) Holl. Dialektstudies 78vg.
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 123
denken. Bv. schuw in verbindingen als schuw vervelend, schuw lelijk
(ook in de dialekten), ruw in de zin van "oneffen, ongeschaafd" (en
ook in de fig. bet. "onbeschaafd"), stuwen in allerlei bet. (niet alleen
bij dichters als Vondel, Hooft en Bredero, maar ook bij schrijvers
die het zeker niet om verfijnde taal te doen was als Coster, Bontekoe,
Zorgdrager (zie het WNT i.v.). Maar het sterkste argument tegen
de theorie van een autochtone Hollandse ou vormt wel het woord
sluw, dat geen ou-vorm naast zich heeft. Van der Meer maakt zich
in zijn Bist. Grammatik van deze moeilijkheid af door eenvoudigweg
te constateren: "ist wohl kein Volkswort" . Daarmee slaat hij de plank
edhter radicaal mis, want in N.-Holl. is sluw (in de vorm sluuf en met
de bet. "dun, schraal, smal") juist een echt volkswoord. In de geschreven
taal duikt sluw pas laat op, niet voor de 19de eeuw (zie
WNT i.v. 2)). Van het nawerken van een oude Westvlaamse schrijftraditie
kan hier dus wel geen sprake zijn, teminder daar het in de
zuidndl. volkstaal tot op heden onbekend is. De ndd. en hd. vormen
sl?en schlau bewijzen dat we bij sluw van een gm. ?moeten uitgaan
en we komen dus noodzakelijkerwijs tot de conclusie dat gm. ?aan
het eind van een woord in het Hollands uu (uw) is geworden, juist
zoals ik indertijd op grond van de relicten in het Markens, Volendams
en Aalsmeers al had verondersteld. Niet alleen echter de Hollandse,
maar ook de Utrechtse volkstaal moet in de middeleeuwen uu uit gm.
?voor w gekend hebben en kan dit dus in relicten eventueel nog tot
op de huidige dag bewaren. Dit blijkt uit het Utrechtse duiven "duwen",
dat wijst op een vorm duven in de tijd toen de Brabantse diftongering
Utrecht bereikte, en duven moet weer in de Utrechtse volkstaal
uit duwen ontstaan zijn. Het hypercorrect meegediftongeerde duiven
kan men dus in dit verband een indirect uu-relict noemen, te vergelijken
met Volendams duwen.
De overgang van gm. ?tot uu aan het eind van een woord is een
bijzonder geval van de algemene spontane palatalisatie van gm. ?
2) De vraag dringt zich op of sluyf, bij H. Junius de benaming voor de
slobeend, niet de nholl. vorm sluuf in zelfstandig gebruik is (verg. Ts 61, 88
noot I). In dat geval hebben we een bewijsplaats van het woord sluw die drie
eeuwen ouder is dan de oudste van het WNT.
1 24 K. HEEROMA
Deze is van Frankische (Vlaams-Brabantse) oorsprong en heeft het
oorspronkelijk Ingwaeoonse HoTIands pas later veroverd. Als bij
iedere expansie zijn er ook hierbij achterblijvers geweest. In het door
Van Weel beschreven dialekt van Goeree sChijnt de ?aan het eind
van een woord en voor w vrij regelmatig bewaard te zijn, b.v. in
sc h oewe "sch uw " , noe "nu" , Joe. "Jo.u "en JO.ew ."Jo"uw 3) , en 1. 0 h et
Brabants is de oude ?aan het eind van een woord en voor w misschien
wel regelmatig ongepalataliseerd gebleven 4). In hoeverre nu
onder de Hollandse ou-vormen behalve uu-vormen ook nog oe-relicten
verscholen zitten, is natuurlijk niet meer vast te stellen, maar we
mogen, meen ik, op grond van de hierboven gesignaleerde uu-relicten
wel aannemen dat de uU-IVormen zullen hebben overheerst.
Niet alleen de uu uit gm. ?voor w is in het Hollands opgevolgd
door ou, maar ook de uu die door labialisatie uit gm. ?voor w ontstaan
is. Hiervan is Van der Hoops zout jen, dat wij in het begin van
dit opstel hebben aangetroffen als opvolgster van het I6de-eeuwse
suytken, misschien een voorbeeld. In het middeleeuwse Vlaams treft
men naast soe (mv. soen) ook suwe (mv. suwen) en sie (mv. sien)
aan. Men kan de verklaring van dit Vlaamse suwe, waarmee het Hollandse
suytken van J unius identiek is, in twee richtingen zoeken: ofwel
is suwe ontstaan uit soe (soe heeft een gm. 8, maar een oe uit
gm. 8 kan in hiaatpositie samenvallen met de oe van gm. ? hierover
straks nader), Of suwe is ontstaan uit *s顆e (vgl. ohd. h顆a "wijfje",
waarnaast men zich, door kruising met siu, een vorm * s顆a kan denken).
Een dergelijke onzekerheid heeft men bij Hollands brouw,
3) Het is echter de vraag of we joe en joew wel als ?relicten mogen beschouwen.
Joe is in het Ingwaeoons ontwikkeld uit gm. eu, d.w.z. de oe is ontstaan
door rekking in auslaut van een gm. u. Misschien is dit rekkingsproduct
eerder samengevallen met het ontwikkelingsproduct van gm. 0 dan met dat van
gm. ? Verg. ook westvlaams joe.
4) Een andere mogelijkheid is dat de haard van de, immers Frankische,
palatalisatie van gm. ?in het Brabants-Oostvlaamse gebied heeft gelegen; dat
de ongepalataliseerd gebleven ?voor w in Brabant het normale geval is; en
dat de uu uit gm. ?voor w in Westvlaanderen en Zeeland, de oorspronkelijk
Ingwaeoonse periferie, als een hypercorrecte toepassing van de Frankische palatalisatie
beschouwd moet worden. (In het noorden blijft deze uu echter ook zo
gezien wel Vlaamse import.)
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 125
Vlaams bru, die ook enerzijds brij en anderzijds broei, brui met ongeveer
dezelfde bet. naast zich hebben. Wanneer men brouw, bru met
brij in verband wil brengen, moet men uitgaan van gm. br顆-, in het
andere geval moet men uitgaan van gm. bro-. Ik voel in het geval van
suwe het meest voor een grondvorm * s顆a, in het geval van bru daarentegen,
omdat het woord altijd eenlettergrepig voorkomt, het meest
voor een grondvorm bro- De verhouding tussen de normaal gepalataliseerde
vorm bru en het relict broei (waaruit later weer met ui2
brui 5)) zou dan ook duidelijk zijn: Hollands bru (bekend uit 1357,
zie MnlW i.v.) en brouw (sinds 1635, zie WNT i.v.) betekenen steeds
"brij, pap" in de eigenlijke zin, Hollands broei en brui (beide sinds
het midden van de 17de eeuw) worden steeds in de oneigenlijke bet.
van "mengelmoes, poespas" gebruikt; bij de import van de Vlaamse
uu in Holland zou dan de in een lagere sfeer liggende oneig. bet.
achtergebleven zijn. Naast deze onzekere voorbeelden van uw uit 顆,
die ook geen van beide Brabants zijn, staat een hele rij zekere die aan
Brabants en Hollands gemeen zijn en waarvan dus niet is uit te
maken of zij in Holland hun ou ontvangen hebben door de invoering
van de Brabantse diftongering in 't algemeen, dan wel woord voor
woord in hun ou-vorm uit het Brabants zijn overgenomen. Voor de
datering van de ou-diftong in Holland hebben we aan deze woorden
niets, omdat bij Hollandse auteurs de Brabantse schrijftraditie kan
hebben gewerkt lang IVoor de diftongering in de spreektaal was doorgedrongen.
De bedoelde woorden zijn houwen, houwelijk, louw (zeelt),
snouwen (sneeuwen), spouwen, wouw, wouwer (vijver). Een volkomen
zeker voorbeeld dat alleen Hollands, niet Brabants, is, hebben
we nog in zouwe<zuwe<zuwent<zi(de)wende 6). Dit woord is
echter maar op een enkele plaats (in de Alblasserwaard) met de Brabantse
ou-diftongering meegegaan en verder overal in Zuid-Holland
en Utrecht in het stadium van het uu-relict blijven steken.
5) De spelling breuy, die men zou verwachten bij een woord met us"}., is niet
aangetroffen. Alle (Hollandse) schrijvers van wie brui-citaten in het WNT zijn
opgenomen, diftongeerden blijkbaar.
6) Een andere zholl. ontwikkeling van het woord is zietuJe <z頳etuie<
zidwende (zie Beekman i.v.).
126 K. HEEROMA
Bij deze gevallen van ou<uu<?sluiten zich aan de woorden
met ou<uu<ie (uit gm. eu), zoals bv. nouw naast nuw en nieuw,
kouw naast kuw en kieuw. De ou-vormen zijn bij deze vormen echter
zeldzaam, ook in het Brabants. Een verklaring voor dit opmerkelijke
verschijnsel kan ik niet geven. Hiernaast staan andere woorden waarbij
men ook gm. eu aanneemt en waarbij ie~vormen volkomen ontbreken,
zoals brouwen, rouw, trouw. In het mnl. overheersen al de ouvormen
bij deze woorden, de uu-vormen zijn betrekkelijk zeldzaam.
Het feit dat de ie-vormen totaal ontbreken moet ons m.i. ietwat gereserveerd
maken tegenover de gangbare etymologie. Al staat nu voor
de overeenkomstige woorden in anaere talen een grondvorm met eu
vast, daarom kan aan de Nederlandse (d.w.z. Frankisch-Westingwaeoonse)
vormen nog wel een andere ablautsfase ten grondslag liggen.
Men kan denken aan een grondvorm met ?of met ?(het laatste met
name bij brouwen dat ndl. broeien, hd. br黨en (uit *br?jan) met vrijwel
dezelfde bet. naast zich heeft.
Behalve uit gm. ?voor w of uit een uu, van welke oorsprong ook,
voor w, kan, zoals ik terloops al aanduidde, een ou ook ontstaan uit
gm. ?in bepaald positie. We moeten nu deze gevallen, die nog te
weinig de aandacht hebben getrokken, eens systematisch bekijken.
Regelmatig schijnt deze klankovergang te hebben plaatsgevonden
in een deel van Belgisch Limburg; zie bv. Taalatlas 2, II, de
h.aart voor het woord koe, waarop Brabant in het algemeen koei
en Belgisch Limburg in het algemeen kouw heeft. Een dergelijke
verhouding als tussen koe) koei en kouw bestaat er ook tussen
zoe, zoei en zo uw, "goot, riool", waarover ik Ts 61, IlO vgg.
uitvoerig heb geschreven: zoe en zoei zijn Brabants en Vlaams,
zouw is Westlimburgs (seder 1487). Uit zoei heeft zich dan
wellicht weer een vorm zui met ui2 ontwikkeld die wordt toegepast
als benaming voor een platboomde schuit (vgl. brui naast
broei hierboven). De diftongering van oe<gm. 8 is echter zeker
niet beperkt tot het Westlimburgs. Men zal het zich zo moeten voorstellen,
dat deze oe in hiaatpositie Of een j Of een wachter zich
kon krijgen, en in het eerste geval zijn lange-oe-karakter bewaarde, in
het tweede verkort werd en samenviel met gm. ?in hiaatpositie. Dit
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 127
houdt in dat in het Vlaams, en vervolgens door Vlaamse invloed ook
in het Hollands, uit gm. 0 voor ween uu-klank kon ontstaan, in het
Brabants, en vervolgens door Brabantse invloed ook al weer in het
Hollands, een ou-klank. Een mooi voorbeeld van deze klankontwikkeling
biedt de trits stoeien-stuwen-stouwen. Er is wellicht een tijd
geweest dat stoeien Zeeuws-HolIands was, stuwen Vlaams en stouwen
Brabants. Tengevolge van Vlaamse expansie is stuwen, en tengevolge
van Brabantse expansie stouwen in het Hollands binnengedrongen.
Hierdoor kwam Hollands stoeien in relictpositie en heeft zich
alleen in bepaalde. bet. ("dartelen" enz.) weten te handhaven. In
het middeleeuwse Hollands vindt men echte.r stoyen en stoen
nog in de bet. "stouwen" en in het Zuidbevelands werd stoeien
nog in de I9de eeuw gebruikt in de bet. "stapelen" (zie
WNT i.v.; hiernaast wordt ook, voor Drente, een woord stoegen
met dezelfde bet. vermeld, blijkbaar een kruising van stoeien
en loegen). Even duidelijk als stoeien-stuwen-stouwen is het drietal
vormen groei-gru-grouw met de bet. "jonge vis" (samenhangend
met het ww. groeien). Het WNT geeft voor dit woord maar
weinig bewijsplaatsen, maar de verdeling van de vormen over de
dialekten laat aan duidelijkheid niets te wensen over: de plaatsen van
groei zijn Hollands (I6de eeuw), die van gru Vlaams, die van grouw
Brabants 7). Expansie heeft hierbij dus blijkbaar niet plaats gehad.
Hierboven behandelde ik al het drietal broei(brui)-bru-brouw,
waarschijnlijk op dezelfde wijze samenhangend met broeien (lVgl. hd.
br黨e) als groei-gru-grouw met groeien. Hierbij zijn de uu- en ouvormen
echter wel Hollands geworden en hebben we dus wat het
gebruik der vormen betreft meer een verhouding als bij stoeien-stuwen-
stouwen. Met het ww. vloeien zal het woord samenhangen dat
"drijfnet" betekent en dat voorkomt in de drie vormen vloe-vluwvlouw.
De uu-vorm is Vlaams, de ou-vorm Brabants en Hollands, de
o積-vorm wordt als Zeeuws opgegeven (zie MnlW i.v.; het materiaal
van het WNT staat nog niet ter beschikking). Met het ww. sproeien
7) 'Gru is door Vlaamse kolonisten in de 12de eeuw geimporteerd in Brandenburg
; zie Teuchert, S prachreste 375 vg. De overgang van oe uit a tot uu is dus
in ieder geval v篌r IIOO tot stand gekomen.
128 K ? HEEROMA
zullen de vormen sproe-spruw-sprouw samenhangen. De oe-vorm
is Vlaams en Zeeuws, de uu-vorm Hollands (reeds bij Hadr.
Junius en nog in dialecten als het Aalsmeers, Markens, Volendams,
Oostzaans, Drechterlands), de ou-vorm is Brabants en Hollands
(vooral in Zuidhollandse dialecten). Het Gronings en het Fries hebben
beide sprou, een vorm, die in deze taalgebieden normaal uit gm. spr8-
kan zijn ontstaan. Hiernaast heeft het Fries ook spriuw, spreauw,
sprie uit gm. sprai-, waarop ook Huizens spree, Urks spriew, Kampens
spreew, Westfaals sftrai teruggaan. Alle vormen laten zich dus
verklaren uit een ablautend paar spr8ijsprai met enkele secundaire veranderingen
(het Westingwaeoons en het Frankisch hebben dan de ablautsfase
spr8i gekozen). Merkwaardig is dat het Vlaams in dit geval
de oe heeft bewaard en het Hollands een uu heeft ontwikkeld, hoewel
de palatalisering Ivan gm. ?in. oorsprong een Vlaams verschijnsel
was. Bij het Vlaams moet men echter waarschijnlijk van sproei uitgaan,
waarbij de i secundair is weggevallen, bij het Hollands, evenals
bij het Brabants, van sproew, met secundair ontwikkelde w. "Incomplete"
stellen vormen hebben we nog bij sloe-slouw (beide naast
elkaar in Zeeland en Zuid-Holland, het tweede als Brabantse import,
het eerste als relict) en bij ruwen-roen, "rusten". Het laatste stel
heeft weliswaar nog een twijfelachtig rouwen naast zich, maar dit komt
alleen in woordenboeken voor en kan dus beter verwaarloosd worden.
Ook de vorm ruwen is trouwens niet helemaal betrouwbaar: hij is
alleen aangetroffen bij Spiegel en Bredero en behoorde dus kennelijk
tot de literaire taal van de rederijkerskamer De Egelantier. Of Spiegel
het woord aan het levende Hollands van zijn tijd heeft ontleend dan
wel aan een of andere Nederduitse tekst, blijft onzeker.
Op vaster bodem staan we wellicht met het "complete" stel kloenkluwen-
kloUWefn. Franck-van Wijk verklaart kloen uit klauwen als
schoer uit schouwer, maar dit acht ik om verschillende redenen onaanvaardbaar
(zie mijn eigen verklaring van schoer hieronder op
blz. 137. Zoowel Gronings kloun als mnd. kl8n wijzen er op dat kloen
een grondvorm met gm. 8 moet hebben gehad, die m.i. niet anders
kan zijn dan *k18win-, een afl. van kI8wo-, dat men vindt in ohd.
ch18a en on. kl8 "klauw". Dit *k18win- kon in 't Frankisch *kl鹷in
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 129
worden, met een korte oe-klank die samenviel met het product van gm.
?in hiaatpositie, eh uit dit *kl鹷in moest in 't Vlaams kluwen, in 't
Brabants klouwen ontstaan. Vlaams kluwen en Brabants klouwen hebben
zich ook, met de Vlaamse en de Brabantse expansie, over het Hollands
en Utrechts uitgebreid, maar konden daar de vorm kloen (uit
* klon, dat door vroege samentrekking uit * klowin- ontstaan was) niet
geheel verdringen. In het tegenwoordige Hollands komen dus kloen,
kluwen en klouwen naast elkaar voor (d.w.z. zo dat de relictvorm kloen
vrijwel overal bekend is en dat daarnaast het ene dialekt de Vlaamse
vorm kluwen heeft bewaard en het andere de Brabantse klouwen
heeft aangenomen). Dat kluwen volstrekt niet alleen literair is of door
literaire invloed in de volkstaal is gekomen, wordt weer o.a. bewezen
door Utrechts kluiven, dat wijst op een volksvorm kluven (uit kluwen)
in de tijd voor de Brabantse diftongering Utrecht verOIVerde.
Is de hier gegeven constructie juist, dan is het waarschijnlijk dat de
vorm *kleuwin-, waaruit in het ohd., os., oeng. en fri. de woorden
die "kluwen" betekenen zijn ontstaan, in het Frankisch en Westingwaeoons
骹 nooit bestaan heeft 骹 zich niet gehandhaafd heeft 8). De
aWautsfase klow- (naast kl陊- en klew-) zou daarentegen blijken
algemeen-germaans te zijn geweest.
Ik meen in het voorgaande voldoende waarschijnlijk te hebben
gemaakt, dat de ou-diftongering, evenals de ui- en de ij-diftongering,
van Brabantse oorsprong is en door expansie in de gebieden rondom
Brabant heen (Oostvlaanderen, Zeeland. Holland, Utrecht, Westelijk
Limburg) is ge飉porteerd. Nu wil ik het verschijnsel nog eens van een
andere kant beschouwen, nl. in het kader van de Brabantsche diftongering
in het algemeen. Ik heb mijn mening over de rol van de diftongering
bij de ontwikkeling van het middeleeuwse Brabantse langevocalen-
systeem in grote lijnen al Ts 63, 132 vgg. uiteengezet. Het
daar gegeven beeld is echter met betrekking tot de ou-diftongering
onvolledig en behoeft ook op enkele andere punten een zekere re-
8) Dat Frankisch en Westingwaeoons tezamen, conserverend of vernieuwend,
staan tegenover Oudhoogduits en Oostingwaeoons, komt wel meer voor. In een
artikel Chaukisch, dat over enige tijd in dit Ts zal verschijnen, bespreek ik
dit uitvoeriger.
Tijdschrift v. Ned. Taal. en Letterk. Deel LXIV 9
13?K. HEEROMA
touche. Mijn gedachtengang was als volgt. Het germaanse langevocalen-
systeem dat ten grondslag ligt aan het Vlaams-Frankische
bestond uit vijf klanken:
fu
? o
??
Tengevolge van de monoftongering van gm. ai en au kwamen
daar een nieuwe ?en 8 bij, terwijl de oude ? en 8 de wijk namen in
de diftongen ia en ua. Ik heb t.a.p. aangenomen dat de oude 8 behalve
een ua ook al dadelijk, voor labiale en gutturale consonanten, et:n
nieuwe ?heeft ontwikkeld. De reden tot di!! veronderstelling was dat
het latere Vlaams en Hollands de gm. a voor dentalen enerzijds en
labialen en gutturalen anderzijds ook verschillend behandelt. Het
Brabants vertoont van ten dergelijke verschillende behandeling echter
geen spoor en het is ook waarschijnlijker dat ? en a zich parallel
zullen hebben ontwikkeld. Daarom lijkt het mij nu beter om aan te
nemen dat gm. 8 in het Frankisch onafhankelijk van de volgende
consonant ontwikkeld is tot ua en dat de monoftongering van ua tot
?een wat jonger en speciaal-Vlaams (door Vlaamse expansie vervolgens
ook Hollands) verschijnsel is. Door de monoftongering van gm.
ai en au en de diftongering van gm. ? en 8 is het Frankische langevocalen-
systeem dus niet wezenlijk anders geworden dan het oude
Germaanse. Dit is wel gebeurd door de spontane palatalisatie van
gm. ? want hierdoor werd het systeem:
;:?
?o
y (?
De ?heb ik v,oorlopig tussen haakjes gezet, omdat de ?plaats tengevolge
van de palatalisatie zijn bezetting grotendeels schijnt te hebben
verloren: alleen gm. ?aan het eind van een woord en voor w
blij ft, althans in Brabant zijn oorspronkelijke oe-klank behouden. Enige
aanyulling krijgt de ?plaats dan in Vlaanderen, doordat ua uit gm.
8 voor labialen en gutturalen tot ?wordt, en in Brabant doordat ua
uit gm. 8 in hiaatpositie met in dezelfde positie bewaard ?uit gm.
i
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 131
?kon samenvallen (zie hierboven). Over mogelijke nog verdere aanvulling
van de ?plaats kom ik straks nog te spreken.
Het systeem ondergaat opnieuw wijziging door de umlaut van
de lange vocalen en de monoftongering van ia en ua tot een
"nieuwe" ?en ? In het Brabants leiden deze klankontwikkelingen
tot "verdubbeling" van de i-y-?rij, waarschijnlijk zoo op te vatten
dat de oude ? y en ?al kort waren geworden (behalve voor r),
v篌r de nieuwe ? y en ?resp. uit ia ?gm. eu), ya ?gm. a met
umlaut, alleen in het Brabants) en ua ?gm. a, in het Brabants
in iedere positie behalve aan het eind van een woord en voor w, in het
Vlaams alleen voor dentalen) als l醤ge vocalen waren ontstaan.
In het Brabants wordt dan vervolgens deze "verdubbeling" weer
ongedaan gemaakt, doordat de oude, inmiddels kort geworden, ??
gm. ?, y ?gm. ? en ??gm. ?en a in sommige posities) uitwijken
in de diftong. resp. ij, ~ti en ou. In mijn aangehaald artikel had
ik blz. I3S al theoretisch betoogd dat naast de ij en ui ook een oudiftong
uit "oude" ?in het Brabants te verwachten was, maar ik zocht
de bezetting van die "oude" ?plaats ten onrechte in de representant
van gm. a voor labialen ,en gutturalen. Wanneer men aanneemt dat
deze plaats bezet was door representanten van gm. ?en a aan het
eind van een woord en voor w, dan ziet men in het Brabants volkomen
parallel de drie diftongen ij, ui en ou ontstaan. Bij de uitbreiding van
de Brabantse diftongering over het Hollands, waar door Vlaamse invloed
w閘 onderscheid werd gemaakt tussen een k髍te oe uit gm. a
voor lab. en gutt. en een l醤ge oe uit dezelfde gm. vocaal voor dentalen,
werd hypercorrect de eerstgenoemde oe meegediftongeerd, hoewel
hij in Brabant zelf buiten de mt-diftongering was gebleven (overigens
alleen maar in enige Hollandse randdialekten als het Oudbeierlands,
Katwijks, Noordwijks en Zandvoorts). Wanneer men de zaak
zo ziet dat in het Hollands tegelijk met een Brabantse ij en ui ook
inderdaad een Brabantse ou werd ge飉porteerd, worden die Hollandse
hypercorrecte ou's veel begrijpelijker dan bij mijn aanvankelijke voorstelling,
toen zij toch wel heel erg in de lucht bleven hangen. Deze
voorstelling wordt bevestigd door het feit dat ook gm. ?relicten die
niet in hiaatpositie staan in het Hollands soms tot ou worden. Onder
132 K. HEEROMA
ruischen vindt men in het WNT verschillende voorbeelden van rouschen
en roussen, blijkbaar uit roesen (verg. het art. roezen); ook
rouzemouzen komt naast roezemoezen en ruizemuizen voor 9).
Er zijn echter veel belangrijker gebieden van hypercorrecte ou's
dan de genoemde Hollandse gebieden en dat zijn West-Limburg en
Oost-Noordbrabant, de mous-gebieden van Kloeke en Leenen. De
Brabantse expansie strekte zich hier uit over streken waar de palatalisatie
van gm. ?niet had gewerkt. Ook hier ontstond een nieuwe ?
uit ua uit gm. 0, ook hier werd de verdubbeling van de ?ontweken in
de ou-diftong. De ou-diftongering vond hier de gezamenlijke representanten
van gm. ? plus nog een aantal van gm. 0 (zie hierboven) plus
de representanten van 0 uit gm. au (zie Tans krt. 96 en 97) als
"werkmateriaal", de ui-diftongering vond er daarentegen, behalve de
representanten met umlaut van 0 uit gm. au (zie Tans kro 99), niets
te doen. Van Brabants standpunt moeten de meeste ou's in het Westlimburgs
dus hypercorrect genoemd worden.
Ik noemde hierboven de naam van Leenen, de dialectoloog die aan
de Brabantse expansie in West-Limburg twee uitvoerige studies heeft
gewijd, Van "Muis" naar lIMaus" en Tussen "Oud", "Old" en "Alt"
(in HTopDiaI 4, 165 vgg. en 15, 305 vgg.). Deze heeft al met nadruk
op het paralleIisme van de drie diftongen ij, ui en ou gewezen en wel
naar aanleiding van de ou die ol voor d of t voortzet. Ik citeer uit
zijn tweede studie enkele zinsneden: "De zo (d.w.z. uit ol voor d of
t) ontstane tweeklank ou is samengevallen met wat van de oorspronkelijke
lange oe door vrij-diftongering (nl. als er geen medeklinker
volgde) van de palatalisering gered was (nou, douwen); hij wordt
ingelijfd in het drietal ou/ui/ij dat de oude langen oe/uu/ie voortzet, en
tot een trouwe deelgenoot in hun verdere wisselvalligheden gemaakt" ;
"Een eigenaardige plaats tegenover de Hollandse en Brabantse diftongen,
resp. ou en au, neemt Westvlaanderen in met zijn monoftong oe,
waarmee het tegenover ou staat als met uu/ie tegenover ui/ij ... Het
verre Westen wil nu eenmaal van geen tweeklanken weten: reeds aan
de oudste, wijdst verbreide diftongering van oe enz. in vrije positie
9) Een andere hypercorrecte ou uit oe in het Hollands vinden we waarschijnlijk
in de mansnaam Outger naast Oetger. (Voor Oetger < Ootgeer vgl. bv.
nholl. opdoemen uit opdomen).
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 133
(nou, douwen) heeft het niet willen meedoen, waaraan we misschien
nu, duwen te danken hebben; ook tegen de gedekt-diftongering (muis!
tiJd) heeft het zicn verzet... Voor ou < ol, dat dus heel op zichzelf
stond, was er nu door de palatalisering van oe juist een geschikt
plaatsje in het fonologisch system vrijgekomen, en het heeft zeker niet
lang geduurd of ou was oe geworden, en zo de symmetrie m鑤 het
principe gered." Op de punten van verschil tussen Leenens voorstelling
van de diftongering en de mijne behoef ik hier niet in te gaan,
het belangrijke in de geciteerde zinnen is voor mij de constatering
dat het product van ol voor d of t zowel in het monoftongen-bewarende
Westvlaanderen als in het diftongerende Brabant op dezelfde
plaats in het klankensysteem is terechtgekomen als de "oude" ?(in
Vlaanderen de representant van gm. fj voor labialen en gutturalen, in
Brabant de representanten van gm. ?en ?aan het eind van een woord
en voor w). Leenen wijst er verder op een andere plaats nog op, dat
de expansie van de Brabantse diftongering over westelijk Limburg en
de uitbreIding van ou uit ol voor d of t over hetzelfde gebied parallel
lopen, dus blijkbaar door dezelfde krachten beheerst worden. Onwillekeurig
wekken al deze constateringen de gedachte op (die men echter
bij Leenen niet vindt), dat ol voor d of t zich niet rechtstreeks tot
ou heeft ontwikkeld, maar eerst oe is geworden. Deze gedachte is het
eerst geopperd door VercouI1ie, die het waarschijnlijk heeft geacht dat
de mnl. ou-spelling in het algemeen een oe-klank heeft voorgesteld,
niet alleen in Vlaanderen maar ook In Holland, en er in dat verband
op heeft gewezen dat in 14de-eeuwse Dordse tekst~ naast elkaar
haute en hoete, scoute en scoete, sout en soete voorkomen. P閑 sluit
zich in studie Van al, ol + d of t tot ut en ukt (in Album Verdeyen
291 vgg) bij Vercoullie aan, althans voor het Westvlaams : "Aangezien
men algemeen aanvaardt dat de overgang van al tot ol moet toegeschreven
worden aan het velair karakter van de I, kunnen wij eveneens
een verdere velarisatie van de 0 veronderstellen die zou geleid
hebben tot [0 .... ] of [u T] met nadien syncope Ivan de I. Terwijl in de
diftongerende gebieden, na een gedeeltelijke velarisatie van de voorgaande
vocaal, de I zich heeft opgelost in ,een semivocaal, heeft zij in
het Wvla. geheel haar velair karakter aan de vocaal gegeven om
134 K. HEEROMA
daarna te verdwijnen." De spelling ou komt voor de oe uit gm. 0 voor
lab. en gutt. in IISI voor, dat is ongeveer in dezelfde tijd als de vroegste
out's en oud's voor olt en old verschijnen. In beide gevallen wisselt
ou af met 0 en oe. Ik zou nog een stavie verder willen gaan dan P閑
en niet alleen voor Westvlaanderen een ontwikkeling ol>oel>oe voor
d of t aannemen, maar ook voor Oostvlaanderen, Brabant, Zeeland,
Holland en Utrecht, kortom voor het hele gebied waar ook de spontane
palatalisatie van gm. ?tot uu heeft plaatsgevonden. Westvlaanderen
zou dan als zo dikwijls ook hier weer de oude klanktoestand hebben
bewaard en Brabant zou de oe uit ol, tegelijk met de oe's uit gm. ?en 0
in hiaatpositie, hebben gediftongeerd tot ou. Tegelijk met de Brabantse
ou uit gm. ?en 0 zou die uit ol zich over westelijk Limburg hebben
verspreid.
Voor mijn hypothese spreekt stellig dat het uitbreidingsgebied van
ou<ol in grote lijnen samenvalt met dat van de erkende producten
der Brabantse diftongering, want Oostvlaanderen, Holland en Utrecht,
het hele welbekende muis-gebied, is tegelijk hout-, goud-(enz.)gebied.
Er zijn echter ook verschillen, die een nadere bespreking vereisen:
Zeeland, de Noordhollandse eilanden, de Veluwe en Friesland
staan alle als muus-, of zelfs als moes-gebied te boek en kennen
niettemin de ou uit ol. Wat de Veluwe en Urk betreft, deze gebieden
worden m.i. ten onrechte als niet-diftongerend beschouwd. Als wij
Van Schothorst naslaan, blijkt dat in het Veluws de gm. ?meestal
gerepresenteerd wordt door een klank die een wijdere kaakopening
heeft dan de i van pit, maar met dezelfde tongstand wordt uitgesproken;
in een kleiner aantal gevallen wordt de gm. ?gerepresenteerd
door de ie van piet. Van Schothorst probeert de verdeling der ?woorden
over de beide representanten onder een klankwet te vangen en
voor te stellen als afhankelijk van de volgende consonant. Ten onrechte,
de woorden met de "i" van pit zijn stellig meegegaan met de
diftongering en de woorden met de ie van piet zijn als achterblijvers,
als ie-relicten te beschouwen. Bewijs: de klank regel van Van
Schothorst dat de ie alleen maar zou voorkomen voor v, t, g, Z
en j, is helemaal geen regel, want hij vermeldt zelf verschillende iewoorden
waarin op de klinker een l, t of s volgt, van 殚n woord
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 135
(stijsel) zelfs een ie- en een ,,i"-vorm naast elkaar, en bovendien
blijkt uit het feit dat de normale representant van gm. ? en eo bijna
steeds, onafhankelijk van de volgende consonant, diezelfde ie van
piet is en alleen in die gevallen waarin ook de algemene taal ij heeft
(krijt, pijn, tijk) diezelfde "i" van pit, overduidelijk dat de verdeling
tussen ie en "i" bij de woorden met gm. ?geen fonetische oorzaak
kan hebben maar op toeval moet berusten. Iets dergelijks kan
men opmerken over de representanten van gm. ?in het Veluws. De
normale ontwikkeling levert een klank op die volgens Van Schothorst
de tongstand en kaakspanning van de e van bek en de lippenstand van
de oe van boek heeft, daarnaast komen een aantal relicten met de uu
van nu voor. Bij de representanten van gm. eu vindt men hetzelfde:
naast duester, duets en kueken (waarin de ue bovenbedoelde klank,
een geremd diftongeringsproduct, voorstelt) kent het Veluws bv. dudelijk,
duvel, getugen. Niet anders staat het met het door J. C. Daan
beschreven U rks: de normale representant van gm. ?is de [E.] van
peer, de normale representant van gm. ?is [?] als in deur, dus dif,..
tongeringsproducten, maar in beide gevallen zijn er tamelijk wat
achterblijvers oftewel ie- en uu-relicten; de ie van de ie-relicten is
weer dezelfde als die van de normale representant van gm. ? en eo,
de uu van de uu-relicten keert terug in duvel, kuketjen enz. Dat [E.]
en [?] in het U rks inderdaad historisch gelijk te stellen zijn met de
Nederlandse diftongen ij en ui, blijkt ten overvloede nog hier uit,
dat de klank die met ndl. ei overeenkomt er [ E.] luidt 10). We mogen
naast de Brabantse ij- en ui-diftong in het Veluws en Urks ook de
Brabantse ou-diftong verwachten en we worden niet teleurgesteld, zij
het dat op Urk de meeste woorden met gm. ?in hiaatpositie in het
stadium van het oe- of uu-relict zijn blijven steken (naast nou bv. joe,
10) Dezelfde geremde diftongeringsproducten [E.] voor gm. ?en [?] voor
gm. ?vinden we ook in het Volendams, dat trouwens ook in zake de verdeling
van gerekte gm. a in [a.] en [0.] overeenstemming met het Veluws en Urks
vertoont. Misschien hebben ook Amsterdam en Dordrecht in de eerste helft
van de 17de eeuw de bedoelde geremde diftongen gekend. Zie B. v. d. Berg
in NTg 31 en A. Zijderveld in Ts QI, 246 vgg. Op een geremde ui-diftong in het
Amsterdams wijst ook het rijmpaar druigh (= dreug) maet: ruigh staet in
Hoofts Warenar 651-2.
136 K. HEEROMA
waarskoen, doegen, en ru). De aanwezigheid van ou uit ol kan ons
in het kader van de hierboven aangeduide gedachtengang nu kwalijk
meer verbazen.
Met de Noordhollandse eilanden Tessel, Wieringen en Vlieland
staat het iets anders, want hier is de Brabantse ij-, ui-, en ou-diftongering
in veel beperkter mate doorgedrongen dan op de Ve1uwe en U rk.
Belangrijk is echter dat de diftongering er ook niet geheel ontbreekt.
Wij vinden haar alleen in hiaatpositie, in het Wierings en Vlielands
in "uitgegroeide" vorm, in het Tessels ietwat geremd met [eo j.] voor
gm. ?en [鰓] voor gm. ? De ou voor ol kan hier dus ook heel goed
als onderdeel van de Brabantse diftongeringsexpansie ingevoerd zijn.
Hetzelfde geldt voor Friesland. De diftongering van ?en ?in hiaatpositie
is hier blijkbaar van een centraal punt (Leeuwarden?) uit verspreid,
tot op de dag van heden zijn randgebieden als de eilanden
Terschelling en Schiermonnikoog, de stad Hindelopen en de noordelijke
Wouden er buiten gebleven. Dit maakt het wel waarschijnlijk dat
de Friese diftongering een stuk Hollandse, en dus indirekt Brabantse,
invloed vertegenwoordigt. De ou voor ol verschijnt in Leeuwarder
teksten al vrij vroeg (zie Gosses, Oork. Anthony-Gasthuis IOS), bij
G. ]apiks vindt men echter nog naast elkaar goud en goald, gouden
en goaldne, hout en haalt. Op 't ogenblik heeft het conservatieve Hinde10pens
nog goold en hoolt. Het heeft er dus wel de schijn van, dat
de uitbreiding van de ou voor ol, evenals de diftongering van ?en a,
van Leeuwarden, het centrum van vreemde invloed in Friesland, is
uitgegaan. Hypercorrecte ou's in woorden als souder en moude pleiten
er niet tegen om de oorsprong ook van dit verschijnsel in de Brabantse
diftongeringsbeweging te zoeken. Met Zeeland tenslotte is het
wel een iets ander geval, omdat daar van de Brabantse diftongering
inderdaad niet zo heel veel sporen zijn aan te wijzen, eigenlijk minder
dan in Friesland. Ze ontbreken echter ook niet geheel en voor de
ou-diftongering is in dit verband bijzonder interessant dat voor Z.Beveland
een woord rouskater wordt opgegeven met ou uit een gm.
?relict 11 ) . Verder behoeft men er Weijnen maar op na te lezen om
II) Zie Callenfels, N. Ned. TooImag. 2, 232, en verg. bijv. het Valkenburgse
roezekater met ongeveer dezelfde bet. (Dorren).
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 137
te zien dat het getal der brabandismen in Zeeland geenszins gering
is 12). Al is het waar dat de drie diftongen dikwijls gezamenlijk optrekken,
dit neemt niet weg dat in 't bijzonder de ou ook los van ij en
ui eigen wegen kan gaan. In grote lijnen, ik herhaal het, is het verbreidingsgebied
iVan ou voor ol echter wel zowat gelijk aan dat van
de resultaten der Brabantse diftongering ij, ui en ou.
Iedere expansie wordt, het is reeds vele malen gezegd, bijna steeds
begeleid door achterblijvers. De gedachte dat de ou voor ol eigenlijk
een gediftongeerde oe is, zou dus zeer aan waarschijnlijkheid winnen
wanneer wij oe-relicten in de door ou veroverde gebieden konden
aanwijzen. Deze relicten, althans woorden die als relicten ge飊terpreteerd
kunnen worden, ontbreken inderdaad niet, al zijn ze ook weinig
talrijk. Het belangrijkste en meest verbreide relict is schoer, "schouder".
Dit vindt men niet alleen in alle Hollandse en Z積euwse dialekten,
maar bv. ook in het Veluws en Urks 13). Hiernaast kent het conservatieve
Goerees nog de vormen zoe en woe voor "zou" en "wou", die
merkwaardigerwijs in het Fries (en al vrij vroeg, in oudwestfriese
teksten en bij G. Japiks) als scoe en WOe terugkeren. (Dit laatste wijst
op Hollandse invloed in het Fries v篌r het Hollands zelf onder Brabantse
invloed was gekomen 14). Voor het Veluws vermeldt Van
Schothorst nog het woord sjoet, "schout", blijkbaar een verouderd
woord dat alleen nog leeft in een bepaalde zegswijze, maar daarom
een zoveel te kostbaarder getuigenis voor een oudere taaltoestand
vormt. Zeer waarschijnlijk behoort ook tot deze groep van oe-relicten
de op Tessel, Wieringen, Urk, Terschelling en Ameland 15) (typische
12) Zie Zeeuwsche Dialectproblemen IS vgg.
13) Schoer naast schouwer :is geheel te vergelijken met luur naast luier. De
syncope van de d is ouder dan de diftongering. In schoer en luur kwamen de oe
en de uu voor de r te staan, bleven daardoor lang en deden niet mee met de
diftongering van de andere, korte, oe's en uu's.
14) Verg. het optreden van Hollands, "v6髍-Brabants", uu, als representant
van gm. ?in Friesland. Fokkema, Stadsfries 98, verklaart skoe en woe uit
*sk鰈de en *w鰈de. Gezien het GJerees, waar een dergelijke rekking voor I onbekend
is, niet waarschijnlijk.
15) In mijn Vlle1ands materiaal ontbreekt het toevallig. Op Terschelling
komt koes niet alleen in het Hollandse dialekt van Midsland voor, maar ook
in de beide Friese dialekten. Ook op de Waddeneilanden vindt men dus Hol138
K. HEEROMA
relictgebieden) aangetroffen vorm koes voor kous. Voor de etymologie
van kous zal men nl. wel moeten uitgaan van een vulgairlat.
calciam dat *koltse (vgl. mhd. kolze, mnd. kolse) en vervolgens
*koetse, waaruit *koesse of met diftongering *kousse~ kan hebben
opgeleverd. Tegen een afl. uit pico cauce pleiten zowel de mhd.
mnd. vormen als de mnl. spelling met ou (woorden als faute en
sause met een aan het ofr. ontleende diftong worden in 't mnl. vrijwel
steeds met au gespeld). De koes-r.elicten zouden aanzienlijk iVermeerderd
worden als men koes als benaming voor de veldsla of andere
gewassen (zie WNT i.v. koes (lIl?met koes "kous" identiek mag
achten. De Brabander Dodonaeus geeft vette koes uitdrukkelijk op als
een Vlaamse en Hollandse benaming, wat in ieder geval niet t間en
onze veronderstelling pleit.
Deze oe-relicten vertegenwoordigen samen met de ie- en de uurelicten
de oudere taallaag die ligt onder die van de Brabantse diftongen
ij, ui en ou. Het is van belang dat de oe-relicten ook in het
Veluws voorkomen, omdat daaruit blijkt dat de oude Frankische overgang
van ol tot oe zich ongeveer even v;er moet hebben uitgebreid als
de oude palatalisatie van gm. ?tot uu. Beide verschijnselen zullen wel
in dezelfde tijd gesteld moeten worden, dat wil dus zeggen dat de
?plaats, die door de spontane palatalisatie vrijwel zijn hele bezetting
had verloren, door de overgang van ol tot oe dadelijk weer een nieuwe
bezetting moet hebben gekregen. Het hierboven op blz. 130 gegeven
lange-vocalen-systeem, waarin de ?tussen haakjes is geplaatst, moet
dan in die zin worden gere飊terpreteerd.
landse invloed op het Fries, van voor de tijd van de brabantisering. Het Fries
van het vasteland heeft hei oude haas bewaard, m.a.w. zich op dit ptmt ont-
?trokken aan Hollandse invloed, terwijl het Stadfries kous heeft, en dus de latere,
17de- en 18de-eeuwse Hollandse invloed weerspiegelt.
De verspreiding van het Hollandse koes over de Waddeneilanden, inclusief
Ameland, is te vergelijken met die van het Hollandse, althans on-Friese, toord
"gedroogde koeiendrek", over hetzelfde gebied. Evenals koes is toord een
kultuurwoord (gedroogde drek werd als brandstof gebruikt) en bewijst dus
op Ameland, ofschoon het wel tot een vrij oude taallaag moet behoren,
alleen maar Hollandse invloed, geen Hollandse oorsprong van de taal. Deze
laatste opmerking in verband met de waarde die van Blom aan het Amelandse
toord als argument heeft gehecht.
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 139
Een enkel woord nog over het proces der diftongering zelf.
Ik heb hierboven het ontstaan van de diftongen ij, ui en ou
gezien in het verlengde van de verkorting der oude ? y en ? en het
hele proces van verkorting en diftongering gekarakteriseerd als een
"vlucht" uit het systeem der lange vocalen. Dit vereist enige toelichting.
Diftongering bestaat soms hierin dat de oH glide van een vocaal
zich ontwikkelt tot een zelfstandig waarneembare andere vocaal, die
echter met de eerste nauw 'Verbonden blijft. De lengte van de diftong
blijft dan gelijk aan die van de oorspronkelijke vocaal of wordt zelfs
groter. Het eerste deel van de diftong heeft de neiging nauwer te
worden dan de oorspronkelijke vocaal was. De Brabantse diftongering
van ? y en ?is echter een heel ander l?roces. Hier betrof het vocalen
die de max1male nauwheid bezaten en maximaal-nauwe vocalen hebben
in het Nederlands blijkbaar steeds een neiging bezeten tot verkorting.
(Ook in het moderne Nederlands zijn ie, uu en oe korter
dan aa, ee, eu en 00). Wanneer ie, uu en oe nog verder verkort worden,
ontstaat een i (van pit), een u (van put) en een 0 (van bok),
wordt de maximaal-nauwe vocaal dus iets wijder. De diftongering tot
'IJ, uu en ou moet nu zo'n, iets verwijdende, verkorting van ie, uu en
oe geweest zijn waarbij tegelijk de oH glide werd gereduceerd tot articulatie
zonder vocaaltimbre, d.w.z. bij de ie tot j en bij de uu en oe tot
bilabiale w. Er ontstond dus i-i. u-w, o-w. Het verdere verloop is bij
i-I en o-w duidelijk, maar bij u-w d('ed zich een complicatie voor: in
hiaatpositie werd de ontwikkeling nl. anders dan voor consonant. Nam
de 穡 10 het laatste geval de palatale kleur van de voorafgaande u aan,
in het eerste geval verloor de u juist zijn palatale kleur. Zo ontstond uit
u-w in hiaatpositie een ou, die samenviel met ou uit o-w (bv. bij spuwen,
dat tot spouwen werd, evenals noe tot nou), terwijl in andere
posities de u-w zich ontwikkelde tot een ui. Het tussenstadium u-w
tussen uu en ou vindt men wellicht nog in het Tessels. zoals de gediftongeerde
?daar ook in de ontwikkelingsfase die ik als i-j heb aangeduid,
is blijven steken.
Volge tenslotte ter verduidelijking hier nog 積en korte samenvatting
van de resultaten waartoe mijn betoog geleid hebben. De ontwikkeling
van gm. ? ? 0, eu en de klankgroepen al en ol voor d of t in het
14?K. HEEROMA
Frankische Nederlands mag niet los van elkaar gezien worden. n
oudste klankontwikkeling, wellicht gemeenschappelijk aan Franklscl
en Westingwaeoons, is de verdonkering van al voor d of t tot ol. Di
ol, dat dus zowel al als ol voortzet, is in het Frankisch vervolgens ver?
der gevelariseerd tot iets als oeI, waarbij de I zijn consonantisch ka?
rakter gaa1}.deweg verloor. De klank die op deze wijze ontstond kor
op een goede dag opgevat worden als een "gewone" oe.
Gm. eu en ?hadden zich ootwikkeld tot de tweeklanken ia en ua.
De ia kon zich vervolgens verder ontwikkelen tot een "gewone" ie,
de ua tot een "gewone" oe.
Gm. ?daarentegen verloor zijn oe-karakter en werd een uu, behalv?
wellicht op het einde van een woord en voor w. De opengevallen oeplaats
in het klankensysteem werd in hoofdzaak ingenomen door de
oe uit ol. De ie uit gm. ? de uu uit gm. ?en de oe uit, o.a., Ol
werden vervolgens door verwijdende verkorting, behalve voor de r
waar zij ,lang bleven, gediftongeerd tot ij, ui en ou, althans in het
Brabantse Frankisch en de dialekten die de invloed van het Brabants
hebben ondergaan. De opengevallen ie, uu 積n oe-plaatsen in het klankensysteem
werden ingenomen door de ie uit gm. eu, de uu uit gm.
?met umlaut (alleen in het Brabants) en de oe uit gm. ?zonder
umlaut.
Uit 'gm. ?en eu voor w was ook tendele uu ontstaan. Deze uu
leverde in de diftongeringsperiode ten dele een ou op, die samenviel
met de ou uit O~ uit ol. Ook de oe uit gm. ?die ,voor w en aan het
eind van een woord eventueel bewaard was, leverde in deze periode
ou op. Hetzelfde geldt ten dele voor de oe uit gm. ?voor W of aan
het eind van een woord.
In de dialekten waar de Brabantse diftongering niet werkte, konden
de ie uit gm. ?en de oe uit ol hetzij samenvallen met de ie uit gm. eu
en de oe uit gm. ? hetzij geheel of gedeeltelijk als korten tegenover
langen daarvan onderscheiden blijven.
De afstand tussen de samenstellende d.elen van de Brabantse diftongen
is aanvankelijk maar klein geweest. In dialekten die aan de periferie
van het Brabantse expansiegebied liggen zijn de sporen van deze
"lichte" diftongering nog duidelijk bewaard. In het centrum zijn de
DE OU-DIFTONGERING IN HET NEDERLANDS 141
diftongen door verdere verwijding en velariseering van het eerste deel
echter aanzienlijk verzwaard. De uitspraak van de diftongen in de
tegenwoordige beschaafde omgangstaal houdt het midden tussen de
archaische van bv. de Veluwe en de moderne van bv. de Amsterdamse
Qf Antwerpse volkstaal. Zowel het Veluws als de moderne stadsdialekten
hebben de diftongen weer gemonoftongeerd, waaruit blijkt dat
dezen op elk ogenblik dat het klankensysteem daaraan behoefte mocht
hebben, hun plaats in het langevocalenstelsel kunnen hernemen.
Holland is in alle diftongeringsaangelegenheden een stuk van de
Brabantse periferie, evenals Oostvlaanderen, Utrecht, de Veluwe en
W'estlimburg; Friesland daarentegen is een stuk van de Hollandse
periferie; West-Vlaanderen en Zeeland in het zuidwesten, Groningen,
Drente en Overijsel in het noordoosten hebben zich min of meer konsekwent
(Westvlaanderen bv. konsekwenter dan Zeeland) aan de Brabantse
diftongering met haar uitlopers onttrokken.
K. HEEROMA
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE
WOORD-GEOGRAFIE EN WOORD-CHRONOLOGIE
IX. DE "HOLLANDSE" WOORDEN BIJ KILIAEN
vervolg I)
hiel te, hilte, *hiIteken j. bickeI ; hielten : ludere talis, hieltenspel,
hiItekenspeI. Vermeld op gezag van Junius. Volgens WNT komt
hilte nu alleen nog in Noord-Brabant voor, maar hiltik in OudBeierland
en reeds bij Cats. Speciaal Hollands was het zeer waarschijnlijk
niet.
*hesse j. katte. Een zonderling woord, dat nergens elders te vinden
is. Kiliaen zet er bij: "Holl. Heusd.". Heeft hij het toevallig eens
gehoord van iemand uit Heusden?
hobbe j. kantert kaese: caseus maior. Ontbreekt in MnlW en in
WNT, maar Boekenoogen bespreekt het i.v. hobbekaas, d.i. kaas
die niet goed gemaakt is.
*hoeck j. haeck. Het MnlW lIl, 470 heeft 殚n Hollandse bewijsplaats,
naast 殚n Gentse (Bo雝hius), waar er het synonieme haeck
naast staat: "twee hake oft houke". Het zal dus langs de kusten
in deze vorm bekend geweest. zijn.
hoenneer j. wanneer. Op het Noordelijke hoeneer heb ik reeds bij
een vorige gelegenheid gewezen (Ts). \
hoepen j. reepen ; hoepstock j. reepstock. Het ww. = hoepelen
komt in het Mnl. niet voor. Het gewone woord is hoep, dat eerst
later hoepel naast zich krijgt, terwijl reep Brabants is. Een daarvan
afgeleid reepen is nog niet aangetroffen .in 't Mnl.; evenmin
reepstock. De Nomenclator geeft alleen: hoepel en hoeprinck.
holgans j. haelgans. Geen van beide woorden voor het waterhoen
zijn in teksten aangetroffen. Het MnlW kent ook haelgans, uit
hagel gans, slechts uit lexica.
hoykaese: caseus hiemalis. Ontbreekt in het MnlW en zal wel van
Noordelijke afkomst zijn.
I) Ts. LXIII, 265.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 143
boude j. kalengieringhe: jus ,retrahendae emptionis. Het MnlW
geeft een Leidse bewijsplaats, zodat Kiliaen gelijk krijgt. De
Nomenclator vermeldt het woord niet.
*huyler: cygnus. Kiliaen ontleende dat woord aan de Nomenclator,
zonder te weten dat het van Oostelijke oorsprong is: Oostfr. h鹟er,
Gronings hoelzwaan. J unius geeft de juiste etymologie: "a queruia
voce" (vgl. WNT VI, 808 i.v. hoelzwaan).
huyssitten j. huysarmen. Speciaal Hollands sinds de ME.: het Mnl.
heeft bewijsplaatsen uit Noord-Holland en uit L閕den. Dit wordt
bevestigd door WNT VI, 1284; vgl. ook 1286: buiszitter.
*huelfte: sculponea" solea lignea. Niet in het MnIW. In Noordholland
: huIft naast hut = klomp, holle blok (Boekenoogen). V gl.
ook WNT VI, 1297 met uitsluitend Noordhollandse plaatsen o.a.
uit de Camera Obscura.
hurcken, horeken j. hucken: inclinare se. Nog niet Mnl.; later inderdaad
speciaal Hollandse plaatsen in WNT VI 1326, maar het
Nederlandse hurken wijst toch naar het Oosten. Eveneens overwegend
Noordnederlands is huiken (Mnl. huken), terwijl hucken
weer meer in het Zuiden voorkomt (zie WNT i.v.).
ieE j. scheergaren : stamen. Inderdaad ME. Hollands: bewijsplaatsen
uit Westfriesland en Leiden (MnlW lIl, 794). In WNT niet meer
vermeld.
jegben j. teghen. In het Mnl. is jeghen even gewoon in Vlaanderen
en Brabant als in Holland. Kiliaen vergist zich dus in deze onderscheiding,
tenzij hij meent dat in zijn tijd jegen in het Brabants
verouderd was en in Holland nog niet.
ijsen j. eysen: horrere. Eerst opgenomen zonder "Holl."; op de
volgende bladzijde m鑤 die aanduiding. Waarschijnlijk bedoelt
Kiliaen dat het woord in Holland met ie gesproken werd door
associatie met ijs. Hij geeft ook
ijselick j. eyselick. Inderdaad wijst de spelling isen, iselick op de
ie-uitspraak, maar die komt ook sporadisch in het Zuiden voor,
o.a. bij Maerlant, maar daar overweegt toch de oorspronkelijke ei.
*ijseren vereken j. eghel. Het MnlW lIl, 968 noemt deze betekenis,
maar geeft geen bewijsplaats. In WNT geeft Noordelijke plaatsen
144 C. G. N. DE VOOYS
VI, 1446 (ook ijzervarken ), maar het zal niet speciaal Hollands
geweest zijn, aangezien het ook in de Teuthonista voorkomt.
*jolleken: linter, alveus. Jol of jolle komt nog niet in 't Mnl. voor.
Het WNT VII. 330 wijst er op, dat deze scheepsnaam van onbekende
herkomst, bij alle schippers op de Noord- en Oostzee, en dus
in de aangrenzende land~n bekend was. Hooft beschouwt het nog
als een ontlening: "zeker schuiten of jollekens gelijk men 't in
Noorweghe noemt, daar 't gemaekt schijnt". Kiliaen zal het aan
J unius te danken hebben.
*joopken: malum CIaudianum. Joop is een rode oes of rozebottel.
(Niet in MnlW), maar in de Nomenclator een appelsoort naar
de rode kleur. Kiliaen noemt het op gezag van Junius Hollands,
maar de naam is ook Oostelijk en Nederduits (WNT VII, 433).
kaghe, kagheschuyte, kagerschuyte, krabschuyte: navicula aperta.
Niet Mnl. Volgens WNT VII. 600 wellicht een afkorting van
kagerschuit, en dan genoemd naar de plaatsnaam De Kaag. In
elk geval oorspronkelijk Hollands.
kal j. pit: nucleus pomi aut pi ri. Noch in MnlW noch in WNT
vermeld.
kal j. klap. Niet Mnl. De plaatsen in WNT wijzen op Holland en
Zeeland, maar aangezien kallen (naast Vl. kouten) ook in Vlaanderen
bekend was, zal daar kal niet onbekend geweest zijn. Voor
de Brabander klonk het vreemd.
kaeluwe aerde: terrae cutis, superficies. Er zal wel niet veel reden
zijn om kaal = onbegroeid (WNT VII, 634) speciaal Hollands
te noemen.
*kamel j. kemel. Volgens Kiliaen "vetus holl.". In MnlW komt camel
voor by Maerlant en op een paar Noordnederlandse plaatsen. Uit
latere tijd ontbreken ze (WNT VII, 1057); dan wordt het woord
vervangen door het meer geleerde kameel. Junius kent, alleen kamel.
kappel, kappelken j. pepel. Verderop staat kapelleken opgegeven
als "Holl. Fris.". Nog niet Mnl. "Thans meer bepaald Hollandsche
benaming", volgens het WNT (VII, 1441), dat echter voor vroeger
tijd ruimer verspreiding onderstelt. Voor het heden vergelijke
men de taalgeografische kaart van J. Schrijnen (De Beia鄏d II)
in het artikel Vlindernamen.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 145
*kaerle j. kerne: nucleus. Mnl. kerle was' niet alleen Hollands, maar
ook Vlaams (Maerlant, IJperman: MnlW lIl, 1367). Ook in WNT
komen naast Hollandse plaatsen (Roemer Visscher) aanwijzingen
voor dat het in Oost-Vlaanderen (nu ook in Antwerpen) bekend is.
kegel j. keye: silex. Volgens Kiliaen "vetus holl.". Bewijzen dat
deze bijvorm van kei in Holland thuis hoort, ontbreken. Het MnlW
heeft slechts ~閚 plaats voor kegelsteen (uit Passionael, een Holl.
inkunabel, naar Brab. origineel), die niets bewijst.
*kekerbout: balbus. Kekeren (stamelen) is in het Mnl. niet opgetekend;
evenmin kekerbout. In WNT VII, 2083 wijzen kekeren,
kekerachtig, kekelaar naar het Noorden, vooral naar Holland. Bij
kekerbout = stamerbout staat geen bewijsplaats.
keeseisteen j. kesel. De plaatsen in MnlW zijn vooral Vlaams (Maerlant).
Elders noemt Kil. kesel "Sax. Sicamb. Holl.". De plaatsbepaling
blijft dus onzeker. In de Nomenclator staat alleen kesel.
*kemp j. klaver: trifolium pratense. De plaatsbepaling bij Heukels
(WNT VII, 2121) nI. Noord-Veluwe .en Utrecht, klopt niet
met die van Kiliaen.
keurwonde : wonde lanc anderhalf lit. Hierbij staat "BolI. Leyd.".
Inderdaad geeft het MnlW naast veel andere Noordnederlandse
plaatsen, enige uit Leiden. Het WNT vermeldt het bij H. de
Groot en bij Wagenaar (VII, 2702).
*kiese j. keese: dens molaris. In het Mnl. is sfechts 殚n plaats aangetroffen
van kiesetant waaruit kies verkort is (lIl 1421, vgl.
1417 op kies). Elders noemt Kiliaen keese, kiese "Sax. Fris. Holl.".
Hij zal dus bedoelen dat hij de vorm met ie als HoITands beschouwt,
wat wel juist zal zijn.
kieskauwen: lente mandere. Eerst na de ME. aangetroffen, o.? bij
Hooft en Vondel '(WNT VII, 28II), stellig van Noordelijke, waarschijnlijk
Hollandse oorsprong.
kildt broots j. kant, hompe. Noch in MnlW, noch in WNT vermeld.
Alleen het Mnl.HandWdb. heeft kile: homp, brok (vgl. Fries:
kile), waarop Kiliaen misschien doelt. Ook niet bij Junius.
klaveren honigh: mei optimum. Zonder bewijsplaats vermeld in
Tijdschrift v. Ned. Taal?en Letterk. Deel LXIV 10
146 C. G. N. DE VOOYS
WNT VII, 3613. Er is geen reden, aan te nemen dat deze samenstelling
speciaal Hollands geweest is.
klemvoghel j. klampvoghel: accipi ter. Volgens M nlW III i.v. c1amvogel,
zowel Vlaams als Nederduits, dus niet alleen Hollands, al
komt het daar in de vorm c1emvogel voor.
*kleppe j. klosbeytel: flagellum. Alleen in WNT VII, 3871, voor
het "spat.elvormige slaghout, gebruikt bij het beugelen of klossen"
(zonder bewijsplaats). Verdam (MnlW III, 1525) die het in 't
Mnl. niet aantrof, dacht ten onrechte aan een zweep.
kJeve: hedera; *klijf j. kleve.r: hedera.
klimop j. kleverboom. Deze drie plantnamen, door Kiliaen Hollands
genoemd, zullen voor het verleden wel niet met stelligheid te lokaliseren
zijn. Voor de tegenwoordige verbreiding kan men de plantnamen
bij Heukels vergelijken.
kliek j. kolve. Oorspronkelijk het onderste deel van een kolfstok.
Inderdaad speciaal Hollands woord: zie WNT VII, 4038.
*klopper j. plattijn. Dit op het gezag van Junius Hollands genoemd
woord voor klomp, komt in WNT VII, 4363 alleen in Vlaamse
teksten voor den dag.
klopsuster naast klopje, "inzonderheid in N. Nederland", in Z. Nederland
meestal kwezel. De aanduiding van Kiliaen is dus juist
(vgl. het uitvoerige artikel in WNT VII, 4336).
*knaepe j. esel, pluteus. De betekenis vad steunend voorwerp, standaard
komt eerst in de zestiende eeuw op (MnlW lIl, 1613). In
de speciale betekenis van schildersezel is nog geen bewijsplaats
gevonden (WNT VII, 4469 e). De Nomenclator zegt: knape Holl. ;
esel Brab.
*knaertke: lecythus, capfax. Noch in MnlW, noch in WNT opgetekend.
knarren j. krijsseltanden : stridere. Niet Mnl. In deze speciale betekenis
in WNT alleen uit Kiliaen geciteerd, zonder bewijsplaats.
knipslagh: decipula avium. Het MnlW geeft knip uit twee Noordelijke
teksten (IIl, 1632). De Nomenclator geeft Knippe, vogelslach
oft val1e. Maakte Kiliaen uit knip en vogelslach deze samenstelling?
Of is er een komma tussen weggevallen?
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 147
knijpen. Nog niet in het Mnl. aangetroffen. De verbreiding vanuit
Noordelijke gewesten staat dus wel vast. Zie WNT VII, 4638.
knijper: homo praeparcus. Eigenlijk: woekeraar, vandaar vrek, al
geeft het WNT (VII, 4648) daarvan geen duidelijk voorbeeld.
knooten j. stroncken. Het MnlW kent eno'ten = knotten, met 殚n
plaats uit een Haarlemse inkunabel. De lokalisering in Holland
wordt bevestigd door WNT VII, 4783. Hierbij behoort dus knoot.
wilghe j. stronckwilghe.
kobbel: obesus, obesa. Hoe Kiliaen aan dit woord komt, is raadselachtig.
Noch in het Mnl. noch in latere perioden is het aangetroffen.
kokerillen: celebrare hilaria, d.i. feestvierend langs de straten lopen
zingen. Uit MnlW lIl, 1690 blijkt dat het inderdaad in Holland ~n
Utrecht bekend was, maar even goed in Vlaanderen: zie WNT
VII 5096.
*koon j. kouwe: gena. Het MnlW geeft naar 殚n plaats, uit de
Hollandse Dial. creat., waar het de kaak of kieuw van een vis
betekent. In de betekenis van wang is het nog gewoon Hollands
vgl. WNT VII, 5362).
*kop kop heeft gheleght: een uitvoerig door J unius beschreven
kinderspel, door Kiliaen uit de N omenclat()r overgenomen. Hij.
voegt er bij: "Brabantis stootballen".
kopperkensdagh, kopperkensmaendagh, verloren maendagh. Zie
voor dit gildefeest WNT VII 5568; in de Zuidelijke Nederlanden
had het weer andere namen.
kostel j. kostelick. Kiliaen noemt dit woord "vetus Holl". Uit de
plaatsen in MnlW zou men veeleer opmaken dat het in de Oostelijke
gewesten gebruikelijk was: "ook in het Mnd is het zeer gewoon"
(lIl, 1973). Blijkbaar berust deze toekenning op een vergissing.
Bij Junius komt het ook niet voor.
*krabbeler j. schrickelbergher. Een muntnaam, door Verdam genoemd
i.v. crabbelare (III 2012), dat daar als biernaam voorkomt.
*krantsken: collyra. In MnlW vooral Oostelijk genoemd, naast het
inheemse hoet. In Holland dus aan Oostelijke taal ontleend. Kiliaen
zal het bij Junius gevonden hebben.
148 c. G. N. DE VOOYS
krenghe j. caronie: cadaver. De duidelijke plaatsen in MnlW lIl,
2080, grotendeels uit Hollandse geschriften, bewijzen dat Kiliaen
gelijk heeft. Bij Junius komt het woord intussen niet voor.
kriecker, krieckerken j. krekel. Een vorm op er vindt men nergens
vermeld. Er zal wel bestaan hebben een oud ct頴ke (vgl. Gelders
kriekske). Heeft Kiliaen het gevormd van het ww. krieken? De
Nomenclator geeft slechts: stapel.
*krielken: parvulus. Niet Mnl., maar in Noord-Holland nog in
deze betekenis bekend: "een klein kriel" (Boekenoogen; WNT
VIII, 2(0) J unius geeft: krieldt henneken.
kroeghen : potare, inebriari. Volgens Kiliaen "Holl. septentr." Het
WNT VIII, 302 geeft twee Hollandse bewijsplaatsen.
kroesbesie j. stekelbesie. Zie MnlW lIl, 2120, bij het adjektief
croes. Het zal stellig niet speciaal Hollands geweest zijn: vgl. het
hedendaagse kruisbes.
*kroosken: prunum nanum. Ontbreekt in MnlW. Hollandse naam
voor een pruimensoort, gewoonlijk kroosjes (WNT VIII 364).
kubbingh: appendix tugurii. In MnlW voor laag overhangend strodak.
Nu nog in Drente: uitspringend gedeelte, aanhangsel van een
woning (WNT VIII, 488). Het woord is dus niet speciaal Hollands,
maar juist Oostelijk, zodat Kiliaen zich vergist heeft.
kughelen j. slingheren. Noch in MnlW, noch in WNT te vinden, en
dus niet te beoordelen.
kuyeren: deambulare recreationis causa. Het MnlW geeft een duidelijke
plfl.ats voor dit werkwoord coyeren (lIl, 1679), dat gewoonlijk
verklaard wordt als ontstaan uit cuderen (lIl, 2194).
De plaatsen in WNT VIII, 496 zijn overwegend Hollands (Bredero,
Hooft, Huygens), hoewel de Zuidnederlandse niet ontbreken.
"'labben j. klappen, labberen, labberer. Het MnlW bespreekt dit
ww. i.v. labay (IV, 3), maar het is nergens aangetroffen, evenmin
als labberen. Het WNT geeft Hollandse plaatsen, o.a. Roemer
Visscher. Het Zuidnederlands kent alleen het semantisch daarmee
samenhangend labberen: zich slap bewegen.
lapsalven j. quacksalve~. Nog niet MnL In latere taal Hollands:
het WNT (VIII, II02) citeert o.a. Coornhert en Van EHen.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 149
*leydendecker, leyddecker j. schaliedecker. Dit woord, zonder de
hyperkorrekte d, - die bij Junius ontbreekt! - komt voor in
Holland, Utrecht, Deventer (MnIW IV, 337 en 340). Het Hollands
gebruik wordt bevestigd door WNT VIII, 1474. Schalie
is ook nu Zuidnederlands.
*lepelkruyd, lepelbladeren. Niet in MnIW. Het WNT vermeldt het
echter reeds bij Dodonaeus. Speciaal Hollands is de naam dus niet.
lijnedrayer j. seeldraeyer. Volgens Kil. "vetus Holl." Het MnlW
haalt bij dit woord alleen Kiliaen aan. Gewoner)n Noord en Zuid
was linemaker. Het WNT bevestigt de mededeling van Kiliaen
met plaatsen uit Delft en Leiden (VIII, 2360), maar dat het
"vetus" zou zijn, is onbewezen.
loof j. laf, moede. Volgens Kiliaen "vetus Holl.", maar in het Mnl.
is love, gelove = moe, niet tot Holland beperkt. In de zeventiende
eeuw bleef het in Holland bekend (Bredero), terwijl het nu nog
gewoon Noordhollands is (Verg!. MnlW IV 839 en WNT VIII,
1761 ).
lome: tardus, piger. Niet Mnl., al vermeldt Verdam het, in verband
met het substantief loeme (MnIW IV 708). Het komt voor in het
Fries en in het Nederduits (WNT VIII, 2785) en is dus niet
speciaal Hollands, al is het daar zeer gebruikelijk geworden, misschien
al in de tijd van Kiliaen, maar zestiende-eeuwse bewijsplaatsen
ontbreken.
losen j. lossen: solvere. Dat losen Hollands zou zijn, is een vergissing.
Trouwens, Kiliaen heeft ook loos en j. lossen, losen.
loote j. fluyte: malleolus, malleolaris virga. Inderdaad geeft het
MnlW een aanwijzing in deze richting, nl. door plaatsen uit Breidenbach
(Utrechts, Hollands?) en Sp. o. B. Ook h<:t WNT (VIII,
2914) besluit: "Het woord laat schijnt bepaaldelijk in N. Nederl.
gebruikelijk te zijn".
luere j. loeyer: fascia. Naast net oorspronkelijke Iuder komt in
't Mnl. de samengetrokken vorm luur nog niet voor. Het WNT
stelt vast dat luur "thans alleen in min of meer gemeenzame
taal gezegd wordt" (VIII, 3220), maar m.L moet daarbij de beperking:
in Holland.
150 C. G. N. DE VOOYS
*Iuyve j. Ioove: umbraculum frondium. Het MnlW IV 737 geeft op
loive uitsluitend Hollandse, Utrechtse en Gelderse plaatsen (vgl.
luifel). Vgl. ook WNT op luif en luifel (VIII, 3226 en 3228).
Junius kent wijngaert lueiff.
maeren j. meeren : remorari, detinere. Even verder staat echter
marren, merren, meeren zonder de toevoeging "Holl.". De bedoeling
blijft dus duister. Als marren Hollands genoemd was, naast
Zuidelijk merren, dan had Kiliaen gelijk.
martin j. marte: simius. Martijn is de naam voor de aap in de
dierfabel en in de Reinaert. Of dit speciaal Hollands geweest is,
valt dus te betwijlelen. (Vgl. MnlW IV, 120I en WNT IX 49).
medwaerigh : 'comis familiaris. Kiliaen noemt medwerdigh "vetus"
en de jongere vorm zonder'd Hollands. Mogelijk schrijft hij hyperkorrekt
of etymologisch med voor mee, want in het Hollands van
-+- 1600 was meewarig reeds de gewone vorm, o.a. bij Roemer
Visscher en later bij Hooft. 'Zie WNT IX, 449 en MnlW IV, 1274.
meegd j. maegd. Dat de vorm met ee Hollands zou zijn, is een vergissing.
De gewone vorm meyd noemt hij verderop "Fris. Sax.
Holl.".
meynckel: veel, menigh. Volgens Kiliaen "vetus Holl.". Deze
zonderlinge vorm is in geen woordenboek te vinden.
*metselen j. metsen. Dit verschil tussen Noord- en Zuidnederlands
heeft zich tot op onze tijd gehandhaafd. Metselen is echter niet tot
het Hollands beperkt. Inkonsekwent geeft Kiliaen dan ook bij
metselaar weer: "HolI. Sicamb.".
meuseler: genus aelicatioris cervisie. Een soort klein bier. De
naam is nog niet Mnl; het WNT heeft op meuzelaar (IX, 650)
slechts bewijsplaatsen uit de zeventiende eeuw.
mied j. tijdinghe; mied brenghen : nunciare; miedwijs: novarum
re rum nunciis abundans. Dat het Mnl. miede = beloning, fooi zich
juist in Holland ontwikkelde tot de betekenis tijding, die in het
Noordhollands nog bekend is, blijkt duidelijk uit WNT IX 694
(Bredero, Hooft). Daar wordt ook het dialektische mientbrenger
= bode genoemd. Miedwijs is alleen door Kiliaen opgetekend.
*moete, moes: segmen salmonis, tomus. Hier combineert Kiliaen
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 15 I
waarschijnlijk: "een snee oJt moete" = tomus, dat hij bij Junius
vond, en dat wel ons moot zal zijn (in Mnl. nog onbekend: zie
WNT IX 1121) met: "moes oft sne salms" dat hij bij Plantijn
aantrof. Dit woord moes vermeldt het MnlW (IV, 1808) uit een
Kamper en een Utrechtse oron. Dat dit Hollands zou zijn is dus
onbewezen.
molm j. mul, ghemul. Volgens MnlW (IV, 1876) bekend in Westfriesland
en Leiden. Als turfmolm nog het gewone woord in Holland
(WNT IX, 1039).
molsemen : cariem contrahere. Daarmee is in strijd dat Kiliaen
molsem "Sax. Sicamb. Holl." noemt. In het MnlW (IV, 1877)
wordt op 殚n plaats (Mn Loep) vermolsemt vermeld, als bewijs
dat het nfefopgetekende molsem wel bestaan zal hebben. Het WNT
(IX, 1041) noemt slechts op 殚n plaats, bij de Amsterdammer
Pers, "het molsemt hout". Het was dus, hoewel zeldzaam, in
Holland bekend.
muffelen j. maffelen: buccas movere. Te voren geeft KiIiaen moffelen
j. maffelen. in dezelfde betekenis. Geen van deze drie
woorden is in Mnl. teksten aangetroffen. Het WNT IX, 1192
vermeldt muffelen bij Gezelle; en moffelen (IX, 996) = kauwen
met de kaken in het Antwerps. In Holland kwam moffelen voor
als mompelen, prevelen. Wat Kiliaen met buccas movere bedoelt,
is niet geheel duidelijk.
naesten j. vernaerderen. Het MnlW geeft maar 殚n plaats, uit West
Friesland. Later wordt het gewoon. (WNT IX, 1396) in het Noordnederlands.
Eigenaardig is dat ook vernaerderen maar op 殚n
plaats (uit Brugge) vermeld wordt. Calangeren was blijkbaar
gewoner.
*nebbelinck j. ae~ anguilla:. Ontbreekt in het MnlW. Nebbeling,
naast nebaal waren inderdaad Hollands (WNT IX, 1685).
nederslachtigb: humilis. Ontbreekt in het Mnl., al onderstelt Verdam
de mogelijkheid van het bestaan (MnIW IV, 2278). Hoewel Kiliaen
het als "vetus" aanduidt, vindt men het in de 17de eeuw als
neerslachtig, met de betekenis nederig, ootmoedig, bij Zeeuwse en
Hollandse schrijvers (WNT IX, 1792).
152 C. G. N. DE VOOYS
*neeten j. nieten. Dit wordt verderop verduidelijkt door nieten,
neeten : uxoribus ac nymphis munuscula mittere, ut solent in
Hollandia viri ac proci die D. Agneti virgini sacro". Ontleend
aan Junius.
*nieten: arietare, aut cornu petere. Bedoeld is nijten: met de
horens stoten, dat Boekenoogen als speciaal Noo-rdhollands kent
(WNT IX, 2007). Ook dit is aan Junius ontleend.
nobiskroech: orcus, d.i. de hel. Door Kiliaen "Holl. Septent." genoemd.
In het Mnl. niet opgetekend (zie MnlW IV, 2456), maar
reeds in het Mnl. bekend. Het WNT IX, 2028 geeft inderdaad
Hollandse bewijsplaatsen.
nu, nouw j. nieuw. Als "HolI. Septent." opgegeven. Inkonsekwent
is weer later nuwe j. nieuwe, nouwe zonder plaatselijke aanduiding!
Nu is inderdaad Noordhollands ; nouw stellig niet. Van Hasselt
(aantekening op Kiliaen 420) citeert nouw = nieuw uit een Vlaardingse
tekst (Vlaerd. Redenr.).
ochtenmael: prandium. In MnlW (V, 9) opgetekend uit twee Noordnederlandse
evangelie-hss. Van achten geeft het MnlW uitsluitend
Hollandse plaatsen. Junius noemt alleen/het woord ontbijt. Ochtendmaal
komt nog bij Van Lennep voor (WNT X, 29).
*omkerfbrood j. broodtailloore. Niet in de woordenboeken te vinden.
Kiliaen put uit de Nomenclator, waar men leest: Broottelioer, een
viercant stuck oft omkerfbroots, ghebruickt als een tafelbert".
Boekenoogen kent nog in het Zaans: ommekant je = snee brood.
omschemen: obumbrare. Terecht betwijfelt Verdam Kiliaen's beperking
(MnlW V, 163). Blijkens de plaatsen komt het wel in
Holland voor, bv. te Enkhuizen, maar even goed in Oostelijke
streken: vgl. ommescheminge (ibidem).
onghelaeten: immodestus. Het MnlW heeft Hollandse plaatsen,
maar daarnaast een uit Ruusbroec. Het woord komt ook in het
Mhd. en Mnd. voor, zodat een speciaal Hollands karakter niet
waarschijnlijk is.
onstuer, onstuyr: indomitus. Stellig niet speciaal Hollands, al komt
het in de Mloep voor. Het komt voor in alle Oostelijke gewesten
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 153
o.a. in Groningen, en is ook Mnd. (vgl. MnlW V, 954). Hetzelfde
geldt voor
onstuerigheyd (MnIW V, 953).
onverstandel j. onverstandigh. Verdam zet bij "Holl." terecht een
vraagteken, want het komt behalve in het Noorden ook in Vlaanderen
voor, terwijl de Teuthonist?onverstendel heeft. (MnlW
V, 1492).
onverwandelick j. onveranderlijck. Eveneens in MnlW V, I5IO
aangewezen in allerlei streken, zowel in het Oosten als in Vlaanderen.
.
ontblijven: deJicere. Door Kiliaen bij vergissing "vetus HolI." 'genoemd,
Het is reeds zeer gewoon in het Brabants van Hadewijch
en Ruusbroec en stellig niet speciaal Hollands (MnlW V, 993).
ontravelen j. ontwerren. Ontbreekt in het Mnl. In het oudere Nederlands
komt het juist'in Holland het eerst voor (WNT X, 1931,
o.a. bij Bredero) en met v, eerst later met f. Kiliaen heeft hier
dus gelijk.
*ooghentale j. ooghbrauwe: palpebra. Ontbreekt in MnlW, maar is
ongetwijfeld zeer oud. De eerste bewijsplaats werd aangetroffen
in een roman van A. Loosjes (door H. J. Swaring in Taal en Ltb.
I, 252; vgl. WNT X, 2335}. Het zal dus een Noordhollands relikt
zijn van een vroeger meer verspreid woord.
opdobberen: emergere. Ontbreekt in MnIW. Het WNT XI, 430
geeft maar 殚n oud voorbeeld, uit Hooft.
oprocken, oprucken: incitare. In het Mnl. komt dit ww. alleen met
andere betekenissen voor. Ook in later Nederlands in deze zin
niet opgetekend. Hoe Kiliaen er aan komt, blijft dus in het duister.
opslagh j. opzight. Verdam plaatst bij "Holl." terecht een vraagteken.
,De plaatsen in MnlW V, 1857 wijzen niet op een Hollandse
oorsprong.
*oudevaer j. oyebaer. De volksetymologie of grappige vervorming
is reeds Mnl.-Hollands (MnIW V, 2043), maar niet uitsluitend.
Ook Plantijn kent reeds ouvaer, en Junius naast oyevaer ook ouwevaer.
De hypercorrecte d zal dus weer van Kiliaen afkomstig zijn.
Verdam zet bij "HolI." dan ook een vraagteken. Mogelijk blijft
154 C. G. N. DE VOOYS
dat liet vooral in Holland inheems was: men denke aan de bekende
plaats in Hoof t's Warenar.
paddenhoedeken : fungus. Paddenhoet komt uitsluitend voor in een
Haarlemse inkunabel (Barth .. ) (MnlW VI, 9), waardoor de toekenning
van Kiliaen bevestigd wordt.
*palleken j. sleepruymken. Ontbreekt in MnlW en in WNT. Bestaat
er verband met pale, "een geneeskrachtige plant" (MnIW VI, 58)?
panviseh: piscis in patella frixus. Ontbreekt in MnIW. Het WNT
verwijst naar Molerna en Boekenoogen's woordenboeken.
*peckhaeck j. dregghe. Ontbreekt in het Mnl. Het WNT i.v. pikhaak
(XII, 1794) maakt het waarschijnlijk dat het woord in deze
betekenis Noordnederlands is. Als naam voor?een landbouwwerktuig
is het juist Westvlaams.
peyl, peghel j. lecke (N.B.! drukfout voor iecke); zie MnlW
VI, 213, waar naast veel Hollandse plaatsen er ook een voorkomt
uit Diest. Het was dus niet uitsluitend Hollarids. Trouwens, pegelen
= iecken komt ook bij Plantijn voor.
*pelser j. peltier : pellio. Inderdaad Noordnederlands (niet alleen
Hollands) naast het Zuidelijke peltier, peltenier of pelletier (zie
MnlW VI, 238).
*pennincksken j. vier mijten, half duyt. Of deze waarde speciaal
voor Holland geldt is twijfelachtig (MnIW VI, 246).
petevader j. pi theyken, grootvader: avus. De kleinzoon werd gewoonlijk
naar de grootvader genoemd. Vandaar dat petevader kon
gaan betekenen: grootvader (MnIW VI, 312 i.v. pete, maar zonder
bewijsplaats, WNT XII, 875 kent peeken = grootvader juist in
Antwerpen! en XII, 914 peteken = grootmoeder in Leuven).
Pitheiken geeft Kiliaen later als Leuvens (vgl. WNT XII, 2009).
*pick olie oft graef j. kockock heerken rijd ick wel: Micare digi tis.
Naam, voor een kinderspel, ontleend aan de Nomenclator.
pierick j. persick. Deze Noordelijke bijvorm ontbreekt nog in het
MnIW. Het WNT XII, 1572 verwijst naar Heukels en Van Schothorst.
Uitsluitend Hollands is het woord dus niet.
pijpe, piepe: mentuia. In deze betekenis niet in de Nomenclator
opgenomen.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 155
*pijnkruyd j. scheerlinck. Ontbreekt in MnlW en in WNT. Waar.
schijnlijk een vergissing voor pijpcruyt, dat Junius naast scheerlinck
als speciaal Hollands opgeeft.
*pinck, pinckoy: digitus auricularis. Dit woord is voor het eerst
door Kiliaen opgetekend; het komt ook in andere Noordnederlandse
gewesten voor. Of het van Holland uit verbreid is, blijft
dus onzeker. Voor het even raadselachtige Pinkooi geeft het WNT
殚n bewijsplaats, uit Van Beverwijck. Zie MnlW VI, 370; WNT
XII, 1887 en 1904.
pissin : forica vaccarum. Het MnlW VI, 382 geeft piscine als waterbak,
maar dit is niet speciaal Hollands. Niet aan de Nomenclator
ontleend.
pitte 1) j. keme: nucleus. Pit is in het Mnl. nog zeldzaam: het komt
alleen voor bij twee Hollandse auteurs (Con. Summe en Barth. :
MnlW VI, 389). Het Zuidelijk woord was keest, keme, kemel.
plackverwer j. kladschilder: ineptus pictor. Ontbreekt in MnlW.
Het WNT XII, 2213 noemt het, maar zonder bewijsplaats. Aangezien
plakken = kladden ook Zuidnederlands is, bliJft de lokalisering
in Holland onwaarschijnlijk.
plagghe j. placke: macula.
plagghen j. placken: maculare .. Met de betekenis vlek, vlekken is
plak, plakken bekend, maar de bijvorm met g, op gezag van Kiliaen
in WNT XII, 217?vermeld, blijft onbewezen.
plagghen: officium institoris cerevisiarii fungi.
plaggher: institor cerevisiarius. Het WNT geeft 殚n Amsterdamse
plaats van bierpIagger = bierslijter (XII, 2182). Verdam (VI, 405)
onderstelt deze betekenis in een Utrechtse kroniek van 1566. De
herkomst is niet opgehelderd.
pleyte: lis; pleyten j. plaederen: litigare. Kiliaen noemt deze woorden
met de samenstellingen en afleidingen pleytdagh, pleyter,
pleytsack, *pleytvoghel alle speciaal Hollands. Alleen bij pleyterije
ontbreekt, waarschijnlijk toevallig, de toevoeging "Holl.". Hoewel
het vreemd is, dat dit aan het Frans ontleende woord in de
I) Er staat bij Kiliaen foutief pette, maar dat staat op blz. 493 bij pi.
156 C. G. N. DE VOOYS
Zuidelijke gewesten zo weinig bekend geweest zou zijn, wijzen de
talrijke plaatsen, zowel in MnlW VI, 462 als in WNT XII, 2540
stellig op een overwegend gebruik in het Noorden, in het biezonder
in Holland.
ponnael j. poniaerd. Door Kiliaen "vetus HolI." genoemd, en zonder
bewijsplaats vermeld in MnlW XII, 557.
praemken: cymba. Praem is aangetroffen op 殚n Westfriese plaats
(MnlW VI, 627). Kiliaen heeft dus gelijk.
prick: aculeus, stimulus. Als voorwerpsnaam komt prik volgens
WNT XII, 4168 juist in Hollandse geschriften voor. De N omenclator
kent pricke alleen als naam van een vis.
prijcken: j. pronc1~en: dare se spectandum. Behalve bij Hollandse
auteurs (Coornhert, Bredero) komt het ook bij Anna Bijns voor
(WNT XII, 4135). Het WNT geeft geen enkele Noordnederlandse
bewijsplaats, maar wel een uit de Vierde Martijn. Kiliaen heeft dus
ongelijk, tenzij deze betekenis in zijn tijd in het Zuiden verouderd,
en in Holland nog gewoon was.
proesten: stemutare. Reeds door Plantijn vermeld (MnlW VI, 703
zonder bewijsplaats). Pruusten was volgens Kiliaen Oostelijk: ook
de T euthonista heeft pruysten. Bedoelt Kiliaen dat juist de vorm
met oe in Holland inheems was?
pronck: o.rnatus, ostentatio. Het MnlW kent pronc als substantief
alleen in andere betekenis, maar geeft bij pronken = ophef maken
juist Noordelijke bewijsplaatsen (MnlW VI, 728). Dat zou er
op wijz.en dat Kiliaen gelijk had.
puyck = pannus laneus. Puuc was inderdaad oorspronkelijk de
naam voor "een zeker soorf van Delftsch laken". Zie MnlW
VI, 791.
puytschede boter j. biestighe boter: butyrum ecolostro. Blijkens
MnlW VI, 796: "puuskede butter" (Leiden), stellig Hollands.
puystbijte~ j. rombout : mordella. Ontbreekt in MnlW. In WNT
nog niet behandeld.
pulle j. poelie, pullaster : pullastra. Het MnlW kent alleen het voornamelijk
Zuidnederlandse poelge (VI, 507). Of daarnaast Hollands
pulle stond, is nog niet uit te maken.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE I 57.
quack j. quispelken: floccus, flocculus. In het MnlW niet vermeld.
quackelbeye: brionya. Ontbreekt in het MnlW. Zonder bewijsplaats
vermeld in WNT VIII, 676. .
quekruyd j. quemoes: cydonete. Ontbreekt in het MnlW. Zie WNT
VIII, 731, o.a. bij Dodonaeus.
*quenckelen j. quedelen: garrire. Bijvorm van quineken, quinekelen,
quinck閞en, die Kiliaen zonder toevoeging opgeeft. Wellicht meende
hij dat de vorm met e speciaal Hollands zou zijn, wat onwaarschijnlijk
is.
raed j. veurraed: provisio. In deze betekenis niet bij Verdam.
raemen : putare, opiniari. In deze biezondere beteekenis in het M nlW
VI, 1014, onder No. 8, aangehaald uit Rein IJ en Hildeg. Dat komt
dus overeen met Kiliaen's mededeling.
raeproede j. XVI voet. Een bewijs dat dit Hollands zou zijn ontbreekt
in MnlW VI, 962. De daar geciteerde Limburgse plaats
korrespondeert met Kiliaen's toevoeging Leod.
raghe, ragh: aranea. In het Mnl. nog niet opgetekend. Hollandse
oorsprong is dus mogelijk. Volgens WNT XIV, 2845 is spinrag
Noordnederlands. Oudste bewijsplaats uit Hoof t's Warenar.
rechtevoort : evestigio, confestim. Blijkbaar een vergissing van Kiliaen.
Volgens MnlW komt het, behalve in Holland, in allerlei gewesten
voor.
remelen j. reven: delirare, ineptire. Ontbreekt in MnlW. Bij het
volgende remelinge staat geen lokalisering, terwijl juist reemelinghe
bij Junius voorkomt, die remelen niet vermeldt. Kiliaen
noemt ook reven, revelen: delirare speciaal Hollands. Ten onrechte:
het MnlW (VI, 1313) geeft voor reven juist alleen Zuidnederlandse
plaatsen. J unius kent alleen ravelinge.
*respen j. ruspen, rispen : ructare. In het Mnl. alleen in de oudere
vorm rupsen en rupsenen (MnlW VI, 1706, 1707). Dat de vorm
met e Noordhollands was, blijkt uit bewijsplaatsen die het WNT
XIII, 585 aan Coornhert en Bredero ontleent.
*ritsch, ritsigh: catuliens, pruriens in venerem. Ontbreekt in het
Mnl. Volgens het WNT XIII, 598 hoofdzakelijk Hollands, maar
toch ook 殚n plaats uit Marnix, terwijl het nu nog in het Antwerps
bekend is (C orn. Vervl.).
158 C. G. N. DE VOOYS
ruylen j. reulen. Te voren geeft Kiliaen echter reulen, ruylen met de
toevoeging Fris. Sic. HoU.: commutare, permutare en bij verruylen,
verreuien weer Holl. Sicamb. In het Mnl. in de vormen roeien
roylen en reuylen, het laatste op Terschelling (MnlW VI, I519).
Het WNT XIII, 1675 haalt weinig oude geschriften aan; de oudste
plaats wellicht bij Van Mander. Hollandse oorsprong is dus waarschijnlijk.
ruynen, oorruyDen: susurare, in aurem mussitare. Hier vergist
Kiliaen zich. Runen was algemeen Mnl.; voor int ore runen geeft
het MnlW zelfs alleen Westvlaamse plaatsen.
ruyssen: catulire. Het MnlW kent ruusschen alleen in de zin van
gedruis maken. In deze betekenis kent het WNT (XIII, 1764) dit
"verouderde" woord alleen door de vermelding bij Kiliaen.
*sabberen: titubare, balbutire.
sabberer: j. taterer: balatro. Beide woorden zijn in het MnlW
VII, 3 i.v. sabbe alleen op gezag van Kiliaen vermeld, zonder bewijsplaats.
Of ze in deze betekenis speciaal Hollands zijn is dusniet
uit te maken. Samenhang met zabberen = kwijlen lijkt mij niet
onmogelijk.
satigh: placidus, modestus. Volgens Kiliaen "vetus". Waarschijnlijk,
ook volgens de plaatsen in MnlW VII, 185, vooral Noordnederlands
naast het Zuidelijke gesatich.
*schaftelingh, staflingh: anguilla. Het MnlW VII, 252 geeft plaat-sen
uit Haarlem, Dordrecht, Utrecht. Ook wegens de ft zal het
woord wel oorspronkelijk Noordhollands geweest zijn.
schaemel j. drijvoet: tripes. In deze betekenis reeds vermeld in
MnlW VII, 281; vgl. WNT XIV, 239. Juist in Noord-Holland nogbekend
voor een houten driepoot in het boerenbedrijf (Boekenoogen).
Dat bevestigt Kiliaen's mededeling.
schaevemack, schavemeck j. afval van het schaep; schaevernacken:
parasitari. Niet in het Mnl. bekend. H~t WNT i.v .
. rchabbernak (XIV, II75) geeft heel andere betekenissen. De door
Kiliaen opgetekende blijven raadselachtig. Dat Kiliaen's opvattingte
beschouwen zou zijn als een mislukte poging tot afleiding (WNT
t.a.p. Aanm.) lijkt mij hoogst onwaarschijnlijk.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 159
scheeie: distinctio, discrimen. De plaatsen in MnlW VII, 360
wijzen inderdaad naar het Noorden; die in WNT XIV, 330 leveren
daarbij een bevestiging. Ten onrechte noemt Kiliaen het "vetus".
scherm: plu-teus: t'abulae aliquot compactum, contra ventum et
ignem erectae. Paulus MeruIa. Dat Kiliaen zou bedoelen: schutdak
boven het geschut (MnlW VII, 486) blijkt niet uit zijn omschrijving.
Aangezien Plantijn alleen schermbert vermeldt, kan K
scherm als Noordnederlands beschouwd hebben. Het MnlW geeft
echter ook een Vlaams~ plaats.
schiften j. deylen: dividere, parl~iri.
schiftinghe j. deylinghe. Het MnlW VII, 522 geeft plaatsen uit
Leider" Delft, Dordrecht, Utrecht, wat Hollandse afkomst, ten
minste in deze betekenis, waarschijnlijk maakt.
*schijvert, schijvelinck: malum orbiculatum. Ontbreekt in MnlW.
Het WNT XIV, 638 geeft alleen schijveling, zonder bewijsplaats.
Toch is schijver voor deze appel mij in Zuid-Holland zeer goed
bekend.
*schilttael: census. Terecht "vetus Holl." genoemd: het MnlW
VII, 552 heeft het uitsluitend opgetekend uit de lnformacie, een
Hollandse bron.
schim j. schin: 'furfures capitis (hoofdroos). Schin, in dialekten
o.a. in Groningen nog bekend, is in de woordenboeken (MnlW VII,
560; WNT XIV, 696) zonder oude bewijsplaatsen vermeld. Plantijn
en Kiliaen kennen het beid? het was dus stellig niet speciaal
Hollands, ;naar Kiliaen doelt waarschijnlijk op de ongewone, door
misverstaan verklaarbare vorm met m.
*schimme j. scheme: umbra. Het MnlW VII, 554 bevestigt de
Noordelijke oorsprong.
*schipladder j. schipleeder. Deze samenstelling ontbreekt in de
woordenboeken. Ladder is echter in oorsprong meer Fries naast
het Hollandse leer < leder.
*schobbe: scurra. In deze betekenis nog niet in het Mnl. opgetekend
(MnlW VII, 593); in WNT XIV, 734 als scheldwoord:
haveloos en eerloos persoon, met Hollandse bewijsplaatsen, maar
niet in de speciale betekenis van potsenmaker, die Kiliaen er aan
toeschrij ft.
160 C. G. N. DE VOOYS
scholpen j. klote ren : pultare.
*scholpey j. klotsey: ovum requietum. Het MnlW VII, 6 heeft van
scholpen 殚n plaats, uit I: ... van I439. De plaatsen in WNT XIV,
629 zijn van Hollandse afkomst en bevestigen dus Kiliaen's mededeling.
*schoverlinck j. schaverdyne. Deze naam voor de schaats is FriesNoordhollands,
blijkens MnlW vn, 737, wat door WNT XIV, 968
en door Boekenoogen bevestigd wordt.
schrael j. ranck: gracilis, tenuis. Ontbreekt nog in het Mnl. In de
17de eeuw zeer bekend in Holland (o.a. bij Hooft), maar ook in
het Fries en Oostfries. Of het in Noord-Holland van ouds inheems
was, of aan het Fries ontleend, zal moeielijk uit te maken zijn
schrobber j. schraeffeler, diefleyder.
schrobber: homo vilis. Ontbreekt nog in het Mnl. Als scheldwoord,
afgeleid van schrobben = krabben, komt het in Holland voor,
o.a. bij Coster en Bredero (WNT XIV, 1082). Dat Kiliaen het
ook gelijk wil stellen met schraeH閘er d.i. schraper, afzetter, en
met diefleyer, is begrijpelijk als hij het scheldwoord aangetroffen
heeft in toepassing op zulke personen.
*schuyffeler: parasitus. Noch in MnlW noch in WNT vermeti.
schuym: 'tlransversus, obliquus. Drukfout voor schuyn, gelijk ook:
Kil. auct. heeft. In het Mnl. nog niet aangetroffen, al acht Verdam
het op 殚n plaats door emendatie mogelijk (MnIW VII, 834). Het
WNT (XIV, II64) heeft evenmin voor schuin oude bewijsplaatsen:
de oudste (Valentijn, Luyken) zijn al later-zeventiende-eeuws.
seylen j. slingheren. In welk verband Kiliaen aan dit ww. de betekenis
slingeren toekent is niet duidelijk, en blijkt ook niet uit! het
MnlW.
sepelen j. leken, druypen. Het MnlW kent sepelen naast sipen
(VII, 979), het WNT alleen sijpen, sijpelen, sijferen. Sepelen zal
niet alleen Hollands geweest zijn: het komt ook in de Rijmb. voor;
sepelinge ook in L.o.H.
slet, slelse j. sloor: mulier ignava, ambubaia. In MnlW (VII, 1269)
met de betekenis lap; als scheldwoord (WNT XIV, 1686) voornamelijk
met Noordelijke bewijsplaatsen.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 16r
slijckspore j. ijsspore : encentris (spoor aan het schoeisel). De enige
plaats in MnlW (VII, 1278) is afkomstig uit Amsterdam (vg!.
WNT XIV, 1736).
*slijtinghe j. quenende sieckte: syntexis, consumptio. Ontbreekt in
MnlW; in WNT XIV. 1765 voorbijgezien. Ter bevestiging van
deze Hollandse betekenis kan dienen: slijtende ziekte, bij Hooft.
Van het intransitieve sliten geeft het MnlW voornamelijk Hollandse
en Westvlaamse plaatsen.
slobberen j. slabberen, beslabberen : ligurire ius tepidum. Het MnlW
heeft in deze betekenis alleen slabben (VII, 1182). De aanhalingen
in WNT XIV, 1833 bevestigen in hoofdzaak Kiliaen's mededeling.
slof j. sloef: sordidatus. (Elders kent Kiliaen aan sloef de betekenis:
lentus, piger toe, wat voor het Mnl. niet opgaat). Volgens het
MnlW VII, 1296 schijnt slof veeleer in het Noord-Oosten (Oostfries
sluf, Gronings slof) dan in Holland thuis te zijn, maar het
komt in de vorm sloef tot op onze tijd in Vlaanderen voor (De Bo),
dus langs de gehele kuststreek. V gl. ook WNT XIV, 1855.
*slompe j. klompe: calo. Ontbreekt in het Mnl. In WNT XIV, r86g
zonder bewijsplaats, naar Kiliaen vermeld.
slope: crepida trita. In de woordenboeken niet t~ vinden.
slorpe: proboscis, manus elephantis. Ontbreekt in MnIW. Zie
WNT op slurp (XIV, 1998), evenals slurf met jonge bewijsplaatsen.
Of de vorm met 0 in ouder Hollands in gebruik was, is dus niet
uit te maken.
smachte van den pekelhaerinck: resegmen halecis muriatae. Ontbreekt
in MnIW; bevestigd door WNT XlV, 2015 met twee
plaatsen, die voor localisering onvoldoende zijn.
*smeente: penelops avis anate minor. Ontbreekt in MnIW. Als
smient in WNT XIV, 2162 besproken, waar de vorm met ee niet
vermeld wordt. Ook Junius kent alleen smiente. De aanhalingen
zijn Hollands-Zeeuws.
*smouten j. smelten: liquefieri. Volgens Kiliaen "vetus HoU.". Verdam
(MnlW VII, 1380) zet daar een vraagteken bij, maar de
bronnen die hij aanhaalt, schijnen Kiliaen's mededeling in hoofd-
Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterk. Deel LXIV Il
162 c. G. N. DE VOOYS
zaak te bevestigen. In het Ridderboec vindt men echter een Brabants
voorbeeld.
snees: vicenarius, viginti. Reeds in het Mn1.-Hollands, vooral voor
vis gebruikt (M nlW VII, 1402), maar niet alleen Hollands: vgl.
WNT XIV, 228]'.
snevel j. ongheluck: casus adversus. Als verbaal abstractum nog
niet Mn1., maar de plaatsen bij Spieghel en Hooft (WNT XIV,
2324) tonen dat Kiliaen gelijk heeft.
snoggher, snuggher: gracilis, tenuis et agilis. In het MnI. niet aangetroffen.
Een Noordelijk woord van Friese afkomst; in NoordHolland
nog: snokker. Vg1. WNT XIV, 2430.
snuyten j. snutten: mungere. De bewijsplaatsen in MnlW VII, 1434
zijn nog schaars. Uit WNT XIV, 1434 zou men opmaken dat de
betekenis: de neus snuiten vooral Noordelijk was" terwijl snuiten =
beetnemen, afhandig maken, meer in de Zuidelijke gewesten bekend
was. J unius noemt het woord nog niet.
*soethout j. kalissenhout. Niet in MnlW. In Holland is zoethout.
nog steeds het gewone woord.
solle, sol: sphaerula loTO iaculabilis. De plaatsen in MnlW VII, Is07
geven geen aanwijzing voor Hollands gebruik. In WNT ontbreekt
sol in deze betekenis, maar sollen = slingeren is daar behandeld
(XIV, 2493), hoewel een bewijsplaats voor werpen met een bal
ook daar ontbreekt.
somerhuys j. speelhuys. Het MnlW VII, IS22 heeft 殚n bewijsplaats,
uit Hollandse bron.
spannen de bancke oft vierschaere j. bannen: forum agere. Als
rechtsterm wel Noordnederlands, maar niet speciaal Hollands;
o.a. ook in T e'Uth: banck spannen. ,~De vlerschaar spannen" is
naast: de vierschare bannen of beslaen in het Mn1. nog niet aangetroffen
(MnlW VII, 1641). De verbinding komt wel in later
Noordnederlands v~or (WNT XIV, 2S77).
spat j. buyse: tubus. Als naam voor proppenschieter in MnlW VII,
16SS juist uit een Amsterdamse bron geciteerd. In later tijd toegepast
op een blaaspijp voor p頹ltjes (WNT XIV, 2614).
*speeckvoghel: sannio. Deze naam voor de specht ontbreekt in
MnlWen WNT.
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 163
*speelkint: parthenius. Volgens MnlW VII, 1662 vooral opgetekend
uit de Noordoostelijke tongvallen; o.a. Sassenspiegel. Later ook
bij Hollandse juristen: H. de Groot, Van Leeuwen (WNT XIV,
2644).
spijekeren, spiekeren : cIavo figere. De plaatsen in MnlW VII, 1731,
uit Dordrecht, Leiden, Amsterdam, bevestigen KiIiaen's lokalisering.
*spit: lumbago. Ontbreekt in MnlW. De weinige plaatsen in WNT
XIV, 2859 wijzen naar het Noorden, maar ook Dodonaeus kent
het woord ars synoniem van lendenpijn, lendenwee\ lendensucht.
spong蟚 j. duyge van 't vat. Zonder plaatsaanduiding laat Kiliaen
volgen: spongiegat j. bomgat. De vorm spongie met deze betekenis
is niet Mnl. In het WNT XIV, 2920 wordt ondersteld dat deze
vorm bij Kiliaen door "misverstand" ontstaan is naast spon, sponde.
Maar dan blij ft de betekenis duyge weer onmogelijk. Of is daarbij
aan het andere woord sponde = plank gedacht?
*spouwen, rectius spouden j. klieven. Het MnlW VII, 1791 vermeldt
dit ww. in Hollandse teksten, maar ook in West-Vlaanderen.
Het WNT XIV, 2985 geeft plaatsen o.a. uit Bredero en Hooft;
niet uit Zuidnederlandse ges鑘riften.
spreucke, sproke: proverbium. Sproke was algemeen Mnl. Kiliaen
bedoelt waarschijnlijk dat de vorm met eu Hollands is.
sprockel j. molm: caries. Ontbreekt in MnIW. In het WNT XIV,
3074 wordt verondersteld dat hiermee misschien hetzelfde bedoeld
zou zijn als met sprokkel = splinter, snipper van hout, maar dat
is m.i. onwaarschijnlijk. Hoe Kiliaen aan deze betekenis komt~
blijft dus in het duister.
steyger: crepido, margo, ora terrae, d.i. aanlegplaats. In deze bebetekenis
geeft het MnlW VII, 2034 veel Hollandse plaatsen, maar
niet uitsluitend, b.v. ook uit Zwolle. In Vlaanderen (Brugge, Gent)
in de vorm stegher.
stertebollen, steertebollen j. tuymelen. In geen woordenboek aangetroffen
en dus moeilijk te beoordelen.
stijghe j. weerooghe: hordeolum. In Noord-Holland is stijg =
zweertje op het ooglid, nog bekend (Boekenoogen). Ontbreekt in
164 c. G. N. DE VOOYS
MnIW; volgens WNT XV 1624 ook in Utrecht en Noordoostelijke
dialekten.
stipstappen j. slingheren, botten. Lamella aquas quatere. Ontbreekt
in MnIW; in WNT XV, 1748 alleen op gezag van Kiliaen, zonder
bewijsplaats, genoemd.
stock der bien j. biekorf. Bij "vettlS HoIl." zet Verdam een vraagteken
(MnIW VII, 2). Toch schijnen de daar aangehaalde plaatsen
Kiliaen in hoofdzaak gelijk te geven. Deze vermeldt echter, zonder
plaatsaanduiding : stocken de bien: alveario apes indere. Verdam
verwijst nog naar het Oostelijk immestoe.
stockroose: malua rosea. Nog niet Mnl. Het WNT XV, 1861 geeft
allerlei Zuidnederlandse aanhalingen. Als Kiliaen gelijk heeft, zou
het uit het Noorden' ingevoerd zijn.
stoepen: sidere, subsidere, sedere. Nog niet in liet Mnl. Bedoelt
Kiliaen: op de stoep zitten? (WNT XV, 1774). Dat is echter
eerst in de negentiende eeuw opgetekend. J unius kent slechts het
subst. stoepen, oancxkens.
stolpe j. kloeke, vierkloeke : turbo focarius (d.i. haarddeksel). Volgens
MnlW VII, 2196 eerst in de zestiende eeuw in een Hollandse
tekst aangetroffen. V gl. dergelijke plaatsen in WNT XV, 1869.
stolpen j. stelpen, stoppen. Bedoeld zal zijn d"at oe vorm met 0 Hollands
is, tegenover de Vlaamse met e; in Brabantse teksten stulpen
(MnIW VII, 2197).
streven: simul deambulare. Deze als "vetus Hall." genoteerde betekenis,
volgens Verdam (MnIW VII, 2297 Aanm. 2) "onduidelijk",
zal wel onbetrouwbaar zijn. Ook in de gewone betekenis is
streven in het Mnl. "zeldzaam", en volgens Kiliaen nog niet in
Vlaanderen en Brabant gebruikelijk. In de betekenis strijden komt
het bij D. Potter voor (vgl. bij Plantijn wederstreven). In de 17de
eeuw, vooral bij Hollandse schrijvers, zeer gebruikelijk (WNT
XV, 2204).
strompelen j. struyckelen: cespitare. Het MnlW VII, 2332 bevestigt
het Hollandse gebruik door plaatsen uit Vlaardingen, Amsterdam
en uit de Con. Somme. In de 16de eeuw o.a. bij Roemer Visscher
(WNT XVI, 97).
stroocken j. strijcken, streelen. Ontbreekt in het MnlW. Volgens
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE r65
WNT XVI, 146 vooral bij Hollandse schrijvers (Roemer Visscher,
Bredero, Hooft, Vondel).
*stuete, stuyte j. stiete: uropygium. Het MnlW verwijst bij stiet
naar het artikel stuut, maar dat is (bij vergissing?) overgeslagen.
Volg;ens WNT XVI, 294 is stiet nog Zuid-Nederlands. De bedoeling
is waarschijnlijk op de meer Noordelijke vorm met uu of uy
te wijzen. De oudste plaats van stuyt in WNT is aangehaald uit
Bredero.
stuyvende kote j. kuys: talus pronus. Hoe Kiliaen aan "stuyvende"
komt, blij ft een raadsel. De Nomenclator, waaraan hij zijn speltermen
meestal ontleent, geeft voor talus pronus, d.i. de bol liggende
koot: "Kote die stooft, kote cuys". Stoof-liggen is nog de
Hollandse term.
*suckte, suyckte: morbus. Oorspronkelijk hoort suucte in Oostelijke
tongvall鑞 thuis, maar het is reeds in het Mnl. naar het Westen
doorgedrongen. Het MnlW (VII, 2444) geeft veel plaatsen, juist
uit Hollandse teksten.
*suytken: parus maior: fringillago femella. Deze naam voor de
vrouwelijke koolmees, niet in het Mnl. aangetroffen, is ontleend
aan de Nomenclator, waar het woord speciaal Hollands genoemd
wordt, naast hyken voor de mannelijke vogel.
*susterlinghen j. susterskinderen: consobrini. Het MnlW VII, 2442
bevestigt, door plaatsen uit West-Friesland, Kiliaen's mededeling.
swachtel j. self,ende (d.i. zelfkant).
swachtel: fascia (d.i. band).
*swachtels: kindsdoeken. Volgens Kiliaen in deze drie betekenissen
speciaal Hollands, wat door het MnlW VII, 2464 niet geheel
bevestigd wordt: het komt ook in het Oosten voor, soms met
umlaut: swechtel. In de Nomenclator genoemd naast kintsdoecken
en luyeren.
swerven: errare. Het MnlW VII, 2543 wijst op de zeldzaamheid
van dit woord in het Mnl., dat intussen, blijkens de afleiding
swervelinge = dwarreling, in een Haarlemse inkunabel (Barth.)
in Noord-Holland bekend geweest zal zijn.
sweer, *swaegher: gener. Verdam (MnlW VII, 2509) betwijfelt
deze lokalisatie van Kiliaen, die het woord in de betekenis schoon166
c. G. N. DE VOOYS
zoon "vetus Holl." noemt. Het komt nl. in deze betekenis in geen
enkele Mnl. ttkst voor; alleen als schoonvader en vooral in het
Vlaams als neef.
swijm j. beswijmtheyd. De uitdrukking: in swijm komt in het MnlW
VII; 2555 op twee plaatsen voor: de Zuidnederlandse Esopet, en
de Hollandse Blome der doochden. Daaruit zou men opmaken dat
het zowel Vlaams als Hollands was.
taeckelen j. binden. Uit de twee jonge plaatsen in WNT XVI, 802
onder 3 is niet op te maken of het woord in deze betekenis speciaal
Hollands was, maar takel was in 't Mnl. vooral Noordelijk (MnlW
VIII, 38).
tafelbouder : usurarius, foenerator. De bewijsplaatsen in WNT
XVI, 759 zijn afkomstig uit Hollandse bronnen; maar Verdam
betwij felt of het wel speciaal Hollands geweest is: het wordt nl.
in een Gents glossarium, hoewel zonder bewijsplaats, vermeld
-(MnlW VIII, 29).
*taertigb j. sarp: subacidus. Ontbreekt, zowel in MnlW als in WNT.
Ontleend aan Junius, die het vermeldt naast sarp.
*teelman: agricola. In MnlW VIII, 142 opgenomen met 殚n plaats
uit V. Mieris. Ontbreekt in WNT, dus waarschijnlijk niet zeer
gebruikelijk.
*teelingb: querquedula mInor. Teling, de oorspronkelijke vorm naast
de Friese met a, komt nog in Noord-Holland voor. De aanhalingen
in MnlW VIII, 54 hebben a; in de bronnen, in WNT aangehaald,
wisselen e en a. Kiliaen vond deze vorm in de Nomenclator.
*tent, tbent, thendt: usque, donec. Stellig tot de Noordelijke gewesten
beperkt, maar niet speciaal Hollands. Zie de vele plaatsen
in M nlW VIII, 292.
*terpentijn, torpentijn, door Kiliaen vermeld als Hollandse vorm
van termentijn. Volgens WNT XVI, 1607 is de vorm met m nu
nog Zuidnederlands. Het MnlW VIII, 256 geeft tarpentine uh
een Utrechtse bron, en terbentijn uit een Haarlemse inkunabel.
Kiliaen kan dus gelijk hebben.
*tiene j. teene: vimen. De Fries-Hollandse vorm met ie, die in 't
MnlW VIII, 145 uit een Delftse bron opgetekend is, vond Kiliaen
bij Junius (vgl. WNT XVI, 1203).
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 167
tierebus j. kierebus. Ontbreekt in MnlW. Het WNT XVII, 8 geeft
voor de betekenis zot Noordnederlandse bewijsplaatsen.
*timp: cornu, angulus. Volgens MnlW'VIII, 361 niet speciaal Hollands.
Coveltimpe komt b.v. in de Teuthonista voor.
tintelen j. klincken: tinnire. In deze betekenis ook in Voc. cop.
Hoewel het MnlW VIII, 369 geen bewijsplaats heeft, is het woord
in Noord-Holland te lokaliseren, blijkens tintelinge = galm, in
een Haarlemse inkunabel (Barth).
*tocht, aftocht j. gote: incile, aquaeductus. Ontleend aan de N omenclator,
die als synoniemen opsomt: goote, hueel, zijl, tocht, of tocht.
Van tocht geeft het MnlW VIII, 379 vooral Noordhollandse
plaatsen.
tolleken j. schuytken: linter, alveus. J uni us vermeldt bij linter het
woord iolleken. Tolle1{en is dus een drukfout. J olleken is hierv篌r
(blz. . .. ) reeds genoemd.
*tonghriem j. spanader. (Later geeft Kiliaen als "Holl. Fris."
twengriem). Ontbreekt in MnlW; in WNT nog niet behandeld.
toppen, tobben: crines pugnando invadere, crinibus apprehendere.
In deze biezondere betekenis nergens opgetekend in het Mnl.; wel
in het Mnd. (zie MnlW VIII, 377). 1. v. tobben, toppen geeft
Kiliaen: furere, tumultuare, waarvoor Verdam evenmin bewijzen
in het Mnl. aangetroffen heeft.
*tote: de tote setten: auriculas asini imitari, subsannare. In MnlW
VIII, 558 uit Kiliaen overgenomen, maar nergens in het Mnl.
gevonden. Ontleend aan Junius: de toot setten.
trensse: camus, retinaculum equorum. Geen bewijsplaats in MnlW
VIII, 683, zodat nog niet uit te maken is of het specaal Hollands
was.
*tuymeler: delphinus. Ontbreekt in M nlW. Ontleend aan de N omenclator,
die als synoniem meerswijn geeft. Kiliaen's etymologische
uitlegging (van tumelen) ontbreekt bij Junius.
*tuynkersse j. hofkersse: cardanum. Tuyn wordt naast hof door
Kiliaen "HolI. Fris." genoemd. De samenstelling tuunkerse is nog
niet in het MnlW vermeld.
*tweespronghe j. tweewegh: bivium. Het MnlW VIII, SlO geeft
slechts 殚n voorbeeld van twyspronckelde wech. Tweesprong zal
168 C. G. N. DE VOOYS
dus ook bestaan hebben, en vermoedelijk in Holland (vgl. hierv篌r
dryspronghe) .
uchtenstont: tempus matutinum. V gl. te voren ochtenmael, dat als
",vetus HoB.", en nuchte, nuchten, nuchtens, dat als Holl. Sic.
Fland. aangegeven is. In overeenstemming met de tegenwoordige
volkstaal zal de vorm met 0 wel Hollands geweest zijn. V gl. het
uitvoerig artikel ochtend in WNT X, 27.
unglieren: tooveren, ungherhoere: m'alifica; unghers: malificus,
unghers-eyeren: volua, phalli, bufonum ova. Voor het bestaan van
deze woorden in het zestiende-eeuwse Hollands is Kiliaen de enige
getuige. Het MnlW VIII, 852 kent ungersch en ongersch alleen
als Hongaars. Het WNT lIl, 4263 onderstelt dat .unger, hongaar,
in toepassing op zigeuners, "verbasterd" is tot eunjer, uit de zeventiende-
eeuwse Hollandse volkstaal welbekend. Voorzichtiger laat
Boekenoogen (blz. I099) zich uit, die o.a. wijst op de nog Noordhollandse
plantnaam unjer, een lastig onkruid, dat wel met heksen
in verband gebracht kan zijn.
veeltijdts: saepe. Ontbreekt in MnIW. De eventueel Hollandse oorspr,
?mg is dus moeilijk te beoordelen.
*venbesien j. kraeckebesien: vaccinia. Ontbreekt in MnIW. Ontleend
aan de Nomenclator, die Veenbesyen naast kraeckebesyen
noemt.
vennen het land: foenifecio deputare. Niet opgetekend in het Mnl.
Bij Junius alleen het subst. vennen, naast maras, bodsich lant.
verdiente j. verdienste. De kenschetsing van Kifiaen als "Holl." is
volg;ens Verdam "zeker te eng". Zie MnlW VIn, I593.
vereelt: callosus. Komt evenmin als eelt (hierv篌r blz. . .. ) in het
Mnl. voor.
vergicht: paralyticus. De vele bewijsplaatsen in MnlW VIII, I764
wijzen naar Noordelijke gewesten, maar niet speciaal naar Holland.
In de Rijmb. komt verjicht als variant van jechtich voor.
verguysen : deridere, contemnere. Volgens Kiliaen "vetus Holl.".
Het MnlW VIII, I785 heeft maar 殚n, blijkbaar Noordelijke,
bewijsplaats. Het woord schijnt dus in de ME. zeldzaam geweest
te zijn. Franck-Van Wijk noemt de oorsprong onbekend, maar wijst
op de mogelijke afleiding van een woord guyse, Mnl. guse: een
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 169
gezicht dat men tegen iemand trekt, dat echter niet speciaal Hollands
was. V gl. ook hierv篌r guijch.
verhemelen : abscondere. Naast de gewone betekenis schoonmaken
komt deze slechts op 殚n, twijfelachtige plaats, in MnlW VIII,
1824 voor.
vermolmt j. verolmt: vermiculosus. Het MnlW VIII, 2163 kent
alleen vermolsemt, juist bij Dirk Potter en bij Bredero. Waarschijnlijk
was dus ook vermolmt wel Hollands, al geeft Kiliaen
vlak daarvoor vermolmen j. verolmen zonder de bijvoeging "HalL".
vernemelste j. veurnemste: praecipuus. Niet opgetekend in het Mnl.
Kiliaen noemt het "vetus".
verstandel j. verstandigh. Eveneens "vetus HolI." genoemd. Terecht
plaatst Verdam daar een vraagteken bij (MnlW IX, 17) want
hoewel hij veel Hollandse bronnen aanhaalt, komen er evengoed
Oostelijke en Vlaamse naast.
vertissen j. verwerren: intricare, confundere. Niet bij Mnl. schrijvers
aangetroffen: zie MnlW IX, 152, maar aangezi,en het bij Spieghel
voorkomt en nog Noordhollands is (Boekenoogen, II33) heeft
Kiliaen gelijk.
verwaerloosen: incustodi turn relinquere. Door Verdam slechts aangetroffen
in het Oost-Mnl. der zestiende eeuw (MnlW IX, 267);
reeds Mnd. vorwarlosen. Wellicht brengt het WNT nog oude
Hollandse bewijsplaatsen, maar de oorsprong zal wel in het Oosten
te zoeken zijn.
verwittighen j. verwetighen: significare, indicare. Eveneens slechts
opgetekend uit een Steenwijkse' bron uit de zestiende eeuw, en
dus wel uit Oostelijke streken afkomstig: Mnd. vorwittigen
(MnlW IX, 372). Is het nergens aangetroffen verwetig;en eigen
maaksel van Kiliaen?
verde j. verre: longe. Verdam noemt verde "jonger Mnl. (MnlW
VIII, 2273). In hoeverre het in het biezonder Hollands was, is
moeilijk na te gaan.
veurwachs: propolis. Een zonderling, nergens aangetroffen woord.
Junius geeft bij propolis : "T'schutsel van den byecorf, t'voorhuysken".
vieder j. eemer: situla. Een stellig Noordhollands, thans verouderd
17?C. G. N. DE VOOYS
woord (zie Boekenoogen, blz. 1135), dat in het Mnl. nog niet
voorkomt.
vijghedote j. dodesche vijghe. Dode'sche of dotesche vijghe is te voren
opgegeven als Marisca. Het eerste is niet ontleend aan Junius,
die alleen dodesche vijghe opgenomen heeft.
*vincken j. plockevincken. Pluckevincken, plockevincken, pluckede
vincken wordt elders vertaald door minutal. Daar noemt Kiliaen
het Sax. Fris. Holl. Hij ontleent het waarschijnlijk aan de N omenclator,
die als synoniemen geeft: Gehackte spijse, potpastey. Het
is in de betekenis van hach閑 bij Van Dale vermeld. Boekenoogen
(blz. II42) kent vinken in Noord-Holland voor kaan, uitgebraden
vetklompje.
vlaerboom j. vlierboom. Bevestigd door Boekenoogen (blz. 1145)
die als Noordhollandse vorm vlaardeboom of vlareboom opgeeft.
In het M nlW niet als bijvorm vermeld.
vleggher j. vloghel: ala. Noch in 't MnlW, noch bij Boekenoogen.
vleggheren j. vledderen, vlercken: volitare. Ontbreekt in MnlW. In
De Jager's Frequentatieven lI, 686 worden vleggeren en vliggeren
op gezag van Kiliaen vermeld, maar zonder bewijsplaatsen.
vleyssem p. freyssel, d.i. spuma lethalis. Dit zeldzame woord, dat
in het Mnl. niet opgetekend is, komt in WNT lIl, 4674 slechts op
殚n plaats in deze betekenis voor, nl. bij Bredero: freytsem. Het is
aan Hd. freissam ontleend, en in de volksmond blijkbaar vervormd.
Men behoeft dus m.i. by freyssel niet met, het WNT aan een drukfout
te denken.
*vodsigh j. modderachtigh: palustris. Niet in het Mnl. aangetroffen.
Ook bij Boekenoogen en bij Van Da1e niet te vinden. Ontleend
aan Junius.
voele j. vele: multurn. Met oe zal wel de eu bedoeld zijn, dus de
Hollands-dialektische vorm, maar dan bevreemdt Kiliaen's aanduiding
"vetus".
volna j. bynae. Volgens MnlW IX, 877 "in het Vlaamsch-Brabantsc1i
der ME. onbekend". Inderdaad komt het vooral, maar niet uitsluitend,
in Hollandse bronnen voor. Op verband met het Oosten
wijst Mnd. vulna.
*vrijdster: virgo nubilis. Het MnlW IX noemt wel vri雛, maar
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 171
niet vrister. Kiliaen kent ook, met dezelfde hyperkorrekte d:
vrijder en vrijdersse. In de Nomenclator zonder d.
vroedmoeder. Het MnlW IX, 1379 citeert vroede moeder uit Hollandse
bronnen.
vroedwijf j. vroedvrouw. Komt in MnlW IX, 1379 in een Leidse
tekst en in een van Maerlant voor. J uni us geeft alleen vroevrouwe.
wael j. wiel, diepte; gurges. Volgens MnlW IX, 1522 vooral in
Holland, maar ook wel in Zuidelijker streken. De Noordhollandse
vorm is weel (Boekenoogen, II96). Kiliaen noemt het woord
"vetus".
waer鑞 j. wandelen: ambulare. Het MnlW IX, 1763 wijst voor deze
betekenis op het Oostfries. Duidelijke Mnl. bewijsplaatsen voor
deze betekenis ontbreken, maar in de 16de en 17de eeuw is het
in Holland gewoon. Kiliaen zet er bij Paul Merul. Heeft hij het
bij de lektuur van Meruia opgetekend?
*walle j. waterkant: ripa. In deze betekenis inderdaad vooral Hollands.
Vgl. MnlW IX, 1623 ,en Boekenoogen, u8l. De Hollandse
vorm was zeker wal, en niet walle.
wanckel j. wancke1baer. Kiliaen's beperking tot "vetus Holl." is
te eng: het komt ook in Zuidnederlandse teksten voor (MnIW
IX, 1692). Boekenoog;en u84 citeert wancke1 = onbetrouwbaar
uit een oude Noordhollandse tekst.
wapendrencken. Door Kiliaen verklaard als: "vinum, cerevisiam
aquam aut simile quid in faciem alicui incutere" is in MnlW IX,
1727 i.v. wapeldrenken uifvoerig besproken. Het is langs de gehele
kust, van Westfriesland tot Westvlaanderen bekend geweest. Het
niet meer begrepen wapel = schuim is nog bewaard in het Noordhollandse
wapeling = hete zeepsop (Boekenoogen, u8S).
wapper j. droogscherer. Door Kiliaen, bij uitzondering, als juist
Noordhollands gekarakteriseerd ("Holl. septJent."), maar tot nu
toe nergens aangetroffen (vg!. MnlW IX, 1742). Hoe Kiliaen
er aan kwam blijft dus raadselachtig. Bij Junius heeft hij het niet
gevonden.
waUe j. wa ede : vadum. Te voren geeft Kiliaen wad j. waede: vadum.
Is de vorm met t, die hij blijkbaar voor speciaal Hollands houdt,
soms van eigen maaksel? In het MnlW is het niet te vinden.
172 c. G. N. DE VOOYS
wederval j. teghen-spoed. Deze betekenis, aan het Mnd. wedderval
eigen, komt in het Mnl. niet voor (MnlW IX, 1996).
*weers-hoofd: draeyende windt: turbo. Ontleend aan de Nomenclator:
Wervelwint, weershooft, draeyende wint. Niet in MnlW,
noch bij Van Dale df Bo鑛enoogen, dus zonder bewijsplaatsen.
weleer j. eer-tijdts. Deze vervorming van wileneer schijnt, volgens de
plaatsen in MnlW IX, 2097 vooral in de Noordelijke gewesten,
hoewel niet alleen in Holland, gewoon geweest te zijn.
welsand j. ,drifsand. In MnlW ontbreekt welsand; van drijfsand is
殚n plaats opgetekend. In later Nederlands gebruikelijk (zie Van
Dale). Of het speciaal-Hollands was, is dus niet uit te maken.
wes: quid, quod. Wat Kiliaen hier met "Holl." bedoelt is niet duidelijk.
wet j. wat: quid, quod. Noordhollands dialektische vorm, maar niet
"vetus", gelijk Kiliaen meent.
*wielken j. katerol. In MnlW IX, 2449 uit Kiliaen aangehaald, maar
zonder bewijsplaats.
*wier j. zeegras: alga. Volgens MnlW IX, 2452 wel Noordnederlands,
maar niet speciaal Hollands, o.a. ook in Nijmegen bekend.
wift en licht: levis, temerarius. Het MnlW IX, 2457 heeft 殚n bewijsplaats
van wijft, uit Hollandse bron (potter's Blorne der D.).
Volgens Franck-Van Wijk "reeds ouder-nn1." wuft, blijkens de ft
Fries-Hollands.
wigh-vier: lignum cariosum nocte lucens. In MnlW IX, 2458 uit
Kiliaen overgenomen, zonder bewijsplaats, dus moeielijk te beoordelen.
witigh, wittigh: sciens, p.rudens, ingeniosus. Het MnlW IX, 2729
heeft van wittich in deze betekenis maar 殚n plaats uit Drente
(vg!. Teuth: cundich, wittich); het subst. wit = verstand, kennis
had ruimer verbreiding en was ook in Holland bekend.
witeliek, wittelick j. wettelick : legativus. Uit' het artikel wettelike
(MnlW IX, 2404) blijkt dat de vorm met i inderdaad, maar niet
uitsluitend Hollands was.
*woack j. dood-kleed: Amiculum ferale. Dit zonderlinge woord, dat
in 't MnlW ontbreekt, is ontleend aan de Nomenclator: "Vetusta
Batavorum lingua woack. Kiliaen noemt het "vetus".
BIJDRAGEN TOT DE MIDDELNEDERLANDSE WOORD-GEOGRAFIE 173
wolff-scheet, bult: lupi crepitus, fungus glomeratae rotunditatis
spongiae non ab-similis. Waarschijnlijk aan Dodonaeus ontleend.
Het MnlW IX, 2760 geeft geen andere plaats.
wooninghe: domus rustica. Volgens Kiliaen in deze betekenis
"Holl.", als habitatio algemeen. In het MnlW IX, 2795 vond ik
geen bewijs dat deze onderscheiding gegrond is. De NomenclatoOr
stelt woninghe gelijk met aedificium.
wraecke: repulsa. Volgens Kiliaen "vetus Hol!.". Het MnlW IX,
2849, dat dit overneemt, noemt geen bewijsplaats. Heeft K. het
geabstrabeerd uit het volgende ww.?
wraecken: reiicere, repellere, improbum habere. Volgens MnlW
IX, 2850 "slechts in Noordned. geschri'ften aangetroffen". Inderdaad
zijn de bewijsplaatsen overwegend Hollands.
wrastelen, wratselen j. worstelen. Kiliaen's toeschrijving word't
bevestigd door MnlW IX, 28I8. Wratselen komt nog bij Boekenoogen
voor; 'Wraste'len bij oudere Hollandse schrijvers.
wreken j. wreycken: extorquere e manibus. Zie MnlW IX, 2867.
Ook hij Boekenoogen komt wreken, 'Wrikken nog voor. Het was
echter ook buiten Holland bekend.
wrimpen j. wrempen. Bij 'Wrempen staat "Holl. Fland." j. grijsen:
os distorquere. De enige plaats van wrempen in MnlW IX, 2869
is echter Brabants (Mar. v. Nieuw.). De vorm met i is in 'tMnI.
niet opgetekend. Kiliaen noemt die verderop "Holl. Fland." j.
grijsen: os distorquere.
wrock j. wronck: simultas. Het M nlW IX, 2887 ontleent wrock
alleen aan Kiliaen. Het Brabantse 'Wronk komt nog in het Antw.
Idiot. voor. Daarnaast kent Kiliaen ook wrong. In hoeverre wrok
(vgl. Mnd. wrok) Hollands was, valt niet te beoordelen.
De uitkomst van ons onderzoek is dus, dat van de + 465 in onze
lijst opgesomde "Hollandse" woorden, er slechts + 135 in de
Nomenclator aangetroffen worden. Deze is dus wel een voorname
bron van Kiliaen geweest, maar lang niet de enige. Uit welke andere
bronnen hij voor deze woorden geput heeft, zal wel niet gemakkelijk
te achterhalen zijn.
Ut r e c h t, Mei 1943. C. G. N. DE VOOYS
OVER DE ETYMOLOGIE VAN PUIK
Bij de bewerking van het artikel puik voor het WNT kwam ik tot
de ontdekking, dat men omtrent den oorsprong van dit - men mag
wel zeggen - typisch Nederlandsche woord nog in het onzekere verkeert.
Van Wijk en Vercoullie laten zich althans zoo uit, en Van
Haeringen geeft alleen deze aanvulling: "Uit het Ndl. ouder-eng.
puke Cfijne wollen stoP", eenzelfde opmerking als Van Wijk reeds
van den Noorw. dialectvorm pyk gaf. Daarmee wordt echter geen
materiaal ter vergelijking geboden; men ziet er alleen uit dat het
N ederl. woord een expansieve kracht heeft bezeten, wat niet behoeft
te verwonderen, als men bedenkt hoe'n algemeen gangbare handelsterm
het sinds lang is geweest.
Wel zijn de geleerden het eens omtrent de oudste beteekenis er van:
het zou eigenlijk de naam zijn voor "de (of eene bepaalde) beste soort
van laken of wol" (zie Mnl W 6, 791), en men grondt deze overtuiging
op een plaats uit het Register 1) van Aart van der Goes van het
jaar 1550, waar te lezen staat: "Dat alle de Lakenen, die binnen den
Lande van Hollandt gemaeckt werden, alle grove Lakenen zijn, behalven
de Puycken, binnen Delf gemaeckt, die in seer kleynen getale
gemaeckt, ende binnen Hollandt gesleten werden". In het glossarium
op de bekende Informacie 2) van 1514 staat p u y c k dan ook verklaard
als "zeker soort van Delftsch laken, zoo gezocht dat puik aan
de beteekenis van opperbest (eig. ",opperbest laken") is gekomen".
Die verklaring, afkomstig van Fruin, acht men tot op heden aanvaardbaar,
en men berust er in dat de geschiedenis van het woord
verder ondoorgrondelijk is.
Al dadelijk valt op te merken dat de definitie als een soort van
I) Register gehoudet1! by Aart van der Goes, Advocat van ik Staten
's Lands van Hollandt, van alle die Dachuaerden by deselve Staten gehouden ...
(1524-156d), 3, 113 Cs-Grav., 1750).
2) lnformacie up den staet ... van de steden ende dorpen van HolZant ende
Vrieslant om daernae te reguleren de nyeuwe schiltaele, gedaen in den jaere
M D X 1 v (Leiden, 1866) .
OVER DE ETYMOLOGIE VAN PUIK 175
Delftsch laken te eng is. Bij mijn plaatsen voor het woordenboeksartikel
vond ik nl. ook eenige uit het Groot Placaatboek (I, 1901 en
I, 2089), respective uit de jaren 1604 en 1637, waarin sprake is van
Utersche en van Naertsche Puycken. Weliswaar zijn die jonger dan
die uit Aart van der Goes, maar het lijkt mij toch ongeoorloofd daaruit
af te leiden dat Utersche puycken zou beteekenen "Delftsche
kwaliteit van laken die te Utrecht geweven is". Doch zoolang men
geen etymologie van puik in den zin van "laken" weet te geven, blijft
het ook gerechtvaardigd te twij felen aan die beteekenis. De omgekeerde
gang van zaken, nl. dat een oorspronkelijke opvatting "beste
kwaliteit" later inzonderheid op een soort van laken is toegepast, is
a priori toch evengoed mogelijk, en het is de moeite waard te onderzoeken,
of men langs dien weg tot een oplossing komt.
Daartoe is noodig dat men eerst een overzicht tracht te krijgen van
het beschikbare vergelijkingsmateriaal. Een met puik ongeveer gelijkluidenden
vorm vindt men op N ederduitschen bodem, waar reeds in
de middeleeuwen puck (d.i. p鹝) voorkwam. Maar het is van te
voren niet te zeggen, hoe de verhouding van dit woord tot mnl. puuc
is; men kan aan oerverwantschap denken en aan ontleening van' west
naar oost of in de andere richting. Een interessante poging tot de oplossing
van die kwestie heeft C. Walther geleverd in het Korrespondenzblatt
f. nd. Sprachforschung van 1908 (jg. 29, 74 volg.), een
studie die dunkt mij aan de opmerkzaamheid van Van Wijk en Vercoullie
ontgaan is, doch waarnaar ik bij mijn woordenboeksmateriaal
een verwijzing vond van de hand van Dr. A. Beets. Walther deelt
mee, dat hem uit Hamburg een vorm piik en een versterking daarvan
p~kfein bekend zijn, die een zeer ruime toepassing kennen. Ze worden
gebruikt "von der Kleidung ... , von einem stattlichen Hause,
einem eintr鋑lichen Gesch鋐t oder Amt". En p黭en M ann is iemand
"der gut in der WoUe sitzt, Zahlung leisten kann", en ten slotte
bezigt men het van koopwaar in den zin van "auserlesen, bester Qualit鋞".
Dat alles lijkt sprekend op het gebruik bij ons, en Walther
zegt dan ook: "P黭 wird von den Lexikographen 黚ereinstimmend
auf das ndl. puik zur點kgef黨rt, und diese Annahme ist sicher richtig,
weil es sich ndd. nicht vor 1768 (Brem. Wb.) nachweisen l鋝st,
176 J. H. VAN LESSEN
dagegen ndl. bereits seit dem Anfange des 17. Jahrhunderts". Schrijver
betoogt verder dat het woord, wellicht reeds in de 17de eeuw, als
Nederlandsche handelsterm naar Noord-Duitschland is gebracht; in
dien tijd stond de handel nl. zoozeer onder Nederlandschen invloed,
dat de correspondentie en de boekhouding vaak in die taal gevoerd
werden. Dat Richey pk niet in zijn woordenboek heeft opgenomen,
zal, zegt de schrijver, wel daardoor komen dat hij het als Hollandsch
beschouwde.
Doch wat is nu de etymologie van puik! Walther verwijst daarvoor
naar een uitgave van een gildebrief uit L黚eck door den archivaris
Wehrmann, waarin voorbeelden van mnd. puck voorkomen uit
een keur van de lakenververs uit 1500, in 1586 gerevideerd. Daarbij
wordt puck op dezelfde manier verklaard als bij Fruin: ,.Bezeichnung
der besten Art der hier verfertigten T點her". Uit het Mnd.
Wtb. deelt de schrijver dan oudere voorbeelden mee, waarin de samenst.
puckelaken (G鰐tingen, aO. 1476) en puicklacken (Wismar,
aO. 1560) voorkomen; uit L黱eburg, aO. 1432 bovendien puchlaken.
Hij concludeert daaruit dat puck een verkorting uit jonger tijd is van
de zoojuist genoemde samenstelling. Puck, puick en puch acht hij alle
bijzondere schrijfwijzen voor p鹝 (puch zou ook niets anders dan een
verschrijving voor puck kunnen zijn), en hij geeft als een soortgelijke
orthographie mnd. gelick, dat gel頺 weergeeft (blz. 76).
Tot zoover kan men het met Walther eens zijn. Om nu p鹝laken
te verklaren, vergelijkt de schrijver een Nd. ww. puken, dat o.a. bij
Richey, bij D鋒nert en bij Sch黷ze voorkomt en "klauben, zwacken,
schaben, kratzen. scharren, stochern, zupfen, auf!鰏en, mit langweiliger
M黨e etwas zu stande bringen, bei Kleinigkeiten stehlen" beteekent.
Daarbij vermeldt hij nog afpuken, pukige Arbeed, PukArbeed,
pukig, pukerig, Pukens, p黭ern, Knuppen upp黭ern en p黭erig,
alle uit de Nd. idiotica. Uit Mnd. tijd heeft Walther maar 殚n
voorbeeld kunnen vinden van het ww. p鹝en, nl. uit een Ditmarsch
historielied : "Wat in den schappen und kisten was, hebben se (t.w.
de vijanden) dar ut gepuket", en dit is door M黮lenhoff verklaard
als "weg mausen, wegstipitzen". Walther concludeert dan dat p鹝en
wel verwant zal zijn met hd. pochen en met eng. poke, en verder
OVER DE ETYMOLOGIE VAN PUIK 177
redeneert hij als volgt: Daar er in het N ederlandsch hoegenaamd geen
verwanten van puik zijn te vinden en daar bovendien de voorbeelden
in het Nd. ouder zijn dan in het Nederlandsch, zal het woord pukelaken
wel in de Sassische gewesten zijn oorsprong hebben. In diezelfde
streek vindt men ook het oudste voorbeeld van de verkorting puk
(nt uit 1586) en eerst in 1599 treft men puik in het westen aan.
(Waarschijnlijk denkt de schrijver hier aan de bewijsplaats uit Kiliaan.)
Daar de Nederlanders zich den oorsprong van het woord niet
bewust waren en het bij hen dus los van alle associaties stond, konden
zU de beteekenis gemakkef鹝 verruimen en het adjectief behalve op
koopwaar gaan toepassen op zaken in het algemeen en eindelijk zelfs
op personen en op eigenschappen. Terwijl het mnd. woord op eigen
terrein afstierf, leidde het op N ederlandsch taalgebied zoo'n krachtig
leVoen, dat het opnieuw en in gewijzigden vorm, werd opgenomen in
het eens 'Verlaten gebied: Hamburgsch pflk en Mecklenburgsch pk
zijn van dit laatste de bewijzen.
Het betoog van Walther is, hoeveel interessant materiaal het ook
biedt, reeds bij een eerste kennisneming niet te aanvaarden. Het
eerste en gewichtigste bezwaar er tegen is, dat de schrijver het M nlW
negeert. Dl. VI, waar het hier om te doen is, was in 1907 voltooid,
en het betrokken artikel puuc is stellig eenige jaren vroeger geschreven
en gepubliceerd. Toen hij zijn artikel voor den jaargang I9Q8 van
het K orrespondenzblatt maakte, had hij ruimschoots gelegenheid gehad
Verdams werk te raadplegen. En als men bedenkt hoe'n groote
waarde hij aan de prioriteit der Mnd. bewijsplaatsen hecht, is het een
raadsel, dat hij naar den ouderdom van het N ederlandsche woord
zelfs het meest elementaire onderzoek" achterwege heeft gelaten. Een
vluchtige bestudeering nu van Verdams bewijsplaatsen, die grootendeels
afkomstig zijn uit stedelijke keur- en gildeboeken, toont reeds
aan dat 1599 als oudste datum voor Nederland niet deugt, en bij
nader onderzoek blijkt, dat een plaats uit de Rechtsbronnen van
Utrecht (I, 242, 19) dateert van 1414, 殚n uit het Leid:sche Keurboek
zelfs van 1406. d.w.z. uit ouder tijd dan het oudste citaat d.at
Walther kon aanbrengen.
Doch er is meer. De bedoelde plaats uit het Leidsche Keurboek van
Tijds,chrift v. Ned. Taal. en Letterk. Deel LXIV I~
178 J. H. VAN LESSEN
1406 luidt als volgt: "Men en sel geen puuck leder schieten (d.i. uitschieten,
afzonderen), ten zeI besien wesen van den gezworen van
den ambochte" (Mnl W 6, 793), en in een aanhaling uit een hs. van
Brugman van + 1480 staat: "Daer (t.w. bij het Laatste Avondmaal)
gaf hi (Christus) puk der terwen, dat was sijn heIige
lichaem". Hieruit blijkt dat de door Walther verdedigde en tot nu toe
ook door alle N ederlandsche geleerden aangehangen stelling, dat puuc
eigenlijk een soort van laken beteekent en dat het eerst later op andere
zaken is toegepast, door de feiten niet wordt bevestigd. Weliswaar is
in de meeste andere aanhalingen in het Mnl W kwestie van wol en
van laken en wordt het woord ook na 1500 in de oudste citaten overwegend
toegepast op laken, doch een aanhaling uit 1580 spreekt b.v.
weer van puik van rogge, eri vooral de juistgenoemde plaatsen uit
1406 en 1480 blijven in hooge mate opmerkenswaard.
Een derde bezwaar tegen Walthers artikel acht ik zijn etymologische
uiteenzettingen. Wel heeft hij een aantal vormen genoemd die
naar den klank een groote overeenkomst vertoonen met het eerste lid
van p鹝elaken, maar hij laat het aan het vernuft van den lezer over,
zich een voorstelling te maken van de semantische betrekkingen dier
vormen. En dat is geen eenvoudige taak. Houdt hij p鹝elaken, voor
een samenstelling met den stam van p鹝en, het ww. dat zoo verbazend
veel beteekenissen kan hebben, doch waarvan "knijpen", "plukken"
en "peuteren" de meest karakteristieke lijken? Maar wat moet
dan de eigenlijke opvatting van het compositum zijn, als de afgeleide
"best laken" zal opleveren? "Knijp-", "pluk-" en "peuterlaken"
geven volstrekt geen zin. Moet het zijn "laken waaraan men geplozen
heeft"? Het blij ft onzeker en onduidelijk, zoodat men kan 'Zeggen dat
het Nd. er niet zoo heel veel gunstiger voorstaat dan Walther van het
N ederlandsch meent.
Doch lang v篌r Walther had een 種ederlander al over het woord
nagedacht, nl. G. L. van den Helm. Ver dam verwijst in het Mnl W
op p u u c naar diens geschrift, Proeven van Woordgronding, van het
jaar 1859. In het eerste deel, blz. 114 volg. leest men: "p u y c k. Deze
laatste vorm schijnt mij de oorsprong van nnI. puik-best wfries. puwk ...
nfries. p黭 enz ... , Weiland noemt het bijv. uw. en bijw., dit is het door
OVER DE ETYMOLOGIE VAN PUIK 179
't misbruik, niet in zijn' oorsprong. In de zamenstellingen puikbest
(enz.) ... schijnt de eigenlijke beteekenis van puik nog door, evenals
die van steen en gras in .r.teenoud, grasgroen en vele andere, en eerst
toen puyek als afzonderlijk znw. was te loor geraakt, was de weg
gebaand om er een bijv. nwo van te maken, waardoor thans het
nederl. verrijkt is met de sierlijke uitdrukkingen: "puike qualiteit",
"het puiks puik" en wat dies meer zij". En dan vervolgt Van den
Helm met een opmerking waaraan hij zelf geen waarde hecht, doch
die wellicht juist als de sleutel mag worden beschouwd tot de oplossing
van het vraagstuk: "Broe ket Closs. of north. Country words
2, 73 vergelijkt het met proV.-eng. schot. piek, the best ... , 't geen
er wel geheel vreemd aan is en verwant aan nnI. uit-pikken".
Kijkt men nl. welke beteekenissen het bedoelde Eng. znw. piek
kan hebben, dan leest men in N.E.D. "I. An act of picking; a stroke
with something pointed. 2. The picking of a quarrel (d.i. het zoeken
van een voorwendsel om ruzie te beginnen). 3. An act of choosing
or selecting; transf. that which is selected; the best or choicest portion
or example of anything; the choicest product or contents". Een
volgend artikel in N.E.D is het bnw. piek, dat gekenmerkt wordt
als "colloquial" en opgevat als een attributief gebruik van het zoojuist
vermelde znw. piek. Omschreven wordt het als "picked, chosen,
best" 3). Het behoeft, dunkt mij, weinig betoog om te bewijzen dat
deze beide Eng. woorden, die in den grond tot 殚n zijn te reduceeren,
in beteekenis en functie een zeer groote overeenkomst vertoonen met
ons woord puik, dat immers eveneens in zijn oudste gebruik substantief
is geweest en eerst later als attributief adjectief kon worden ge-
3) Van het overdrachtelijk gebruikte znw. geeft N.E.D. o.a. de volgende voorbeeloen:
,,1 might have my pick and choiee of all the ... dukes in the nation"
(ao. 1760); "You get the pick of the news" (ao. 1855); "The chiefs are the
piek and fIower of the whole Greek array" (ao. 1858); "Mamma-l wish you
would not say cthe pick of themJ ... it is rather a vulgar expres sion" (aO 1872);
"These young men ... were the very pick of the parish" (ao. 1887) ; "The lad ...
he 's the piek of the basket" (ao. 18g6). De laatste uitdrukking is, zooals blijkt,
oneigen!ijk gebruikt. - Het gebruik van het bnw. piek wordt verduidelijkt door
twee aanhalingen: "We had the piek and choiee singers of the two great operas"
(ao. 1819); "lt is the pick week of the season" (ao. 1899).
180 J. H. VAN LESSEN
bezigd. Eng. piek is in den grond een verbaal nomen bij to piek, dat
"uitpikken, uitzoeken, uitkiezen" kan beteekenen. Is een dergelijk
ww. bij puik te vinden? Ik geloof dat Walthers artikel hier hulp kan
bieden, en inzonderheid zijn Mnd. aanhaling: "wat in den schappen
und kisten was, hebben se dar ut gepuket", d.i. ",er uit gestolen", eig.
"er uitgepikt". Utepuken kent ook het MnI., juist in verband met het
drapeniersambacht. Verdam geeft 4) nI. 殚n voorbeeld, waarin het
,.uitzoeken, uitlezen" moet beteekenen : "Wie ... den anderen puucwolle
vercoopt, die op hoir selver wtghepuict is, die verboort IQ lb
ende wolle" (Leid. Keurb. 522, 4), en hij geeft zelf als omschrijving
"het "puik" uitlezen". Dat komt omdat hij utepuken beschouwt als
een denominativum van puue, en dat hebben na hem waarschijnlijk
alle etymologen gedaan. Maar utepuken voor "het puik ergens uit
halen" is een even vreemde formatie als uitmergelen zou zijn, als het
van mergel of merg was afgeleid; ik heb in 1925 reeds aangetoond
dat aan het N ederlandsch zulke vormingen vreemd zijn en dat uitmergelen
zeer waarschijnlijk geen denominativum is 5). Mij dunkt dat
mutatis mutandis hetzelfde van utepuken kan worden gezegd.
Verdam noemt in het Mnl W verder een ww. puken. dat blijkbaar
eveneens een drapeniersterm was. Merkwaardigerwijze zoekt hij de
beteekenis en den oorsprong daarvan in een gansch andere richting
dan die van utepuken: hij houdt het nI. voor een bijvorm van het zeldzame
ww. buiken "met loog wasschen". Er zijn twee plaatsen. De
eerste is uit De Gilden van Utrecht tot I528, 2, 220, 4, dateert van
1488 en luidt als volgt: "Alle lantwerck ofte stucwerck 6) zellen die
werdeyns opten touwe een loet aenslaen om te besien, of daer enige
laken onder gevonden mochten worden, dat dien drapeniere gepuket
hadde". De andere is van het jaar 1413, uit de Rechtsbronnen der
stad Amsterdam, 40, 56, 8, alwaar men leest: "Zo wie dat wolle
4) Mni W 8. 999.
S) Ts 44. I8S volg.
6) D.i. waarschijnlijk "enkele afzonderlijke ellen laken. die kleermakers of
particulieren naar den lakenscheerder brachten om geschoren te worden, in
tegenstelling met een heel stuk laken dat een koopman liet bewerken" (Mni W
7, 2369)?
OVER DE ETYMOLOGIE VAN PUIK 181
pukede, die wairs up V lb Hollans 7) van elken halven lakene. Ende dair
en zal gheen bedrach (gerechtelijk bewijs) af wesen dan der wairdeyns
wairheyt by horen eede". Bij het eerste citaat kan men over de
beteekenis van puken nog in het onzekere zijn, maar het tweede laat
geen plaats voor twij fel: puken is daar stellig "uitzoeken, schiften,
uitlezen". Trouwens nog in de 19de eeuw, en misschien ook nu nog
wel, werd puken op Zuid-Beveland gebruikt voor "graan met de zeef
schoonmaken" 8), een bereekenis die zich zeer goed uit de middeleeuwsche
kon ontwikkelen. Een eigenlijke opvatting van het woord,
nl. "met een' werptol een puntslag geven op een anderen tol die neerligt
of draait" leeft nu nog in Antwerpen 9) ; puken wordt daar nI.
als synoniem van puggen gebezigd. Een frequentativum puikelen
wordt volgens De Bo alleen gebruikt in het passivum: gepuikeld worden
wil zeggen "gekwetst worden door de doornen of rugprikkels
van den kleinen Pieterman", welke visch in het Westvlaamsch puik el
heet. Dat puike! een nomen agentis is bij puikelen en niet het ww.
een afleiding van den vischnaam, bewijzen de andere benamingen
voor hetzelfde dier, nI. puikelaar en peukelaar ; het heet blijkbaar "de
prikker" . Van puiken "prikken" komt in Vlaanderen verder nog een
nomen actionis puuk in den zin van "prik" voor 10), volgens De Bo
beteekent het ook "prik~lag van een werptol" (zie eveneens Corn.Vervl.
op p u uk) en Joos vermeldt de figuurlijke uitdrukking nen
puuk op iemand hebben "den pik op iemand hebben".
Wat nu de verdere etymologie betreft: puiken zal naast poken
staan zooals pluiken naast het verouderde zeldzame ploken (bijvormen
allebeide van Plukken). Het ww. is slechts gewestelijk binnen
het N ederlandsch taalgebied blijven leven, en daardoor staan znw.
en bnw. puik, die zulk een merkwaardige ontwikkeling hebben ge-had,
in onze tegenwoordige taal ge飐oleerd. Ik meen ze echter door
de hierboven gegeven uiteenzettingen "op hun hoefslag" te hebben
7) D .. i. "die sta daarvoor in op straffe van een boete van vijf pond Hollandseh"
(zie Mnl W 9, 1761 op waren (I), lI, 1).
8) N. Ned. Taalmag. 2, 231 (a o. 1855).
9) Corne1issen en Vervliet, Idioticon v. h. Antw. Dialect, op puk e n.
IQ) Zie bij Joos (Waasch Idioticon) het voorbeeld: "Als gij mij blijft plagen,
zal ik u 'nen puuk met mijn penne geven".
182 J. H. VAN LESSEN
"gezet". De bij WaIther genoemde Nederd. woorden die van den
wortel p鹝 zijn gemaakt, zullen stellig nauw verwant zijn met de N ederlandsche.
Alleen is de beteekenis in het oosten eenigszins anders
dan hier te lande: naast "stooten" en "poken" komen nl. opvattingen
voor als "knijpen", "plukken" en "peuteren". Zooals ik tevoren al
opmerkte, geven die minder houvast ter verklaring van ndl. puik en
ndd. p鹝, en het is reeds om die reden meer aannemelijk dat puik
als drapeniersterm van Nederland naar Neder-Duitschland is verhuisd,
dan andersom. Maar ook een ander feit wijst hierop, ni. dit, dat het
gebruik van puuc in het Mni. zooveel ruimer was dan dat van p鹝
in het oosten; het werd immers ook toegepast op andere waren dan
op laken? En de geschiedenis der lakenindustrie kan deze kwestie
nog verder adstrueeren: immers deze nijverheid is in Vlaanderen
ouder dan in het Nederduitsche gebied. Ook in Holland zal het woord
pas zijn intree hebben gedaan, toen de uitgeweken lakenwevers uit
het zuiden er zich kwamen vestigen.
N u blij ft echter tegen deze etymologie een bezwaar, dat ik niet
geheel uit den weg kan ruimen: het onzijdige geslacht. Hoe gewoon
dit nI. ook is van nomina actionis die behooren bij ww. met een praefix,
zooals bedrijf, bestuur, betoog, bewind, ontbijt, onthaal, verdriet,
verhaal, vertier, vertoon, vertrek, als ze van enkelvoudige ww. zijn
gevormd, zijn ze bij mijn weten altijd mannelijk. Men zou dus de en
niet het puik verwachten. Bekijkt men de aanhalingen bij Verdam,
die het woord ook in het Mnl. als onzijdig beschouwt, dan ziet men
dat in vele omtrent het geslacht niets blijkt: behalve een massa gevallen
waarin sprake is van puuc wolle of puuc laken, leest men o.a.
,,3 groen laken puycks"; "dat men alle puken doncker blaeuwen
sel"; "ende wat puken dat men ander verwe gheven wil"; "dat hi
puuc uter stede ghevoert of vercoft hadde" ; "dat sij puuc gheworpen
oH ghemaect hebben"; "so wat halve laken dat men van puyck ...
maken sall enz."; "Sege1ye van laickenen ... ; van een oude keur ofte
puyck 11) 2 st." Bij het eerste citaat teekent Verdam aan: "de gen.
IIj Deze laatste plaats is die uit de lnformaeie van 1514, waarbij Fruin zijn
verklaring gaf. Mij dunkt dat ze ook om een andere reden merkwaardig is:
puik staat hier in .verbinding met keur, dus ongeveer zoo als eng. piek and
choiee, en wordt dus mi5schien nog in zijn eigenlijke opvatting gebezigd.
OVER DE ETYMOLOGIE VAN PUIK 183
is niet geheel duidelijk, maar in geen geval wordt het woord hier als
bnw. gebruikt". Mij dunkt dat zonder twijfel bedoeld is "drie stukken
groen laken van de beste kwaliteit, van de eerste keur".
Wat hier ook van zij, in al de bovengenoemde aanhalingen kan
puuc evengoed mannelijk als onzijdig zijn. Dan vindt men herhaaldelijk
ghien puuc, een puuc, enich puuc in den accusatief, doch volgens
Franck (Mnl. Grammatik) zijn die vormen bij een masc. mogelijk 12).
In een aanhaling van 1420 leest men: "Gelevert voir minen gen. here
een zwart puyck, dair of te maken des hij behoefde Ghyot sinen camerlinc".
Een onverbogen vorm van het masc. adjectief in de sterke
verbuiging nu, is in goed Mol. heel gewoon: men leest niet alleen
een wijs man, maar ook een staere wint 13). Zoo moet men concludeeren,
dat uit Verdams voorbeelden geen bewijs is te halen voor het
neutrale geslacht van puuc; daarom lijkt het niet ongeoorloofd het
woord voor oorspronkelijk masc. te houden. Maar hoe dan ons neutrum
te verklaren, waarvan men de oudste ondubbelzinnige voorbeelden
kort na 1600 vindt ? Naar analogie van het beste? Onder
invloed van het zeer veelvuldig gebruikte diminutivum het puikje?
Het is niet te zeggen 14).
Nog enkele punten wil ik hier aan de orde stellen. In de eerste
plaats de samenstellingen met puik. In de middeleeuwen kwamen
puuclaken en puucwolle, een enkele maal ook puucleder al voor.
Daarbij zal het eerste lid stellig moeten worden opgevat als het verbale
znw.; puuclaken is geheel synoniem en gelijkvormig met cuerlaken,
dat bij Stallaert (2, 66b) gevonden wordt en "fijn Brugsch
laken", eig. "keurlaken", "laken dat uitgekozen is" beteekent 15).
Doch toen eenmaal het type van puuc in compositie bestond, is er,
inzonderheid in de dichtertaal van de 17de tot de 19de eeuw, een
buitensporig gebruik van gemaakt. Bij het woordenboeksmateriaal
heb ik 62 zulke samenstellingen geteld en daarvan zijn er 16 voor het
eerst bij Vondel aangetroffen. Puikdichter, puikjuweel, puiksieraad
12) Zie aid., ?225, Up een dach en ?227. 13) Franck, a.w. ?198.
14) Dr. Heeroma meent dat puik misschien van geslacht is veranderd onder
invloed van het vaak synonieme puiklaken.
IS) Verdam geeft verder coorboeke "uitgelezen beuk", coorboom, -eike, -hout,
en verwijst op co 0 rei kenaar mnd. korvisch "auseriesener fisch".
184 J. H. VAN LESSEN, DE ETYMOLOGIE VAN PUIK
en sommige andere hebben een zekere beruchtheid gekregen; het
meest van allen stellig de puikPo雃t I Maar bij die dichterlijke clich閣oorden
vergelijkt niemand het eerste lid meer met het synonieme
keur: men houdt het voor het bnw. puik.
Dan zijn er de composita met een adj. als tweede lid, zooals puikbest,
-goed, -schoon en in Groningen puukvet, in de verbinding
'n puukvette kou. Ik heb ze opgevat als koppelingen en het eerste lid
beschouwd als een bijwoord. Maar misschien is er ook iets voor te
zeggen om in puik met Van den Helm het znw. te zien, puikbest te
vergelijken met vormingen als steenkoud en het dus te interpreteeren
als: "zoo best als puik". Hoe dit ook zij, in elk geval heeft het eerste
lid thans geen andere dan een versterkende beteekenis, evenals in
Vlaamsch piekebest, dat voorkomt in de verbinding op iftijn pieke?
beste 16).
Wat eindelijk het gebruik als bnw. betreft: als praedicaat is het
voor het eerst aangetroffen in een brief van Hooft uit het jaar 1630:
"Om dat dierghelijke (wijn) te hoof gedronken wort, ende lichtelijk
pujk te bekomen is". Het oudste geval waarin men puik als een attributief
adj. zou kunnen opvatten, komt voor in 'een brief van Mr.
Adriaen van der Goes 17): "Puyck somergerst" ; het dateert van
1671. Het zal wel niet toevallig zijn dat deze beide nieuwigheden het
eerst opduiken in brieven: de briefstijl is gewoonlijk ongedwongener
dan die van het litteraire proza en staat dichter bij de spreektaal,
waaruit het gebruik stellig is voortgekomen.
In het voorgaande meen ik te hebben aangetoond dat er reden is
om aan de gangbare omschrijving van puik in zijn oudste opvatting te
twij felen, omdat een andere voorstelling van de ontwikkeling der
beteekenissen niet alleen logischer is, maar ook een mogelijkheid
biedt om het woord etymologisch te verklaren.
Leiden, 1944/1946. J. H. VAN LESSEN
16) De Bo. Dit piek, dat men ook vindt in ons aan het Duitsch ontleende piekfijn
(hd. piekfein is op zijn beurt aan het Nederd. overgenomen), kan heel
aardig ter adstructie van de hier gegeven etymologie dienen. N d. piek wordt
nI. omschreven als "das Beste in seiner Art" (Brem.-Ns. Wtb.) en men brengt
het in verband met fr. piquer. Verg. verder de uitdrukking 't is fijne pik, waarvan
het subst. evenzoo 'bij pikken zal behooren, als puik bij puiken.
17) Briefwisseling 2, 184-
HET WOORD VERDIEPING
Dat dit woord, in de bouwkundige beteekenis, die het uitsluitend
in onze taal heeft, verklaring behoeft, zal niemand betwisten. Woorden
als Fr. 閠age, D. Stock(werk), Geschoss, E. floor en (met meer
moeite) story, Zw. vaning laten zich verklaren (grootendeels uit den
houtbouw), maar dat men een op aanmerkelijke hoogte boven den
beganen grond gelegen bouwdeel een "verdieping" noemt?
Taalkundige en architectuurhistoricus zullen moeten samenwerken
om hier licht te verschaffen. Mijnerzijds een poging:
Sinds wanneer is het woord in den bedoelden zin gebruikelijk? Over
het Mnl. kom ik straks te spreken. Eerst iets over de I7e eeuw. Het
trof mij, dat verschillende I7e-e. werken over bouwkunst het niet
kennen. Zoo lees ik nog bij W. Goeree 1) : "men trekt de zijdelmuren
op tot d'eerste stadie" en, een weinig verder, "tot de tweede .stadie".
Com. Danckerts, in het 2e deeltje 2) achter zijn bekende "Verhandeling
van de vijf orderen" bespreekt de "Ghestalte en verdelinge der
zalen, voor-kameren en kameren van de eerste sta g i e of v i e rkan
ten, welke overwelft sullen sijn: ... de zalen ... van 't eerste
v ier kan t ... sul1en overwelft wesen ... Der Kameren hooghte van
't tweede v ier kan t zullen (en hier duikt ons woord op) een sestedeel
minder verdiePingh hebben als de onde:r:ste kameren". Wij zien
hier dus "verdieping" slechts in abstracto gebezigd en niet in de bet.
"閠age". Iets verder lezen we bij Danckerts dan weer: "En willende
boven het tweede v ier kan t maken een Attische of derde v i e rkan
t".
Ik moet hier dadelijk bij voegen, dat in de beschrijving van het Amsterdamsche
stadhuis 3) het woord in onzen zin wel voorkomt, b.v. als
bijschrift op pI. VI. "Grondtekening der onderste verdieping".
1) De Algemeene Bouwkunde volgens d'antyke en hedendaegse manier. (Amsterdam
1681, latere druk 1705), blz. 145.
2) Inhoudende de kunst van wel te bouwen, door den heer de Muit. In "
nederduyts overgeset door C. D. (Amsterdam 1646) blz. 9-11.
3) Bouw-, schilder- en beeldhouwkunst van het stadhuis te A. (bij J. Covens ...
1661).
Ie6 E. J. HASLINGHUIS
Geeft een en ander recht tot de veronderstelling, dat in de 17e eeuw
dit woord nog ongewoon was? Voor de beantwoording daarvan zou
men over een groot aantal plaatsen, vooral ook uit de 16e eeuw, moeten
beschikken. De redactie van het Woordenboek bevindt zich misschien
in die gunstige conditie?
Wenden we ons nu tot de bouwgeschiedenis van het Nederlandsche
koopmanshuis. Het is bekend, dat dit in de handelssteden, ook in
aangrenzende gebieden als Noord-Duitschland en Noordwest-Frankrijk,
bestond uit een zeer hoog voorhuis (oorspr. houtbouw, doch op
den duur met steenen zijmuren), waarachter een op- en een neer- of
onderkamer, die samen de hoogte van het voorhuis innamen. Boven
het voorhuis bevond ( en) zich de bergzolder(s). Bleek uitbreiding van
woonruimte noodig, dan kon men die vinden door het bouwen van een
achterhuis, doch, waar bouwgrond binnen de wallen veelal schaarsch
was, moest men die hoogerop zoeken. Zoo moeten in de 16e eeuw
reeds tal van zulke huizen een bewoonde 閠age gehad hebben (gelijk
die bij de vorstelijke en heerlijke huizen, van een ander type, gewoon
was). Op den duur bleek ook dit niet voldoende en, daar men de voor
het bedrij f noodige pak- en bergzolders niet wilde opofferen, was men
gedwongen de ruimte te nemen ten koste van het onder die 閠age gelegen
hooge voorhuis: men ging dus dieper, beschouwd van die woonruimte
uit. Dat in de 18e en 1ge eeuw op groote schaal zulke "insteken"
en "entresols" zijn gemaakt, daarvan getuigen nog tal van
huizen, ook in Amsterdam. Maar is het al niet vroeger, b.v. in de 16e
of 17e eeuw gebeurd? Zeker is, dat in steden als Bremen, Hamburg,
L黚eck reeds vroeg "hangkamers" in het hooge voorhuis zijn getimmerd.
Architect A. A. Kok te Amsterdam, wien ik over dit onderwerp
schreef, antwoordde mij, dat hij, op grond van zijn bezoeken, verbouwingen
en restauraties "in oude woonhuizen van v篌r afgerond 1650".
tot de conclusie is gekomen, dat de woonruimte zich beperkte tot het
voorhuis met het onderhuis en een opkamer. "Daarboven waren geen
kamers, uitsluitend ledige zolders",
Maar hier moet ik toch een vraagteeken zetten achter het jaartal.
HET WOORD VERDIEPING 187
Als men vroeg-17e eeuwsche gevels gelijk bN. die (1615) van H. de
Keyser aan den o. Z. Voorburgwal of het ontwerp van denzelfde
voor het (verdwenen) huis van Hans van We1y4), om er maar een
paar te noemen, in oogenschouw neemt, dan kan men, ook rekening
houdend met latere wijzigingen, achter de ordonnantie (vensters,
pilasters, lijsten) der eerste "stagie" moeielijk enkel pakhuisruimten
aannemen. Deze kruiskozijnen kunnen slecht gediend hebben voor
pakhuisvensters. Ik meen dan ook, dat in het begin der 17e eeuw
bewoning van de eerste "stagie" niet zeldzaam was.
Slothouwer (a.w. blz. 25) vermeldt het doortrekken van insteekkamers
tot aan de voorzijde van het huis "zooals men dit nog aan
enkele huizen vinden kan", en zeer leerzaam is zijn afbeelding (blz.
26) van een gevel en een doorsnede, behoorende bij een ontwerp van
1678 (bewaard in het Gemeente-archief), waaruit men ziet, hoe uit
het hooge voorhuis met zijn g1"00tendeels houten pui, een kamer (met
schoorsteen), als het ware, "genomen" is, waarvan de vloer aanmerkelijk
dieper ligt dan van de achterliggende woonkamer.
Mocht deze mijn opvatting onjuist blijken, dan zou ik mijn stelling
verplaatsen naar de Middeleeuwen. Uit de in het Mnl W s.v. aangehaalde
plaatsen kies ik:
Rek. v. Zierikz.. 155, II3a: Soo wie verdiePinge getymmert hebben,
die sullen decken met harden dake.
T.z.pl. 190, 109: Dat die huysen souden hebben steenen zijtmuren
ende achter steenen ghevelen ende een verdieping van 2 voeten ende
niet daar beneden (d.w.z. niet lager zullen komen dan ... )
Keurb. van Haarlem 67: ... of wat filiersolre gheen verdiepinghe en
hevet ... (deze plaats dateert van 1404-1448).
Blijkbaar heeft de "verdieping" hier met het dak en den dakzolder
(vliering) van doen. Indien wij nu de verklaring in De Bo's Westvl.
Idiot., waarnaar Verdam verwijst:
"de muren van een huis, dat maar 殚n zoldering heeft, rijzen ge-
4) Zie D. F. Slothouwer. Amsterdamsche huizen (1928) pI. VI en blz. 28 en 30,
en verschillende vroeg-17e-eeuwsche gevels in het grachtenboek van Caspar
Philips.
188 E. J. HASLINGHUIS
woonlijk nog eenen voet of twee hooger dan die zoldering, zoo danig
dat het dak aan de zoldering niet raakt: dit bovendeel van die muren
heet ook verdiep of wasoening"
stellen naast hetgeen door verschillende schrijvers over het Saksische,
Nederduitsche enz. en het Noord-Fransche (Normandische) huis is
opgemerkt, dan verkrijgen we 'een inzicht in de beteekenis-ontwikkeling
van ons woord.
O. Lauffer deelt in zijn studies (o.a. over het Frankfortsche huis)
mee: "Das Obergeschoss wurde z.T. durch das Einziehen von Sen kb
a I ken in die daf黵 h鰄er angelegten R鋟me gewonnen, dann aber
als selbst鋘diges Stockwerk zwischen Erdgeschoss und Dachboden
eingeschaltet" 5).
Het in de voetnoot hieronder genoemde werk van Pries bespreekt
ook den woningbouw langs den Nederrijn, in Brunswijk, Hannover,
Oldenburg en Holland en merkt op: "Bei dies er Bauweise sind oft
die Deckenbalken nicht auf die Wandr鋒men gelagert, sondem wie
bei einer Sen kb alk en 1 ag e auf die Wandriegel oder mit den
Enden durch Wandst鋘der gestreckt". Ook W. Pessler 6) behandelt
deze "Senkbalken", waarmede de hoogte van de "Diele" (te vergelijken
met ons Voorhuis ) "emiedrigt" werd.
Ik kan in technische details (waarover men Ostendorf's Geschichte
des Dachwerkes raadplege) niet treden, en beperk mij ertoe te
zeggen, dat het een daktype betreft waartoe onze zolderkappen-metkorbeels
behooren, die den zolder o.a. bruikbaar maken voor bewoning.
Waar ik de aandacht op wil vestigen, is, dat in al deze beschrijvingen
sprake is van "senken", "emiedrigen", een "zakken" of dieper
gaan dus.
Wenden we ons thans naar onze zuiderburen, dan vinden we in
N.W.-Frankrijk, bijz. in Normandi? oude huizen die zeer veel gemeen
hebben met ons N ederlandsche stadshuis. Wat de "閠age" betreft
schrijft o.a. Hual'd 7) :
5) Aangehaald bij J. F. Pries. Entwickl. d. Mecklenb'Urger Niedersachsenhauses
(1928), blz. 18.
6) Das alts鋍hsische Bauernhaus.
7) L'art en Normandie (1928), blz. 'SS.
HET WOORD VERDIEPING 189
"Pour agrandir la maison en hauteur, on augmenta Ie nombre des
閠ages et on abaissa Ie plancher sup閞ieur, afin de rendre Ie comble
habitable", Enlart 8) wijdt aan dezen "comble en surcro顃" enkele
regels: "Tegen 1400 trok men, om de dakruimte beter bewoonbaar te
maken, deze hooger op boven lage wanden, die niet de hoogte van een
閠age hebben" (In rverdere ontwikkeling zijn hieruit in de 17e eeuw
de "mansardes" van het naar Mansard geheeten dak voortgekomen).
In het uitvoerige, zeer gedocumenteerde werk, dat comm. R Quenedeyaan
de behuizing in Rouaan 9) heeft gewijd, wordt de bedoelde
constructie nauwkeurig beschreven en toegelicht. Mijn doel zeer treffend
is deze zinsnede. van Quenedey: "Fourneau, qui a 閏rit son
trait?de charpenterie ?la fin du XVII Ie si鑓le, l'indique comme
ayant exist?un peu partout et sp閏ifie m阭e qu'on l'appelait surcroix
en Normandie, r a val e men t ?Paris, et exhaussement dans les
autres provinces".
"Ravalement" - ik spatieerde het woord (gelijk de vorige spatieeringen
van mij zijn) - dit is juist het begrip, dat aan ons "verdieping"
beantwoordt; het is een af!. van "ravaler" in de (verouderde)
bet. van "faire deseendre" (Hartzfeld-Darmesteter). Ook Parijsche
huizen hadden dus een "verdieping".
Conclusie: Verdam (MnlW t.a.p.) zegt ten onrechte, dat men bij
dit woord "verdiepen" wel als "verhoogen" zal moeten opvatten. Het
moet uit een constructieve bijzonderheid van het overzolderde middeleeuwsche
woonhuis of van het (latere) hooge voorhuis worden verklaard.
Ut r e c h t, September 1944. E. J. HASLINGHUIS
8) Manuel d'arch閛logie 1I, blz. 58 V.v.
9) L'habitation rouennaise (1926), blz. 213 v.v.
IO) Het is opmerkelijk, dat volgens Quenedey (bli. 3IO) het woord "solier"
(= zolder, vertrek onder de dakkap) al "vrij vroeg" de bet. "閠age" kreeg.
Een rekening van ?1565 geeft hem aanleiding tot de verklaring: " ... la notion
de situation s'閠ait bien affaiblie au XVIe si鑓1e pour que l'on d閟ignat sous
Ie nom de soliers des locaux situ閟 au bas de la maison".
NOGMAALS LUKRAAK
In Ts 63, 153 heb ik lukraak verklaard als een elliptisch zinnetje:
luk, raak, d.w.z. is er luk dan is er raak, heb je geluk dan tref je
doel. Sedertdien heb ik verschillende paraBel gevormde uitdrukkingen
gevonden en ik wil deze hier nog even naar voren brengen,
eensdeels ter versteviging van mijn hypothese, anderdeels omdat,
naar het mij voorkomt, de bedoelde uitdrukkingen tot dusver verkeerd
zijn verklaard. Allereerst dan rust roest (sedert A. v. d. Venne,
aO. 1635), waarnaast uitvoeriger vormen voorkomen als rust ick, soo
roest ick (bij R. Visscher, Sinnep.). Dit loopt dus volkomen parallel
met lukt het zo raakt het naast lukraak. De betekenis van rust roest
zal dan ook niet zijn "rust is roest", zoals WNT 13, 821 wil, maar
"waar rust is, is roest" of "als er rust is, komt er roest". Ook
Stoett (Spreekw. nO. 1964) schijnt, evenals het WNT, in rust roest
een gelijkstelling van twee begrippen te zien, alhans hij citeert ten
onrechte als parallelvoorbeelden bv. Ehestand, Wehestand, Schwiegermutter,
Tigermutter, e.d. Wel komt daarentegen voor vergelijking
met rust roest, en dus ook met lukraak, in aanmerking de
eveneens door Stoett geciteerde uitdrukking vrijheid bly'heid, immers
ook hierbij moet men wel denken aan een betekenis "als er
vrijheid is, is er blijheid". Tenslotte kan waarschijnlijk nog als
parallel genoemd worden goedkoop duurkoop, "als het goedkoop is,
is het duurkoop". Alleen bestaat de elliptische zin hier dan niet uit
twee znw., waar uit twee bnw.
De meer uitgebreide uitdrukking lukraak boter in de as, die vooral
bekend is uit Bredero's Stommen Ridder vs. 1950, is indertijd.
door Oudemans, met voorzichtige instemming geciteerd in WNT
8, 3312, verklaard door de toelichting "Bij het droopen van vleesch,
dat aan 't spit werd gebraden, was het bij een onhandigen kok
licht lukraak de boter de asch", waarbij lukraak dan opgevat wordt
als "in 't wilde weg". Ook dit lijkt mij bij nadere overweging niet
juist. Naast boter in de as kan men uitdrukkingen plaatsen als het
HEEROMA, NOGMAALS LUKRAAK 191
vet loop; in de as (Geuzenliedboek 2, 83, aO. 1600), de spillen vallen
in de as (zie WNT 14, 28II, sedert de 16de eeuw), het sPit ligt in
de as of is in de as gewend (zie WNT 14, 2857, eveneens in de 16de
eeuw). Al deze uitdrukkingen betekenen "de zaak is verknoeid, we
hebben pech, het loopt mis". Lukraak, boter in de as kan men dus
weergeven met "heb je geluk dan is het raak, heb je ongeluk dan
is het mis", of korter "bij geluk raak, bij ongeluk mis", of nog korter
"raak, mis". Dit past ook uitstekend in het verband bij Bredero.
Modde van Gompen heeft het over dokters, die er allemaal verschillende
theorie雗 op na houden, maar er geen van allen het rechte van
weten: "Genomen of de beste van allen jou pols voelt of sy jaecht
of slaet, Soo ist noch lock raeck, boter in de as, of hy raet of niet
raet". Ze bedoelt dus ,,'t is een kwestie van goed of slecht geluk, 't is
maar een gokje". Van handigheid of onhandigheid is hier geen
sprake, alleen maar van "stom geluk"!
K. HEEROMA.
HEM VERZIEN
Onder de nagelaten aanteekeningen van dr. J. B. F. van Gils, gepubliceerd
in dezen jaargang, betreft er eene (blz. 37) de uitdr. hem
versien = maken dat men weg komt.
Ik zou, voor de verklaring hiervan, willen verwijzen naar een
Spaansche, door studenten aan de kloostertaal ontleende, uitdr. : provederse
= naar het geheim gemak gaan (uit: provederse de sus
necesidades; Lat. de suis necessatibus sibi providere). De Lat. uitdr.
is te vinden in liturgische boeken i.v.m. den koorzang der kanunniken,
wien een kortecpauze gegund wordt om zich te verwijderen. Zie hiervoor:
H. Gavel in: Homenaje ofr. a Mmendez Pidal (1925), I.
E. J. HASLINGSHUIS
De Redactie maakt gaarne van de gelegenheid gebruik om den lezer
attent te maken op een kort artikel van Prof. Dr. A. van Loey in het
Belgisch Tijdschrift voor Philologie en Geschiedenis XXIII (Brussel
1944), Middelnederlandse kanttekeningen V:I "Mnl. hem versien",
waarin deze, onafhankelijk van Dr. van Gils, Enklaar's verklaring van
de uitdrukking verbetert.
INGEKOMEN BOEKEN
Emile Zola's letters to J. van Santen Kolff. Edited by ROBERT
]UDSON NIESS - Washington University Studies, new series Language
and Literature nr. 10. May 1940. 8? (xv, 57 pp.). Price $ 1.-.
Bijdragen en mededeelingen der dialecten-commissie van de Koninklijke
N ederlandsche Akademie van Wetenschappen te Amsterdam.
Amsterdam, N.V. Noordhollandsche Uitgevers Maatschappij. 1946.4?
VII. Studies over het Achthuizens dialect door Dr. A. WEYNEN.
Uitgeg. met steun van de Katholieke Wetenschappelijke Vereeniging
en van de Hollandsche Maatschappij der Wetenschappen.
(83 blzz.). Prijs: ing. f 2.25?
VIII. Oost-Noordbrabantsche dialectproblemen. Lezingen, gehouden
voor de dialectencommissie der Koninklijke N ederlandsche
Akademie van Wetenschappen op 12 April 1944 door
Dr. A. WEYNEN, J. M. REUDERS en Prof. Dr. JAC. VAN
GINNEKEN. (66 blzz.). Prijs: ing. f 2.-.
Toponymie van Noorderwijk door Dr. J. VAN HELSEN - Nomina
Geographica Flandrica, Studi雗 en monographie雗 over Vlaamsche
plaatsnaamkunde. Uitgegeven onder leiding van Prof. Dr. H. J. van
de Wij er. Monographie雗 lIl. 's-Gravenhage, M. Nijhoff, 1944. 4?
(214 blzz.). Prijs: ing. f 8.-.
Dat boec der minnen (Die Rede von den 15 Graden). Proefschrift
... Leiden 13 Maart 1946 door J .. M. WILLEUMIER-SCHALIJ, Leiden,
E. J. BriIl, 1946. 8?(CXXXIV, 76 blzz.). Prijs: ing. f 6.-.
Dr. \711. H. BEUKEN. Ruusbroec en de middeleeuwse mystiek.
Utrecht-Brussel, Uitg. Het Spectrum, 1946. 8?(118 blzz.). Prijs geb.
f 3?0?
Het Naembouck van 1562. 2e druk van het Ned.-Frans woordenboek
van Joos Lambrecht. Uitgeg. door R. VERDEYEN - Biblioth鑡ue de
la Facult?de Philosophie et Lettres de l'Universit?de Li鑗e, fase.
XCVIII. Li鑗e etc., 1945. 4?(CXXXI, 258 blzz.). Prijs: ing.
frs. 175.-.


TIJDSCHRIFT VOOR
NEDERLANDSCHE TAAL- EN LETTERKUNDE

TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSCHE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSCHE LETTERKUNDE TE LEIDEN
VIER EN ZESTIGSTE DEEL
\~.In.~~
LEIDEN
E. J. BRILL
1946
Printed in the Netherlands
INHOUD
ARTIKELEN:
GlLSt, Dr J. B. F., VAN, Taalkundige opstellen
I. Bijbelsche namen bij Cornelis Everaert
I. Syban, Anam, Peredicxcion
2. Ecclesiasticus-Ecclesiastes
11. Oliecruce
111. Thiende schuer .
IV. Hem versien . .
V. Tintelteelken . .
VI. Enkele aanteekeningen
Spiegel der Sonden"
I. Begherte
2. Hovescheit
bij Verdam's uitgave van "Die
3. "Sine handen te hem wert bogen" .
4. Habundament . . . . . . . . . .
5. Crigelic . . . . . . . . . . . . .
HASLINGHUIS, E. J., Het woord verdieping
-, Hem versien . . . . . . . . . . . .
HEEROMA, K., Naar aanleiding van grunjer
-, De ou-diftongering in het Nederlands .
-, Nogmaals lukraak . ........ .
KNUTTEL, J. A. N., Van den Levene ons Heren
KRUYSKAMP, C., Banjer, banjerheer, banjaard
-, Quoniam ............... .
LESSEN, J. H. VAN, Over de etymologie van puik
MAK, J. J., Mondeling overgeleverde kerstliederen
MULLER, (In Memoriam J. w.), door de Redactie
PETERI, B. H., Over Esmoreit . .
STAPELKAMP, CH., Imbeer-dambeer ...... .
BI 晻
31
33
34
36
37
38
39
4?
41
42
43
185
191
44
121
19?
81
51
55
174
97
I
3
57
VI INHOUD
BI ...
VOOYS, C. G. N. DE, Tekstverbetering in de "Esmoreit".. 29
-, Bijdragen tot de middelnederlandse woordgeografie en
woord-chronologie
IX. De "Hollandse" woorden bij Kiliaen (vervolg) . . 142
VREESE, A. L. DE, Het "Salve Regina" van Jan van Hulst 107
BOEKBEOORDEELING:
HEINRICH B跮D, Volk und Sprache im n鰎dlichen Westfalen.
Westf鋖ische Ortschaften im Spiegel ihrer Sprache
(K. HEEROMA) . . . ???0 : 0 ??0 ?0 ??0 晻 60
]ULES DELATTRE, De invloed van het Spaans en het
Portugees op de Westeuropese talen (R. VAN DER MEULEN) 64
Obituaire du monast鑢e de Groenendael dans la for阾 de
Soignes, publi?avec une introduction et des notes par
MARC DYKMANS S. ]. (Go 1. LlEFTINCK) ?0 0 晻 0 o. 65
]. M. HOEK, De Middelnederlandse vertalingen van Boethius'
De Consolatione Philosophiae, met een overzicht van
de andere Nederlandse en niet-Nederlandse vertalingen
(K. HEEROMA) 0 0 0 晻晻 0 ?0 0 晻 0 晻?o. 70
DIRCK VOLKERTSZOON COORNHERT, Studie over een nuchter
en vroom Nederlander, door H. BONGER (A. ZI]DERVELD) 75
Orbis artium en Renaissance. I. Cornelius Valerius en
Sebastian us Foxius Morzillus als bronnen van Coornhert,
door Go KUIPER (A. ZI]DERVELD) 0 0 0 0 0 ?0 0 ?晻 77
Ingekomen boeken 0 0 ?0 ?0 0 0 0 0 0 0 0 ?0 ??0 192
De Redactie heeft voor het citeeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandsche philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandsche Taal
M nl W - Middelnederlandsch Woordenboek
Med NA, Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
M ed V A - Verslagen en Mededeelingen Kon. Vlaamsche Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TT L - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvensche Bijdragen
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
N eoPh - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveeren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereischte porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeeling, moeten worden gezonden
aan den Secretaris der Redactie, Dr. G. I. LIEFTINCK,
\Varmonderweg 17 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts
殚n kant van 't papier) overgetikt en persklaar in te zenden.
~~~--------------------------------------
E. J. BRILL UITGEVER LEIDEN
Eenige belangrijke uitgaven uit 1946:
DAVID, M., en B. A. VAN GRONINGEN: PapyroJogical primer.
English edition. XII + 40 + 172 blz., 6 facs., 2 krtn. f 10.50
DREWES, G. W. J.: Eenvoudig hedendaagsch Javaansch proza, bijeengebracht
en van een woordenlijst voorzien. 2 dln. 1. Tekst. X +
182 blz. ge飈l. Il. Woordenlijst. VI + 106 blz. f 9.50
HELSDINGEN, W. H. VAN: De plaats van Nederlandsch-Indi?in
het Koninkrijk. Stemmen van overzee. 2 dIn. VIII + 308; VIII +
128 blz. Tezamen f 8.50
KETNER, F.: Handel en scheepvaart van Amsterdam in de vijftiende
eeuw. XVI + 224 blz., 42 tab., I krt. geb. f 12.-
PIETERS, J. TH. M. F.: Cratinus. Bijdrage tot de geschiedenis der
vroeg-Attische oomedie. XII + 224 blz. f 6.-
POTT, P. H.: Yoga en Yantra in hunne beteekenis voor de Indische
archaeologie. XVI + ISo blz. met tekstfig., 15 pI. en 3 uitslaande
tabellen f 6.-
PROPERTIUS, SEX.: Elegiarum liber I (Monobiblos). Cum prolegomenis,
conspectu tibrorum et commentationum ad IV libros Propertii
pertinentium, notis criticis, commentario exegetico edidit P. J.
Enk. 2 vol. I. Prolegomena et textus. XII + 164 blz. II. Commentarius.
VI + 210 blz. Tezamen f 11.-
SCHAERER, H.: Die Gottesidee der Ngadju Dajak in S黡-Bomeo.
VIII + 236 blz., 36 afb. op 26 pI. (ged. gekl.), 13 tekst fig., I krt.
f 10.-
SCHILFGAARDE, P. VAN: De zin der geschiedenis. Een wijsgeerige
bespreking van den gang der mensheid. J. Grondslag. VIII +
328 blz. geb. f 10.-
VIXSEBOXSE, J. : Een Hollandsch gezantschap naar China in de
z-eventiende eeuw (1685-1687). VI + 130 blz. f 6.-
VOGEL, J. PH.: De zegelring van R醟sjasa, door Wisj醟hadatta.
Indisch toonee1spe1, uit Sanskrit en Pr醟rit in .het Nederlandsch vertaald.
VIn + 120 blz., 8 pl., 19 tekstversieringen, geb. f 15.-
MEDE VERKRIJGBAAR DOOR BEMIDDELING VAN DEN BOEKHANDEL
201838_013
_tij003194601
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 64
SUBAEGIDEPALLAS
F T TUTA