Deel LXXIV Aflevering 1
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1956
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
•
Dr. A. C. BOUMAN Dr. F. H. K KOSSMANN
Dr. C. C. DE BRUIN
Dr. G. A. VAN Es
Dr. K HEEROMA
Dr. G. G. KLOEKE
Dr. G. I. LIEFTINCK
Dr. P. MINDERAA
Dr. F. DE TOLLENAERE
S eer.,' Dr. C. KRUYSKAMP
Het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde" verschijnt
in afleveringen van 80 bladzijden, 4 afleveringen vormen een jaargang.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt f 15.-, voor leden van
de Maatschappij f 12·50.
INHOUD
STRACKE, D. A, S.J., Over de Reinaertproloog van hss. A en F. I
BOEREN, P. C., Wederom nieuws over Jan van Stijevoort? 17
Es, G. A. VAN, Concurrenten van "doe" en "als" in de functie
van aspectische voegwoorden 20
SMET, G. DE, Invloed van Junius' Batavia op Kiliaans Woordenboek.
44
HEEROMA, K, Mnl. geëeut. . 59
TOLLENAERE, F. DE, Droochscote - veije scote 62
DREWES, J. B., Zijn biechtvader bepissen onder de galge 64
BOEKBEOORDELINGEN:
Het Roerspel en de Comedies van Coornhert. Uitgegeven ...
door Dr. P. VAN DER MEULEN (J. J. MAK) 65
De gedichten van Anthonis de Roovere, ... uitgegeven door Dr.
J. J. MAK (c. KRUYSKAMP) . . . ., 74
Den Bloem-hof van de Neclerlantsche Ieught ... uitgegeven door
Dr. L. M. VAN DIS (c. KRUYSKAMP) 77
ED. SERRARENS, De Dichter-Predikant François Haverschmidt
(Piet Paalt jens) (c. KRUYSKAMP) 79
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. F EN A.
I
Aan de hand van twee vroegere studies, in de Leuvense BiJdragen,
jaargang 56 verschenen, heb ik n.m.b. mening voldoende bewezen dat
men inzake de Reinaerttekst het hs. F. verre boven A. waarderen moet.
Voorzeker, ook F. gaat niet vrij uit, zoals we ruiterlijk hebben bekend,
maar vergeleken met A. spant het makkelijk de kroon, want A. is 'n
slordig afschrift van het origineel, en heeft er zulke wijzingen aan
toegebracht, dat het tot geen schooluitgave geschikt is; wel biedt het
hier en daar 'n betere tekst dan F.
Hoeveel afschriften aan F. voorafgingen valt niet uit te maken, maar
gezien auteur, inhoud, kunstwaarde en tijd van ontstaan, zal het getal
vrij aanzienlijk geweest zijn. Edoch, niet in alle kringen der toenmalige
letterkundigen zal onze Reinaert met onverholen vreugde zijn begroet.
Laat het geen hekeldicht zijn in schampere vorm, het hekelde, alhoewel
op geestige wijze, de vele misstanden die toen in Vlaanderen heersten.
Nog blij f ik overtuigd dat de dichter 'n geestelijke en hoogst waarschijnlijk
'n kloosterling was, maar ook in die wereld die er goed voor
heeft gezorgd de Latijnse en Griekse letteren niet verloren te laten
gaan, zal onze Reinaert niet met veel welgevallen gelezen zijn, dus
ook wel niet door afschrijvers gekoesterd. Zal b.v., om hèm maar te
noemen, abt Arnoldus van St. Pieters-Gent, aan wien onze Reinaert
in zijn oudste vorm wel niet onbekend is gebleven, het gedicht van zijn
naamgenoot smakelijk in aHe delen hebben bevonden, rond de jaren
1222 toen hij als abt op den Blandijnberg de kromstaf voerde?
We zullen ons hoofdzakelijk in deze bladzijden bezighouden met
twee gewichtige motieven, aangaande de Proloog.
Het eerste betreft de getrouwheid van ons afschrift t.o. van de
originele bewoording; met geleerde woorden: de authenticiteit. Daaromtrent
kunnen we geen absolute zekerheid gewinnen; maar tussen twee
concurrenten, als hier voorhanden zijn, is het wis en zeker mogelijk aan
de ene verwijten en aan de ander 'n voorwaardelijke prijs toe te kennen.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 1
2 D. A. STRACKE
De tweede vraag (als eens de eerste opgelost en bewezen is) richt
en spitst haar aandacht op 'n gewichtiger domein, dat nl. der waarachtigheid
of veraciteit van de schrijver. Deze is dubbel; en beide
moeten in geschiedkundige verhandelingen worden besproken. Het
volstaat immers niet, dat de dichter heus meende ons de waarheid voor
te houden in zijn mededelingen; die persoonlijke opvatting en gewetensgerustheid
moeten kunnen bogen op de feitelijkheid van het
gezegde. B~eve ook dit laatste aspect in gebreke, dan heeft hij in zijn
gedicht geen onwraakbare gegevens verstrekt, waarmede wij de geschiedenis
onzer Letteren en Cultuur opbouwen en versieren kunnen,
en dienden wij geloofwaardiger getuigenissen te bevragen, of af te
wachten.
Bij dit onderzoek speelt van zelfsprekend de ouderdom der getuigenissen
'n voorname rol. Hoe dichter deze bij het waarachtig gebeuren
komen te verluiden, hoe meer aandacht ze verdienen, alhoewel het
mogelijk is dat latere maar beter onderrichte getuigen aanspraak mogen
maken op meer gezag.
Voor het geval nu, dat onze twee getuigen het in hoofdzaak met
elkander eens zijn, maar toch in bijkomstigheden verschillen, moet
onderzocht worden of die minder gewichtige aanwijzingen de grond
van het getuigenis raken, of niet. Zijn het werkelijk maar kleinere
afwijkingen en a.h.w. toevalligheden, die men verwachten kon, gezien
geen twee getuigen hetzelfde gebeuren op identische wijze in zich
opnemen, en bij het verwoorden ervan dezelfde standpunten kiezen,
dan zal juist omwille van die verscheidenheden (die nooit tegenstrijdigheden
zijn mogen) hun getuigenis meer overredend zijn. Is het
anders gesteld, dan heeft de kritiek de moeilijke taak te beslissen aan
wie der twee het hoogste krediet mag worden verleend. Dit is juist de
toestand met onze Proloog, en we zullen dus alles zeer nauwkeurig
moeten wikken en wegen, alvorens we het wagen 'n uitspraak te doen.
Ook daarom is de voorafgaande vraag naar de ouderdom der getuigen
hier van groter gewicht.
De vaklieden in dit vraagstuk zijn, voor zover ik weet, nog al eendrachtig
in het dateren: Hs. F wordt tot de eerste helft der XIVe
eeuw, A. tot de tweede helft ervan teruggebracht. Er zal dus wel 'n
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. F. EN A. 3
afstand zijn van ongeveer 50 jaar. Was ik meer bedreven in de Middelnederlandse
palaeografie, ik zou, gezien de ronde lettertypen, F. willen
dateren uit het eerste kwart der XIVe eeuw, en gezien het spitse van
A., deze vooruitschuiven tot het laatste kwart, zodat er 75 jaar konden
verlopen tussen beide. Ja, om wille van zekere hoofdlettertypen van
F., inzonderheid het krulloze ervan én de vorm van B, E, M, N, T, zou
ik me geneigd voelen zo hoog als 't mag in dit eerste kwart op te
klimmen, zelfs aan het laatste tiental jaren der XIIle eeuw te raken.
Hoger durf ik niet om wille van het ontbreken der rechtsdikbuikige d.
\Vat daarvan ook zij, de afstand tussen de twee afschriften is wel met
-+- 7S jaar te berekenen. Ook heeft men beweerd dat de twee tractaten,
die F. overlevert, aan dezelfde hand te wijten of te danken zijn.
l\logelijk, maar dan is het ook zeker dat de Reinaart met meer zorg is
gekopiëerd dan Der Naturen Bloemen.
\\Te herhalen nog eens uitdrukkelijk: alhoewel de hogere ouderdom
van F. meer kans biedt én op gave oorspronkelijkheid, én zelfs enigermate
op meer waarachtigheid, het zal toch moeten blijken all één uit de
nauwgezette studie der beide getuigen, wie op beide terreinen het
meeste gezag opeisen kan.
Deze studie sluit aan bij de voordracht, die ik op 28 Mei 1955 te
Hulst heb gehouden, en deze was 'n verbeterde uitgave van mijn eerste,
ook daar uitgesproken, 28 jaar vroeger. Zonder deze twee dokurnenten
in zijn bezit, kan de lezer toch deze nieuwe bijdrage naar waarde
schatten; want ze beweegt zich op 'n ander terrein alhoewel de twee in
een overzichtelijke uiteenzetting van het probleem niet mochten worden
gescheiden. Van meet af aan zal het daarenboven blijken, dat onze twee
onderzoeksterreinen niet voortdurend noch scherp kunnen worden uiteengehouden;
want waar 'n getuige wordt bevonden van de oorspronkelijke
lezing te zijn afgedwaald, komt ook zijn geloofwaardigheid in
het gedrang; en omgekeerd, waar later zijn veraciteit wordt aangevochten,
mocht men reeds overtuigd zijn, dat hij ook van de oorspronkelijkheid
is afgeweken, daar wij t.o. van de dichter vooropzetten
moeten: nemo mendax nisi probetur. Daarom zullen we zoveel mogelijk
eerst en vooral bij uiterlijke kentekenen in zake de eerste vraag blijven
stilstaan in de proloogkwestie.
4 D. A. STRACKE
Beide Prologen tellen 40 verzen, maar het 34ste van F. Ende daer toe
gcz'en har oren, is bij A niet te vinden. Bij F. luidt v. 33: Ic wil wel
dat sc de gellc horm en 36: Die gaernc plegm der (h)eren. A. heeft
v. 34 van F. vervangen door Ende die dorprcn ende dic dorell. Dit is
onverstaanbaar voor de lezer die het hs. niet inkijken kan, tenzij ik
er aan toevoege het 32ste Yers van F. Al begrepen! die grinsaerde, en
het corresponderende van A. Al begrip ie die grognaerde, en dan: Ic
'wil ... J s er nu 'n aanleiding geweest voor A. wiens tekst tot nog toe
redelijk getrouw met die van F. o\"l'fl'enstemde om dat \"ers Ende
daC'r toe ge'i'en /zar oren door iets anders te wrvangen? \Vel hij heeft
gemeend dat het vorige: dat sc horen en: ge'ven har oren 'n dittografie
was. Daarin is hij mis. :'Ien kan 'n gedicht horen lezen en toch zijn
oren er niet aan gt'\"Cn. Dat gebeurt vaak bij elke mondelinge mededeling
van iemand, die men niet graag aanhoort. Dat de Reinaartdichter
zulke lezers op het oog had, blijkt zonnl'klaar uit de verzen: Nu keert
he11/. dacrtoe 1Il)'IL zin Dat ie bidde ill dit bcgin Beyde den dorpers ende
den dorell, Oft si cumCiL ende huren Dcse rime ende dcsc waart, Dien
si Ollllutte syn gekaart, Dat si sc laten ullbeseQ7'e11. Maar in v. 32-6
richt hij zich tot zijn welkol11l' toehoordns, dil' niet alleen hun oren
lenen aan de klanken van de woorden en hun zin, maar luisteren willen
naar dl' zedelijke betekenis l'rvan, om dáárdoor geholpen, ook "hO\"Cslike"
te kunnen Il'ven. Dat alles zag A. over het hoofd, en we moeten
hem dus al van OpptT\'iakkige lectuur beschuldigen, tenzij ook zijn
legger hetzelfde had. \Vis en zeker is het echter uit beide gl'citeerde
stukken van de Proloog, dat F. dl' originele bedoeling en tekst van de
dichter weergeeft, wrmits (en dit is het doorslaggevende bewijs) A.
hem in het gelijk stelt, door al de aangevoerde verzen van de Proloog,
dit l'ne uitgl'Zonderd, ook te herhalen. ,verder wordt A. in het ongelijk
gesteld. \Vant hij heeft klakkeloos het vers 13 later herhaald, met de
kleine variant dat Bade is geworden tot Ende.
Deze eerste vaststelling werpt geen goed licht op de kunde noch
de handigheid van A. Wel heeft hij ook 40 verzen in de Proloog, maar
fl'itel~ik werd er één, dat oorspronkelijk is twee keer in opgenomen,
en 'n ander dat al eYen origineel is, werd om 'n ietwat domme op\'
atting buitengesloten. Ook indien zulke zware vergrijpen niet meer
OVER DE REI"AERTPROLOOG VAN IISS. F. EN A. 5
voorkomen, zullen we alle andere wijzigingen die A. uitspeelt tegen F.
kritisch moeten tegemoettreden.
De lezer billijke nu, dat ik steeds de ereplaats aan F. inruim, en dat
ik de beide hss. op den yoet yolgend, bij yell' treden blij f stilstaan. Dit
is trouwens de enige \vctenschappc1ijke en dus yeilige handelwijze bij
het vergelijken en beoordelen van teksten. Omdat men dit toch yanzelfsprekend
hermeneutisch principe over het hoofd zag, of erger het versmaadde
in de practijk, en een uit de lucht gegrepen tekst als de enig
zaligmakende op de kandelaar heeft willen verhef fen is men in een
verbijsterende pctitio prillcipii terecht gekomen.
Alvorens nu verder op ons thema in te gaan, stel ik vast dat de tekst
Van E, die men zegt Noordnederlands getint te zijn, \Trmoedelijk
hier in Vlaanderen onbekend bleef. Dit blijkt o.m. uit het feit dat zodra
de recensie van A. met het langere slot in omloop kwam, die tekst wel
als de originele werd aangezien, en in het Comburgse Hs. dan ook zijn
getuige heeft gevonden.
Het eerste vers houdt ons reeds op, F.: Wil/am die Madocke 11lakede,
tegenover A.: Wil/cm die 'i'de boeke maecte.
\Villam is wellicht maar 'n Noordnederlandse vorm van \Villem, en
dus van geen belang. Toch mod wordl'l1 \'l'rme~d, dat het Brusselse Hs.
dat ons de Historie van Reinaert bewaarde, ook de vorm \Villam schreef,
alsmede: die Madock maecte. Het feit dat bij A. 'i'de boeke op razuur
staat, en in gedrongen schrift, legt het voor de hand, dat zijn legger
ook wel Jfadoc opgaf. Vele boekt' is dus 'n indringer en A. heeft 'n
reden gehad om hem asyl recht te verschaffen. Daarover later. Het
blijkt al duidelijk, dat hij wel 'n Willem handhaven wilde, maar niet dé
Willem van l\fadocke. We staan niet stil bij grammatikale eigenaardigheden,
alhoewel die hier ook pleiten voor het ouder zijn van F.
V. 3. Hem 'i'ernoyde sa harde Dat er elle G'l'enture 'i'an Reynaerde In
dietsche 'was oll'i'olJJlakef bleL'en. A. wijzigt: Dat die avonture van Rey/
laerde In dietschc onghemaket ble7'C1t. Dit is zeer gewichtig, als wij het
\'oetstoots opnemen. F., die gezegd had dat de Madoc gemaakt was
door \Villem, dus wel 'i.'olmaket, beweert nu dat er ene aventure met
betrekking tot R. wel in dictsch'e bestond, maar dat ze niet ten volle
was gemaakt tot 'n gedicht dat af kon worden geacht. Duidelijk zegt
6 D. A. STRACKE
F. dat zijn bemerking slaat op ene aventure uit de vele. Dit bewijst
echter in genen dele dat er nog reeds andere aventuren (vooropgezet
dat er waren) in dietsche bestonden. A. beweert echter, daar hij de
avonturen van R. als meervoudig opvatte, dat die allen in 't geheel
onghemaket bleven, dus 'waren gebleven. Hij straft dus leugen hetgeen
F. beweerde, toen die zei dat er ten minste reeds ene aventure van R.
in de dietse letterkunde haar weg had gevonden, al was ze niet tot haar
volledig bestel geraakt. A. heeft geen kapke op de laatste e van aventure
geplaatst, vermoedelijk omdat zijn legger er geen had, daarin overeenstemmend
met F., die er geen plaatsen mocht. Maar toch wist A.
dat hij zich van het plurale aventuren wilde bedienen als blijkt uit
bleven, terwijl F. getrouw aan zijn ene aventure ook schrijft was. De
volgende vraag is echter gegrond: heeft A. bewust dat willen zeggen?
Want het volstaat dat ik die avanture (V. 4) proleptisch opvat, en dit
eerste die identificeer met het Die uit v. 6 van A.: Die Willem niet
hevet vulscreven. Als ik dan verder onderstel, dat 'was uit F. weggevallen
is bij A., dan kan ik aan het woord angliemaket 'n zin hechten
die het anvahnaket van F. nabijkomt. Dan zou A. ook maar ene aventure
op het oog hebben gehad, juist als F? Dit is echter zeer onwaarschij
nlijk.
Voor de tweede maal dus heeft A. zich op 'n Willem beroepen, en
ik zou geneigd zijn deze Willem te identificeren met de eerste, indien
A. geschreven had: Die Willem niet HADDE vulscreven. Juist als F,
in zijn vers 6 ook zegt: Die Arnaut niet luuJde bescre'l/C1'!. A. is begonnen
met de eerste Willam, die niet te verwisselen viel met 'n andere,
onbepaalder te maken. Dat hij in zijn legger bij v. 6 niet Willem las,
is vanzelfsprekend genoeg. Waarom hij dus Arnaut of 'n andere naam
veranderde, laten we hier nog onbesproken. Ons voorlopig doel is te
tonen, dat A. zich vele veranderingen heeft veroorloofd, en dat hij dus
geen originele tekst overlevert. Want, nemen we nu zijn onghemaket
in de voor de hand liggende zin: nog niet gemaakt, dan blijkt dat hij
met zijn anvulscreven zich feitelijk tegenspreekt. Dat vulscreven is hem
dus 'n beetje opgedrongen, en wel door zijn legger, die over zo iets
gerept had. Onvahnaket zei F., en niet-vulscre'ven is daarmede overeenstemmend.
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. F. EN A. 7
Het Brusselse hs. valt me bij, het leest: Een dcel is daar achter gebleven,
en daardoor wordt het onvolnwkct van F. gerugsteund, maar A.
veroordeeld. Vermoedelijk of haast zeker las A. in zijn legger ook in
v. 6: bescreven, als bij F., maar met het overige van F. nog bezig,
heeft hij dát ook willekeurig (en onhandig?) in vulscreven veranderd.
Immers we hebben al vastgesteld dat A. 'n legger had, die in hoofdzaak
met F. overeenkwam. Het herha'en van vers 13 heeft dat ook
uitgewezen. Later zal het ongelukkig van plaats veranderen van vers
26 ons het zelfde betogen.
F., v. 7: Dat hi (Willem) die vite dede souken. A.: Dat h'i die Vyte
van Rej'naerde soucken. De uitgevers hebben zonder schroom aan dit
vers van A. dede uit F. toegevoegd, zonder te waarschuwen; wat ik hen
als 'n grote fout aanreken, maar wat weer bewijst dat het toevoegen
van 'van Rej'naerde niet origineel is; en het dede wel. Trouwens wie
mijn eerste studie over de Reinaarttekst heeft gelezen, wist dat hij bij
A. veel "eigenaardigheden" kon verwachten.
F., v. 8: Ende hi (Willem) se uten walschen boeken In dietsche
h'ez'ct begonnen.
A. Ende hisc 1W den walschcn boucken In dietsche dus hevet begonnen.
Die kleine wijzigingen uten: na; - hevet: dus hevet, houden ons
niet op, al spreek ik er later over, want na in plaats van uten (indien
het geen tijdstip aangeeft, wat kon) heeft niet dezelfde zin als uten.
Alvorens afscheid te nemen van dit eerste gedeelte van de Proloog,
merk ik op dat bij A. voorzeker die avonturen en die Vyte en die
boucken feitelijk hetzelfde betekenen wat inhoud betreft. In F. die van
ene aventure gewaagde, is dit alleen het geval voor vite en bocken, en
het se uit vers 8. slaat op ene uit v. 4.
Noch F. noch A. hebben er aanstoot aangenomen, dat er reeds in
v. 5 en weer in v. 9 het woord dietsche voorkwam; daar critici dat wèl
zullen wraken, is het voor ons weer 'n bewijs dat A. 'n legger had die
zelfs in kleinere aangelegenheden met F. overeenkwam, en dat A. dus
de wijzigingen aanbracht.
Dat bij F. in deze negen eerste verzen de dichter van de ons bewaarde
R. aan het woord is over zichzelf, dus in de derde persoon,
hoeft niemand in twijfel te trekken. Daarvan zijn talloze voorbeelden
8 D. A. STRACKE
in onze letterkunde. Bij A. mag men dat betwij felen. Niet alleen omdat
hij Madoeke in 'vele boekcn veranderde maar ook om het opnieuw
Yermelden van Wil/cm, met /zc'l/et ernaast. Dit lijkt meer op 'n geschiedkundig
relaas dan op 'n zelfaankondiging. Des te meer omdat, terwijl
F in v. 10 zegt: God 1Il0ete hCIIl sire hulpelI 01/11Cll, A. schrijft: God
moete ons zicre hulpen jonnen. \Vie Yerstaat hij onder ons? Is het 'n
pluraIc maiestatis;- De dichter \ViIlem, én zich: dl' scrin-r? De verandering
is opvallend. F. zet heel logisch hem, blijft dus bij het gefingeerde
ik; A. niet. Vast en zeker Y()Clde hij zich niet, als F., vereenzelvigd
met de twee Willems, die hij in zijn tekst opnam. Is die
tweede \Villem nu dezelfde als de eerste, dan is ons goed te begrijpen,
maar even zeker: niet origineel.
Met v.: II vangt het tweede deel van de Proloog aan, F.: Nu keert
hem dar toe lIl)'n sin. Het impersonale opgewnd, omdat hij nu niet
van zijn werk en aanleiding ertoe gewagen zal, maar 'n uitval gaat doen
op zijn tegenstrevers, zet F. mijn sill, A. volgt hel11 slaafs na, want lIlyll
mag ik wel niet vereenzelvigen met een der twee in 01lS begrepen, alsof
A. nu weer de uitingen van de scrivl"f vertolkte. ~ l'en! dus de legger
van A. in dit gedeelte sluit weer aan bij de legger van F.
F, V. 12 vg.: Dat ie bidde in dit begil! Bcyde dell dorpers endc den
doren, Oftsi eomen dar si horen Dcse rillle, ende dcse 'Woert, Dien si
onnutte syn gehoert, Dat sise laten onbescauen.
A. (kleinere varianten blijven onwrmeld) \', ] 6: I>ie hem onnutte.
Dien in F, sloeg op dorpren ende dorell; si op de rilllc ende de woert;
A. laat die op woert slaan en hem zijn de dorpers. Goede uitgaven, en
het onderzoek naar het vraagstuk van twee auteurs(?) zullen voorzeker
deze archaïstische wendingen van F. die naar Latijn rieken niet onvermeld
laten. In v. 17 is A. het nu weer eens geworden met F. en
doet hij zijn si op hem slaan en se op rimc en dus op Die uit vers 16.
Bij F. 20 vg.: Si (de dorpers) lIIakm sulke rimc ~'alseh, Dacr (slaat
op sulkc) si niet meer af ne weten Dan ie doe (efr. ie bidde) hoc die
gene heten, Die nv in Babiloniën le'l'ClI. A.: ... dan ie doe, hoc datsi
heden ...
F. heeft in voorafgaande verzen de vrees uitgedrukt, die hem bij het
OVER DE REINAERTPROLOOl; VAN I1SS. F. EN A. 9
begin van zijn dichten bekroop en hij beëindigt deze uitval tegen de
dorpers met v. 24: Daden si "wel, si sOluiens begez'en (A. idem). Maar
nog heeft F. 'n mededeling te doen met betrekking tot het beginnen
van zijn gedicht. De vrees voor de dorpers heeft hem wel doen aarzelen,
maar niet tegen gehouden: het gedicht ontstond. Het ware
echter niet ontstaan v. 2S: Af yn diehtens 'U!are oee gestille (Dat ne seg
ie niet dur haren u>ille) En hads mi niet gebeden, Die in groter hovescheden
kerel hare saken si bad mi dat ie sOlwe maken dese aventure
z'an Reynaerde. Myns, ie, 111 i, mi, ie hebben nu voor goed de derde
persoon van het eerste deel vervangen.
Uitgevers meenden goed te doen met in v. 27 na mi, ene in te lassen.
Helemaal onnodig; die ene is reeds aanwezig in het dur haren wille,
en wordt weer opgenomen in Die ... keret hare sakol. Juist het verzwijgen
van ene toont dat de dichter als het ware de betreHende
Vrouwe bij zich had; of fantazeerde? (Daarover later!) In v. 31 blikt
hij duidelijk terug met dese aventure op die ene aventure uit v. 4.
A., v. 2S: Dat en segghie niet dor millen wille: M )'ns diehtens 'ware
cen ghestille, Ne hoos mi eene niet ghebeden. Nu kan men bij A. Dat
en segghic niet laten slaan op het v. Dadcn si wel, wat ongerijmd is;
het moet dus verbonden worden met het volgende en dan heeft dat
betrekking per prolepse op: m)'ns gediehtens. Zodra dit vaststaat, mag
ik me wel onthouden van verder commentaar. Het weglaten van het
welzeggende oee (v. 2S) ; het snode vervangen van haren door minen
wille; het inlassen van ene vÓÓr niet ghebeden; het vervangen van
(Jee door een, z~in zovele acten in het dossier van A., die zwaar doorwegen
om zijn oorspronkelijkheid overmatig te belasten.
F. vertelde dus, dat Die in groter hoveseheden de doorslag gaf van
I ° zijn willen ondernemen; 2° zijn volmaken van die ene a1'entuT e, die
Arnout niet h'adde besere~'cn in haar geheel, en hoofs heeft hij ons
verwittigd dat hij het vermelden van die Vrouwe op eigen verantwoordelijkheid
heeft gedaan, want ook in dese sake zou hare hovescheden
dat liever niet hebben gewild; in alle geval er niet om hebben
verzocht. Vlamingen van beiderlei kunne weten voornaam te zijn, als
ze Vlamingen blijven.
Zeer logisch keert nu de dichtl'r terug tot zijn eerste bedenking die
10 D. A. STRACKE
hem had kunnen weerhouden het werk van 'n vroegere geestesgenoot te
voltooien: v. 32: Al begrepent die grinsarde; A. : Al begrip ie die grognaerde.
Men kan erover twisten of dit vers van F. bij het voorgaande
hoort, of het vervolg inleiden komt. Het lijkt me beter, gezien het
hypothetische van begrepent, de aansluiting met Ie wil wel dat se de
gone horen enz. te verkiezen. Het begriPie van A. dwingt de lezer het
met het ie wille te verbinden. Het lettertje t bij begrepen zegt ons,
dat het betekenen moet: het afmaken van dese aventure waartoe die
Vrouwe hem heeft overgehaald; maar de tegenwoordige tijd past
minder, het begripen is voorbij.
Wij naderen het einde. Reeds hebben we de verzen (33-37) besproken.
De dichter hoopt en verlangt dat, in tegenstelling met de
grinsaerde, zijn werk zal brluisterd en aandachtig begrepen worden
door allen Die gaerne plegen der (h')eren Ende haren sin daertoe
keren, (cf. v. 10) Syn si arme, syn si rike, Dat si leven ho'veslike
Dit verstaet in goeden sinne. De constructie van F. in v. 38 is duidelijk
de volgende: Ic wil dat zij die eere plegen eerst en vooral se (is mijne
éne aventure van R.) horen (goed beluisteren), opdat zij zouden eerlijk,
hoveslike (is: kristelijk leven), wezen ze arm of rijk, dát wil ik ook.
Uitdrukkelijk heeft hij gezegd, dat hij eerplegende toehoorders wenst,
en hij verklaart nu, dat zulke te vinden zijn evengoed onder de arme
Vlamingen als onder de rijke. We zijn hem dankbaar voor dit getuigen.
Dus het vers Dit verstaet in goeden sinne is geen voorzorg die hij
neemt, omdat hij de armen in het opzet der eervolle levenswijze heeft
geplaatst naast de rike, en omgekeerd. Dat hoeft geen "goed verstaan" !
Er blijft dus alleen over, dat dit vers betrekking hebbe op Dat si leven
hoveslike. Vroeger sprak hij van iemand die leeft in groter hovesheden,
en voorzeker bedoelde hij daarmee een Vrouwe uit de hoge stand.
Kunnen nu de armen uit de lagere standen ook hm'eslike leven als
hij ze daartoe aanzette? Voorzeker indien men det hovesch leven wil
begrijpen op het zedelijk en niet op het sociaal terrein; en dát moet
door zijn lezers goed worden begrepen, anders zouden ze maar half
snappen wat voor de dichter aanleiding was, om zijn toehoorders ook
onder de armen te verwachten. Ook voor deze les danken we F.
Ziehier nu hoe A. deze mooie gedachten en verzen heeft verknoeid:
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. F. EN A. I I
Ic wille '" dat si leven hoofschelike, Syn si arm, syn si rike, Diet verstaen
met goeden sinne. Dit laatste moge volstaan om aan te tonen tot
welke beklagens'Zuaardigheden A. zich moet bekennen. Weer heeft hij
het vers: Dat si leven ... doen voorafgaan aan syn si arm. Daarmede
slaat zijn vers ende haren sin ... veel meer op die gherne plegen der
eeren. Zijn Diet verstaen slaat op arme ende rike; wat ook geen zin
heeft, noch geven kan.
Wie zal nu nog A. promoveren tot 'n primaire getuige van de originele
tekst en zich beroepen op zijne zegswijzen tegen F., hetzij men ze
ontleent aan het gedicht of de zo felomstreden Proloog, telkens als
deze proloog niet 'n voldoende, maar 'n zeer bevredigende betekenis
geeft aan zijn woorden?!
Ik schroom niet te zeggen dat deze Proloog het bewijs levert voor
de dichter, die hem neerschreef, dat hij 'n voornaam mens was, 'n goede
letterkundige, en dat het makkelijk viel hem tegen alle zijn aanvallers,
waaronder we aan A. de eerste (geen roemrijke) plaats hebben ingeruimd,
te verdedigen.
Zal nu die dichter ook 'n waarheidslievende schrijver wezen, zo
dat we te aanvaarden hebben de beweringen die hij ons biedt, niet
alleen omdat hij meende dat ze waarachtig waren, maar ook omdat hij
getuigen kon met goed-weten en ervaren dat hij de waarheid sprak? Dit
wel moeilijker probleem vatten wij aan in het tweede gedeelte van deze
studie, die 'n eerherstel wordt voor \Villemdie de Madocke makede.
Edoch, alvorens dit te bestaan waag ik me ook aan 'n veronderstelling.
Men heeft' n de laatste jaren zoveel hypothesen in de "male"
van R. geschoven, zodat de mijne er nog wel bij kan. Misschien heeft
ze kans 'n nieuwe vossenjacht in te luiden!
In den aanvang dezer studie verwittigde ik reeds, dat het ongerijmd
zou klinken wanneer iemand beweren zou: zoals F. de Reinaart-proloog
ons overlevert, zo en niet anders is hij gevloeid uit de dichtader
van Willam. De tijdsruimte immers, die tussen het originele gedicht
en ons afschrift, dat honderd jaar kan bedragen, of meer, heeft het
originele hs. van \Villam overgeleverd aan de wellicht schennende
hand van scrivers, die toch geen grinsaarts, geen dorpers, geen doren
waren, maar middeleeuwse afscrivers bleven. Welnu, onderstellen we
12 D. A. STRACKE
eens dat een der scrivers uit het einde der XlIIe eeuw, die de invloed
der Franse letterkunde hoog wist te schatten, niet alleen om wille
van het hof der Dampierres, die ze in hoge en geldgunstige bescherming
namen nadat Chrétien de Troyes door de Elzater graven gehuldigd
werd, maar ook om zijn bekendheid met de Franse letterkunde,
mede in de Proloog van Willam vers 5-7 zou hebben ingelast.
Zo doende deed hij maar in substantie wat velen hem hebben voor- en
nagedaan. Des te mee- daartoe aangezet, om zelfs zijn hekeldichtvormig
werk aan het grafelijk hof en in de hogere kringen verspreid te zien.
Dat is geen dwaze veronderstelling ! Welke dichter of letterkundige
wordt niet gaarne zoveel mogelijk gelezen, en meent niet het even
goed als, of zelfs nog iets beter te hebben gekund, dan zijn collega? In
dit geval lazen we de Proloog. Willam die M adocke makende Daer hi
dicke omme wakede Hem vernoyde so harde Dat ene aventure van Reynaerde
In dietsche onvolmaket was bleven (Die Arnout niet en hadde
bescreven) Dat hi se in dietsche hevet begonnen. Loopt dat niet even
vlot, ja vlotter dan de tekst die we nu bezitten? Die zwaardere taak op
eigen hand (in plaats van bij middel van Walse boeken) te ondernemen,
lei hem op de lippen de zo berechtigde bede: God maete hem
sire hulpen onnen.
En wat opmerkelijk is, de twee geëxpungeerde verzen brengen
Leiden in last. Willam wist, dat Arnout ten minste ene aventure van
R. had bescreven, maar ze niet had afgewerkt. Dat kon hij waarnemen
aan het werk van Arnout zelf, want hij kende diezelfde aventure, maar
dan niet in het Diets, en dus wel in het Frans ofte Wals. Had hij ze
niet meer bij de hand? Dat blijkt wel: dat hi die Vite dede soeken.
Waarom nu die Vite? Dat was toch niet nodig. Vi te immers hier
betekent (met 'n zijblik op de heiligenlevens) de hele geschiedenis van
R. Om zijn voorgenomen werk te voltooien had hij toch maar de bepaalde
aventure van doen en moest hij toch zijn toevlucht niet nemen
tot die walsche boeken om de stof er uit te halen die hij aan het niet voldragen
werk van Arnout wilde toevoegen. Hij beweert dat die stof hem
alleen langs de hulp van die Vi te en die boeken bereiken kon en dat hij
dus b.V. geen in het volk levende of reeds opgetekende aventuren raadplegen
zou. Waarom zegt F. dat hi se dede soeken? Waar is ze heenO\'
ER DE REINAE}{TPROLOO(; VAN HSS. F. EX A. 13
gegaan nadat hij ze zelf bezeten en gelezen had? Aan zijn speurzin en
zijn belangstelling in de dietse letteren was die geschreven bron niet
ontsnapt. Bij vergelijking met het werk van Amout heeft hij vastgesteld,
dat alhoewel Amout meerdere gebeurtenissen in zijn ene aventure
had opgenomen, er 'n deel, hetzij in het begin. hetzij in het verloop,
hetzij in het eind - en nog wel 'n gewenst en gewichtig deel -
aan ontbrak. 'Want het ~'eYlloyde hem sa harde, dat het niet was bcscre~'
en door Arnout. De geleerden zijn het er immers over eens, dat Le
roman dit Rcnard als compilatie van vele andere, eerst apart geschreven
avonturen, niet vóór de jaren -+- 12IO ontstond. Pas toen
Ic Plaid verschenen was, op het einde der XlIe eeuw, werden vele
apart geschreven ayenturen wrenigd in wat de Walsen noemden Homa/!
en F. hier met 'n Vlaamse schaIkheid noemt de Vile, terwijl het walsgedicht
die aventuren weer samen vat onder het woord fere de Rellarl.
I\" u heeft F. in den aam'ang van zijn 6e vers Dat hi diL' z'it .. het woordje
die op razuur geschreven. Stond er dus eerst wat anders, dat hij
verwijderen wilde? Stond er in zijn legger óók die 1,ile? dan is het zeer
onwaarschijnlijk dat hij over dat eenvoudige woord die gestruikeld zou
zijn en het verschrijven zou met iets anders, dat hij dan expungeren
moest. Las hij hisc / en verder: in dietsche he1'cl begol!nell.' Dan haalde
ik gelijk! Het geschrapte hise treedt dan weer voor den dag bij F. in
het volgende vers Ende h'ise. Maar die twee dus ingeschoven(?) verzen
nopen ons tot afkeurt'nde bemerkingen. Na gezegd te hebben met zijn
legger hoe \\'illam betreurde dat Ar/wui elle wl'enlure niet hadde
bescre'l'en gaat hij voort: Daf hi die File dede soekcl1. Reeds hebben
we dat vreemd gevonden, het vermelden van de Vile, en het dedc socken,
zelfs het soeken zat ons dwars. Maar nu: !Jat hi die vile dcdc
,weken El!de hise ulcn 'Walschen boekelI 111 dielsche he'l'cf begonnen.
Hoezo? heeft Willam nu die File begonnen in dietsche? Hij wilde toch
maar ene avenlure en dan nog alleen gedeeltelijk afmakel!. Hise, uit
vers 8, op die elle avenlure van v. 4 doen slaan is zeer gewaagd; om
wille juist van die File uit v. 7. Begint hij nu dil' Vite? en begint hij
die uit de 'li.!alsche boekeIl! HOl'\'eel vlotter was mijn voorgestelde tekst
niet? én logisch én grammatisch! Werden werkdijk deze ongelukkige
verzen op het eind der XIlIe eeuw in de originele Proloog binnen14
D. A. STRACKE
gesmokkeld, om de aangestipte reden of nog andere? dan geen wonder
dat al de jongere afschriften ze hebben overgenomen. Ze pasten
goed in de mentaliteit der latere afscrivers.
Wat nu gedacht over het feit, dat alles wat in onze Reinaart na
zijn veroordeling door Nobel nog verhaald wordt, nergens in 'n Franse
branche is terug te vinden, en dat juist dit gedeelte verreweg de meeste
aanduiding gaf, om de R. in zijn oudste bestaan tot de XIIe eeuw
te doen opklimmen? Is dus dat gedeelte aan Arnout toe te schrijven?
Ook Sudre moet bekennen, dat, alhoewel het voorafgaande deel in
veel zich van de bekende Franse episodes verwijderd houdt, ze beter
aaneenschakelt, levendiger, waarachtiger en rijker maakt, hij dit tweede
gedeelte (dat hij de Epiloog noemt!) met het kwalificatief vereert van
Poème original. Omdat hij heel de R. aan één dichter Willam toeschrij
ft en moeilijk aanvaarden kan dat de beste dichter van alle
Reinaartsdichters geen Fransman zou wezen, zegt Sudre dat ook dat
tweede en beste gedeelte moet teruggaan op verloren branches! Dat
is 'n gemakkelijke bewering, die op 'n uitvlucht lijkt en in onze
hypothese niet kan worden aanvaard.
J n onze veronderstelling had Willam zeker niet gezegd, dat Arn0t:t
zijn half afgewerkte aventure aan walse boeken geheel of gedeeltelijk
verschuldigd was, en zeggend dat hij, Willam, ze nu in dietsche zal
beginnen te dichten voor wat het ontbrekende deel betreft, hoefde hij
niet te reppen over de 'Walsche boeken, noch Vite. Uit zijn werk zou
dat voldoende blijken in hoeverre dit gebeurde. Trouwens, weer voor
dat eerste deel van onze R. moet Sudre bekennen dat er veel bestanddelen
in voorkomen, die in de walsche Plaid niet te vinden zijn: o.m.
Cortoys' beklag op dat van Isengrin; verder de héél lange episode van
Pancers' aanklacht in zake Cuwaert (ook 'n schitterende passus) ; ook
de biecht van R. aan Grimbeert biedt héél veel, wat inheems lijkt en
nergens elders optreedt. Martin heeft uitvoerig dit alles behandeld.
Is het dan vermetel te beweren: Willam heeft gebruik gemaakt, en
nog al uitvoerig, van Reinaartse gebeurtenissen die niet in wa~se boeken
voorhanden waren, en heeft dus ook geen beroep gedaan op die
bronnen. Hij kende zijn eigen stof wel uit volkse verhalen, Franse of
Dietse, die in het eigenlijke Vlaanderen, of in het vroeger aan VlaanOVER
DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. F. EN A. 15
deren toebehorende Artesië en Picardië in omloop waren. Hij mocht
dus gerust na het vers: Die Arnout niet hadde bescreven voortgaan
en zeggen, zonder meer, Dat hi (Willam) se (de ontbrekende gebeurtenissen
der ene aventure) in dietsche hevet begonnen. Ja begonnen
en wel in dubbele betekenis, vermits zijn aandeel, het dingstuk
aan het hof van Nobel dat op de veroordeling uitliep, aan dat van
Arnout voorafging.
Willam heeft dan rond de jaren 1220 zijn gedeelte afgewerkt, zo
dat Maerlant en Lutgart er over kunnen gewagen in de tweede helft
van die eeuw. En het beroep op de walse boeken is dus niet ouder
dan het hs. F. Dit hs. echter mag nog tot het einde der XlIIe eeuw
opklimmen, want kwam vóór 1330 in het bez;t van de Duitse familie
Salm-Rei f ferscheidt.
Zover had de scriver van F. reeds aanmerkelijk de originele (?) Proloog
"verrijkt", maar voor het overige ongeschonden bewaard, terwijl
de scriver van A. veel verder is gegaan in de Proloog, en heel het
gedicht aan waarde heeft doen verliezen. Hij dan ook, of een voorganger,
heeft er het slot bij gedicht, een vij ftigtal niet erg gelukkige
verzen. Bevoegde Reinaertkenners mogen over mijn hypothesen uitspraak
doen. Ik wend mij weer tot mijn taak. De Proloog van onze
Reinaert, zelfs gelijk F. hem verbetert, is in alle delen (scrvatis servandis)
te behouden. Dat de scriver van F. (of een zijner voorgangers,
indien iemand de nadruk op die niet als bewijs laat gelden) in de
XIIIe eeuw, toen de Walse branches sterk in omloop kwamen, en
hij bemerkt had dat het eerste gedeelte van de Reinaert veel wat de
stof betreft met die Vite gemeen had, deze twee verzen er aan toevoegen
kon, lijdt geen twij fel. Of hij het deed? En zich feitelijk vergiste?
Inter judices lis est.
Laat ons nu, als slotoverzicht van dit eerste gedeelte, de drie Pr%gi
eens naast elkander afdrukken.
Willam
Willam. die Madocke
makede,
Daer hi dicke omme
wakede,
F.
WiIlam, die Madocke
makede,
Daer hi dicke omme
wakede,
A.
\ViIlem die vele bouke
maecte
Daer hi dicken omme
waecte
I6 STRACKE, OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. F. EN A.
Willam
Hem vernoyde so harrde
Dat er ene aventure
van Reynaerde
In dietsche was onvolmaket
bleven
Die Arnout niet en
hadde bescreven
Dat hise in dietsche hevet
begonnen.
F.
lem vernoyde so harde
idem
idem
idem
Dat hi die vite dede
soeken
Ende hi se uten walschen
boeken,
In dietsche ...
A.
Hem vernoyde so haerde
Dat die avonture van Reynaerde
In dietsche onghemaket bIeven
(Die Willem niet hevet
vulscreven)
Dat... vite Van Reynaerde
Soucken
Ende ... na ... boucken,
In dietsche dus ...
Ik ga niet beweren dat mijn Willam-proloog zo overduidelijk blijkt
de ware te zijn, dus ik zaJ iemand, die mij logenstraffen wil geen
kwade zin toedragen. Ik meen alleen, dat het 'n niet-ongeschikte Proloog
is, en dat hij, om de vele redenen, die ik heb uiteengezet, het aannemelijk
maakt dat een afscriver, uit het einde der XIIIe eeuw, toen
Le R01no,n du Renard zeker zijn weg had gevonden in Vlaanderen
(gezien de toenemende verwalsing aan het hof en in zekere hogere
standen) hij dit wellicht niet heeft kunnen, noch willen nalaten. De
Reinaart van Willam was dan ook reeds bekend in zijn geheel, en het
aandeel van Arnout werd niet opzettelijk verdonkeremaand, maar het
was niet bekend op welk gedeelte die bemerking van Willam en F.
was toe te passen. Daar nu het eerste gedeeite van R. heel veel aanof
weerklank vond in Le Plaid uit de Roman, en dit eerste gedeelte bij,
en voor 'n afscriver hoofdzakelijk hem bezig hield, kwam F. of 'n
vóórganger geredelijk er toe zich deze inlassing te veroorloven, en bewees
hij zó aan Willam, en Arnout nog meer, maar het meest aan onze
dietse Letterkunde, 'n zwaarwegende ondienst.
En dit weze genoeg, om veel tegenspraak uit te lokken. Men vergete
echter nooit dat Willam en F. de onafgewerkte aventure volkomen
duidelijk aan Arnout toekennen: dat er ene aventure ... die Arnout.
Dus bewezen is dat in zake authenticiteit F. in zijn kortere of zelfs
langere vorm het met glans wint van A. en tekstkritisch als beter afschrift
van het origineel moet gelden.
Antwerpen D. A. STRACKE S. J.
(wordt vervolgd)
WEDEROM NIEUWS OVER JAN VAN STIJEVOORT?
In de vergadering van 16 juni 1954 is door Dr C. de Baere aan de
Koninknike Vlaamse Academie van 1'aal- en Letterkunde een korte
mededeling gedaan onder de titel: Nieuws over Jan Stijevoort 1). De
mededeling lijkt een aanvulling op hetgeen ik onder gelijke titel publiceerde
in jaargang 1953 van dit tijdschrift 2).
Volgens Dr de Baere komt in 1533-1534 een zekere Jan van Stijevoort
voor als rector der "groote scho1e" te Hasselt. In het contract,
dat hij sloot met de Hasseltse magistraat, noemt deze man zich M. Jan
SteY'l/ort van Zuylder, d.i. de Belgisch-Limburgse gemeente Zolder.
Dr de Baere oppert de mogelijkheid, dat men hier zou te doen hebben
met de bekende gelijknamige refereinendichter, die dan voor zeer
korte tijd zijn Utrechtse vicarie zou hebben opgegeven om in Hasselt
de jeugd te onderwijzen.
Bij de eerste lezing van deze mededeling heb ik mij zeer verheugd
gevoeld, maar na herlezing maakte dezelfde dag nog de vreugde
plaats voor een zekere scepsis. Nu na ruim een jaar Dr de Baere de
volledige tekst van zijn mededeling nog niet heeft gepubliceerd, acht
ik het nuttig, de waarde van zijn vondst in openlijke discussie te
brengen, opdat niet voor zekerheid worde doorgegeven, wat goed en
wel beschouwd niet meer dan een gissing mag heten.
Dr de Baere lijkt van het standpunt uit te gaan, dat bij de refreinendichter
de toenaam Van St'ijevoort een geslachtsnaam voorstelt.
Ik van mijn kant heb daarin niet meer gezien dan een aanduiding van
de plaats van herkomst. Immers, noch in de matrikels en promotielijsten
van Leuven noch in de matrikels van Keulen (aan welke
andere universiteit kan de dichter zijn graad hebben gehaald?) komt
voor de tijd, die ons aanbelangt, een ingeschrevene voor met de
I) Verslagen en Mededelingen van de Kon. Vlaamse Academie van TaaIen
Letterkunde, 1954, no 3, blz. 290: Vergadering van 16 juni 1 954. Nieuws over
Jan van Stijevoort. Korte mededeling van Dr C. de Baere, lid der Academie.
N.B. Van deze mededeling heb ik eerst kennis gekregen in juni 1955.
2) Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, 71 (1953) 183-190.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 2
18 P. C. BOEREN
geslachtsnaam Van S tij"evoort, maar wel staat in de Leuvense promotielijsten
de naam opgetekend van een J oannes Kestel, ex Steynvordia,
die in 1509 de graad behaalde van Meester in de Vrije Kunsten. Ik
weet als Zuid-Nederlander heel goed, dat in Brabant en Limburg
sedert de dertiende eeuw reeds de vaste geslachtsnamen normaal
waren, doch voor dit geval, waarin de universitaire registers zwijgen,
meen ik gerechtigd te zijn, een uitzondering aan te nemen.
Intussen, de naam-kwestie doet hier niet direct ter zake. Moeilijker
aanvaardbaar is de gissing, dat de vicaris van de Utrechtse Sint-Marie,
tevens thesaurier en computator, zich zou hebben laten vinden voor
een minder begerenswaardig schoolmeesterschap in Hasselt, al lag
dit in zijn geboorteland, en dat voor de termijn van ten hoogste één
jaar. In 1533 verblijft de refereinendichter nog te Utrecht, in december
1534 wordt hij er weder gesignaleerd. Wie gaf in die dagen kerkelijke
functies op om voor zo korte tijd elders schoolmeester te spelen?
en welke magistraat zal een leraar aan de stadsschool hebben wil~en
verbinden voor de tijd van slechts één jaar? Ik geef toe: onmogelijk
is het niet, maar alvorens zulk een gang van zaken te kunnen aannemen,
moet men toch wel over een positieve aanwijzing beschikken,
dat de dichter de stad Utrecht tijdelijk heeft verlaten. Een dergelijke
aanwijzing vind ik niet in de Utrechtse bronnen, waarop ik wees in
1953. Ik kan daaruit niet meer afleiden, dan dat de dichter in 1533/34
zijn vicarie van Sint-Marie verwisselde voor een prebende, ook in
Utrecht.
Tenslotte kom ik op mijn grootste bezwaar. Het is het gevaar
van de homonyme dubbelganger, dat de geschiedschrijver altijd beloert.
Het gevaar is hier in baarlijke gedaante aanwezig, omdat werkelijk
een naam- en tijdgenoot van de refereinendichter heeft bestaan en ..... .
deze was een schoolmeester! Het bestaan van deze dubbelganger was
mij reeds bekend in 1951; het is zelfs uitgangspunt geworden van mijn
studie over de refereinendichter. Spoedig evenwel heb ik moeten afzien
van de gehoopte identiteit der twee gelijknamige personnages. Achteraf
heb ik spijt, in 1953 niet op het bestaan van een dubbelganger te
hebben gewezen. Een kleine voetnoot van mij had de losse gissing
(of vergissing?) van Dr de Baere kunnen voorkomen.
WEDEROM NIEUWS OVER JAN VAN STIJEVOORT? 19
Van ca IS72 tot IS80 fungeerde een zekere Mr Jan van df'r Steenvert,
ook genoemd M r Jan J oerdens soen ver Steevoert, als rector der
Latijnse school van Tilburg 3). Op 3 januari 1S80 werd hem door
schout en schepenen van Tilburg ontslag verleend uit deze functie,
die hij gedurende omtrent zeven jaren had vervuld, zulks onder
dankzegging voor de diensten, "die hij zowel in de kerk als in de school
had bewezen 4). In de acte van ontslag wordt hij een vreemdeling
genoemd en als reden voor het ontslag wordt opgegeven, dat hij
volgens afspraak zijn plaats diende af te staan, nu een geschikte ingezetene
des lands, gepromoveerde ener universiteit, aanwezig en
bereid was, die plaats in te nemen. Uit die motivering is af te leiden,
dat de ontslagene niet uit de streek van Tilburg afkomstig was, vermoedelijk
niet eens uit het hertogdom Brabant. Hij kan dus zeer wel
een Van Stijevoort uit Belgisch Limburg zijn geweest. Eerder reeds
had men in Tilburg een academisch gevormd priester uit Belgisch
Limburg aangetrokken, nl. Magister Jan Boon (aerts) , die van ISI8-
I S24 altarist was geweest van de kapittelkerk van Tongeren 5) en een
oom was van de met Lutheranisme besmette Keulse drukker Godefridus
Cervicornus (Hertshoorn), aan wie hij rond ISS4-ISS7 in Tilburg
onderdak verleende.
Ziedaar een schoolmeester Mr Jan van Stijevoort, rector der Latijnse
school van Tilburg IS72-IS80, maar niet-Brabander. En daarnaast
een door Dr de Baere ontdekte Mr Jan van Stijevoort, rector
der Latijnse school van Hasselt in IS33-IS34. Mogelijk zijn die twee
identiek en dan vervalt absoluut de kans, dat de schoolmeester van
Hasselt Ïets uitstaande zou hebben met de refereinendichter, die in
IS76 overleed. Maar ook al zouden zij niet identiek zijn, dan is de
situatie nog weinig behaaglijk: er zijn dan tegelijkertijd minstens twee
en mogelijk zelfs drie verschillende Mr Jan van Stijevoort's! Het is
van het goede werke!ijk te veel om meer licht te kunnen bijzetten aan
het duistere beeld van de refereinendichter. P. C. BOEREN
3) Zie over hem en de Latijnse school van Tilburg mijn artikeltje Tilburgs
Kleingoed, in: Het Boek, 31 (1952) 41-51, 101-104.
4) Tilburg, Gemeente-archief, R 617bis fol. 18v-19r (3 jan. 1580 n.st.).
5) Annales de l'Academie royale d'archéologie de Belgique, 44 (1888), pp. 490,
567. Zie verder over hem en zijn neef de Keulse drukker mijn artikel in Het
Boek, 31 (1952).
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" IN DE
FUNCTIE VAN ASPECTISCHE VOEGWOORDEN
Naast ,,.doe" en "als" bestaan er in het Middelnederla.1ds verschillende
andere voegwoordelijke verbindingen ter uitdrukking van de
aspecten der momentane coïncidentie en progressiviteit 1). Het zijn
adverbia of adverbiale bepalingen verbonden met een datzin, zoals
sa-dat, mettien-dat, teerst-dat, en sa of alsa verbonden met een adverbium
dat snelheid uitdrukt en gevolgd wordt door een als-zin (bv.
alsa saen als, alsa sehiere als, sa haest als, za dra als, etc.), verbindingen
die tegenover het eenkeh'oudige "doe" of "als" een bijzondere
stilistische waarde hebben, omdat ze op pregnanter wijze de fucties
van het momentane samentref fen of de snelle opeenvolging van gebeurtenissen
tot uitdrukking brengen. Groot is hun variatie, maar van
vele verbindingen is het gebruik beperkt tot enkele teksten en kortstondig
van duur. Toch blijft tot in modern Nederlands het karakter
van deze verbindingen voortleven in de voegwoorden "met dat" en
"zodra" of in de groep "zo gauw als".
I. SO-DAT ALS ASPECTISCII VOEGWOORD.
Uit oogpunt van historische syntaxis is in de eerste plaats "so-dat"
een interessant geval. Tegenwoordig kennen we het uitsluitend als
consecutief voegwoord; dat is ook in het Middelnederlands zijn gangbare
functie, maar daarnaast vertoont het ook ontwikkelingen op het
gebied der aspectische functies. Deze ontwikkelingen maken er ons
in het algemeen op attent dat er aanrakingspunten bestaan tussen de
op zichzelf radicaal gescheiden functie-vlakken van de logische categorieën
der gevolgaanduiding én concludering en van de temporeelaspectische
categorieën van gelijktijdigheid en opeenvolging. Om die
overgangen bij dit voegwoord te kunnen verklaren, is het nodig de
oorsprong en ontwikkeling van zo dat a's voegwoord enigszins nauw-
J) Zie Ts. LXXIII, 16-17.
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 21
keurig en gedetailleerd na te gaan. We kunnen daarbij aansluiten bij
enige litteratuur die er over deze kwestie bestaat. De eerste die op de
functionele uitbreiding van "so-dat" heeft gewezen, is Van Helten,
in den Feestbundel voor l\1atthijs de Vries (1889), blz. 20-24. In dit
art. is veel materiaal verwerkt, maar de interpretatie is niet steeds bevredigend,
nog veel minder de groepering van de gegevens en de
formulering der verschijnselen. Bouman raakt de kwestie aan op blz.
128 van zijn diss. over de "dat"-zinnen in het Germaans, maar levert
geen critiek op Van Helten en opent geen nieuwe gezichtspunten.
Evenmin deden dit Stoett (3e dr.) in ~ 295 en 310 en het Mn\. W.
d\. VII, 1452/53. Van belang zijn echter de opmerkingen van Overdiep
in Inl. op 'de Ferguut, blz. C. VII en in Zeventiende eeuwse syntaxis
§ 60.
Alvorens in te kunnen gaan op de beschouwingen van Van Helten
is het gewenst de ontwikkelingslijn van "so-dat" tot voegwoord met
enkele lijnen aan te geven.
Het is niet voldoende zonder meer te vermel'den, dat "zodat" oorspronkelijk
bestaat uit het adverbium "zo" en het voegwoord "dat".
Een diepergaande verklaring van de syntactische functies is niet mogelijk,
als we het voegwoord isoleren uit zijn syntactische omgeving.
We dienen goed te beseffen, dat sa oorspronkelijk behoorde tot den
hoofdzin, terwijl dat den bijzin inleidde. Een principieel ander geval
dus dan we bij doe dat hebben aangewezen, waar nl. dat niet de
oorspronkelijke voegwoordelijke kern was, maar een expletieve verzwaring
(zie Ts. LXXIII, 19). Het is een markante fout in Van
Heltens betoog, dat hij bij de verklaring van de temporeel aspectische
functies van sa dat in het l\-1nl. de ontwikkelingslijn niet zoekt vanuit
dezen oorsprong van het voegwoord. Die tweeledigheid van de voegwoordelijke
verbinding is namdijk beslissend voor haar syntactische
functie. De ontwikkeling van "so-dat" is in het :Mnl. duidelijk te
volgen, zelfs aan de hand van het materiaal \'"an één tekst, zoals dat
van de S. Lutgart. In allerlei vroege teksten vindt men talloze gevallen
van de nog gescheiden verbindingen van het adverbium sa in den
hoofdzin met een dat-zin. (Vgl. Overdieps Inleid. Ferguut). Systematisch
gegroepeerd kunnen we den gang van zaken aldus overzien:
22 G. A. VAN ES
1. sa is oorspronkelijk een demonstratief adverbium van hoedanigheid
bij het V f. in den hoofdzin: "zodanig, op zulke wijze". Als
demonstrativum kan het uiteraard terugwijzen en vooruitwijzen. Op
zichzelf is het feitelijk begripsloos, het ontleent zijn begripsinhoud
aan een voorafgaande situatie of wijst vooruit op een komende omschrijving,
den bijzin met dat; uv. Lutg. 1I, 299: Din groten vaer, die
mi so sere I verladet nu dat herte binnen I din moetti, Here, alsa bekinnen
I dar ikker af ontcommert si; I Wel sute Got, nu sendet mi I
uwe gracie, die mi sa beverde i dat ikker af ontladen wercle. - Dat
is de gene die sa levet I dat hi den prijs van minnen he vet, Lutg. 88.
Vgl. ook Lutg. 531, 948, 1324; ook in andere teksten bv. Lorr. 1I,
423, 448. De grote nadruk op het demonstratieve sa blijkt uit de verzwaring
tot alsa. Tevens wordt het uit deze "bb. reeds duidelijk dat
de bijzin niet zo zeer omschrij ft "de wijze van" (leven of beverden
of bekinnen), als wel een consequentie, een gevolg of resultaat van
die handelingen. Daaruit is de ontwikkeling tot consecutief voegwoord
(zodat) begrijpelijk.
2. In deze positie ontwikkelt het adv. sa vanzelf naast of in plaats
van zijn eigenlijke hoedanigheidsfunctie die van graad. De verbinding
drukt dan uit een mengeling van hoedanigheid, graad en gevolg of
resultaat, waarbij sa zorgt voor de eerste schakeringen (hoedanigheid
en graad) en de datzin voor de tweede (gevolg, resultaat): Mettien
so hoorde si een gheruusch I metten windes vlaken I ende een weder
also craken I ende een vier alsa blecken I dat die goede Gods recken I
ontsaghen des hemels vallen, Brand. 878 - Die felle menscen ...... I
die met geproeveder heresiën I der kerken vriheit sa onssetten I dat
si die werelt al besmetten I met haren sondcliken daden, Lutg. 600;
vgl. verder Lutg. 93, 395, 497, 620, SIO, 863, II 13, II32, 1643, 17°1,
Larr. 1I, 535. Als graad-aanduidend adv. treedt sa (ev. a/sa) dan
graag in verbinding met adverbia, adjectiva of telwoorden in den
hoofdzin.
Bv. met een adv.: Hoe quam dat gi dan uwen tijt I bestadet sa
kaitivechlike I dat gi din su ten hemelrike I en moget noch genaken
nit. Lutg. 1952; vgl. 76, 239, 262, 438, 477, 679, 766, I060, 1236,
1333, 1583. 1621, 1845, I9CH, 1948, 2II6, Lorr. 1I, 763, Brand. 987,
CONCL'RRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 23
1346 ; Beat IV. 14, 42. -- met een adj.: Te rechte, vrowe, u wondert
dis I dat ic sa dltl was ende ris I dat ic verdinde derre wraken, Lutg.
1961. - vgl. 774, 859, 1031, 1377, 1385, 1438, 1841, 1905, 1968.
Brand. 771, 1174, 1244. Beat V, 67 - met een tc1w.: Die nit sa vele
goeds en an I heinselven dat hi achtte dis, Lutg. S.p; vgl. Brand. 744,
1160, Lorr lI, 688. Het nauwe contact tussen bepaling-aankondigend
sa en den dat-zin blijkt vooral ook uit de woordschikking van den
hoofdzin; meermalen wordt so + adv. achteraan geplaatst, dwz. zo
dicht mogelijk bij den bijzin: sa hevet hi op eenen dach I dat si geknilt
in beden lach I ...... Lutgarden haren gheest ontfurt I sa lise dat si
selve aldoe I en conde nit geweten hoc, Lutg. 1691; vgl. ook Lutg.
1952, 1948, Brand. g87. Een bijzonder geval levert Lutg. 1901, waar
de bijzin niet een resultaat of gevolg uitdrukt, maar de functie aanneemt
van een vergelijkenden (als)-zin l Want si die vlammen sach
beschinen I die sile omtrent in allen staden I sa einseJic ende oc verladen
I dat si te voren die gelike I en hadde nie in erterike I noch
horen seggen noch gesin.
3. Nog een stap verder in de richting van het voegwoord "zodat"
als geheel is natuurlijk de constructie, waar het niet met een adv. of
adj. gecombineerde adverbium sa achter aan in den hoofdzin staat en
dus onmiddellijk aansluit bij den datzin. In vele gevallen heeft sa
daar echter nog een zelfstandige demonstratieve functie; ,het is dan
nog adverbium in den hoofdzin met een min of meer zwaar accent.
"'le moeten ons er wel voor hoeden deze verbindingen al te vlak te
interpreteren naar ons modern taalgebruik waarin "zodat" louter
consecutief voegwoord is 2). Het adv. staat na den infinitief, maar is
functioneel nog kennelijk adverbium van hoedanigheid in Lutg. 409,
waar bovendien de versgrens adverbium en voegwoord scheiden: Nu
sijt in hogen ende vro: I dit salie wedermaken só I dat gi ne werdet
nemmermeer I verladen...... V gl. ook. vs. 403 in hetzelfde verband,
waar echter so op den volgenden regel staat en adverbium en voeg-
2) Gewoonlijk zijn sa en dat niet als één woord aaneen geschreven; de tekstuitgaven
zijn op dit punt niet altijd betrouwbaar. In de volgende vbb. zijn de
accenten op sa natuurlijk niet volgens de hss., maar door mij geplaatst om het
adverbium het hem toekomende syntactische relief te geven.
24 G. A. VAN ES
woord dus niet gescheiden zijn Joor l'en verspauze : ~1ar wet, Lutgart,
sijt dis gewes I dat ic dil' raet van derre saken I met mire macht sal
wedermaken I só dat u nemmermer ne sal I tambachte wert de wederval
I geschaden mogen noch geletten. Zie ook vs. -p S, robS, 1373·
In Lutg. ISSO heeft so graad aanduidende functie: Ende oc gequame
u goede leven I hem só dat hi u soude geven I na desen live teénen
lone ! te spanne sonder inde crone.
Het adverbium sa verliest nu aan expressieve kracht, wanneer het
niet de enige adverbiale bepaling in den hoofdzin is, doch slechts een
min of meer nadrukkelijke hervattende functie heeft: Si vaste de al
die dage lanc I gctroUJclic al sonder wanc I sa dat si noit dach en
brac I noch dor gewin noch dor gemac, Lutg. 66S. Hier is de bijzin
een variërende, uitbreidende omschrijving van "getrouwelic" ; achter
sa zou men "namelijk" kunnen invoegen. De functie van den bijzin
is dan ook niet consecutief, maar graadaanduidend. Soortgelijk is op
te vatten Lutg. 163: \Velt hi den sin daertoe bekiren I 50 dat hi moge
al ut verstaen I mijn dicht, hi mages bate ontfaen. Hier omschrij ft cle
bz. cic wijze waarop men "den sin daertoe 1110et bekiren". V gl. nog
Lutg. 187 war dl' (so) dat-zin als variërende verzwaring meer den
kant opgaat van dl' consecutieve functie; merkwaardig is het voorkomen
van de gescheiden en de ongescheiden \'Crbincling in hetzelfde
verband: Nu motu geven Got geval I dat gi se motet sa volhoren I van
buten alle metten oren I dat si int herte binnen bliw I ende ewclic
daerin beclive I sa dat si drage \Tocht daerbinnen. Interessant zijn in
dit verband ook cic gevallen waar sa is herhaald: Dies wart hem
God sa vriendeloos I So daften hem nam die viant I ol11me eens breydeis
ghewant I -dien hi nam sonder orlof, Brand 125. In dit geval
kan so terugwijzen op de reeds wrtelde situatie; de zin met ,,50 dat"
omschrij ft dan een handeling die mogelijk is vamvege dl' in den hz.
aangeduide omstandigheid. In Lorr. rooS is het gebeuren in den hoofdzin
aanleiding tot het initiatief in den bijzin: Oec stanc die lichame sa
sere ; sa dat sine met enen keil' I droegen in Ceya riviere. Hier naderen
we de progressieve verbinding, waarover straks uitvoeriger. Bij
het verlies van den nadrukkelijk terugwijzenden klemtoon gaat ook -dl'
specifieke betekenis van sa \'CrIoren, en sluit het des te nauwer aan
CONCCRRENTE:' YAX .,DOE" EN "ALS" 25
bij dat; maar, nogmaals gezegd, in Mnl. teksten is zeer dikwijls die
oorspronkelijke geleding herkenbaar of moet de tekst in die richting
geïnterpreteerd worden; zelfs in vbb. als Lutg. 887: ::\lar dat gi
desen mensche saen I te wege brenget, Here goet I ...... dis biddie u
wel sute Here I van alle mire herten sere I so dat hi wel te sinen
vromen I der krankheit moge al ave comen.
Meer gevallen, waar so en dat direct op elkaar volgen met verschillende
functionele schakeringen van hoedanigheid en graad aan
den enen kant en resultaat of gevolg aan den anderen kant, vindt men
in: Lutg. 46, 1550; K. Cl. 180; Ov. 41; Wal. 544, Lorr. Il, 133,
383, 479, 61 9, 754; Beat. IV, 49; V, 15, 22, 44; VII, 57; de verzwaarde
vorm "also" in Beat. IV. 34, Oorc. 24, 9. - Vgl. hiermee
Overdiep, Inl. Ferg. C VII.
Uit de gegeven voorbeeldtn blijkt dat de verschillende nuancen m
vorm en functie in dezelfde teksten naast elkaar voorkomen.
Wanneer wij nu nog wat scherper gaan letten op de functionele
verhouding tussen hoofdzin en bijzin in die gevallen, waar so + dat
direct op elkaar volgen en op weg zijn één voegwoord te worden,
is het van belang onderscheid te maken in taal genre, zoals volgens
het stilistisch principe ook Overdiep doet in § 60 van zijn 17e Eeuwse
grammatica. Wat betreft de ontwikkeling tot de aspectische functies
is er een duidelijk en uiteraard begrijpelijk verschil tussen de taal
van de directe rede, het gesprek of het gebed, en de taal van het
\'erhaal, den epischen taalvorm.
A. ,,50 dat" in de directe rede.
I. Het V f. staat in het futurum; de bijzin omschrij ft het als zeker
in het vooruitzicht gestelde of beloofde resultaat van een aangekondigde
handeling. Zo spreekt God (via een engel) tot Lutgart in vs. 4°3: Mar
wet Lutgart, sijt dis gewes I dat ic din raat van derre saken I met mire
macht sal wedermaken I só dat u nemmermeer ne sal I tambachte wert
de wederval I geschaden mogen noch geletten I want ie sal mi daer
iegen setten ; vgl. ook 415.
2. In hypothetisch verband staat het Vf. in den conjunctief: Ic
sl'gge u wel in wat maniren: i WeIt hi den sin daertoe bekiren I so
26 G. A. VAN ES
dat hi moge al ut versta en I mijn dicht, hi mages bate I ontfaen. V gl.
Lutg. 163, ook 2102. De bijzin omschrijft een gewenst gevolg of
resultaat.
3. Dat is ook het geval wanneer het hele verband optativisch is, in
wensvormen en gebedsvormen, bv.: l\u motu geven Got geval I dat
gi se motet so volhoren I van baten alle metten oren I dat si int herte
binnen blive I ende ewelic daerin beclivc I so dat si drage vrocht daer
binnen. Vgl. ook Lutg. 892, 1632, 1791, 2039, K. Cl. 234, I..j.9. "So
dat" grenst hier aan "opdat".
In al deze gevallen in de directe rede is van een neiging tot aspectische
functies geen sprake. Anders wordt dat in de volgende gevallen.
B. Veel frequenter is de verbinding met "so dat" in epische taal.
De zinnen staan dan normaliter in het praeteritum; de functie van den
bijzin is dan gewoonlijk die van graad, gemengd met de aanduiding van
gevolg of resultaat; zo in de milieu-beschrijving: In die borch so
spronghen ! diere watre; claer zonghen I molenen of si hadden tonghen I
so dat al verclonghen I beede berch ende dal, Brand. 1784. - Eene
grondelose zee I slouch daer up die west zijde ane I so dat ment
hoorde dane / over meneghe mi Ie, Brand. 1568. - of in beschrijving
van situaties en gebeurtenissen: want hij was beseten I van harre minnen,
dine dwanc I so dat hi wart ten dogden crane, Lutg. 782. - Si
hebben heme verwonnen tIant I soe dat ·hi keyser es te hant, Ferg.
340 ; vgl. Mor. 144, 99; Brand. 714, Lutg. 534·
Van hieruit nu zijn bepaalde ontwikkelingen naar aspectische functies
te begrijpen. In de consecutieve verhouding tussen hoofd- en bijzin
in de epische voorstelling, speciaal in de beschrijving van gebeurtenissen,
zit van nature, afgezien van de subjectief concluderende verbindingen,
iets van een "oortschrijden van de ene handeling naar de
andere: de handeling, het gebeuren of de toestand in den bijzin vloeit
voort uit die in den hoofdzin, is het gevolg daarvan, maar dat wil ook
vaak zeggen dat de bijzin een volgende phase is in het verhaal. De
verhouding wordt dus, episch gezien, continuatief of progressief.
Dat is reeds merkbaar in gevallen van Brand. 283: Daer hute quam
een dier wonderlijc I vlieghende eenen hert ghelijc I dat jaghede met
ghemake I den groten zee Iind drake I só datten al verdreef I datsi ne
CONCCRRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 27
wisten waer hi bleef. De bijzin omschrijft perfectief, zelfs momentaanperfectief,
het resultaat van het jagen, maar dat betekent tevens
een volgenden toestand in het verhaal; de bijzin ontwikkelt daardoor
een zelfstandig karakter: hij vertoont neiging te worden hoofdzin naar
de functie. Een sprekend voorbeeld is de hevig episch-dramatische
vorm in: Haren ketel si up hinghen J Om hout datsi ghinghen J Eenen
drooghen boom si vonden J Doe sine te houwene begonden J doe so
scoot al dat eylant Jonder twater al te hant J sa dat die heleghe man J
te tyde cume sijn scip ghewan, Brand. 319.
Duidelijk progressief is ook de momentaan ingressieve bijzin in
Lutg. 1347: Doe dese wart gesproken waren J so es die bode enwech
gevaren J Tin schonen paradise wert I die maget die so was ververt I
tevoren, doe si dat verstoet i vant si get1"Ostet haren moet I sa dat si
an din selven tiden I stont op in hogen ende blide.
Hierbij kunnen we nu de twee schakeringen laten aansluiten, die
Van Helten onderscheidde in zijn genoemd artikel en die hij aldus
formuleerde: Ia sa-dat = adverbimn = "in die (welke) omstandigheden,
bij die (welke) gelegenheid" of "na die (welke) gebeurtenis,
handeling" - van de vele voorbeelden citeer ik alleen: Die joncfrouwe
reet vore ende hi I volghede hare ember bi i soe dat si quamen I in enen
smalen pat, Lanc. II, 22608. en Ib "sodat = adverbium = tengevolge
daarvan (waarvan) daarom (waarom)" bv. Al hadde Cyrus in dien
tiden I verwonnen den coninc van Liden I hem bleef wederstoot int
lant I sa dat hi ,een maniere vant I daer hise mede dwanc, Sp. H. 13,
9,4. Voor beide gevallen concludeert Van Helten dat "het woordeken
dat" is dit ::\lnl. partikel "eenvoudig den dienst verricht van een
expletief, evenals in: hemelike dat hi bejaget die dinc" - en dat dus
feitelijk de verbinding aansluit bij os. en mhod. so "daarom, tengevolge
daarvan, etc."
Tegen deze voorstelling van zaken zijn vele bezwaren in te brengen.
Het voornaamste is wel dat Van Helten de verklaring van deze syntactische
verschuiving in de functie niet zoekt in de door mij zo even
geschetste ontwikkeling van het consecutieve "sa dat" uit het demonstratieve
so in den hz. plus een dat-zin met graad of gevolg aanduidende
functie. In die verbinding is dat niet een expletief, dwz. logisch
28 G. A. YAN ES
overbodig toevoegsel, maar juist de voegwoordelijke kern, terwijl so
oorspronkelijk een adverbiaal element is. In dit licht is het onjuist
zonder meer te zeggen dat "so dat" in de door Van Helten geciteerde
zinnen niet anders is dan een "adverbium" gelijk aan "in die omstandigheden,
etc."
In vele van de door Van H. aangehaalde \ oorbeelden is de voegwoordelijke
functie van "so dat" nog duidelijk; al te vlot heeft hij
ze over één kam geschoren, terwijl het meer voor de hand ligt de
extreme gevallen uit de meer "normale", dwz. dichter bij de oorspronkelijke
functie staande, verbindingen af te leiden. Ook heeft hij
uit het oog verloren dat deze verbinding van hz. en bz. door so dat
weliswaar continuatief of progressief van aard wordt en dus een
zekere overeenkomst gaat vertonen met de coördinatie van twee
hoofdzinnen, maar dat de verbinding toch in de meeste gevallen een
typisch verschil met de gewone coördinatie behoudt: ze doet nl. uitkomen
dat de twee handelingen of gebeurtenissen niet slechts op
elkaar volgen, maar dat de tweede voortkomt uit de eerste. Verder is
de onderscheiding van Ia en Ib bij Van Helten enigszins willekeurig:
verschillende vbb. die hij citeert onder Ia zijn onder te brengen bij lb
en historisch bezien is het beter eerst het geval van Ib te behandelen
en daarna dat van Ia, omdat in ,lb de oorspronkelijke consecutieve verhouding
nog duidelijker voortleeft. We moeten dan ook overgaan tot
een hergroepering van de door Van Helten gebruikte gegevens. Ik
zal in dit verband niet al de door hem aangevoerde plaatsen de revue
Laten passeren, maar mij beperken tot een fijnere verdeling van de
schakeringen in de functie met behulp van enkele voorbeelden. Bij
verschillende vbb. van Van Helten komen we bovendien terug op
boven reeds gemaakte onderscheidingen.
In het algemeen kunnen we zeggen dat bij het verbleken van de
consecutieve verhouding tussen hz. en bz. het onderling verband
losser wordt en de bz. aan zelfstandigheid wint. Dit moet merkbaar
geweest zijn in de intonatie. In de door mij in het vorige verband
geciteerde vbb. Brand 283 en 319 bestond waarschijnlijk een sterke
dramatische spanning in den toonvorm van den hoofdzin, die nadrukkelijk
heenwijst naar of klemmend aandacht vraagt voor den
CONCL'"RRENTEN VAN ,.DOE" EN "ALS" 29
resulterenden bijzin. Bij het meer zelfstandig worden van dezen bijzin
verzwakt die spankracht der intonatie: tussen de zinnen komt waarschijnlijk
een scheidende pauze, voorafgegaan door een afsluitende
daling van den toon in den hoofdzin. Er zijn verschillende interne
factoren die aan dit proces deel hebben en daarbij hetzij bevorderend
hetzij remmend werken bij de loswording van de beide zinnen. Op
grond daarvan onderscheiden we de vo~gende nuancen:
I. Het consecutieve element is nog zo krachtig dat al te sterke losmaking
van den bijzin voorkomen wordt. In Theoph. 1820: Die
bisscop die wijsde. metter hant I soe dat si alle sweghen te hant -
hebben we te maken met een duidelijk progressieve verbinding: de
twee handelingen of g(>bl'urtenissen (wijzen met de hand - .ontstaan
van stilte) volgen elkaar op in den tijd met het aspect van de momentane-
perfectieve verhouding. De toon echte:- ve~bindt beide
zinnen ten nauwste (geen daling v.d. toon aan het eind v.d. hz.) ; de
inhoud van den bijzin is het resultaat van de handeling in den hoofdzin,
het beoogde effect. Wanneer we dezen zin vertalen door een
gewone coördinatie, gaat, zelfs wanneer we het aspectisch adverbium
toen invoegen, iets verloren van het plastisch-dramatisch effect: de
bisschop wenkte met de hand, en toen zwegen allen direct. :\Jinder
gericht op het episch effect zijn de volgende verbindingen \vaarin
toch het consecutieve, effectieve of resultatieve element de situatie
beheerst: Doe quam eem' gadoot int here ! sa dat hi met deender
SIcaren I te lande weder moeste varen, Sp. H. 13, 36, 39. - Alse hi
dus jammerlike c1aghet I ...... SOl' sent hem God in siere herte I ene
hope metter smerte I die hi in siere herten droech I soc dat hi in hopen
sloech I aen onser Vrouwen ende seide ...... Theoph. 940 - :\Iaer
onlanghe was hire an r Dat quade orwonne quamen I die hem sbisscops
hulde namen / soc dat hem orlof was ghegheven jende vanden hove
was verdreven, Theoph. 319. - Xochtan vergaf hem God bede! :\let
penitencie die hi dede I soe dat hem God onste das I dat hi sent prophete
was: als hi gheweset hadde te voren, Theoph. 1381. -- Doe
deèe hi van deser sake I penitende ende ...... I bat hertelike onse
Here I sa dat Gode van hemelrike tafdochte ...... Rymb. 14509 -- Tote
dat die coninc gheboot j datmen vechten soude laten I sa dat men liet
dat striden bliven, Al. 7, 467.
3° G. A. VAN ES
Dit zijn dus a1lemaal voorbeelden waarin volgens Van Helten
"sodat" is te besçhouwen als bijwoord (rubriek Ib), wat meebrengt
dat de bijzin zou fungeren als een zelfstandige zin. Deze interpretatie
forceert zonder twijfel de werkelijke syntactische verhouding.
2. Een nog wat andere nuance in de verhouding tussen hz. en bz.
vertoont het geval in emn. v. Ho1l. (1483) 37 v.: Mer hi en was
noch mer een iaer out, doe sijn vader verslagen wort, soe dat florijs
sijn oem hem in voechdien nam. De hz. omschrijft hier nl. de aanleiding
tot de handeling in den bz. : "soe dat" drukt dat nauwe verband
uit. Men kan de verbinding bij benadering oplossen door te zeggen:
en daarom nam enz. - maar dat wil nog niet zeggen dat we soe dat
als bijwoord mogen bes'chouwen; het blij ft syntactisch beslist voegwoordelijk
van aard, zonder functie in den bijzin. Wanneer men wil
beweren dat het zinsverband sterk neigt tot de coördinatie, zou men
moeten zeggen dat soedat van subordinerend voegwoord overgaat tot
coördinerend 'voegwoord. V gl. ook Sp. Rist. 13, 9, 4: Al hadde Cyrus
in dien tiden I verwonnen den koning van Liden I hem bleef wederstoot
int lant I so dat hi ene maniere vant I daer hise mede dwanc.
(vinden betekent hier "bedenken, opzoeken, uitvinden"). Losser wordt
het verband in Lanc. Il, 2414°, hoewel ook hier de causale verhouding
'ianwezig is: Ende hi sende ... I dat hi niet en soude begeven te wandelne
I soe dat hi reet ... al den dach.
3. Ook in de volgende gevallen, ontleend aan Van Heltens eerste
categorie (Ja) is het niet geraden, "so dat" als adverbium te beschouwen.
Het verband is wel continuatief of progressief, maar met de schakering
dat de tweede .handeling voortvloeit uit de ,eerste. In enkele
vbb. is er sprake van een werkwoord van beweging: Die joncfrouwe
reet vore ende hi I volgede hare ember bi I soe dat si quamen gereden I
in enen smalen pat Lans. II, 22608. - :\len kan hier bij soe nog wel
aan de oorspronkelijke betekenis van "zodanig" denken, maar duidelijk
is vooral de aspectische verhouding die duratief-perfectief is; het
consecutieve element dat nog in "soe dat" zit, blijkt vooral als we
letten op "ember bi": ze reden al maar door, zij voorop, hij daarachter,
zodat ze tenslotte op een sma1le weg kwamen. Deze aspectische verCONCURRENTEN
VAN "DOE" EN "ALS" 31
houding doet "soe dat" hier eerder naderen tot "totdat" dan dat we
het als een bijwoord mogen opvatten.
Soortgelijk is Franc 6226, eveneens met een werkwoord van beweging
(comen) ; en Lans. II, 239IO. Losser zijn weer de verbinding~n
in Sp. H. II2 24, 6 en H. 13, 36, 20, maar sodat blijft ook hier
nadruk leggen op het verband tussen de gebeurteninssen van hz. en
bz.: de hz. omschrijft als het ware de algemene omstandigheid, de bz.
een bijzonderheid die er uit voortkomt en voor het verhaal van groot
belang is.
4. In de volgende gevallen heeft so duidelijk de betekenis van "zodanig".
In Rij mb. 16807: Dies nyddene die prince ... / ende pensden ... /
hoe sine ghewroeghen mochten / so dat si ne ghene dinc ne vonden I
van mesdaden. - is geen sprake van een overgang naar de hz.-functie.
Meer continuatief is Cron. Hall. 4r , maar ook hier vraagt soe relief:
Daer st reet de se keyser Clall'dius teghen die wrede slaven, soe dat hi
mit groter pinenden strijt wan. V gl. ook Cron. Holl. 26r , waar de
interpunctie een losser verband verraadt: In desen tiden so rees een
groet oerloghe tusscen die vriesen ende die kenmerlanders. So dat die
vriese die kenmerlanders alten groten scadh deden. Zie verder Cron.
Hall. 27v : Dese quam met groter macht in oestvrieslant soe dat hi
stichte roef f ende brant. - Alse Sedechias dat versach / vlo hi ende
sine mayseniede ! so dattie premen vernamen I ende volgden hem,
Rijrnb. 14985.
5. Tenslotte dan enkele vbb. van losser continuatief verband. In
Theoph. 669 zijn klacht en besluit niet volkomen los van elkaar, maar
het oorzakelijk verband ligt wel enigszins verscholen: Des claghdi
(nI. de bisscap ) ende dies ghelike / soe dat hi riep enen seriant / ende
hiet hem varen te hant / omme Theophilus, dat hi quame I ende sijn
ambacht weder name. Nog zwakker is het verband in M. Sta. 8, 1288,
waar de subjecten van hz. en bz. verschillend zijn. Daer bernde men
ter selver wile I viere baken alde nacht / so datten ghenen die dat
waoht I ontfiel dat vier ende daer lach stroe biden torne... ende het
wert toe / bernende sa zere dat hine machte / niet ghenesen. - Toch
Îs ook hier nog een verband tussen de omstandigheid die de hz. aangeeft
en het daaruit verklaarbare gebeuren in den bijzin.
32 G. A. VAN ES
Geheel los staan de zinnen in Lanc. II, 36907: Hi bleef sittende
onder enen boem I ende was niet so vroet dat :1i goem I nam te sire
swarre wonde! dat hise jegen dat blo den bonde / soe dat bi hem leet
omtrent noene I een hermite. -- Hier verschillen niet alleen de subjecten,
maar bevat de zin met soe dat een geheel nieuw en onverwacht
gebeuren, dat niet voortvloeit uit den voorafgaanden zin.
Zoals uit het bovenstaande reeds moge gebleken zijn, kunnen uit
de consecutieve verhouding ook verklaard worden:
I. gevallen waar de so-dat-zin overgaat tot de functie van het perfectieve
aspect, het bereiken van het eindpunt, te omschrijven met
"totdat". In vele van de door Van Relten genoemde gevallen heeft sa
nog nadrukkelijk demonstratieve betekenis.
In den hoofdzin staat dikwijls een werkwoord van beweging, de zin
met "zodat" geeft dan het bereiken van een bepaalde plaats, hetzij
toevallig, hetzij opzettelijk bedoeld: in ieder geval is de resultatieve
of consecutieve verhouding nog dikwijls duidelijk te herkennen. Deze
schakering van den so-dat-zin komt speciaal voor in den Lancelottekst:
Doe ginc hi drove...... I soe dat hi omtrent primitijt quam I
daer hi ene hermitage vernam, Lanc. II, 2857 - In dat gepens reet
hi alsoe I soe dat hi quam tenen berge doe, Lanc. II, 41442 - Tkint
leidene I soe dat si quamen ter kerken, Lanc. II, 19412 - Hi ginc
soe dat hi boven quam, Lanc. I,T, 24704 - Ri reet soe dat hi in een
dal quam, Lanc. 1I, 25160.
2. Zinnen met "so dat" als concurrent van die met dewijle (=
terwijl). Van Helten geeft daarvan ook verschillende voorbeelden.
Toch moet hierbij weer worden opgemerkt dat sodat in vele van deze
zinnen nog zeer dicht staat bij de oorspronkelijke functie en dat deze
sodat-zinnen zelden of nooit volledig op één lijn staan met de terwijlzinnen,
tel' uitdrukking van de aspectfunctie der simultaniteit. Opvallend
is nI. dat de bijzin met "so dat" altijd volgt op den hoofdzin:
de bijzin omschrijft dan ook niet een reeds bestaande toestand (zoals
de terwijl-zin) waarop de mededeling van den hz. inbreuk maakt -
dus het snijpunt van duratief en momentaan aspect - maar licht
CO~Cl.·RRE~TEN VA~ "DOE" E~ "ALS" 33
achteraf een bijzonderheid toe van de wijze waarop de handeling
in den hz. plaats vindt.
Het is nodig dit scherp te onderscheiden om misverstand te voorkomen.
Gelijkstelling van sodat met terwijl, zoals Van Helten al te
lichtvaardig doet - en het Mnl. W. volgt hem daarin! - vertroebelt
den kijk op de functionele verhoudingen. Men vergelijke: Jhesus
volchde hem opten voet! sa dats niet en wiste Maria, Lksp. 1I, 133,
1 I. - Ende bat Gode omme reynen vele t so dat hem thooft hinc
tusschen knien, Rij mb. 12561. - Hi beette ende nam den brief ... / soe
dats Mordret niet ne wart geware, Lanc. 1I, 28401 - ~achts ... de.di
sijns heren ors riden : eene merie ... also dat niemen wiste daer of,
Sp. H. 13, 14, 98. - Hare geburs namen quade exempel ende lettedse
met haren twiste I also dat Cyrus niet en wiste, Sp. H. 13, 7, 18. -
In zulke zinnen is so nog op te vatten als "op zodanige wijze". Van
een vóór de handeling bestaande omstandigheid is ook geen sprake
in: Sarra vaste ... sa dat soe niet ne at III nachte ende III daghe,
Rij mb. 15387. - Duidelijker simultaan in Lanc 1I, 7079: Ende si
saten beide gader neder I soe dat si van messelike saken ... spraken -
tenzij men "saten" niet duratief maar ingressief opvat en den bijzin
finaal interpreteert.
Van geheel anderen aard dan de tot nog toe behandelde zinnen met
sodat, zijn nu echter die waar de verbinding aanduidt het samentreffen
van twee momentane gebeurtenissen en waar sa dat dus concurrent
wordt van de voegwoorden "doe" en "als", bv. sa dattene ene
z\valewe lange I vermoeide met haren zange I tsinen geselIe seidi
mettien ! ... Franc. 6525.
In het Mnl. Wbo VII, 1452 wordt deze functie op enigszins bevreemdende
wijze verhaspeld met de continuatieve functie. Verdam
meent dat beide gebruikswijzen ten nauwste samen hangen, in elkaar
overgaan of ook denzelfden oorsprong hebben, nl. dat ze beide uiteindelijk
af te leiden zijn uit de consecutieve functie. Hij formuleert
het aldus: "Van de gevolgtrekkende kracht is op vele plaatsen slechts
overgebleven de aanduiding van den voortgang of de voortzetting van
het verhaal en wel op tweeërlei wijze: a) in de bet. van nedl. "en
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 3
34 G. A. VAN ES
toen", waarin "toen" nog voegwoord is - b) "en toen" met "toen"
als bijwoord". Hieruit zou men kunnen aflezen dat "sodat" = voegw.
"toen" afgeleid moet worden uit sodat in consecutieve functie en dat
"sodat" = voegw. "toen" een voortstadium is van "sodat" in continuatieve
functie. Bei·de is on juist. De continuatieve functie hebben
we in het voorafgaande exposé rechtstreeks zien ontstaan uit de consecutieve.
De functie van de momentane simultaniteit moet op heel
andere wijze worden verklaard. Het principiële verschil spreekt reeds
uit de volgorde der zinnen: de consecutieve en continuatieve so datzinnen
volgen uiteraard op den hoofdzin, ,de momentaan-simultane
gaat voorop. Voor de verklaring van momentaan-simultane functie
zijn twee vingerwijzingen.
In de eerste plaats is te wijzen op de parallel met als: in mijn art.
Ts. LXXIII, 40 heb ik dit voeg.voord in bedoelde functie uitvoerig
besproken. Ik heb toen herinnerd aan zijn etymo!ogischen oorsprong
uit het verzwarend element al vóór de adverbiale kern sa. De tijden
aspect-functie van als hebben \ve toen afgeleid uit vergelijkende
functie, dwz. uit de gelijkstcllende functie; overgedragen op het tijdsbegrip
leidt alsa (=-.: "geheel so") dan een situatie of gebeuren in waarmee
een nieuw gebeuren samenyalt in den tij d (simultaan) : het eerste,
in den bijzin, dient om het t\veede in de tijdorde en aspectisch te bepalen;
in den hoofdzin volgt ,dus het nieuwe op den voorgrond
tredende gebeuren.
Geheel dezelfde redenering is, in de tweede plaats, te volgen voor
het enkelvoudige so. Het hoeft geen bezwaar te zijn, dat in het :Mnl.
het enkele so zelden als voeg.voord van tijd en aspect schijnt op te
treden. In het 1Inl. \V. is slechts één vb. te vinden, nl. uit een vrij
laten tekst, den proza-Reinaert: Ende soo ick toe ghesach, soo greep
hi sijn tafelmes ende werp nae mi, Proza R.2 34. - Al is het opvallend
dat er zo weinig vbb. uit het mnl. bekend zijn, dat neemt niet
weg dat sa reeds lang vóór het mnl. als temporeel-aspectisch voegwoord
in gebruik was, reeds in het ogm. In het got. is ook swê temporeel-
aspectisch voegwoord ter vertaling van het griekse wc;. Daar
hebben we meteen een interessante parallel in het grieks: evenals WC;
dat oorspronke;ijk vergelijkende functie had en die ook behouden heeft,
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 35
maar ook temporeel-aspectische functies ontwikkelde, evenzo heeft swê
dat gedaan. Men zie bv. Joh. 6, 16: ip swe seipu warp, atickljedun
siponjos is ana marein = WC;; 8è b~(oc èyéve"C"o, xoc"C"é~1j(jocv ol
(loc61j"C"ocl oco"C"ou è7tl ~v 6cXÀoc(j(jocv. (= toen het avond geworden
was, gingen zijn discipelen naar de zee). - Joh. 11, 6: swe hausida
patei siuks was, panuh pan salida in pammei was stada twans dagans
-_.wc ;; ou.v. "1j xou(jev rU"C"!~ 'OC (j 6e ue~~, ,"C"O "C"e (lt:l;.V t>:l ;(lewev e, ;v W...~ .'IVl ."C'"0 7tW~ o~U, O
~(lépoec;; (= toen hij hoorde dat hij ziek was, bleef hij nog twee dagen
in de plaats waar hij was). Dat Wulfila niet in een dwangpositie
verkeerde bij de vertaling en het dus niet nodig is aan te nemen dat hij
naar het voorbeeld van het grieks deze functie van swe in het gotisch
heeft ingevoerd, blijkt uit gevallen als Luk. lI, 15, waar wc;; vertaald
wordt door bipe: jah warp, bipe galipun fairra im in himin pai aggiljus,
... = xoel èyéve"C"o, WC;; cXmjÀ60v cX7t' oeO"C"wvetc;; "C"ov oOpocvov ol &yyeÀo~
(= en het geschiedde toen de engelen van hen weggevaren waren
naar den hemel, ...... ). Nu is swe weliswaar niet precies dezelfde
vorm als zo en heeft swa waarmee ons zo gewoonlijk etymologisch
gelijk gesteld wordt in het gotisch niet de bedoelde voegwoordelijke
functie ontwikkeld als swê, maar dat verzwakt onze parallel niet en
behoeft geen bezwaar te zijn tegen de opvatting dat ogm. swa so in
het wgm. wel dezelfde voegw. functie heeft aangenomen; in het wgm.
komt swê niet voor. In het os. is so dan ook evenals also een temporeel-
aspectisch voegwoord in de betekenis van "toen" en "terwijl":
sö hé thena wïrok drög, grusios quamum in, etc. (Zie Holthausen
Altsach. Elementarbuch § 533; vgl. ,ook de Heliand syntax van Behagel).
Voldoende bewijzen dus dat "so" in het germaans de bec,loelde
voegwooI1delijke functie had aangenomen. Dat er in het mnl zo weinig
sporen van over zijn, kan twee .oorzaken hebben. In de eerste plaats
is mogelijk so overvleugeld door den verzwaarden vorm also - alse,
als: die toevoeging van al legde dan nadruk op het momentane aspect
van de coïncidentie (vgl. over de concurrentie van als en doe in Ts.
LXXIII, blz. 62 vlgg.)
In de tweede plaats staat naast het enkele so de verbinding "so-dat" ;
hetzij nu dat we dit so-dat (natuurlijk niet te verwarren met het consecutieve
so-dat) opvatten als het met "dat" uitgebreide voegwoord
36 G. A. VAN ES
so, hetzij als de verbinding van het vergelijkende adverbium so met
een datzin, mogelijk is het dat het enkele so in deze zwaardere verbinding
is opgegaan. Intussen is het opmerkelijk dat men op sommige
plaatsen kan twijfelen of men te doen heeft met so + voegw. dat,
dan wel met voegw. so + het pronominale object dat. In Lorr. I, 471
staan de zinnen met temp. asp. alse en soe (dat) naast elkaar: A/se
dat wijf dat verstoet I wert si droeve in haren moet I Ende ontsloet
doe die dore. IMaar van binnen wasser vore I Ene hamei1de vast ende
goet f Die vaste sluten doet. I Soe dat vernam dat wijf I Wert bevende
al haer lijf I Want si ducht ...... - Ik ben geneigd hier dat op te vatten
als terugwijzend pron. object; dan hebben we hier een vb. van
het enkele so als temp. aspectisch voegwoord. Het Mnl. W. beschouwt
so dat (=so dattet) als voegwoord in de functie van "toen". Een
soortgelijk geval is Rymb. 144°5: Doe si wech waren na dat I Quam
Y saias ende vraegde I wat dat vole daer binnen jaegde. I So dat hem
seide Ezechyas Idoe antwol'de Y saias lende seide: ...... - In Rymb.
10542 kan men dat ook opvatten als pron. object, thans echter vooruitwijzend
op den komenden dat-zin: So dat Joab quam te verstane I
dat hi (Absalom) daer hinc te aventure I Doe staken met iij speren
dure. -
In het geciteerde geval van Rij mb. 14405 kan men misschien so-dat
ook in de verzwakt consecutieve of de continuatieve functie opvatten.
In i·eder geval zijn er onder de vbb. die het Mnl. W. opgeeft als
behorend tot de categorie van "so-dat" in de functie van "toen"
ettelijke, dubieuze gevallen, waar men den bijzin ook heel wel consecutief-
continuatief kan interpreteren, bv.: Als Alexander dat verstaet
! vaert hi up ende cleede hem saen I so dat hi up was ghestaen
ende ghedeet na conines wisen I doe die sonne begonde risen I hi
ghinc uut sien pauwelioene, Alex. I, 119a. - Ferguut wart gram
doe -bi dat sach I dat syn ors hadde sulken slaoh I "Mach hi leven, hi
salt copen!" I Syn ors ginc hi met sporen nopen I Ende reet den naen
ter neder. I Hi folleerdene lange ende weder i Ende stacken so ende
heft te blouwen ! Dat heme mach sijn leven rouwen. I Dat bloet woet
hem ten oren uut I So dat die ridder hoerde 't geluut I Hi wart op,
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 37
gram ende verbeten ...... , Ferg. 22583). - Up enen berch so sat
Anne I Thobias moeder, bi den weghe I ende sach omme tkint alle
weghe I sa dat soet van verren sach I ten vader liep soe daer hi lach ...
Rymb. 15779. - Die moeder naemt soncler ghilen I ende leid daer
up dbedde Hc1yseus I ende ghinc danen ende loee thuus I sa dat so
tHeliseuse quam I Bi sinen voeten dat soene nam I ende claegde ...
Rij mb. 13219. Vgl. verder. Rijmb. 4529,3137, 5410, 13201, 13895; Sp.
Hist. lVI 26, 3; 117 9, 148; II5 51, 22, 1I 6 19, 15; Ferg. 2620. Doordat
het :\lnl. W. deze plaatsen onvolledig citeert, ontgaat het den lezer
dat eventueel een andere interpretatie mogelijk is, tenzij hij de citaten
in het tekstverband opzoekt.
Merkwaardig is vooral Alex. 111, 257 waar "so dat" niet in het hs.
staat, maar door Franck in zijn uitgave is aangebracht: het hele vb.
berust dus op een fictie 4)! Wanneer we zo alle dubieuze posten aftrekken,
blijven er niet zoveel bewijsplaatsen over voor sodat = toen:
in totaal 9 gevallen; opvallenderwijze alleen bij Maerlant, nl. in Sp.
Hist., Rijmb. en Franc.
In alle gevallen staat de bijzin vóór den hoofdzin en heeft het V f
den praeteritalen vorm.
a. Gewoonlijk is de handeling in den bijzin momentaan of momentaan-
perfectief voorgesteld; daarop sluit dan de nieuwe handeling
van den hz. momentaan of momentaan-ingressief aan: Sa dattie waghen
sturten soude I Oza, di et vernam wel houde I hilt die arke, maer al te
hant i Verdroogde hem die rechter hant, Rijmb. 10083. De hoofdzin
begint soms met doe, waardoor het aspectisch Yerband wordt versterkt:
Sa dat si alle gader ghemene I doet waren, sonder die joncste
allene I Doe seide ter moeder die coninc: ! troost doch desen jongelinc,
Rijmb. 18857 - Sa dat si XII alle te samen I in Ebron ghevaren
quamen I doe versaghen si onder hym I van den gheslachte van
3) Overdiep plaatst achter 2258 een punt en verbindt de sa-dat-zin (blijkbaar
consecutief) met 2256, terwijl hij 2257 als parenthesis beschouwt. De fra. tekst
geeft eerder aanleiding tot de intepretatie van sa-dat in aspectische functie,
verbonden dus met den volgenden zin: Et li chevaliers s'en esvelle I De la grant
noisse esfreement.
4) In hs. staat: lTnwert hadden si die boden etc. I Dat 'verhoert te lzant
Macedo I hi was der orloghen wel vro, etc., dat een goeden zin geeft, maar
waarvoor Fr. leest: sa ckzt verhoort Macedo, etc. -
38 G. A. VAN ES
Euachim J drie gygante also groot, Rijrnb. 5623 - Sa daftcm die
spi se gebrac i die si brachten inden zac I ute Egypten, dac bec1ageden
si hem des, Sp. Hist. 12, 5, 17. - vgl. verder Franc. 6525, 6137,
Rijrnb. 12077, Sp. Hist. 11,5, 46, SS.
b. Merkwaardig is het geyal in Franc. 4606, waar nl. de bijzin niet
op één bepaald gebeuren in het yerleden schijnt te ;doelen, maar op
een herhaaldelijk plaats gevonden gebeurtenis. Er is nl. sprake van
een va!k, die speciale zorg voor Franciscus heeft en dan staat er: Sa
dat hi daer een dec\ ziec bleef / die valkc oec sinen zanc yertrecte I
dat hine so tileke niene weete. Mogelijk echter is de vertaling: "toen
hij eens ... "
Concluderend kunnen we zeggen dat sa-dat in deze aspectische
functie van momentane coïncidentie of opeem'olging in het Mnl. niet
algemeen gebruikelijk is: de concurrentie die het doe en als aandoet
is dus niet bijzonder zwaar. In jongere taal is er dan ook niets van
overgebleven. O\'erdiep vermeldt er niets over in zijn 17e Eeuwse
grammatica. Wel is opmerkelijk dat blijkens § 89 de temporeelaspectische
functie van het enkeh"oudige sa bij sommige schrijvers
nog voortleeft of weer opduikt. In de Briev. v. l\laria Reigersberch:
Den Lutenant is in den Hage gereist op maendach voorleden. Soa
hij vertrocken was quam daer 's anderdags een bode. (de bijzin is
dus plusq. perfectum - er heerst geen directe, momentane opeenvolging;
so = nadat) - In Baeto 166 zegt Circe tot :\Iedea: In
schijn van pajs en als begaen om danck te baeren J Gingt ghy den
Coning van Corinthen randen aen I En 's Coninxs dochter, soa sy
soud te trouwen gacn - waar dus de bijzin niet meer zoals oorspronkelijk
en gewoonlijk voorop staat maar op den hz. volgt.
Niet alleen in gestileerde taal, maar ook bij Breero in de Sp. Brab.
118: 't Gebeurden soa hy eens syn soontjen wat douw-deynde I \Vat
troetelde, wat kusten: wantet hem so lief as sijn hert was I 't kynt
sagh dat wy wil waren en dat hy so pick swert was: I Het liep naer
syn moer verbaest en riep met schrieken: lOch memmetje, memmetje!
waartme, waartme, hier is Heintje Piek. - hier is de bijzin niet meer
momentaan, maar duratief. Eyenzo in 741; An "ertelt van haar
amoureuze ervaringen: r Gebeurden soa iek eens sijn bedde wat verCONCURRENTEN
VAN "DOE" EN "ALS" 39
maeckte I Hy greep mijn in zijn arm. Op soortgelijke wijze komt in
het 17e Eeuws ook alsoo voor: En a/soo ick doende was met het Volk
in order te ste!len om de brandt te uytten quamen andere van het
Volk by my geloopen (Bontekoe 48, 7; vgl. Overdiep § 92): alsoo
wordt hier gelijk aan "terwijl".
In tegenwoordig gesproken hollands bestaat wel de verbinding met
"zó-als" ter uitdrukking van het momentane aspect: vgl. Still. Gramm.
§ 393: Zóals hy Burts zag omkeeren, klom hy ook weer naar boven.
(= en meteen als). In het fri. is sá dat in dit gebruik mogelijk. In
de Saks. volkstalen heb ik het niet aangetroffen. De Stil. Gr. (2e dr.
blz. 656) vermeldt het echter voor het Drents: Zoo da'k toelooPn:!
kom, sprung-;} vot!
Il. METTIEN DAT EN MET DAT IN ASPECTISCHE FUNCTIES.
Tegenover zijn concurrent só-dat vertoont I1lctticn-dat in oorsprong
twee verschillen: mettien is een pracpositie-bcpaling en weliswaar
wij st de pronominale kern (dien) evenals het adverbium vooruit naar
den datzin, maar minder ·dan so, dat als bijwoord van hoedanigheid
rechtstreeks betrekkingen onderhield met het V f. of een adjectivisch
of adverbiaal deel van den hoofdzin, vormt de voorzetselgroep mettien
een inhaerent deel van den hoofdzin. Het sluit zich van stonde
aan veel nauwer aan bij den datzin en kan er dan ook niet, zoals so
wel, van gescheiden staan. Daaruit is begrijpelijk dat de functionele
schakeringen bij "mettien dat" veel minder gecompliceerd en variabel
zijn dan bij so-dat.
Van oorsprong is mettien (met + pron. demo dien) een adverbiale
bepaling, die in allerlei epische teksten, van oudsher, een zeer gangbaar
hulpmiddel is geweest ter aanduiding van momentane aspecten:
M etticn liet hi dese tale. Het is duidelijk dat mcttien met zijn demonstratieve
pronomiale kern terugwijst op een genoemde omstandigheid
of gebeuren, en daarom graag voorop staat in den zin, al of niet
voorafgegaan door een coördinerend voegwoord. Vergelijk voor het
gebruik Overdieps di ss. over het Aoristisch praeteritum, waarin veel
materiaal over de adverbiale hulpmiddelen voor de uitdrukking der
aspecten is verwerkt. Op blz. 53 blijkt dat mcttien vooral een duratieve
handeling onderbreekt, bv.: Aldus aten si te samen I M ettien
40 G. A. VAN ES
dies conincs scinkers quamen, Alex. IV, 1332. - Zo is de zin met
mcttien vaak de inzet van een nieuw gebeuren, de momentane wending
naar een nieuwe handeling of phase in het verhaal. Behalve een dergelijke
aandacht vragende inzet van gebeuren, die inbreuk maakt op
een bestaande en tevoren beschreven situatie, is mettien ook zonder
meer continuatief of progressief; de voorafgaande handeling is dan
perfectisch van aspect, hetzij volstaan wordt met den praeterita!en
vorm, zoals in: Dit sprac hi ende mettien hi tiet r sijn swaert, Alex.
IX, 928 - hetzij het perfectis~he aspect ook in den perfectum-vorm
is verantwoOI'd: Dit hevet hi ten boden gheseit I M ettien so keerde
hi hem ghereit, Alex. X, 121 I. Merkwaardig is dat mettien als adverbiale
bepaling, evenals het synonieme mettesen, vrijwel altijd een
momentaan (perfectief of ingressief) aspect aanduidt en zelden een
duratief simultaan gebeuren verbindt met het voorafgaande, hoewel
de oorspronkelijke betekenis van met daartoe geen speciale aanleiding
geeft: het betekent dus niet "intussen, onderwijl", maar steeds "op
dat (zelfde) ogenblik, toen, onmiddellijk daarop". De coïncidentie gaat
voorts ook hier ongemerkt over in de momentane progressiviteit, de
opeenvolging van handelingen of gebeurtenissen, die gewoonlijk niet
slechts een toevallige volgorde vertonen, maar of causaal samenhangen
of de persoonlijke reactie vertonen van het subject op het
voorafgaande.
Op zichzelf is het nu niet bevreemdend dat deze zeer gangbare
aspectische voorzetselbepaling ook overgaat in voegwoordelijk gebruik:
de datzin omschrij ft dan het gebeuren dat aan de nieuwe handeling
v;oorafgaat. Maar opvallend is het dan wel, dat het Mnl. W. van de
voegwoo1"delijke verbinding mettien dat zo uiterst weinig materiaal
overlevert; het vermeldt slechts één voorbeeld: Mettien dat men dat
graf updede, soo ontspranc een fonteyn daer onder, Clerc. 25. (dwz.
een Zuidholl. hs. van -+- 1445). Ook ik kan er uit mijn syntactisch
materiaal geen nieuwe gevallen aan toevoegen. Meer voorbeelden zijn
er disponibel van de voegwoordelijke verbinding zonder pronomen:
met dat. Het is nu weer de vraag of met dat, als een verkorting van
mettien dat moet worden beschouwd, of als een directe combinatie van
de praepositie met en den substantivischen dat-zin. De geringe freCONCURRENTEN
VAN "DOE" EN "ALS" 41
quentie van zinnen ingeleid door "mettien dat" pleit voor de laatste
opvatting. Naast "mettien dat" komt ook een enkele maal mettien
zonder "dat" als voegwoord voor: Mettien Karle sine bede ane Sente
J acob dede...... mettier beden ter selver uren vielen ter neder alle
die mueren, Brab. Y. 1I, 2374. - Nooit echter treft men in het Mnl.
met alleen als voegwoord aan. Analyseren we nu het voorhanden
materiaal Slcherper op de aspectische verhoudingen, waarbij het verschil
tussen de voegwoordelijke vormen (met of zonder dien of dat)
verontachtzamen, dan blijkt allereerst dat de bijzin steeds vóór den
hoofdzin staat en het Vf. altijd den praeteritalen vorm heeft. Overigens
kunnen we de volgende functie-schakeringen aangeven:
I. Hoofd- en bijzin zijn beide momentaan; de verhouding is die
van een samentreffen of snel opeenvolgen van gebeurtenissen of handelingen.
- Een hevig dramatische coïncidentie in: Met dat die keyser
in di'e sale quam ...... s'O slouch hem dese Cassius van achter in sinen
hals mit eenen sweerde, proza Sp. Hist. 204 a. - De bijzin wordt
hervat door sa aan het begin van den hoofdzin, waardoor het plotselinge
van de wending of reactie wordt geaccentueerd. Vergelijk ook:
Met dat elc anderen liep toe, soa vielen si beiden te samen met sdlde
ende met lichamen. - De hoofdzin duidt een verrassende waarneming
aan, die beslissend is voor den verderen gang van zaken: Ende met dat
wi hier doer meenden te passerene I ende ter merct quamen, sa saghic
staan spelen daer I tspel van Masscheroen, Mar. 968. -
2. Nauwelijks hiervan te onderscheiden is de opeenvolging van het
momentaan perfectieve (bz.) en het momentaan inchoatieve aspect
(hz.) : M ettien dat men dat graf updede, soo ontspranc een fonteyn
daeronder, Clerc 25. - Ook zonder sa: Met dat het meysken daer van
my schiet I wert my te moede ick en weet hoe, Mar. 38.
3. De zin met metUien) dat krijgt licht het karakter van een perfectischen
zin, ook al heeft het Vf. den vorm het imperfectum: Met
datti die tale seide I satti op in sijn ghereide, C. en E. 1319 (= ...
gezegd had) - Met dat hi die tale seidc f Quam Seghelijn al sonder
beide, Segh. 11059. Met dat hi cischede dese gichte I seide anderwerf
Luziene : ... , Aiol fr. I, 331.
4. Een enkele maal is de bijzin duratief. Mogelijk is aldus Amand.
42 G. A. VAN ES
H, 1356 op te vatten; het momentaan gebeuren van den hz. vindt
plaats binnen het raam van de duratieve handeling in den bz.: Met
dat hi daer ghinc J hi versach den selven coopman. - Soortgelijk is
Sp. d. S. (proza) 137c, waar de hoofdzin den perfectischen vorm
heeft: Met dat he den abt gheleet, syn se tot eenre brucgen komen. -
In deze zinnen is dus met dat concurrent met "terwijl" (de wile), wat
te meer opvalt na onze opmerking dat de voorzetselbepaling mettien
doorgaans momentane functie heeft.
Gezien het geringe aantal vindplaatsen, ligt de conclusie voor de
hand dat deze voegwoordelijke verbinding van met voor de uitdrukking
van de simultane aspecten in het Mnl. niet algemeen gangbaar
is geweest en zich eerst in jongere taal heeft ontwikkeld. Het oudste
vb. is uit de Aiol (Vla. hs. uit het midden v. d. 14e Eeuw). In de
oude epiek (o.a. Lorr., Mor., Ferg., Wal., Torec., Brand., Lutg., Lev.
o. H., Franc. etc.) maar ook in jongere epische teksten heb ik er
tevergeefs naar gezocht. Dit is des te opmerkelijker, omdat in die
vroege epische teksten de voorzetselbepaling mettien wel zeer gebruikelijk
is voor de levendige uitbeelding van de aspecten. Misschien
kunnen de volgende drie overwegingen verklaren waarom de ontwikkeling
van mettien (dat) tot aspectisch voegwoord in de epiek waar
zij juist haar kans scheen te hebben, niet doorging. Waarschijnlijk
was toen de functie van doe en als nog levendig genoeg in aspectischen
zin om een concurrent uit stilistische motieven als noodzakelijk te
voelen. Belangrijk is echter ook de overweging dat de oude epiek
nu eenmaal meer houdt van de coödinerende zinsverbinding en daarin
speelt juist mettien als adverbium een belangrijke rol, bv.: Dit sprac
hi ende mettien hi tiet J syn swert ende stac tien tiden J dien gygant
dor sine siden. Een ernstige handicap is voorts dat bij voegwoordelijk
gebruik van mettien een hele omzetting in de syntactische geleding en
daarmee in de aspectisC'he voorstelling nodig is. Het adverbium mettien
staat nl. in den tweeden gecoördineerden zin; het wijst wel terug op
het voorafgaande, maar die tweede zin geeft de nieuwe verrassende
gebeurtenis of de wending en daaraan geeft mettien een plastischer
accent, ook als het niet voorop staat: Hi haeste hem ende ghinc
mettien I ten swaerde ende Walewein hevet versien. / M ettien trac
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 43
hi dat sine saen, Wal. 1605. Bij voegwoordelijk gebruik staat mettien
dat vooraan den bijzin, waarin het voorafgande wordt hervat of
samengevat; ook staat die bijzin voorop, en zijn mettien en het nieuwe
V f ver van elkaar gescheiden. Bij den overgang van mettien in voegwoordelijk
gebruik, hebben we dus niet te doen met een geleidelijke, als
vanzelf voorafgaande ontwikkeling in het bestaande verband, eenvoudig
door verschuiving van de functie, maar met een syntactische omzetting
in de geleding.
Het is begrijpelijk dat deze constructie een krachtige impuls nodig
had om te ontstaan. Er komt dan nog bij, dat in de oude epiek voor
het. aangeven van de momentane coïncidentie reeds een andere subordinerende
constructie bestond, zoals we straks zullen zien bij
teerst dat.
Intussen heeft met dat (niet mettien dat!) zich wel in jongere taal
gehandhaafd als aspectisch voegwoord. In de I7e Eeuw komt het bij
allerlei schrijvers in gestileerde en in populaire taal voor; zie Overdiep
§ 69. Ook hier drukt het momentane coïncidentie uit, een snelle
reactie op een zich voordoende situatie, of een bewogen dramatische
opeenvolging. In Vondels Pascha 299 bv. is ,.,met dat" gelijk aan
"zodra": NI et dat de ronde Son de Hemelsche gordijnen I Van syne
koetse schuyft ...... Zoo spant terstont int Joe d'Israelytsche mannen I
Den slaefschen arrebeit. Hervatting met "zo" ook in Bredero Sp.
Brab.: Met dat het bruyloftsvo1ck over hoop quamen uytloopen I So
villen en gingen sy d'een en de ander inde moster doepen. - Meestal
staat in deze levendige vertelvormen de bijzin voorop; zelden volgt
hij zoals in: Ende Jacob se)'lde, met dat hyse sagh ... Stat y. Gen.
32, 2. Met een praes-historicum: Mit dat men vroom komt tasten,
valt hij bed oven in de grongt, Sp. Brab. 441. - Zie voor meer vbb.
Overdiep § 69 en W.N.1'. IX, 619. In den tegenwoordigen tijd is het
beperkt tot de gesproken taal.
Opmerkelijk is nog dat naast "met dat" in de 17e Eeuw ook het
enkele met meermalen als voegwoord van aspect optreedt. Het W.N.T.
citeert vbb. van Cats, Huygens, Camphuysen en Six van Chandelier.
Nadien is het blijkbaar uitgestorven. Naast "met dat" treedt in de
17e Eeuw ook soms "met als" en "met zo" op.
(Wordt vervolgd) G. A. VAN Es
INVLOED VAN ]UNIUS' BATAVIA OP KILlAANS
WOORDENBOEK *
I. In zijn Proeve eener Critiek op het Woordenboek van Kiliaan
(1884) wees A. Kluyver op de grote belezenheid van Plantins corrector.
Ter illustratie daarvan wees hij terloops op de talrijke citaten
uit de werken van Junius, de Batavia en het De coma commentarium,
nadat hij reeds te voren de grote invloed van Junius' Nomenclator
op Kiliaans woordenboeken had behandeld. Hij achtte het echter
overbodig en tijdrovend de artikels uit Kiliaans lexica die een of
andere bron vermelden, met de overeenstemmende plaatsen uit het
geciteerde werk te vergelijken. Dat een nauwkeurige confrontatie van
Kiliaan met zijn bronnen wel van belang is voor de kritiek van zijn
woordenboek en voor de kennis van zijn werkwijze, toonde onze vergelijking
van de artikels die de naam van Hadrianus Junius behelzen
en aan de Batavia allerhande gegevens bleken ontleend te hebben, met
de corresponderende plaatsen uit Junius' historisch-geografisch
werk in de Handelingen VIII van de Zuidnederlandse Maatschappij
voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis (1954). We konden er
constateren hoe Kiliaan alleen maar op gezag van J unius woorden
die in het Nederlands nooit bestaan hebben, in zijn woordenboek
opnam, aan de Batavia allerlei nieuwe betekenissen ontleende, de tekst
van zijn bron verkortte en arrangeerde en de orthografie van de lemmata
aan zijn Brabants systeem of zijn etymologizerende f<;tntazie
aanpaste. Het was ons mogelijk hem als het ware bij zijn werk gade
te slaan.
De nawerking van de Batavia beperkt zich echter niet tot de plaatsen
waar Kiliaan uitdrukkelijk Junius of het genoemde werk als bron
*) Van grote hulp was ons de bereidwilligheid van Dr Van de Casteele
(Universiteitsbibliotheek te Gent), Dr L. Voet (Museum Plantin-Moretus, Antwerpen)
en van Mejuffrouw M. J. van de Velde (Stadsarchief te Oudenaarde)
die we hier danken voor de mogelijkheid die ze 011S boden, de voor het uitwerken
van dit opstel nodige werken met het meeste gemak te raadplegen.
INVLOED VAN JUNIUS' BATAVIA OP KILIAAN 45
vermeldt. Dit blijkt duidelijk uit een vergelijking van het artikel
Ghe-slaghen ridde<r (K3, 434 i.v. ridder slaen) met de tekst van de
Batavia:
Ghe-slaghen ridder. Eques auratus:
sie teut. dietus, quàd creetur solemni
ceremoniarü ritu, perstricto leuiter
nudo ense humero l(]!uo, Imperatoris
aut Dueis mamt, additis verbis solemni
more conceptis.
B 323-24 Eq!tites Aurati in marg. 323.
Verum enimuero inter virtutis pr<emia,
summa ac prima ria dignitas pr<ecipuusque
honos apud pl<erasque gentes fuit
Equitum, quos istud s<eculum 1/ ab aureis
ornamentis, qu<e iIIis attribuuntur, Auratos
appellat.. .... Talibus namque solis vt
periculorum pr<emium & laborum fructus,
ab ipso exercitus duce solenni quodam
ceremoniarum ritu, is honos de ferebatur,
inspectante omni multitudine ...
Ast alij hoc s<eculo inoleuere mores,
quando honores adulterantur, dignitatis
equestris gradus adulatoribus, potentibus,
& gratiosis hominibus, aut opulentis qui
militiam nunquam viderunt.. . promiscue
collfertur, perstricto leuiter nudo ense
humero l<euo, idc[. Imperatoris aut Ducis
mant!, additis verbis solenlli more
conceptis.
De cursieve tekst is niets anders dan een resumerende bewerking
van B 324. Ook het Latijnse interpretament is daar te vinden, het
Nederlandse trefwoord echter niet. Kiliaan heeft het dus elders
anders vandaan gehaalid, tenzij hij het zelf heeft uitgedacht om de
tekst uit de Batavia te kunnen gebruiken. Noch het trefwoord, noch
de uitleg komen in de tweede uitgave van het Dictionarium (K2,
15&8) voor. Het zou overigens nauwelijks mogelijk geweest zijn: de
Batavia verscheen immers pas in 1588, in hetzelfde jaar dus dat K2
van de pers kwam.
Het ligt niet in onze bedoeling in het bestek van deze bijdrage
na te gaan in welke artikels van het Etymologicum invloed van de
Batavia te bespeuren is. Zulk een werk veronderstelt een uiterst
grondige kennis van de tekstuele inhoud zo van ]unius' boek als van
Kiliaans lexicon. De Hoornse arts gebruikte echter in de Batavia heel
vaak woorden uit de volkstaal, hetzij in hun echte, Nederlandse vorm,
hetzij in een enigszins gelatinizeerd kleedje. Deze kunnen als vertrek46
G. DE SMET
punt dienen voor een :;tudie over de invloed van de Batavia op het
Etymologicum. De aanwezigheid van een trefwoord of van een bepaalde
uitleg in de tweede uitgave (I5X8) is voldoende om de mogelijkheid
van een dergelijke beïnvloeding met betrekkelijk grote zekerheid
te verwerpen.
In dit verband moge het interessante geval haak (K3, 191) aangehaald
worden.
K3 llo{'ck. hol!. j. haak. Hamus.
gam. hack.:: ang. !z,i<Jk.:. }f,){'cks {'ii
cabbeliaus. DUa! olim factiones in
IIollandia, quarum altcri nomen ab
llamo, alteri a pisce aseIlo, <lui llamo
rapitur.
B ;n6 sub idt'm tempus per plebem nohilitatl'mqut'
in fac!Ïont's diuisam, quarum
alteri nomen ft tisc{' asello, (J)l'
Cabbeltlluchc) alteri ah hall/o, (J)l'
Ildllcsche) nomt'n erat.
\Vie alleen K3 en B zou vergelijken, moet onweerstaanbaar invloed
van de Batavia op K3 aannemen. I Iet gehele artikt'! :;taat echter
md {'en paar lichte wijzigingen (het Duitse en het Engelse equivalent
ontbreken; erat i.p.v. qui hamo catitlty) n'l'ds in K2. Junius {'n
Kiliaan hebben ongt'twij feld dezelfde bron (welke? I gebruikt. tenzij
er aanleiding zou bestaan om aan te nemen dat Kiliaall de drukproeH'n
van dc Batavia, die te Leiden in de Olficina Plalltilliana, apltd
Raphclmgium gedrukt werd, hedt kunnen inzien. De Batavia was
rceds lang gcschn'ven vóór ze in 1588 van de pers kwam. Iloeek staat
niet in de ~omenc1ator.
\\'c zijn ervan overtuigd dat hier en daar wel l'en plaats aan onze
aandacht zal ontsnapt zijn en dat sommige van onze verklaringen
later door de ontdekking van nieU\ve bronnen zullen te niet gedaan
worden. Dl' grote invloed die van Junius' Batavia op Kiliaans werk
is uitgegaan, ook daar waar Kiliaan zijn bron niet aanhaalt, kan
echtt'r niet geloochend worden.
2. \Vas het gemis aan kritische zin die Kiliaan, alleen maar op
grond van Junius' verklaring van de namln Swentiboldus en Amalasuentha
l B 409 & Suentha virgo seu iuuencula, cuius voeis significatio
in Suenthiboldo mansit, quo ferox iuuenis & animosus exprimitur;
nam Cimbri hodierno die, slI.'enth1 iuuenem appellant) er toe
bracht twee nieuwe woorden in zijn boek op te nemen?
INVLOED VAN JUNIUS' BATAVIA OP KI LIAAN 47
K3, 545 S'went. vetus. Iuuenis.
swente. vetus. Virgo, iuuencula 1).
Ze leveren in elk geval het bewijs dat zijn bedoeling verder reikte
dan alleen maar een algemeen woordenboek van het Nederlands van
de I6e eeuw te schrijven en dat vetus ook kan betekenen: woord
dat vroeger gebruikt werd, thans slechts nog in andere Germaanse
talen en in .oudnederlands namengoed terug te vinden 2). Dit geldt
waarschijnlijk ook voor K3, 647 waeren. vetus. Obseruare & in
officio tenere, dat op B 398 à Waren quod -est obseruare & in officio
continere. teruggaat. Junius stelt dit werkwoord in verband met de
naam Varamundus.
Waarsohijnlijk hebben ook volgende artikels hun bestaan aan
Kiliaans lektuur van de Batavia te danken.
(418) Puyck. hall. Pannus laneus.
(88) diJck-graue. Chomarcus: aggerum
comes: prrefectus aggerum: qui
prreest conficiendis aggeribus.
(210) Ilder. j. elder. Vber ouilli pecons.
(18) Ambre .j. emmer. Succinum.
B 263 Lanificij & panni lanei textrina
prima gloria penes hane vrbem aliquando
stetit, ... :vnde ex prrecipua bonitate
& artis pra:~stantia, pannus ibi faetus,
Delfis puycki ... nuneupabatur.
B 233 in marg. Dijckgrauë
ehomarchos, sic voeo aggerum prrefectos
& curatores, quos promiscuum vulgus
Dijckgrauios I ceu aggertim Comites,
qui sedulam suis quiq. loeis curam reficiendorum
aggerum gerunt..
B 393 (Ildericus)
lldericum nuncupatum crediderim, propter
ouium vbera ilders vel elders vocitata.
B 392 succino (quod electrum vocatur,
Ambrae nomine nobis cognitum).
De vermelding holl(andicum) 3) na puyck en de vage, bijna foutieve
definitie laten er geen twijfel over dat Kiliaan dit woord aan
I) Dat Kiliaan deze plaatsen gelezen heeft, blijkt uit het gebruik dat hij ervan
maakte in het Colophon Propria Hominum ... Nomina, waar i.v. Amalasuente en
Suenthibold na een uitleg uit de Batavia de naam Junius wordt genoemd.
2) Zie over vetus o.a. R. Verdeyen, Het Naembouck van 1562 (1945), bI.
L-LIV.
3) Over de juiste vorm hollandicum of H ollandis wensen we ons vooralsnog
niet uit te spreken. Over puyck, zie WNT. i.v. puik.
48 G. DE SMET
een geschreven blon ontleende, die moeilijk een andere kan geweest
zijn dan de Batavia. De verklaring van het woord en het begrip
dijckgrave in K3 vertoont een grote gelijkenis met die van Junius.
Dit betekent natuurlijk niet dat Kiliaan dit woord voordien niet zou
gekend hebben. De plaats in B zal echter de onmiddellijke aanleiding
geweest zijn om het woord in het woordenboek op te nemen. Terwijl
elder (K2 en. K3), zoals blijkt uit de Latijnse verklaring Vber ouilli
pecor'Ïs waarschijnlijk uit de Nomenclator (N 33b Mamma, mammilla,
vber ... B ... elder in ouillo pecore) overgenomen werd, is het niet onmogelijk
dat de vorm met i (i/der), die in de Nomenclator ontbreekt,
uit de Batavia komt, waar beide vormen naast elkaar staan. Kiliaan
zou dan naar het voorbeeld van elder en met verwijzing naar dit
woord het nieuwe artikel gemaakt hebben. De uitleg na ambre is te
bondig om meer dan een sterk vermoeden van beïnvloeding door
Junius' Batavia te wettigen 4).
3. Het is niet altijd gemakkelijk bij trefwoorden uit K3, die in K2
nog ontbreken doch in Junius' boek voorkomen, eventuele beïnvloeding
door de Batavia vast te stellen en voor elk geval afzonderlijk haar
omvang en draagwijldte nader te omschrijven. De volgende gevallen
komen o.i. hier in aanmerking.
(3) Adel. j. edel. Nobilis. & NobiIitas.
(8) Aen-vanck. germ. sax. hall. SIC.
j. beghinsel.
B. 394 ab Athal seu Adel/hoc est, nobiIitas.
B. 399 Adelbertum... qua nobilis generosa
barba denotetur.
B. 410 Adelheidis. .. ipsum nobilitatis
vocabulum nomine exprimit.
B 228 Tanfana, quàm initium & primordium,
à the articulo, & anfan principiii,
& per crasin Tanfan, quod hodie
the anfang scriberemus.
4) In het van Kiliaans eigenhandige notas voorziene exemplaar van de tweede
druk, dat te Antwerpen in het Museum Plantin-Moretus bewaard wordt, staat
onderaan op bI. 25 bijgeschreven: Ambre, Ambra, electrum, gal. ambre. ang.
ambre. his. ambar. ital. ambro. ger. amber. In K3 werd onder de A-trefwoorden
alleen Ambre j. emmer. Succinum. opgenomen De zoëven geciteerde nota verwerkte
Kiliaan in het artikel Emmer (K3, IlO). Voor alle hier behandelde
plaatsen hebben we Kiliaans handexemplaar nagezien. We geven telkens in de
voetnoten aan wat we er aantroffen. 'We krijgen zo de gelegenheid een blik
te werpen op de werkwijze en de methode van onze woordenboekmaker.
INVLOED VAN JUNIUS' BATAVIA OP KIL lAAN 49
(17) Alruyne!alrune. gel'. sax. sic.
mädragora.
(72) Brittejbrutte. holl. sica111b. Cespes,
frustum cespitis.
B 227 in marg. Alruna Mandragora.
dubium mihi esse huie ne genti saga rum,
mandragora herba nomen dederit, an ab
illa acceperit : siquidem Germaniea lingua
A/runam in hunc vsque diem eam
her bam appellat.
8 216 in marg. Britannica vnde notllf'n
sortita.
quando herba> nomen dedisse eespites
videntur, quibus agger urn moles vallare
aduersus maris impetum atque munire
nos tri maiores docuerunt: in quibus eopiosè
nee alibi temerè prouenire solet,
([UOS patrio voeabulo Brittas nuneupamus.
(119) Pranck. .i. 'vranck. Liher B 84 Francos se nominarunt, hoc est,
liberos.
(184) her-man. vetlts. Vir exercituum. B 350 Germanos, quasi H ermcnner, hoc
est, militares vi ros dictos existimat.
(194) Hollen. holl. sicamb. fris. j.
((!([ghen-loopigh :::ifn. hollende peerd.
;. waghen-loopigh.
(447) Ruynen/oor-ruynen. holl. Susurrare,
in aurem mussitare.
[K3 Roenen (/ruenen). gel'. sax.
sicamb. SusuHare, insurrare, in
lurem dicere. ( ) niet in K2.]
(520) stal, vetus. Sedes, sedile:
cathedra. vuigà staIlium.
(579) Veene. ;. venne.
(625) visch-r{jch. Piscosus, pisculenlus.
(675) witigh! wittigh. vet. hall.
')Clens, prudës, ingeniosus ang. ~'vitting,
vvyttie.
B 392 militaribus copijs (id namque
somt Hermans).
TI 405 ab heroïco animo & exereitus
rectore, id enim sonat Hereman! nominis
auspicium traxit.
B 176 in marg. Holle quid?
Hollandos, quasi Incitatos, ab Hollen/..
Effertur autem propriè voeabulum illud
de equis, qui panieo quopiam terrore pereiti,
rapiuntur in pra>eeps, quando cum
equis differtur auriga, nee audit eurrus
habenas.
B 227 & Oruna siue RI/na, quo significatur
in aurem mussatrix, id namque
50nat Germanieè Runen, quod sag<e &
fatiloqu<e pro more religiosè obseruät.
B 228 H ertl/onstal quasi Luni Dei sedes
& habitaeulum... Est enim stal receptum
pro stabulo & habitatione.
B 394 \\ enericus, vel reetius Venericus,
palustrium locorum diuitem, qu<e Venen
lingua Gothiea dicuntur.
B 389 amnem piscosum, Fischrieum.
B 39Ó Vithimirus, siue Vithimarus cordatum
pr;efeetu sonat, à witlli! id est,
prudens & ingeniosus.
Tijdschrift voor Ned. Taai- en Letterkunde, Deel LXXIV 4
5° G. DE SMET
franck en adel hebben we!licht het meest kans onder invloed van
Jun:us opgenomen te zijn; dit gelrdt misschien ook voor veene (de
vorm met ee). Bij ruynenjoor-ruynen moet ermee rekening gehouden
worden dat de vertaling susurrare uit het reeds bestaande artikel
roenen kan zijn overgenomen en dat de bijvorm oor-ruynen op het
patroon van in aurem mussitare gemaakt werd ofwel Junius' Orunal
Runa het dubbele lemma heeft doen tot stand komen. De vermelding
hall. Epringt in het oog en wijst in elk geval in de richting van beinvloeding
door Junius. Eveneens Hol'ands zijn voor Kiliaan brittcf
brutte en hollen; in de Nomenclator ontbreekt hollen evenals de vorm
brutte. Misschien komt hier alleen maar de dialectische aandu:ding uit
Junius, wat waarschijnlijk ook bij aen-vanck het geval is; het is
echter niet onmogelijk dat J unius ook het woord zèlf leverde en
Ki:iaan naderhand zUn tekst uit andere bronnen (let op de vermelding
sic., fris. enz.) heeft aangevuld. De gelijkenis tussen K3 en
Junius B is bijzonder groot voor wat betreft witighjwittigh: de vertalingen
prudens en ingeniosus, de verme'ding hall. en het beroep op
de Engelse equivalenten, ook al stemt de schrij fwijze niet volled:g
overeen 5). Dit samengaan verhoogt de moge:ijkheid van inv~oed der
Batavia. De aanduiding vetus en de vertaling sciens staan ongetwijfeld
in verband met het reeds in K2 aanwezige artikel witigh. vetus.
Sciens, prudens. Vetus heten eveneens herm,an en stal; deze vermelding
berust misschien op het verband dat Junius legt tussen deze
woorden en o:1d namengoed (Ge'nnani, Hermanstal) , het verschil in
de interpretamenta wijst echter weg van de Batavia, zodat hoogstens
de vermelding vetus invloed van dit boek kan verraden. Dat alruyne
(gerrn.) onder invloed van Junius' werk in K3 zou opgenomen zijn,
is mogelijk, hoewel weinig waarschijnlijk. Het woord en de uitleg
staan overigens ook in de Nomenclator bij de Duitse (Al.) vertalingen.
In deze paragraaf moet ook het artikel K3 (3) Aeljeel ang.
Ceruisia mustea. vermeld worden: het is niet onmogelijk dat de vorm
5) Alleen het hier aangehaalde artikel in K3 is nieuw. In K2 vindt men
verder wiiigh. vetus. Sciens, prudens alsook wite/witighl wittigh. vetus. Sciens,
prudens, peritus. hinc ael-wite.'ael-witigh. Deze twee artikels verschijnen licht gewijzigd
en aangevuld opnieuw in K3.
INVLOED VAN JUNIUS' BATAVIA OP KILIAAN SI
ael en de vermelding ang. op invloed van de volgende passage uit
B 181 (in marg. Ol, ceruisiam significat) quod vernacula Cimbrori.i
lingua etiamnun Ol (cuius vocis deprauatce reliquijs superstitibus Britannia
eundem potum Ael nominat) Cereale poculum vocetur. zouden
teruggaan 6).
4. Is het mogelijk dat Kiliaan na lektuur van de Batavia in de 3e
uitgave enkele nieuwe trefwoorden met de vermelding holl. opnam
of achter nieuwe lemmata die hij elders had gevonden, de aanduiding
holl. zette, nog waarschijnlijker is het dat Junius' Batavia hem er toe
bracht enkele woorden die reeds in K2 stonden, van de aanduiding
holl. te voorzien.
K2 Verghen. fland. Proponere, offerre,
obiicere, exhibere. & Ex:gere,
poseere, & Exequi 7).
K3 (6I3) Verghen. flan. hol. sic. Proponere,
offerre, obiicere, exhibere: &
Exigere, poscere, petere, quarere. &
Exequi.
B 407 à 'vergen/quod est, exequi.
K2 Rade. fris. j. drade. Rapide, rap- K3 (424) Raede. hol. fris. j. rade. Citó.
tim, citó, celeriter. gal. rade 8). Rade/radde. fris. j. drade. Celer, rapidus.
& Rapidè, raptim, citó, celeriter. gal.
rade.
B 402 Radulphus ... quasi Rad-hulff ... citum auxilium.
B 404 Radbodus consilij audacis ac pra!ciptis argumento nom:natus videtur.
In sommige geyallen kwam er naast de vermelding holl. bovendien
nog een uitbreiding van het lemma tot stand door toevoeging van een
6) Aan de Engelse en Oudengelse woorden in het Etymolog:cum zal een
afzonderlijke studie gewijd worden. In Kiliaans handexemplaar (bI. rr) staat
tussen de twee tekstkolommen in Kiliaans eigen handschrift de nota A el/ale. ang.
Cereuisia. Ook bovenaan bI. 548 vindt men een nota van Kiliaans eigen hand:
stal. vet. Sedes, sedile en een streep die het woord achter Stal wijst.
7) In Kiliaans handexemplaar vindt men op bI. 644 na de vermelding fland.
de aanvu~ling' holl. en onderaan met een streep d:e achter poscere wijst, de beide
werkwoorden peten:, quaerere.
8) In K:liaans handexemplaar (bI. 452) werd boven de regel en met een verwijzing
naar de plaats achter Rade het woord radde bijgeschreven. Daar vindt
men ook benevens een verwijzingsteken tussen drade. en Rapide de twee adjectieven
Celer: rapid(us). Het aldus aangevulde artikel uit K2 gaf het artikel
Rade/radde in K3. Met de aanwijzingen van dit artikel (K2 of K3) en zijn notas
u:t de Batavia (hall.!) maakte Kiliaan klaarblijkelijk het artikel Raede in K3.
52 G. DE SMET
term die 10 de Batavia te vinden was. Dit is duidelijk het geval i.v.
kroos, waar echter ook met andere invloeden (sic.!) moet gerekend
worden.
K2 Kroost. Muscus aquatiIis, vlua. K3 (264) Kroos/kroost/kroes/kroest. hol/.
ric .j. endt-groen. Lens palustris, muscus
aquatilis, vlua.
B 327 lenticulam palustrem ... quam nos corruptius Croes vel Croost dicimus 9).
Het staat buiten twij fel voor darinck:
K2 Darinckldarry. fland. zeland.
Cespes bituminosus 10).
K3 (81) darinck/dary/darie/dari-torf·
fland. zeland. holl. Cespes bituminosus,
gleba bituminosa, salsuginosa: cespes
fossitius: nigra qu:edá & viscosa gleba
qua ignis fouetur apud Flädros Septëtrionales
& Zelädos. vuigó daria, darinca.
B 207 (in marg. Cespites fossitij.) foss!tio cespite, qui è teme fodinis erutus,
sole excoctus, ...... per vniuersam Hol\andiam Zelandiamque annis omnibus
crematur ..
B 208 (in marg. DariJ turff) Est & quod è salsuginosa terra conformatur in
glebas, Zelandi.e domest!cum, Dariam vulgus vocat.
B 279 Adde quod è bituminosis cespitibus subterraneis (quos alibi Darias vocari
admonui) cinefactis, salsàque perfusis ...
Geheel het artikel darinck, zowel het lemma als de dialectische aanduidingen
en de interpretamenta, verraden de inwerking van de hier
geciteerde passages uit de Batavia 11).
Een gelijkaardige aanvulling van het lemma, ditmaal zonder toe~
voeging van de vermelding hall., had waarschijnlijk plaats bij
K2 friselghefriseert laecken. Pannus
crispatus. pannus villosus, amphimalla
12).
K3 (119) frise/friseer-laecken/ghefriseert
laecken/vriese. Pannus crispatus,
pannus, villosus, amphimal\a. vide vries.
9) Zie de volledige tebt in Handelingen VIII, bI. 6.+ (gruyte-gruyt-gheld).
In de ~ omenclator (I-+Qa) kon hij vinden: Lenticuia palustris. epctx6ç TEÀfLct6w8ljç
Al. \\'asserlinsen. TI. Croest.
10) In Kiliaans handexemplaar staat iets bijgeschreven dat we darie./Iderry
(bI. 8q) I~zen. Het was ons onmogelijk uit te maken of er op deze bladzijde nog
andere notas staan die op dit artikel betrekking hebben.
1I) Hier mag ook baeliu vermeld worden, dat we in § 5 behandelen.
12) In Kiliaans handexemplaar (bI. 127) werd in de marge friseer-laecken bijgeschreven
en' een verwijzingsteken tussen frise! en ghefriseert laecken gezet.
INVLOED VAN JUNIUS' BATAVIA OP KI LIAAN 53
onder invloed van
B 251 (in marg. Vrijzeer. lacken.) mercatu opificioque sat celebris vrbs est, neque
minus villosi generis pannis, quos eadem apparat [talia: Hispanireque mirificè
expetitos, ...
5. Het was een merkwaardige en opwindende ontdekking, toen we
bemerkten dat enkele woorden die reeds in K2 geboekt stonden, in
K3 met een betekenis meer verschijnen en dat in de Batavia juist
die betekenis genoemd wordt. Kiliaan duidt ze meestal aan door het
teken &.
K2. ambacht. vetus. Officium, munus,
munus publicum, iurisdictio, pra:fectura.
K3 (17) ambacht. vetus. Officium, munus,
munus publicum, iurisdictio, pra:fectura:
& Ter.ritorium ciuitatis.
B 391 Ambacht/ & contractè Ampt/ pro ciuitatis territorio.
K2 hulden/ hulde doë. Obsequium & K3 (206) hulden/ hulde doen. Obsequium
fidem pr;estare. & fidem prrestare. & Suffragio ornare.
B 394 est enim hulden idem quod suffragio ornare.
K2 Vaer/werd/z'eer. T'raiectus: locus K3 (574) Vaer/ vaerd/veer. Traiectus:
vmi traiicitur fluuius: Portus, & na- locus vbi traiicitur fluuius: Portus, &
uium cymbarüque statio, à qua, con- nauium cymbarumque statio, à qua,
scensa naui aut scapha traiicimus 13). conscensa naui aut scapha, traiicimus:
portoriü. ger. phor, phord, phurt.
B 396 portorijs (qua: Veren appellamus).
K2 Walen. vetus. Peregrinari. K3 (651) walen/waelen/wallen. germ.
sax. Peregrinari, ambulare. & Mutare,
vertere. ang. vvalle.
K3 (651) Wallen. j. walen. vetus. Peregdnari
14).
B 59 vel Walis, vt nonnulIi scribunt, quod Rhenus eo loco nomen mutet, quod
Walen lingua vernacula efferat pro mutare, que spectant voces illa: à Tacito
vsurpata:, vertere cognomentum, & mutare vocabulü.
In de laatste twee geval!en, en bijzonder voor vaer, zijn de redenen
13) Het was ons niet mogelijk uit te maken of er op bI. 601 van Kiliaan handexemplaar
een nota staat met betrekking tot vaer. Waarschijnlijk niet. Dr F. de
Tollenaere, die we voor menige interessantt wenk danken, wijst oULin verband
met de hier door J unius aangegeven betekenis op zijn opmerking in het -door hem
bewerkte trefwoord veer in het W.N.T. dl. XVIII, kol. 1268. Met de zin portorium
treft men veer blijkba3lr alleen in woordenboeken aan.
14) Het artikel uit K2 stemt het best overeen met dit laafste artikel uit K3.
Waarom Kiliaan hier echter wallen schrijft, is ons een raadsel. In het eerste
artikel in K3 verwerkt hij waarschijnlijk de vruchten van zijn lektuur van
Duitse werken met zijn notas uit de Batavia en uit een Engels woordenboek.
54 G. DE SMET
om tot beïnvloeding door Junius te besluiten, niet zeer dringend. Een
rechtstreeks bewijs dat Kiliaan voor deze artikels de Batavia e~cerpeerde,
bestaat natuurlijk niet. Het is overigens n:et onmogelijk
dat beide schrijvers uit een zelfde bron zouden geput hebben. De
chronologie en het feit dat Kiliaan zonder twijfel de Batavia heeft
gelezen en gebruikt, spreken echter voor ,de door ons gegeven verklaring
15).
Aan het einde van zes andere artikels die eveneens reeds in K2
(I588) opgenomen waren, staat in de 3e druk van I599 een nieuwe
Latijnse uitleg, die in de Batavia letterlijk terug te vinden is. Het is
dus a:lerwaarschijnlijkst dat Kiliaan ook hier de vruchten van zijn
vlijtige lektuur van Junius' boek in zijn woordenboek heeft verwerkt.
K2 Baeliu/baelliu/balliu. fland. N 0-
marcha, diocetes, pnepositus, praetor
16).
K3 (23) baeliu,'baellilt/bailliu. fland. hol.
zeland. N omarcha, diocetes, pr<epositus,
pr<etor, pr<etor peregrinus, qui ius dicit
inter peregrinos, & ruri causas audit.
vulgà baliuus, balliuus. gal. bail/i, baillif.
Bailife angl. satelles, stator, & villicus,
vill<e gubernator dicitur.
B 232 (in marg, Balil/us) Alter qui peregrinus est (praetor), & ruri ( ... ) causas
audit municipum & in agris degentium, quem Gallico vocabulo Baliuum appellant.
K2 balghen. Decertare, pugnare, altercari
17).
K3 (25) balghen. Decertare, pugnare,
altercari, conserere manus, confligere,
B 384 est enim Balgen/ conserere manus ac confligere.
K2 Buysse. Cymba, lembus, nauis
piscatoria 18).
K3 (76) Buyse. Nauis piscator:a: nauigium
rotundum, aluo päda, obtusa prora,
qua haleces capiuntur. vulgà busa.
gal. buse.
B 203 (het gaat over de captum alecum. in marg. 202) isti piscium generi
insidiantur nauigijs rotüdis, aluo panda, obtusa prora, Busas nuncupant.
K2 dom-kercke/dom. Cathedralis ec- K3 (91) dom-kercke. j. dom. Cathedralis
clesia 18). ecclesia: principale antistitum templum.
IS) In Kiliaans handexemplaar (bI. 30) werd een woord bijgeschreven dat
nadien geschrapt is. In de marge staat ang. baylife.
16) In Kiliaans handexemplaar werd op bI. 32 achter de reeds bestaande tekst
& conserere manus & confligere bijgeschreven.
17) In Kiliaans handexemplaar (bI. 84) werd de eerste s van het lemma
doorgestreept en staat achteraan vulgo busa bijgeschreven.
18) In Kiliaans handexemplaar (bI. 99) staat, volgens Dr Vervliet (Museum
INVLOED VAN ]UNIUS' BATAVIA OP KI LIAAN ss
B 391 quum prius iIlud à Dum siue Dom dicatur, quo principale antistitum
templum significatur.
K2 maersche/mersche/meersche. fland. K3 (301) maersche,'mersche/meersche/
Palus, pratum hyeme plerunque aquis marsc. fland. Palus: pratum hyeme pletectum:
pratum palustre. rumque aquis tectum: pratum palustre:
locus palustris & vlig:nosus. angl.
marseh.
B 29-30 Nominis (Marsdiep) origo nata videtur à Marsis, hoc est, palustribus
vliginosisque locis.
K2 Voord-doen. Pergere in opere. K3 (636) Voord-doen. Pergere in op ere,
pergere : facere, per ficere coeptum.
B 335 hoc dicto, Doet voert, (quod sonat, perge facere, aut cceptum perfice).
Voor buyse en baeliu, dat overigens nog door de toevoeging van holl.
in het oog springt, kan o.i. het gebruik van de Batavia onmogelijk
geloo:::hend worden. In de vier overige gevallen is de ge:ijkenis zo
groot en zo opvallend, dat het de meest voor de hand liggende verklaring
is.
Ook bij hangh.j.hanck mag misschien met invloed van de Batavia
gerekend worden.
K2 Hangh/hanck. Carnarium K3 (174) Hangh. j. hanck. Carnarium,
fumariü.
B 203 (in margine) Hang ...... alterum (genus alecum) in fumario fumo duratur.
Daarnaast vindt men nog
K2 hanck/vleesch-hanck. Carnarium K3 (172) Hanck/vleesch-hanck. Carnarium.
Hanck ~angh. Fumarh::m: locus vbi carles
& pisces fumo durantur & sus penduntur.
ang. shancke.
De invloed van de Batavia reikt wellicht tot in het arfkel hanckj
hangh. Het is nieuw in K3 en verraadt ongetwij feld de invloed van
Junius' Nomenclator 221a Carnarium. Colum. vbi caro salita, fumóve
durata suspendit(ur) ...... B. Daer men t'gesouten oft t'gerood vleesch
ophanget. Deze Latijnse uifeg vinden we inderdaad terug in Kiliaans
handexemplaar i.v. Hangjhanck. Carnarium (bI. 191), waaraan werd
toegevoegd: locus vbi caro salita fumoue durata suspenditur. Op
Plantin-Moretus) voor ons las, temphtm episcopale bijgeschreven. Waarom heeft
Kiliaan deze uitleg niet in K3 opgenomen?
56 G. DE SMET
bI. 188 schreef Kiliaan achter het artikel hancklvleesch-hanck. Carnarium.
de volgende aanvulling: hanck. fumarium: locus vbi carnes
& pisces fumo durantur. ang. shancke. In deze tekst zien we de
neerslag van Nomenclator : caro saWa fumoue durata en van de
boven aangehaalde plaats uit de Batavia (Hang . . in fumario fumo duratur).
In tegenste~ling met wat hij vaak doet, heeft Kiliaan Ide artikels
in K3 niet gevormd door toevoeging van de .door hem eigenhandig
in, zijn handexemplaar opgetekende notas aan de bestaande tekst van
K2. hancklvlcesch-hanck bleef ongewijzigd. Aan Hangh. j. hanck.
werd alleen fumarium (uit het artikel hancklvleesch-hanck in K2!)
toegevoegd. De aanvullende notas in K2 werden verwerkt in het nieuwe
artikel hancklhangh. Het zou ook kunnen dat Kiliaan de vertaling
fumarium en de nieuwe uitleg vond in het Engelse woordenboek dat
hem shancke aan de hand deed. ,ln dat geval kan er natuurlijk geen
sprake zijn van invloed van de Batavia. ln de Nomenclator kon hij
het woord fU11wrium enkel in het artikel caminus (schoorsteen) vinden.
Wat er ook van zij, 'de behandeling van hangh in K2 en K3 laat
ons toe een interessante blik te werpen op Kiliaans werkwijze.
Soms is het buitengewoon moeilijk om uit te maken in hoever beinvloeding
door ]unius' Batavia tot de mogelijkheden behoort. Dit
is vooral het geval wanneer vermoedelijke ont~eningen niet achteraan
bij een reeds bestaand artikel gevoegd worden, doch te midden van
de overige Latijnse interpretamenta te vinden zijn. Wanneer het echter
niet gaat om een alleenstaand woord maar om uitdrukkingen die
volledig overeenstemmen, of indIen de volgorde van twee synoniemen
of interpretamenta dezelfde is, dan mag men o.i. van een meer dan
gewettigd vermoeden spreken.
K2 heyde. vetus. Campus latus, vastus,
incultus, sterilis & aridus, campus
horridus: vasta solitudo, arboribus,
redificiis frumento & framine
carens.
K3 (179) heyde. vetus. Campus latus,
vastus, incultus, sterilis & aridus, cäpus
horridus: inculta planities: ager solitarius,
praesertim ericre plenus. Vasta solitudo,
arboribus, redificiis, frumento &
gramine carens.
B 410 Sunt qui ab 'zeid! id est, agro solitario, ac prresertim ericre pleno~ ..... .
deriuant.
INVLOED VAN JUNIUS' BATAVIA OP KILIAAN 57
K2 Held. Heros. vi'r excellens, vir
fortis & strnuus 19).
K3 (181) Held. Heros, 'vir excellens,
vir fortis & strenuus, egregius factis. &
Gigas.
B 403 ab helt siue hiltl qua: vox egregium factis & heroïcum virum sonat.
K2 leed/leyd. Dolor, m~ror, regritudo
animi, molestia, offensio, iniuria.
K3 (277) Leed/leyd. Dolor, m~ror,
regritudo animi, molestia, malum, calamitas,
offensio, iniura. & Eulatus, lamentum.
B 410 id namque sonat ~Ieel leed/ hoc est, plurima mala & calamitates.
K2 vrij-hare. Dynastes, baro 20). K3 (640) vriJ-heere. Dynastes, Dynasta:
comes liber, baro.
B 103 sed & terram Salicam & Comitem Salicum, id est, liberü, qui vulgo
Freijherr dicatur, nominat.
K2 Ghe-leyde. Deductio, ductus. vulgà
conductus.
ghe-leyde des hooft-mas Vl'ur de
kriechs-lieden. Commeatus, missio,
demissio, permis sus, venia. Vrij gheleyde.
Fides publica, commeatus tuttis
& liber. vulgà saluus conductus ...
K3 (131) Ghe-leyde. Deductio, ductus.
vltlgà conductus. & Commeatus, missio,
dimissio, permissus, venia. V ry gheleyde.
Fides publica, commeatus tutus & liber,
commeatus publicus: securitas. vulgà
saluus conductus ...
B 265 qure à publico commeatu (vernaculum idioma Geleyd vocat) appellationis
[ontes reuocat.
B 395 id enim est gileij aut geleij/ pro cömeatu publico.
Volledigheidshalve halen we nog de drie volgende gevallen aan,
hoewel afdoende criteria om de mogelijkheid van ontlening tot een
waarschijnlijkheid te maken, ontbreken. Het is even goed mogelijk,
zelfs waarschijnlijk dat Kiliaan de nieuwe interpretamenta elders
anders gevonden heeft.
K2 Bate. Vtilitas, commodiü, fructus,
lucrü, profectus: & Remediü:
& Emendatio, correctio 21).
K3 (24) baete. Vtilitas, commodum,
fructus, lucrum, profectus emolumentum:
& Medela, remedium: & Emendatio,
correctio.
B 390 Baet enim commodum & emolumentum sonat.
19) In Kiliaans handexemplaar werd op bI. 197 achter de bestaande tekst
: egregius factis bij geschreven.
20) Kiliaan veranderde in zijn handexemplaar (bI. 671) de i van Dinastes in
y en zette tussen Dinastes, en baro een teken dat slaat op dynasta in de marge.
21) In Kiliaans handexemplaar werd in de marge bijgeschreven (bI. 3J):
~O~e€fLO( i. auxiliü. Kiliaan heeft deze nota in zijn Etymologicum niet gebruikt.
58 G. DE SMET
K2 Haue. Facultates, opes. diuitire,
pecunire, suppelIex, bona mobilia 22).
K3 (176) Haue. Facultates, opes, diuitire,
pecunia', suppelIex, bona mobilia,
peculium substant:a. ital. hauere.
B 5 (in margine Haue quid?) est autem Haue/ Peculium vetere lingua.
B 394 quasi Hauenricus, ab hauel quasi peculij diues.
K2 waeghenlghe-waeghen. Mouere, K3 (645) waeghenlghe-waeghen. Mouere,
librare. librare, vacillare. & Moueri.
B 59 quod intumescentibus illius aquis aggeres & rura omnia veluti contremiscant
& concussa vacillent. id enim 'sonat Vagen seu Waegenl.
6. Heeft Kiliaan uit de Batavia nieuwe woorden, nieuwe betekenissen
en bij gelegenheid ook dialectische aanduidingen in zijn woordenboek
opgenomen, hij kon er ook een hele reeks uitdrukkingen
vinden die men tevergeefs in het Etymologicum zoekt. Wat hem ertoe
aanzette, bepaalde woorden wel, andere woorden niet op te nemen,
b'ij ft voorlopig in het duister. Dat echter niet steeds zijn eigen taalgebruik
en taalkennis daarbij de toon aangaf, toont het geval swent
evenals het straks aan te halen baghijnhoff duidelijk aan. In het
Etymologicum ontbreken o.a.:
Ache (quod Gothica lingua bipennem aut securim notat-40I),
bricht (qure in gemmis n:torem prrecellentem & eximium notat- 406),
baghijn-hoff (t'groot baghifn-haff-345),
bard (à longo tractu fertilium agrorum-quàd Germanicè tractus Bard vocetur-
385),
brennen (ab incendendo nominis-404),
eerenhald (id est, honestatis conservator-406),
grutzung (herbre, quam ceruisire incoquebant, olim Grutzungl posteris S carpetange
dictre-327),
yve1' (quasi zelotypum ... aut zelo ardentem-48),
maren seu meren (quod est ampliare & augmentare-395),
scarpetange (zie grutzung),
vede (vede namque pecus est-392),
veermeyer (Veermeyer signet part aria pr(l!fectum-326) ,
(aberst) vergger (id est, supremus executor-406-7),
wasser-heer (vero ... aquarum ius sibi vendicantem-326) 23),
22) In Kiliaans handexemplaar (bI. 192) werd achter de tekst het woord
:peculium bijgeschreven.
23) De Duitse vorm wasser valt hier op. Waarschijnlijk zal een studie over
de bronnen van Junius' etymologieën en van de Duitse en de Nederlandse woorden
in zijn Batavia voldoende uitleg verschaffen over het voorkomen van
Duitse woordvormen in dit boek. Tegelijk zou ze een interessant Hc;lt !>l11111en
INVLOED VAN JUNIUS' BATAVIA OP KILIAAN 59
weligh (Tumulum autem Delitiosum nom:no cum vulgo- qui Weligheberg
vocatur-r8),
twat (Twatjhoc est, Breuia seu vada-6s).
Wel worden bij J unius een paar van deze woorden uitdrukkelijk
Duits of Gotisch genoemd en komen enkele ervan, waarschijnlijk
onder invloed van de door Jun:us gebruikte bronnen, onder een Duitse
vorm in de Batavia voor, we zien echter geen reden waarom woorden
als weligh, maren/meren, baghijn-hoff, grutzung, scarpetange, veermeyer,
die vo:gens Junius' tekst Nederlands zijn, geen opname vonden.
Ons lijstje is allesbehalve voledig. Het verdient ook vermelding
dat Kiliaan niet alle woorden die Junius Cimbrisch of Gotis'ch noemt,
opnam of in overeenstemming met Junius' aanduidingen als dusdanig
kenmerkte (bv. swent, ol) 24).
Oud e n a a r d e. GILBERT DE SMET
MNL. CEËEUT
Enige tijd geleden werd mij de fotocopie vcorgelegd van een perkamenten
dubbelblad u:t de bibliotheek van de Benedictijnerabdij te
Beuron. De tekst bestond uit twee maal 300 regels Midde'nederlandse
poëzie die, naar mij weldra bleek, deel moesten hebben uitgemaakt van
de Z.g. tweede bewerking van Die Rose. Het dubbelblad heeft tot
dezelfde codex behoord als de b:aden, waarvan Verdam in 1896 de
tekst heeft uitgegeven. Toen de uitgave van dit fragment aan mij werd
overgelaten, bes~oot ik ook alle eerder gevonden fragmenten van deze
tweede Rose aan een onderzoek te onderwerpen. Dat onderzoek heeft
een aantal nieuwe lezingen opgeleverd, waarvan de publicat:e evenwel
rustig kan wachten tot de uitgave der gezamenlijke fragmenten gereed
zal zijn. Er was echter één plaats bij, die afzonder:ijke bespreking
werpen op Junius' betrekkingen met het Duitse humanisme en op zijn taalkundIg
samenhorighe:dsgevoel met de overige Germaanssprekende landen en voll~e'·t'n.
24) Gotisch noemt hij bv. ache (40r), gily (39Ó, ook Brits), Car ... (40S), theude
(389), venen (394); Cimbrisch zijn brenn (409), Car... (40S), meer, meeren
(282), ol (r8r), swenth (403), theude (389), withi (406, ook Angelsaksisch). Vgl.
Kiliaans handelwijze t.o.v. gouw in Handelingen VIII, bI. 64 en 72.
60 MNL. GEËEUT
verdient, omdat de foutieve lezing van de eerste uitgever in het Mnl.
vVo van Verdam een hele lexicografi,sche nasleep heeft gehad.
ln de editie-Verwijs vindt men op blz. 246a de volgende regels
(waarvan het gecursiveerde gedeelte door de uitgever op grond van
de Oudfranse tekst is aangevuld) :
Want dorpre herten sijn so gehent
50 meer dat men hem bidt of vlent ...
In het Oudfrans vindt men:
Vilain cuer sunt de tel fierté:
eil qui plus les ont en chierté,
Plus les prient et mains les prisent.
]n de geciteerde Middelnederlandse verzen zijn de beide rijmwoorden
onbegrijpelijk. Ten behoeve van deze plaats heeft Ver dam in zijn
woordenboek een artikel *vlenen, opgenomen. Vlenen zou een iteratiefvorm
van vlccn moeten zijn, maar Verdam is zelf niet zo erg van
zijn constructie overtuigd. Hij merkt op: "Voor vlendi (RiJmb. 32016
varr.; t. vleyde hi; and. vl1irr. smekede hi) kan ook vleudi gelezen
worden (zie VLEEUWEN (VLEUWEN). En Rose bI. 246, v: "dorpre
herten sijn so gehent, so meer dat men hem bidt of vlent", is het
woord zelf wel door rijm gedekt, maar het rijmwoord zelf (gehent)
is niet volkomen zeker". Lv. gehent verklaart Verdam de eerste regel
als "zij zijn zoo gesteld, "genatuurd"", wat alleszins aannemelijk
klinkt. Minder overtuigend is echter zijn afleiding van gehent van het
werkwoord enten. Bij dat artikel wijdt hij ook weer een uitvoerige
passage aan deze plaats, waarin hij de rijmwoorden eerst onverstaanbaar
noemt, maar vervolgens 'dent toch als '[,'leent opvat, wat voor
gehent meebrengt dat het geheent of geëent moet zijn. "Of is de bedoeling
de figuurlijke opvatting van geënt, nl. gegrondvest?" laat Verdam
er nog twijfelend op volgen.
Het handschrift van de onverstaanbare regels is een perkamenten
strookje dat De Hoop Scheffer in 1844 uit een 16de-eeuws bandje
te voorschijn heeft gehaald en dat sedertdien op de U.B. te Utrecht
is bewaard. De ontdekker heeft de tekst uitgegeven in de Verslagen en
MNL. "GEËEUT" 61
Be-rigten van de Ver. tot bev. der Oude Ned. Lett. 1,44 vgg. Verwijs
heeft voor zijn standaarduitgave van 1868 de tekst van De Hoop
Scheffer blijkbaar overgeschreven zonder het handschrift opnieuw te
raadplegen, en zelfs dat overschrijven heeft hij niet geheel nauwkeurig
gedaan. (In de eerste regel van het fragmentje waartoe onze regels
behoren heeft V. bijv. versieren, D.H.S. in overeenstemming met het
hs. vcrfie'ren; in de laatste regel van fragment VII (I) heeft V. daer
naer hi stoet, D.H.S. daer hi na er stoet, het hs. daer hi na stoet.)
Verdams speculaties blijken dus te berusten op een nooit gecontroleerde
lezing van De Hoop Scheffer. Raadplegen wij het handschrift
op de plaats in kwestie, dan blijkt het tweede rijmwoord onmiskenbaar
vlent te zijn, maar het eerste bij goed toezien (de opening bovenaan
de u is inderdaad nauw) als geheut gelezen te moeten worden. Het
eerste rijmwoord vervalt daarmee als steun van vlent en er is nu wel
al!e aanleiding om hierin een verschrijving van v/cut te zien. V/eut is
een vorm van het werkwoord v/eeuwen (zie Verdam) en het daarop
rijmende geheut kan worden opgevat als geëeut. Een onjuist gespelde
h komt in het handschrift (ook het Leidse fragment, Verwijs blz. 249
vgg., en het Jenase fragment, l's. 7, 284 vgg. behoren tot dezelfde
codex) wel vaker voor en verschrijvingen van de copiïst zijn er bepaald
talrijk in.
Een woord geëeut is tot dusver niet uit het Middelnederlands opgetekend,
maar tegen de vorming kan men geen bezwaar maken: het is
afgeleid van cwe, dat behalve "tijdperk", "wet" en "huwelijk" ook
"aard, natuur" kan betekenen (zie Mnl. W. i.v.). Verdam sloeg dus
met zijn vertaling "genatuurd" precies de spijker op de kop. Afleidingen
van dit type waren in het Mnl. heel gewoon. Men vergelijke,
om in dezelfde sfeer te blijven, bv. gemaniert, genaemt, genatuert, gesint.
Er kan dus niet alleen een artikel *vlenen uit het Mnl. W. geschrapt
worden, maar ook een artikel geëeut (zonder sterretje) worden
toegevoegd.
K. HEEROMA
DROOCHSCOTE - VEIJE SCOTE
In Dl. LXXIII, blz. II4-II6 van dit Ts. verklaart J. B. Drewes
droochscote in een tekst van C. Everaert, t.w. in het esbatement Stout
ende Onbescaemt [1527], vers 95, als "droge scheut", d.w.z. "armoedzaaier".
Dat de door Verdam in Mnl. W. II, 436 [1889] van J. van
Vloten overgenomen emendatie droochstrote 1) overbodig is, blijkt wel
op overtuigende wijze uit de toelichting die Drewes bij de besproken
tekst geeft I!).
In aansluiting hierbij zou ik willen verwijzen naar een p'aats in de
door H. Meijling uitgegeven Esbatementen van de Rode Lelije te
Brouwershaven, en wel naar de verzen 404-409 in het Esbatement
van Bijstier, Spaerkiste en Quistegoed [-1- 1550]. Bedoelde passage,
in het door de uitgever, te recht of ten onrechte, als "typisch Westvlaams"
3) gekarakteriseerde stuk, lu:dt als volgt:
Man. Adieu, latijn spreeckere, vuijlen driaeckel prouvere,
Siet, siet, siet, ghi wel, ghi veije scote.
Meester. Wat meent ghi daer mede? ghi keije tote,
Vuij1en quistegoed, wel van boosen spruijten fel,
Wat meent ghi daer mede?
Man. Dat weet ghi van buijten wel.
Veije scote kan moeilijk wat anders zijn dan het antoniem van
droochscote; het betekent immers: veie, d.i. malse, welige, saprijke
scheut 4). Het is echter, evenals droochscotc, in de context figuurlijk
r) T.w. u:t de tweede, vermeerderde druk van Het Nederlandsche Kluchtspel
I, 110 [1877J; de eerste druk (waarvan blijkbaar slechts één aflevering, t.w. tot
en met blz. 9Ó is verschenen) I, 95 [1854] heeft droochstate, waaruit blijkt dat
Van Vloten in het handschrift een t heeft gelezen in plaats van een c. De
"vreemde sprong" is dus nier door Verdam, doch door Van Vloten gemaakt.
In het W.N.T. is het woord niet opgenomen i.v. Droog, noch i.v. Schoot (111).
2) In J. W. MuIlers apparaat voor een glossarium op de werken van C.
Everaert (Hs. 1894, Mij. Ned. Lett.) is droochscote van een vraagteken voorzIen.
3) Zie blz. XXII. Een woord als vale "drinkput voor het vee, open waterput"
in "ers 338 is net zo goed Zeeuws als \Vestvlaams.
4) Verg. in De Bo's Kruidwdb. [1888] - aanwezig op de U.B. te Leiden -
veischotig, veischatte, veischattig (zie W.N.T. XVIII, 1355).
DROOCHSCOTE - VEIJE SCOTE 63
op te vatten. Het moet bovendien nog ironisch zijn; immers van de
man die "den vuijlen driaeckel prouvere" met scheldwoorden overlaadt
kan moeilijk een vleiend compliment worden verwacht. Maar
welke ironische betekenis is hier bedoe'd?
Enke'e jaren geleden, bij de bewerking van het artikel Vei voor het
W.N.T., heb ik, bij gebrek aan beter, vragenderwijs verondersteld, dat
veije scote een zinspeling zou bevatten op het magere, dorre lichaam
van de driakelproever 5). Dit was echter niet meer dan een losse gissing.
Uit het esbatement zelf blijkt nergens dat de driakelproever een
spichtig, mager mannetje zou zijn, integendeel 6).
Na de lectuur van het stuk van Drewes ben ik geneigd veije scote
als ironisch antoniem, d.w.z. min of meer als een synoniem van
Everaerts droochscote op te vatten, in ieder geval als een scheldwoord,
dat niet zou misstaan naast en tussen de vele andere als luijse poocke
(vers 356), brabbelare (382) -e.a., waarmee de man Quistegoed en zijn
vrouw Spaerkiste "den vuijlen quacsalver" om strijd overladen.
Of de ironische betekenis van veije scote zich echter geheel dekt
met die van "armoedzaaier" is een andere kwestie. We zouden het
misschien het best kunnen weergeven met het scheldwoord droogaard,
dat behalve "kaal of gierig persoon", "saai, weinig levendig persoon"
ook "iemand die over niet veel sappen, niet veel levenskracht beschikt;
uitgedroogd persoon" 7) kan betekenen. Men vergelijke in dit verband
scheldwoorden als droogkloot. -nap, -zak. Uit het antwoo:rd van
Quistegoed "Dat weet gihi van buijten wel" op de vraag van de kwakzalver,
ben ik geneigd hier de voorkeur te geven aan de betekenis:
"uitgedroogd persoon" bepaa~delijk in seksuele zin 8).
Lei den, september 1955. F. DE TOLLENAERE
5) In zijn commentaar verklaart de uitgever vev'e scotc als "spruit van tweedracht"
(legt dus blijkbaar verband met veede, veide "veete, vijandschap") (zie
blz. 301), wat echter weinig waarsch~inlijk is.
6) Zie vers 304-306: "hij was 1l10ij, met vellen c1eere. Hij hadde groote
righen, en int oDenbaer c1aer. En ziJnen besten rock".
7) Zie WN.T. i.v.
8) Men vergelijke bij Everaert 456 [1530] het znw. veyaert in de pregnante
betekenis ,,(gelubd) mestdier" (z:e W.N.T. VIII, 1354).
ZIJN BIECHTVADER BEPISSEN ONDER DE GALGE
In Een schoon Tafclspel ,'an drie Personagien, uitgegeven door Van Dis,
Reformatorische Rederijkersspelen uit de eerste helft van d~ zestiende eeuw,
Utrechtse dissertatie (1937), disputeren een Prochiaen, een Coster en een Wever,
geheten Euangelis Verstant, De Prochiaen zegt op een gegeven ogenblik, dat de
Wever zich het hoofd maar niet langer moet breken met al die theologische
kwesties:
312 Alsucke questien en dienen u twee boonen // niet,
En hoordy altemet mijn proper sermoonen // niet,
Hoe dat ick de slechte Liedekens in haer simpelheyt leere?
Waarop de Wever antwoordt:
315 Seer selden coem icker, lieve Heere,
Ick wasser eens comen tot uwen confoorde,
Maar doen hoordiek dat ghy dwoort Gods so vermoOl'de,
So dat mij therte van den lichame dochte scheen,
Coster
vVi I ie u segghen, ghy sult noch de kake becleen
320 Oft uwen biechtvader bepissen onder de galge,
(Prochiaen geeft den Wever een soHet.)
ln de woordenlijst wordt regel 320 verklaard met "onverbeterlijk zijn", Ik
geloof niet, dat deze verklaring juist is, De voorspelling van regel 319 bevat
een zware straf (je komt nog eens op de kaak te staan), zodat het tweede gedeelte
van de voorspelling (regel 320) alleen maar iets soortgelijks of iets ergel's
kan zijn en niet iets van een geheel andere orde, dat noch een tegenstelling, noch
een verzwaring is,
WNT 7, 29Ó7 helpt ons uit de moeilijkhe:d en wel bij de verklaring van de
zegswijze: "Hij is ook al een lief kind op (zijn) moeders schoot (of: blauwe
boezelaar) geu:eest (om uit te drukken: lieve kinderen zijn we, in moeders oog,
allemaal eens geweest; maar wat is er van velen onzer geworden ?). // Men zegt
van ymand b.v. die de galg bekakt heeft (t.w. aan di' galg gestorven is): Hij
is ook al een lief kind op zijn moeders schoot geweest, Tuinman 2, 71." Immers
"Auf der Höhe der Erstickung kommt es recht häufig zu unwillkürlichen Abgang
von Urin und Stuhl, wie man sich auch bei der Untersuchung von Leichen
Ersticlder überzeugcll kalln", vermeldt Fritz Reuter, Lehrbuch der gerichtlichen
Medizin, Urban und Schwarzenberg, Berlin-Wien (1933). blz. 324.
De galg bepissen zal dus hetzelfde betekenen als de galg bekakkm: aan de
galg sterven. De biechtvader, die de laatste geestelijke bijstalHl verleent. wordt
dus wel op een onwaardige wijze als het ware beloond, maar deze wijze van
doen demonstreert in de ogen van de verwoede Coster waarschijnlijk mede, hoe
diep de Wever wel is gevallen. Zo is bovendien het Gft van regel 320 verklaard
en vertoont de verontwaardiging van de Coster een natuurlijke climax.
]. B. DREwEs
BOEKBEOORDELINGEN
Het Roerspel en de C omedies van C oornhert. Uitgegeven en van
commentaar voorzien door DR P. VAN DER MEULEN. Leidse
Drukken en Herdrukken uitgegeven vanwege de Maatschappij
der Nederlandse Letterkunde te Leiden, Kleine Reeks, deel IV.
Leiden, E. J. Brill, 1955.
Wanneer tussen de jaren 1824 en 1833 de onbekende verlichte lofredenaar
in de Haarlemse kamer De Wyngaertrancken genaderd is
tot Coornhert's bestrijding van de "afschuwelijke en goddelooze leerstelling
van gewetensdwang" wordt het hem bijna te machtig en roept
hij ter ontlading van zijn overkropt gemoed uit: ,,0 wijsheid, 0 verdraagzaamheid,
de verlichte denkwijze dezer eeuw volkomen waardig!"
1). We zullen ons hier niet wagen aan een analyse van die Aufklärungsverdraagzaamheid,
noch van de veronderstelde zegen:ngen,
die ze heeft gebracht - dat heeft trouwens Johannes Kühn al op
onverbeterlijke wijze gedaan 2) - en ook de voorstelling van Coornhert's
kampioc:nschap van en trouw aan dit beginsel laten we nu maar
voor wat ze is. We constateren alleen, dat de belangstelling voor deze
polemist als profeet of martelaar der tolerantie niet van vandaag of
gisteren is. Ja, feitelijk bezielt ze al de uitgever van de Verzamelde
Werken in 1633, Jacob Aertsz. Colom 3). Men zou hier bijna aan een
dwangvoorstelling gaan geloven, als men ziet dat nog in de inleiding
van Van der Meulen's uitgave, alsook in het bijgevoegde prospectus
de lectuur van Coornhert's comedies bepaaldelijk wordt aanbevo!en
om het "zuiver( e) beeld van wat verdraagzaamheid behoort te zijn:
I) Vruchten ingezameld door de aloude rederijk kamer De Wijngaardranken,
enz. (Haarlem I833) blz. I7.
2) Toleranz und Offenbarung (I923), dez. Das ,Geschichtsproblem der Toleranz
in Alttour de Michel Servet et de Sebastien Castel/ion (Haarlem 1953) S.
I H.
3) B. Becker in Bijdragen Vad. Gesch. en Oudheidk., Reeks VI, deel 2 (I925)
blz. I7.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 5
66 BOEKBEOORDELINGEN
voor de I6e-eeuwer - en helaas nog voor ons - een toekomstbeeld".
Afgezien van de omstandigheid, dat de werkelijk "verlichte" 2osteeeuwer
i.p.v. "toekomstbeeld" van een naief-optimistisch - en mèt
het rationalisme overwonnen - ideaal zal spreken, begrijpt de onbevangen
lezer niet goed, hoe men u:t Coornhert's comedies een pleidooi
voor die zog. tolerantie heeft kunnen puren. Want het draait in feite
toch altijd om een persoonlijk - en als zodanig intolerant - geloof.
Als hij er eenvoudig niet in kan komen, wat mannen als Luther en
Calvijn als de b:jbelse boodschap hebben ervaren, dan zijn het in De
Blinde voor J ericho "listige lapzalvers", "blinde leidslieden", enz. In
Vanden Thien Maeghden legt hij een andere geloofsovertuiging dan
de zijne - en welk een respectabele! - in de mond van "vrouwe
Hypochrisi". Zijn eigen opvattingen - voor menigeen naief of bizar
- worden daarentegen met Gods woord en de waarheid der H. Schrift
gelijkgesteld. .
Men heeft gesproken van de tyrannie der verdraagzaamheid. Als
deze spelen de tolerantie zouden preken, mag men haar ook meedogenloos
noemen. Daar zijn bijv. de maatschappelijk misdeelden. Hoe weinig
bekommert Coornhert zich om hen vergeleken met zijn tijd-, stad-,
en kunstgenoot Louris Jansz. Maar bepaald genadeloos is hij
voor de zondaars. Dat zij wel eens zouden kunnen voorgaan in
het koninkrijk der hemelen, begreep hij niet. Dat doen ze dan
ook beslist niet bij hem. Met voorliefde zal hij daarom de thema's
van de Rijke Man cn van de vijf wijze en vijf dwaze maagden
hebben uitgewerkt. In het Roerspel rekent hij bovendien nog af met
"al de werelt". De bozen wacht het verderf, de goeden (d.w.z. braven,
burgerlijk-deugdzamen) het geluk. In de Comedie van Israel zegt
Cogitatio:
Ghy weet dat Baal rijckdom, macht en weelde gaf.
Waar gheeft God zulcx? die gheeft voor goudt schuym, voor koren kaf.
Die gheeft pijnlijck ghebreck, het vervolghende kruys,
Met droeve benautheydt binnen en buytens huys 4).
4) R. 1572-1575; vg. ook Vanden Thien Maeghden 758-760: "Alle heylighen
Godes zijn ketters by den werelt ende als ongeloovigen vervolcht ende ghedoodt
geweest".
BOEKBEOORDELINGEN 67
maar dat is voor Coomhert kennelijk een academisch-vrijblijvende opmerking
gebleven. In feite gaat het in zijn spelen omgekeerd. De brave
Johanna in Der M,aeghdekens Schole, die met haar preken een afgescheiden
dominee jaloers zou maken, krijgt tenslotte de prins van haar
dromen (die er gelukkig warmpjes inzit), al wenst ze onder geen
beding "met onmatigh drincken ende eeten of met lichtvaerdigh Danssen
een Godsvruchtighe versaemingh in den Heylighen Echt te bespotten"
5). Neen, die Christus navolging van Coomhert leidt niet naar
Golgotha en ook Shakespeare's confessie van de deugd, die de beoefenaar
zelf tot vloek wordt, zou hem hebben geërgerd. Onze dramaturg
laat de brave lang en gelukkig leven. Zijn ethiek is au fond dan
ook niet veel meer dan een gesaeculariseerd nuttigheidssysteem :
Satte gulsicheyt verdrij ft den gesonden slape;
Geyle oncuysheydt verteerdt den natuerlijcken cracht,
En dolle dronckenheyt heef ter veel ter doodt gebracht 6).
Maar wat erger is, deze egocentrische, ja egoïstische moraal doodt elk
waarachtig menselijk (mede)gevoel. Wanneer Johanna in Der Maeghdekens
Schole nog even begaan is met het droevige lot van haar rampzalige
zuster, houdt de stoïsche Philosophia een betoog over het nut
van "welverschulde armoede ende schande". Gelukkig maar dat ze later
de natuur boven de leer laat gaan en bij de wijsgerige ziekentroost wat
"tijdtlycke have" wil voegen.
Coomhert moet het van harte eens zijn geweest met de dichter van
Psalm I, die de deugdzamen als frisse bomen ziet met vruchten overladen.
Want of hij nu zijn drama's bouwt op de confrontatie van
goeden en bozen als in Der Maeghdekens Schole, de Rijckeman en de
Thien Maeghden, of op de bekering of beproeving van de ene held,
zoals in Lief en Lefdt, Abraliams Uytgangh en Isme! - beide middeleeuwse
en trouwens enig-mogelijke christelijke thema's, waarin onze
dichter dus nog niet met de traditie heeft gebroken, waarin hij dus,
indien men hem niet meer tot het christendom rekent, ouderwets aan-
5) R. 2I95 e.v.
6) Comedie vande Blinde voor lericho r. 300-302. Rehm heeft gelijk: de burger
maakt van ethiek moraal; mezura, mate verschraalt of verschrielt tot matigheid,
Zeitschr. f. deutsche Phil. 52 (I947) s. 389 H.
68 BOEKBEOORDELINGEN
doet - de go~de helden gaan niet onder. Wij mogen dit wel op rekening
schrijven van zijn rede-gelovig Of-Of, tegenover het openbaringsgelovige
èn-èn. Becker no~mt Coornhert's leer der volmaakbaarheid -
naast het spiritualisme - de spil waarom alles draait 7). Ik zie in
die leer der volmaakbaarheid slechts de noodzakelijke consequentie van
zijn geloof in de autonomie en almacht der rede. Dit geloof kan blijkbaar
zo sterk zijn, dat het elke pessimistische levenservaring het zwijgen
oplegt. Dit geloof zou ik anti-existentiëel willen noemen. Echec-,
of frustratiebelevenissen, die de existentiëelgelovige bijvoorbeeld de
eeuwige waarheid van de erfzonde d02t beseffen, van de verlorenheid
en nietswaardigheid van de mens en al zijn doen en laten, kennen de
rede-gelovigen, naar het schijnt, niet. Of is het zo, dat die ervaringen
van geen invlo~d zijn op hun denken? Is het hun gegeven een filosofie
aan te hangen, die volkomen los staat van hèt leven en van hun eigen
leven?
Coornhert's rechtlijnigheid van denken, zijn optimistisch rationalisme
sluit uiteraard ook echte tragiek uit. De enige keer, dat de stof
een tragische ontwikkeling mogelijk maakte, in Vande Egypsche
Vroeyvrouwen, redt de auteur de heldinnen door een noodleugen.
Van waarachtige dramatiek in Grieks~ zin, kan daarom in Coornhert's
spelen geen sprake zijn. De dichter zou zelf de held hebben kunnen
zijn van een Griekse tragedie, inzoverre men hem aan zijn hybris -
sub specie aeternitatis - te gronde zou kunnen laten gaan. Had hij
daarvan iets beseft, hij ware wellicht een goed dramaturg geworden.
Want aan vinding, schikking en taalbeheersing ontbrak het hem, inz.
in de latere spelen niet. De Kin:!e voor J ericho spant de kroon, maar
ook elders, bjv. in Lief en Leec!t en Abrahams Uytgangh, vindt men
sterke scènes.
Zo goed als ik meen, dat deze comed:es een geestelijke ontwikkelingsgang
weerspiegelen 8), is er ook in formeel opzicht een duidelijke
evolutie merkbaar. De dramaturg is ongetwij feld uitgegaan van
7) Coornhert, de I6de eeuwsche apostel der valmaakbaarheid in Ned. Archief
voor Kerkgesch., Nieuwe Serie dl XIX (1926) blz. 78.
8) Ik heb dit probleem aan de orde gesteld in mijn artikel De strekking van
Coornhert's Rijckeman in het tijdschrift Spiegel der Letteren 1 (1956), eerste af!.
BOEKBEOORDELINGEN 69
de rhetoricale traditie. Dat kon blijkbaar niet anders in het midden
van de I6de eeuw. De jongeren van toen moesten in ons land blijkbaar
Of het schrijven van drama's nalaten, of de rederijkers navolgen.
Coornhert koos het laatste. Maar hoeveel middeleeuws-rhetoricaals er
in zijn spelen ook is gebleven, de ontwikkeling tendeert naar het
klassieke drama. Het kan haast niet anders, of het humanistische
schooldrama mo~t hierop invloed hebben geoefend. De plaats die de
mono!oog gaat innemen, afgewisseld door dispuut-dialogen, de koren
en het optreden van de auctor zijn belangrijke aanwijzingen voor de
klassieke invloed. Men zou in de inleiding tot deze uitgave gaarne
een diepergaande en aan de spelen zelf toegelichte ontwikkelingsgeschiedenis
hebben gekregen van Coornhert's dramaturgie. Waar
verdwijnen de oude en waar komen de nieuwe kenmerken? Vasts~aat
dat het oude blij ft overheersen. De dienstbaarheid van het drama en
het toneel heeft Coornhert nooit verloo::hend. De grondthema's blijven
confrontatie van goed en kwaad en bekering. Ook de allegor' e wordt
tot het laatste spel toe volgehouden. Coornhert was daarin een meester,
men leze bijv. de beschrijving van de drie wegen, die leiden naar het
huis van voorspoed in de Comedie van Lief en Leedt r. 229 e.v. Als
dramatis personae ontberen deze abstracta echter het leven, zo~at we
- evenmin trouwens als in de b:jbels-historische peEonen - echte
mensen voor ons z:en, die door hun menselijkheid aanspreken en vó5rbeelden.
In zekere zin handhaaft Coornhert ook het rhetoricale woordgebruik
(zo bijv. in zijn voorliefde voor abstracte zelfstandige naamwoorden),
dat overigens vrijblij ft van bastaardwoorden, tenzij in parodiërende
scènes (vg. T'roerspel r. 1646 e.v.). Z:nnekens treft men
nog aan in Der Maeqhdekens Scho 1e (verborgen in de ongunstige personages
Opinio en Voluptas), balladen en refreinen komen daarentegen,
als ik me niet vergis, na de Rijckeman en T'roerspel niet meer voor,
evenmin het enumeratiemotief. Van echte rhetoricale rijmkunst getuigen
almede alleen de vroegste spelen. Steeds krachtiger openbaart
zich daartegenover Coornhert's eigen stijl, die een uitgesproken cerebraal
stempel draagt. Disputeren en catechiseren is ook hier zUn lust
en zijn leven. Alles lijkt overdacht en beheerst. Predominerend is de
contrastliefde, soms in alternerende bedrijven of tonelen, vaker in
70 BOEKBEOORDELINGEN
dito clausen, vrijwel altijd in zinnen of perioden 9). Naast het contrast
staat de woordspeling 10) en het parallelisme van allitererende woordparen
(zoals in de contrastparen weten en wanen en hebben en hopen
in Der Maeghdckens Schole r. 523 en 527), dat het dreigt te verliezen
van de verbinding van drie synoniemen.
Wanneer het inderdaad Dr Van der Meulen's bedoeling is geweest
voor zijn tekstverklaring een beroep te doen op de welwillendheid van
zijn beoordelaar, had hij beter gedaan Coornhert's eigen vermaning in
Lief en Leedt tot de zijne te maken:
Vindy misset aen ons, straft niet heel schoffierlyc,
Maer (soo ghy wilt datmen u doe) goedertielyc (r. 79-80),
dan in een Naschrift bij de inleiding de sobere commentaar te verontschuldigen
met "de grote omvang van de tekst en de hoge kosten van
de uitgave". Wij zien de redelijkheid hiervan namelijk niet goed in.
Indien de uitgever die soberheid had gemotiveerd met de omstandigheid,
dat er nog vrijwel niets aan de Coornhert-filologie is gedaan, dan
hadden we er vrede mee gehad. Maar als daar de moeilijkheid niet zit,
dan had ik maar alles verklaard, althans gesignaleerd, wat om verklaring
vroeg. Een dermate kostbare uitgave als deze mag toch niet
ter wille van een paar honderd gulden beroofd worden van de vereiste
commentaar? Ik zwijg nu nog van de cultuurhistorische toelichting.
Die ontbreekt vrijwel geheel en geeft in de spaarzame voorbeelden,
die ik vond, nog aanleiding tot allerlei kritiek. Zo lezen wij bij
Lief en Leedt r. 782, dat het beeld van het boek des herten volgens
Becker is overgenomen van Sebastian Franck. Maar weet de uitgever
dan niet, dat we hier te doen hebben met een overbekende middeleeuwse
locus communis? (Vg. E. R. Curtius Europäische Literatur
9) De ernst!ge verglssmgen in Van der Meulen's woordverklaring zijn dan
ook te wijten aan Coornhert's contrastliefde, waarmee hij niet altijd voldoende
rekening heeft gehouden.
IO) Vg. bijv. Abrahams Uyfgangh 4IO: "Die gemeenste heeft oock gemeenlijek
't gemeen regiment" en Comedie van Israel 1062-1063: ,,\Vant als de vreezer
vreest stadigh te moeten vreezen, Moet hyt vreeslijck pynen om van vrees verlost
te wezen".
BOEKBEOORDELINGEN 71
und Lateinisches Mittelalter, Bern 1948, S. 321). Ik denk verder aan
het citeren van toevallige vermeldingen, i.p.v. bronnen of eersterangsliteratuur.
Zo had ik voor de duivelse lach in T'roerspel
r. 883 liever een verwijzing gezien naar E. J. Haslinghuis, De duivel
in het Drama der Middeleeuwen (Leiden 1912) blz. 165 dan naar
N. Taalg. 1947, blz. 157. Voor ke (aId. r. 962) lijkt mij WNT i.v. Ke
(H) een betere informatiebron dan N. Taa!g. 1947, blz. 157 noot.
Voor het proces in de hemel (Vanden Bruydt Christi r. I) wordt niet
verwezen naar mijn artikel in Ts 66 (1948), blz. 241 e.v. Bij Vanden
Bruydt Christi r. 222 lees ik: "In de Middeleeuwen gold een indeling der
geschiedenis in 6 tijdperken, enz." (alsof er ook geen andere indelingen
golden !), waarvoor de uitgever zich beroept op de mededelingen van
Koopmans in Taal en Lett. VII, blz. 227 en De Vooys in Ts 24, bI.
214. De overrijke, ook recente literatuur met betrekking tot de middeleeuwse
geschiedenisperiodisering wordt dus zonder meer genegeerd.
Bij Vande Egypsche Vroeyvrouwen r. 87 der dromdeuchden loap
schrijft Dr Van der Meulen "het geloof der Joden"; in feite volgen
echter de 7 christelijke hoofddeugden, t.w. de 3 theo!ogische en de 4
cardinale. Bij de mededeling naar aanleiding van de Opdracht van
Abrahams Uytgangh mis ik de bron. Met "voorgebergte" bij Israel
r. 2569 zal wel voorgeborchte zijn bedoeld. Persoonlijk neem ik het
de schrijver vooral kwalijk, dat hij zo vaak nalaat de bron te vermelden
van een aangehaalde bijbeltekst.
Bij de drukfouten, die Of in de oude uitgave(n) niet zijn opgemerkt,
Of bij de correctie aan de aandacht zijn ontsnapt, wil ik niet lang
stilstaan. RIJCKEMAN 1434 heeft in de tekst droope, in de noot droopte,
idem 1456 resp. schau en schauwen 1468 resp. queeken en qu?ecken,
id. T'ROERSPEL 421 resp. gheen en geen, id. ABRAHAMS UYTGANGH 538
puterich en putierich. Zinstorend is aId. 580 ergens, lees ergers; evenzo
DER MAEGHDEKENS SCHOLE 672 het lees met (of is het overtollig?),
ISRAEL 1948 zonder lees zonden, 2135 en lees een? en BLINDE VOOR
J ERICHO 904 vanden lees vander ). Ik noteerde twee onopgemerh.1:e
hiaten, t.w. DER MAEGHDEKENS SCHOLE 493 tussen het en alwaert en
ISRAEL 1339 tussen mensch en wiens (wiens moet slaan op het (rampzalige)
volk). Op verscheiden plaatsen zou een eenvoudige emendatie
72 BOEKBEOORDELINGEN
niet onwelkom zijn geweest (bijv. T'ROERSPEL 50 peynde, lees peynsde,
in BRUYDT CHRISTI 311 comende, lees comen, 387 ziet, lees ziel, in
ABRAHAMS UYTGANGH 206 trouwelicke, lees grouwelicke, in DER
MAEGHDEKENS SCHOLE 251 betoont, lees betrouwt, 272 u, lees haer,
277 Ghelooft, lees Ghelooft haer, 514 weeren, lees weesen, 755 twijfelijck,
lees wijselijck, 824 lang, lees maeckt't, 855 te laten, lees laten, 1215
dwasegger, lees dwaseg(g)e? in THIEN MAEGHDEN 111 willen, lees wil,
130 tot, lees te, 142 d'een om, lees om, 422 blijct, lees bleykt (vg.435),
42 5 zijn, lees zijnde, 436 fijn, lees sY·n, 546 naer, lees sonder?, 557
bedanck, lees bedanckte? 764 aflatende, lees aflatinge, 943 te ontbeeren,
lees ontbeeren, 963 ontbloodt, lees ontvloodt? 1241 0, lees op,
1280 ende vande, lees ende, in VANDE BLINDE VOOR J ERICHO 44 ooch,
lees doch, 661 aentreckelijckende, leesaentreckende of aentrecke!ijcke).
Op de slordige wijze van citeren, die sinds de oorlog steeds meer veldwint,
mag ook wel eens de vinger worden gelegd (zie hier bijv. blz. 5,
noot 5, waar van Lindeboom's Stiefkinderen geen plaats of jaar van
verschijnen wordt vermeld en van Van Eck's artikel zelfs niet de naam
van het tijdschrift, waarin het is gepubliceerd; bij RIJCKEMAN 943
wordt zonder meer verondersteld, dat iedereen weet, waar en op welke
bladzijde Luc. Debaene het volksboek van Malegys op 1554 dateert).
Op één lijn daarmee staan de slordigheden in de tekstverklaring (zo
lees ik bij wrochten in RIJCKEMAN 1120: "zonder werken" en r. 415
van T'ROERSPEL "Des werelts cadetten zijn meest al zijn cousynen"
wordt weergegeven met "de groten der aarde").
Veel ernstiger dan al deze tekortkomingen acht ik het voor de N ederlandse
filologIe in engere zin, dat - bij een overvloed van overbodige
verklaringen! - er zo'n opvallend groot aantal plaatsen met onbekende,
zeldzame of ongewone woorden of woordbetekenissen of met syntactische
cruces geen aantekening hebben gekregen. Ik kan er niet over denken
die plaatsen hier op te sommen, de lijst zou bladzijden lang worden (op
vrijwel iedere pagina van de bijna 600 heb ik er wel een paar aangetekend).
Ik zal mij beperken tot het signaleren van enkele niet verklaarde
zinnen en voorts slechts van die woorden, wier afwijkende
betekenis de moderne lezer op een dwaalspoor kan brengen. Tot de
eerste categorie behoren EGYPSCHE VROEYVROUWEN 109, DER MAEGHBOEKBEOORDELINGEN
73
DEKENS SCHOLE 1519-1522, id. 1567-1569 (men schrappe de punt achter
alleen), ISRAEL 1186, id. 1893-4, TRIEN MAEGHDEN 72-73 (slaat die op
ingang? Op bruidegom geeft geen zin, id. 393-396, id. 861-866 ("ghesamet
te sijn te volghen" is blijkbaar corrupt), id. 890-899 ("dat ...
door ontberen" is weer niet in orde), tot de tweede RIJCKEMAN 768
vliet, id. 954 kicken, 1491 vergeIt (wat is dat "Een drop waters dervende
vergeIt u dorst fel"?), id. 1518 al, T'ROERSPEL 95 eeuwen
(= voeden? Dan een zeer zeldzaam werkwoord, zie WNT i.v,), id.
1338 maalderye, id. 1486 verzoeekt, id. 1498 sehoffierigheydt, LIEF
EN LEEDT, totten Lesere spoedieli, id. 141 werekelye, id. 605 w:ldelyek,
id. 852 in, 918 te, id. 1160 veeters, id. 1312 smeken, id. 1495
niet, BRUYDT CHRJSTI 272 grillieh, id. 399 spoedieheyt, id. 560
s:nlieheyt, id. 654 help god met ons, EGYPSCHE VROEYVROUWEN
78 tijtlijek, id. 406 dollizeren, id. 450 ontfanghen, ABRAHAMS
UYTGANGH 37 doende wille, id. personagien Versoeht (verstant)
id. 264 van als die ruymt, id. 476 gelegentheyd, id. 510 verslingert, id.
516 kennis, DER MAEGHDEKENS SCHOLE 256 duysteren, id.
204 en elders strackz, id. 350 moeyelijek, id. 998 en elders onraet,
id. 1029 en elders altoos, id. II92 Cruydeniers, id. 1234 g3tslach,
id. 1262 reyst, id. 1427 onferminge, id. 1467 versoeht, id. 1488
dubbeidt, id. 1540 spijtigh, id. 1841 woest, id. 1861 verbetert,
ISRAEL 4II bezint, id. 763 beleven, id. 1822 verklicken, TRIEN
MAEGHDEN 17 moetwillighen, id. 105 zijns ondanex, id. 108
snedighe, id. 136 ernstlijek, id. 149 benaerstigh'en, id. 395 gauw gheleverde,
id. 579 tolle, id. 520 ghelegentheyt, id. 904 in brake,
BLINDE VOOR JERICHO 437 te goedt, id. 564 bestriekt, id. 740
sdtaleker, id. 822 waersehijnlijek.
Tenslotte noteerde ik bij een eerste lezing ruim zestig plaatsen, die
naar mijn mening minder juist zijn verklaard 11). De bespreking zou
hier de veel plaatsruimte vergen.
J. J. MAK.
JI) Zo wordt de juistheid van Plato's opmerking weer eens bevestigd, dat een
geschreven woord zichzelf niet kan beschermen.
74 BOEKBEOORDELINGEN
De Gedichten van Anthonis de Roovere. Naar alle tot dusver
bekende handsohriften en oude drukken uitgegeven door Dr
J. J. MAK. Zwolle, W. E. J. Tjeenk Willink, 1955.
Als een nieuw bewijs van de aanhoudende belangste~ling in de
letterkunde van de rederijkers ligt thans voor 0rts een verzamelde uitgave
van het werk van een der kenmerkendste dichters uit dit tijdperk,
Anthonis de Roovere. Tot stand gekomen ingevolge een opdracht
van de minister van Onderwijs, en financieel gesteund door de
stichting ZWO, is de verschijning van dit kloeke boekdeel, vrucht
van jarenlange toegewijde arbeid, een heuglijk feit, waarmee men de
bewerker en tevens alle beoefenaars van de studie der rederijkersliteratuur
mag gelukwensen. Het werk omvat een uitvoerige inleiding
van meer ·dan 100 bladzijden, bijna 300 blz. tekst met een doorlopende
commentaar aan de voet en verschillende registers.
Het grootste gedeelte van de inleiding wordt in beslag genomen
doer een analyse van het uitgegeven werk, dat al het overgeleverde
dichtwerk omvat behalv,e het spel van Quicumque vult salvus esse.
Dat dit laatste niet is opgenomen, valt wel te betreuren. Schr. zegt
dat het een "voor ieder bereikbaar onderkomen" heeft gevonden in
de Leuvensche Bijdragen, maar die bereikbaarheid is toch wel enigszins
disputabel: ieder weet hoe zeldzaam de oude jaargangen van dit
tijdschrift zijn geworden en aan de commentaar zou ook nog wel iets
te doen zijn geweest. Over het leven van de dichter, waarmee de inleiding
begint, moest 'Schr. uiteraard kort zijn, omdat er vrijwel niets
over bekend is. Wat zijn maatschappelijke stand betreft neemt Dr.
Mak aan dat hij "een gewone arbeider" was, zulks in tegenstelling
tot zijn vroegere biograaf Van 't Hoog (niet 't Hoog; blz. 11), die
meende dat hij wel architect geweeest kon zijn. Met een zekere hardnekkigheid
komt schr. nog ettelijke ma'en op deze geringe stand van
De Roovere terug; op b~z. 88 gaat hij zover hem "een doodgewone
armoedzaaier" te noemen, waarna op blz. 93 de voorzichtiger formulering
gekozen wOl'dt "De Roovere (zou) ,dus geen architect zijn
gewee ... t, maar een gewone werkman." Aard en omvang van het werk
maken dit o.i. weinig waarschijnlijk. De Roovere was stellig geen geBOEKBEOORDELINGEN
75
leerde, maar bezat toch een behoorlijke dosis kennis en ontwikkeling.
Voor een gewone loonarbeider uit de vij ftiende eeuw nu zal men toch
eerder niet dan wel mogen aannemen dat hij de kunst van lezen en
schrijven machtig was, laat staan dat hij eenvoudig al de tijd gevonden
zou hebbep een zo omvangrijk ceuvre te componeren. Het enige wat
ons houvast geeft in de bepaling van De Roovere's stand is De Dene's
mededeling dat hij was "vry metselaer van zijnen ambachte" en dit kan
o.i. niet anders betekenen dan dat hij een metselaarsbaas was, een
kleine aannemer dus. Alleen als zelfstandig werkgever kan hij gelegenheid
hebben gevonden zoveel aan de rederijkerij te doen. Bij ,de poging
tot karakterisering van zijn persoon noemt Dr. Mak hem dan ook
terecht een typische "kleine burger"; voorts "een mens die bezeten is
van de nietigheid van al het aardse, die zich ziek ergert aan de boosheid
van de wereld", een extreme spiritualist die "vooruitgrijpend op
de Reformatie in zijn wereld- en levenswa!ging zijn enige troost vindt
in Christus alleen en het geloof alleen". Hoe intensief hij in het
geloof leefde, getuigen zijn vele religieuze lofdichten, Marialoven
vooral, maar ook zijn beroemdste gedicht, het Lof van den heylighen
Sacramente, dat door schr. van een zeer uitvoerige commentaar is
voorzien. Van de Marialoven heet het dat ze "alle op een na de
indruk (maken) zonder bezieling, vermoedelijk naar aanleiding van
bepaalde gelegenheden enjof op bestelling te zijn gemaakt" en al zijn ze
kunstig "toch kunnen ze ons met onze moderne maatstaven maar
weinig bekoren" (blz. 45). Dit oordeel lijkt ons onbilïjk en juist in
het hanteren van die "moderne maatstaven" onjuist. In de parafrase
op het Ave Maria mist 'Schr. "het oorspronkelijke commentariëren de ...
karakter van dit soort parafrases" en hij spreekt dan van de "fatale
gevolgen van die orenpaaierij", maar moet dan een lofdicht een theologisch
tractaat zijn, is het niet een wezenlijke karaktertrek van de
rederijkerskunst bewu'St eri met opzet het fraaie klankeffect en woordenspel
te cultiveren? 1) Van de parafrase over het Salve Regina heet
het al!een dat wij er ons over verbazen "dat de rijmdwang tot zulke
geringe afwijkingen van het origineel heeft genoodzaakt". Waarom
I) Zie de zeer juiste opmerking dienaangaande van Dr. Van Dis in de inleiding
op zijn uitgave van de Bloemhof der Nederlandsche Jeught (1955), blz. IX.
76 BOEKBEOORDELINGEN
niet rondUIt erkend dat deze parafrase een meesterstukje is, een
juweel van zangerigheid en conciesheid? Het is of schr. bang is te
veel ten gunste. van zijn auteur te zeggen en hij haast zich, wanneer
hij met de ene hand iets gegeven heeft, het met de andere weer terug
te nemen: bij het Lof van den heylighen Sacramente is het zo "dat
men bij de eerste kennismaking schrikt, maar bij herhaalde lezing
steeds meer sahoonheden (m i s s c h i e nis dat een t e g r oot
wo 0 r d, zeg dan a a n t rek kei ij k h ede n) gaat ontdekken."
Wanneer De Roovere in een van zijn symbolische lofdichten Maria
bezingt als een ladder ("Lof Leedere daer Christus in minnelijck
daelde"), dan wordt hij op zijn vingers getikt, want, "de ladder Jakobs
als type van Maria hoort thuis in de Incarnatiesymboliek" en in dit
refrein wordt de laddersymboliek "mariologisch overwoekerd". Waarom
niet: zelfstandig ontwikkeld? Waarom neemt schr. voortdurend
een zo negatief standpunt in ten opzichte van zijn auteur, terwijl hij
toch elders (men zou haast denken: in een onbewaakt ogenblik) een
der Marialoven "een juwee'tje" noemt, het gedicht "Een Bedinghe"
een der beste van onze gehele middeleeuwse literatuur en tenslotte De
Roovere roemt als "de beste rondeel dichter d:e wij bezitten, nooit in
de kwa'iteit sindsdien overtroffen" (blz. 88)?
Wat de techniek van de uitgave betreft, daarvoor hebben wij niets
dan lof; zij is nauwkeurig, critisch en van een met zorg geschift
variantenmateriaal voorzien. Alleen betreuren wij het dat schr. afgezien
heeft van het aanbrengen van enige interpunctie. De oude
lezers konden het weliswaar blijkbaar zonder leestekens doen, maar
de moderne gebruiker, die er zoveel verder van af staat, kan aan
een behoorlijke interpunctie veel steun hebben, niet alleen in het volgen,
maar mede daardoor ook in het waarderen van de teksten.
De verklarende aantekenir.gen zijn zeer uitvoerig en dit werk was
zeker bij Dr. Mak in de allerbeste handen: niemand beschikt over
een zo uitgebre:d materiaal daarvoor a's hij. De gedachte dat binnen
afzienbare tijd zijn rederijkersglossarium zal verschijnen, verzoent
ons met het ontbreken van een glo~sarium of althans een register op
de aantekeningen in deze uitgave. Slechts enke~e vraagtekens plaatsten
wij bij de commentaar. Op blz. 118 vs. 110 is naerheit verklaard als
BOEKBEOORDELINGEN 77
"afschuwelijk lot", 0.1. IS echter de betekenis hier "nabijheid": vgl.
vs 125 "dies veen onzochte genaken naecte". Waar op blz. 124, vs. 7
gesproken wordt van tpueple, heeft dit ste'lig niet de ongunstige betekenis
van "gepeupel" waarmee het verklaard wordt. Voor I ck, blz.
235; vs. 37, zal wel In gelezen moeten worden,. niet Of; voor verwecken,
blz. 238, vs. 22, verwecker. Blz. 259, vs. 7 vreemde is niet
schandelijke; de zin is: geen verantwoording op zich nemen voor
andermans daden. Dat in de stok van het laatste refrein betachter
moet worden opgevat als "bet a-::hter" en "Staet betachter" dus betekent
"bïj f uit de buurt", lijkt ons buiten kij f; wij begrijpen niet waarom
schr. hier nog allerlei andere gissingen te berde brengt; de zin is
immers duidelijk: het gaat om allerlei ongeluksvogels, lieden die geen
schotel bij de hand hebben als het pap regent, en die dus niets te
zoeken hebben waar men "geluk zaait".
Lei den, Aug. 1955. C. KRUYSKAMP
Den Bloem-hof van de Nederlantsche Ieught. Naar de drukken
van 1608 en 1610 uitgegeven, ingeleid en geannoteerd door
Dr. L. M. VAN DIS, met medewerking van Dr. JAC. SMIT. Voor
de Stichting "Onze Oude Letteren' uitgeg. door de WereldBibI:
otheek, Amst.-Antwerpen, 1955.
Met het beg:n van de I7de eeuw nemen ,de liedboeken, zo onverbrekelijk
verbonden met de voorstelling van onze hele va:der:andse
cultuur van die tijd, een plot~elinge opvlucht, al even verbazingwekkend
van rijkdom a's de ontplooiing op elk gebied van kunst die wij
in die periode waarmmen. De inleiders noemen er negen tussen
1600 en 1615, en zijn daarmee nog niet volledig. En deze oudste
liedboeken zij wel heel iets anders dan de onooglijke, vaak zelfs
voddige bundeltjes die in de tweede helft van de 17de tot in het begin
van de I91e eeuw in een onafgebroken stroom verschenen en waaraan
men het eerst denkt bij het begrip "liedboek". Het zijn royale
uitgaven, in groot oblong formaat, geïllustreerd met aantrekkelijke,
soms bepaald fraaie prenten. Een der mooiste is wel het door de inleiders
niet genoemde Venus Minne-gif jens, verschenen te Amsterdam
78 ROEKREOORDELINGEN
bij Cornelis Willemsz. Blau-Laecken, z.j. (waarschijnlijk 1622), waarin
acht bijzonder fraaie kopergravures voorkomen, de eerste gesigneerd
"Dirck E. Lons fecit". Ook de B~oem-hof bevat enige aardige prenten,
de meeste wat stijfjes, maar de doedelzakspeler b.v. op p. 68 van deze
uitgave toch heel geslaagd. De uitgevers zwijgen hier geheel over,
wat een beetje jammer is omdat er wel degelijk een nauw verband
tussen de aard van deze voorstellingen en die van de liederen bestaat,
bepaaldelijk in het arcadische, waarover zij in de inleiding wel
uitweiden. Dat ook over de zangwijzen niets gezegd wordt, is o.i.
bepaa~d een lacune. Overigens wordt in deze inleiding de lied-kunst
goed gesitueerd in het litteraire verband van de tUd, en terecht opgemerkt
dat "de Bloemhof een boeiende weerspiegeling geeft van de
toenmalige literatuur, van de dagelijkse poëtische praktijk. Men kan
de Bloemhof het best vergelijken met een jaargang van een literair
periodiek. .. " Inderdaad is het aantrekkelijke van een dergelijke bundel
dat men hier dichters als Hooft, Bredero en Heinsius hun verzen
ziet publiceren zoals ook moderne dichters dat doen in een tijdschrift,
of een verzamelbundel, dat zij hier optreden als een nieuwe generatie,
nog n:et als de "k'assieken", zoals men ze achteraf teveel ziet. Naast
hen treden allerlei andere dichters op, zoals J. Fonteyn, J. S. Kolm,
maar grotendeels alleen met een spreuk signerend en onbekend gebleven.
Een van de meest voorkomende spreuken is "maugre envie",
waarachter men Rodenburg vermoed heeft. Er was wel aanleiding iets
dieper in deze kwestie te treden dan de inleiders doen. Ook de datering
van de tweede druk op 1610 had wel een nadere adstructie vereist.
Volgens Ledeboer werkte D. P. Persse pas sinds 1614 "op 't Water".
De annotatie is ruim voldoende.
Een enkel woord nog over het uiterlijk. Dit is zeer verzorgd, maar
heeft o.i. iets tweeslachtigs. Door het gekozen formaat, de tekstverdeling
en de reproducties wordt men herinnerd aan het origineel, maar
een facsimile is het niet; de halfvette letter is veel te zwaar voor
deze liohtvoetige tekst en het glanzende papier past er in het geheel
niet bij. Een facsimile van zulke boekjes, waarvan de originelen tot
de allergrootste zeldzaamheden behoren, had o.i. de voorkeur verdiend,
en wilde men dat niet, dan een soortgelijke opzet, maar met een
BOEKBEOORDELINGEN 79
veel lichtere lettèr en op dun vrrgé papier. Niettemin zijn wij ook zo
dankbaar voor het gebodene.
Lei den, Oct. 1955. C. KRUYSKAMP
En. SERRARENS, De Dichter-Predikant François Haverschmidt
(Piet Paalt jens). Verh. Kon. Ndl. Akrud., Afd. Letterk., zde
reeks, dl. LXII, n° z.
Vooral bij gedenkdagen is het samentreffen van pub~icaties over een
bepaalde persoon of een bepaald onderwerp een veel voorkomend
verschijnsel; het heeft zich ook ten aanzien van Haversohmidt voorgedaan,
al speelde hier het element van toeval 'een grotere rol dan in
soortgelijke gevallen, daar immers deze herdenking een vrij willekeurig
karakter droeg; zij werd gekoppeld aan het Leidse centrum van dit
jaar, terwijl een eigenlijk jubileum van Piet Paalt jens pas het volgende
jaar gevierd zou kunnen worden. Maar sommige onderwerpen
zitten nu eenmaal soms in de lucht 1), en een dubbe~e behandeling
heeft ook haar voordelen. Naast het bescheiden boekje van mej. Van
Gi~se, in een vorige aflevering besproken, neemt de lijvige verhandeling
van Ed. Serrarens een heel wat weidser allure aan, nl. die van
een vo:ledige en definitieve biografie. Terwijl het essay van mej. Van
Gilse zich in hoofdzaak beperkte tot de litterator Haverschmidt, houdt
deze verhandeling zich uitdrukkelijk bezig met "de dichter-predikant"
en van de twaa!f hoofdstukken zijn er dan ook slechts twee gewijd
aan het litteraire werk (lIl Snikken en Grimlachjes; XI Familie
en Kennissen). Na de inleidende hoofdstukken over afkomst, jeugd
en studie, wordt in de hoofdstukken IV tot VIII uitvoerig H.'s predikantsloopbaan
nagegaan in zijn achtereenvolgende standplaatsen
Foudgum, Den Helder en Schiedam en wordt helder uiteengezet wat
het grote probleem van zijn leven was: opgevoed in een rechtzinnig,
maar evenzeer zachtzinnig milieu, was H. in Leiden een overtuigd
aanhanger van het modernisme geworden en dit standpunt bracht
I) Een opvallend voorbeeld uit de laatste tijd is de dubbele behandeling van
het begri!l "imitatie" in Zaalbergs dissertatie, p. 113 vg., en door Dresden in
Museum 60, afl.!.
80 BOEKBEOORDELINGEN
hem in conflict met zijn omgeving, het bracht strijd mee die ten
enenmale inging tegen zijn van alle strijd afkerige, dromerige en
erfelijk melancho'ieke natuur. Hoe moed:g hij niettemin die strijd
gestreden heeft tot de algehe!,e afbraak van zijn persoonlijkheid, die
leidde tot zijn zelfmoord, wordt door schr. aan de hand van de vele
documenten die de schriftelijke nalatenschap, in het bezit van de
Maatschappij der Ndl. Letterkunde, bevat, met veel begrip gevolgd
en uiteengezet. Behalve zijn verhouding tot orthodoxie en modernisme,
bespreekt schr. ook die tot het katholicisme en zijn so::iale opvattingen.
Als biografie mag deze verhandeling zeer ges'aagd genoemd worden.
De aard, de ontwikkeling en de onvermijdelije ondergang van deze
bijzondere persoon!ij~heid heeft schr. goed begrepen en in een zeer
onderhoudende trant voorgedragen; dat een - naar wij menen te
weten - katholiek auteur met zoveel begrip kan schrijven over een
protestantse dominee--dichter, verdient bewondering. Wel menen wij
dat mej. Van Gilse in de analyse van zijn litteraire gestalte dieper is
doorgedrongen en dat zij met name de betekenis van de prozaschetsen
in Familie en Kennissen beter heeft begrepen en de verwantschap
met de Paalt jens-motieven duidelijker heeft gemaakt. Serrarens meent
"dat de kleine kunst van Haverschmidt's novellen 't niet meer doet en
men ze enkel nog met enige goedhartige piëteit in ons literair museum
conserveren wil". Dat lijkt ons toch bepaald een onders,chatting.
De auteur schrij ft gemakkelijk, wms iets te gemakkelijk; er vallen
enige taalfouten te constateren ("H. betoonde hen een kinderlijke
aanhankelijkheid", p. 28; "een te-naastebije uitdrukking", p. 109; "de
problemen der liefde en huwelijk", p. 171) en soms zonderlinge ontsporingen
in de stijl: "Deze uitspraak is allerminst een geintje", p.
35, waar een derge:ijke jovialiteit allerminst past, evenmin als op
p. 68 het gemeenzame pronomen in "hij las de sprookjes ... ook voor
aan de keukenmeid en ook die d'r tranen werden gedroogd". "Vaandelvluchtig"
(p. eo) is een lelijk germanisme. Storende drukfouten
zijn op p. 99 het jaartal 1901 in p~aats van 1861, en op p. 128 "bekende"
voor "tekende".
Lei den, Aug. 1955. c. KRUYSKAMP
De Redactie heeft voor het citeren :ier bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandse philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandse Taal
Mnl W - Middelnederlands Woordenboek
Med NA, Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
Med VA - Verslagen en Mededelingen Kon. Vlaamse Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en L~tterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvense Bijdragen.
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
NeoPh - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De medewerkers ontvangen kosteloos 25 overdrukken van hun
artikel. Extra-overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever.
Het eenvoudigst geschiedt dit door het gewenste aantal op de drukproef
te vermelden.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in gp.val een werk bij de Redactie voor beoordeling
niet in aanmerking mo,ht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereiste porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeling, moeten worden gezonden
aan de secretari::; der Redactie, Dr. C. KRUYSKAMP, Rapenburg
49 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts één
kant van het papier) overgetikt en persklaar in te zenden.
IX~ 1JpJ.Olb~.. 0
~- ~ _E_.J_._B_R_I_L_L ____P_U _B_L_IS_H_E_R__S _____L _E_I_D_E_ N_
~·êJ~·~
TEXTUS MINORES
IN USUM ACADEMICUM SUMPTIBUS E. J. BRILL EDIT!
CURANTIBUS R. HOOYKAAS, N. W. POSTHUMUS,
J. H. WASZINK, J. DE ZWAAN
QUIBUS ACTUARIUS ADFUIT B. A. VAN PROOSDIJ
Verschenen zijn o.a.:
VI. KAREL ENDE ELEGAST. Diplomatische uitgave naar de incunabel
A van de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, bezorgd
door G. G. KLOEKE. 1948. 57 blz. Gld. 1.50
Ihleiding - Tekst.
VIII. VAN DEN BORCHGRA VE VAN COUCH I. Fragment uit
Atrecht, uitgegeven door A. GOSLINGA. 1949. 35 blz. Gld. 1.50
Inleiding - Tekst.
IX. DE BORCHGRAUINNE VAN VERGI. Diplomatische uitgave
naar het Hulthemse handschrift (Koninklijke Bibliotheek te Brussel),
bezorgd door A. VAN LOEY. 1949. 41 blz. Gld. 1.75
Inleiding - Tekst.
XII. SPECIMINA LINGUAE FRISIAE VETERIS ediderunt et
paucis notis instruxerunt J. H. BROUWER, K. FOKKEMA, G. GOSSES,
J. HOEKSTRA. 1950. 31 p. Gld. 1.50
Decem praecepta Domini - Quinque claves sapientiae - XVII petitiones
- Quinque causae - Jus civile terrae Emesgoniae - Jus praetorium artt.
XXXV, XXXVI, XLIII, XLVII, LVI, LIX - De compositione homicidii
- Accusatio - Sententia novemvirorum - Ferdbannum - Jus synodale
artt. I, XVI-L.
xv. HEIN VAN AKEN: Van den Coninc Saladijn ende van Hughen
van Tabaryen. Bezorgd door P. de KEYSER. 1950. 28 blz. Gld. 1.50
Inleiding - Tekst.
,MEDE VERKRIJGBAAR DOOR BEMIDDELING VAN DE BOEKHANDEL
Deel LXXIV Aflevering 2-3
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1956
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Dr. A. C. BOUMAN
Dr. C. C. DE BRUIN
Dr. G. A. VAN Es
Dr. K. HEEROMA
Dr. G. G. KLOEKE
Dr. F. H. K. KOSSMANN
Dr. G. I. LIEFTINCK
Dr. P. MINDERAA
Dr. F. DE TOLLENAERE
S eeT.: Dr. C. KRUYSKAMP
Het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde" verschijnt
in afleveringen van 80 bladzijden, 4 afleveringen vormen een jaargang.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt f. 15.-, voor leden van
de Maatschappij f 12.50.
INHOUD
STRACKE, D. A., Over de Reinaertproloog van hss. A. en F. 81
BOEREN, P. J., Vragen rondom Hendrik van Veldeke . 99
JONG, M. J. G. DE, De compositie van Zuster Bertkens kerstverhaal
117
MINDERAA, P., Bij het mirakelspel van Nyeuwervaert. 140
RULAND, J., Vondels "Rijnstroom". Elemente zu einer Topik des
Rheinlobs 151
Es, G. A. VAN, Concurrenten van "doe" en "als" in de functie
van aspectische voegwoorden (vervolg) 189
BOEKBEOORDELINGEN:
B. BISSCHOFF, G. I. LIEFTINCK, G. BATTELLI, Nomenclature
des Ecritures du IXe en XVIe siècle (J. M. WILLEUMIERSCHALIJ)
. 213
P. MICHAULT, Van den drie Blinde Danssen, ...... toegelicht
door Dr. W. J. Schuijt (c. KRUYSKAMP) 2I7
ROSALlE L. COLIE, "Some Thankfulnesse to Constantine"
(c. KRUYSKAMP) . . . . . ......... 219
Een boeexken gemaket van Suster Bertken (C. C. DE BRUIN). 222
INGEKOMEN BOEKEN 224
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS.
A EN F
IJ.
Hierin wil ik nu betogen, dat de Proloog van F. (of men die nu
aanvaardt, als dé ori<ginele, of als reeds door de twee besproken verzen
aangelengde) 'n geschiedh.-undig dokument is, dat aan klaarheid
en waarheidslievendheid niets te wensen overlaat. Om tot die slotsom
te belanden zal het nodig zijn, nog nauwkeuriger dan in het eerste
deel dezer studie, stap voor stap ons te wagen op dit veel betreden
en toch nog glibberig Reinaertpad.
Ol17e hele Reinaert is 'n episch gedicht; het kan in 'n zeer kort
bestek samengevat worden als: 'n geduchte tweestrijd tussen Reinaert,
die nagenoeg alleen komt te staan, tegenover vele en sterke vijanden.
In dit duel zijn van meet af aan twee grote kampgebeurtenissen te
onderscheiden, waarvan de tweede door 'n plotselinge ommezwaai in
haar verloop de tegenhanger wordt van de eerste. Bij het begin zal
R, wat hij ook verzinne, het moeten afleggen tegen zijn vijanden; hij
kan zijn lot niet ontlopen, zelfs niet eens verdagen. Daarna echter weet
hij, door sluwheid en wraakgevoelens aangespoord, zelfs aan het reeds
uitgesproken doodvonnis te ontsnappen, en nogmaals op zijn ergste
tegenstrevers, en nu definitief, 'n roemrijke zege te bevechten, waarbij,
voor de hoeveelste maal? hun allerlei schade en schande wordt berokkend.
Vanzelfsprekend kon een en dezelfde dichter dit gebeuren,
in zijn .geheel, tot zijn stof verkiezen en het epos afwerken, maar ook
kon 'n ander, juist om wille van de grote verscheidenheid der onderdelen,
zich met één ervan tevreden stellen; of, wilde hij ze allebei
bewerken, door een of ander, nu niet meer te achterhalen reden of
omstandigheid, in het volvoeren van zijn opzet worden verhinderd.
Laat ons nu nagaan of de Proloog één dezer beide mogelijkheden tot
'n gewisse oplossing beperken kan.
Het is reeds bewezen, dat het eerste gedeelte van de Proloog, al IS
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 6
82 D. A. STRACKE
het in de derde persoon der daarin voorkomende werkwoorden overgeleverd,
feitelijk niets anders is dan 'n zelfgetuigenis van de dichter,
Wat hij schijnt van iemand anders te verhalen, is eigen geschiedenis.
V. I. Wil/am die lvladocke makede. Madock is 'n gedicht waarvan
de stof aan de Keltische romans werd ontleend. Dit soort was in
Vlaanderen van af de XIIe eeuw bekend, zoals blijkt uit het Chronicon
Andrense en de Walewein, een onzer beste en meest oorspronkelijke
gedichten. Was de Madock ook oorspronkelijk genoeg? of was het
veelal maar 'n vertaling? Heel deze kwestie aangaande onze epische
letterkunde t.o. van de Franse, moest eens grondig worden onderzocht.
Maar teste M erlandio weten we, dat 'n Madock, en hoogst waarschijnlijk
de hierbedoelde, 'n droomgezicht was vol fantasterijen, verre van 'n
Vita, als S. Servaes! Dit gedicht, Madoc, werd ,door Willam gemaakt.
Het was dus af. Want als Willam zijn gedicht in V. 6 aandient in
tegenstelling met 'n ander waarvan hij later uitdrukkelijk zegt dat het
niet volmaakt, maar onvolmaakt, dus niet af was, dan moeten we dat
gezegde als bewust gewild ook aanvaarden. Zijn gedicht is af; wellicht
in omloop. Hij die in v. I spreekt van 'n dichtstuk dat gemaakt is en
in v. 5 van een ander dat onvolmaect is bleven, heeft aan v. I 'n betekenis
toegekend, die hij in v. 5 negeert; en omgekeerd in v. 5 is 'n
begrip voorhanden dat in v. I wordt ontkend. Gelukkig niet inzake
hetzelf,de voorwerp. In vers I zijn eigen werk in v. 5 dat van 'n andere
dichter. Na zijn eigen gedicht te hebben afgemaakt, en aan het letterkundig
publiek te hebben aangeboden, mocht Willam rusten en tevreden
zijn. Hij belijdt van niet.
V. 2: Hem vernoyde so harde ... De oorzaak van die verveling en
onbestendige gevoelens, gaan we begrijpen vanwege 'n di c h ter.
V. 3. Dat ene avonture z'an Reynaerde ... Onder dat Latijnse woord
avontura, dat de dietser Willam wel langs Franse wegen had leren
kennen, werd van oudsher niet éne gebeurtenis verstaan, maar werden
meerdere samengevat; het volstond, dat de vele werden verenigd, zó
dat ze een begin of 'n oorzaak, 'n verloop en 'n einde of 'n gevolg
aanboden om onder het woordje ene avonture te worden gerangschikt.
Reynacrd was het welbekende dier, dat reeds in zeer oude fabelen
optrad, en onder de Franken, ook met de wolf, sedert vele eeuwen.
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN JlSS. A EN F 83
bij hoog en bij laag, tot allerlei verhalen, meestal komische aanleiding
had gegeven. Duidelijk zegt Willam, dat hij het heeft over ene aventure.
Of hij er nog meerdere kende, verklapt hij niet; maar hij laat
reeds aanvoelen dat diegene waar hij het over hebben zal, en die de
oorzaak was van zijn venlO}', dit alleen dan worden kon, indien hij
ze niet alleen kende, maar ze in hoge waardering hield.
V. 4: In dietsche was unvolmaket bleven ... De 1Iadoc was ook in
dictsche geschreven, en die was af. Die "ene aventure" waarop \\ïllam
gespitst was, en die zijn "vernooi" veroorzaakte, omdat ze on1'olmaket
7/.!aS ble'ven, had hij graag valmaket gezien om de dietse letterkunde
ermede te verrijken. \Vat onvolmaakt is, werd toch ten dele gemaakt
door 'n oudere dichter ,dan \Villam. Vroegere dichter past hier beter,
want niets meer dan dát heeft \Villam gezegd. 'n Oordeel over dat
gedicht spreekt hij niet uit. Bij zegt niet dat die vroegere dichter
beter had gedaan van 'n ander avontuur in diets te bewerken, ook
indien hij het dan niet ten einde bracht. I lij zal het toch wel 'n goed
gedicht hebben gevonden, want het was de dietse avontuur, die hem
het vernooi bezorgde.Ware het 'n nietswaardig werk geweest, dan had
hij daaromtrent wel geen vernooi ondervonden, en inplaats van iets
te voltooien in zake een avontuur van R. zou hij juist omdat hij
over het werk van zijn vóórganger niet te spreken viel, 'n eigen heel
nieuw gedicht op touw gezet hebben ter ere van die Reinaard, die in
Picardië en Artesië vooral, aan zijn landgenoten reeds zo goed bekend
was, en onder het meestal nu Romaanssprekend volk der overwinnende
Franken 'n thema bleek voor allerlei verhalen en boerden. Hij
vond dus dat die ene dietse avonture 'n goed product was voor de
dietse letteren; ze had echter een groot gebrek: die dichter ervan had
ze onvolrnaket gelaten. Reeds hebben we uiteengezet op welke gronden
\Villam van die onvolmaaktheid kon 'gewagen. Wil iemand beweren dat
hij dat vaststelde uit hem in Franse taal geschreven avonturen, dan
zal ik hem niet tegenspreken, alleen beweer ik dat dit niet is bewezen
en allicht niet te be\vijzen valt, juist omdat het oude erfgoed omtrent
Vos en Wolf reeds zoveel eeuwen bekend was onder \Villams voorvaderen,
en het Vlaamse volk van zijn tijd en, als 11aerlant en Lutgart
getuigen, ook door dichters in het diets waren bezongen. Kende \Villam
84 D. A. STRACKE
nu die vroegere dichter, die hem zijn vernooi, wel niet vrijwillig, bezorgd
had? Hij kent hem althans bij name.
V. 6. Die Arnout niet en hadde bescreven ... -. Bescreven. Had W.
gezegd vul.screven, dan zou hij tweemaal hetzelfde beweren. Het beschrijven
is toepasselijk op de hele avonture, of beter gezegd op de
avonture in haar geheel. Wanneer het Brussels Hs. zegt die OJVonture
was niet te rechte gescreven een deel is daer af ter gebleven om 'n
volmaakte avonture te zijn en te blijven, dan stelt dit ons in 't gelijk.
Dat die ene onvolmaakte avonture toch gerust 'n avonture mocht heten
is duidelijk. Welke ook van de twee reeksen van gebeurtenissen erin
vervat men verkieze het eerst in behandeling te nemen, men zal aan
beide moeten toegeven dat ze ieder op zich én volmaakt én onvolmaakt
zijn (althans naar ons oordeel) en het dus ook mochten zijn in het
oordeel van Willam.
In de eerste reeks van ondergeschikte avonturen die uitlopen op de
nederlaag van R. heeft de dichter ons 'n goed, kunstvol geheel, te genieten
gegeven. Maar zal R. die hij ons boven alle dieren smpathiek
heeft gemaakt, trots zijn loze en erg wraaklustige knepen en streken,
zal die R. werkelijk worden gehangen? Indien nu de koning, die hem
vonniste, toch ook redenen had of kreeg, om dat vonnis (indien R.
hem helpen wil) ongedaan te maken, dan zou dát thema weer tot 'n
tweede reeks van gebeurtenissen kunnen worden uitgesponnen. We
hebben elders aangemerkt, dat de aanleiding tot die ommezwaai in
Nobels gesteltenis hoofdzakelijk en tastbaar ons wordt voorgesteld
door het vertrek van Grimbeert en sine maghe; maghe die Nobel als
goed heeft gewaalldeerd. Juist die Grimbeert was het, die 'n handige
verdediging van R. aan de koning te beluisteren gaf, waarin hij alle
aanklachten tegen R. zoveel mogelijk had ontzenuwd, en zich daarbij
bediende van 'n vossestreek, die ook aan alle mensen eigen is: de
zonden van de tegenpartij had hij geweldig onderstreept. Hetzelfde
zal R. ook doen in het eerste deel van zijn baraet, als hij 'n generale
biecht spreekt, dus zorg draagt dat o.m. Y sengrin in al het kwaad
dat ze samen bedrijven, de grote schuldige is, en dat R. de bedrogen,
halve-onsChuld blijkt, die maar uit nooddruftigheid meedeed. Was het
bij die verdediging gebleven, geen doodvonnis kon worden geveld;
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. A EN F 85
maar de tussenkomst van Canteeler en de gevolgen daarvan zijn voor
Grimbeert en Reinaertfataal geworden. Reinaert wor d t gevonnist.
Nu kan de tweede reeks van avonturen inzetten, en zij vormt óók 'n
geheel, dat toch weer niet volledig is, want wie aan het doodvonnis
ontsnapt door eigen list had ons ook toch te vertellen hoe hij in die
netelige toestand geraakte. Dus de eerste reeks gebeurtenissen verlangde
de tweede, en de tweede zag uit naar de eerste. Aan veroordeling
gaat 'n geding vooraf; beschuldiging en verdediging komen aan het
woord, één of meer keren, en dan eerst wordt het vonnis gestreken;
de zaak is in 'gewijsde, de schuldige zal hangen tenzij .... De lezer
weet wat geschiedde. Alle zijn vijanden en betichters zal R. niet alleen
de baas worden door zijn zelfver,dediging in extremis, maar hij zal
hem die het vonnis velde, tot 'n vriend maken en gunner, die helaas
ondervinden zal hoe schromelijk dom hij zich door R. liet vangen, in
'n meesterlijk opgezet en doorgevoef'd "baraet". En de neerlaag van
zijn reeds triomferende vijanden zal zó volmaakt en tevens potsierlijk
wezen, zó volmaket dat deze Reinaardie wel dé Reinaardie is van alle
Reinaardiën. Dertig jaar geleden heb ik daar enige beschouwingen
aan gewijd, die nog niet afdoende zijn om deze episode naar waard.e
te doen schatten.
Keren we nu terug tot v. 6: Die Arnout niet en hadde bescreven.
Wie die vroegere dichter Arnout was, heeft men niet kunnen achterhalen.
Is dat wellicht 'n aanleiding om aan zijn bestaan en identiteit
te twijfelen? Geenszins; en toch, men zou menen dat enkele vossenjagers
zich, van dit standpunt overtuigd houden. F. heeft, zeggen ze,
in Arnout of wel 'n gefingeerde naam overgeleverd, of hem uit 'n
dergelijke naam, de goede en alom verspreide voornaam Arrnulfus,
Arnoldus, getoverd. Arnulfi, Arnoldi, die misschien aanspraak kunnen
maken in dit geding zijn er genoeg. Bekend staan o.m. Arnulfus canonicus
te Nevele in Oost-Vlaanderen. Nevele is 'n oud bezit van de
Witherenabdij van Drongen sedert 114°. Ook te N evele ontmoeten
we nog 'n Arnoldus de Pollar. En, wellicht nog ouder dan deze twee,
is 'n Arnulfus te Kemseke. Opzettelijk bleef ik in Oost-Vlaanderen
rond de jaren II40-II60, omdat de beide auteurs van de Reinaert,
indien dit vast komt te staan, hoogst waarschijnlijk in die streek of
86 D. A. STRACKE
geboren, of bij het vervaardigen van hun meesterstuk woonachtig
waren. Arnoldus clericus in S. Pietersabdij te Oudenburg, door S.
Arnoldus -+- 107° gesticht is wijd bekend, en onder een charter van
die tijd staat zijn naam naast die van J olcir joculator, d.i. volksdichter
van sproken en boerden. Wel 'n toeval? Zou iemand nu beweren dat
Willam in zijn vermelding van Arnout niet zegt, dat deze maar éne
avonture van R. en die dan onvolmaket had achtergelatenen, onderstellen
dus dat Willam er nog andere aan Arnout kon toeschrijven,
mea pace dizerit.: alleen spreekt Willam hier dan maar van die ene,
die hem zijn "vernooi" op de hals en het hart had gedrumd ... harde
sere. Niet en Iwdde besoreven is toch apodictisch genoeg. Willam vermeldt
het feit; maar omdat dit feit hem "vernooide" zoals reeds gezegd
werd, moet het aandeel van Arnout gewichtig en verdienstelijk
zijn. Willam zegt echter niet als 'n Franse dichter het doet t.o. van
de problematische dichter Perrot de S. Cloud, dat het niet geschreven
gedeelte zoveel meer de aandacht en het talent van Arnout had moeten
gaande maken, en dat dit dus ook wel de doorslaggevende reden was
van zijn vernooi. Willam houdt zich aan het blote feit, en dit geeft
hem meer krediet in zijn bewering dan indien hij met redenen die
subejctief, zelfs in hoge mate, konden zijn, het verzuim van Arnout
had doen kennen. Ook onderricht hij ons niet verder over de inhoud
van het werk van Arnout. Had hij het maar gedaan! Of Arnout zich
bediende van 'n "Vorlage" in het Diets? in het Frans? niets van dit
alles; het keurig-blote eenvoudige feit met de naam. Echter hij, die
zo positief dit uitzegt, met de vermelding van zijn "vernooi", laat toch
wel vermoeden dat hij het werk van Arnout niet eenvoudigweg met
deze vermelding alleen zal gedenken. Het is onvolmaket, niet onghemaket.
Zo iets kan voltooid worden, en dan maar liefst en eerst door
iemand die dat kan en die dat begeert. Aan deze beide voorwaarden
voldoet Willam voorzeker. Hoe zal hij nu het onvolmaakte gedicht
volmaken? Met alleen het ontbrekende gedeelte er aan toe te voegen?
ze naast elkander te plaatsen? aneen te binden door 'n overgangspassage,
zó dat ze alle twee ieder op zijn beurt met het andere worden
verbonden, en nu 'n gaaf geheel uitmaken? Zal hij nog verder gaan?
Wellicht 'n stuk van zijn voorganger: dat weinig of geen aanleiding
OVER DE Rf:INAERTPROLOOG VAN HSS. A EN F 87
bood tot aaneenschakeling verwij deren? zo niet, het omwerken, en die
bestanddelen er in verwerken, die de inlassing, de vóórlassing of de
nalassing verdoezelen? Zal hij wellicht het werk van Arnout nog
andere omwerkingen laten ondergaan? Zal hij midden in het werk
van Arnout nog nieuwe episoden toevoegen? Dat kon wel, maar is
toch onwaarschijnlijk, vermits die aventure van Arnout er toch eene
was, die reeds in omloop was en gunstig werd beoordeeld. Allerlei
mogelijkheden die stekelige problemen zijn, waarop ik, Goddank, niet
hoef in te gaan. Verder. Had Arnout ook 'n Proloog aan zijn gedicht
gehecht? Waarschijnlijk wel. Niet zeker. Hij kan dat verschoven
hebben tot het einde. Maar deed hij het, wat heeft Willam ervan bewaard?
Niets? en dus zijn Proloog is helemaal van hem wat inhoud
en bewoording betreft? Of andersom, en dan in hoeverre? Dichter
Willam die niet aan zijn proefstuk was, zet ons hier voor onoplosbare
vragen. Zal 'n grondige studie ooit afdoenqe gegevens verzamelen
die tot zekerheid leiden in die vele vraagstukken? Ik betwij fel het.
Is er nu in de overgeleverde Proloog tot nog toe iets, dat onwaarschijnlijk
lijkt, dat argwaan moet verwekken? Ik kan heus er geen
enkele reden toe ontdekken en wacht dus op verdere voorlichting. Wie
nu met mij de twee besproken verzen als 'n later inschuifsel aanvaardt,
kan èn gerust zijn aangaande dit eerste gedeelte èn eindigen met
het aanknopende aan het so harde: met dat hise (die ene avonture)
begonnen heeft te beschrijven, om de half afgemaakte te voltooien. Hij
heeft dit gedaan in dietsch juist als zijn voorganger het deed. Deze
tweede vermelding, die dan zelfs niet opvallend is, kan gerust origineel
zijn en blijven. Aan 'n Dietse dichter, die ook Frans kent, vloeit ze
ongemerkt uit de pen.
Ook indien we de Proloog van de twee gewraakte verzen ontlasten,
blijft het feit, dat we ook met hoogste zekerheid, in onze Reinaart
twee dichters aan het woord horen, en er verschil moet bestaan, hoe
miniem dan ook, tussen de twee bestanddelen van het geheel. Dat is
zelfs het geval voor Le Pla<id, dat lang niet zo uitvoerig is als onze
Reinaart in zijn eerste gedeelte. Wenden we ons daarom naar de twee
verzen, die ik althans, niet als origineel aanzie. Buiten de reeds opgesomde
redenen doe ik nog dit geleIen. Zelfs in de eerste gebeurtenissen88
D. A. STRACKE
reeks is nergens 'n ,direkte afhankelijkheid t.o. van ons nog bekende
Franse branches vast te stellen, die onomstotcly'k zou bewijzen dat
Willam zijn gedicht niet zou hebben klaar gekregen zonder Walse
boeken. Arnout, volgens mij, heeft dat gekund, waarom Willam niet?
Maar moeten de Walse bronnen worden aangenomen, dan is het duidelijk
dat de aanvaarding ervan ons verplicht het eerste gedeelte van
ons gedicht aan Willam toe te schrijven, wat men ook dienaangaande
heeft beweerd of betwijfeld.
V. 8: Dat hi die 'l/ite dede soeken. Ende !ti sc (het ontbrekende deel
van die ene aventure) uten walschen boeken. In dietsche hevet begonnen.
Reeds meermalen hebben we deze uitlating onder 'n scherp licht genomen,
en het uten verkozen boven het na van A. Het "bejammeren"
van Willam heeft hem tot de daad aangespoord, en geloven we F?,
dan is het waarschijnlijk, dat hij het onvolmaakt zijn van Arnouts
werk niet alleen uit het gedicht zelf waarmerken kon, maar dat hij
ten minste wist van het bestaan van Franse gedichten, die 'n soort
Vita van R. beschreven, en dat daar ook spraak was over ten mmste
enkele voorvallen, ,die bij Arnout reeds waren te vinden, of ten allerminste
zulke verhalen boden die zich als 'n goed aangepaste vervolmaking
van Arnout deden gelden. Dit allerminste verkies ik uit al de
mogelijkheden, vermits feitelijk het gedeelte van Arnout haast geheel
onafhankelijk is van Walse boeken, ja geheel zelfstandig is bewerkt.
Willam las bij Arnout: hoe R. trots zijn veroordeling toch aan de
galg ontsnapte; had hij nu door getuigen of door eigen lectuur kennis
opgedaan van het geding dat aan de veroordeling moest voorafgaan
dan is het vanzelfsprekend dat hij er toe gebracht werd om te pogen
die gebeurtenissen ook te achterhalen. Gelijk de verzen daar staan is
het waarschijnlijker, dat we ook hier weer moeten tevreden zijn met
de minst doorslaande hypothese, vermits Willam de boeken niet bij
de hand had, ze zelf niet eens bereiken kon, maar aan anderen de
opdracht gaf ze hem te bezorgen. Hij zal toch wel 'n tijdje vertrouwd
geweest zijn met de onafgewerkte avonture van Arnout, want zijn
"vernooi" was zeer harde, en had hij door eigen kennis Le Plaid
gekend en gelezen, en zó rechtstreeks die ervaring opgedaan van het
ontbrekende gedeelte, dan had hij wel gezorgd, dat hij de betref fende
OVER DE REI:\AERTPROLOOl; VA:-; IlSS. A EN F B9
\Valse episode bij zich behield, of zich een afschrift ervan n'rschafte.
Nog eens, ik laat de kwestie of Arnout nog andere aventuren van
R. dan die ene onvolmaakte had geschreven onbeslist; de eene, die
de opmerkzaamheid en de grote voorliefde van Willam gaande maakte,
had Arnout niet afgewerkt en Willam besloot ze aan het opus van
Arnout toe te voegen. Zeg niet dat hij het deed omdat hij de ontbrekende
aventure, als inhoud of gedicht, hoger schatte dan Arnouts
prestatie; daarover laat hij zich niet uit, en het is onwaarschijnlijk a
priori én a posteriori; dt' enige reden van zijn besluit bestond hierin:
de aventure van R. in Arnouts gedicht zoals Willam het gelezen had
en lezen bleef, was naar Willams erachten om'olmaket bleven. Die
Walse boeken echter zal Willam maar in zover benutten (als ze hem
dienstig kunnen zijn om Arnouts werk tot 'n volledige a\"enture aan
te vullen ?). Wij weten reeds dat dit volledig-zijn ook niet op moderne
wijze mag worden begrepen. Daarl'nboven zal Willam aan het Franse
complex \"an R's Vite aIleen dat declmaar ontlenen. Hij zal het zo doen,
dat het naar inhoud, vorm en strekking met de arbeid \"an Arnout 'n
gaaf gedicht vorme, en dus aan dl' Vlaamse geaardheid getrouw zal
blijven. Ook Willam, evenals Arnout, zal de aventure niet \"erhalen als
wellicht 'n joculator zou he ben gedaan, maar hij zal het doel, dat hij
later schreef in zijn Proloog blijven gedenken om diegene, die eervol
willen le\"en, als Christenen verder op te voeden, door leer en voorbeeld
van het gedicht, tot hovescheden in alle deugd. R. mag en moet onze
sympatie \vel winnen, maar hij preekt ons door zijn Vite het tegenovergestelde
van het geen de ere en de hoveschedcn ons voorhoudt.
Niet alleen om het vermakelijke, zelfs hier en daar wat al te realistische
dat Willam niet in het Frans zo uitvoerig beschreven(?) vond,
zal hij bezorgd zijn maar vóór alles om het zedelijk peil zijner lezers
op te heffen en daarom: V. 10. God moete hem sire hulpen onnen.
Om te besluiten. Men heeft zich over het tweemaal voorkomen van
de woorden in dietse/u: geërgerd, en geredeneerd: hier levert die Proloog
'n corrupte lezing, en dus ook op andere plaatsen kan dit aan het
licht komen. Is dat nu werkelijk gemeend? Het eerste in dietsche is
van zelf sprekend, maar het tweede niet minder. 'Na het vermelden der
Walse boeken waaruit Willam geestelijk zijn stof zal ontlenen, zegt
9° D. A. STRACKE
hij, niet argeloos, maar vanzelf sprekend, dat de Walse aventure in
'n diets kleed door hem wordt gestoken. Walen, Wals en Diets waren
toen toch in Vlaanderen voor elkander wel bekenden, maar geen
vrienden. Wals was vreemdeling; dus deze werd nu in het Diets tot
eigen bezit omgedicht, met dietse rime, en dietse woort, dietse geest
en humor, en bedoeling allermeest voor heel vele dietse mensen, als
Willam het verder uiteenzet in het tweede gedeelte van zijn Proloog.
Willam, die zo streng zich richten zal tegen dorpers en doren, die zijn
gedicht niet onbescaven zullen laten, dus niet onaangetast, wel meer
door woorden dan door corruptelen van de tekst (daartoe zijn grinsaerde
niet erg bekwaam), zou zeker nog erger gebeten zijn op de scriver,
die zijn werk inzonderheid zijn Proloog, die het vaandel en de leuze
is van zijn werk, heiligschennend zou aantasten. Maar wat de dorpers
niet konden en niet waagden, 'n bedreven schriver heeft het wellicht
toch aangedurfd. Wil echter 'n lezer het v. 9: Ende hise ut en walsen
boeken zó verstaan dat se niet slaat op Vite maar om die ene aventure,
die ArnQut niet volmaakt heeft, het worde hem niet verbod~n.
Maar dan ook is het onwaarschijnlijk, van meet afaan dat Willam
lichtvaardig van Arnout zou hebben melding gemaakt, indien hij hem
niet goed hadde gekend als auteur, niet alleen van 'n aventure van R,
maar als 'n dietse auteur die die aventure ook in het Diets hadde
geschreven, alhoewel hem niet onbekend was dat er toen dergelijke
aventuren in het Walse bestonden. Dit is een der redenen waarom ik
het eerste in dietse niet prijs geven wil noch zal. Is die bewering van
Willam aangaande Arnout 'n gewilde leugen? Absit! Is ze hem aan
de hand gedaan door 'n legger, die hem op de gedachte bracht 'n onleesbare
naam door Arnout te vervangen? Hoe heeft hij hem dan tot 'n
dietse dichter durven omgoochelen? en beweren dat hij diens dietse
werk kende, en dit in het hun beiden eigen diets voortzetten en afmaken
wilde? Heus! Arnout is voor Willam geen mythologische persoonlijkheid!
het is 'n dietse dichter in levende lijve en met kunstenaars
bloed. Ik blij f van de stelling uitgaan, dat al hetgeen we over
onze R weten uit de handschriften ervan op te maken valt, en eer:.t
en vooral uit het Hs. dat zowat drie kwart eeuw na het onstaan van
de volledige R ons bewaard is gebleven. Zijn er jongere getuigen die
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN I1SS. A EN F 91
de kennis dááruit geput tegenspreken, dan zullen die alleen met hé el
snedige argumenen mij tot hunne ziens- en zegswijze kunnen overhalen.
Gaat men zich nu beroepen op A. die in v. 6, dat ons zo lang bezig
hield, niet Arnout noemt maar Willem, en zal men daaruit het vermoeden
wekken dat Arnout ook niet origineel is? Dan is mijn eerste
antwoord: A. is van secundaire zo niet tertiaire betekenis voor alles
wat onze R. betreft. Dat hebben we aan de hand van 'n uitvoerige
studie in twee afdelingen 1) onomstotelijk meen ik bewezen, en daardoor
ook rechtstreeks de hoge~ waarde van F. ontdekt. Maar kunnen
we wellicht die verandering van A., die 'n lelijke corruptela is, wegwerken,
en haar ontstaan geloofwaardig maken? Ik beproef het. A.
heeft de eerste Willem van zijn identiteit willcn bcroven, door hem
van zijn achternaam te ontdoen en dic begraven onder de vele niet
genoemde bouke! Had hij dan iemand anders, die ook Willem heette,
bij de hand, dic hij graag als auteur van dc R. wilde laten doorgaan?
Ja maar, heeft men al aanstonds gezegd, dan toch geen, die ook als
Willem in vers 6. opduiken zou! En waarom niet? Indien die tweede
Willem dezelfde is als de eerste, dan blij ft A. konsckwent. Die eerste
Willem had wel 't'ele bouke geschreven, maar, alhoewel zulke die ook
van R. gewaagden, toch niet die aventuren van R. Die waren door
hem onghe»w.ket bleven, niet eens bcgonnen, wat mct de vele bouke
opvallend mag heten. Die Willem, die zo dicke waecte om i'ele bouke
te schrijven, had later "harde vernooi" dat hij zelf die avonture van
R., waartoe hij toch wel aanleiding had gekregen in zijn vele schrijversuren,
zo maar onghemaket had laten liggen. Toen die Willem dan
besloot daar werk van te maken in hct Diets (zoals zijn overige vele
bouke waren), is hem het helaas niet gegeven die avonturen, vele in
getal die hij uit de gezochte en gevonden walsche boltcken na wilde
vertellen, het is hem niet gelukt die te 'l'ulscriven hij heeft er maar
enkele kunnen afmaken in het Diets, terwijl de Walse boeken er hem
nog vele verschaften om de Vite van R. in haar geheel in het Diets te
verhalen. Dus de scriver 1\., die Willam die Madocke maecte vermoedelijk
niet kende, en wel meende te mogen gewagen van 'n andere, zijn
I} Leuv. BiJdragen, deel 1956, blz. 62 en vlgde.
92 D. A. STRACKE
Willem die toch al berucht was om zijn vele boucke, wilde hem met
nog 'n ander prestatie begiftigen: het verdietsen der Vite van R., al
liet hem tijd of vlijt in de steek. Ja! zo vat ik het Proloog van A. op
Maar dan kon hij toch niet de Proloog als 'n zelfbekentenis van die
enige Willem opvatten, en doen doorgaan bij zijn lezers? Dat heeft hij
ook niet gedaan; en het was hem niet moeilijk om de belijdenis van
Willam, tot 'n geschiedkundig relaas door hemzelf verstrekt, om te
vormen. Hij kon het gerust grotendeels laten als het was, in ,de derde
persoon. Zelfs het laatste woordje van F bleef ongewijzigd, en kreeg
echter 'n tweevoudige zin: vermits zijn Willem de Vite niet had
vulscreven, hij had ze dan toch begonnen te schrijven. Men richte zijn
aandacht eens op de twee woorden die hij wel bij F. veranderde: het
onvolmaket heeft de plaats moeten ruimen aan onghemaket om de
vele bouke te habiliteren, en het harde vernooi aan te dikken, en het
dicke omme waccte ook nog betekenis bij te zetten; en op dat ongemaket
volgt aanstond het vulscreven dat niet gebeurde. Ze staan in schrille
tegenstelling, niet zo maar tot elkander, maar tot het geen deze gewijzigde
Proloog ons verwachten en verhopen deed. Het bescreven
van F. moest natuurlijk evenzo weggewerkt worden, en werd A. ingegeven
niet alleen door de feitelijke toestand van de dietse R., maar door
het onvolmaket van F.
Terwijl nu Willam in zijn ongewijzigde Proloog (en ook in de gewijzigde)
alle werkwoorden: makede ... , wakede ... , vernoyde ... , dede ... ,
hevet ons voorhoudt in de onvolmaakt verleden tijd, en: valmaket
bleven, hadde bescreven ook wel 'n onvolmaakt tijdstip aanmelden,
maar toch iets ouder en dus volmaakter dan de eerste, kon hij gerust,
in eigen opvatting en belijdenis volhardend, schrijven, om te eindigen:
God maete (nu) hem sire hulpen onnen. Dat hem kon A. niet ongemoeid
laten, want zijn desbetreffende werkwoorden, die 'n geschiedkundige
affirmatie moeten zijn (zou het zijn?), verleggen ten eerste
die werkzaamheden in 'n verder verleden, en het aanvragen van hulp
voor 'n lang volbrachte taak is ongerijmd. Ook die hulp toewensen
aan iemand die zijn opzet al lang heeft verricht eveneens. Hij kon
niet schrijven, als Willam het mocht, Mi, want hij begint voorzeker
niet de avonturen van R. te schrijven, hij heeft zich uit de slag getrokOVER
DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. A EN F 93
ken met het vage Ons dat dan meer 'n plurale maiestatis i·s dan wat
anders, maar feitelijk geen zin heeft tegenover de andere bewoording
van de Proloog, waarin A. b.\'. niet eens gewaagt van zijn taak als
afscriver. Zo heeft dit ons A. verraden, en levert ook dit enkel woordje
het bewijs dat niet hij maar F. de originele Proloog ons bewaarde.
Want het volgende vers: Nu keert hem daertoe myn sin is de klap op
de vuurpijl, die A. op de brandstapel brengt, door F. ter dood gevOImist.
Nu is er en ·was er in Vlaanderen'n Willem bekend, die A. op het
oog hebben kon, en vermoedelijk had. Die Willem had geen Madocke
gemaakt en dus indien men hem handhaven wilde als auteur van De R.,
moest Madocke verzwinden in het rijk van de schimmen. Maar Willem
van Utenhove, die te Aardenburg geboren, wel de streek van de R.
goed heeft gekend, en wellicht bereisd, en aan wiens vermaardheid
Van Maerlant recht laat wedervaren, had 'n Bestiaris geschreven, dus
wel vóór 124°. 'n Bestiaris, met 'n andere naam 'n Physiologus, levert
ons 'n middeleeuwse zoologie: de beschreven dieren krijgen er niet
alleen hun Latijnse en dietse namen, maar hun uiterlijk verschijnen,
en hunne geplogenheden met hun karaktertrekken worden ons
plastisch voorgesteld. Aan die physiologieën is de Ecbasis Captivi ook
reeds verplicht. Nu, dan heeft Willem van Utenhove in zijn Bestiaris
voorzeker de zo geliefde vos en de nog hier en daar inheemse beer
niet vergeten en zijn streken verteld, niet minder zelfs over de wolf
gefabeld! Dit alles was voor A. 'n aanleiding om niet alleen Madoc
te verdonkeremanen, maar ook om Willem met zijn vele boeke (waarover
F., die waarheidslievend zijn legger afschrijft, niet durft gewagen)
op het toneel te brengen, en ten slotte vanzelfsprekend de aan A.
onbekende en de hier alles verbroddende Arnout te likwideren. Zó
meen ik de vervalste Proloog toch tot 'n verstaanbaar geheel te hebben
verholpen, alhoewel dat we A. van onkunde en "baraet" hebben
moeten beschuldigen. Hij heeft ook vooral eerroof gepleegd aan Arnout,
want bij A. is het nu tot dogma uitgeroepen dat de hele R. maar
één auteur heeft: Willem van Aardenburg, of ... 'n andere Willem,
die vele boeke maakte, en toch dit laatse makelage niet heeft vulscreven.
A. heeft dus ook wel niet geweten dat het Franse Le Plaid cn onze
94 D. A. STnACKE
dietse Walewein toch ook op twee dichters beroep moesten doen om
vol mak et te worden vulscreven. Wie A. op de kandelaar wil verhef fen,
het weze hem vast gegund; of dan 'n goede hulp daaraan medeplichtig
is, laat ik in het midden voor 'n toekomstig Reinaertgeding.
A. heeft niet de moeite op zich genomen 'n andere Proloog te schrijven,
die uitdrukkelijk hem in het gelijk zou stellen, dat heeft hij
trouwens niet gedurfd, maar alhoewel goed voorgelicht door F., heeft
hij hem ook niet van onwaarheid willen betichten, en dus nam hij
veel van diens gezegden over. Maar wat duidelijk en glashelder was
heeft A. tot 'n raadsel gemaakt waartoe ik éne oplossing heb geleverd.
Zijn er andere? Des te beter. 'n Vervalstee proloog echter zal en kan
nooit 'n waarachtige verdringen. Tot in kleinigheden kan men A.'s
misdrij f nagaan. F. schreef duidelijk: niet en hodde in de verleden
tijd; A. rukt zijn Willem wat dichter bij: niet hc--t.!et. Zijn de Walsc
boeken van F. hem 'n aanleiding geweest tot de "vele bouke'?
Vermits A. in v. 9 schrij ft: .. . Dus hevet begonnen, kan hij met die
kleine tussenlap ook het volgende vers op rekening schrijven van zijn
Willem. Maar daartegen verzet zich 10 het feit, dat hij dan de hele
Proloog als zijn eigen werk zou laten doorgaan en zo zou hij dan
beweren dat . Willem-van-de-vele-boken dit Reinaart-boek zonder
echte Proloog de wereld instuurde, met 'n vers nog wel, dat geen rijm
had gekregen. Ook het dus stuit op bezwaren. Feitelijk moeten we
nog 30 verzen lezen, aivorens het in \"l'rvulling gaat, want 10-40 zijn
toch geen Walse verzen! Wellicht zelfs is A. toch ook met de vos
verwant, want om zijn algeheel onghenwket en om zijn niet-vulscreven
meer gezag bij te zetten, heeft hij het duidelijke die vite uit F. met 'n
kapke voorzien, en het zo doen overeenstemmen met zijn avonturen en
waren ... ble'ven, terwijl F., hier en elders, getrouw bleef aan zijn eene
avontuur, en A. verderop (v. 31) ook schrijft mér F. dese, i.e.; dé
avonture die onvolmaakt was gebleven door Arnout.
Om A. toch tot 'n primaire getuige te handhaven heeft men nog
gezegd: Arnout heeft met de R. niets te maken, dat wist A., en Willam
had 'n vóór1oper. A. wist dus ook dat er twee gedichten tot een enkel
werden samengesmeed door Willem die vele boeke maakte, dus daartoe
wel in staat was. Nu, die oudste dichter heette ook Willem en de
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN I1SS. A EN F 95
originele tekst luidde geschiedkundig juist, met aan de twee Willems
rech te laten wedervaren. Maar de eene of andere kopiist of wellicht
zelfs F., voor het eerst, struikelde over die twee Willems en meende:
zij zouden iedereen in eigen val medeslepen. Dáárom veranderde hij
willekeurig de tweede Willem in Arnout. Maar A., die er alles van
wist, negative: dat Arnout 'n zeer vreemde eend was in R.'s bijt, en
vermoedelijk geholpen positivc door 'n oude codex, die de orginele
lezing had bewaaro, herstelde, zeer gewetensvol, de tweede Willem in
zijn recht, met 'n afstraffend oordeel over F. te voltrekken! Ik blijf
mijne oplossing verkiezen: de twee Willems zijn bij A. dezelfde persoon,
en het vers: Die Willem niet hevel vulscreven is 'n parenthesis,
des te makkelijker te aanvaarden omdat A. geen biecht-proloog schrijft,
maar ons 'n geschiedkundige mededeling verschaffen wil.
Eveneens heeft men de geschiedkundige waarde der v. 25-31 in
twijfel getrokken. Waarom? Er zijn in onze dietese letteren en in onze
dietse politieke en culturele beschaving toch voorbeelden genoeg aan
te halen van Dames uit de hoogste adel, die zich nog meer om de moedertaal
en haar luister bekommerden dan om 'n vreemde spraak. Wel
zal die hoofse en geleerde Vrouwe Wals hebben kunnen lezen, en wellicht
ook spreken; wel stond ze in goede en vrome betrekking met
Willam, wel was zij ook ingenomen met het werk van Arnout (of ze
dat nu uit eigen speurzin had ontdekt, of door Willam er mede in
kennis kwam), wel wist ze ook dat er buiten die onafgewerkte avonture
nog vele andere ook in de volksmond en wellicht in verloren
dietse of bewaarde walse gedichten voorhanden waren; alleen is het
onwaarschijnlijk dat zij Willam opmerkzaam maakte op de aanvullende
walse brokstukken uit de Roman, of in andere bronnen aanwezig. Zo
niet, dan had zij wel die walse boeken aan Willam bezorgd, en had
hij ze niet moeten zoeken, nog veel minder die taak aan iemand anders
opdragen. Alle varianten van A. en al het omzetten en schrappen van
verzen in deze Proloog (evenals de meeste in de tekst) zijn foutief
gebleken, en daardoor wordt het gezag van F. wel buiten kijf gesteld.
Kan nu het dialectisch én psychologisch én kunstvaardig onderzoek
van de tekst ook na dit lange debat Arnout doen verrijzen, dan wordt
de Proloog gecanonizeerd! Maar ik zie niet in waarom men deze
96 D. A. STRACKE
Proloog nu, niet als uitgangspunt nemen zou in het oplossen van dit
gewichtig probleem. Want nu de F.-proloog het in veelzijdig tweegevecht
heeft gewonnen op A. en andere mededingers, en buitengewoon
konsekwent is gebleken in zijn grote onderdelen, ja tot in de
minste beweringen, nu is zijn gezag in beweringen en bewoording 'n
ruggesteun voor de tekstonderzoekers, gelijk (zo hoop ik, nog verdere)
tekststudie, eerst zo goed mogelijk kritisch bekeken, zou onze Proloog
in al zijn aangevochten of betwij felde gedeelten aan de eerbied der
dietse letterkundigen met voorname terughouding opdringen zal. Bij
het bestuderen verder van de letterkundige waarde van onze R. wil ik
dit nog te behartigen geven: Ten eerste: bij het vermelden van Arnouts
werk in dietse heeft Willam gezwegen over zijn bronnen. Hij sluit dus
niet uit dat ze in volkse verhalen gedeeltelijk, althans wat de grove
stof der gebeurtenissen betreft te vinden zijn. Ook negeert hij ni'et dat
er bestanddelen van Arnout zelfs in vroegere dietse stukken of walse
gedichten voorhanden waren. Dit is 'n open kwestie, die nog niet voldoende
werd gewogen en gezift. Ten tweede: ook voor hen die de
walse boeken als authentisch aanvaarden heeft Willam alleen gezegd
dat hij ze heeft gezocht en O"evonden, om er die ene aventure uit te
volmaken. Of hij daarbij veel aan die bronnen of luttel te danken heeft,
blij ft ook nog te onderzoeken. Hij zegt alleen duidelijk dat hij ze uit
die boeken heeft getrokken, wellicht (of liever vermoedelijk) met
veel ecc1ecticisme en kunstvaardigheid, terwijl A. met de uitdrukking:
Na walse boeken de ontleningen, bewoording, trant, en strekking meer
afhankelijk maakte van het Wals.
In deze studie heb ik nergens beweerd dat mijne resultaten, alle, of
vele, of de meeste, de eenvoud, de duidelijkheid, de klaarblijkelijkheid
zelve zijn en waren. Alleen meen ik afdoende te hebben bewezen, dat
A. weinig gezag heeft en in betwiste vraagstukken géén; dat integendeel
het gezag van F. tot nog toe niet voldoende werd erkend. Het
gezag van A. in plaats van het primair te noemen, heb ik (met recht?)
als secundair, ja tertiair, veroordeeld; het is retrogradair; terwijl dat
van F., in de tegenwoordige toestand van onze informatiebronnen
eerste klas is gebleken en progressistisch, tot verder studie opwekte.
Maar ik mag en wil niet afscheid nemen van mijne geduldige lezers
OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. A EN F 97
zonder nu naast elkander af te drukken de 3 Prologi, die hierin betrokken
zijn. Ik geef de ereplaats aan die welke men als de originele
en daarenboven als de enige ware en goede heeft beschouwd en, die
ik slechts terloops zonder hem verder te noemen heb bevraagd.
Origineel? ? F. A?
Vvï\1em die Madocke Wi\1am d. M. m. Vv'i\1em d. Madoc maecte
makede,
Daer hi dieken omme
wakede,
Hem vernoyde 50
haerde,
Dat die avonturen van
Reinaerde
In dietsehe onghemaket
bleven,
l)je Per.rout hevet vulsereven
J lat hi die vi te dede
souken
Ende hise na den walsen
bouken.
D. h. dieke o. w. D. h. dicken o. waecte
H. v. s. harde H. v. s. haerde
D. ene aventure v. R. D. die avon~ure v. R.
In dietsehe was onvol- I. D; onhemaket bI.
maket b.
]). Arnout niet en hadde D. Wi\1em niet hevel
besereven
D. h. d. v. d. s.
E. hi. uten w. b.
vulscreven
D. h. d. v. van Reynearde
soueken
Ende hi. na d. w. h.
In dietsche dus hevet I. D; h. b.
begonnen.
In d. dus h. b.
Tegenover wellicht de verdienstelijkste van onze vossenjagers, wil
ik geen afbrekende polemiek hier beginnen. Mag ik alleen de lezer opmerkzaam
erop maken dat die eerste en naar beweerd wordt de definitiev.
e Proloog nog al ecclectisch werd samengesteld, en in veel, niet
in alles, de voorkeur geeft aan A.
Wat de hoofdzaak betreft, die in vers 6 verscholen ligt, ik onthoud
mij van alle beschouwingen en redeneren tot dat, wie dan ook, mij
heeft beter ingelicht over de persoon, het werk, maar inzoderheid van
het Franse Lee Plaid, dan ik heb kunnen achterhalen bij Grimm,
Fauchet, Raynouard, Fauriel. Joncbloedt en Sudre. Want bij geen van
hen wordt de persoon van Perrout boven alle verdenking verheven,
en het staat lang niet vast dat hij enkele aventuren van R. zou hebben
beschreven, laat staan ze alle vulsereven ; zelfs niet eens dat hij de
auteur van Le Plaid wezen zou. Sudre daarenboven beweert, dat er
aan de Plaid, die we nu bezitten, 'n oudere is voorafgegaan, die dan
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 7
98 STRACKE, OVER DE REINAERTPROLOOG VAN HSS. A EN F
wellicht niet zoveel overeenkomsten als de tegenwoordige met onze
R. vertoonde. Daarmede blij ft dan ook de definitieve uitspraak inzake
ouderdom en oorspronkelijkheid van het eerste gedeelte van onzen
Reinaert nog eens te bespreken. En ook indien het later, of nu blijken
mocht dat ik, uit hoofde van gebrek aan gelijktijdige informatie, meende
zo skeptisch te mogen staan tegenover Perrout zijn werk, handhaaf
ik nog de Proloog van F. als de authentieke, omdat ik op géén wijze
mij inbeelden kan o.m. hoe onze dietse scrivers die originele(?) Proloog,
ieder op zijn manier, zó hebben verbalemond.
Antwerpen, 10/6/55. D. A. STRACKE S.J.
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE
(~'e'f'volg)
Het eerste deel van dit artikel 68) heb ik geopend met de .gissing, dat
Hendrik van Veldeke, in stede van een ridder- of speelman-dichter,
een c/erc zou zijn gewest, een geleerd geestelijke van het Maastrichtse
Servaas-kapittel en van de keizerlijke kanselarij 69). In ·deze neiging
tot de-romantisering van Veldeke's dichterfiguur ben ik intussen
gesterkt door kennisneming van de jongste visie op de dichter van het
Nibc1ungenlied. In 1950 heeft Kralik gemeend, deze dichter te mogen
identificeren met een Konrad, derc van de bisschoppelijke kanselarij
van Passau in de jaren IIÇ)6-1209 70). Voor wat betreft de naam,
vindt Panzer dit voorlopig niet meer dan een aantrekkelijke gissing,
maar overigens aanvaar·dt hij wel als feit dat de dichter van het Nibelungenlied
is te zoeken onder de bisschoppelijke c1ercken van Passau
uit die jaren 71).
68) Tijdschrift 73 (1955), 241-261.
(9) Aan de litteratuur over de verbinding van de proosdij van Sint Servaas
met de keizerlijke kanselarij is toe te voegen: C. Varrentrap, ErzbiscilOf Chris/ian I
von Main:: (Berlin 1867), Ss. 106-111 (Exkurs lIl), waar men ook de tekst
vindt van de acte, waarbij de hertog van Brabant de proosdij aan zich trok en
daarmede een einde maakte aan de genoemde verbinding. Men hoeft niet bang
te zijn, dat ik door mijn hypothese Veldeke te veel in de Duitse sfeer zou
hebben getrokken. Een keizerlijk notarius behoefde niet aan het keizerlijk hof
te verblijven, althans niet geregeld. De naam- en amhtgenoot Henricus Trajectensis
van ca. 1150, over wie hoger werd gesproken, blijkt in Ctrecht te hebben
gewoond en daar oorkonden voor de Utrechtse bisschop te hebben opgesteld.
70) Dietrich Kralik, Wer war der Dichter des Xibclungenliedl's?, Wien 1954.
In deze brochure van 28 bladzijden bundelde de schrijver twee voordrachten uit
1950 en 1951.
71) Friedrich Panzer, Das Nibelungenlied. En/s/chung Imd Gcs/alt, StuttgartKöln
1955. Ofschoon deze uitgave 1955 is gedateerd, verscheen zij, zoals trouwens
was aangekondigd, eerst in maart 1956. De aangehaalde uitspraak aldaar,
S. 485. De schrijver citeert daar Kralik nog naar de voordracht van 1950 en
schijnt diens brochure van 1954 nog niet te hebben gekend. Pro memorie zij nog
vermeld, dat volgens Kralik de c1erc Konrad zowel de Aïbclungias (eind 12e
eeuw) als het Nibelungenlied (ca. 1204) zou hebben gedicht.
100 P. C. BOEREN
In deze haar jongste gedaante vertoont de visie op de dichter van
het Nibelungenlied een zeker parallellisme met die, welke hier wordt
voorgestaan met betrekking tot Hendrik van Veldeke. Ook aan Franse
zijde zouden recente voorbeelden zijn aan te halen. waaruit blijkt, dat
men zich meer en meer afkeert van de speelman-theorie en weer oog
krijgt voor de litteratuurscheppende rol van de geestelijkheid, die het
monopolie van studie en geleerdheid bezat. Er zou niet voldoende
aanleiding zijn geweest, hier het ontstaan van het Nibelungenlied ter
sprake te brengen, als niet Veldeke zelf in zijn Legende van Sint
Servaas blijk had gegeven, de stof der Nibelungen te hebben gekend.
De bedoelde ontlening is vervat in vers II IIS, waar het antwoord
van Attila aan Sint Lupus, de bisschop van Troyes, wordt ingeleid
met de woorden: Sprack Attila die bodelinghes son 72).
G. VELDEKE EN ATTILA
Ook in het I'\ïbelungenlied is van Attila sprake als Batelunges kint
of Botelwnges suan 73). Aan ontlening kan hier niet worden gedacht,
als de nieuwe theorie van Panzer juist is. Radicaal brekend met de
prototypen-theorie van Andreas HeusIer ( 1920), verwerpt Panzer
het bestaan van een verloren Nat en een verloren Lied (ca 1160), uit
welke twee te samen omstreeks 1200 het tegenwoordige Nibelungenlied
zou zijn getrokken. Volgens Panzer zou het Nibelungenlied omstreeks
1204 ineens zijn ontstaan, zonder modellen, en de Klage zou onmiddellijk
daarna zijn gemaakt. Bij deze nieuwe zienswijze kan aan Veldeke
hoogstens bekendheid met de Nibelungenstaf worden toegeschreven.
Maar omgekeerd meent Panzer, in het Nibelungenlied wel ontleningen
aan Veldeke te kunnen aanwijzen. Als zodanig wijst hij (S. 279-
282) aan het gesprek tussen moeder en dochter over de liefde, waarvan
hij het model herkent in een soortgelijk gesprek tussen Lavinia en haar
moeder bij Veldeke (Eneide, V, 9735 vgl.). Verder (Ss. 81 en 95)
de voorstelling van Attila als renegaat (Klage, 982, vlg.), welke hij
ontleend acht aan de Legende van Sint Servaes (I, 2010-1216).
72) Het handschrift heeft duo In zijn uitgave verbeterde Van Es in die.
73) Das Nibelungenlied, hrsgbn. von Friedr. Zarncke (4. Aufl. Leipzig 1871).
Ss. 191. 207. 2(1).
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE 101
Bedenkt men, hoe vroeg Veldeke's Servaas in Beieren verbreid en
bewerkt was 74 ), dan kunnen de aanwijzingen van Panzer weinig
verrassen. Of zij voldoende bewezen zijn, is een andere vraag, die in
dit kader weini.g ter zake doet. De voorstelling van Attila als renegaat
was al vóór Veldeke zozeer verbreid, dat de ontlening best langs
andere weg kan zijn geschied. Zij wordt al aangetroffen in de karolingische
viten van Lupus en Memorius (zie Wilhelm, O.C., S. VI)
en, wat veelzeggender is, in de Vita Servatii, die door Kempeneers
werd uitgegeven 75). Voor ons doel is van meer belang, hoe Veldeke
zich zijn Attila heeft voorgesteld.
Wilhelm (S. LI) zag een tegenspraak tussen de nobele heiden
Attila van het Nibelungisch volksepos en de apostaat, die de kerkelijke
legende van Troyes van hem maakte. Volgens hem zou Veldeke's
lezing een compromis tussen beide overleveringen zijn. Van deze
constructie houdt niets stand in het licht der theorie van Panzer, die
het Nibelungenlied als volksepos over boord werpt en de redactie e,
die Attila als apostaat ten tonele voert, rekent tot het homogene geheel
van het Lied. Het bijzondere van Veldeke's Attila-beeld lijkt mij heel
ergens anders te liggen. Daar is inde eerste plaats het opvallend
groot aantal verzen, dat de Limburgse dichter aan de Gesel Gods en
zijn Hunnen heeft gewijd: I, 1717-1866 en Il, 1-221. Vooral de verzen,
Il, 1-221, waar de verwoestende tochten door Gallië worden
verhaald. zijn uitvoerig als men ze legt naast de corresponderenoe
passages in ·de Vita, de Gesta en de oudhoogduitse Servatius. In deze
laatste vindt men zelfs niets over Attila's optreden in Troyes, Metz
en Keulen! Het feit, dat de Beierse bewerker dit alles schrapte, is toch
wel een zeer sterke aanwijzing ten gunste van het Lotharingisch eigene
van Veldeke's voorstelling. In diezelfde richting wijst de naam Bodeling,
door Veldeke gegeven aan Attila's vader. Zo heet de grote verï4)
Een jongere Agnes van Loon, die nog in IIBs leefde, was in IIÓ9 gehuwd
met een graaf van Scheyern-Wittelsbach. Men veronderstelt algemeen, dat
langs deze weg Veldeke's Legende in Beieren bekend werd.
75) Kempeneers, O.C., p. 12: Princeps hostium cum sancto secretum optasse
colloquium, fideique ao eo percepisse fertur sacramentum. Panzer schijnt deze
tekst niet te hebben opgemerkt.
102 P. C. BOEREN
woester a1\een in de Nederrijnse en Noordse versies van de Hunnensage,
maar niet in de Hongaarse en de daarmede ten nauwste samenhangende
oud-Beierse versies 76). De Vita Ser7!atii spreekt niet van
Attila's verwanten. De Gcsta vermelden alleen zijn broer Bleda
(variant van Buda), in dit punt de Hongaarse en Oud-Beierse sage
volgend. In het corresponderende vers 1727 van de oudhoogduitse
Servatius vindt men noch Bodeling noch Bleda (Buda). Het :-\ibelungenlied
kent zowel de vader Bodeling als de broeder Bloede!.
Het is duidelijk, dat Veldeke de kerkelijk gekleurde Lotharingische
Attila-sage heeft gegeven. Het is verder waarschijnlijk, dat hij voor
het eerst daarin de naam Bodeling bracht. De vraag, hoe hij aan die
naam kwam, is een interessant probleem, nog te interessanter, als
men met Panzer aanneemt, dat het Nibelungenlied niet werd geschapen
vóór ca 1204. In zijn Studien zum Nibelungcnlied (Frankfurt 1945)
heeft Panzer in de vorming van de 1'\ibelungemtof een grote rol toegekend
aan de indruk, gewekt door het bezoek van Harbarossa aan het
Hongaarse hof in 1184. Destijds regeer.de in Hongarije koning Bela
III (II73-11<;)6), wiens naam aequivalent is aan die van Bodeling. Is
hij de prototype van de Bodeling uit het Lied (en, zo voeg ik er aan
toe, uit de Servaaslegende) ? Ik ben zeer benieuwd, of Panzer in de
vervolgdelen van zijn nieuwe werk deze zijn suggestie zal herhalen.
In Veldeke's verzen 11, 1-221 herinneren alleen de namen Attila
en Bodeling aan de litteraire Nibelungenstof, zoals die door het Lied
bekend is, en niets herinnert er aan de eigenlijke Nibelungen. Volgens
Kurt Wais (zie noot 76) zouden niet de Nibelungen, maar Attila en
de strijd om zijn erfenis de inhoud hebben uitgemaakt van de prelitteraire
Nibelungen-stof. Het lijkt wel, of Veldeke de Nibelungenstof
nog heeft gekend in een stadium, dat zij slechts de gesta van
76) Zie over de naam Bodeling: Jacob Bleyer, Die gernumischen Elelllente der
Ungarischen Hunnensage, in: Braun's Beiträge, 31 (1906), 429-599, speciaal Ss.
458-463. Over de Oud-Beierse sage: G. Matthaei, Die bairische Hunnensage in
ihrem Verhältnis :;ur Amelungen-Nibelungensage, in: Zeitschrift für deutsches
Altertum, 46 (1902), Ss. 1-60, en ook: Kurt Wais, Frühe Epik West-Europa's
und die Vorgeschichte des Nibelungenliedes, Band I (Tübingen 1953), S. 32. En
in het algemeen: H. de Boor, Das Attilabild in Geschichte, Legende und heroischer
Dichtung (Bern 1932).
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE I03
Attila en zijn Hunnen inhield. In elk geval voert zijn Attila-lezing ver
weg van Beieren, waar het Kibelungenlied ontstond. En er is niet de
minste reden, om hem persoonlijke relaties toe te dichten met de
Passause clerc Konrad, die, volgens Kralik, tegen het eind der 12e eeuw
de Nibclungias zou hebben gedicht, welke hij cian ca 1204 zou hebben
verduitst in het Nibelungenlied. Ten opzichte van Zuid-Duitsland is
Veldeke een alleszins gevende, niet nemende partij geweest.
H. EEN LL"IKSE MEDEDINGER
Omstreeks 1209 is aan de bejaarde magister G., kanunnik van Laon,
van twee zijden wrzocht, een leven te dichten van Sint Maarten. Het
verzoek werd gedaan door Guibert Martin, oud-abt van Gembloux en
Florennes, en door magister Hen'ard de Fosses aartsdiaken te Luik
en oomzegger van de geadresseerde kanunnik. In hun verzoekbrieven
klagen deze personen, dat de oude dichter G. reeds zo lang de lier
vaarwel heeft gezegd, en herinneren zij hem aan de roem, die hij
eertijds heeft geoogst met zijn dichtwerken over het leven van Sint
Sen'aas en over de vorming en leefwijze der clerici, beide hcroico
metro 77).
Bij een archidonderzoek te Laon, voor een ander doel ondernomen,
vond ik de naam van de dichter, die de briefschrijvers afgekort hadden
weergegeven. De man bleek voluit magister Gobertus te hebben
geheten. Hij was inderdaad kanunnik van de kathedraal van Laon,
sedert ca 1207, en overleed er kort na 1217. Het viel nu gemakkelijk,
hem te vereenzelvigen met de magister Gobertus de Lauduno, van wie
:\1aurice Hélin in 193°/32 het lange gedicht De tonsura ct vcstimentis
et vita clericorum heeft uitgegeven 78), zonder iets naders te weten
over de persoon van de dichter. Verder speurend in Luikse bronnen,
77) De brief van Guibert werd uitgegeven door H. Delehaye S.J. in: Analecta
Bollandiana, 7 (1888), 265-320. De brief van Hervard in: J. MabiIIon, Vetera
analecta (Parisiis 1723),480-481, en in: Migne, Patrologia latina, 211, col. 1284·
Een uitvoerige biographie van Hervard de Fosses gaf God. Kurth in: Bulletin
de la Comm. roy. d·hist., 71 (I<}03), 121-180.
78) Critische uitgave, met collatie van alle handschriften, door Maurice Hélin,
in: Le Musée beIge, .w (1930-1932), 135-160. Het gedicht telt 418 regels of
209 disticha.
104 P. C. BOEREN
vond ik Gobertus als subdiaken te Fosses in 1167, in 1198 als deken
van het grafelijk hofkapittel van Saint-Pierre-au-Chateau in Namen
en in 1202 als kanunnik van de kathedraal Saint-Lambert te Luik 79).
De tekst van Gobert's Vita metrica sancti Servatii heb ik, alle nasporingen
ten spijt, nog niet kunnen achterhalen 80). De wijze waarop
dit ,gedicht tegelijk met De tonsura in dt· vermelde brieven wordt aangehaald
als werk uit een vroegere levensperiode van de dichter, maakt
het zeker, dat het gedicht nog ontstond in de twaalfde eeuw. Vanwege
enige zinspelingen op het schisma zou De tonsura, dat bestemd was
voor het Kaamse hofkapittel, nog kunnen zijn geschreven vóór 1179.
maar in geen geval ontstond het lang daarna. Ook het tweeling-gedicht,
dat op Servatius, zou kunnen dateren uit de tij d, waarin Velcleke
werkte aan zijn Servaas.
Wat kan de Kamurees Gobert hebben geïnspireerd tot een le\·en
van de Maastrichtse Servaas ? Gobert was nauw gelieerd aan de
persoon van Hendrik 11, graaf van :'\amen (1136-1196), die aanspraken
heeft gemaakt op het bezit van de abdij van Sint Servaas en de
stad Maastricht. Tussen 1139 en 1143 had deze Maastricht voor 1600
zilverrnarken verpand aan de keizer en altijd is hij blijven zinnen op
middelen, om de pandsom af te lossen. Voor dat doel sloot hij in 1168
een huwelijk met Agnes van Gelre, die hij in 1172 verstiet, wegens het
uitblijven van de bedongen bruidsschat van 1600 zilverrnarken, waarmede
hij gedacht had Maastricht te kunnen terugwinnen van de keizer
81). Doch daarnaast kan Gobert, die ook kanunnik in Luik was,
79) Voor de documentatie verwijs ik kortheidshalve naar mijn artikel: Maître
Gobert poète beige du XIIe siècle, dat binnenkort zal verschijnen in de Revue
du moyen àge latin.
80) Ik koester nog altijd de hoop, fragmenten te kunnen vinclen in de Latijnse
Vitae. Het Trierse handschrift van Jocundus' Vita bevat namelijk 7,~ versregels,
tussen de prozazinnen gestrooid, maar in het handschrift van Montpellier vindt
men er veel minder. Bij opzettelijke collatie van alle handschriften zou kunncn
blijkcn, welke van deze en dergelijke verzen geïnterpoleerd zijn en of er mogelijk
van Gobertus onder zijn.
81) Namen's aanspraken op Maastricht en de merkwaardige huwelijksaffaire
zijn slechts bekend uit een bericht van de kroniekschrijver Gilbert de Mons. efr.
F. Rousseau, Henri I'Aveugle, comte de Namur et de Luxembourg (1I36-119Ó).
Liège 1921, p. 21, 73. Zie ook van dezelfde: Les actes des comtes de Nalllur de la
première race (Bruxelles 1937), p. XXIV.
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE I05
nog persoonlijk contact met Maastricht hebben gehad, hetzij door een
bedevaart naar het graf van Sint Servaas, hetzij door vriendschap
met zijn confrater Hendrik van Veldeke, hetzij door beide tegelijk.
Ook Veldeke was verbonden met een machtig huis, het huis van
Loon, dat ook wel eens in een ver verleden Maastricht had bezeten en
in de jongste tijd vele aanslagen op het bezit van Servaas had gepleegd.
In Haspengouw lagen de domeinen van Namen en van Loon door
elkaar gestrengeld; in de enclave Roclenge rekite het bezit van Namen
zelfs tot nabij de poorten van Loon. Bij de vele feodale oorlogen
binnen het diocees Luik kozen de graven van Loon en Namen veelal
verschillende partijen. Hierom zou de -gedachte kunnen rijzen, dot zowel
Gobert als Veldeke met hun dichtwerken over Servaas een politieke
tendens hebben gediend, de eerste om de banden tussen Servaas en
het Naamse huis, de tweede om die tussen Servaas en Loon te verheerlijken.
Toch wijs ik -die gedachte resoluut af. Zeker bij geestelijke
schrijvers - en hierom gaat het in dit .geval - mag men geen betaalde
politieke propaganda veronderstellen zonder positieve aanduidingen
in die richting. De afwijzing wordt nog versterkt door het feit, dat
Hendrik 1I van Namen (gehuwd met Agnes van Gelre) en Gerard I
van Loon (II 7 I - I 195, gehuwd met Maria van Gelre), zoon van Veldeke's
opdracht'geefster, elkaars zwagers waren.
Bij de geschetste verhoudingen ligt het eerder voor de hand, te besluiten
tot de waarschijnlijkheid, dat Gobert en Veldeke, de kanunnik
van Maastricht en de kanunnik van Luik, elkander hebben gekend,
elkander hebben geraadpleegd over de Servaasstof en natuurlijk ook op
een of andere wijze elkander hebben beïnvloed. Het perspectief, dat
zich hier opent, is vol beloften voor de Veldeke-studie. Edoch, het
wachten is op de nog altijd niet teruggevonden tekst van Gobert's
Servaas.
1. HET PROBLEEM VAN DE SLEl:TELMACHT
Veldeke doet het voorkomen, alsof Sint Petrus met de zilveren
sleutel aan Sint Servaas de macht zou hebben verleend om de zielen
te binden en te ontbinden (I 1740: bande ende ontbonde ; n 2941:
ver/asen ende ontbenden). De Gesta formuleren dezelfde macht als
106 P. C. BOEREN
het openen en sluiten van de hemel, terwijl Jocundus van de sleutel
slechts eenmaal en dan nog vluchtig rept en hem niet eens aan Sint
Servaas laat overhandigen. Uit de verschillen in terminologie meende
Wilhelm S2) te mogen afleiden, dat de Gcsta doelen op de functie van
hemelportier, doch dat Veldeke de geestelijke macht op het oog zou
hebben. Verder meende hij, dat Veldeke opzettelijk zou hebben willen
goed maken het zwijgen van J ocundus (een auteur, die hij voor veel
jonger aanzag dan de Gesta). En de gehele zaak van de sleutel bezag
hij tegen de achtergrond van de strijd tussen paus en keizer, waarin
hij Veldeke de zijde yan de keizer liet kiezen. Op deze politieke grond
dateerde hij het ontstaan van de Servaaslegende op 1167/1168 83). Na
Wilhelm is deze kwestie nooit meer grondig en volledig beschouwd,
blijkbaar wijl men van verlegenheid geen wederwoord wist. Het
machteloos en heftig protest van de priester Kempeneers (in 1913)
kan niet voor ernstig worden genomen. Rogier bekende, door de
redenering van \Vilhelm zeer te zijn geïmponeerd, maar er voorlopig
geen raad mede te weten. In plaats van Wilhelm te weerleggen in dit
punt, stelde Vlekke 84) een minstens even wankele verklaring er tegenover,
door de Servaassleutcl voor te stellen als een symbool van de
zelfstandigheid der abdij Servaas ten opzichte van het aartsbisdom
Trier, waarvan zij in 1087 was losgemaakt, en zelfs als een symbool
van een soort quasi-pausschap voor Servatius met als zetel de stad
l\laastricht, die door J ocundus als eerste was gemaakt tot hoofdstad
van Gallië. Maar de bewuste Veldeke-passages rechtshistorisch naspeurend,
is onlangs Hermesdorf S5) tot de conclusie gekomen, dat de
sleutel er hoegenaamd niet de functie van een rechts symbool vervult.
Van mijn kant wil ik aan Hermesdorf's critiek toevoegen, dat het
symbool van de enkele sleutel (in tegenstelling tot dat van de twee
sleutels) in de controverse tussen paus en keizer geen enkele rol
heeft gespeeld. Zelfs in de Sint Petrushymnen zal men vergeefs zoe-
82) Wilhelm, o.c., Ss. XXVIII H.
83) Wilhelm, O.C., S. XLIV.
84) Vlekke, O.C., blz. 137.
85) Hermesdorf, O.C., blz. I8!. De dichter zegt, dat Sint Servaas de sleutel
van Petrus ontving en dat si,inen arbcit hi hem daer mede vergalt.
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN V~LDEKF 107
ken naar enig gebruik van de enkele sleutel als symbool van juridische
macht R6). Tenslotte: er zijn in de omtrek meer van dat soort sleutelverleningen
bekend 87), zonder dat men er ooit enige rechtsbetekenis
aan heeft gehecht.
Is de Servaassleutel geen rechtss)'mbool, dan vervalt niet alleen de
hypothese nn Vlekke, maar a fortiori ook die van \Vilhelm, en vervalt
ook \Vilhelm's enige grond om het ontstaan der Servaaslegende
op II67/68 te dateren 88). Er blijft dan slechts een mogelijkheid tot
verklaring over, die eigenlijk de meest voor de hand liggende is, namelijk
de theologische, ll1eer in het bijzonder: de sacramenteel-theologische.
Voor zulk een verklaring heeft \Vilhelm zelf al de belangrijkste
gegevens bijeen gebracht, maar hij heeft ze in een verkeerde richting
verwerkt, daar hij niet het onderscheid kende tussen geestelijk-jurisdictionele
en sacramenteel-priesterlijke macht.
In de traditionele theologie kende men aan de priester het bezit van
twee sleutels toe: de clavis scientiac en de clavis potentme. Men vindt
deze voorstelling ook bij Ve1deke's tijdgenoot Petrus Lombardus, die
de theologie van zijn eeuw beheerste 89). De eerste sleutel verzinnebeeldt
de kennis, die de priester behoeft om over de zonde te kunnen
oordelen; de tweede \Trzinnebeeldt de macht tot zondenvergeving. Zolang
de theoretisering der sacramenten nog in wording was, had men
\'()üral aandacht voor cle tweede sleutel. Na de voltooiing der theorie,
~6) Josef Szöverffy, The legends of St. Peter in mcdieval h3'mns, in: Traditio,
JO (1954), 275-322.
87) Ook St. Hubertus kreeg van Petrus een sleutel, nu in Luik bewaard.
Evenzo St. Eucharius een. die reeds is afgebeeld op het Trierse stadszegel van
1283.
88) Hierbij dan nog te voegen. dat de chronologische verhouding ] ocundusGesla
precies de omgekeerd is van de door Wilhelm geponeerde, gelijk Vlekke
aantoonde. Van een stelling nemen van Veldeke tegen ] ocundus kan reeds
op die grond alleen geen sprake zijn. Hoogstens zou Veldeke kunnen hebben
stelling nemen tegen de Gesla, doch ook deze mogelijkheid gaat niet op. omdat,
gelijk we nog zullen zien, de door Wilhelm gereleveerde verschillen in terminologie
tussen Veldeke en de Gesla niet worden gedekt door verschil van theologische
inhoud.
89) Men vindt deze onderscheiding ook in het tractaat Siella clericorum,
dat in het Leidse handschrift BPL 1215 volgt op de Servaaslegende van Veldeke.
Het luidt daar op fol. 11 7v : N ola due sunl claves scilicet scienlie et potentie.
108 P. C. BOEREN
kregen de casuistiek en daarmede de eerste sleutel de meeste aandacht.
De twaalfde eeuw was nog in volle gisting omtrent de clavis potentiae.
Abélard had de autoritatieve vergeving der zonde uit kracht van
de sleutelmacht afgewezen. Ofschoon in 1140 veroordeeld, is zijn
grondgedachte de theologie der eeuw blijven beheersen. Het Decretum
Cratiani en Petrus Lombardus volgen haar, in zoverre zij de priesterlijke
absolutie zien als een voorspraak voor de zondaar en de vergeving
alleen toeschrijven aan het berouw C contritio) van de biechteling. Hiertegen
rees verzet in de school der Victorijnen, die door hun onderscheiding
van culpa en poena de werking der contritio beperkten. Dit
verzet wer,d o.a. ovel1genomen door Praepositinus van Cremona Ct ca
1210) en Caesarius van Heisterbach ct ca 1240). Pas nadat in het
tweede kwartaal ,der 13e eeuw materia, forma en institutio van het
sacrament waren onderscheiden en bepaald, kwam men tot de thans
algemeen geldende theorie, die de zondenvergevende werking aan de
priesterlijke absolutie zelf toeschrij ft en de contritio slechts aanvaardt
als een noodzakelijke voorwaarde 90).
De theologen omschreven dezelfde priesterlijke macht in de biecht
beurtelings als een clavis apcriendi et claudendi en als een clavis solvendi
et ligandi 91). De eerste omschrijving vindt men ook in de
Cesta, de tweede bij Veldeke, zoals hoger aangegeven. Als theologen
beide formuleringen door elkaar gebruikten, dan had zeker Wilhelm
zich niet het recht mogen aanmatigen, uit de verschillende formulering
van Cesta en Veldeke een theologisch meningsverschil te construeren.
In de verzen J 1729-1796 is het Veldeke zelf, die het verhaal doet
van de verlening der sleutelmacht aan Servaas. Hij zegt daar met
zoveel woorden, dat God aan Servaas met de sleutel macht gaf over
levenden en doden, om te binden en te ontbinden zondaars en recht-
90) P. Anciaux, La théologie du sacrement de pénitencc (Leuven 1949). Fr.
W. Oediger, Ueber die Bildung der Geistlichen illl sp(Ïleren Mittelalter (Leiden
1953), Ss. 103, 256-257, 485. B. Posehmann, Busze und Let::te Oelung (Handbuch
der Dogmengeschichte, Band IV, Fase. 3), Freiburg i. Br. 1951, speciaal Ss. 84-
86. A. Landgraf, Das Sacramentum in voto in der Frühscholastik, in: M élanges
Mandonnet, IJ (Paris 1930), 97-143.
91) Bijvoorbeeld Pseudo-Hildebert in: Migne, Pa/rologia latina, tome 171,
col. 925.
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE 10<)
vaardigen, de macht om een ieder te ontbinden van zonden, zowel bij
leven als bij sterven. Dat hier niet wordt gedoeld op de geestelijkjurisdictionele
macht der Kerk (zoals Wilhelm wilde), maar op de
sacramentele priesterlijke macht of sleutelmacht in theologische zin, is
voor iedere onbevangen lezer duidelijk.
Het eerste bizondere bij Veldeke is, dat die sleutelmacht ook geldt
voor het stervensuur (I, 1756: inden doot ende inden lijff) , zich dus
ook uitstrekt tot de categorieën van geëxcommuniceerden, aan wie
slechts in het stervensuur absolutie kan worden verleend. Veldeke
schrij ft hier aan de bisschop (Sen'aas) een onbeperkte zondenvergevende
macht toe en onderlijnt daarmede een standpunt van de aloude
kerkelijke traditie, waaraan zelfs Abélard (tenminste in verband met de
bisschop) niet heeft willen tornen. Een tweede vraélJg is, of Veldeke
aan de bisschop behah'e een onbeperkte, ook een wezenlijk zondenvergevende
macht toeschrijft. Het antwoord op de tweede vraag ligt vervat
in het boek der mirakelen.
In de verzen Il, 2588-2884 doet de dichter nog eens het verhaal
van de verlening van de sleutel, maar legt het ditmaal in de mond
van de ridder (broeder van de Nijvelse kloostervrouwe Ode), die na
zijn ongodvruchtig afsterven door Servaas was ontrukt aan de duivel
en in de hemel binnengeleid. Hierbij is te betrekken het voorafgaande
wrhaal van de Brabantse ridder, wiens afsterven in nog zwarter kleuren
wordt geschilderd en die ,desondanks door Servaas' ingrijpen voor
zeven jaren mocht herleven om het kwaad te herstellen (JI, 2325-
2587). In beide gevallen heeft de zondaar noch berouw gehad noch
zijn zonden ,gebiecht. En toch springt Servaas voor beide zondaars
in de bres: aan de tweede schenkt hij berouw met het voornemen zijn
schuld te beteren in de zeven hem nog geschonken levensjaren, aan
de eerste schenkt hij de hemel en dus werkelijke vergeving van zijn
zonden.
Het is duidelijk, dat Veldeke aan de bisschop - en, impliciet, aan
zijn helpers, de priesters - reeds een werkelijke zonden vergevende
macht toekent. Het verhaal van Ode's broer, die zonder berouw wordt
bevrijd van de hel, is op zijn minst een illustratie van de leer van de
coryphée der school van Sint Victor (t 1141, waarschijnlijk een Vla110
P. C. BOERES
ming van afkom.;t), volgens welke dc absolutie bevrijdt van het dchituin
futurac damnationis. En als de dichter in vers I, 1772 spreekt over
het beteren van haer schulde, lijkt dat te wijzen in de richting van het
door de Victorijnen gemaakte onderscheid tussen culpa en poena. In
de biechtleer staat Veldeke terzijde van de heersende theorie der 12e
eeuw, schijnt hij zich aan te sluiten bij ·de Victorijnen en is hij met
dezen al op weg naar de leer van de hoog-scholastiek. Van zo iemand
zal men toch moeilijk kunnen blijven volhouden, dat hij de Servaaslegende
al zou hebben gedicht en voltooid vóór I 170!
Dat de zilveren sleutel bij Veldeke werkelijk geldt als symbool van
de zondenvergevende macht van de priester, wordt nog zijdelings
hierdoor bevestigd, dat die verklaring heeft school gemaakt. Zij wordt,
ietwat anders uitgedrukt, ook aangetroffen in een Servaas-hymne, die
door Wilhelm 92) is af-gedrukt naar het Brusselse handschrift 18125:
Reyertenti clavis datur
de manu c1avigeri,
per quam duplex designatur
potestas presbyter;.
Clavem secum doctrinalem
vir discretus detulit
Het moet worden toegegeven, dat hiernaast en daarvoor nog andere
verklaringen hebben bestaan. Daar is vooreerst de werkelijke bestemming
van de sleutel die blijkens de hoger aangehaalde studie van H.
Leopold waarschijnlijk is ontworpen als reliekhouder. Van deze werkelijke
bestemming is in geen enkel geschrift enige neerslag te vinden. Vervolgens
is al heel spoedig de wonderdadige kracht van de daarin vervatte
reliek overgedragen op de sleutel zelf. l\len vindt daarvan al een
92) \Vilhelm, o.c., S. 285. Cla'vis doc/,.itw/is is een andere benaming voor
clavis scientie. Ook deze sleutel werd door de theologen op de biecht betrokken.
Hij verzinnebeeldt de kennis, die de priester behoeft om over de gebiechte misdrijven
te kunnen oordelen, waarnaast dan de clavis poten/iae de macht der
zondenvergeving symboliseert. Nadat in de 13e eeuw de clavis po/entiae theoretisch
was gefundeerd, begonnen de theologen meer en meer aandacht te schenken
aan de clavis scientiae en in verband daarmede aan de casuistiek.
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE I I I
spoor omtrent 1120 in de Gesta, die in dit onderdeel een eeuw later
woordelijk zullen worden afgeschreven door Gilles d'OrvaI 93 ). Het heet
reeds in die Gesta, dat de sleutel, door de akkers rondgedragen, mensen
en gewassen bevrijdt va~ de rattenpest. op welke mededeling dan
volgt het verhaal van de diefstal, ·de breuk en de wonderbare heelmaking
van de sleutel. Van die diefstal geen woord bij Veldeke, maar
evenmin van de pestwerende kracht van de sleutel. Blijkbaar stond de
dichter sceptisch tegenover de volksgelovigheid. Het ziet er ook naar
uit, dat hij als eerste aan de sleutel van Servaas de zin gaf van het
gangbare sleutel symbool ,der vaktheologen. Zo'n dichter moet wel theologisch
onderlegd zijn geweest en geregeld in kringen van theologen
hebben verkeerd.
J. SERVAASLEGENDE II EN MIRACl'LA
Met het onderzoek der bronnen van Ve1deke is het niet best gesteld.
De haast perverse omkeringsdrift van Wilhelm 94) heeft hier de goede
gang van zaken eerder geremd dan bevorderd. De meer bezonnen,
maar ook minder ervaren Kempeneers heeft niet alleen verzuimd,
alle tekstgetuigen van de Vita te ondervragen, maar ook heeft hij de
enkele tekst, die hij wel collationneerde, slechts ten halve onderzocht.
Kempeneers onderzocht namelijk alleen de eigenlijke Vita, die beantwoordt
aan het Boek I van Veldeke; aan de collatie van de daarbij
aansluitende Miracu/a met Boek II van Veldeke is hij niet toegekomen
en ook niemand anders heeft ze ondernomen. Dit manco, dat eerst
recht tot mij doordrong nadat de eerste helft van dit artikel reeds
was gezet, heeft mij met een zekere stupor geslagen en ik haast mij,
het alsnog te signaleren. Juist Boek II en de Miracula bevatten historisch
controleerbare feiten. Men had daarom beter gedaan, te beginnen
met het onderzoek van deze tekstgedeelten.
Ik heb niet het voornemen, hier reeds te ,"oorzien in deze van
93) Wilhelm, o.c., S. 140 (Gesta).
94) Bij de afstraffing, die Vlekke aan Wilhelm gaf, zou zijn te voegen de vernietigende
recensie van Wilhelm Levison, in: Westdeutsche Zeitschrift f. Gesch.
u. Kunst, 30 (1911), 1510-1514. De Gesta worden daar door Levison gedateerd
op ca. 1120, Jocundus' Vita omstreeks logo.
II2 P. C. BOEREN
methodIsch standpunt zo elementaire leemte. Tk beperk mij tot het
geven van enige voorlopige indrukken, daarbij uitgaande van de evidentiele
zekerheid, dat Veldeke voor zijn Boek II een of andere
A'liracula-redactie heeft bewerkt. Bewerkt en niet vertaald. Veldeke
moge bekend staan om de letterlijkheid, waarmede hij de passages vertaalde,
die hij overnam 95), hij sloeg vele passages over en hield zich
niet in alles aan de vol'gorde van zijn model. Zijn vrijheid in de rangschikking
(niet in de vertaling) blijkt bijzonder in de Miracula. Het
door elkaar hutselen van verschillende capita, lijkt mij weinig relevant,
omdat ook de verschillende Latijnse redacties zelf onderling in
volgorde afwijken. Als voorbeeld geef ik het caput over de wonderbare
genezing van Gerardus comes flamingorum (Gerard I van Wassenberg-
Gelre), waarmede in het Leidse handschrift BPL 1215 de
tekst der oorspronkelijke Af iracula eindigt, maar dat in de door Wilhelm
uitgegeven Miracula van Beierse makelij het nummer 47 draagt
en wordt gevolgd door 22 andere capita 96). Bij Veldeke ontbreekt
het. ::\Taar wel zijn voor de tekstcritiek stricte argumenten te putten
uit de weglatingen, die immers van persoonlijke aard zijn, wanneer
zij episodes betreffen, die in alle andere redacties wel voorkomen. In
V cldeke's Boek II nu vindt men vele weglatingen. Ze zijn meestal
(en mogelijk alle) onder te brengen in twee groepen, die ik vluchtig zal
karakteri seren.
Het eerste, wat opvalt, is, ·dat Veldeke zwijgt over de spoliaties van
de Sen'aasabdij door Hendrik van Leuven-Brabant, Otto van Loon,
Gerard van Gelre en de terechtwijzing van deze heren door de keizer
op de Akense rijksdag van 1087, alsmede over een aanslag van hertog
Godfried van Lotharingen op de abdij. Dit alles staat wel in de
Miracula-redactie, die bij Kempeneers' Vita behoort; ook in de Miracu/
a-redactie die aansluit op Wilhelm's Gesta, en zelfs in de Miracula
9S) C. Minis, Textkritische Studien über den Roman d'Enéas, in: Neophilologus,
33 (1949), 65-84. Dezelfde, H einrich van Veldekes Eneide und der Roman
d'Enéas, in: Leuvense Bijdragen, 38 (1948), 9O-11S. Minis roemt de letterlijkheid
van Veldeke's vertalingen en smeedt daaruit zelfs een postulaat voor verdere
tekstcritiek.
96) Wilhelm, o.c.} S. 121.
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE II3
van het Leidse handschrift BPL 121597). Daarentegen geeft Veldeke
wel de aanslagen op Servaas' wijnbergen in Göls bij Coblenz, gelijk
de Miracula dat alle doen. Veldeke lijkt dus bewust al datgene te
hebben weggelaten, wat onvriendelijk zou kunnen zijn voor de grote
heren van zijn streek (die van Loon, Leuven-Brabant, WassenbergGelre
en ~eder-Lotharingen), maar hij zag geen bezwaar, te vertellen
wat men in het verre Coblenz tegen Servaas had ondernomen. Eens
te meer blijkt, hoe men zich Veldeke eerst en vooral moet denken als
een in de Maas-vallei .geworteld man.
De tweede reeks van weglatingen bestaat uit wonderverhalen. Ik
noemde al de weglating van het wonder met de gebroken sleutel, alsook
die van de wonderbare genezing van Gerard I van WassenbergGelre
door het drinken van gewijd water. Als ik me niet vergis, zijn
daaraan nog een achttal van dergelijke minder belangrijke en ook min
of meer bizarre wonderen toe te voegen. En het betreft meest wonderen,
die in alle bekende Miracula-redacties voorkomen. Dit merkwaardig
feit riep mij vanzelf de passage in het geheugen, waarin Rogier
mededeelt, dat Veldeke, bij het vertalen van de Roman d'Enéas, de
wonderverhalen meestal heeft weggelaten of tenminste gemitigeerd 98).
In twee verschillende werken alzo laat Veldeke zich op gelijke
wijzen kennen als een man, die critisch stond tegenover de populaire
wondercultus. Dit is, voor die dagen, typisch de houding van een
onderlegd theoloog en als zodanig hebben we Veldeke reeds leren
kennen in de vorige paragraaf handelend over de sleutelmacht. Voor
mijn stelling, dat Veldeke een geestelijke was en in geestelijk milieu
leefde, is sprekender adstructie nauwelijks denkbaar.
In het Leidse handschrift BPL 1215 hebben de Miracula een bijzonderheid,
welke ik in geen andere redactie heb aangetroffen. De
traditionele tekst wordt er namelijk afgesloten met de volgende twee,
97) Met uitzondering slechts van de aanslag van Godfried van Lotharingen,
die wel bij Kempeneers en in Leiden, maar niet bij Wilhelm voorkomt. In dit
punt heeft Veldeke dus dezelfde weglating als de Gesta-Miracu/a van Wilhelm.
Het feit is niet zonder belang voor de vraag, welke Gesta-redactie door Veldeke
werd gebruikt.
98) Rogier, O.C., blz. 85.
Tijdschrift voor Ned. Taal· en Letterkunde, Deel LXXIV 8
114 P. C. BOEREN
van elders geheel onbekende, hoofdstukken: IJ Rumor beati Servacii
(fol. 192-193: hier worden de Rome-reis en de "erlening van de zilveren
sleutel nog eens verteld), en 2) In partibus Prancie (fol. 193: hoe
op wonderbare wijze de twijfel werd opgeheven aan het geconsacreerd
zijn van een Servaaskapel ergens in Frankrijk. Veldeke heeft deze
toevoegsels niet, maar aangezien ze nergens anders voorkomen, mag
men ook niet beweren, dat hij ze zou hebben weggelaten: het tegendeellijkt
eerder waar. Dit moedigt niet aan, om in de Leidse Mi,racula
de bron te zien van Veldeke's Boek 11.
K. EEN BLIK OP HET LEIDSE HA:IIDSCIIRIFT BPL 1215
Laten we nog een "luchtige blik werpen op het Leidse handschrift
BPL 1215, de enige volledige tekstgetuige van Veldeke's' Servaaslegende.
De inhoud is als volgt: I) Sint Servoes legende (fol. 1-106);
2) Tractatus de prerogativis sacerdotum (fol. 109-120); 3) Vita
sancta Genovefe virginis (fol. 121-136r); 4) Miracula van dezelfde
heilige (fol. 136"- 149r); 5) iv/iraculum ardentium (fol. 149v-152),
dezelfde heilige betreffend, en 6) Vita et miracula sancti Servatii (fol.
153-193). Het veelverbreide Tractatus de prerogativis sacerdotum is
meer bekend onder de naam Stella clcricorum. Ontstaan en auteurschap
zijn nooit onderzocht. De jongste van de auteurs, ,die er worden
geciteerd, is Sint Bernard. Het werk zou daarom nog kunnen dateren
uit de twaalfde eeuw. De Vita Genovefe behoort tot de vierde tekstfamilie,
die al in de tiende eeuw bestond 99). Het Miraculum ardentium
heeft zich in 1129 te Parijs voorgedaan. Het Leidse handschrift
geeft ook daarvan de gebruikelijk tekst, behalve aan het einde, waar
het enige zinnen meer heeft. In dat toevoegsel wordt medegedeeld,
99) Het Leidsche handschrift bleef onbekend aan eh. Kohier, Etude critique sur
Ie texte de la vie latine de Sainle Genevih'e. Thèse Paris 1881 (Bib!. de l'Ec. d.
Hautes Etudes, fase. 48). Men vindt bij Kohier ook afgedrukt de teksten van de
verschillende families. De Franse bewerking dateert van IJ82-1214; dr. La Vie
de Sainle Geneviève de Paris, poème religieux, publié par Lennart Bohm (Thèse
Uppsala 1955). Het verdient opmerking, dat Veldeke zelf in de Servaaslegende
van Sint Geneova nog geen gewag maakt, ofschoon hij haar toch gemakkelijk
in de Hunnenepisode had kunnen betrekken.
VRAGEN RONDOM HENDRIK VAN VELDEKE lIS
dat het feest van het Miraculum Ardentium (1129) na enkele jaren
in onbruik raakte, maar na enige tijd door een hernieuwd wonderbaar
ingrijpen in ere werd hersteld. Van de andere kant weet de Leidse
tekst nog niets van de Relevatio reliquiarum van 1161 en van de overstroming
der Seine in 1209. Het ziet er dus naar uit, dat BBL 121S
de Genoveva-stof geeft in een schikking, die tot stand kwam waarschijnlijk
kort vóór 1161, in ieder geval nog wel in de twaalfde eeuw.
De Latijnse Servaas-tekst aan het eind van de bundel dient zich in
het opschrift aan als een Vita, maar bevat in werkelijkheid behalve de
bekende Vita ook de Miracula, die zonder noemenswaardige overgang
bij de Vita aansluiten. En zelfs meer dan de gebruikelijke tekst daarvan,
omdat hij aan het eind twee ongebruikelijke toevoegsels heeft
(Rumor beati Servacii en In partibus Francie). Voor de bepaling
van de ouderdom van die toevoegsels is geen vergelijkingsmateriaal
bekend, maar het is redelijkerwijs aan te nemen, dat ook zij uit de
twaalfde eeuw zullen dateren, gelijk de Vita en de Miracula zelf.
De tekst van BPL 1215 zou geheel in de twaalfde eeuw kunnen
thuishoren. Ik ben er weinig van overtuigd, omdat tractaten van het
type Stella cleriwrum uit zo vroege tijd niet bekend zijn. l\Iaar laat ik
de zaak zo gunstig mogelijk stellen en de inhoud van de bundel in zijn
geheel in de twaalfde eeuw plaatsen. Dan rijst als vanzelf de verleidelijke
vraag: is soms BPL 121S een copie van de bundel, die door
koster Heze10 aan Veldeke werd ter hand gesteld en waarnaar
deze zijn Legende van Sint Servaas heeft bewerkt? Te eerder kan
men zich die vraag stellen, omdat de bewaarde bundel in de tweede
helft der vijftiende eeuw als een eenheid is ontworpen en uitgevoerd,
zij het dan ook door een vijftal verschillende handen 100).
Naar mijn mening wijst niets er op, dat deze Yraag bevestigend zou
zijn te beantwoorden. De Vita, die BPL 121S geeft is identiek met
de Vita-redactie, die Kempeneers uitgaf en die hoe langer hoe minder
kans maakt, de eni'ge bron of een bron van Veldeke te zijn geweest.
In BPL 121S gaan Vita en Miracula ongemerkt in elkaar over, wat
niet overeenkomt met het feit, dat Veldeke aan elk van deze twee
1(0) Men zie de beschrijving van G. I. Lieftinck in de inleiding op de uitgave
van Van Es.
116 BOEREN, VRAGEN RONDO:\! HENDRIK VAN \'ELDEKE
stoffen een afzonderlijk Boek heeft gewijd. De epiloog aan het emoe
van Boek I wijst er eerder op, dat Veldeke elk van zijn twee Hoeken
naar een ander handschrift heeft bewerkt, mogelijk zelfs met een
flinke tussenpoze. Verder kan men zich afvragen, waarom Veldeke,
als hij de voorganger van BPL 1215 gelezen had, in de Hunnenepisodes
geheel zou hebben gezwegen over Genoveva.
NASCHRIFT
Bij de volgende passus uit het eerste deel van dit artikel (vorige
jaargang, blz. 261): "Van Mierlo wil, dat Veldeke (aan de Straatsburgse
Alexander) niet schatplichtig is geweest, omdat hij zijn Servaas
vóór lI70 maakte," Met de cursivering van omdat heb ik geen citaat
willen inleiden, nog minder de indruk willen wekken, alsof de Veldekechronologie
het argument zou zijn van Van Mierlo in deze zaak.
Sedert is tussen Prof. Van Mierlo en mij een uitvoerige en voor mij
zeer leerzame correspondentie gevoerd, waarin Prof. Van Mierlo heeft
duidelijk gemaakt, dat zijn Veldeke-chronologie door hem niet is betrokken
in de eigenlijke bewijsvoering en dat Veldeke's onafhankelijkheid
van de zgn. Rijnlandse litteratuur vast staat ook buiten die
chronologie.
P. C. BOEREN
DE COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS
KERSTVERHAAL
In de posthume uitgave die onder de titel "Suster Bertkens boeck"
in 1518 is verschenen bij Jan Seversen te Leiden komt een merkwaardig
kerstverhaal voor dat, blijkens het opschrift, moet worden beschouwd
als een visioen 1).
Toen W. Moll in 1863 een overzicht gaf van het leven en de werken
van Zuster Bertken, meende hij dit verhaal te moeten opvatten als
een "phantasie-stuk over Jezus' geboorte", dat geheel ontsproten was
aan de poëtische verbeelding van de schrijfster en niets van doen
had met datgene wat Zuster Bertken van het heilsfeit der menswording
meende te "weten" 2).
Als een "geheel oorspronkelijke fantasie", afwijkend: "zoowel van
de Bijbelsche overlevering als van de Middeleeuwsche traditie", beschouwde
ook C. G. N. de Vooys het kerstverhaal, hoewel hij vermoedde
dat het "misschien" wel was "geïnspireerd" door een visioen
van Hendrik Mande 3).
Slechts zijdelings wordt het kerstverhaal van Zuster Bertken genoemd
door B. Knipping in zijn studie "Over de ontwikkeling van de
kerstvoorstelling" 4).
Ook in het soortgelijke boek van J. J. Mak wordt het niet in zijn
I) Zie: Een boecken gemaket van Suster Bertken, uitgegeven door Dr.
Joha. Snellen, Utrecht 1924, blz. 42 e.v.
Het opschrift luidt: "Een persoen, gecledet met geesteliken habite heeft gevoelt
vander gheboerte ons heren, als na bescreven staet".
2) W. MolI, Zuster Bertke, de kluizenaarster, Kalender voor de protestanten
in Nederland, 1863.
3) Het visioen van Mande (Hschr. Kon. Bib\. Brussel 388) werd medegedeeld
door De Vooys in Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis, 1902. Daarin tevens
enkele andere kerstverhalen en het visioen van Zuster Bertken, met inleiding.
(c. G. N. de Vooys, Middelnederlandse Prozaverhalen over de Geboorte van
Jezus, N.A.v.K., 125-162).
4) Dr. B. Knipping O.F.M., Hoe kerstlegenden kwamen en gingen, Hilversum
1942, hlz. 69.
118 M. J. G. DE JONG
geheel behandeld 5) . Wel noemt l\'Iak er meerdere details van en brengt
die in \Trband met onderdelen uit een openbaring van de Hl. Birgitta
van Zweden, het reeds genoemde visioen van Hendrik Mande en het
kerstvisioen uit Sermoenen G, dat voorkomt in de bloemlezing van
mnl geestelijk proza door De Bruin en De Vooys 6).
1\1. Smits van Waesberghe tenslotte, haalt in een studie over Zuster
Bertken verschillende passages uit het kerstvisioen aan en beroept
zich daarop als hij de Utrechtse incluse in de rij van onze mystici
plaatst, aldus te kennen gevend dat voor hem althans de door De
Vooys ontkende binding met de "Middeleeuwsche (mystieke) traditie"
aan geen twijfel onderhevig is 7).
Wanneer we de balans opmaken van de na de studie van MoB genoemde
middeleeuwse bronnen die overeenkomst zouden \'ertonen
met onderdelen uit Zuster Bertkens verhaal, zien we dus dat achtereem'olgens
Hendrik Mande, de Hl. Birgitta van Zweden, Sermoenen
G en ,de mystiek, met name die van Ruusbroec 8), in het geding zijn
gebracht.
Een beschouwing van de compositie van het visioen zal ons wellicht
mede de gelegenheid geven om enkele der genoemde overeenkomsten
aan te wijzen.
Het verhaal van Zuster Bertken valt uiteen in twee delen. :\1011
spreekt van "twee delen, die elkander aanvullen", en De Vooys ziet
het eerste gedeelte als een onderdeel van het tweede dat dan "het volledig
verhaal" zou geven "van wat er gebeurd is". Een nauwkeurige
lezing leert ons echter dat het eerste gedeelte een geheel zelfstandig
visioen is. Er treden, buiten de engelen die de moeder Gods hun lof
5) Dr. J. J. Mak, Middeleeuwse Kerstvoorstellingen, l"trecht-Brussel 19-1R,
blz. 85, Il9, 165.
6) Dr. C. C. de Bruin en Prof. Dr C. G. N. de Vooys, Middelnederlands
geestelijk proza, Zutphen IWO, blz. 2-14, 245. Mak (blz. 119) deelt mede dat het
motief van de lichtuitstralende Maria voorkomt in de kerstopenbaring van St.
Birgitta. In de vertaling die Knipping (blz. 67) daarvan geeft, ontbreekt dit
detail echter.
7) Dr. M. Smits van \Vaesberghe S.J .• Het mystieke dicht- en prozawerk \"an
Suster Bertken, Roeping 1944. blz. 29 e.v,
8) Van Waesberghe, Roeping 1I).M, blz. 60.
COMPOSITIE VAN Zl'STER RERTKENS KERSTVERHAAL 119
toezingen, slechts twee personen in op: Maria en Jezus. Over Joseph,
die in het tweede gedeelte de hoofdrol speelt, wordt met geen enkel
woord gerept Bovendien doet de aanhef 9) geen binding vermoeden
met het volgende gedeeIe waaruit het volgens De Vooys naarvoren
zou zijn gehaald. De vertelde handeling vormt een volledig afgerond
geheel en wordt door de slotzin op zo'n bevredigende, a.h.w. concluderende
wijze afgesloten, dat het bestaan van een tweede gedeelte
zelfs enige verwondering zou kunnen wekken 10).
Een kort overzicht van de inhoud van dit - door ons als een afgerond
geheel beschouwde - visioen zal het gemakkelijker maken om
de compositie ervan aan een onderzoek te onderwerpen. Er zijn verschillende
fasen in te onderscheiden.
Eerste fase. Een beschrijving van de gesteldheid van Maria als zij
voelt dat "dye tyt des barens nae by" is.
Tweede fase. Maria verklaart zich bereid dienstbaar te zijn aan de
goddelijke bedoelingen en wordt vervuld van "jubilacien".
"Onderbreking". De beschrijving van Maria's toestand wordt dan
onderbroken door de vermelding van het feit dat de drie hoogste
engelenkoren bij haar vertoeven en haar lof zingen.
Xa de lofzang der engelen voelt Maria zich "vol hemelscher weelden";
zij straalt licht uit en wordt bedekt met welriekend vocht. Ze
ontkleedt zich en wordt, terwijl haar lichaam van de aarde is verheven,
"so vol glorien dat onmogelic is enich mensch, die bliscap te
begripen in deser hogher glorien". We zijn gekomen tot de overgang
naar de derde. fase:
Derde fase. Maria stijgt "van der eenre hemelscher weelde in die
ander" en word eindelijk ingeleid "int hoochste ende dyepste". De
extase die ze genoten heeft, maakt plaats voor een wonderlijke vrede
en rust
9) Het eerste gedeelte begint aldus: "Doe dye ure na by was, dat ihesus waerachtych
god ende mensch gheboren soude werden, die ghevoelde die moeder
Jhesu" etc. Sne\1en, blz. 42.
10) Het eerste gedeelte sluit als volgt: "Maria, doe moeder ihesu, dede weder
an ha er c1eder en bereide haer al st betaamde na haerre oetmoedicheit ende bewaerde
haren gheminden soen, onsen heere, met grooter sorchvoudicheyt. Deo
gracias". Sne\1en, blz. 50.
120 M. J. G. DE JONG
De geboorte. In deze toestand baart zij zeer snel en ~onder enige pijn
haar goddelijke zoon.
Vierde fase. Terwijl de toestand van wonderbaarlijke rust waarin
Maria verkeert kennelijk voortduurt, wordt het kind Jezus ontvangen
door het hoogste der drie engelenkoren, door wie het "ghepresenteert"
wordt aan het middelste om vervolgens weer te worden aangeboden
aan het derde der drie koren.
Vijfde fase. Maria word vervolgens "neder ghelaten" op de aarde.
Het goddelijk kind wordt nu aan zijn moeder "ghepresenteert", die
door zijn klaaglijk stemmetje uit haar verheven toestand wordt gewekt
en haar "gedenckenisse" terug krijgt.
"Onderbreking". De ontwikkeling der gebeurtenissen wordt hier
onderbroken door een gebed van Maria.
Zesde fase. Na dit verheven intermezzo wordt Maria voorgoed tot
de aardse werkelijkheid teruggeroepen door de vragende klacht van
het kind Jezus, dat zij nu aan de borst legt.
Het kind toon zich daarna tevreden en zwijgt. Maria kleedt zich
weer "en bewaerde haren gheminden soen, onsen heere, met groot er
sorchvoudicheyt. Deo Gracias."
Na dit overzicht valt zonder bezwaar vast te stellen dat het centrale
punt van het visioen de geboorte van Jezus is. Daarvóór wordt in drie
fasen de ontwikkeling van Maria's toestand beschreven; daarna volgt,
eveneens in drie fasen, het verdere verloop der gebeurtenissen. Zowel
voor als na de geboorte, is er tijdens de tweede fase een soort onderbreking
waarin de lof van Maria bezongen wordt en de moeder Gods
een dankgebed spreekt. We zien een ogenblik af van de twee "onderbrekingen",
om ons te verdiepen in de drie fasen waarin zich de gebeurtenissen
voor en na de geboorte voltrekken.
Eerste fase 'vOOr de geboorte. Over de toestand van Maria wordt
aan het begin van het verhaal o.a. medegedeeld dat zij voelde "sonderlinge
treckinge of suete eisinghe in haer" 11). Deze gemoedsgesteldheid,
en we mogen zelfs zeggen: de wijze waarop zij onder woorden is
11) Snellen, blz. 42.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 121
gebracht, staat niet bepaald los van de "Middeleeuwsche traditie". Ze
is volkomen identiek met de toestand waarin Hadewijch verkeert bij
het begin van haar visioenen. Zij immers gevoelt "grote treckinghe
van binnen" en spreekt over "dat eyschen dat ic van binnen hadde" 12).
Het is de toestand van inwendig aangetrokken worden en vurig begeren
die aan Hadewijchs visioenen voorafgaat. In haar veertiende
visioen gebruikt zij daarvoor de bekende mystieke term "oerewoede"
13).
Tweede fase voor de geboorte. Wij gaan even voorbij aan de later
nog te behandelen uiterlijke verschijnselen (Maria knielt neer, wendt
de blik naar het Oosten, straalt licht uit enz.), en houden ons verder
bezig met de innerlijke toestand van Maria. We vernemen dan dat de
"oerewoet" voorbij is; zij vertoeft in "jubilacien" 14), voelt zelfs "seer
wonderlike jubicacien" 15) en is "vol hemelscher weelden" en "vol glorien'
16). Na de begeerte is de extase ingetreden. Haar zinnelijke vermogens
zijn afgewend van het aardse en met "al haer crachten" 17)
geniet zij de hemelse vreugde die haar geheel en al vervult. Ook deze
toestand vinden we in de visioenen van Hadewijch terug. Het is het
opgenomen zijn "inden gheeste" 18), de gesteldheid die Van Mierlo
op verschillende plaatsen bij Hadewijch aanwijst en waarvan hij zegt
"dat de zintuigen afgetrokken worden van de buitenwereld, zodat ze
voor alle andere werking gesloten zijn, en als opgevoerd worden tot het
schouwen der dingen, die haar daar worden vertoond" 19). Zolang
Hadewijch "in den geest is, ziet en kent en schouwt zij", aldus Van
~Iierlo 20). Het is dan ook volledig in overeenstemming met dit tweede
stadium in Hadewijchs visionaire toestand, dat de beschrijving der
ontwikkeling van Maria's gesteldheid in deze tweede fase bij Zuster
12) Vgl. Dr. J. van Mierlo, De visioenen van Hadewijch, dl I, 1924, blz. 9.
13) Van Mierlo, blz. 157 (dl I).
14) Snellen, blz. 43.
15) Snellen, blz. 44.
16) Snellen, blz. 45.
17) Snellen, blz. 43.
18) B.v. Van Mierlo, dl. I, blz. 125.
19) Dr. J. van Mierlo S.J., De visioenen van Hadewijch, dl. 11, 1925, blz. 68.
20) Van Mierlo, dl. 11, blz. 69.
122 M. J. G. DE JON(;
Bertken wordt onderbroken door de lofzang der engelen die de moeder
Gods in haar extase hoort en waardoor zij "seer wonderlike jubilacie"
voelt.
Derde fase z'oor de geboorte. Na de "oerewoet" en het opgenomen
zijn "inden gheeste', zien we dat Maria opstijgt "vander eenre hemelseher
weelde in die ander", wordt "op getogen" .,tot int hoochste ende
dyepste", en yertoeft "Inder hoger yerborgenre stille, daer si smaecte
dat onmoghelic is te begripen enich menschelic herte" 21). De zinnelijke
yermogens zijn in deze verheven toestand geheel uitgeschakeld. Zij
voelt geen extase meer, maar het is zo, dat zij "vander gewoenliker
iubilacien stillede ende ruste" 22). Van haar gaan nu uit "veel schijnselen,
stralen der hoger godliker c1aerheit, daer si in was te bescouwen
nyet als eerdsch menschelic, mer hemels ende godlic" 23). Haar
"geest" is "seer hooch verheven" en ze is kennelijk in de "wonderliken
\Tede" 24) van de algehele vereniging met God. Deze gesteltenis komt
eveneens verschillende malen voor in de visioenen van Hadewijch en
wordt door haar genoemd het opgenomen zijn "buten den gheeste" 25).
Zij is dan ,.verloren buten alle verstannesse van el yet te wetene noch te
siene noch te yerstane, dan I. te wesene met hem" 26). Dat l\'Iaria in
de derde fase van Bertkens visioen in dezelfde toestand vertoeft, wordt
ten overvloede nogeens bevestigd door het feit dat het kind Jezus nadien
zijn moeder "selve wecken" wil, waarop Maria dan haar "gedenckenisse"
terugkrijgt 27). Kenmerkend voor het bereiken van de
hoogste mystieke toestand is ook het woordgebruik bij Bertken, dat
erop wijst hoe onmogelijk het voor de schrijfster is om het hoogtepunt
21) Snellen, blz. 45.
22) Zowel Snellen (blz. --l6) als Van Waesberghe (Roeping 1944. blz. 30)
menen m.i. ten onrechte dat "gewoenliker" een verschrijving zou zijn voor
"ongewoenliker". De kwestie is dat de gewone extase van het vertoeven "inden
gheeste" nu een eind neemt en plaatsrnaakt voor de uitzonderlijke. bij Hadewijch
niet in àlle visioenen voorkomende toestand der volstrekte unio mystica die wordt
aangeduid als het komen "buten den gheeste". Zie boven. Vgl. ook noot 56.
23) Snellen, blz. 45.
24) Snellen, blz. 46.
25) Bv. Van Mierlo, dl. I, blz. 62.
26) Van Mierlo, dl. I, blz. 69.
27) Snellen, blz. 47, 48.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKEXS I~ERST\'ERHAAL 123
der mystieke ervaring onder woorden te brengen. Wij wijzen op de
superlatieven "hoochste ende dyepste", "dyepste weelde", op vormen
als "hoge onbegripelicheyt", "overhoochlic" en op haar herhaalde uitroep
dat het onmogelijk is "te begripen" 2S). Het is duidelijk dat hier
bij Bertken wordt beschreven wat Hadewijch noemt: het komen "buten
den gheeste op die ure daer men nemmermeer af segghen en
mach" 29).
Resumerend menen wij dan ook van de drie fasen waarin Maria's
toestand zich voor de geboorte ontwikkelt, te kunnen vaststellen dat
ze geen andere zijn dan de dril' mystieke toestanden die Hadewijch
in haar visioenen beschrijft: De vurige begetTte of "oerewoede", de
extase of het wrtoeven "in den gheeste·' en de unio mystica of het
opgenomen zijn "buten den gheeste".
]je geboorte. \Vanneer ~Iaria het laatstgenoemde mystieke hoogtepunt
hedt bereikt, wordt het kind Jezus geboren.
We zijn daarmee gekomen tot het centrale gedeelte van het nSlOen,
en we kunnen zonder bezwaar vaststellen dat dit is bereikt na l'en
28) Snellen, blz. -tS, -t6.
29) \"an Mierlo, dl. I, blz. 153. Ook Dante klaagt op het hoogtepunt van zijn
paradijstocht : "omai sarà piu corta mia iavella" (Paradiso, Canto XXXIII, 106).
Yan \\'aesberghe (Roeping 19-+-+, blz. 29) meent uit het ieit dat Zuster Bertken
"de vlucht des geest es z,') kan beschrij ven" te kunnen besluiten dat zij "haar zeI f
(moet) ervaren hebben", en noemt daarom haar kerstv!sioen "het meest onaantastbare
bewijs (evenwel) van haar mystieke begunstiging". Zonder een oordeel
uit te spreken over de mogelijkheid van mystieke ervaringen door Zuster Bertken
(die wij zelfs groot achten), wijzen wij erop dat de !Xlctische zeggingskracht
geenszins bewijst dat de werkelijkheid der dichterlijke verbeelding haar herkomst
vindt in een ervaring uit het gebied der objectieve werkelijkheid.
Zo achten wij het weer zeer wel mogelijk dat het genoemde Canto van Dante
de dichterlij ke herschepping is van een obj ectiei werkelij ke ervaring, doch herinneren
eraan dat verschillende delen uit de zeker niet op een objectief werkelijke
ondervinding terug te voeren "Inferno" een gelijke poëtische overtuigingskracht
bezitten. Een werkelijk door God mystiek begunstigde kan wel verbeeldingen
schrijven die poëtisch van nul en gener waarde zijn" terwijl dichterlijk sterke
visioenen daarentegen weer volkomen los kunnen staan van wat \"an \Vaesberghe
"goddelijke inspiratie" noemt. Het blij ft nu eenmaal gewaagd om uit een poëtische
verbeelding conclusies te trekken voor objectief werkelijke toestanden of ervaringen;
de dichterlijke waarheid is de ontologische nog niet!
124 M. J. G. DE JONG
driemaal herhaalde beweging van laag naar hoog, of van aards naar
hemels, op een telkens hoger gelegen niveau.
Zien wij nu hoe het visioen zich ontwikkelt ná de geboorte van
Christus, die we - het is oneerbiedig uitgedrukt - kunnen beschouwen
als een nieuw element in het verhaal.
Eerste fase na de geboorte. In de eerste fase na de geboorte zien
we dat, terwijl zijn moeder kennelijk nog in de hoogste mystieke
toestand verkeert, het kind Jezus, het nieuw ingevoegde element dus,
worelt geconfronteerd met de hemelse geesten die ook bij de extase
van Maria aanwezig waren. De eerste fase na de geboorte speelt zich
alzo af op het voor de geboorte bereikte hoge niveau, in hemelse
sfeer. Er is nochtans een beweging te constateren. Het kind Jezus
wordt nl. ontvangen "vanden oversten hemelschen geesten", door wie
he wordt ,.ghepresenteert"' aan de "middelste" van de engelen, die het
op hun beurt weer aanbieden aan ,,-den nedersten engelen vanden
drien oversten choren" 30). De door ons geconstateerde beweging heeft
echter een omgekeerde richting als die van vó<ir de geboorte: Ze gaat
nl. van hoog naar laag.
T'wcedc fase na de geboorte. Het kind Jezus wordt "ghepresenteert
voor zijnre weerder moeder", die ondertussen "neder ghelaten" is en
geplaatst "opter eerden". De beweging van hoog naar laag is weer
duidelijk te onderkennen. Christus is niet meer "die coninc der glorien"
uit de eerste fase na de geboorte, maar een kind dat "neder lach
opter aarden" en wiens zwakke stemmetje een geluid geeft "als wat
bedrovende" 31). De weer op de aarde geplaatste Maria wordt erdoor
gewekt en herkrijgt haar "gedenckenisse" 32). Zij valt dus uit de
hoogste mystieke eenheid, de fase van het "buiten de geest" zijn, terug:
haar zinnelijke vermogens wor-den weer ingeschakeld en zij geniet
"nyeuwer vruechden ende jubileerde in haerre herten" 33). Het is
.JO) Snellen, blz. 47.
31) Snellen, blz. 47.
32) Snellen, blz. 47, 4B.
33) Snellen, blz. 48. Dat de zinnen in deze toestand van Maria weer zijn ingeschakeld,
blijkt ook uit het gebruik van het woord "herten" i.p.v. "geest" (Snellen,
blz. 46) tijdens het hoogtepunt van haar mystieke vlucht, waaraan de zinnen
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 125
niet moeilijk vast te stellen dat Maria weer is gekomen op het niveau
van het opgenomen zijn "in de geest", de toestand die bij Hadewijch
steeds terugkeert nadat zij "bui ten de geest" is geweest 34) . Volkomen
in overeenstemming daarmee is de omstandigheid dat de ontwikkeling
hier wordt "onderbroken" door een gebed van Maria, dat verband
schijnt te houden met de lofzang der engelen in de tweede fase (ook
"in de geest") van vóór de geboorte. Wij komen op beide onderbrekingen
nog terug, maar wijzen er i.v.m. de door ons aangeduide beweging
van hoog naar laag- even op dat de lofzang een gebed is geworden,
en dat niet langer de "hoge doorluchtyge geesten" 35) van de
drie opperste engelenkoren aanwezig zijn, doch slechts het hulpeloos
op de grond liggend Jezuskind.
Derde fase na de geboorte. Het kind Jezus, dat in al zijn aardse
hulpeloosheid tijdens de tweede fase toch nog optrad als tussenpersoon
in het verheven gebed van Maria, is in de derde fase geheel tot een
armoedig en hongerig kind van de aarde geworden: "doe screyde dat
soete saerse Kijnt Jhesus: hem dorste nae die suete maechdelijke melc
sijnre gheminder moeder" 36). Ook bij Maria zet zich de beweging
van hoog naar laag, van hemels naar aards, voort. Na haar gebed
wordt ze door haar schreiend kind definitief tot de aarde en de werkelijkheid
van haar moederschap teruggeroepen en geeft "haestelijck
met groter minnen haren gheminden sone haer maechdelike borst te
sugen" 37).
De beweging van het hemelse naar het aardse van het tweede
gedeelte van het visioen, en daarmee de kringloop van de aarde, over
de hemel, naar het aardse uitgangspunt terug van het visioen in zijn
geheel, is hierdoor voltrokken. Zuster Bertkens verhaal was begonnen
geen deel hadden. Het hart werd beschouwd als het centrum van de zinnelijke
vermogens en de lagere zielekrachten. Vgl. Dr. W. H. Beuken, Ruusbroec
en de middeleeuwse mystiek 1946, blz. 92.
34) Van Mierlo, dl. Il, blz. 70.
35) Snellen, blz. 43.
36) Snellen, blz. 49.
37) Snellen, blz. 50. Evenals Hadewijch in haar visioenen, is Maria dus van
"buiten de geest", via de visionaire toestand "in de geest", weer tot zichzelf
teruggekeerd. Vgl. Van Mierlo, dl 11, blz. 70.
126 M. J. G. DE JONG
met de begeerte naar de hemelse verzadiging van het aardse wezen
Maria; het eindigt met de begeerte naar de meest primitieve aardse
verzadiging van het hemelse wezen bij uitstek, de zoon van God zelf.
Rest ons de behandeling van de twee passages waardoor de gebeurtenissen
in het eerste gedeelte van Bertkens kestverhaal worden
"onderbroken". Het betreft hier een lofzang der drie hoogste engelenkoren
vóór de geboorte, en een gebed van Maria daarna. Alvorens
hierop dieper in te gaan, herinneren wij, i.v.m. de aanrakingspunten
die wij reeds hebben aangetoond met de mystieke visioenen van Hadewijch,
aan het feit dat de drie hoogste engelenkoren in de mystieke
geschriften niet bepaald een onbekend element vormen. Zo schijnen ze
in het vijfde visioen van Hadewijch de drie personen der Hl. Drievuldigheid
te verzinnebeelden; en ze komen ook voor bij Ruusbroec
38). Beschouwen wij thans echter de beide "onderbrekingen"
meer van nabij.
De "onderbreking" voor de geboorte. Het blijkt dat de lofzang der
engelen bestaat uit drie onderdelen.
Eerste lofprij::ing. Maria wordt zozeer door "god almachtich"
(= De Vader) bemind, dat reeds in den beginne in het raadsbesluit
der Hl. Drievuldigheid besloten is dat zij zo grondeloos "in der vereninghe
der minnen met God" verbonden zou worden dat "si van
gracien als haer eygen soude gebruken die natuer der ewiger godheit
ende die glorie der hoger heiliger drievoudicheyt" 39). De engelen
schijnen hier te zinspelen op de unio mystica die :Maria in de derde
fase voor de geboorte zal bereiken. Evenals Hadewijch van deze
toestand van volledige eenheid met God zegt: "ende dan es men niet
min dan hi es" 40), zo heeft ook Maria de beschikking over de glorie
van de Hl. Drieëenheid en de natuur van de Godheid, alsof die niets
meer dan haar eigendom zijn.
38) Van Mierlo, dl. I, blz. 6r; dl. Il, blz. r08; Van Waesberghe, Roeping
1944, blz. 31.
39) Snellen, blz. 43. Dat met "god almachtich" de persoon van De Vader
wordt bedoeld, blijkt niet alleen uit de verdere compositie, maar ook uit de
combinatie die even later volgt: "des eenygen vaders gods almachtich" .
.to) Van Mierlo, dl. I, blz. 166.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 127
Tweede lofprijzing. l'vlaria wordt ook geprezen omdat in heL raadsbesluit
van de Hl. Drieëenheid is besloten dat zij de moeder zal zijn
"des eewigen soens" die in zijn eeuwige goedheid besloten heeft dat
hij zal: "menschelike natuer aendoen ende geboren werden ende
openbaeren hem als een c1eyn kint ende heeten eens menschen
soen" 41).
Het is duidelijk dat deze tweede lofzang betrekking heeft op de geboorte
van Christus als hulpeloos mensenkind, die later in het verhaal
za! volgen.
Derde lofprijzing. De engelenkoren prijzen Maria vervolgens omdat
het "die enige, ewighe geest des vaders ende des soens, god selve,
eewelijck behaechde, dat gedeilde te vergaderen, te geliken, te vereenigen
al geheel dat selve met hem selven in hem ewich god, mensch,
god mensch, volcomen god sonder begin, inden beginne onbegripelic
volcomen was, wonderlijc te openbaren, te verclaren dye verc1aerde, op
dat sonder duysternisse in haer ende doer haer geopenbaert soude
werden dat hoge, dyepe, wonderlike godlike werck, dat nyemant
wercken en mochte dan god; dat in haer volbracht was" 42). Nadat
::vraria is geprezen om haar bijzondere relaties met De Vader en De
Zoon, wordt hier haar verhouding bezongen tot de Hl. Geest, de derde
persoon der Hl. Drievuldigheid, die volgens de mystici "ontspringt
tusschen den Vader en den Zoon" en gezien moet worden als "hun
bei·der Liefde, die één met hen beiden is in dezelfde natuur" 43). Evenals
de Hl. Geest .,god selve" is, zo heeft ook De Zoon, die door de
Hl. Geest als Liefde uit l\Iaria geboren zal worden, alle goddelijke
eigenschappen in zich verenigd en is dus "volcomen god sonder begin"
of, zoals Ruusbroec het zeg, "in den Zoon is de Vader zich zel\"
Cn openbaar met alles wat in Hem leeft" 44). De Zoon zal dus alleen
maar een mensenkind "hééten" en slechts menselijk zijn in de wijze
waarop hij zich als een hulpeloos kind openbaren zal volgens de
----
41) Snellen, blz. 43.
42) Snellen, blz. 44.
43) Ruusbroec, De gheestelijke Brulocht. De vertaling is van Prof. Dr. L. J.
Reijpens S.L Uren met Ruusbroec, blz. 16!. VgI. Hadewijch, Van Mierlo, dl. I,
blz. 42.
44) Reijpens, blz. 158.
128 ~L J. G. DE JONG
tweede lofprijzing. Hij is Immers ook "die hoge, diepe, verborgen
eewige, godlike reden, van al dat grote, goede, volcomen, ewige onwandelbaer
woert gods fons et clausuia" 45). Uit deze lofzang blijkt
dat zijn geboorte zal geschieden door middel "an de Liefde van De
Vader en De Zoon, die, als Hl. Geest, zich hier schijnt te vereenzelvigen
met de god-mens Christus, zoals dat ook in het derde visioen
van Hadewijch het geval is -t6).
De drievoudige lofzang der engelenkoren die l\laria hoort tijdens
haar extatische toestand van opgenomen zijn "in de geest" blijkt overeenkomsten
te hebben met de mystiek van Hadewijch en Ruusbroec en
een hymne te zijn op haar bijzondere relaties tot de drie personen der
Hl. Drievuldigheid.
Verder preluderen de lofprijzingen blijkbaar op de gebeurtenissen
die komen gaan.
Bezien wij thans het gebed van Maria, waardoor de tweede fase
na de geboorte onderbroken wordt.
De "onderbreking" na de geboorte. Ook het gebed blijkt te bestaan
uit drie delen.
Eerste gebed. lVIaria dankt "god den vader" die zich gewaardigd
heeft "in haer te storten dye overwonderlijke verborgen weelden sijnre
godheit" 47). Zij vertoeft op het moment van dit gebed weer in de
fase van het opgenomen zijn "in de geest", en wordt zich dus - evenals
dat bij Hadewijch het geval is 41» - bewust van wat er haar
"buiten de geest" is gebeurd. Welnu: de zo hoge en diepe "vereninghe
der minnen met God" die in de eerste lofzang der engelen werd aangekondigd,
blijkt zij genoten te hebben; de "verborgen weelden" van
God zijn haar deelachtig geworden. Zij dankt God daarvoor en begeert
in deze verheven eenheid te blijven; haar "maechdelijker puerheit"
wil zij behouden om alleen de "ewiger minnen" in verbondenheid
met God te genieten. Haar gebed wordt verhoord, want Jezus
45) Snellen, blz. 43.
46) Van Mierlo, dl. I, blz. 41.
47) Snellen, blz. 48.
48) Van Mierlo, dl. Il, blz. 70.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 129
drukt zich nu "suetelic an dije borst sijnre weerder moeder" en "bewijsde
met minliken teikenen, dat sijn hemel sc he vader inder
eewicheyt dat scIve minde, dat sijn weerde moeder begheerde" 49).
Wij merken op dat aan l\Iaria de "hoger enicheit" in "ewiger minnen"
wordt toegestaan en dat dit wordt beycstigd door het Jezuskind.
Nochtans is het verdere verloop van het verhaal zodanig, dat er geen
sprake kan zijn van een continuatie der mystieke gesteldheid bij Maria.
De bevestiging door het kind Jezus is hier een aanwijzing. Wij
herinneren aan het dertiende visioen van Hadewijch waarin deze verzekert
dat l\Iaria geen "hemelscher relevacien" oefende, "Want si was
van stilre redenen ende vol van godleker minnen, ende versekert bi
verwandelingen ende bi ocfeninghen haers soens, daer hare ghenoech
te vollen die innechste ende die hoechste hemel cant bi was" 50).
l\Iaria is in haar moederschap over de godmens Christus dan ook het
grote voorbeeld van Hadewijchs leer: De éénwording van Christus
in zijn mensheid om daardoor met Hem verenigd te worden in zijn
Godheid 51). Dit is tevens wat Ruusbroec leert: "Jezus-Christus in
zijn Mensheid is de weg langs welken wij stijgen moeten naar de
Godheid" 52).
De eerste lofzang der engelenkoren die de hoogste mystieke toestand
die Maria ervaren ging, scheen te voorspellen en waarin het
heette dat zij "die glorie der hoger heiliger drievoudicheyt" genieten
zou 53), blijkt aldus van toepassing te zijn op haar hele verdere bestaan
als moeder van het mensgeworden Woord Christus, in de
mystieke leer van Ruusbroec, "het sublieme Model en de sterke Aanvoerder
in het gehoor geven aan de intrekking van den Vader naar de
zaligheid der drieëene Genieting" 54).
Tweede gebed. Zoals Maria in het eerste dankgebed haar "maechdeliker
puerheit" wil behouden omwille van haar "vereninghe der minnen
49) Snellen, blz. 48.
50) Van Mierlo, dl. I, blz. 145.
51) Van Mierlo, dl. I, blz. 71, 138 e.a.
52) Van Mierlo, Gesch. v. d. Letterk. der K ederlanden, dl. Il, 58. Zie ook
Reijpens, blz. 18, 19.
53) Snellen, blz. 43·
54) Reijpens, blz. 19.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 9
130 M. J. G. DE JONG
met God" die de engelen in de éérste lofzang bezongen hadden, zo
wenst zij - nu ze zich de verheven gebeurtenissen die hebben plaatsgehad
bewust wordt - in haar tweede gebed "moederlijcke trouwe te
bewisen" 55) aan De Zoon, die volgens de tweede lofzang der engelen
uit haar "als een cleyn kint" geboren zou worden. Volkomen in overeenstemming
met de zojuist aangeduide gedachte in de eerste lofzang
en het eerste gebed, is in de tweede dankzegging de begeerte van
Maria om haar zoon niet alleen "trouwe te bewisen in zijnre edel re
saerter menscheyt", maar ook om met hem, die ze dankt "na sijnre
eeuwijgher godheit", "in sonderlinger minnen vast te bliven, in tijt
ende in eewicheyt" 56).
Derde gebed. Zoals in de derde lofzang de Hl. Geest wordt genoemd
als degene die op wonderbaarlijke wijze zou "openbaren" en "verclaren"
het "godlike werck, dat nyemant wercken en mochte dan god",
zo wordt hij, nadat Maria weer "in de geest" is teruggekomen, door
haar gedankt omdat hij "met zijnre godlyken kunst onbegripelic
glorioselic alldinc volbracht hadde" 5i). De drie dankzeggingen van
Maria worden vervolgens besloten met de uitdrukking van haar begeerte
om "sonder aflaeten te eeren ende hoochlijcke te loven die
volcomen heylighe dryevoudicheyt, vader, soen, heylich gheest: een
eewich almachtich god in ewicheyt sonder eynde" 58).
Het is ons gebleken dat de drie onderdelen van Maria's gebed een
parallel vormen met de drie lofprijzingen der engelenkoren voor de
geboorte.
Haar bijzondere relaties tot de drie personen der Hl. Drievul,digheid
worden zowel in de lofzang als in het gebed behandeld. Er bestaat
55) Snellen, blz. 49.
56) Snellen, blz. 49. De emendatie van Snellen, die "eenicheyt" wil veranderen
in "eewicheyt" ligt, vanwege de bekende verbinding "tijt ende eewicheyt" wel
voor de hand. Ze wordt bevestigd door de tekst van de eerste uitgave van
Zuster Bertkens "Boeek" van 1516, zoals die werd bezorgd door Dr. C. Catharina
van de Graft. Ik kreeg haar uitgave (Zwolse drukken en herdrukken nr. 9,
1955) pas in handen tijdens de correctie der proeven. Mijn veronderstelling in
noot 22 wordt erdoor bevestigd (Van de Graft, blz. 87, regel 344).
57) Snellen, blz. 49.
58) Snellen, blz. 49.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 131
e.:htcr een verschil dat volledig in overeenstemming blijkt te zijn met
de beweging van hoog naar laag of van hemels naar aards die we in
het gedeelte van het visioen na de geboorte hebben aangetoond. In de
lofzang der engelen immers wordt de bijzondere verhouding van Maria
tot de drie goddelijke personen op verheven hemelse wijze bezongen;
in het dankgebed van Maria echter, wordt aangeduid hoe de moeder
Gods als aards wezen vanuit de aardse mogelijkheden de verheven,
hemelse verbintenis met de Hl. Drievuldigheid weet te verwezenlijken.
Haar medium hierbij blijkt Jezus Christus te zijn; en hiermee
komen we, evenals bij de beschouwing van de lofzang der engelen,
aan een aanrakingspunt met de mystiek van Hadewijch en Ruusbroec.
Het is immers niet alleen terwille van de tederheid in het verhaal
dat het Jezuskind als tussenpersoon optreedt tijdens het gebed van
zijn moeder tot de Hl. Drievuldigheid. Christus is ook inderdaad, evenals
dat bij Hadewijch en Ruusbroec het geval is, degene die Maria in
zijn mensheid volmaakt in haar leven moet opnemen om te kunnen
komen tot de eenwording met God.
De lofzang der engelen die als uitgangspunt de Hl. Drievuldigheid
had, blijkt dus, geheel in de sfeer van Hadewijch en Ruusbroec, tenslotte
uit de monden in de innige verbondenheid met Christus van
Maria's dankgebed, zoals ook de op Hadewijch gegrondveste Drieëenheidsmystiek
van Ruusbroec tenslotte "noodzakelijk en organisch" uitwijst
naar zijn Christusmystiek 59).
Nu wij de verschillende aspecten van het eerste gedeelte van Zuster
Bertkens kerstverhaal nader hebben bezien, valt gemakkelijk te bevestigen
dat we inderdaad hebben te maken met een zelfstandig visioen.
In de compositie daarvan heeft het getal drie een belangrijke functie:
De ontwikkeling van Maria's gesteldheid voor de geboorte vindt plaats
in drie bewegingen; dezelfde drie bewegingen keren in omgekeerde
richting terug bij de beschrijving van haar toestand na de geboorte,
terwijl daaraan dan tevens wordt deelgenomen door de figuur van het
Christuskind. Er zijn voor de geboorte drie engelenkoren bij Maria
aanwezig, die driemaal haar lof zingen en hun lofzang houdt weer
59) Vgl. Reijpens, blz. 19. Zie ook noot 52.
132 M. J. G. DE JONG
mmg verband met een dankgebed van Maria, dat eveneens in drie
fasen verloopt. Een zo systematisch doorgevoerde drieslag in de
v 0 r m kan moeilijk een toevalligheid zijn. De nadere beschouwingen
van de i n hou d van het verhaal heeft ons dan ook geleerd dat hij
geen toevalligheid is.
De drie fasen waarin Maria's gesteldheid zich ontwikkelt en de
aanwezigheid van de drie opperste engelenkoren hebben ons verband
doen zien met de mystiek. Door de driemaal herhaalde lofzang der
engelen en de weerslag ,daarvan in Maria's gebed wordt die mystiek
nader bepaald: Zij blijkt verband te houden met de drievuldigheid!imystiek
van Jan Ruusbroec. En zoals bij hem de drieslag "van een
wonderlijke kracht is", zodanig zelfs, dat hij hem overal in de zichtbare
en onzichtbare wereld terugvindt "als de weerspiegeling van het
drie-ene godsleyen 60), zo beheerst diezelfde drieslag om gelijke
redenen de ganse compositie van Zuster Bertkens visioen.
Er is echter nog een ander aspect aan de vorm van Bertkens verhaal.
Uiteindelijk immers is het een kerstvisioen, en dat blijkt ook duidelijk
uit de compositie: de geboorte van Christus vormt er immers het
middelpunnt yan en is gesitueerd op het hoogtepunt der beweging in
drieën van laag naar hoog vóór de geboorte, tevens het vertrekpunt van
de tegengestelde beweging in drie fasen ná de geboorte. Deze centrale
plaats van Christus onder het v 0 r meI ij k aspect van het verhaal
keert eveneens in de in hou d terug. En weer is het de op Hadewijch
gefundeerde mystiek van Jan Ruusbroec die ons de verklaring daarvan
aan de hand heeft gedaan. Want, zoals ook de drieslag in de compositie
van Bertkens verhaal bleek samen te hangen met de drievuldigheidsmystiek
van de inhoud op de wijze van Ruusbroec, zo houdt ook de
bijzondere manier waarop deze drievuJ.digheidsmystiek van Ruusbroec
tegelijkertijd Christusmystiek is, verband met de wijze waarop de
Christus figuur, blijkens de inhoud van Maria's dankgebed, wordt beschouwd
in het kerstvisioen, en waarop zij centraal is in de compositie
daarvan 61).
60) Beuken, blz. 92.
61) Voor het nu behandelde gedeelte van het vIsioen kan - met veronachtzaming
zelfs van nog nader te beschouwen details - worden vastgesteld dat het
COMPOSITIE VAN ZL'STER BERTKENS KERSTVERHAAL 133
Wij kunnen thans overgaan tot de beschouwing van het tweede
gedeelte van Zuster Bertkens kerstverhaal en beginnen daartoe met een
zo kort mogelijke weergave van de inhoud daarvan. "Doe Joseph mit
:\laria gecomen was in dat huys, daer onse here gheboren soude werden",
vertoefden ze gelukkig tezamen tot Joseph op een gegeven
ogenblik ziet dat hun kaars bijna is opgebrand. Juist als hij zich daarover
ongerust maakt omdat hij vreest dat ze licht tekort zullen komen,
ontstaat er hemels licht en horen ze zoete muziek. Van Maria gaan
stralen uit en zij krijgt gevoelens "als voer bescreven staet". Met toestemming
van Maria gaat Joseph nu het huis uit om te onderzoeken
"of hi enige gedaente van dingen mochte si en, daer dye soete melodie
door geopenbaert worde". Ondertussen baart Maria het kind Jezus,
"als voir bescreven is". Joseph ziet buiten een brandend "begrip" (=
aan het huis gebouwd schuurtje of bergplaatsje ) en meent dat God dit
heeft laten ontstaan om hem van vuur te voorzien. Zodra hij het
nadert, wordt hij zodanig door hitte en zoete geuren bevangen, dat hij
inslaapt. Als de geboorte achter de rug is, wordt hij gewekt door het
gezang van Maria. J oseph constateert dat het schuurtje nog onverbrand
is en gaat naar binnen om Maria zijn wedervaren te vertellen. Dan
ziet hij het Jezuskind. Hij knielt onmiddellijk neer, aanbidt het kind en
begrijpt dat God hem de wonderlijke zaken die hij gezien heeft alleen
maar heeft geopenbaard opdat hij begrijpen zou wat er ondertussen
is gebeurd. ~adat Maria nog verteld heeft wat er haar overkomen is,
wordt zijn verstand verlicht "ende door die daerheit bekende hy Mariam
volcomelic enele wiste sekerlic, dat si een puer maecht was ende
een moeder gods". J oseph maakt de kribbe gereed en l\laria legt
er het kind in; "Joseph was dyenstachtich dat soete kint ende sijnre
moeder; hy volbracht altijt haer begeerten na sijnre machten.
Amen" 62).
in zijn mystieke aspecten zeker niet afwijkt van de middeleeuwse traditie. Ook
blijkt de mening van Moll onjuist, als zou het kerstverhaal geheel los staan van
de opvattingen en het "weten" van Bertken omtrent de menswording. De gedachten
in de lofzang der engelen en het dankgebed van Maria wijzen duidelijk
op de invloed van een mystieke leer.
62) Snellen, blz. 50-53. Een argument op "begrip" op te vatten als "aan het
huis gebouwd schuurtje of bergplaatsje" geeft een overeenkomstig detail in het
134 M. J. G. DE JONG
We met ken op dat er in ,dit tweede gedeelte van Bertkens verhaal
drie personen een rol spelen: Het kind Jezus, Maria en J oseph. Alleen
de beide eerstgenoemden kwamen ook in het eerste gedeelte voor,
echter met een geheel andere functie. Voor wat het Christuskind aangaat,
kunnen we immers vaststellen dat zijn aandeel in de handeling
nu volslagen passief is. Ook van Maria wordt betrekkelijk weinig
medegedeeld, en wat dan nog wordt vermeld, wisten we reeds uit het
eerste gedeelte van het verhaal, waarnaar ten overvloede tot tweemaal
toe wordt verwezen.
De gegevens omtrent J oseph echter zijn geheel nieuw. Terwijl in het
eerste gedeelte over J oseph met geen enkel woord wordt gerept, begint
het tweede gedeelte niet alleen met deze figuur, maar eindigt ook
met hem. Hij speelt thans de hoofdrol. \Ve constateren dat het J osephverhaal
geheel op zichzelf staat; indien de zojuist genoemde verwijzingen
en de beschrijving van Maria's toestand niet aanwezig waren,
zou zelfs ieder contact met het eerste gedeelte ontbreken.
Wat kan er Zuster Bertken nu toegebracht hebben om het volledig
afgeronde, symmetrisch gecomponeerde Maria-visioen over de geboorte
van Christus op een dergelijke, compositorisch zwakke, wijze te
verbinden met het tweede verhaal waarin J oseph de hoofdfiguur is?
Bezien we ter beantwoording van deze vraag het J oseph-verhaal
nader. ln het kort komt het hierop neer: Onmiddellijk voordat de geboorte
plaatsvindt, wordt Joseph naarbuiten gelokt door wonderlijke
verschijnselen. Hij wordt vervolgens in slaap gebracht en blijft van het
toneel verdwenen, tot alles voorbij is. Als hij nadien het kind ziet,
begrijpt hij dat de geboorte moet samenhangen met de wonderlijke
dingen die hem zijn geopenbaard en wordt vervuld van vreugde. Hij
knielt neer, aanbidt Jezus en verklaart zich bereid dienstbaar te zijn
aan het kind en zijn moeder.
Het is niet moeilijk vas te stellen dat de wonderlijke verschijnselen
O.i. door Bertken geïnspireerde kerst visioen in Sermoenen G, waarin wordt gesproken
over een "hutgen des huys". Mijn veronderstelling dat laatstgenoemde
verbinding in deze zin moet worden opgevat, wordt gedeeld door mijn vroegere
docent aan de RK. Leergangen, Dr. A. \\'eijnen, die ik hierbij hartelijk dank
voor zijn inlichtingen.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 135
een dubbele bedoeling hebben. Ten eerste; de tegenwoordigheid \"an
J oseph bij de geboorte op te heffen en zijn afwezigheid te vefklaren.
Ten tweede: hem tot het inzicht brengen dat de geboorte van het kind,
nenals de "openbaringe die hem geschiet was", een werk Gods is. Zijn
verstand wordt dan ook zodanig verlicht, dat hij zeker weet dat Maria
"een puer maecht was ende een moeder gods". Het verwondert daarom
niet dat Joseph het kind aanbidt en besluit hem en zijn moeder te
dienen.
We hebben de compositie van het eerste visioen kunnen verklaren
uit een middeleeuwse (mystieke) traditie. Het ligt daarom voor de hand
om ook voor de toevoegingen in het J oseph-verhaal ,de verklaring te
zoeken in een, eveneens reeds ten tijde van Zuster Bertken bestaande,
beschouwingswijze van het kerstgebeuren. Welnu. De afwezigheid van
J oseph bij de maagdelijke geboorte komt reeds voor in de bij de
middeleeuwers populaire apocriefe evangeliën, met name in het voor de
ontwikkeling van de kerstvoorstelling zo belangrijke pseudo-evangelie
van Mattheus 63). Later in de middeleeuwen is het de gewoonte dat
J oseph afwezig is, niet om -- zoals bij Pseudo-Mattheus het geval is -
vroedvrouwen te gaan zoeken, doch om een of andere reden van huishoudelijke
aard, zoals het halen van licht of vuur 64). Dit nu, schijnt
aamankelijk ook bij Bertken het geval: Terwijl J oseph, die zich
tevoren bezorgd heeft getoond over de bijna uitgebrande kaars, buiten
is om te onderzoeken waar de wonderlijke muziek vandaan komt,
meent hij nl. aanvankelijk dat God het schuurtje met vuur heeft
gevuld te zijnen gerieve; pas nà de geboorte beseft hij dat het vuurwonder
heeft plaatsgehad om hem van de goddelijke geboorte van het
kind te overtuigen.
Zo kwam het bekende motief van Josephs afwezigheid Zuster
Bertken uitstekend te stade om de, na de lezing van Maria's visioen,
als vanzelf gerezen vraag naar J oseph, op een bevredigende wijze
te beantwoorden. Bovendien krijgt het motief bij haar een min of meer
didactische betekenis door de bijzondere uitwerking die zij eraan
63) De tekst van het kerstverhaal in Pseudo-Mattheus bij Knipping, blz. 23.
6.Ü Mak, blz. 164 e.v.
136 M. J. G. DE JONG
geeft 65). De gebeurtenissen tijdens ]osephs afwezigheid worden
immers voor hem, als openbaringen Gods, het bewijs van Maria's
maagdelijkheid en van de goddelijke geboorte van Christus.
De reden waarom Bertken het noodzakelijk heeft gevonden een
argument naarvoren te brengen voor ]osephs geloof in l\larea's maagdelijkheid
en zijn dienstbaarheid aan haar, is eveneens te zoeken in
een in de middeleeuwen gangbare voorstellingswijze van het kerstgebeuren.
~iet zelden wordt ] oseph beschreven als de, over een voor
hem onbegrijpelijke zwangerschap, klagende echtgenoot die zelfs overweegt:
"lck wilse laten/ick en ben die vader niet,/ende trecken mijnder
straten/eer mi meer scanden geschiet" 66). We mogen wel aannemen
dat dergelijke opvattingen en de soms aan de dag tredende tendentie
om ]oseph enigszins ridicuul voor te stellen, voor Bertken mede aanleiding
zijn geweest om hemelse bewijzen aan te voeren voor lk in
zijn dienstbaarheid eerbiedwaardige ] oseph van haar verhaal, die op
een wrhe\"Cn wijze tot begrip komt van het goddelijke gebeuren 67).
Xa dus in het eerste gedeelte van het visioen in mystieke sfeer de
wrhevenheid van Maria te hebben beschreven, geeft Zuster Rertken
in het tweede gedeelte de reactie van Joseph op de verhaalde gebeurtenissen,
een reactie die wordt bepaald door de hemelse openbaringen
die hem zijn vertoond, en waardoor ook de figuur van ] ase ph op een
boven het normaal menselijk gelegen niveau wordt gesitueerd.
Er is op gewezen dat Zuster Bertken in het tweede gedeelte van het
verhaal gebruikmaakt van motieven die in de middeleeuwse kerstlitera-
65) Er is gelijkenis met een visioen van H. Mande en een visioen uit Sermoenen
G. Zie, noot 69.
66) .. Het viel eens hemels douwe". De tekst o.a. bij D. F. Scheurleer, Een
deuoot ende proiitelyck boexken ('s-Gravenhage 1889). Bespreking in het proefschrift
van J. A. N. Knuttel; Het geestelijk lied in de Nederlanden voor de
kerkhervorming (Rotterdam 1906), blz. w. Hier tevens op blz. 91 een bespreking
van ,,0 suver maecht van Ysrael", waarin hetzelfde motief (tekst: \V. Bäumker,
Vierteljahrschrift für Musikwisscnschaft, Leipzig 1888). Beide liederen worden
ook besproken bij E. Bruning, Het Nederlandse kerstlied van de qe tot de 20e
eeuw (Tilburg 1934). De figuur van de morrende en klagende Joseph o.a. ook in
de legende van .. Joseph de timmerman", Knipping, blz. 34.
67) Op een zestiende-eeuws protest tegen een minderwaardige voorstelling
van Joseph wijst Mak, blz. 163.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 137
tuur wel meer voorkomen. De herkomst ervan valt daarom moeilijk
te bepalen. In het eerste gedeelte komen echter eveneens een aantal
reeds ten tijde van Bertken bestaande motieven voor; en de combinatie
daarvan met die uit het twet·de stuk, vormt een reeks bijeenbehorende
epische elementen die gemakkelijker valt thuis te brengen.
Wij doelen in het eerste gedeelte op de volgende details: ~\Iaria ontkleedt
zich tot op haar onderkleed en legt haar hoofddoek op de
grond; zij knielt neer, wendt de blik naar het oosten en verkeert in
extase. De geboorte van Christus geschiedt zeer snel. Engelenkoren
jubelen; Maria aanbidt het kind. Het kind weent; Maria geeft het
de borst. In het tweede gedeelte: Joseph wordt voorgesteld als een
eerbiedwaardige oude man en is, nadat hij een kaars aan de muur
heeft bevestigd, niet meer aanwezig als de geboorte plaatsvindt. Als
hij na de geboorte binnenkomt, aanbidt hij het kind en legt het,
samen met Maria, in de kribbe. Verschillende van deze details komen
voor in de middeleeuwse kerstliteratuur ; de combinatie ervan gaat
echter, voorzover ons bekend, terug op één bepaalde bron: Het kerstvisioen
van de Zweedse mystica St. Birgitta, waarvan wel wordt aangenomen
dat het rond 1400 de oorzaak is geweest van een omwenteling
in de voorstellingswijze van het kerstgebeuren 68). Nu zijn er
enkele geschriften waarin de invloed van St. Birgitta's kerstopenbaring
duidelijk aanwijsbaar is en die i.v.m. details uit Zuster Bertkens verhaal
zijn genoemd: Een kerstvisioen van Hendrik l\Iande en een
visioen uit Sermoenen G 69). Het loont wellicht de moeite deze visioenen
te vergelijken met dat van Hertken en van St. Birgitta.
Het visioen van Hendrik Mande. Bij Mande ontbreken enige details
die bij Birgitta wel voorkomen. Er zijn echter ook motieven die in de
68) Vgl. Mak, blz. 82. Een vertaling van Birgitta's kerstopenbaring bij Knipping,
blz. 67. De Hl. Birgitta werd geboren in Zweden in 1302 en stierf te Rome
in 1373. Haar kerstvisioen ontstond na een reis naar het Hl. land in 1372. D.
Logeman-Van der Willigen gaf een bloemlezing uit haar werken: eit de Ge'
schriften der Heilige Birgitta- van Zweden (Amsterdam 191..1). In dit hoek is
haar kerstvisioen niet opgenomen. Wet staat er, op blz. 235 e.v., een fragment
dat overeenkomst vertoont met een gedeelte uit de lofzang der engelen aan
Maria in het eerste deel van Bertkens kerstverhaal.
6g) Dr. C. C. de Bruin en Prof. Dr. C. G. N. de Vooys, Middelnederlands
geestelijk proza, Zutphen 1940, blz. 32 en 244. \'gl. de noten" en 6.
138 M. J. G. DE JONG
openbaring van de Zweedse mystica ontbreken en wél overeenkom4
vertonen met het verhaal van Zuster Bertken: l\laria straalt licht uit;
cr wordt speciaal vermeld dat de engelen niet alleen het kind lof
toezongen, maar ook Maria; St. Joseph vertoeft tijdens de geboorte
in een toestand "recht oft hi wt hem selven waer"; na de geboorte
wordt Joseph door l\laria binnengeroepen. Hieruit yalt slechts te besluiten
dat invloed van Mandes visioen op dat van Bertken evcnmin
uitgesloten is als noodzakelijk. De details die beide verhalen gemeenschappelijk
hebben en die bij Birgitta ontbreken, alsmede de aanhef,
waarin zowel bij Mande als bij Hertken wordt medegededd dat het
verhaalde een visioen is van iemand die tot de geestelijke stand behoort,
zouden echter als argument voor beïnvloeding door Mande
kunnen worden aangevoerd 70).
Het 7:isioen uit S ermoellen G. Dit visioen bevat ongeveer alle elementen
die voorkomen bij Zuster Bertken, ook die welke in Birgitta's
openbaring ontbreken. Van Joseph, die bij Mande nog slechts ongeveer
"wt hem selven waer", en bij Bertken al "openbaringe" kreeg, wordt
nu zonder meer medegedeeld dat hij "wert mede opgetagen inden
geest". Ook het, door ons nog nergens als bij Berken aangetroffen
detail van het tegen het huis aangebouwde schuurtje of bergplaatsje,
ontbreekt in Sermoenen G niet. Joseph vertoeft nl. tijdens de geboorte
"in een hutgen des huys", want, zo staat er, "dat huysken en
was nyet groet". Een belangrijker parallel met het visioen van Zuster
Bertken is echter gelegen in de (niet bij Birgitta voorkomende) wijze
waarop Sermoenen G ingaat op de verhoudingen der drie goddelijke
personen en de ervaringen van Maria als zij vervuld is "mit die gantse
heilige drievoldicheit, in welcx godheit hoeren geest al te mael getagen
was". De overeenkomst van dit visioen met dat van Zuster Bertken
is wel zo groot, dat het bijna uitgesloten is dat beide verhalen onafhankelijk
van elkaar zijn ontstaan. De strakke compositie van Zuster
Bertkens verhaal en de wijze waarop bepaalde, in Sermoenen G slechts
70) Een onderzoek naar de verhouding van Bertken tot de Moderne Devotie
en tot de in 1395 te Windesheim ingetreden Hendrik Mande in het bijzonder, alsmede
de verhouding van de laatste tot Hadewijch en Ruusbroec, valt buiten
het bestek van dit artikel, dat slechts een eerste, bescheiden bijdrage wil zijn
tot de kennis van Zuster Bertkens bronnen, waarvoor nog veel te doen blijft.
COMPOSITIE VAN ZUSTER BERTKENS KERSTVERHAAL 139
aangeduide, details bij haar zijn uitgewerkt, wettigen dan het vermoeden
dat de herinnering aan het visioen van de Utrechtse incluse heeft
gediend als uitgangspunt voor de schrijver (schrij fster?) van het
visioen uit de Sermoenen G, dat qua compositie onderdoet voor dat
van Bertken, en eindigt met een niet uit het verhaal voortvloeiende
opsomming van een aantal wonderbaarlijke gebeurtenissen die, volgens
het middeleeuwse volksgeloof, de geboorte van Christus zouden hebben
vergezeld 71).
\Ve kunnen tenslotte vaststellen:
Het kerstverhaal van Zuster Bertken bestaat uit twee delen. Het
eerste gedeelte is een zelfstandig, op de wijze van Hadewijch uitgewerkt
visioen dat gebaseerd is op een mystieke leer: de Drievuldigheids-
en Christusmystiek, zoals we die aantreffen bij Ruusbroec. Dit
visioen toont de ervaringen van Maria, als moeder Gods, bij de geboorte
van Christus. Het tweede gedeelte is een kerstverhaal met min
of meer didactische strekking: de verhef fing van J oseph en de verklaring
van zijn onmiddellijk geloof in de maagdelijkheid van Maria.
Compositorisch zijn beide delen verbonden door het gemeenschappelijk
element van de geboorte in de kerstnacht en de verwijzingen in het
tweede gedeelte naar bepaalde passages uit het eerste. Tenslotte is er
ook een litterair-historische band: beide delen bevatten epische elementen
die afkomstig zijn van de kerstopenbaring der Hl. Birgitta.
Het kerstverhaal van Zuster Bertken kan daarom worden gezien als
de mystieke uitwerking van een in de middeleeuwen bekende voorstelling
van het kerstgebeuren die teruggaat op de openbaringen van de
Heilige Birgitta van Zweden. De invloed der opvattingen van Hadewijch
en Ruusbroec is erin aantoonbaar, die van het visioen van Hendrik
Mande op zijn hoogst waarschijnlijk.
Terneuzen, december 1955 MARTIEN J. G. DE JONG
71) Vgl. Mak, blz. 92 e.v. Handschrift Sermoenen G dateert uit het midden van
de zestiende eeuw (Zuster Bertken stierf in 1514) en toont de invloed van de
veertiende-eeuwse mystiek. Vgl. C. G. N. de Vooys, Meister Eckart en de Nederlandse
mystiek (Ned. archief voor kerkgeschiedenis IIl, 1905, blz. 56). Mede
op grond van de taal van het kerstvisioen uit Sermoenen G, menen wij dat de
herkomst er van is te zoeken in Oostnederland.
BI J HET MIRAKELSPEL VAN NYEUWERV AERT
De Van Kersbekc-tafrelcn en enige onverant'woorde emendaties
Een der waardevolle elementen in de laatste uitgave van Het Spel
vonden heilighen Sacramente vander Nyeuwervaert (door Asselbergs
en H uysmans) is, dat de verzorgers niet het geïsoleerde spel deden
herdrukken, maar het volledige Bredase handschri ft publiceerden. Met
name is het belangrijk, dat we nu de kroniek over de vinding van de
hostie en over de wonderen voortdurend kunnen vergelijken met de
tekst van het spel. Dit stelt ons in de gelegenheid de werkwijze van de
dichter, die blijkbaar de opdracht had de gegevens van de kroniek te
dramatiseren, in details na te gaan. Hij blijkt dan een man te zijn met
onmiskenbare "feeling" voor het dramatische, maar anderzijds nog
onbedreven in de uitwerking, hetgeen heel goed past bij de dan immers
nog jonge Smeken. Zijn beste vondst was de toevoeging der duvelrijen,
in de eerste plaats als tegenspelers van de noodzakelijk zwijgende hostie,
die daardoor, zoals de laatste inleiders terecht uiteenzetten, meer relief
krijgt. In de tweede plaats gaven die duivels aan de dichter de kans de
vele wonderen, die de kroniek vermeldt en die hij dus ook alle te
memoreren had, maar die zich in grote meerderheid al heel slecht leenden
voor een dramatisering, onder te brengen in de gesprekken der
duivels, terwijl hij er alleen het wonder geschied aan Wouter van
Kcrsbeke, waar hij de pakkende toneel stof in herkende, uitlichtte om
dit "figuerlijc", gedetailleerd gedramatiseerd ten tonele te brengen.
Gelukt is dat maar tot op zekere hoogte; er zijn opmerkelijke tekorten
en zwakheden. Het werd haast een op zichzelf staand spel binnen ons
spel, waarvan het nagenoeg een kwart bedraagt. Het omvat (of moest
omvatten) vijf tafrelen : de strijd, de gevangenneming en de loting, de
marteldood van de knape, het loskopen van Wouter en de pelgrimage
naar N yeuwervaert. In de Kroniek waren drie van die onderdelen
breder uitgewerkt, de loting, de marteldood en de pelgrimage. De strijd
wordt kort samengevat: "Een ridder in Brabant, gheheiten her Wouter
BIJ HET MIRAKELSPEL '·AX XYEl"WERYAERT LP
van Kersbeke met sinen knechten toech in pruychen om gods lachter te
helpen wreken tegen den heydenen. Ende als si daer waren comen so
worden si ghevanghen met vele kerstenen." Het vrijkopen van de gevangen
ridder kon niet meer summier vermeld worden dan geschiedde:
"Ende her Wouter waert ghecocht". Van het eerste van die twee zette
de dichter een hele dramatische scène op, wat bij het algemeen onderwerp,
gevecht met de Saracenen, niet moeilijk was. We zullen echter
zien dat het op een niet geheel bevredigend resultaat uitliep vooral door
gebrek aan proporties. Met het bevrijden van de gevangene wist hij
echter kennelijk geen raad. Voor een uitwerking van dit thema vond hij
in de kroniek niets; hij zou dus aangewezen zijn op een vrije verbeelding.
Het is zeer goed mogelijk, dat hij dit een te sterke afwijking achtte
van de kroniek, die hij tot een spel te maken had. Toch was er zeker aanleiding
voor en zelfs behoefte aan om de bevrijding van heer Wouter
meer in details te dramatiseren, want het is duidelijk een wonder
te danken aan het sacrament, even belangrijk als zijn vrijloten. Hij
bidt hartstochtelijk om die bevrijding en belooft juist daarvoor een
pelgrimage "vóór welke hij wijn noch vlees zal proeven" (zie vss.
821-830). De bevrijding, de vrijkoping komt echter helemaal niet toneelmatig
aan de orde, zo volstrekt niet, dat Mak 1) in vs. 910, waar
Sondich zegt: Her Wouter is oic ontgaen den brandt Ende uut den
prisoene oec gecocht het woord gecocht wil verbeteren in gerocht, omdat,
meent hij, van een vrijkopen in het spel nergens gerept wordt,
wat zeker wel geschied was, als het gebeurd was. Zijn emendatie is
echter fout en dit komt omdat hij de kroniek er niet naast legde, waar
immers stond "Ende her Wouter waert ghecocht". Waar Mak aan de
uitgevers van het spel in hun verklaringen dillettantisme verwijt, had
hij dit overijld oordeel, waarbij de voor de hand liggende controle
van de kroniek over het hoofd werd gezien, zich niet mogen laten ontsnappen.
Als men de kroniek kent, klinkt de bestraffende toon van Mak
lichtelijk komisch, wanneer hij schrij'ft: "Achter gecocht schrijven de
uitgevers "losgekocht". Een treffend staaltje van codicolatrie: de tekst
is zo heilig, dat hij gehandhaafd moet worden, ook al krijgt men zo
I) NTg XLVIII. 4. blz. 224.
142 P. !\IINDERAA
volslagen nonsens. De brave heer Wouter heeft nl. hemel en aarde
bewogen om losgekocht te worden, maar het is niet gelukt". De dichter
heeft dit element wel handig maar al te opzichtig weggewerkt, hetzij
omdat zijn verbeelding te kort schoot, hetzij omdat hij meende haar de
vrije teugel niet te mogen laten. Het eerste onderdeel van zijn Wouter
v. Kersbeke-dramatisering eindigt in de gevangenis bij het zo juist
genoemde gebed; het tweede begint met de nadering van de pelgrim en
de schout (dijkgraaf) bij de door ij sgang haast onbereikbare kerk. Men
vraagt zich dan terecht af, waar hij, die we in de kerker achterlieten,
ineens vandaan komt. Aan het eind van dat tweede van Kersbeke-stuk
schijnt de dichter dan toch de verklaring te willen geven. Heer Wouter
zal aan de prochiaen, die alle wonderen te boek stelt, het gehele verloop
vertellen. "Ghi sult mi", Zl'gt de pastoor,
Ghi sult mi segghen al tregement
Op dat ick mach in memorien houwen
Dit schoon mirakel.
en Wouter antwoordt:
Ja ic in trouwen
Waerachtichlyc alsoot ghesciet l'S ...
maar de lezer spitst de oren tevergeefs. Onmiddellijk na deze woorden
neemt de schoutet afscheid en heer Wouter gaat naarbinnen met de
prochiaen, die het toneel afsluit met dl' verzen (1025 vlg):
Nu coomt seght mi al dijn reden met vruegden
Ic saelt gaen scriven inden naem des heeren
Den heiligen sacrament ter eeren
Dwelc ons als dalder leste spijse
Alle bringhen ten hooghen paradijse.
We kunnen enerzijds deze tactiek den dichter ten goede aanrekenen.
Hij wilde niet buiten de kroniek omgaan en dat heeft hij inderdaad
handig vermeden. Anderzijds toont hij daarin dan toch een te grote
afhankelijkheid van die kroniek. Als we dan zien, dat hij van de strijd
in Pruisen, die ook alleen maar vermeld was, een breed tafreel begint
op te bouwen, is men eer nog geneigd te constateren, dat zijn verbeelBIJ
HET MIRAKELSPEL YAN NYEL'\\'ERYAERT Lf3
ding te kort schoot. Of heeft hij gevreesd het eerste Wouter Kersbekestuk
te groot te laten uitdijen als ook het loskopen werd gedramatiseerd?
In ieder geval is het resultaat dat de held in 't begin van de 2de
partij min of meer uit de lucht komt vaIIen en de lezer het besef heeft,
dat er een hiaat is.
Bezien we nu de andere onderdelen nader. Eerst de strijd, beginnend
bij vs. 606. Het taf reel is levendig genoeg, maar het is slecht
geproportioneerd. Het vangt aan met een vurige aansporing van heer
Wouter dapper te strijden nu "de heydenen commen an ghestreken"
(IS vss.) Daarop stoten de partijen op elkaar met de krijgs roepen
Jezus, Jezus en Mam et, Mamet. De schrijver heeft door de vorm van
zijn verzen hier extra verhevenheid en spanning gezocht; in de rede van
heer Wouter is het rijmschema, clat anders steeds gepaard is, ineens
a a b I a a bib c b cic d cd i cl, een ingewikkeld schema met veel echo's.
Er is een zeker verloop in, doordat de a- en b- rijmen rime riche zijn
over 2 à 3 lettergroepen, maar de c- en d- rijmen enkelvoudig. Het
maakt de indruk, dat de dichter zich aangordt tot een van die systematisch
rijkgebouwde rijmschema's, die we op hoogtepunten van de
7de Bliscap vinden, maar dat hij niet in staat is het vol te houden. (vgI.
606-621). Het kunstvol-plechtige vindt dan voortgang in een rondeel,
vss. 621-629. Dat er, vóór het gepaard rijm terugkeert, nog een vs.
min of meer aan vast hangt, (vs. 629) met hetzelfde rijm als 628, is
geheel volgens de methode, die we ook in de Bliscappen vinden, een
vorm van overgang. Maar dit gehele begin is op deze wijze topzwaar.
In de gehele verdere scène, ook op bewogen momenten zoals bij het
gebed van heer \Vouter tot het sacramen t, blij ft het rij m steeds gewoon
gepaard, met uitzondering aIIeen van het slot, vs. 82 I -830, waar we
het schema vinden a b a b / b c b c / c. Bovendien vaIIen enige slordigheden
op: eenmaal komt een vs. in deze gepaarde reeks zónder rijm
voor en tweemaal zijn er 3 vss. achtereen met hetzelfde rijm. In het
eerste geval, vs. 682, kan men aannemen, dat er in de overlevering één
vs. uitgevaIIen is. In de beide andere gevallen zou men bij gelijke verklaring
moeten aannemen dat er een vs. later toegevoegd was, maar
de tekst kan in 't eerste geval (vs. 791) die regel niet missen. In het
2de geval (vs. 816) is het zeker mogelijk, dat er een vs. bijgemaakt is,
144 P. MINDERAA
't zij door een copiist, 't zij door de dichter zelf, die cr plezier in had
na dreelincxkens (troetelkindertjes) eli badderkens (babies ) ook nog
satirisch het sappige melcslabberkens (zuigelingetjes ) te gebruiken.
Een verklaring zou men voor het laatste geval ook kunnen zoeken in
het feit, dat de dichter in de dialoog steeds de laatste regel van a op de
eerste van b laat rijmen, hetgeen hier moeilijk werd doordat 4 maal
achtereen een spreker slechts 1 vs. krijgt. Dat komt in de hele scène
alleen hier voor en de dichter kon dus in moeilijkheden raken met zijn
systeem. Deze onregelmatigheden, die misschien ook van een copiist
zijn, mogen we hem dus niet aanrekenen. Veel belangrijker is dan ook
de algemene proportionering. Daarin vallen twee dingen op. Ie) de
verheven, plechtige inzet (lyrisch rijmschema + rondeel) geheel terugyallend
in meestal nogal gemoedelijke vss. met gepaard rijm en een
zwakke echo in het slot. Er komen zeker enige passages in voor, die
bij een goede proportionering yan de rijmen ook voor rijker systemen
in aanmerking kwamen, met name het gebed van heer Wouter (vs. 720
vlg.) en vooral het afscheid van het leven door de Knape (762 vlg.),
waarin toch mooie gedragen regels voorkomen als 764: "Adyeu schoen
soet prieel van Brabant" en 772/4: "Adyeu alle verguldene sporen I
Vrienden maghen vadere en moeder / Adyeu meester lief vrient als
broeder". Nu is de rijke plechtige inzet geisoleerd gebleven en daarmee
een gezocht sieraad. We krijgen de indruk, dat de dichter voelde zich
daaraan te vertillen en het dus verder achterwege liet.
In het verband van deze rijmschema's moet ik even vooruitgrijpen
naar het laatste toneel in de \Vouter van Kersbeh-scène, de pelgrimage,
beginnend met vs. 938. Hier grijpt de dichter opnieuw naar een ordening
van de rijmen, die aan de tekst meer verhevenheid geeft, nl.
a b a bib c b c. Bovendien laat hij de personages spreken in strofen van
8 vss. die door het rijm aaneengekoppeld zijn. Dus na de strofe a b a b I
b c b c I volgt er een c d c d I d ede, daarna e f e f I f g f g enz.
Dit wordt 10 strofen lang volgehouden, maar weer niet zonder mankement.
Ik laat buiten beschouwing dat de voorlaatste strofe maar 7
inplaats van 8 vss. telt. Hier zal zeker een vs. met het rijm op -ijn uitgevallen
zijn na vs. 1001. Maar opvallend is, dat de strofe, die met
vs. 970 begint slechts 4 vss. heeft, terwijl het rijmschema doorloopt,
BIJ liET MIRAKELSPEL VAN NYEUWERVAERT 145
zodat hier zeker niets wegviel. Het verplicht terug keren tot dezelfde
rijmen heeft de dichter blijkbaar ook hoofdbreken gekost, wat zich
toont in enkele heel lelijke rijmen, zoals hinck en coninc (978 en 980)
en de befaamde rederijkersleenwoorden vooral in het rijm met sacrament:
obedient, consent, excellent. Bovendien is bij de laatste 3
strofen de aansluiting in 't rijm aan de voorgaande en volgende strofe
opgegeven, overigens alleszins begrijpelijk, omdat de laatste 4 strofen
als een refrein op dezelfde stoc eindigen "Loff zoet werdich heilich
sacrament". Het eerst gekozen systeem is dus niet volgehouden, hetgeen
wijst op een zekere onmacht. Maar hoe kwam de dichter tot dit
systeem? Dat geschiedde duidelijk in navolging van het Lof van den
heilighen Sacramente van de RoO\'crc. Dc 15-rcgelige strofcn van
dat loflied hebben een nog iets gecompliceerder schema nl, a b la b I
bc b cic d c dld e e. Het laatste e-vers is dan steeds de stoc "Lof,
wonderlie ghebenedyt sacrament." Hier paste natuurlijk ook geen rijmaancenschakeling
van de afzonderlijke strofcn. Dc navolging blijkt
zonneklaar in de passage, die voor v. Eeghem ecn argument was om
ons spel aan de Roovere toe te schrijven, nl. vs, 998 vlg., te vergelijkcn
met de Roovere's 2de strofe (vs. 16 vlg.). Men mag op grond van
die vergelijking zelfs aanncmen, dat het verloren vs. na 1001 over
David en zijn harp handelde. Lees slechts de passages:
Loff figuere van Melehisedeeh
Die Abraham seinde brood ende wijn
Ende van dmanna dat viel inden wech
Loff vloeye v Helyas coecxken fijn
Alder miraculicxste spijze bekent
Wij moeten wel seggen in eIc termijn
Loff zoet werdich heilich sacrament.
(Smeken)
't paessch lam is van v figure
ende manna der kindercn van israhcl
abrahams ghifte melchisedeeh bestel
ende de herpe daer david voer speeldc
helias coecxken duer dinghels bevel
es van v figuere reyn godlic beelde
(de Roovere)
Ik vraag mij ook af, of het een toevallige overeenstemming is, dat
in ons hschr. van de Roovere's gedicht juist IO strofen zijn bewaard
(5 ontbreken), terwijl ook het getal van de van Kersbeke-strofen IO
is. Overigens halen die strofen in ons spel het in geestelijke inhoud
niet bij de Roovere, die, zoals aangetoond is, geheel op Ruusbroec
teruggaat. Trouwens, terwijl de Roovere een doorlopend loflied schrijft,
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 10
146 P. MI:\'DERAA
vinden we bij ons een dialoog tussen 'Wouter, de Schoutet en de
Prochiaen, dat in het eerste gedeelte handelt over wat er met de ridder
van Kersbeke is geschied en dan uitloopt op het loflied met 3 elkaar
afwisselende stemmen. Te eigenaardiger is het en getuigend van weinig
onderscheidingsgevoel dat onze dichter dat alles in dezelfde plechtige
strofen onderbracht, de lofprijzing evenzeer als nuchtere mededelingen
gelijk:
Ons heeft vernomen de prochiaen
Ende hij compt heerwert al dat hi mach ...
Ik keer nog even terug naar de eerste van Kersbeke-tonelen. Ik
sprak van een daar blijkend dubbel gebrek aan proportie. Behalve op
de vormgeving in rijmschema's zou ik nl. willen wijzen op het feit, dat
de veldslag, groots opgezet met de aanvuring van heer Wouter en
het rondeel met de wapenkreten, heel spoedig afgelopen is, als 't op
vechten aankomt, terwijl we daarna een lange, vrij breedsprakige dialoog
krijgen tussen Wouter en zijn knape en de drie heidenen over de
straf die de gevangenen is toegedacht, over de loting en de dood van de
knape. Aansporingsrede en rondeel met wapenkreten beslaan 25 vss.,
het gevecht dan maar 26 vss., de discussies over de straf en de loting
(waarin het lang gebed van Wouter tot het sacrament) 100 vss, het
ter dood brengen van de knape en het gevangen zetten van Wouter
75 vss. Uit die getallen blijkt wel welk een secundaire rol dat zo groots
ingezette gevecht heeft, al wil ik toegeven dat hier een stuk stil (!)
spel mogelijk was, vooral als tableau, waarin met grote pauze's de
weinige gesproken verzen vielen.
Over de inhoud van de lotingsscène zijn harde noten gekraakt. Heer
Wouter bidt het sacrament, dat hij de witte boon mag krijgen. Dat dit
de marteldood van zijn knape inhoudt, komt niet bij hem op, ook niet
als hij inderdaad de witte boon trekt en er ootmoedig voor dankt.
Over dit gedrag van heer Wouter mag men m.i. de dichter misschien
niet te hard vallen. Hij had immers de kroniek te volgen. Wel wordt
het daar heel wat minder grof uitgedrukt: "Ende her Wouter stont
Daer mede met sinen knechte al re naest hem te ringhe in grooten node
ende sorghe syns lyfs ende hi waert denckende op dat heilighe sacraBIJ
HET MIRAKELSPEL VAN NYEUWER\'AERT 1-l7
ment vander Nyevaert, dwelck hi vriendelic ghelovede te versueken
(= bezoeken als pelgrim) eer hi vleisch ate ende wijn droncke. mocht
hi vertroest worden (= bevrijd). Ende het gheviel dattet lot viel op
sinen knecht die alre naest hem stont ende hi waert verbrant." Dit
was ook heel anders uit te werken geweest. Het getroest of bevrijd
worden van her Wouter sloot in de gegeven situatie wel in, dat de
knecht dan het slachtoffer was, maar er was tweestrijd mogelijk geweest
bij Wouter of hij voor zijn knecht ging, er was op z'n minst
compassie met die arme knecht na de loting te verwachten geweest.
Niets daarvan. Ook als de knape het vuur ingaat, bidt Wouter alleen
om zijn redding uit het hem nu wachtende prisoen. Ik kan dan ook
met de tekst voor ogen de mening van Asselbergs en Huysmans moeilijk
anders dan zeer ten dele bijvallen, wanneer ik lees (blz. 35:) "De
werkwijze van de dichter verklaart meteen zijn behandeling der geschiedenis
van Wouter van Kersbeke, waartegen het maatschappelijk
geweten van de hedendaagse lezer zich gemakkelijk verzet." Met "de
werkwijze van de dichter" moet hier bedoeld zijn, dat hij de kroniek
volgde. En inderdaad, de feiten van die kroniek bleven feiten, maar de
menselijke en psychologische uitwerking stond aan de dichter.
Nu ik het over de compositie heb, moge ik ook de slottafrelen van
het spel nog even in mijn beschouwing betrekken.
De kroniek heeft er zeker wel schuld aan, dat het stuk in het
serieuse slot zo weinig dramatische beweging heeft. De scène in het
paleis te Luik moest natuurlijk wel een praatstuk worden en het praten
had geen ander onderwerp dan de inwilliging van een verzoek. Onze
dichter heeft geprobeerd er wat leven in te brengen, door een paar
heren van het hof aan het overleg te laten deelnemen en door een
suggestie te geven van vorstelijke macht en pracht. Hier was gelegenheid
voor een stuk kijkspel, dat de dramatische zwakte enigzins vergoedt.
Ongetwij feld zal men bij de opvoering deze scène kleurig hebben
aangekleed. De deftige rijkdom gepaard met vroomheid klinkt in
de slotwoorden van de bisschop (vs. 1210-13)
Aldus mijn heeren mijn prelaten gemeyn
Gaen wij te mijnen paleyse booven
Ende Gode van als dancken ende loven.
148 P. MINDERAA
maar deze vss. blijven even statisch als de gehele scène die ze besluiten,
waaraan alle dynamiek en dramatische spanning ontbreekt. Dit
zal wel mede de grond zijn, waarom de dichter hierna zijn laatste en
misschien meest drastische duvelrije plaatst, die wèl dynamisch is en
het stuk met een tegelijk vrolijke en waarschuwende noot doet afsluiten.
Vrolijk vanwege de wanhoop en het gekibbel der duivels en vooral
omdat ze elkaar tot slot afzoenen om vrede te sluiten, en dan terugschrikken
voor de duivelstank, maar ook waarschuwend met de laatste
regel: wij sullen noch menigen mensch bedriegen. Terwille van dit
sloteffect maakt de dichter zelfs chronologisch een wat vreemde
sprong. De duvelrije zou immers al te beknopt worden, als het gesprek
er alleen ging over de overbrenging van het sacrament naar
Breda en de nieuwe reeks wonderen, die daarvan te verwachten was
maar die niet meer vermeld wordt. Dus gebruikt de dichter deze duvelrije
om de duivels er eerst de 3de serie van de wonderen die de kroniek
hem als taak gaf, aan elkaar te laten vertellen, waarna ze dan op de
nieuwste bedreiging komen: de hostie gaat naar Breda. Maar deze 3de
serie stamt nog geheel uit de Nyeuwervaert-tijcl en ze komt hier wel
wat als mosterd na de maaltijd nu de gehele scène in Luik al is voorafgegaan.
In de conversatie vertelt Belet aan Sondich ook, hoe het sacrament
in een schone processie Breda is binnengebracht. Als we de korte
weergave van die kleurige optocht lezen, verwondert het eigenlijk, dat
de dichter hiervan niet zijn laatste ernstige taf reel heeft gemaakt. Dat
zou een echte apotheose geweest zijn, die ook helemaal in de lijn moest
liggen van wat de opdrachtgeefster, de broederschap van het sacrament,
moest verlangen. (zie vs. 1271-1289). Smeken is er misschien voor
teruggedeinsd, omdat hij in zijn bron, de kroniek, geen stof vond voor
een dialoog. Hij had dus Of voornamelijk een tableau vivant moeten
geven (niet ongebruikelijk in M. E. toneel) Of zelf een dialoog moeten
scheppen. Dat heeft hij immers voor de van Kersbeke-scènes en voor
het toneel te Luik ook gedaan. En in het geval van de intocht te Breda
was de stof ervoor veel vruchtbaarder. Denkt u maar eens in: het
overdragen aan de clerus te Breda, de ontvangst door geestelijken en
burgers, gebeden en lofprijzingen, dat alles was een rijk slot geworden
BIJ HET ~I1RAKELSPEL VAN NYEL'\\'ERVAERT 149
als in de Bliscappen. (vgl de kroniek op blz. &J/8r). Was deze dichter
daartoe echter in staat? Of reeds in staat? Dracht hij naast eenvoudige
vroomheid genoeg geestelijke inhoud aan gedachten en verbeelding mee,
om werkelijk in eigen toon gebeden en hymnen op het sacrament te schrijven?
Ik betwij fel dat vooral als ik mij de lofprijzingen bij van Kersbeke's
pelgrimage herinner met de poging de Roovere te evenaren.
Hoe dan ook, de dichter heeft deze kans voorbij laten gaan, anders
dan de schilder die althans één paneel wijdde aan het vertrek der
plechtige processie uit Breda. De dichter bracht in ieder geyal een
pakkend slot in de laatste duvelrije, die de intocht eerst vertelt en dan
in een dwaas stuk van angst, twist, gevecht en verzoening der duivels
eindigt.
Het is als de Sotterny na een Abel Spel. In zulke drastische toneeltjes
in Smeken op zijn best; snel schiet de dialoog van de een naar
de ander, de taal is pittig, ongegeneerd, volks en raak en de vertoning
yan de stinkende duivels, die elkaar afzoenen, is inderdaad werk van
een sterk komisch talent.
Beschouwingen als ik hierboven gaf, (te fragmentarisch en misschien
betwistbaar) werden mij mogelijk door de nieuwe editie van Asselbergs
en Huysmans, die de aandacht telkens van het spel naar de kroniek
(en de andere handschriftonderdelen) doet gaan. Ik wees op een
foutieve emendatie die Mak maakte door de kroniek buiten spel te
laten. Tot slot signaleer ik nog een tweede geval. Bij vss. 584'85:
na desen
Heuet een gescoirt kindt genesen
verklaren de uitgevers gescoirt door "gcöpereerd". Mak opponeerde,
op grond van zijn kennis van het r6e-eeuws Nederlands: "gesco irt
betekent hier niet geopereerd, maar (evenals in r. 9°5) "een breuk
hebbende" 1). In de kroniek wordt het wonder, waarowr het hier
gaat verteld onder de titel: "Van eenen ghescorde kinde". Men leest
daar van een kind, dat "waert bekommert vanden steen". Toen het
vier jaar was deed de vader "dat kint snijden vanden steen". Langen
tijd daarna lag het patiënt je "dattet gheene vrine en conde ghemaken",
I) N.Tg. aangeJl. arikel, blz. 223.
IS0 MINDERAA, BIJ HET MIRAKELSPEL VAN NYEl'WERVAERT
maar na gebed en gelofte der ouders aan het sacrament werd het geheel
gezond. De verklaring geopereerd is dus onbetwistbaar en juist
"een breuk hebbende" is buiten de orde, Doch ook de uitgevers vergisten
zich, In vs. 905, waar gescuert staat, luidt de annotatie "dat een
breuk had". Aangezien alle ziektegevallen in de Kroniek zijn terug
te vinden en daar van geen breuk sprake is zal men hier dezelfde
uitleg moeten geven als in vs. 585. Taalkundig is dat mogelijk, aangezien
scoren of scueren in allerlei variaties gebruikt wordt van de
grondbetekenis scheuren, splijten en dus ook het "snijden vanden steen"
kan aanduiden.
P. MINDERAA
VONDELS "RI JNSTROOM"
ELEMENTE ZU EINER TOPIK DES RHEINLOBS
Im Jahre 1635 erschien das bekannte Gedicht des niederländischen
Klassikers Joost van den Vondel (1587-1679) "De Rijnstroom" als
Abschluss des Artikels "De Rhijn-Stroom" in Blaeus "Tooneel des
Aerdrijcx", das im gleichen Jahre in Amsterdam erschien. Das Gcdicht
besteht aus 18 Strophen zu je IQ Zcilen und ist ei ne Widmung
an Johan Wolfard, heer te 13rederode, vrijheer te Vianen. Leider Yerbietet
cs der Platz, das Gedicht ganz abzudrucken, obwohl es den Ausgangspunkt
der folgenden Untersuchung bildet. Aus demselben Grundc
kann auch die schöne Übcrsetzung ins Deutsche \·on R. A. Schröder
nicht gebracht werden, die der Dichter zum Vondeljahr 1937 veröffentlicht
hatte 1). Ein paar Bemerkungcn jedoch dieses guten Kenncrs
der antiken Literatur zu dem Gedicht sollen angeführt werden,
die ei ne Untersuchung dieses, dem Dcutschen noch zu wenig bekannten,
Gedichtes fordern.
"Die Perle von Vondels weltIicher Lyrik bleibt das Rheinlied. Es
ist ebenfalls wie mit improvisiercnder Hand hingeworfen, gleichsam
inwendig yom B1att gespielt. Gestufte und auf Höhepunktc und
Peripetien hin vorbedachte Komposition lag unserem l\leister ebenso
wenig wie der ganzen Zeit. ... aber hier half der Strom selber mit
seinem Lauf und den an ihm verzeichneten Daten dem Strom der
Empfindung - - -; und so ist ein Gedicht ent standen, frisch und unmittelbar
und doch antikem We sen und antiker Topik in der Fülle seines
Gehaltes, seiner Anspielungen und Ausblicke so nahe, wie der Humanist
reinsten \Vassers sich's nur wünschen kann."
Schon lange vor diesen Hinweisen Schröders hatte sich die Forschung
des Gedichtes bemächtigt, aber der Aufsatz von G. A. Nauta
I) R. A. Schröder, Joost van den Vondel, Hochland, Februar 1939, später
aufgenommen in. R. A. Schröder, Gesammelte Werke, Bd. IV, Ffm 1952.
152 J. RULAND
kann doch in keiner Weise befriedigen 2). Ohne Übertreibung darf
man sagen, dass erst die von E. R. Curtius gewonnene, an der klassischen
Philologic geschulte, Toposforschung den Schlüssel gibt, dieses
Gedicht und seine zahlreichen topoi, l\Ietaphern, Anspielungen und
Schwierigkeiten richtig zu verstehen. Dieser "Humanist reinsten Wassers"
gibt in seinem Werk "Europäische Literatur und lateinisches
Mittelalter" der Topik als Forschungsgegenstand den Platz, den sie
im Lehrgebäude der anti ken Rhetorik innehatte. Es hei sst da von
den topoi: "Sie werden Klischees, die literarisch allgemcin \'erwendbar
sind, sie breiten sich über alle Gebiete des literarisch erfassten
und geformten Lebens aus." Und an anderer Stelle: "Die meistèn
lyrischen Themen, - - -, werden von der spätantiken Theorie in der
Liste epideiktischer topoi geführt" 3).
Ein Beispiel aus den Dichtungen Vondels möge zeigen, was F orscher
und Dichter unter Topik verstanden haben wollen.
1632 veröffentlichte Vondel ein Gedicht "Olijftack aan Gustaaf
Adolf". Es sollte den König urn Verschonung der Vaterstadt des
Dichters, Köln, bitten. Zeile 9, 10 hei sst cs da:
"Daar heb ick eerst om honigh uitgevlogen,
Omtrent den blonden Rijn,
Beplant met Rinschen wijn .. ,"
Auch in dem Trauerspiel "l\laeghden", dem in Köln nur wenig bekannten
erhabenen Legendenspiel auf die hl. Ursula und ihre Gefährtinnen,
findet sich bei Rhein das Beiwort "blond" 4). Der Herausgeber
der Ausgabe hatte of fenbar mit dem epitheton nichts rechtes
anzufangen ·gewusst. Er schrieb dazu, der Dichter meinc wohl die
manchmal gelbe Farbe des Rheins. So sol1 der Rhein einmal bei Köln
(Olijf tack) , dann bei Base\ (Maeghden) gelb sein. Der Rhein führt
2) G. A. Nauta, Vondels Rijnstroom, Noord en Zuid, Jg. XXV, Culemborg
IC}02, p. 217-225.
3) E. R. Curtius, Europ. Literatur und lat. Mittelalter, 2. durchgeseh. Aufl.
Bern 1954. S. 79180, 167.
4) Die Zitate aus Vondel zitiert nach: J. v. d. Vondel, volledige en geïllustreerde
tekstuitgave in tien deel en, door ]. F. M. Sterck e.a., 3e deel, Amsterdam
1929 H.
VONDELS "RIJNSTROOM" 153
aber, wie der Kenner weiss, nur bei Hochwasser gelbes Wasser. Woher
also dieses Beiwort ?
Es ist ein topos der Antike, den Vondel da übernimmt. In der Aeneis
VII, 30 f. schreibt Virgil vom Tiber:
" Hunc inter f1uvio Tiberinus amoeno
wrticibus rapidis et multa f1avos harena
in mare prorumpit..."
Genau so bei Ovid, Met. XIV, 448: " ... in mare cum flava prorumpit
Thybris harena"
Ähnlich heisst es Aeneis IX, 816. Bei Horaz, Carmina I, 8, 8 steht:
"Cur timet flavum Tiberim tangere ?"
Tiberis f1avus auch Horaz I, 2, 13; 1I, 3, 18. Nicht nur der Tiber
ist gelb.
In Horazens Satiren I, X, 37 heisst es dann vom Rhein: "Defingit
Rheni luteum caput ... "
In Virgils Georgica lIl, 350 ist auch die Donau gelb. Bei Ausonius
noch heisst es von der Garonne: "sic mea f1aventem pingunt vineta
Garumnam". (MoselIa 160) 5).
Dieses Beispiel der Topik ist umso schlagender, als Blaeus "Tooneel
des Aerdrijcx" in dem Begleittext zu dem Rhijn-Stroom auch auf die
Farbe des Rheins eingeht. Es steht da: " ... want 't water van de Rhijn
is groen".
Es ist durchaus möglich, dass Vondel den Text gekannt hat, denn
viele im Text zitierte antike und humanistische Gewährsleute werden
von ihm benutzt. Trotzdem hat er zunächst an Virgil und Horaz
festgehalten, obgleich er beizeiten auch andere epitheta verwendet.
Bezeichnend auch für den Dichter ist der Umstand, dass die persönliche
Erfahrung hinter der Kraft des antiken Vorbildes zurücktreten
muss.
Die Antike hat Vondel sehr gut gekannt. Das heben alle Kenner
5) Die Zitate der antiken Schriftsteller zlt1ert nach: P. Vergilii Maronis
Aeneis, ed. H. Goelzer, 2 Bde, Paris 1952; id. Bucolica et Georgica, ed. J. Götte,
München 1949; P. Ovidii }l"asonis Metamorphoses, ed. E. Rösch, München
1952; Q. Horatii Flacci Carmina, ed. L. Mueller, Lpzg 18g0; D. Magni Ausonii
MoselIa, ed. H. G. Evelyn White, London, Cambridge (Mass.) 1951.
154 J. RL'LA]I,'D
seines Werks hervor. J. H. Scholte z.B. 6) und G. Kalff, der ganz
eindeutig sagt:
"Seneca, Virgilius en Ovidius waren de drie latijnsche schrijvers
die den meesten invloed hebben gehad op Vondels ontwikkeling" 7).
Das geht aus der Tatsache hervor, dass Vondel selbst Virgil und Ovid,
Seneca und Horaz übersetzt hat, Virgils Aeneis gleich zwei mal,
sowohl in Versen als auch in l'rosa. Zusammen mit den Psalmen, die
Vondel auch übersetzt hat, bilden diese Übersetzungen allein 3 stattliche
Bände seiner Gesamtausgabe S). Dazu kommen noch bruchstückhafte
Übersetzungcn von Lucanus und Papinius, Statius, 'CIaudianus, J u\'enal,
Scaliger und die Übersetzungen aus dem Griechischen. Wenn man
überlegt, dass der Dichter erst gegen IGlO mit dem Studium des Lateinischen
begonnen haben muss, noch später mit demdes Griechischen,
dann ist das eine einmalige Leistung. Auch die Kritik, die Geerts
an Vondels Übersdzungen anlegt, vermag die Leistung nicht zu
schmälern 9).
Es kam nun in dieser Arbeit nicht darauf an, alle möglichen Gewährsleute
der Antike für eine Rheinenkomiastik auizuspüren. Dafür
ist A. Ricses Werk unübertrefflich l(l). Es kam hier darauf an, aus
dem Vondelschen Gedicht, das zeitlich gesehen an der Schwelle von
Renaissance zum Barock steht, grosse Grundzüge eines Rheinlobs
klarzulegen, die, wenn nicht alles täuscht, bis in die Gegenwart verbindlich
geblieben sind. Aus der Antike wurden hauptsächlich die
Dichter beachtet, zu denen Vondel als Dichter, nicht als Gelehrter, in
einem "Schülerverhältnis" gestanden hat. Das sind hauptsächlich Virgil,
Horaz, Ovid. Um philologisch sauber zu arbciten, wurden auch
Gewährsleute aus anderen Jahrhunderten herangezogen, soweit es
nötig erschien. An ihnen zeigt sich schon deutlich, wie ben:chtigt ein
6) .I. H. Schol te in der \'ondel-Festschrift, Jena 1937, S. 13.
7) G. Kalff, Vondel en de Oudheid, Oud-Holland, Jg. XVI, 18<)8, p. 201. Ders.,
Bronnen van Vondels Werken, Oud-Holland, Jg. XII, IB94, p. 26-56.
8) Vondel, a.a.O., Bd. VI, VII, VIII.
9) Vgl. hierzu: A. M. F. B. Geerts, Vondel als Classicus, Tongerloo 1932;
A. A. Verdenius, onde! tussen Latinisten, De nieuwe Taalgids, XXXV, Groningen
1941; A. Baumgartner, J. v. d. Vondel, Freiburg 1882, S. 301 H.
10) A. Riese, Das rheinische Germanien in der antiken Literatur, Lpzg. 1892.
VO:-;OELS "RIJNSTROO~I" 155
solches Vorgehen ist. Selbst die gelehrten Werke unter ihnen berufen
sich ohne weiteres auf antike Dichter, wenn es gilt, das Vorgetragene
zu unterbauen. Zeitlich gesehen, reichen diese Beispiele bis zur beginnenden
Romantik. Von dieser Epoche an liegen für ein Rheinlob genügend
andere Arbeiten vor 11). Vollständigkeit, angesichts des Gegenstandes
fa st verrnessen, wurde nicht angestrebt, ginge auch für
eine solche Arbeit zu weit. 1'rotz den Mängeln, die so der Arbeit
blei ben, glaubt der Verfasser doch, für eine Literaturgeschichte des
Rheins, die keine Querschnitte sondern Längsschnitte anlegt, urn so
zu den reinen Elementen zu kommen, notwendige Vorarbeiten geleistet
zu haben.
Doch nun zum Gedicht selbst.
Str. I. Gleich die ersten zwei Zeilen des Gedichts sind aufschlussreich
für den Dichter und seine Art.
"Doorluchte Rijn, mijn zode droom,
van waer zal ick ti lof toezingen?"
Das ist nichts anderes als eine \Vendung des L:nsagbarkeitstopos,
von dem Curtius genügend 13eispiele gibt und sagt, er komme seit
Homer zu aUen Zeiten vor 12). Der Dichter macht zunächst Jem Leser
klar, dass er wahrscheinlich dem Gegenstand gar nicht gerecht werden
kann. Die folgenden Zeilen gelten dem ursprung des H.heins in den
Alpen, worüber es genügend Literatur gibt. In Zeile 6 der Strophe
heisst es dann: "De Donau, uw afkeerigh broeder", ... was Nauta
zu der Bemerkung veranlasste, vom erdkundlichen Standpunkt her sei
das falsch, denn die Donau entspringe im Schwarzwald. (Die Unklarheit
über die QueUen der Flüsse im aUgemeinen ist Erbgut der Antike.
Strabon VIII, 370 berichtet vom Inachos: "V on seinen in Fabeln
genannten QueUen sagte ich schon früher, dass es Erfindungen der
Dichter sind." Ähnlich Tibull Elegien I, 6, 23/24 vom Nil, ähnlich
Ausonius, 1\los. 424 von den QueUen der Donau.) Die Ansicht, die
Donau sei ein Bruder des Rheins, ist ebenfaUs Erbgut der Antike, was
1 I) O. \\'alzel, Rheinromantik, in: Vom Geistesleben alter und neuer Zeit,
Lvzg. 1922. H. Stephan, Die Entstehung der Rheinromantik, Köln 1922.
12) Curtius, a.a.a., S. 16t! f.
156 J. Rl'LA:-;J)
Nauta entgangen ist. Die Ansicht findet sich u.a. bei Ptolemaios, Dionysios
Halicarnassos, Strabon, J ulian und Johannes Lydus, De magistratibus
lIl, 3213). Noch Dielhelms Denkwürdiger und nützlicher
Rheinischer Antiquarius, Frankfurt 1744, erwähnt ausdrücklich Marq.
Freher, Orig. Palat. Part. II, c. 3, der auch noch den Rhein "der
Donau Bruder" nenne. Marq. Freherus in seinem Werk "Originum
Palatinarum", part. 1 & 11. Editio sec. l-leidelberg(?) 1613", erörtert
zu Beginn beider Teile solche Fragen eindringlich.
Später wird dann die Donau zum Weibe des Rheins, ein topos, der
ebenfalls durch die Literatur, besonders die Reisebeschreibungen geht.
"Die Donau I ist aller F1üsse Frau:
Der Rhein könt wol mit Recht ihr l\Iann seyn." 14)
Oder der Rhein wird Gatte "des Edlen Kaiser-Stroms der Donau"
15), weil sie durch \Vien f1iesst.
In Zeile 7 hei sst es, dass die Donau ostwärts f1iesse und vom Rhein :
"Ghy noordwaert;" ei ne ,Wendung, die schon Tacitus in dem I. Kapite!
der Germania vom Rhein gebraucht, "modico f1exu in occidentem
versus". Auf den Ursprung des Rheins in den Alpen geht Z. 9 ein:
"... toen een zelve moeder,
Begort van n:ghen, ijs en sneeuw,
U baerde ... "
Diese Wendung wieder findet in Virgils Ec10gen ihre Entsprechung.
Ed. X, 47: "Alpinas nives et frigora Rheni .... " Man vergleiche dazu
Ovid, Met. XIV, 794; Statius, Silvae V, I, 127; Claudianus, "Non
Rheni glacies ... " und Avienus, Descriptio orbis terrarum XIII, 4, 431.
Stro 2.
Z. 1-2: "Germanje lagh noch wilt begroeit
van zijn Hyrcijnsche wilde wouden ... "
Es ist die Anspielung anf die bekannte Stelle aus Caesars De bello
13) Pauly-Wissawa-Krall (Krall-Witte-Mittelhaus), RE, Art. Rhein; Riese
a.a.O.
q) Martialischer Schau-Platz /des lustreiehen / und zugleich blutigen RheinStrohrns
/ Nürnberg 1690, S. I.
15) Das Edle Fluss-Perle / ader Der Gald-trächtig- und fürtreffeliche Strörne
Printz / Der Rhein, Sultzbach a.J., S. 6.
VONDELS "RIJNSTROOM" 157
Gallico VI, 25 ff. Mit dieser Strophe beginnt der Dichter einen kurzen
Gang durch die Geschichte des Rheins. Erster Gewährsrnann dabei
ist Caesar. Seit seinen Tagen datiert ein gewisser Streit urn den Vorrang
zwischen Tiber und Rhein. Virgil hatte verschiedentlich den ausdrücklichen
Vorrang des Tibers vor allen anderen Flüssen ausgesagt:
"Ego sum '"
cae\o gratissimus amnis", (Aeneis VIII, 62)
oder:
"Hesperidurn fIuvius regnator aquarurn" (Aen. VIII, 76)
Ähnlich Martial Epigrarnmata X, 7. Ovid in den Metamorphosen
übernimrnt es, Met. 11, 257 f.
"Hesperiosque amnes
Rhenum, Rhodamque Padumque,
cuique fuit verum promissa potentia, Thybrin."
Bei Ausonius MoselIa 377 f. wetteiiert sogar die l\Iose\ mit dem
Tiber. Später übernirnrnt dann der Rhein die Führung im Streit der
Flüsse. lm Liber Ligurinus heisst es nämlich I, 254: " ... et verso
Tiberim regit ordine Rhenus" 16). In Enea Sil\"io Piccolominis Germania
wird alsdann breit ausgeführt: "Nusquam est tot a Europa fIuvius
tam frequentibus oppidis tamque amplissimis urbibus circumseptus.
Magnitudinem eius plurima exsuperant fIumina, nobilitatem et
amenitatem circumiacentis paetriae nullae" 17). Diese Eigenschaften
treffen wir dann immer wieder in der Literatur an. In M. Opitz
Teutschen Poemata von 1624 heisst es unter Gedicht Nr. 86:
"Ob wol, du grosser Rhein, dir alle Flüsse weichen ... "
Ein holIändischer Reiseführer von 1796 preist den Rhein noch
wegen: "oudheid, uitgebreidheid, volkrijkheid, rijkdom en schilderagtige
schoonheit ... " 18). Hier wird dann auch noch einmal vermerkt,
16) Guntheri Cisterciensis, Liber Ligurinus, Migne Patrologiae (lat.), Bd. 212.
17) Enea Silvio Piccolomini, Germania (Strassburger Ausg. 1515) cap. XXXII,
zitiert nach R. Lauterborn, Der Rhein, Freiburg 1930.
18) Beknopte Beschrijving van den Rhijn-Stroom, 2e druk, Amsterdam 17rfi,
S. J.
158 J. RCLAND
dass er "alle de overige meer of min aanmerkelijke Stroomen, ja zelfs
den trotschen Donauw, overtreft".
In Andreas Tschernings "Abriss einer deutschen Schatzkammerl
von schönen und zierIichen Poetischen redens-artenj ... " 19) wird unter
dem Stichwort Flüsse Opitz zitiert: "Der Flüsse Vater I der Rein."
Das Beiwort Vater stammt von l\lartial, Epigr. X, 7 20), dessen
Vers: "Nympharum pater amniumque Rhene", der Ausgangspunkt
des Bildes vom Vater Rhein gewesen ist, das bis in die jüngste Trinklied-
und Rheinromantik ei ne grosse Rolle spieIt 21).
Früher oder später muss auch der Rhein seinen Vorrang abtreten.
,,0 Thonaw I Du König aller flüsse
Dem Nilus selber weicht" 22),
sagt wiederum Opitz. In England dichtet Michael Drayton 23) von der
Themse urn 1600:
"The Shcld, the g-oodly Most', the rich and Viny Rheine,
Shall come to meet tht' Thamse in Neptunes watry Plaine,
And all tht' Belgian Streames aml neighboring Floods of Gaul,
Of him shall stand in awe his tributaries al!."
Vnd im Song XIV, 284 schreibt Drayton von der Themse: "Her
greatnesse is begunne: so that our Rivers King". Ebenso u.a. W.
Browne 24).
Diese Reihe der Flüsse als Könige oder Herrscher, worin der Rhein
eine bedeutende Rolle spielt, wäre sicher beliebig fortzusetzen. Man
sieht, wie hier ein topos durch die Literatur geht, von Virgil über
Ausonius in das Mittelalter, in die Renaissance (Vondel, Drayton) , in
den Barock (Opitz) usf., bis auf unsere Zeit. Das beliebte Studenten-
19) Andreas Tscherning, l'nvorgrei ffliches Bedeneken ... , Lübeck 1659, S. 199·
20) Martialis Epigrammata, ed. S. Lindsay, Oxford 1950.
21) Hierzu: F. J. Schneider, Der Deutsche und der Rhein, in: Der Deutsche
lInd das Rheingebiet, Halle 1926, S. 166.
22) Zur cedat-weicht Formel vlg. E. R. Curtius, Beiträge zur Topik der
mittellat. Literatur in Corona Quernea, Festgabe für K. Streeker, 2. Aufl.
Sttgt 1952, S. 1 H.
23) Poly-Olbion by Michae1 Drayton, ed. by J. William Hebel, Oxford 1933,
XV, S. 109-112.
2-l) W. Browne, in The Works of the English Poets, ed. S. Johnson, Vol. VI,
London 1810, p. 240, I I.
VONDELS "RIJNSTROOM" 159
"Lied vom Rheine" vor. 1\1. v. Schenkendorf (1813/14) hat z.B.
treulich alle Attribute und Titel des Rheins bewahrt.
Von der Besiegung des Tibers durch den Rhein hei sst es bei Vondel:
"Die \"Oor u neegh, toen Konstantijn,
Van uwen oewr opghebroken."
Das ist eine Anspielung auf Ovid, Tristium IV, 2, I:
.,Iam fera Cae~aribus Germania, totus ut orbis,
victa pates f1exo sucubuisse genu ... "
und gleichzeitig die historische Reminiszenz, dass Konstantin vom
Rhein (Köln oder Trier) aufgebrochen war, um Alleinherrscher in Rom
zu werden. In Dan. Heinsius (1580-1655) "Lobgesang Jesu Christi",
übersdzt \"on 1\1. Opitz, heisst es: "Die Thonaw und der Rhein die
neygen sich für ihm", nämlich Christus 25). Auch diese Stelle dürfte
Vondel als Landsmann Heinsius' nicht unbekannt gewesen sein.
Str. 3.
Z. I: "Gh)" naemt het juck van Christus aen."
Mit dem Übergang in das christliche Zeitalter wechselt Vondel auch
seine Anspielungen. Denn er denkt hier an den Satz aus l\Iatthäus
(Il, 30) :
"Denn mein Joch ist sanit, und meine Last ist Icicht."
(Want mijn juk is zacht, mijn last ist licht.)
Z.2: "Men hoorde uw \Tolijke ocwrs schatren: "
Zur Interpretation dieser Stelle gibt cs zwei l\1öglichkeiten. Viclleicht
denkt der Dichter an den Psalm 97, das Lob der Schöpfung, wo \"on
den Flüssen steht: "Flumina plaudent manu, simul montes exultabunt."
Das entspräche gut der \"orangegangenen Anspielung auf das
Christuswort und stünde hier auch an der richtigen Stdle einer universalen
Enkomiastik. Es ist aber auch möglich, dass dem Dichter hier
l\Iartial vor Augen steht, dessen ganzer Vers X, 7, so lautet:
"Xympharum pater amniumque, Rhene,
quicumque Odrysias bibunt pruinas,
sic semper liquidis f ruaris undis
25) M. OpilZ, Teulsche Poemala, Abdruck der Ausgabe von 1624, ed. G.
\\ïtkowski, Halle 1902.
160 J. RL'LAXD
nee te barbara eontumdiosi
ealcatum rota eonterat bubu1ci;
si et eornibus aureis reeeptis
et Romanus cas utraque ripa:
Traianum populis suis et urbi,
Thybris te dominus rogat, remittas."
In den FI. l\Ierobaudis Reliquiae, Panegyrieus 1I, 5 f. steht noch:
"addidit hiberni famulantia foedera Rhenus
orbis et Hesperiis flecti contentus habenis
gaudet ab alterna Thybrin si bi creseere ripa." 26
Und in den Nasonis Ecloga 76: "Gaudet Arar, Rodanus, Ligeris,
Mosa, Rhenus, ... " 27). Auf jeden Fall, der topos der fröhliehen Ufer
hä1t sich sehr lange. Die oben erwähnte Beknopte Beschrijving von
1796 schreibt noch: "Sieren hier de vrolijke oevers ... " 28).
Fr. Hölderlin, dessen Ode "Der Rhein" zwischen 1799-1812 entstand,
sagt vom Rhein: "Drum ist ]auchzen sein Wort..."
In "Mahomet", dem Flusslob Goethes, lässt dieser von den Flüssen.
sagen: "jauchzet wieder nach dem Himme1".
z. 7: "Den last van Cezars legherbrugh,"
Gemeint ist Caesars Rheinbrüeke, de bello Gallico IV, 16 ff.
Z. 8: "En Drusus ... " spielt auf die Operationen des Drusus
an, die Tacitus in den Annalen 1I, 8 f. beschrieben hat. Es ist da von
der fossa Drusiana die Rede, die Drusus als Wasserableitung des
Rheins habe anlegen lassen. 50 Festungen soll Drusus im ]ahre 13 v.
Chr. dort zum Schutz haben bauen lassen. Sic sind noch erwähnt bei
Freherus Orig. Palat. I, p. 23 und in einer Beschreibung des Rheins
von 1689 29).
Stro 4. "Maer uw gdoovig Kristendom
Beproeft wert, als het gout in d'oven 30)
26) 1'1. Merobaudis Reliquiae, MG AA XIV, ed. F. Vollmer, Berlin 1905.
27) Nasonis Ecloga in den Poetae latini aevi Carolini (MGH) Bd. I, ed.
E. Duemmler, Berlin 188J.
28) Beknopte Beschrijving a.a.O., S. 55.
29) Der edle Rhein-Strohm, Augspurg 1689, S. 8.
30) Dieser Vers ist eine unmittelbare übernahme des Yerses 17, 3 aus dem
Buch der Sprüche.
VONDELS "RI]NSTROOM"
Toen Attilaes H:,rwoede trom
T' Geruisch uws waters quam verdooven,
En verfde met onnozel bloet
En damde uw kil met kuische dooden,
En trapte met een' droncken voet
Op woeste steden, leegh gevloden;
Of brandde uw hair af met zijn toorts,
Beklat en druipend van veel moorts."
161
Die poetische Ausarbeitung des Inhalts dieser Strophe gab Vondel
in seinem Trauerspiel "Maeghden", wozu erwiesenermassen "Koelhoffs
cronica van der hilliger stat van Coellen" den Stoff hergab 31).
Einige Züge steuerte aber auch zu dieser Strophe zweifellos Ovid
mit seinen Tristia 4, lI, 42 bei:
"Hic lacus, hi montes, haec tot castella, tot amnes
Plena ferae caedis, plena cruore erant - ...
Cornibus hic fractis, viridi male tectus ab ulva,
Decolor ipse suo sanguine Rhenus erat.
Crinibus en etiam fertur Germania passis
Et ducis invicti sub pede maesta sedet ... "
Ähnlich Ovid, Epistolae ex Ponto 3, 4; Met. XII, I I I; ähnlich auch
Virgil, Aeneis VIII, 539; VI, 86/87. In Ovids erstzitierter Stelle finden
sich die Färbung des Wassers mit dem Blute der Erschlagenen,
die wirren Haare und die Anspielung auf die Städte (Burgen), die
Attila zerstört haben solI. Dass Vondel die Tristien des Ovid gekannt
hat, betont schon G. Kalff 32).
Bei Alcuin, Versus de Patribus Regibus et Sanctis Euboricensis
Ecclesiae, 1057 steht:
"Atque peremptorum Rheni sub f1uminis undas
corpora proiciunt, ... " 33)
Bei Opitz, Gedichte Nr. 146 ist der Rhein "von Leichen zugestopfft".
Treuers Teutscher Daedalus 34), eine Sammlung von loci communes,
bringt unter Rhein:"
Jl) Dazu: R. Schömer, über die QueUen von Vondels Maeghden, Festschrift
der National-Bibl. Wien, 1926.
32) G. Kalff, Vondel en de Oudheid, a.a.O.
33) Poetae Latini aevi Carolini (MGH), Bd. I, ed. E. Duemmler, Berlin 1881.
34) M. Gotthilfs Treuers, Teutscher Daedalus, Franckfurt 1660, S. 672/73.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV II
162 J. RCLAND
"Der strenge f bodenlose Rhein.
Ach werstu reiner Rhein
in deinem Gotthard bliebenf
und hättest deinen Tricb
nicht durch die See getriebenf
der sich mit dir nicht stalltl
du nicht mehr feiner Rheinf
·dein Strom treibt Leichen fort
für SchiHe f Blut für Wein."
Diese Stelle erinnert wieder an Aeneis VI, 326-328.
Stro 5.
Z. I: "Ghy schreide met een heesche keel
Den hemel aen, om trost yerleghen;"
Hier hat Vondel den Ps. 68, 4 verwendet, wo es heisst : "Laboravi c1amans,
raucae factae su nt fauces meae".
Der folgende Teil der Strophe birgt ein Herrscherlob auf Karl den
Grossen, ,,'t Rijcksjuweel", wie Vondel ihn nennt. Die Herkunft dieser
seltenen Bezeichnung ist unklar. Der Thesaurus linguae latinae (VI,
2, 3 co\. 1757) schreibt unter gemma: Ps. Damasus epigr. 67, 2 -a
cognomen Christi, gibt abcr kein Beispiel an, wo es etwa als gemma
imperii verwendet wäre. Somit bleibt die Möglichkeit, dass Petrarcas
Briefe die Metapher hergaben. In den familiari I, 4, 7 H. erzählt
Petrarca 35) die bekannte Geschichte vom Ring der Bertrada 36). Es
ist dies ein Ring, "gemmam perexiguo anulo inc1usam", der auf den
Kaiser einen Zauber ausstrahlt und der zuletzt von einem klugen
Bischof heimlich entfernt wird, urn so den Zauber der toten Bertrada,
der Trägerin des Ringes, auf den Kaiser zu bannen.
Eine andere Möglichkeit: In der "Historia Karoli Magni", angeblich
von Turpinus van Reims, in Wahrheit van einem Geistlichen zwischen
1147-1168 verfasst 37), heisst es: " ... seine Löwenaugen funkelten wie
Edelsteine ... " Lehmann sagt dazu, dass diese Chronik in fa st alle
35) F. Petrarca, Le Familiari, Edizione critica per cura di V. Rossi, Vol. I.
Firenze (1933).
36) dazu: G. Paris, L'anneau de la morte, Journal des Savants, 1896·
37) P. Lehmann, Das literar. Bild Karls des Gr. in: Erforschung des Mittelalters,
Lpzg. 1941, S. 176.
VONDELS "RIJNSTROOM" 163
europäischen Sprachen übersetzt gewesen sei. "Vere decus et gloria
mundi" 38) und ,,0 rex, orbis triumphator" 39) sind andere Bezeichnungen
Karls.
Z. 415: "Dees kon d'onveilighe oevers veghen
van onduitsch en baldadigh schuim"
Vielleicht haben Petrarcas Briefe I, 5, 8-9 auch hierzu den topos geliefert:
,,0, felices Rheni accole", heisst es da, "quorum ille miserias
purgat !" Da mehrere Male bei Vondel Parallelstellen zu Petrarca auftreten,
der durch seinen Besuch in Vondels Geburtsstadt dem Dichter
wichtig geworden sein dürfte, ist dieser Weg nicht ausgeschlossen.
Z. 10 erwähnt die Tatsache, dass Kar! im Bereich des Rheins einen
"Lusthof" bauen liess. Ob lngelheim, Nimwegen oder gar Aachen
gemeint ist, kann nicht ausgemacht werden.
Stro 6. Die historischen Tatsachen sind genügend verwendet, der
Dichter bringt in dieser Strophe nun das konzentrierte Flusslob.
Z. I: ,,0 molenaer;"
In Vondels Jugendzeit, die er bis zum 8. Lebcnsjahr in Köln verbrachte,
standen bei Köln 7-8 Wassermühlen im Rhein. Das geht
hervor aus Woensams Holzschnitt der Stadt Köln von 1531, aber auch
aus J. Haselbergs "Lobgedicht auf die Stadt Köln" aus dem gleichen
Jahr 40).
Dass Mühlen zum Fluss gehören, hatte schon Ausonius gezeigt:
". ....................... ille,
Praecipiti torquens cerealia saxa rotatu
Stridentesque trahens per levia marmora serras"
l\Iosella, 361 f. Es ist dies das erste Zeugnis von Wassermühlen auf
deutschem Boden.
Z. 2: ,,0 stedebouwer, schepedraegher"
Zu Städtebauer genüge der Hinweis auf die oben gebrachte Tacitus-
.\8) De sanctitate meritorum et gloria miraculorum beati Karoli Magni, ed.
G. Rauschen, Lpzg. 1890.
39) Analecta hymnica LIl, 148.
40) J. Haselberg und das Lobgedicht auf die Stadt Köln, ed. ]. J. Merlo,
o.O.u.J., Z. 162.
164 J. RULAND
stelle bezügl. Drusus, ferner ein Vers aus Virgils Aeneis VIII, 65,
aus der Ansprache des Tibergottes: "Hic mihi magna dom us, ce\sis
caput urbibus exit." Goethe in "Mahomet": "Städte werden untcr
seinem Fuss". Auch in Hölderlins Ode hei sst es noch: " ... In Städten,
die er gegründet."
Schiffeträger. Einmal nur erwähnt der Dichter der grössten Seemacht
ihrer Zeit den Rhein als Schiffeträger. In der moderneren
Rheinlyrik, man denke nur an Brentano, ist das Schifflein auf der
Flut geradezu ein Hauptbestandteil der Rheinpoesie. Wenn Woensams
Schnitt der Wirklichkeit von 1531 entspricht, war der Verkehr auf
dem Rhein gross und er war gross, wie die zeitgenössischen Berichte
sagen. Aus der Antike jedoch ist uns wenig von einem Schiffsverkehr
auf dem Rhein überliefert, mehr von einem Fährbetrieb und von der,
militärischen Zwecken dienenden, Flotte der Kaiserzeit. Tacitus,
historia IV, 16; annales 1I, 23 41 ). Anders im Mitte\alter. Alcuin IV,
65 und Ermoldus Nigellus, In honorem Hludowici, lib. IV, 287
sprechen von vielen Schiffen auf dem Rhein 42).
Z. 3: ,,0 rijkgrens, schermheer in gevaer"
Nauta rechnet Vondel nach, nur urn 843 sei der Rhcin Rcichsgrenzc
gcwesen. Er vergisst dabei, dass der Strom für mehr als 200 Jahre
Grenze des römischen Reiches gewesen ist. Man vgl. Tacitus, Germania
32.
"Accedent yires, quas Francia quasque Chama\·es
Gcrmanique tremant: tunc verus habebere limes"
so Ausonius, Mos. 434/435. Als Reichsgrenze auch bei Florus, hist.
Rom. 2, 3°; Aurelianus Victor Caes. 4 43 ). Martin ZeilIers "Itinerarium
Germaniae" zitiert Pirckheimer, nach dem "der Rhein ins gemein
Franckreich vom Teutschland scheide ... " 44). Der Blaeusche Begleittext
fasst den Strom als Grenze auf, weiterhin "Das edle Flus:;
41) Wenn J. Ledroit in seiner Schrift "Römische Schiffahrt im Stromgebiet
des Rheins", Mainz 1930 von einem regen Verkehr spricht, dann nur auf Grund
der archäologischen Funde. Vondel hält sich aber an die Literatur.
42) Poetae latini aevi Carolini (MGH), Bd. 1I, ed. E. Duemmler, Berlin 188.t.
43) Riese, a.a.O., lIl, 108; IV, 125.
44) Itinerarium Germaniae, durch Martinum Zeillerum, Strassburg 1632, S. 205·
VONDELS "RIJNSTROOM" 165
- Perle" 45), der "Martialische Schau-Platz" 46) und Uielhelms
"Antiquarius" aus dem Jahre 1744. Noch Schillers bekanntes Distichon
aus den "Zahmen Xenien": "Treu, wie dem Schweizer gebührt,
bewach ich Germaniens Grenze" bewegt sich somit in der antiken
Tradition, die, politisch gesehen, einmal für Deutschland sehr folgenreich
gewesen ist 47).
Z. -1-: ,,\Vijnschenker, veerman, oeverknaegher,"
Dass der Rhein Fährmann sei, sagt schon Caesar, De bello Gallico
I, 31 anlässlich der Übergangs \'on Ariovist. Das sagt auch der Petrarcabrief
von Köln 48)." ... vos vestra mala Britannis, Rhene vectore,
transmittitis ... "
Zum Ufernager hat wahrscheinlich wieder Virgil, Aeneis VIII, fi3
die Metapher geliefert. " ... stringentem ripas, ... " lautet es an dieser
Stelle vom Tiber.
Z. 516: Papieremaker, schaf papier,
Daer ick uw glori op magh schrijven;"
Die scheinbar gesuchte Wendung, der Rhein möge dem Dichter
Papier schaffen, erscheint nach Curtius gar nicht 50 gesucht, sondern
durchaus auf dem Boden der literarischen Tradition 49). In Ovids
Metamorphosen XV, 753 steht: ,,; perque papyriferi septemflua flu·
mina Nili ... "
Das ist wohl die Stelle, von welcher Vondel ausgeht. Ausserdem
erwähnt der Blaeusche Begleittext Papiermühlen an der Birs bei
Base\. Es gab also Papiermühlen am Rhein und seinen N ebenflüssen.
Die Zeile 9, worin sich der Dichter als "dartle zwaen" bezeichnet,
hat eine Ahnenreihe, die hinuntergeht bis Äschylus und Cicero 50).
4S) Das Edle Fluss-Perle, a.a.a., S. 6.
46) Martialischer Schau-Platz, a.a.a., S. 3/4.
47) Man vgl. hierzu: G. Baesecke, Die deutsche Literatur des Rheingebiets im
Mittelalter, in: Der Deutsche und das Rheingebiet, Halle 1926, der K. Celtis und
Wimpfelings gegenteilige Meinungen aufführt. Man vgl. auch H. Stephan, Die
Entstehung der Rheinromantik, Köln 1922, wo Murners und anderer ebenfalls
gegensätzliche Meinungen gebracht werden.
48) Petrarca, a.a.a., S, 819.
49) Curtius, a.a.a., Kap. 16.
so) Vgl. P. Cassel, Der Schwan in Sage und Leben, 3. verm. Ausg., Berlin
1872 .
166 J. RULAND
Str. 7 beginnt mit folgendem Vergleich des Dichters:
"Ghij schijnt een aenltsche reghenboogh,
Gekleet met levendighe kleuren,"
Der Vergleich des Rheins mit einem Regenbogen scheint zunächst
etwas gesucht, ist aber nur die Verwertung yon Horaz, De arte poetica,
18, in welcher Zeile es heisst: "Aut flumen Rhenum aut pluvius
describitur arcus." Hier sind die beiden Elemente des Vondelschen
Vergleichs, der Strom und der Regenbogen.
Die folgenden Zeilen der Strophe geiten hauptsächlich dem Wein.
Hauptquelle für den Weinbau in den Rheinlanden werden für Vondel
sicher Tacitus, Germania 23 und Ausonius, MoselIa 189 f. gewesen
sein, für den Weinbau als solchen gewiss VirgiJ. Georgica I1, 83 ff.
bringt einen längeren Abschnitt über die Weinsorten, wobei weisser
und purpurner \Vein aufgezählt wird. Vondel zählt weissen, blauen
und purpurnen Wein auf. Shakespeare im l\Ierchant of Venice geht
lIl, I, 45 auf die weisse Farbe des Rheinweins ein, zum Unterschied
vom menschlichen Blut. A. Fokke in einem Gedicht am Ende der
"Beknopten Beschrijving" hat treulich die Elemente Vondels zu dieser
Stelle bewahrt 51).
Zum Schluss der Strophe heisst es:
"De vli.eten staen ...
Rontom u, ...
En oUren elck hun waten·at."
Hierzu kann Ovid in seinen Fasti I, 286 wieder beigesteucrt haben:
" ... tradiderat famulas iam ti bi Rhenus aquas ... " Dazu auch l\Iartial
IX, I: "dum grande famuli nomen adseret Rheni ... " Vom 'vVasserreichtum
des Rheins spricht Seneca in den l\aturae quaestiones
VI, 7, I.
Das Bild des wasserzuführenden Nebenflusses muss in der antiken
Literatur sehr beliebt gewesen sein. Claudius Aelianus in den Varia
historica lIl, I schreibt vom Peneios: "Mitten hindurch fliesst der
Peneus; in diesen ergiessen sich auch noch andere Flüsse uncl machen
SI) Beknopte Beschrijving, a.a.O., S. 54.
VONDELS "RI]NSTROOM" 167
ihn. indem sic ihm ihr Wasser zuführen, zu einem bedeutenden
Flusse." (2). Auson. Mos. 349 H. ähnlich.
Stro 8 zählt nun die einzelnen Nebenflüsse auf. Es sind l\Iain, Mosel,
Maas, Ruhr, Neckar und Lippe, also nur 6. Mit Ausnahme der Ruhr
sind es die der Antike hauptsächlich bekannten Nebenflüsse. Wie
die Ruhr werden Sieg, Wupper, Ahr und Erft in der Antike nicht
erwähnt 53).
Der Main (Tacitus, Germ. 28) wird als Sohn des Fichtelgebirges
bezeichnet.
Die Mosel nennt Vondel "apielbekränzt". Diese Bemerkung dürfte
aus dem Liber Ligurinus stammen, wo es heisst :
"vix Rheno minor hic, placidos dum permeat agros,
Frugibus et Pomis et dulci fertilis U\·a." 54)
Der dem Gedicht beigegebene Aufsatz im "Toaneel des Aerdrijcx"
führt diesen Vers an, von dort kann Vondel ihn haben. Das Beiwort
"apfelbekränzt" ist insofern auHällig, als die Masel heutzutage nicht
ihrer Äpfel wegen bekannt ist. Als gegensätzlich yergleiche man dazu
Venantius Fortunatus carminul11 47, 7: "an super uviferi Mosellae
obambulat amnem ... " Dazu wieder Horaz, carmina I, 7, 13/14.
Z. 3: "De l\Iaes, die met een myterkroon
Om d'eer met onzen Rijn wil vechten."
Caesar, De bello Gallico IV, IO. IS und Tacitus, annales Il, 6; XI,
20 erwähnen die Maas nicht als i\febenfluss sondern als Zwillingsstrom
des Rheins. Daher mögen dann die ersten Rivalitäten datieren.
Später wird Lüttich ein sehr angesehenes Bistum. " ... vidi Leodium,
insignem c1ero locum ... ", hatte schon Petrarca berichtet (5). Drayton
hatte gesagt: "the goodly Mose". "Das Edle Fluss- Perle" äussert sich
folgendermassen: "Nach diesem folgt die schöne Stadt Luick / oder
Lüttich / (worauf Vondel mit der myterkroon anspielt) ein grosser und
52) Nach Hellas, Ein Führer durch Griechenland, ed. G. v. Reutern, 2. Aufl.,
Mnchn 1942.
53) s. Pauly-Wissowa (Kroll-Witte-Mittelhaus) RE, Artikel Rhenus.
54) Liber Ligurinus, a.a.O., v. 38<)-390. P. Lehmann hält dieses Buch für eines
derjenigen des Mittelalters, das neu aufgelegt werden müsse.
55) Petrarca, a.a.O., I, 4, 5.
168 J. RL"LAND
berühmter Ort an der Maass fund ei ne Bischof fliche Stadt ! welche
eine Meile in ihrem Umbkreiss hält an l\'Ienge und Schönheit der
Kirchen Jwollen (112) etliche J dass ihres gleichen nit in Teutschland
zu finden" 56). Fast wörtlich auch ZeilIers "Itinerarium". Bei Sedulius
Scottius, carm. lI, LVIIII, 19 stand schon zu lesen:
.,?llosa, tuum specimen :\Iusis modulare canoris;
eeu Rhenus ce\ebra, Mosa, tuum specimen." 57)
Man sieht, dass Vondels Bemerkung von dem Zweikampf zwischen
Köln und Lüttich (Rhein und Maas) in der damaligen Zeit allgemein
anerkannt wurde.
Z. 5: "De H.oer, die t'hair met riet vertuit,"
Das Bild des bekränzten Stromgottes wird beschworen, glei rh Virgll,
Aeneis VIII, 34: "carbasus et crinis umbrosa tegebat harundo". Xhnlich
noch Aen. X, 205 und Drayton, Poly-Olbion XV, 141.
Z. 6: "De Kerker, met een riem van trossen."
Auch hierzu bietet "Das Edle Fluss-Perle" die entsprechende ParaIleIe,
in der besonders der Weinreichtum Heidelbergs hervorgehoben
wird 58). Auch Opitz, "Teutsche Poemata" Xr. 86 sagt: "Und deine
Fruchtbarkeit die schönste Trauben bringt". Ebenfalls auf Heide\berg
das Gedicht Nr. 146.
In Zeile Z. 9 heisst es daml:
"En duizent andren min van roem,"
Genau so narh Aufzählung mehrerer Nebenflüsse Ausonius, l\Iosella
372: " ... mille alii, prout quemque suus magis impetus purget."
Von den Nebenflüssen des Peneus schreibt Ovid. Met. I, S81:
" ... moxque amnes alii."
Und Goethe in seinem Flusslob "l\Iahomet":
"Bruder nimm die Brüder mit!
Kommt ihr alle!"
Dieses Verfahren der Addition ist aus den Priame1n der Spätantike
und des Mittelalters zur Genüge bekannt.
56) Das Edle Fluss-Perle, a.a.D., S. II I/II2.
57) Poetae latini aevi Carolini (MGH), Be!. lIl, 1 ed. L. Traube, Berlin 1896·
58) Das Edle Fluss-Perle, a.a.D., S. 58.
VONDELS "RIJNSTROOM" 169
Stro 9 spricht \"on den Eigenschaften der Schweizer, d:..; sich im
Gebirge, und der Holländer, die sich auf ihren Insein verteidigen
können.
z. 3 f. : "Ghij grijpt de ~ oortzee met uw armen,
Waerin het heldeneilant leit,
Daer Bato sich ter nederzette, ... "
Zu der insuIa Batavorum gibt es ei ne Stelle in Tacitus, annales 1I, 6
beginnend: "Nam Rhenus uno alveo ... und endend "donec Oceano
misceatur". Ähnlich auch Germania 29. Ovid, Met. XV, 624 spricht
von einer Insel im Tiber, auf der ein Sohn des Coronis (Aesculap)
zu den Priestern geseIIt worden sei 59).
Freherus 1I, 4 beruft sich 60), als er von der Pfalz bei Kaub spricht,
auf den Liber Ligurinus, wo es heisse: "Cuius erat tumido tellus
circumflua Rheno."
Z.8: "Uitheemsche beckenrelen plette."
Dieser Vers enthält eine Anspielung auf Psalm 67, 22:
"Ja, Gott wird den Kopf seiner Feinde zerschmettern,
den Haarschädel derer, die da fortfahren in ihrer Sünde."
(',Yerum tarnen Deus confringet capita ...... ,
verticem capiIIi perambulantium ... ")
Z. 9/10: "En dee gevoelen, dat de Rijn
Geschapen was om vry te zijn."
Hier wird ein topos berührt, der seit der Romantik ei ne überragende
Bedeutung erhalten sollte, die Freiheitdes Rheines oder der freie
Rhein. Vondel denkt dabei an eine Stelle aus Lucanus V, 245 61 ), wo
es heisst :
"libertas ultra Tigrim Rhenumque recl'ssit,
ac totiens nobis iugulo quaesita vagatur,
Germanum Scythicumque bonum, nec respicit ultra
Ausoniam, vellem, populis incognita nostris."
59) Zur insuia Batavorum vgl. noch: Cassius Dio S.t, 32, 2; Tacitus, Historia
4, 12.
60) M. Freherus, Originum Palatinarum, a.a.O.
61) V gl. hierzu: L. C. Michels, Bijdrage tot het onderzoek van Vondels werken,
Utrecht 1941.
17° J. RlJLAND
Vondel selbst hat cinen Teil der Stelle so übersetzt:
"De Vrijheid en haer zonne-schijn,
week over Tigris en de Rijn ... "
Der Anspruch auf die Freiheit, das gehört in das Bild der übernommenen
Herrschaft, geht nun über von Ausoniens Erde an Scythen und
Germanen. Aus diesem Gedanken heraus kann dann Hölderlin in der
Rhein-Ode schrei ben :
.. Die Stimme war's des edelsten der Ströme,
Des freigeborenen Rhein5 ... "
Str. IQ gibt ein idyllisches Bild des Rheins.
Z. I: " Ghy slinghert, als de Grieksche slangh, ... "
Ausonius, :',105. steht 285 f: " ... sinuosis flexibus errans."
Noch entsprechender hei sst es in Virgils Georgica J, 244:
"lllaxUlllus hic flexu sinuoso elabitur Anguis
ei rcum perque duas in morem fluminis Arctos, ... "
Auch in der "Beknopten Beschrijving" hei sst es noch S. 29: "Iangs
den kronkelende Rhijnstroom, over de vruchtbaare oevers ... " und bei
Gocthe wird ein Fluss "sehlangenwandelnd".
\Venn zu Beginn der Untersuchung gesagt worden war, Vondel
bezeichne die Farbe des Rheins als gelb, dann ist das nur cum grano
salis zu verstehen. Ein andcrmal, wie die folgende Zeile der Strophe
lehrt, ist die Farbe blau.
Z. 2: "lJ w blaeuwe krullen om de struicken"
Vom Tibergott hatte Virgil in der Aeneis VIII, 33 geschricben: "eum
tenuis glauco ve'abat amictu carbasus ... " ebenso Aen. VIII, 64: "caeruleus
Thybris, ... " Ovid in den 1letamorphosen, am Ende des XIII.
Buches, beschreibt die Verwandlung des Fischers Glaucus in einen
Meergott, wie der Bart grünschimmernd wird, die Arme blau und der
Fischschwanz weiss-silbrig werden. Das sind die Farbtöne, die neben
dem blond, dass allein der Tiberbeschreibung Virgils seine Bedeutung
verdankt, von Vondel verwendet werden.
Ausonius, Mos. 349 " ... tua glauca fluenta " ,
189/190 " ... cum glaucus opaco
respondet colli fluvius ... "
VONDELS "RI]NSTROOM" 171
Caeruleus i:>t in der Moselia 418 das Beiwort des Rheins. Angilbertus,
carmina dubia 41662) erwähnt die "vada caerulea Rheni".
Der Rest der Strophe birgt alle Elemente in sich, die ein Ort, ein
schöner Ort im antiken Sinne haben muss 63). Er spricht von grünen
Bergen, van Nebenflüssen, van Pflanzen, fruchtbaren Feldem, deren
Ränder der Rhein "beknabbert", rauhen Kanten, van Bergen, Hügeln
und Weinbergen. Im allgemeinen mag zu dieser Stelle Virgils Georgica
beigetragen haben, die auf jeder Seite Parallelen, Anklänge und topoi
zu dieser Strophe liefert. Auch wäre Ausonius, MoselIa 418-439 nicht
zu vergessen. Ein längeres Gespräch noch über Vorteile und Kachteile
des Rheins bringt Ermoldus Nigellus, In laudem Pippims
Regis 1 64 ).
Z. 718: "En schuurt zoo menigh \Tuchtbaer velt,
En knabbelt al'll de ruighe kanten",
korrespondiert ll1it Aeneis VIII, 63:
"Ego sum, pleno quam f1umine cemis
stringentem ripas et pinguia culta secantem"
Eine ähnliche Stelle gibt auch Ovir1 , Met. VIII, 583 f.
Stro I I.
Z. 1: "Al is u eene keel verzant' "
bezieht sich auf die Rheinmündung bei Katwijk a.Z. und ihre Versandung,
angedeutet bei Tacitus, annales II, 8, aufgenommen u.a. noch
in "Der edle Rhein-Strohm" 65) und in der "Ausführlichen & Grundrichtigen
Beschreibung dt·s ganzen Rheinstroms." 66)
Z.2: erwähnt ,,'t huis te Britten".
Gemeint ist laut G. A. :-.Jauta die Brittenburg, eine ehl'l11alige römische
Siedlung an eben diesell1 Rheinarll1.
62) Angilbertus, Glrmina dubia, Carolus Magnus et Leo Papa, V. 416. Poetae
latini aevi Carolini (MGH), Bd. I, ed. E. Duemmler, Berlin 1881.
63) Curtius, a.a.a., Kap. 10.
64) Poetae latini aevi Carolini, Bd. Il, ed. E. Duemmler, Berlin 1884.
65) Der edle Rhein-Strohm, a.a.O., S. 7/8.
66) Ausführliche und Grundrichtige Beschreibung des ganzen Rheinstroms,
Nürnberg 1686, S. 7.
172 J. RL'LAND
Z. 4, 5, 6 spie\en noch cinmal auf die "fo!'sa Drusiana" an.
Z. 7 f. bringt das Gegenteil der oben gezeigten Idylle. Sie schildert
den Rhein und sein Hochwasser, -das durch die :Macht des Regens
und des Schnees entsteht. Seneca in den 'Katuralis Quaestiones' lIl,
27, 8 gibt dazu eine längere Stelle:
"Flumina suapte natura vasta et tempestatibus rapta ah"eos re\inquunt.
Quid tu Rhodanum, quid putas Rhenum atque Danuvium, quibus
torrens et in canali suo cursus est, cum superfusi nO\"as sibi fecerunt
ri pas, ac scissa humo simul excessen' alwo ?Quanta cum praecipitatione
volvuntur, ubi per campestria fluens Rhenus, ne spatio quidem
languidus, sed latissimos velut per angustum aquas implet ?" Seneca
ist für Vondel hauptsächlich als Dramendichter wichtig geworden.
Sehr eindringliche Beschreibungen von der Gewalt des Wassers
geben Virgil, Georgica, I, 480 L und Ovid, Met. 274 L; I, 568 L
Stro 12 bringt nun den im Sinne einer Enkomiastik notwendigen
Schritt in den Kosmos. Vondel macht nämlich hier dem Leser klar,
dass das Sternbil-d "der Stram" nicht den Po67), nicht den ~il,
sondern den Rhein meine. Die Sterne des Sternbildes seien nichts
als die Fische im kristallenen \Vasser des Rheins. Der Streit um die
Vorherrschaft, der hier auf Enlen schon wichtig genug geworden ist,
geht am Himmcl weiter. Diesmal ist es vor allem der Po, -der dem
Rhein seinen Platz streitig machen möchte, entsprechend dem Virgil
Vers, Georgica, I, 482: "fluviorum rex Eridanus".
Der "Nijl, Egyptens luister" hat seine Vorrangstellung höchstwahrscheinlich
den Siegen Caesars zu verdanken, die Ovid in den
Metamorphosen XV, 745 f. aus Ägypten erzählt. Bei Properz IV,
4, 42 be-droht der ~il den Tiber. Der Kampf um die Vorherrschaft
zwischen Octavianus und Antonius ist zugleich auch der Kampf
zwischen Tiber und Ni!. Die Flüsse werden ja nicht nur Herrschern
verglichen, sondern haben ihr Gewicht vielfach von bedeutenden
Männern, Kaisern, Feldherren etc., die an ihren Ufern lebten oder
siegten. Für den Rhein sind das z.B. Caesar, Drusus, Konstantin und
im weiteren Sinne Kar! der Grosse, für den Nil wiederum Caesar und
67) Deutsche astronomische Karten bezeichnen das Sternbild "Eridanus-Fluss".
VONDELS "R1]NSTROOl\l" 173
Octavianus Augustus, für die Donau Marc Aurel und entsprechend
im späten Mittelalter das Haus Habsburg.
Auf den Fischreichtum des Rheins kommt Vondel zum ersten Male
in dieser Strophe zu sprechen, zwar nur metaphorisch aber deutlich
genug.
Plinius d. Ä. in seiner naturalis historia erwähnt einige Male Fische
im Rhein (IX, 44; IX, 63). Venantius Fortunatus in seinem carnlen
VII, 4, 5/6 und Cassiodor in den Varia XII, 4 sprechen von Fischen
im Rhein. Eine ausführIiche Aufzählung der vorkommenden Fischarten
in der l\IoseI gibt Ausonius MoselIa 77-149, gemäss dem feststellenden
Vers Virgils, Ed. VI, 76: "fluvios dum piscis amabit ... ".
Freherus in den "Origines Palatinae" opfert den Fischen im Rhein
noch einen grösseren Abschnitt und zählt vor allem Salm, Lachs und
Stör auf 68). Michael Drayton spricht von "a thousand Fishers", die
alle auf der Themse ihr Brot verdienen wollen 69).
Um den Fischreichtum erkennen zu lassen, muss ein Fluss durchsichtig
sein. Der vordem gelbe, bzw. blauc und grüne Rhein wird nun
zum "onbevleckten kristallijn." Bei Virgil, Aeneis, VII, 759 ist der
Furinus kristallen, "vitrea te Fucinus unda", und in der Georgica
IV, 350 der Sitz der Nymphen. Ovid, Met. V, 48 erkennt dem
Gauges das Beiwort kristallen zu. Auch bei Ausonius finden sich
die kristallenen Wasser, Mos. 194/195:
"tota natant crispis iuge motibus, et tremit absens
Pampinus, et vitreis vindemi turget in undis."
M. Drayton schreibt dann: "When as your crystall wasts you dosely
doe enfold." Die Themse ist ihm "the crystall Thamis" 70).
W enn man im durchsichtigen Wasser den Fischreichtum bemerkt,
erscheinen die Fischleiber silbern. (Die silbernen Wellen sind eine
sehr beliebte Metapher. Z.B. Statius, Silvae I, 3, 48; I, 5, 49.) Das
sagt Vondel, das sagt Spenser, Faerie Queene I, Cant. 9, 4:
68) Freherus, a.a.O., S. 92 H.
69) M. Drayton, a.a.O., S. 324-
70) M. Drayton, a.a.O., XV, 101/102; S. 324.
174 J. RVLAND
"From whence the River Dee as silver cleene
His tumbling billows rols with gentIe rore." 71).
Darauf zielt auch noch der Diclhelm, wenn er dem Rhein "von Natur
ein klares Wasser" zubilligt 72). So wird man es sehen müssen, wenn
Vondel in seiner Strophe schreibt:
Wiens visschen ..... .
Als starren dolen, hier en daer;"
Dieses Bild bringt Tscherning in seiner "Schatzkammer" unter der
Rubrik Sterne 73). Unter Berufung auf Opitz, part. 2, p. 376/377
hei sst es: .. Wer sind die fische doch so in den lüfften stehn."
Stro 13. In dieser Strophe erst beginnt der Leser zu bemerken, dass
dieses grossartige Gedicht nicht eigentIich als Lob des Rheins allein
gedacht ist, sondern ein Gelegenheitsgedic'ht in dem Sinne des Wortes
ist. wie er bis zur Goethezeit galt. Es ist eine Huldigung an den
Freiherrn von Vianen, die hier zum erstenmal anklingt. Die erste
Zeile bringt den Anruf der Götter, bzw. Göttinnen oder auch göttlichen
Wesen des Stroms.
,,0 zuivre en blancke Rijnmeennin."
:-.Jun ja, wenn Martial den Rhein als den Vater der Flüsse und Nymphen
begrei ft und begrüsst, ist diese Verbindung durch die Antike
bereits geadelt. Alle Flüsse galten der Antike als Wohnsitz verschiedener
Gottheiten. In der Aeneis VIII, 70 ff. schildert Virgil die Rede
Aeneas' an die Gottheiten des Tibers, beginnend:
"Nymphae, Laurentes nymphae, genus amnibus undest,
tuque, 0 Thybri tuo genitor cum flumine sancto."
Horaz, carmina IV, 7, 5 f. spricht von Flussnymphen, Ovid in den
Metamorphosen auf fast jeder Seite. Ausonius MoselIa 431: "dives
aquis, dives Nymphis ... " sind Rhein und Moscl nach ihrer Vereinigung
bei Koblenz. M. Drayton erzählt von der Themse, dass in ihr
71) Ed. Spenser, The Poetical Works, ed. Smith, De Selincourt, Oxford
(1950).
72) Dielhelm, a.a.O., S. 5/6.
73) Tscherning, a.a.O., S. 301.
VONDELS "RI]NSTROOM" 175
"A thousand Nymphes" spielten. Am Rhein spricht K. eeltis von
Nymphen, als er den Lurleifelsen erwähnt, an dem er vorbeigefahren.
Damit sind die Echonymphen gemeint, nach denen der Berg den
Namen hat.
"Sed cum perventurn est obliquae ad cornua vallis,
Quam rapidis vortex saevaque syrtis habet,
Voxque repercussis specibus relevabit ab altis,
Fertur silvicolas quos habitasse deos" 74).
Mit der Aufklärung fallen die Hinweise auf die Nymphen in den einzelnen
Werken fa st ganz weg. Wenn G. A. Nauta sich im Kommcntar
zu dieser Strophe auf keine andere Nymphe als auf die Lorelei
beruft, dann ist er gerade damit im Irrtum. Sie und mit ihr der
Kranz der Rheintöchter etc. sind oh nc Zwei fel einc Fortsetzung der
antiken Tradition, aber eine sehr späte, die erst mit der Romantik einsetzt.
(Für die "Lorelay" ist Brentano der Schöpfer gewesen.)
Dass dicse Strophe mit der Anrufung der Nymphe beginnt, ist eine
Nachahmung Virgils, Ed. VII, 21:
"Nymphae, noster amor, Libethrides, aut mihi carmen
...... concedite."
Die Libethriden sind Quellnymphen am Helikon und dieser ist der
Berg der Musen.
Z. 3 f.: "Ghy helpt veel zielen aen gewin,
En menigh Graef aen eeretitlen,
En landen ac::n een hooghen naem."
Vondel spielt hier darauf an, dass manches Fürstentum und manche
Grafschaft am Rhein vom Strom den Namen hatten, z.E. die Pfalzgraf
schaft bei Rhein. Freherus in seinen "Origines" betont sehr stark
die Wichtigkeit der Verbindung von Strom und Würde des Hauses.
Dass auf grund der Religion die Pflatz eine bcsondere Bedeutung für
die Niederlande hatte, sei am Rande vermerkt. Berühmte Männer, z.B.
Opitz, wanderten zwischen den beiden Ländern hin und her.
Stro 14 spricht nun von einzelnen Punkten am Rhein, die ausdem
74) Zitiert nach: E. BeutIer, Die Dichtungen von der Lorelay, Essays urn
Goethe, Bd. 1I, Wiesbaden (1947), S. 350.
176 J. RULAND
einen oder anderen Grunde die Auimerksamkeit des Dichters auf sich
gezogen haben.
Z. 2 erwähnt "bisschoppelijcke torens."
Es werden die rheinischen Bischofsstädte gemeint sein, Basel,
Strassburg, Speyer, l\Iainz und vor allem aber Köln, die Geburtsstadt
des Dichters, deren Reichtum er oft betont hat. (Olyftack aan Gustaaf
Adolf und l\Iaeg'hden). Die Türl11e der Stadt sind erwähnt il11 Liber
Ligurinus I, 395, in J. Haselbergs "Lobgedicht auf die Stadt Köln",
und bei M. Zei lier hei sst es lakonisch: ... hat jctzt 83 Thürn." 75).
Selbst bei Goethe sind il11 ,)\Iahomet" "der 1'ürl11e Flal11l11engipfel"
erwähnt, die ZUI11 Bilde des Flusses gehören.
Z. 4 spricht von "zilne horens" des Rheins, womit Vondel auf das
feststehende Attribut des Stroms anspielt: "Rhenus Bicornis." ürheber
dieser Bezeichnung ist Virgil, der in der Aeneis VIII, 726 den
Rhein ZUI11 erstenl11al so bezeichnet: "Morini Rhenusque bicornis ... "
Der Servius Kommentar zu Virgil erläutert diese Stelle:
",Rhenus Bicornis' quia per duos ah'eos fluit; per unUI11, qua Romanum
imperium est, per alterum, qua interluit barbaros, ubi iam
Vahal dicitur et facit insulam." Das vVort bicornis ist mehrfach überliefert,
z.n. aus einem Panegyricus auf Constantin, aus einel11 Panegyricus
auf Gratian von Syl11machus und auch Ausonius, MoselIa 437 76).
Andere sind Hieronymus, praefatio libri 18 cOl11l11entarii in Isaiam,
LXVI, 20, 824; Hegesipp, libri de bello Iudaico versio latina, lib.
11, 9, I und die cosmographia des Iulius Honorius. A. § 22, p. 37, 7
u.a. Sedulius Scottius erwähnt 1I, 3 und VI, 9110; VIII, 29; XII,
19/20 den Rhenus Bicornis 77).
Münzen und Gedenksteine des Deus Rhenus lassen erkennen, dass
die silbernen Hörner wichtige Zeichen des Rheingottes waren. Vom
Rhein als Gott sprechen aber auch Properz, V. 10, 39 und Ovid,
Epistolae ex Ponto lIl, 4, 107. Silbern sind die Hörner wdhl deshalb,
75) Itinerarium Germaniae, a.a.O., S. 463.
76) Zitiert und angeführt nach A. Riese, a.a.O., XIII, 134.
77) Sedulius Scottius, Ad Hartgarium Episcopum. (1I, 3; VI, 9110). Ad
Karolum (VIII, 29; XII, 19/20) in Poetae latini aevi Carolini (MGH), Bd.
lIl, 1 ed. L. Traube, Berlin 1896.
VONDELS "RI]l\:STROO\l" T77
weil es zu den Ehrentiteln der Flüsse gehörte, Gold ader Silber mitzuführen.
Vam Tagus z.B. erzählt Ovid, Met. Il, 251, dass er Gold
mitführte, vam Argens (Argenteus) in Südf rankreich spricht Plini us,
nat. III, 35. Die Stelle bei Vondel gewinnt jedoch eine doppelte Bedeutung,
wenn man damit Caesar, De bello Gallico VI, 28, 6 vergleicht,
wo dieser berichtet, die Germanen versilberten die Hörner
ihrer Auerochsen und benützten sie als Trinkhörner.
Aber auch andere Flüsse haben Hörner, d.h. ei ne bestimmte Anzahl
Mündungen ader Arme. Ovid, Met. Il, 256 bezeichnet den Nil als
siebenströmig, den Granicus Met. XI, 763,genau wie den Rhein, als
bicorni's. Ausonius nennt, MoselIa 469, gar die Mosel ,corniger'. Die
beiden Hörner des Rheins treten noch spät in der Literatur auf, in
der "Beknopten Beschrijving" z.B., wo sie aber merkwürdigerweise
van den beiden Quellflüssen abgeleitet werden 78).
Z. 7 f. werden die ersten beiden Städte genannt, Köln und Basel:
"Of huppele op mijn Keulsche kaei
Of koom door Bazel afghevaren,
Daer ghy Erasmus grafstee kust,
En wenscht het wijs gebeente rust."
Die erste dieser vier Zeilen gibt einen kurzen Einblick in die J ugend
des Dichters am Kölner Ufer 79). Die Liebe zu seiner Heimatstadt
deckt sich mit der allgemeinen Ansicht, die in Köln eine der wichtigsten
Städte des Abendlandes sah.
Sedulius Scottius, carm. Il, LXXVI, 7 sprach van "mater Colonia".
Der Liber Ligurinus nannte sie die erste Stadt am Rhein 80). lm
"Carmen de laude Colonie" steht der kölnische Magistrat über dem
römischen, die Weisheit über der Athens, die Universität über der
van Paris und der Reichtum über dem Venedigs 81). Koelhoffs
78) Beknopte Beschrijving, a.a.O., S. 3.
79) VgI. dazu. J. J. Merlo, J. v. d. Vondel und sein Geburtshaus zur "Viole"
in Köln, Ann. d. hist. Ver. f. d. Niederrh., 1871.
80) Poetae latini aevi Carolini (MGH), Bd. III, I ed. L. Traube, Berlin 1896.
Liber Ligurinus, a.a.O., I, 402.
81) H. Loersch, Das carmen de laude Colonie des AnIon Liber, Monatsschrift
f. rhein. westf. Geschichtsforschg. u. Alterturnskunde, I. Jgg. I. U. 2. Heft,
Bonn 1875.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 12
178 J. RULAND
Chronik lobt Köln wegen seiner Hl'iligkeit und Scaliger nennt Köln
"regina Rheni", welcher Vers denn auch in dem Begleitaufsatz zu dem
G(·dicht Vondels gebracht wurde. Das sind nur einige Proben der allgemeinen
Verehrung, deren sich Köln erfreuen durf te. Heines bekannte
Verse auf das "grosse, heili·ge Köln" sind die Summe des der
Romantik zugänglichen Wissens darum.
Die zweite Stadt ist Basel, die Ruhestätte des verehrten Desiderius
Erasmus von Rotterdam, des Urbildes humanistischer Gelehrsamkeit.
Die Stelle in Vondels Gedicht ist eine unmittelbare Entlehnung der
Stelle aus Vi~gils Aenl'is VI, 873, wo es heisst :
" ... vel quae, Tiberine, videbis
funera, cum tumulum praetl'r1abere recentem!"
Das Grabmal des Erasmus spieIt noch eine Rolle im "edlen RheinStrohm",
in der "Beknopten Beschrijving", in dessen Schlussgedicht
es wörtlich anklillgend an Vondel heist: "Basel, ...... waar de groote
Erasmus rust" und sogar noch im Dielhelm 82).
Stro 15 fährt in der Aufzählung der Orte am Rhein fort. Die ersten
vier Zeilen der Strophe geIten Speier und dem dortigen Reichskammergericht,
von 1513-1689 in Speier.
Z. I f: "Hl't zy ghy 's Keizers vierschaer schaeft
Te Spier, dat zwart van pleiters grimmelt, "
In diesen beiden Zeikn kann eine Anspie1ung auf Horaz enthalten
sein, carmina IV, 2, 42-44. wo steht:
"Publicum ludum super inpetrato
Fortis Augusti reditu forumque
Litibus orbum."
Diese Stelle hat nämlich Vondel in seiner Prosaübersetzung \'on
Horaz so übersetzt: " ... en de vierschaer, die van pleiten viert. .. "
Die Übereinstimmung hier keizer, dort Augustus, hier vil'rschaer
und pleiten, dort vierschaar und pleiters ist augenfällig. Auf Grund
seines Gewichts für das staatliche Leben ist Speier in der Literatur
oft erwähnt. Im "edlen Rhein-Strohm'; in ZeilIers Itinerarium ist
ihm ein Vers von Nicolaus Reusnerus gewidmet:
82) Der edIe Rhein-Strohm, a.a.D., S. 28; Beknopte Beschrijving, a.a.O., S. II
U. S. 5~; DieIheIm, a.a.O., S. 211/212.
VONDELS "RljNSTROOl\l"
"Imperii si Spira forum si Curia sacri,
Orbis et oraclum, iustitiae domus,
Fortunata sat urbs, sat felix, sataque beata ('s,
Legiferae Cereris Eunomiaeque parens."
179
In der "Beknopten Beschrijving" gelten dem ehemaligen Gericht noch
10 Seiten, in der "Edlen Fluss-PerIe" ebenfalls. Auch der Blaeusche
Begleitaufsatz geht mit mehreren Zeilen auf das Kammergericht
ein 83).
Z. 5 lautet dann, man kann sagen merkwürdigerweise: "Het zy ghy
brult in't Bingher loch."
Weder in einer Dichtung des Altertums, noch in einer Dichtung oder
TIeschreibung des Mittelalters wird ,das Bingerloch besonders erwähnt.
Alle bisher aufgeführten TIeschreibungen und Quellen zur Topographie
des Rheins, mit Ausnahme der "Beknopten Beschrijving" und
des "Dielhe1m', nennen das TIingerloch nicht. Die "Beknopte Beschrijving'
allerdings bringt S. 33 einen längeren Passus und der "Dielhelm"
beschäftigt sich mit diesem Punk te des Rheins auch ausführIicher
84). Damit ist die Aufzählung der Orte am Rhein beendet. Der
folgende Ort Vianen in Strophe 17 gilt dem Empfänger des Gedichts.
Bei der Wahl wird auffallen, dass Vondel nur solche Orte nennt,
die unmittelbar mit Holland zu tun haben. Köln, seine Geburtsstadt
und gros ser Handelsplatz nach den Niederlanden, wurde von Scaliger
als auf niederländischem Boden liegend angesprochen:
" ... habitat Germania. terra est
Belgica ... 85)"
Basel i~t Holland verbunden als Wohn- und Sterbeort des Erasmus
und Speier, de iure damals noch verbindlich für die Niederlande als Sitz
des Reichskammergerichtes. Basel und Köln werden übrigens auch im
Liber Ligurinus I, 403 ff. miteinander verglichen. In etwa spielt auch
das Bingerloch für Holland eine Rolle, wie noch aus einem Heft
8.Ü Der edle Rhein-Strohm, a.a.O., S. 40; Itinerarium Germaniae, a.a.O., S. 222;
Beknopte Beschrijving, a.a.O., S. 17/18; Das Edle Fluss-Perle, a.a.O., S. 54/56.
84) Dielhelm, a.a.O., S. 585 f.
85) Den Vers auf Köln von J. c. Scaliger führt auch das Itinerarium an,
S. 465.
ISo J. RULAND
"Onze Aarde", 2. Jgg. Nr. 6, Amsterdam Juni 1929 zu entnehmen
ist, das ganz dem Rhein gewidmet ist. Darin gilt noch ein eigener
Aufsatz dem Bingerloch.
Andere grosse und bedeutende Orte am Rhein sind gar nicht erwähnt,
z.B. Strassburg, das silberne, Mannheim, ~Iainz, das goldene.
Koblenz, Bonn und andere. Der Blaeusche Begleitaufsatz jedoch hat
alle diese Orte erwähnt. Merkwürdig ist auch, dass das Bingerloch
von Vondel angeführt wird und nicht der Rheinfall bei Schaffhausen,
obgleich dieser den wilden Charakter des Rheins vielmehr betonen
dürfte.
Z. 6-8 der gleichen Strophe geIten noch einmal dem Weinlieferanten
der Niederlande. In den "Rerum Germanicarum scriptores" hält der
Überarbeiter B. Struvius dem Papste Aeneas Sih'io vor, er habe bei
seiner Beschreibung Deutschlands die beiden Ufer des Rheins von der
QueUe bis Köln vergessen : .,Ubi terra uberi gleba referta, frumenti,
tritici, et multorum fructuum fecundissima, vino adeo exuberat, ut
cunctaque interranea Germania diam inferior, et toteis pene occidentalis
Septentrio Rhenensi vina se rficiat" 86). Frehcrus, Orig. Palat.
1I, beginnt p. 88 ff. ein neues KapiteI: "Alia Rhcni Decora. Vinum
Rhenanum." Von der Macht des Rheinweins spricht auch Shakcspeare.
Merchant of Venice, I, 2, 104; HamIet, 1,4, IQ und HamIet, V, I, 196.
Opitz in der Übersetzung von D. Heinsius' Hymnus zu Ehren Bacchus
87), sagt 50 vom Wein:
"lch meine dass du seyst geboren an dem Rein;
Da kömpt das edle Nass nach Dordrecht abgefahren,
Das Niederland erfrewt: ... "
Bei Vondel hiess es: "Of NeerIant drenckt met volle vaten, ... "
Freherus 88) hatte, etwas übertreibend, festgestellt: "Etsi autem
toto domino Rheni tractu, a fonte primo ad Ubios usque, optimi et generosissimi
vini ingens Dei beneficio sit proventus, quantus usquam in
orbe exculto reperitur."
86) Marq. Freherus, Rerum Germanicarum Scriptores, recogn. B. Struvius,
Tom. 11, Strassburg 1716, p. 134.
87) M. Opitz, a.a.O., S. 201.
88) M. Freherus, a.a.O., S. 90.
VONDELS "RI]NSTROOM" 181
Klopstock widmet 1753 ei ne ganze Ode dem "Rheinwein" und wenig
später heisst es im "Rheinweinlied" des Matthias Claudius, an Freherus
anklingend:
"In ganz Europia, ihr Herren Zecher!
!st solch ein Wein nicht mehr."
Die beiden letzten Zeilen der Strophe kchren noch cinmal zum
Schreiber zurück:
"Uw vocht bestelt mijn veder inckt,
Tot datze in zee met u verdrinckt."
~cr Rhein muss also sowohl Papier schaffen als auch die Tinte dazu.
Wie sehr Vondel mit ·diesen Bildern in der grossen Tradition steht,
darüber kann man sich im Kapitel 16 des Buchs von Curtius informieren
89).
Stro 16 wird sozusagen hochpolitisch, denn Vondel kennzeichnet mit
wenigen Worten den deutschen Zustand, "KerckghesChil en haet van
Heeren" und wünscht, ein "Verlosser" möge das Reich von des
Reiches Plage 'säubern und die süssen und gesunden U fer des Rheins
reinfegen.
Wandalbert von Prüm im Horologium, December, Z. 365 spricht
von: "Dulcia ... lito ra Hreni ... ", was an Vir·gil, Georgica IV, 563
anklingt.
Vondel scheut vor der Gegenwart nicht zurück, was er oft genug,
oh ne Rücksicht auf persönlichen Vorteil bezeugt hat. Obgleich er somit
aus der antiken Tradition heraustritt, tritt er gleich in eine neue ein.
Es ist diejenige, die gekennzeichnet ist mit Namen wie Wimpfeling,
M urner etc. 90).
Von den dichtenden Zeitgenossen Vondels wäre Hans Assmann
von Abschatz zu erwähnen, der ebenfalls in seinem Rheingedicht das
Bild der Schlangen gebraucht, welche die U fer des Rheins vergiften.
Obgleich O. Walzel in dem zitierten Aufsatz 91) den Beginn des
Rheins als politisches Thema ausschliesslich der Romantik zugeste-
89) Curtius, a.a.O., S. 306 H.
90) Jacobi Wimpfeiingii Germania et Thomae Murneri Germania nova, ed.
e. Schmidt, Strassburg 1874.
91) O. Walzei, a.a.O.
182 ]. RULAND
hen will, sieht es nicht 50 aus. Immerhin war der Fluss den Römern
schon ein Politikurn. Damals waren es die Römer und Germanen, die
sich urn den Besitz stritten, später Franzosen und Deutsche. Der
Strom ist dabei immer das Symbol.
Stro 17 U. 18 bringen die Wendung ins Persönliche, indem nämlich
der Dichter als den "Verlosser" den erwarteten Sohn des Herrn von
Brederode ansieht. Er 5011 die Vorzü'ge des Geschlechtes vereinigcn
und nicht nur der Stammhalter des Geschlechtes werden, der Herr
von Brederode hatte bis dahin nur Töchter, sondern auch die Ehre
des Landes wahn:n. Das Geschlec'ht war ne~n uem des Statthalters
das älteste des Landes. Leider starb mit dem \'on Vondel erwarteten
Stammhalter das Geschlecht aus.
Sehr schön und feinsinnig greift Vondel in diesen beiden Strophen
nach der Antike zurück. Diese Strophen sind ein Wiegengesang, und
der Rhein soU wiegen. "In der heUenischen Mythographie erscheinen
immer wieder Flüsse als Väter bezw. Ahnherren von Heroen", 50
berichtet bündig ein modernes Lexikon 92). Beweis dessen sind z. B.
Homer, llias XX, 7 f. XXIII, 144 f.
Eine bcrühmte Stelle ähnlicher Art, und Vondel mag sie gewiss vorgeschwebt
haben, ist Virgils \'ierte Ecloge. Da heisst es: Z. 23 "ipsa
tibi blandos fundent cunabula flon:s."
Und Aeneis 111, 1041105:
"Creta Jovis magni medio iacet insuia ponto
mons Idaeus ubi et gentis cunabula nostrae."
Bei Claudianus, carmina min. 25, 69: "cunabula prima pue11ae Danu-
. " VIUS ...
In Goethes "Mahomet" wird der Fluss selbst zum Fürsten, den das
Geschlecht seiner l'\ebenf1üsse emporträgt.
Mit dieser Metapher des wiegenden Flusses hat Vondel eine sehr
schöne Anknüpfung an Str. 9 (in der Mitte des Gedichts) gdunden,
wo der Rhein schon einmal den Heldensohn "Bato" gewiegt hatte.
Damit sei der Gang durch das Gedicht als solches beendet. Zwar
mag der eine oder andere Punkt unberücksichtigt geblieben sein, die
hervortretenden Merkmale jedoch sind beachtet worden.
92) H. Hunger, Lexikon der griech. U. rörn. Mythologie, Wien 1953·
VONDELS "RI]NSTROOM" 183
AUSWERTUNG
Zunächst mag den Leser die Menge der Anspielungen und Anlehnungen,
die Übernahme von Bildern und topoi befremden. Man
muss sich jedoch einmal den Aufbau des Gedichtes vor Augen führen,
urn zu sehen, dass sie aUe ihren Platz und somit auch ihre Berechtigung
haben. Zwar sagte R. A. Schröder, das Gedicht sei mit impro\"isierender
Hand hingeworfen, aber das stimmt nicht ganz.
Aufbau. 18 Strophen hatdas Gedicht. Die I. gilt dem Anruf des
Dichters und dem Ursprung des l{heins, ist also zum Teil dem geographischen
Ver!auf des Stroms gewidmet. Dann folgen 4 Strophen,
gespickt mit historisc'hen Anspielungen auf Caesar, Drusus, Konstantin,
Christus, Attila, St. lJrsula und Kar! den Grossen. Darauf folgen
wieder zwei Strophen, in denen sich abermals der Dichter einschaItet
und den Blick des Lesers zum Himmel wendet. Die folgenden Strophen
geiten einer topographisch-geographischen Beschreibung des
Rheins. Die N ebenf1üsse werden aufgezählt, die Länder an QueUe
und Mündung, der Lauf in geologischer Hinsicht und die Mündung
selbst, wobei sich hier die Geschichte etwas einmischt. Die nächste
Strophe, die 12., bringt den Vergleich mit,dem Sternbild "der .Fluss".
Die nächsten vier Strophen könnte man politisch-historische nennen.
Vondel zählt die Stände auf, die innerhalb des Stromgebietes ihre
Wirkungskreise haben, zuerst die Grafen und Ritter, dann die gei stlichen
Fürsten bzw. ihre Residenzen Köln und Lüttich, dann den
Kaiser und "sein" Gericht, da'S Reichskammergeric'ht und zum Schluss
das Reich se1bst. Die letzten zwei Strophen enthalten die eigentliche
Widmung an das Geschlecht der Brederode und greifen anspielend
zurück auf Strophe 9, auf Bato, den Stamnwater der Bataver. Somit
ergibt sich in Zahlen ausgedrückt und in ein Schema gebracht folgender
Bau des Gedichts:
4 2 4 I 4 2
Das verrät doch Planung ader zumindest ein tief sitzendes Gefühl
für Mass und kunstvolles Bauen. Die ganze Zeit verrät es, weshalb
wir auch, trotz gegenteiliger ü rteile, Vondel eher der Renaissance
I
I84 J. RULAND
als dem I3arock zuordnen möchten. Aber dazu kann ein Gedicht allein
nicht den Masstab geben, höchstens einen Hinweis.
Vondels Rlzeinsicht. Wie sieht nun Vomkl den Rhein? Der Strom
bildet fürden Dichter, wie für die ganze Zeit, ti ne der wichtigsten
Kulturlandschaften der ErGe. Man geniesst, wie \V. Flemming sagt,
"allgemein den Triumph des l\lenschenwillens über die blosse l'\atur
in solcher Überschau" 93). Bei dieser Gelegenheit kann man feststellen,
dass Vondel das ganze Panorama wcniger räumlich als historisch
sieht. Oder, der Raum ist vonder Geschichte und Zeitgeschichte so
durchtränkt, dass er in sie aufgeht. Das ist allerdings nichts Ausserordentliches,
denn es lässt sich in der Rheinpoesie verfolgen bis zu den
Zeiten, da die Naturanschauung eines Rousseau den B1ick ändert. Erst
mit Goethe, Hölderlin etc. wandelt sich in der deutschen Dichtung
der Blick auf den Rhein. jetzt lTst tri tt mehr das Naturerlebnis nach
vorne, während es bis dahin das Geschichtserlebnis war. Diejenigen
Züge reiner I\"aturbeschreibung, die Vondels Gedicht hat, z.E. Str. 10,
sind als 'ganz selbstwrständlich in die grosse Schau eingereiht. Es
sind deren eine ganze Menge, die sich in Beiwörtern und anderswie
zeigen. Dcmentsprechend zerfällt das Gedicht mit seinen Anspie1ungen,
Wendungen und topoi in zwei grosse Gruppen. In der einen Gruppe
herrschen die historischen Reminiszenzen vor:
Strophe 2 der Hercynische Wald und Aufbruch Konstantins,
Strophe 3 Christentum am Rhein, Caesars Rheinbrücke, die 50 Kastelle
des Drusus,
Strophe 4 Attila und St. Ursula mit den ]ungfrauen,
Strophe 5 Karl der Grosse, das "Reichsjuwel",
Strophe 9 die Schweizer in den Bergen und die Niederländer auf
ihren Insein,
Strophe I I die "fossa Drusiana",
Strophe 13 die Herren auf beiden Seiten des Rheins,
Strophe 14 die Bischöfe und ihre Städte, dazu das Grabmal des
Erasmus in Basel,
93) W. Flemming, Der Wandel des dt. Naturgefühls vom 15. zum 18. Jhdt.,
Halle 1931, S. 55.
VONDELS "RI]NSTROOM" 18.5
Strophe 15 Speier und das Reichskammergericht.
Das sind historische Einmaligkeiten. die es nur am Rhein geben
kann. Daneben liegen nun die Eigenschaften, die der Rhein mit allen
anderen Flüssen und Strömen teilen kann. Urn ihn seiner Grösse
gemäss herauszustellen, wird der Rhein in ein rhetorisches Gewand gekleidet,
wobei es dem Dichter darauf ankommt, möglichst viele Vorzüge
in dieses Gewand zu sticken.
So ist also der Rhein:
1. ein erhabener Gegenstand (Unsagbarkeitstopos), seine Quelle ist
nicht "ganz sicher" (Str. I).
2. Er hat dem Tiber die Vorherrschaft abgerungen, der sich nun
vor ihm neigen muss (Str. 2).
3. Er ist der Strom einer frühchristianisierten Kulturlandschaft.
Seine Städte gehen z.T. auf römische Gründungen zurück. Seine Ufer
sind fröhlich (Str. 3).
4. Er hat Kämpfe an seinen Ufern gesehen, dass Leichen in seinem
Strom schwammen und das Blut der Erschlagenen seine Wasser
färbte (Str. 4).
5. Er ist Müller, Städtebauer, Schiffeträger, Reichsgrenze, Fährmann,
Ufernager, Papiermacher, der dem Dichter den Stoff sowohl
für die Dichtung als auch für die Niederschrift liefert. Er ist also
Gegenstand des Flusslobs und führt zum Buchlob hin (Str. 6).
6. Er gleicht einem Regenbogen, darin die blaue, purpurrote und
weisse Traube seines Weines jeweils eine Farbe abgibt. N ebenflüsse
geoen ihm ihr \Vasser, darum ist er wasserreich. Str. 7.
7. Die Nebenflüsse werden aufgezählt, aber daneben gibt es noch
tausend andere, die nicht aufgezählt werden können (Str. 8).
8. Er ist geschaffen, urn frei zu sein, wie dies Holland und die
Schweiz bewiesen haben (Str. 9).
9. Er schlingert wie eine Schlange, er ist blau, seine Berge grün,
cr scheuert die fruchtbaren Felder (Str. IO).
IO. Nach ihm ist das Gestirn zu bezeichnen, nicht nach Po und Ni!.
Er ist fischreich, sein Wasser kristalIklar, er ist ein Lustort (Str. 12).
I!. Aber der Rhein kann auch Hochwasser führen (Str. 11).
186 J. RULAND
12. Er ist der Sitz von Wassernymphen und der Fluss berühmter
Städte (Str. 13).
13. Er ist der van der Antike besungene R'henus Bicornis, d.h. er
hat ein Mündungsddta. Er führt Edelmetall und berührt die Grabstätte
berühmter Männer (Str. 14).
14. Er brülIt im Bingerloch, d.h. er hat Schnellen zu überwinden.
Er ist der Strom des Weins und besorgt dem Dichter Tinte (Str. IS).
15. Er ist auch Zeuge van Rader und Streit (Str. 16).
16. Er trägt zum Fürstenlob bei, denn von seinen Ufern solI ein
erwünschter Held erstehen, der diesem Streit und Hader ein Ende
macht (Str. 17).
17, Ja, cr selbst solI dicsen Erlöser wiegen (Str. 18).
Dazu kämen noch mehrere Eigenschaften, auf die hier z.T. nicht
eingegangen worden ist, oder die der Dichter nicht erwähnt hat. So
ist der Rhein schäumend (spumans) brausend, ()(Ier auch wild (ferox).
Er leidet unter dem Fuss der überschreitenden Barbaren. (Claudianus,
De Mallii Theodori consolatu, 17) An seinem Ufer stehen noch
andere Städte als die oben erwähnten. Eine FormeI, die bei Paulus
Diaconus mehrmals auftritt, ist diese:
"Crede, prius Rhenus rursum COllyertet ad Alpes
Et Liger ct Rodanus ... ",
ehc mcine Licbe dich verliesse. Ähnlich findet sie sich auch bei Friedrich
yon Hausen und Hiltbolt van Swangau 94). Ein anderer Wunsch
möchte viele Flüssc zum Lob ei nes bedeutenden Mannes vereinigen,
z.B. Theodulfus, Ad Carolum regem 95). Ovid in den Metamorphosen,
I, 568-576 entwickelt das Lob des Tempe-Tals, wobei dem Peneios
cinigc Eigenschaiten zugesprochen werden, welche in jedes Flusslob
aufgenommen werden können. So fliesst der Peneios z.B. wie ÖI, so
sanft, seine U fer liegen durch die Bäume im Schatten, sodass er im
Kühlen befahren werden kann. Goethe und Hölderlin haben teilweise
auf dicse Merkmale zurückgegriffen. Oft ist auch das Bild der Bibel
94) Poetae latini aevi Carolini (MGH), Bd. I, ed. E. Duemmler, Berlin 1881.
Bartsch-Golther, Deutsche Liederdichter des 12. bis 14. Jhdt., 4. Aufl., Berlin
1906, S. 31, S. 97.
95) Poetae latini etc., Bd. I.
VONDELS "RI]NSTROOM" 187
anzufimh:n, wo die Macht des aus dem Felsen springenden Wassers
Städte und Kulturen ent st eh en lässt. Auch diese Punkte wurden durch
Goethe und Hölderlin berücksichtigt.
Ovid in den Epistolae ex Ponto lIl, 4, 107 nennt den Rhein "squalidus",
was freilich nicht in ein Flusslob gehört. Ausonius, ~Iosella I,
bezeichnet die Nahe als "nebulosus".
Vondel hat zu seinem Flusslob folgerichtig fast nur die Werte verwendet,
die auf der positiven Seite der Werteskala stehen. Es lässt
sich, wenn die Werte Vondels in die rechte Reihenfolge gebracht
würden, eine Schönheits - und \\'erteskala aufstellen, die auch \"Cm
anderen Dichtern je nach Können und Kenntnis zu anderen Flussgedichten
herangezogen werden könnte. In der Tat haben die Zeit Vondels
und das vorhergehende J ahrhundert solche Zusammenstellungen
gekannt, meist als sogenannte "Schatzkammern poetischer Redensarten."
Gotthilf Treuers "Teutscher Daedalus" z.B. bringt unter dem
Stichwort ,;Wasser, Bach" 96) folgendc Aufzählung:
"Das quellendeJ springendej perlengleichej silberhellej rauschendef
prauschendcJ brausende J sausendeJ schiiuII!cndel schwellendeJ steigendel
klatschendeJ patschendej klatscherndeJ platscherndeJ H imme! heli ('
nehrendef Nahrungsreiche/ schiffreichef Fisch'l'ollej wimmelndef glasshellej
laulichtef grünej saltzichtej heilsamej warmej (911) gelindcj
scharffeJ fruchtbahreJ schwangrej sanfftwallendej unbewegtcjlchhaffteJ
strömigef tollef gefrorne,t gestandnej gläsernej flüchtigcj schnellej sin/deinde/
flüssige Wasser."
Die für Vondels "Rijn-Stroom" zutreffenden Epitheta sind gekennzeichnet
worden. Es sind deren schon eine Menge, aber noch nicht alle.
Zu solchem Vorgehen schreibt ". Waldberg: "Es ist ein kompilatorisches
Zeitalter, in welchem durch fortwä'hrendes Anlchncn und Entlehnen
alles ausgeglichen, der Gedankenkreis und namentlich Jie Ausdrucksweise
gewissennassen uniformiert wird" 97). Ob er damit Vondels
Gedicht z.B. gerecht wird? Er geht zweifellos "on einem moderneren
Ideal aus, das aus der persönlichen Empfindung zu schöpfen
96) M. Gotthilf Treuer, a.a.a., S. 910/91 I.
97) M. v. Waldberg, Die deutsche Renaissancc-Lyrik, Bcrlin 1888, S. 235·
188 RULAND, VONDELS "RI]NSTROOM"
vorgibt. Vondels Zeit hatte ein anderes Ideal. Man freute sich der
Leistungen der, vorwiegend, holländischen Philologie und las fleissig
dic Klassiker und übersdzte sic, ,die jctzt erst zum Teil in guten Ausgaben
an die Öffentlichkeit kamen. An deren Lcistungen wurden die
eigenen Erzeugnisse 'gemessen. Ein Dichter hatte nicht nur Empfindung
mitzubringen sondern auch sein Handwerk zu beherrschen und
gelehrt zu sein. ::'\och ein Schiller klagt darüber, dass er zu wenig
\Vissen mitbringe und sich mühsam alles erarbeiten müssc, wo andere
aus dem Vollen schöpfen könnten. Noch Alphonse de Lamartines berühmte
Antwort auf N. Beckers Rheinlied, "La Marseillaise de la
Paix", bringt eine Reihe von Attributen des Rheins, z.B. "libre, Nil
de I'Occident, Ie cristal, limpide", spricht von "Charlemagne et César",
\'om "flcuve royal et fécondant", ist also Gclehrtendichtung und ohne
ein gewisses Mass Kenntnis gar nicht verständlich. Alle diese Dichter
stehen noch im Banne der antiken Rhetorik, wie Curtius das klar heryorgehoben
hat. Für sic gilt das, was Tscherning als Einleitung zum
zweiten Teil seiner "Schatzkammer" geschrieben hatte:
"Hier liesest du Athen! hier hastu Rom zu finden/
~icht reime nur allein. Mit worten worte bindenf
Kan auch ein schlechter Mann. Wer nicht genau verstehtf
Was Rom war und Athen/ hei sst weit nicht ein Poet 98)."
J OSEF RULAND
98) A. Tscherning, a.a.O.
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" IN DE
FUNCTIE VAN ASPECTISCHE VOEGWOORDEN
(Vervolg)
lIl. DE ASPECTISCHE VERBINDINGEN :1.IET TEERST(EN) DAT
Vermoedelijk is ook dit "oegwoord ontstaan uit een praepositiebepaling,
"an anderen aard echter dan het aanwijzende mettiell +
datzin, nl. het yoorzetsel te + de superlatief eerst ( en) gevolgd door
een datzin, die een handeling, g<.>beuren of situatie omsC'hrijft; tenzij
men met h<.>t l\Inl. \V. moet aannemen, dat teerst ( en) een contaminatie
is van de adv. accus. "dat eerst" (teerst) en de praep. bep. "ten
eersten". Een aardig yoorbeeld om den owrgang van bijw. voorzetselbepaling
naar voegwoord in wrbinding met een dat-zin duidelijk
te maken is de verbinding m<.>t zijn, in: Dat was teerst dat mense
sach, Alex. IV, 40r. Tn ieder geyal heeft dez<.> yerbinding uiteraard
aspectische functie, die dus niet uit een andere functiecategorie behoeft
te worden afgeleid: ook zonder dat-zin heeft teen) eerst(en)
aspect functie, in verschillende schakeringen "vroeger; het eerst; aanvankelijk;
terstond, onmiddellijk, etc." Het is daarom van nature geschikt
om op levendige wijze de aspectverhoudingen van de momentane
gelijktijdigheid en vooral van de directe opeenvolging uit
te drukken. In tegenstelling met "sodat" en "met dat" is de verbinding
met teerst ( en) dat reeds in de oude epiek algemeen in gebruik;
in sommige teksten zelfs opvallend frequent. Ik beschik over 86
gevallen: Lorr. 2; :\lor 15, Ferg. 7, Ren. I, Flor. 12, Parth. 12,
Segh. I; S. Lutg. I, S. Christ. I; Sp. Hist. I, Limb. 4; Vergi I;
Mn. loep 2; Alex. 3; Torec 5; Sev. Vroed 5; Esop. 2; Rein 2;
V rouwe. e. 1\1. I; Ridd. M. M. 3; Nat. BI. 5. Niet heb ik het aangetroffen
in Brand. Wal. e.a.
Om de concurrentie met doe en als duidelijk in het licht te stellen
is een gedetailleerd overzicht van de functionele schakeringen gewenst.
Daarbij is geen verschil gemaakt tussen de vormen teerst,
190 G. A. \·A;o.; ES
tcersten, ten eersten, ook is de yerzwaarde vorm talre eerst die
meermalen voorkomt, tussen het andere materiaal verwerkt.
A. De bijzin staat vóór den hoofdzin; dit is het normale geval,
zoals begrijpelijk is uit den aard van 'de aspectische functie: in totaal
76 gevallen tegenover IQ met volgenden bz.
a. Het V f. staat in het praeteritum.
1. De functionele verhouding tussen bz. en hz. is gewoonlijk die
van de snelle opeenvolging van momentane aspecten, nadrukkelijker
en scherper geaccentueerd dan door doe of als, en te vertalen door
"zodra". Dicht bij de simultane functie staat Parth. 828: Talreerst dat
ie den coninc vant I saghickene u hebben bider hant. - lk wil
hiermee niet zeggen dat dit de oorspronkelijke functie zou zijn al
zet ik dit voorbeeld uit oogpunt van systematiek voorop; eerder lijkt
me dit gebruik secundair: het mist de levendigheid van aspect, zoals
die bij de progressieve verbindingen aanwezig is; inplaats van "zodra"
past hier ter vertaling eerder eenvoudig "toen". Deze verslapping
van de functie, evenals nog nader te noemen schakeringen, wijst op
cm veelvuldig gebruik.
Snelle opeenvolging van handelingen door denzelfden persoon illustreert
Parth. goS. Talreerst dat hi sine oghen op dede / sach hi die
meeste cierhede / binnen der cameren daer hi in lach / die hi te voren ie
gesach. - Toch is ook dit vb. nog niet het meest karakteristiek voor
het aspectisch gebruik, omdat de hz. niet een verrassend nieuw element
bevat in den gang van het verhaal. Het is voor een modem lezer
natuurlijk vaak moeilijk de fijnere nuance van de stilistische waarde
aan te voelen. Zonder te willen "hinein interpretieren" ben ik toch
geneigd in deze constructie (in pI. v. het gewone doe of als) de verwondering
van den ontwakenden Parthenopeus af te lezen over de
fraaie dingen "die hi te voren ie gesach". -- Levendig aspectisch,
ook blijkens het momentaan-perfectieve praefix ver-, is echter Flor.
1804: Tierst dattie stierman versach die stat 1 hi stierde derwaert den
rechten pat. - De hz. bevat een nieuwe handeling als reactie op de
waarneming. Ook met praefix ge-: Tierst dat Melions dit gesach I
Ontbant hi die winthonde thant, Tor. 1785. Soortgelijk: TiC'rst dat
si ter herbergen quamen I men hiet den cnapen dat si goem namen I
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 19 1
ten someren ende ten andren paerden, Flor. 1833. - Tierst dat si
horden dat geclanc I si liepen te samen haestelike I ende onder custen
hem vriendelike, Flor. 1002 - Tirst dat hi den ridder sach I spranc hi
op al sonder beiden Mor. 64. - M.a.w. beide zinnen (hz. en bz.) zijn
momentaan; de bijzin bevat vaak een werkwoord van beweging
(comen) of een werkwoord van waarneming (sien, horen etc.), de
hoofdzin duidt een directe reactie daarop aan van hetzelf.de subject;
de bijzin neigt onwillekeurig tot het momentaan-perfectieve, de ·hoofdzin
tot het momentaan-ingressieve aspect. Dikwijls is er in het verhaal
sprake van een min of meer gepassioneerde activiteit, een hevig
dramatisch gebeuren of ten verrassende wending. Vergelijk bv. nog:
Tierstdat sise vernamen I reden si hem tenen ghemoete I ende begho1Ulense
roven onsoete Jende sloeghen diese wilden slaen, Flor. 130.
Teerst datten versach dat pert i het rechte heme over die voete : ellde
sloech sine tande so onsoete I naden ridder, hadtem gheraect I het
haddem lictekijn gemaect, Ferg. 3754. - Zie verder: Flor. 693, Mor.
4002, Parth. 2135, 118; Lor. I, 642; Limb. 598, 354; Tor. 3759·
Alex. lIl, 757; Nat. BI. V, 234; Rein. 1432; 2402; Renout 1199;
Alex. lIl, 967, Esop XX, 19, met verschillende subjecten: Tierst dat
Beatrys riepen in doren I der goeder Kerstinen daer si lach doet /
versuchtese swae1'leke ende verscoet, Chist. 1790. -Enigszins opvallend
is de constructie in Flor. 401. Tierst dattie conincinne vernam
J die sake die den coninc mesquam J si was hoefsck ende goedertieren
J ende bepeinsde JuJer harde sciere Jende dachte, hoe si
mochte verwerven I dattie joncfrouwe niet soude sterven. De hz. "si
was hoefsch ende goedertieren" lijkt nl. eerder parenthetisch bedoeld,
als verklaring van haar handelwijze die volgt: si bepeinsde haer etc.",
maar de coördinatie met "ende" is dan onlogisch. - Een afwijkende
constructie, met het subject van den hz. proleptisch voorop, heeft ook
Sev. Vroed 353°: Den keyser, teerst dat hine sach I Die hem gene
antwerde en gaf J. Maer hi sweech ........ .
2. Uit de zoëven getypeerde verhouding van bz. - hz. als geinteresseerde,
emotionele reactie op het voorafgaande, komt, evenals
bij andere simultane en progressieve voegwoordelijke verbindingen,
een min of meer duidelijk causale verhouding voort. In een zin als
192 G. A. VAN ES
Ferg. 4°41: Die vander stat, groet ende clene I Tierst dat si Ferguut
vernamen / ter porten quamen si tsamen - kan men zeggen dat de
handeling in den hz. haar oorzaak of aanleiding vindt in de waarneming
in den bz. Evenzo met verschillende subjecten bv. in Mor.
4487: Tirst datment hen liet weten I die de coninginne hadden beseten
J si trocken achter ... - Vergelijk ook Flor. 360 en Mor. 1573,
waar de hz. de stemming aanduidt van het subject als reactie op den
bz.: Ende tirst dat si se bekinde I Ende hare quamen so gehinde I
was si vroe ende blide I ende trac hare uten stride - Ook Alex.
III, 757.
Duidelijk causaal wordt de verhouding, wanneer de reactie door
een niet-persoonlijke constructie wordt omschreven: Maer teerst dat
si Gelloene sach I Viel lzaer op therte een slach 1 als het mochte harde
wale I ende si wert bleec ende vale, Lorr. I, 123. Vgl. ook Nat. BI. V,
234; Torec. 240.
3. Evenals bij doe kan de bijzin verzwakken tot omschrijving van
een tijdbegip, speciaal als stereotiepe aanduiding van den avond of
den morgenstond, bv. Ende tirst dat men sach I 'lJerbaren den sconell
dach I Ginc die here met sinen lieden I te rade. - Wel blijft hier de
hz. momentaan ingressief en de bijzin bevat ook een werkwoord van
waarneming, maar in het verhaal betekent de omschrijving weinig
mee dan "smorgens vroeg, bij het aanbeken van den dag". Vgl.
Mor. 4406, waar de hz. niet meer ingressief is: Ende taire irst dat
men vernam I dat der dageraet naecte I daerne was nieman die vaecte.
Ook Ferg. 252, Sev. Vroed. 2466, 1832. - In 4414 staat de hz. in
het plusq. perf.: Tirst dattie doch ontspranc I si waren binnen wel
gereden ...... - En in Mor. 3760 wordt de hz. hervat door doe.
b. De vorm van het gezegde in den bijzin is het plusq. perfectum.
In de vorige verbindingen vertoonde de bz. van nature neiging tot
het (momentaan) perfectieve aspect. Evenals bij de zinnen met doe en
als versterkt de vorm van het plusq. perf. het progressieve element
in de verhouding met den hz., ten koste dus van het simultane aspect;
tevens 'betekent het een scherpere afbakening in den tijd doordat het
perfectieve zich in den bijzin paart met het perfectische asped (nI.
het voltooid-zijn); m.a.w. niet meer gelijktijdig met, maar onmiddelCO!\
Cl'RRENTE!\ \' AN "DOE" EN "ALS" 193
lijk nadat de handeling in den bijzin is voltooid, treedt de toestand
of het gebeuren van den hz. in; bv. Tierst dat die ridder was genesen,
I wapende hi hem, Ferg. 4033. - Teerst dat daer gheeten was I
leide sine doer dat palas, Segh. 7545. - Het duidelijke verschil met de
imperfectisc,he verbinding is dus dat de handeling van den bijzin
minder als een belangrijk element in de epische voorstelling naar
voren treedt; het pluq, perf. is meer samenvattend, afsluitend.
De ingressieve schakering van den hz. vindt gewoonlijk dan ook niet
een bijzonder accentuerenden vorm, maar blijkt hoogstens uit het
zinsverband. Verg!. nog: Teerst dat hi hadde ghedroocht ghenoech I
dedi als een edel jongheline, Parth. 559 - Tirst dattie dienst was
gedaen I quam die coninc Artur gegaen I toten riddere daer hi lach,
Mor. 121; yerder Mor. 431; Ridd. m.M. 2846, Alex, IV, 1368, Sev.
Vroed 1832, met een perfectum in den hz. Lutg. 2077.
c. Het Vf. van den bijzin staat in het praesens.
1. \Vanneer het praesens de waarde heeft van een praesens hisforicum,
sluit het geval zich ten nauwste aan bij de aspectische verhoudingen
genoemd onder a, 1. De vorm van het Vf. verlevendigt nog
het momentane karakter van het gebeuren. Wel moet worden opgemerkt,
dat slechts het Vf in deri bijzin dien praesentischen vorm
aanneemt en steeds in het rijm, bv.: Teerst dat hem die joncfrouwe
siet I in hare ansicht wart si roet, Ferg. 816. - Ende tirst datten
heren vaect I gingen si slaepen, Mor. 3682; ook Sp. Hist. I, 7, 8, 36;
Limb. 398; Tor. 1829, Ridd. m.M. 1471.
2. Geen epische functie in engeren zin heeft de verbinding als een
algemene gang van zaken wordt aangeduid, m.a.w. er wordt geen
bepaald historisch gebeuren beschreven, maar een gewoonte. Tn dit
geval staat ook de hz. in den praesensvorm : Alsi vergadert sijn in
die zele I doet hi die vrouwe bringen geleet I Tierst dat hijt heet, so
es gereet I een ridder, die hare thoeft afslaet, Flor, 25IO - Xe
waer ghi mans sijt so fel / Talreerst dat ghi moocht ghewinnen i
Uwen wille van onser minnen J dan houdire mede u sceren, Parth.
760. - Voorts in de betogende taal der didactiek ter beschrijving
van bepaalde eigenaardigheden van dieren: Nat. BI. IV, 457; 111,
1747; 1917. H, 2058.
Tijdschrift voor Ned. Taal· en Letterkunde, Deel LXXIV 13
194 G. A. VAN ES
3. Het laatste vb. uit Parth. grenst aan de hypothetisch-futurische
functie die frequenter is dan het 2e geval. Niet altijd treedt een
futurisch hulpww. op: Vrouw Sante, die vrouwe van der port I tierst
datse dese sake ,hort I dat hi ene kerstene heeft gemint I ende hi daer
omme si daer gesint I si salne hem met liste verleden, Flor. 434. Zulke
verbindingen behoren dus niet tot den epischen gang van het verhaal,
maar komen, dikwijls als verzwaring van een belofte, verzoek, voornemen,
of verzekering voor in de directe of indirecte rede: Die ridder
sprac: op minne trouwe I tierst het daget ie u gelove I dat ie varen
sal te hove I ende mijn lief ende mijn garsoen, Ferg. 2453. - Dit
heeft die biscop wel ghehoort I ende seit dat goet sijn sine woort I
ende troost ende bidt bi goeden rade I teerst dat hijs mach hebben
stade 1 dat hi verwerve om dat hi sC'Ouwe I sonder orlof die ioncfrouwe,
Parth. 2068; vgl. verder Parth. 1721, 1728, 1713; Tor. 3637; Esop.
XXXV, 11. Met een imperatieven hz.: Tierst dat hi cornet in I ontfancten
mit enen blyde sin, M. loep IV, 1745. In een voorspelling
Sev. Vroed 381. Het is duidelijk dat het hier dus niet zo zeer gaat
om '<ie aspectische verhouding, die natuurlijk wel bestaat als men de
verbinding op zichzelf neemt, maar om de modale functie. In aansluiting
op deze futurisch-hypothetische verbindingen noem ik twee vbb.
waar het V f. niet in het praesens staat, maar in den praeteritalen
conjunctief, vanwege de indirecte rede: Ende wart pensende in sinen
moet: / Gave hem God aventure goet / teerst dat hi mochte met eren I
soudi naar Chiefdore wederkeren, Parth. 1341; ook Flor. 416.
B. De bijzin volgt op de hoofdzin.
Zoals gezegd staat gewoonlijk de bijzin met teerst dat, vanwege zijn
aspectische functie voorop in het zinsverband. De verplaatsing van
den bijzin kan echter verschillende oorzaken hebben.
I. Wanneer de zin met teerst dat bijzin is van den tweeden graad,
kan hij vanwege de overzichtlijkheid verplaatst worden. Dat de Mnl.
schrijer eohter slechts noodgedwongen tot verschuiving van den bijzin
overgaat, waar,door nl. als vanzelf de aspectische functie verbleekt,
blijkt uit het feit dat hij soms krampachtig de oorspronkelijke volgorde
handhaaft. Zoo in Parth. 33: Maer het ne gheduerde niet langhe I
ta/reerst dat si stade saghen I ende die Grieken, die om Troye laghen I
CONCl"RRENTEX VAN "DOE" E:II' "ALS" 195
Jeghen hem setten si hem doe. - De zin die rechtstreeks afhangt
van den inleidenden hoofdzin, behoudt zijn hoofdzinvorm ; een moderne
vertaling zou luiden: maar het duurde niet lang of zij begonnen
den aanval, zodra ze het ogenblik geschikt achtten en de Grieken
rondom Troye zagen liggen. Merkwaardig is ook de constructie in
Mor. 431, waar een doe-zin voorafgaat; de verhouding tussen doezin
en teerstdat-zin is als 't ware concentrisch: Doe hi die ridders
hadde versien I nrst dat hise hadde gemoet I ende deen der anderen
gegroet I Sprac hi te Laneeloete saen : ...... - In beide vbb. is de
aspectische functie levendig; het betreft een episch-historische situatie.
Tussen den eersten zin en den bz. met teerst dat, moet wel een
vrij duidelijke pauze aangenomen worden, om door de intonatie het
juiste verband aan te geven.
Maar ook in minder nadrukkelijk aspectische verbindingen, speciaal
in hypothetische verbanden, en in de directe rede tracht de schrijver
meermalen de oude volgorde te handhaven, bv.: Maer lonic hem
qualike I talrcerst dat hijs hevet stade 1 sal hi poghen ombe mine scade,
Parth. 1728. - Derre en es mi ooc engheen so hout I talreerst dat hi
heeft sijn sout I hine al varen siere straten I ende sal mi hier in
d'orloghe laten, Parth. 1721. - vgl. verder: Flor. 416; Parth. 1341,
2068; Ferg. 1009; Nat. BI. Il, 2058, In Sev. Vroed. 381 onderbreekt
de zin met "teerst dat" den eersten bijzin: Die sterre ... doet mi ...
verstane I dat dit kint, teerste dat sal comen I daert den vader sal
hebben vernomen I ten eersten worde I dat sal spreken I Sal hem in
tween trerte breken.
]n zeven gevallen is dan echter in zo'n ingewikkeld verband de
bz. met "teerst dat" geplaatst achter den zin, waaraan hij ondergeschikt
is. Meestal staat het verband in de indirecte rede en is de
aspectische functie niet belangrijk: de bz. omschrijft meermalen een
tijdstip en is ook futurisch. De zin met "teerst dat" hangt af van
een als-zin: Dus was hi in meneger gedochte, Ende pensde in sinen
moet I Hem ware gene dine so goet I Als hi den riddere late gaen /
tirst dat hi op ware gestaen I sonder te doene enege dere, Mor. 2010.
- In een nevenschikking van datzinnen, Mnloep Il, 3365: Ende dede
den luden yerstaen I Dat hise in overspil hadde ghevaen I Mit sulken
196 G. A. VAN ES
man ende dat hi woude' over haer rechten, als hi soude 'teerst dat die
recht ,dach quame - Omschrijving van een tijdstip in indirecte rede:
wi vinden ghescreven ...... dat bi ouder tiden hier te voren' een heyden
coninc uut Spaengen quam , tierst dat hi den somer vernam' bringhen
dat nuwe loof ende dat gras, Flor. 92; Ook Vergi 459. Sev. Vroed.
4040. Geen indirecte rede; maar wel ligt de gedachtengang van de
handelende personen op den achtergrond in het finale n~rband: Ri
was bracht op dat' datmenne daer breken soude opt rat' tirst dat
daer gemaect was, Mor. 2055. - Eenmaal in een gewoon episch verband,
waarin echter de constructie met tierst dat twee maal voorkomt,
de tweede zin met "tierst dat" volgt dan na een relatieven zin: Tierst
dat si te Babyloniën quamen i blidelike si die joncfrouwe namen I
ende gevense te prosente den ammirale , dien si alte hant bequam so
wale , tierst dat hise met oghen sach I dat hise hem tiemout met
goude wach.
2. In de directe rede na een imperatief: N em, drach voert die cussijn
, ende die bussele met den wijn , Dien salstu niet vergheten ,
Teerst dat wi sijn gheseten, Vrouw. en M. VIII, 122.
3. Slechts twee maal staat de bijzin achteraan in een normaal episch
geval: Ende die verman wilde vlien' tierst dat hi Moriane bekinde ,
ende hi hem quam so gehinde, Mor. 3432. Hier is echter de inhoud
van den bijzin reeds eerder meegedeeld, waardoor het verrassende in
de aspectische verhouding ontbreekt; bovendien is het verband causaal.
In Ridd. m.M. 1394 is de verplaatsing begrijpelijk na een zin met
maer; de aspectfunctie is zwak: Ende die van binnen syn ut gegaen I
te velde waerd jegen die resen I maer sine mochtens niet gewesen I
Tirst dat hen tgescutte gebrac , en had gedaen Lanceloet van Lac.
Het groot aantal teksten waarin teerst(en) dat voorkomt - en ik
ben daarin zeker niet volledig - maar ook de variatie in de syntactische
functies, zowel inepisohe als in betogende taal, bewijzen dat dit
in het Mnl. een gangbaar en nuttig voegwoord was. Opvallend is het
dan ook dat het in de latere middeleeuwen is verdwenen en nadien
radicaal uitgestorven.
CONCCRRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 197
IV. VERBINDINGEN VAN ADVERBIA MET (AL)SO EN EEN ALSZIN
Naast Je tot nog toe behandelde voegwoordelijke verbindingen ter
uitdrukking van de simultane en progressieve aspecten is er tenslotte
een hele serie verbindingen te noemen die in de kern bestaan uit
adverbia, waardoor "snelheid of spoed" wordt aangeduid, voorafgegaan
door het demonstratieve adverbium so of also en gevolgd door
een vergelijkenden als-zin. Het is uit de bespreking van so-dat duidelijk,
dat uit die vergelijkende dwz. "gelijkstellende" functie ook voor
deze verbinding de functie der simultaniteit is te verklaren. Merkwaardig
is de grote verscheidenheid van adverbia die zich voor deze
voegwoordelijke functie lenen. Geen van deze verbindingen echter is
algemeen gebruikelijk; de meeste zijn zelfs beperkt tot bepaalde tijdperken
of zelfs tot enkele schrijvers. In de oudere teksten komen
verbindingen voor met l!Oude, saen, vollike en sehien:, ten dele ook
als synoniemen in dezelfde teksten, soms zelfs ter verzwaring in
coördinatie in denzelfden zin; in sommige gevallen is de vergelijkende
functie nog duidelijk aanwezig. Opmerkelijk is dat geen van deze verbindingen
zich ontwikkeld heeft tot een blijvend voegwoord. Jongere
verbindingen zijn die met haeste, haestelike, vroe, geringe, e.a. terwijl
tenslotte alleen zodra zich als voegwoord heeft vastgezet in deze
aspectische functies.
Ik geef hier een beknopt overzicht van de verbindingen, voorzover
mogelijk met in achtneming van de chronologie en naar de functies
geïllustreero door voorbeelden, ontleend voor een deel aan het Mnl.
W.; de daar opgegeven plaatsen zijn echter niet altijd gemakkelijk te
achterhalen.
1. hou de. Dit adverbium is in den epischen stijl een zeer algemeen
verbreid middel om "spoed en snelheid" uit te drukken; in de
voegwoordelijke verbinding "also houde als" komt het ook reeds in
sommige oude epische teksten voor.
De oorspronkelijk vergelijkende of gelijkstellen de functie is aanwezig
in zinnen als: Des vos stiefmoeder, die also houde als die vos
van hare pine wart ooc los, Wal. 10944. Die vergelijking dient in het
verhaal meermalen, hetzij in positieven, hetzij in negatieven vorm, om
een zekeren graad van snelheid of activiteit te suggereren: Ic ne por198
G. A. VAN ES
rede niet also houde alse mijn here die eOJ/ine, Lanc. 1I, 606. - Ook
wanneer na al se een volledige zin met S en V f volgt, is vaak de vergelijkende
of graadaanduidende functie nog duidelijk; met "alsof" in
Tor. 527: Ende saen na dat I quamen II leuwe op hem alse houde I als
aft sine thant verbiten souden. - Vooral met het werkwoord "kunnen"
of "mogen" is de verbinding graadaanduidend : Ende datmen
den camp vechten soude I Sanderoages vroech als 0 houde I alsi op
wel conden camen; Torec. 1987. - Vergl. ook de coördinatie in
Mor. 192: Dat ic tot u hier comen soude I also seire ende also houde I
alsi here machte geriden.
De aspectische functie der coïncidentie of directe progressiviteit
ontstaat pas, als de bijzin vooropgeplaatst wordt en een handeling
bevat die zelf een onderdeel is in de episch voorgestelde keten van
gebeurtenissen. Dc praetcritale zin vertoont de snelle opeem'olging
van het momentaan-perfectieve (bz.) en momentaan-ingressieve aspect
(hz.): Alse houde als sine saghen vallen I Daer ne was niemcn van
hem allen I sine quamen met Izaestielzele I naden knape int crijt ghereden,
Wal. 2101 - Ende abe houde als wi den dach I saghen, daden
wi ontsluten I die porten, Wal. 7598. - Soe houde als si die ghesach
I Ghine si se schoren ende biten 1\lnl. II, 1048. - Also houde als
die bede nam endde I Sine ingeie God daer sende, Sp. II5, 4, 115. -
In Limb. I, 674 drukt de verb. het samentreffen van twee inchoatieve
aspecten uit: ende a/sa houde I a/si begonste benedicite I sonder ut
te seggen mee I saeh si ghinder een ghestuuf van ghenen duvelen
groet geruusch.
Met een plusq.-perfectu111 111 den bijzin: Also houde als hi die
duwiere hadde vu/bracht I Stappans was hem syn payment gegeven,
Wal. 7916. - Dese Tyberius, also houde J alse hi te keysere was
geeorcn I dedi bringen -... Jute Egypten coren genouch, Sp. H.
IIl6 45, 76. - Ende dit is sine ontsculdechede: J also houde als hine
hadde gescreven I dattene Ambrosius uutgegeven I hadde, eer hi was
oversien I ofte te beterne iet ware in dien, Sp. H. 113 4, 85. Het
laatste vb. illustreert tevens de behoefte den aspectischen bijzin ook
als zin van den tweeden graad, voorop te houden. - Het praet. heeft
CONCl"RRENTE" VAN "DOE" E:o;' "ALS" 199
de waarde van een plusq. pf. in: A/sa /zoude als hi weclt was I viel
de heileghe man in bedinghen, Amand. I, 644.
Op te merken valt voorts, voor zover we tenminste dit weinig omvangrijke
materiaal kunnen vertrouwen, dat de vroege ridderepiek,
waarin teerst dat een gangbaar voegwoord was, deze voegw. verbinding
ontbreekt, behalve in Wal, waar echter juist teerst dat niet is
aangetroffen. Maerlant gebruikt beide vormen, ook de dichter van den
Limborch.
De verbindling "so houde als" wordt nog door Ki\. vermeld in de
betekenis van "simulac". In de 16e en 17e Eeuw is het echter niet
meer in gebruik.
2. sa e n. In oude epische teksten is saen een zeer verbreid adverbium
om een snelle actie aan te geven; vaak is het een wat stereotiep
en gemakkelijk toepasbaar rijmwoord. Toch is het voegwoordelijk
gebruik niet zo verbreid als men op grond daarvan zou vermoeden;
in vele epische teksten heb ik het tevergeefs gezocht.
In S. Christ. 202 staat een geschikt voorbeeld van de nog vergelijkende
functie ter omschrijving van een sterken graad: ende vloegh
op te balke saen I van der kerken I also saen I als enech vogel gevlieghen
mocht daer.
Interessant met oog op de geringe verspreiding van de voegw. verb.
in aspectische functie zijn twee plaatsen in Lev. v. J. waar de twee
versies onderling verschillen. In L. 165 staat: ende also saen a/se dat
ghpsproken was so verdrogde die boem - maar S. heeft: ende doe
hi dat gesproken adde te hant so wart die boem droge. - Evenzo
L. 116: ende also saen als dat ghesproken was, so was die mensche al
ghenesen - tegenover S: ende te hant wart die mensche gesont. Het
is wel wat gewaagd op grond van deze twee plaatsen te denken aan
een dialectisch verschil, zoals we bij de tegenstelling van doe (in de
Westv\. tekst S.) en als (in de Limb./Brab. tekst L) hebben gedaan
(vg\. Ts. L XXIII, blz. 48 vlgg.).
In ieder geval is de omschrijving van de functie in S. (te hant)
tekenend voor het aspectische gebruik van also saen als.
De praeteritale vorm in: Ferg. 2796, waar de bz. in den tweeden
graad voorop blijft: Nu swiget ende waent mi horen I davonture van
200 G. A. VAN ES
hier te voren' 'hoedane wijs die ridder swart , also saen alsc hi genesen
wart ! van sine wonden ... , sine wapine hiesch hi altemalen. -
Sterker aspectisch: Also saen als si dat dedt' , Ghenas si optil' stede,
Leksp. IT 9, 165. - VgI. Leksp. 1I, I I, 129.
Vaker schijnt bij "also saen als" de bijzin in het plusq. perf. te
staan; behalve in de twee geciteerde vbb. uit L. v. J., zie: ende also
saen , alse die heyligen voor waren brocht , was Reynaert ander sins
bedocht, Rein. I, 82. - want also zaen / als si hadden wesen ontfaen ,
vielen si te hant in die hovaerde , ende also zaen mosten si haer
vaerde, Leksp. I, 4, 47. - Maer also saen als onse here! dynghe in
die grote ere , gheseapcn hadde ende ghcdaen so verhief hem alzo
saen , Lucifer, ... Leksp. I, 4, 17. Dit zijn over het algemeen geen
vbb. uit de levendige epiek; ook de vbb. uit Christ. zijn van wege hun
omslachtige dictie weinig expressief: Ende also saen , als dat gescied
was ende gedaen , so scghtmen dat har daer wart gegeven , dat har
manyren ende har leven , van dier tijt was meer gemaed , ende na
der liede we sen gesaed, 705. - Ondanks de coördinatie, ook: aho
'vollee ende also saen f als ut was gedaen , .. , so steet daer geserer'en
I dat hare haer troester nyen ginc af, 175. In deze zinnen gaat
"also saen als" eerder betekenen "vanaf het ogenblik, dat".
3. v 0 11 i k e. Dit oude en in de epiek verbreide adverbium, in de
betekenis van "snel, spoedig, terstond", gaat al in vroege teksten over
in voegwoordelijk gebruik, maar toch niet in eigenlijke epiek.
Meestal met praeteritaal V f.: Also vollikc alse dat gerechte geset
werd, so sach men daer also vollike staen een wijngaeI'd wel gedaen,
Velth. I, 26, 95. - Alse vollijc als dat die coninc sprac, nam die gene
den cnijf ende stac den coninc ene grote wonde Velth. Il, 38, 29. -
Also vollijc als hijt vernam, wapendi hem met snelre vard, Ve1th. lIl,
30,2. - Ook in Lutg. I, 648 in coördinatie: Also vollec ende also
saen als de nonnen vernamen dat hi quam ontfingen sine afgoder als
haren geste1eken vader.
Met plusq. perf.: Also vol/ee ende also saen als dit was gedaen ,
... so steet gescreven dat hare troester nyen ginc af, Christ. 175. -
Met praes.: Also vollee als wi sijn gheboren dat si (de natuur) alle
daghe ter doot waert ons sal leiden ene dachvaert, O. VI. Ged. I,
74, 56.
CO~'CURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 201
4. S c h ier e. De vergelijkende en graadaanduidende fundie in
Mor. 192: Dat ic tot u hier comen soude I also schire ende also
houde ralsickere mochte gheriden. De oudste vbb. van J-Jet aspectisch
gebruik schijnen uit het Limburgs te stammen. Opvallend is daarbij
weer de tegenstelling tussen de versies 1. en S. van Lev. v. J.; in
cap. 4: ende also schiere alse Elisabet hoerde Marien so began dat
kint dat si droech te verblij schene in haren lichame - waar S. heeft:
ende het geschiede doe Elysabet horde die groete Marien dat hem
haer kint verblijdde in haren lichame. - cap. 87: ende also schire
alse hise voert stac so was si al ghenesen ende ghelijc der andre; S.:
ende hi strecketse uut ende si wart ghesont ghelijc der andre - met
een plusq. pf. in 208: ende also sc/tü·e als deghene die montfolle
hadde ghenomen so ghinc hi en weghe uten hus; S.: Daeromme doe
hi die montful genomen hadde so ginc ,hi en wech uten huus. - Ook
in de Limb. Serm. komt de verb. voor; praeteritaal: also schire als
Maria den engele antwerde ende sprac ... te hant hadse Gode ontfangen
in haren reinen lighame, ... 467, 10. - Also schvre alse Maria
dit grote ki nt ontfinc so ghincse te S. Elyzabeden, 467, 16. - praesentisch:
Also schire alse di der duvel bekort met eenre sonden, so
sulse bereet sin ende sultene wederstaen 396, 30. Ook uit het proza,
Lutg. door v. Vloten: want also scier als die mensche sundicht, so
is hy verordelt ter galgen der hellen en heeft den bast om den hals,
201,5·
Het Mnl W noemt ook nog enkele plaatsen uit meer Westelijke
teksten zoals Ruusbroec, de proza Spiegel, en ambtelijk georiënteerde
taal, als de Clerc (Kron. v. Holl) , Gesch. v. Antw. en van Geld. -
Opvallend is wel dat bijna alle vbb. in proza-teksten voorkomen.
5. Sterk geïsoleerd zijn de verbindingen met w i Ie: also wile als si
dit seide r so suchte si ende carmde mede I ende weende, de jonfrou
edel ende fijn, Christ. 1603. - en baude: ende also ba udc alse Elysabeth,
en sach, so sprac se te hant te hare ...... , Limb. Serm. 467,18. -
Ook de verbinding zonder adverbium van aspect is zeldzaem: also
als sijt vernam I gevielt dat si ·daer over hen quam I ende leide haer
hoed bi dgraven hode, Christ. 1377. - Gering is ook het aantal vindplaatsen
van ha est en ha est e I i k e, bij Heelu, Slag v. Woeringen,
vs. 5°72, 5092; Boec v. d. L.J.; O.R. v. Dordr. 2,260.
202 G. A. VAN ES
6. v roe. Frequenter in gebruik is dit adverbium in voegwoordelijke
verbindingen, echter vooral in latere en noordelijke teksten. Opvallend
is evenwel dat het reeds meermalen voorkomt in de Merlijn
van Maerlant, wat toch al op vroegen en zuidelijken oorsprong wijst.
In dezen roman zijn reeds verschillende schakeringen in de functie
aanwezig; praeteritaal: ende also vro als hine rsach I meende hi hem
geven enen slaeh ... , 23149. - plusq. perf.: want also vro alst hem
was doen verstaen J so waren die letteren al vergaen, 27144 - een
futurisch verband bij een opdracht: ende als gij daer komet, so doet,
God weet / dat gy te scepe genoech hebbet greet / also vro als iu
oem komet daer I dat hy scepen moge daernaer, 25125 (bz. 2e graad
voorop) - een fut. exactum ook in: Doe swoer die coninc Rioen
mede / also vro als hi gevaen heeft (= gevangen zal hebben) ter stede /
den koninck Leodegan, hi sal tier uwer / met suiker kracht varen op koninck
Artner J dat hine vaen sal ochte verdriven, 34038.
Ook Ruusbroek kent het gebruik, zowel in het praet.: Alsoo vroe
als si den wille overgaf, doe wert si een ghewarighe moeder Gods,
3, 93· - als in het praes.: Alsoe 'lJroe als desen mensche sijn souden
mishaghen, soo weecht hi meer dat lIi Güde misdacn heeft..... dan
sijn verlies, 3, 101.
Alle andere vbb. stammen uit de ISe Lcuw oi daarna, bijna altijd
uit NooI"dned!. teksten of incunabels.
In het praeteritwn: Ende also vro als sy die sach / Ghinc sise schoren
ende rijten, Minloep Il, 1048 (hs. Hollands, 2e helft Ise Eeuw) -
vg!. ook Biënboec 91 en 131C (Holl./Utrechtse incunabel 1488).
In den bijzin het plusq. perf. : A/sa vroe als hi dat gheseecht hadde!
soo viel hi neder, Biënboec 42c. - id. I la, 14OC. - ook Dia!. Creat.
79c (= Dyalogus der Creaturen, inc. 1488 Delft).
Praesens-vormen; hypothetisch: Also vroe als ic mi mitter edel re
salve besalve, soo waI"de ic ghesont, Geest. L 2-+v • (Noordholl. begin
ISC E.) - Mandeville 22C en 42c (Hollands eerste helft ISe Eeuw) -
Alsoe vroe als wi beginnen stille te staen, so dalen wi weder nederwaert,
Devoot B. 36, 9ü" (de Vooys Maria leg. lil, 93, 104; Noordholl.
-+- 1440) - futurisch: Alsoo vroe als wy uten lichame versceiden
sijn, 500 sullen wy ontfangen dat wy verdient hebben, Bern. S. i,
CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 203
w6a (Noordnedl. oorspr. hs. 1463) -- idem I, 123" -- verder Bybel
v. 1357, 203d (hs. -I- 1460 Zuidholl.) -- De bijzin volgt in R. v.
Zutfen 139, 5: Die sal sunder wederscgghen comen vur die banck,
so vroe men hem dat weten leet (midden 15e Eeuw). - Die knecht
mit twee tonghen sel men weer verdriven, alsoe vroe als sijn quaetheit
wort gheopenbaert (= Servus bylinguis procul expellatur et ipsius
eminente nequicia statim deponatur etc.) Scaecsp. 144,2 (hs. Noordnedl.
+ 1403).
De meeste geciteerde vbb. zijn uit geestelijke litteratuur; het zou
dus mogelijk zijn dat we vanaf Ruusbroec hier te doen hebben met
een verbinding die vooral in die geestelijke, devote litteratuur voortleeft.
ï. ge rin g e. Dit adverbium betekent oorspronkelijk "licht, niet
zwaar", maar in Mnl. vooral "snel, vlug, spoedig" (tegenw. gering =
"onbeduidend, van weinig waarde"). In voegwoordelijke verbinding
komt het weinig voor, alleen in latere teksten: eind I se-midden
16e Eeuw.
Met plusq. perfectum: Also gherillgl:e als hi smen dIenst ge lacn
hadde, so was hi weder wech uten oeghen, Gest. R. 161 (a. 1481) -
Also gerynghe als hy geervent was, doe strect hy metten Romeynen,
Clignett. 251 - Met volgende bz.: Hi was daer so gheringe als hi
die woorden ghesproken had, Huge v. Bord. 80 (wsch. uit volksboek
+ 1540).
In het praesens met ,hypo fut. of algem betekenis: So ghe1·il1ge nIs
wi te Romen comen ... sal ic u trouwen tot minen wive, Hugo v. Bord.
55. - verder hs. MalI. 3, 219" (+ 1500) en Hof v. Dev. 252 (uit
1487 of 154Ó?)
Tot zover het Middelnederlandse materiaal. De verbinding sa +
adverbium (van "snelheid" etc.) + als-zin is echter ook voor latere
perioden van de taal een blijvende mogelijkheid voor de vormmg van
aspectische voegwoorden. De besproken vormen mogen alle beperkt
geweest zijn in het gebruik en nagenoeg alle kortstondig) hebben bestaan,
de syntactische mogelijkheid blij ft en telkens duiken nieuwe
varianten op. Overdiep noemt er enkele voor de 176 Eeuw in § 91,
2°4 G. A. VAN ES
onder het hoofd "combinaties met soo". Hij geeft enkele vbb. van
soo haast, zoo ras en zoo dra, maar gaat er yerder niet op in; de
omschrijving van ,de functie als "aandiding van tijd" be\"redigt on5
niet: het is ook in de 17e Eeuw vooral de behoefte aan de uitdrukking
van de aspecten, die opkomst en gebruik van deze voegwoordelijke verbindingen
stimuleert. Ik laat hier de voornaamste mogelijkheden nog
even de revue passeren.
8. s 0 ha e st (als) bestond zoals we zagen, hoewel weinig frequent,
reeds in de Ise Eeuw in het Middelnederland~. In de I7e
Eeuwse voorbedden staat de bz. gewoonlijk voorop; de schakeringen
van praeteritum, plusq. perf. en praesens zijn alle drie aanwezig. Van
een algemeen gebruikelijk voegwoord kan hier, gezien het beperkte
materiaal, niet gesproken worden; waarschijnlijk hangt het gebruik af
yan de voorkeur van bepaalde schrijvers, die de verbinding nog voelen
als een vrij losse bijwoordelijk-voegwoordelijke groep.
Nog 16e Eeuws is het voorbeeld van Van Ghistele. Ovid-Sendtbr.
I3..j.a (a. ISS9): Soo haest als ick u sach ... bleef ick staende -
Bij Reigersb. in de Brieven in het futurum: so hast het redres daer
ooek sal sijn geseiet, houde ick seker dat uwe saeck sal werdpn beyordert.
- ook in Sat. Vert.: S oe haest als hij die hooren sal, sa I hij
u antwoorden, Jes. 30, 19.
Speciaal Cats echter schijnt deze verbinding aantrekkel~k te vinden
in zijn epiek. In het praet.: Soo Iwest de jonge maecht haer vont te
zyn genesen / Soo wou sy metter daet beleeft en dankbaer wesen, Sp.
Heid. 289. - Met plusq. pf. in den bz. en praes. hist. in den hoofdzin:
Sou haest als sy het schrift den lantvooght had gegeven J Hy ziet
van stonden aan al dat er is geschreven, 1233. - Het praes. hist. in
den bz.: Soo haast de ridder hoort het slot van dese reden / Hem rilt
een koude schrik door al de gansche leden, S93; ook 693 en vgl. het
vb. in W.N.'r. Cats, 2, S22a; aanduiding v.e. gewoonte in Sp. Heid.
666. -- futurisch in 600.
9. s 0 ras c h (a Is). Hoewel rasch in Mnl. in allerlei teksten van
de I4e en Ise Eeuw voorkomt als bijwoord om "snelheid, etc." aan
te duiden, is er geen geval bekend van voegwoordelijk gebruik. Het
oudste vb. is dat van Jan v. Hout (ls96); het Vf. staat in praes.
CONCl'RRENTEN VAX "DOE" EX "ALS" 205
(fut.): Zo rasch als ic den tweeden prijs becom I Zal ic ropen een
schip van hondert lasten, Ts. 23,251. - Verder bij verschillende schrijvers
tot in midden van de 1ge Eeuw. In jongeren tijd wordt als
weggelaten.
In het praeteritum: Zoo ras als de gheschapene Mensche begon te
leven en syne oogen op te doen, alles wat hy sach, riep hem toe
dat hy geluckigh was, Sprankhuysen I, 90" (1634) - De bijzin volgt:
Die kozen ook het hazenpad Izoo ras ze my van verre zagen, Coninckse
Fab. 65 (1808) - Ook Terwey: geeft nog een vb. ontleend aan v.
Lennep: Hy besloot den Batavier daarover te onderhouden zoo ras
de gelegenheid zich opdeed. -
In het pracsens of futurum; ook met conj., bv.: Soo ras de blanckc
morghen I versteurt het rijck der rust en oprecht 't rijck der sorghen I
is het 'bestemt te gaen met onderlingen mondt I in 't aengesicht der
Goon, becrachtighen 't verbondt I der nieuwe vriendschap, Baeto 207
- Alsoo S. H. meende soo ras de windt soude toelaten, weder uyt te
loopen, C. Huygens Jr. Journ. I, 6 (1688) - Zij schrijft by tusschen
poozen; maar zo rasch ik in de kaamer treede, slaat zij de portefeuille
toe, W. en D., Leev. 4, 64. (1784) - Oranje die tot áulp zal komen I
zo ras by hem zal zijn vernomen / het voorgevallen in den Briel,
v. Haren, Geuzen 126 (176<)). - By Vondel volgt de bijzin: De standert
van de star vergaet hier op het blincken I zoo ras Apollion mijn
vlammend zwaert gevoelt, 1920 (praes. hist.) - vgl. ook 1865 (een
conj.) en 227 (bij imp.) - Ook De Deckar in G. Vr. in Rymoef.
I, 232, 16.
10. zog a u w (a I s) is waarschijnlijk veel jonger; nog niet in
mnl. maar ook niet in 17e Eeuw; in W.N.T. staat slechts een vb. van
Van Lennep, niet in episch verband: Oho! zo gauw de meiskens ophouden
de pop te laten dansen, dienen sy wel een ander voorwerp by
de hand te hebben, dat sy kunnen liefkoozen. - In de tegenwoordige
gesproken taal is dit een gangbare vorm, vgl. de Stil. Gramm. § 392
(2e dr.): En zo gauw ik subst. griffier ben, trouwen we.
11. Z 0 dra is feitelijk tot in den tegenwoordigen tijd het enige
gefixeerde voegwoord gebleven; geschreven ook als één woord; meer
behorend echter tot de gestileerde taal, dan tot de spreektaal.
206 G. A. VAN ES
Blijkbaar reikt het terug tot in de late middeleeuwen. Het 1\lnl. W.
noemt tenminste drie voorbeelden uit één tekst, nl. de Math. Anal.; de
daarin gesignaleerde gevallen blijken ontleend te zijn aan de Chronyke
van Joh. van Beka, de zgn. "vermeerderde" Beka (Utred1ts, Ie helft
15e Eeuw). In één geval staat m den bz. het praet., in twee het plusq.
perf.; de vorm van het voegwoord is daar a/so drade als en also drede
als. Volgens Fr. v. Wijk is het bijwiord drade, drede, dat I11en beschouwt
als een deelwoord formatie bij de wortel van draaien, van
oostelijken oorsprong. In ieder geval is het in het Mnl. als bijwoord
weinig gebruikelijk. Des te merkwaardiger is het dan dat dit ongebruikelijke
bijwoord en voegwoord in het latere i\ ederlands het vrijwel
enige en algemene voegwoord "oor de momentane aspectische functies
is geworden. Veel materiaal om de ontwikkeling te volgen heb
ik helaas niet. Uit het W.N.T. heb ik slechts één verscholen geval
kunnen opdiepen in he lemma van dra als bijwoord, een vh. uit
Vondel 8,198 in praesentischen vorm; nl. in een beeldspraak: AI eveneens
gdijck een schuit, dit met vermoien oock naulyx tegens stroom
noch opkan ... Terstont in haere vaert verliest... a/::oo dra de veennan
't roeien staeckt. - Bij Overdiep § 91 staan ook enkele vbb. vermeld;
één uit de populaire taal van Bontekoe : Maer soo drac ik op 't lant
quam, viel ick op mijn knieën en kuste de Aerde - of het hier toch
een meer verheven vorm op dit dramatisch moment? Ook één uit
Schoutens Voyagie. Overigens twee uit Vondels Lucifer, waaraan we
nog twee kunnen toevoegen in verschillende schakeringen: de bijzin
voorop met een praes. hist. in vs. 2(1)6 - een onderbrekende bz. met
praes. fut. in 668 - een bijzin na hz. met praet. in vs. 131 en een
met praes. in 1841. (In denzelfden tekst van Vondel komt ook zoo
ras voor: 227, 1865, 1920).
Springen we thans eerst over naar den modernen tijd, dan vinden
we "zodra" in verschillende grammatica's en wdbb. vermeld als voegwoord,
gewoonlijk gedefinieerd als "voegw. van tijd". Maar de v('rspreiding
en -de functionele schakeringen of stilistische waarde wordt
nergens uiteengezet. In de Stil. Gramm. § 392 staat het opgegeven
met één vb., waar de bijzin volgt en weliswaar het begin van een toestand
omschrijft, maar dan als min of meer voorwaardelijke omstandigCO~
Cl'RRENTEN VAl\' "DOE" EN "ALS" 2°7
heid bij de beschrijving van een karaktereigenschap: Een eigenaardigheid
was hun prikkelbare toon, zoodra ze met meer dan twee waren.
(Arm.) - Den Hertog geeft ook een vb. van een zin in het praesensfuturum,
met gemengd temporeel aspectische en hypothetische functie;
de bz. volgt: Gij kunt komen! zoodra (als) ge wilt. Het lijkt overigens
een zelf gemaakt zinnetje. Het vb. van Terwey § 63 (13e dr.) echter is
ontleend aan Lindo (de oude Heer Smits); ook hier volgt de bz.;
maar het verband is episch, met een l1istorisch perfectum in den
hoofdzin: Hij heeft zijne nicht dadelijk den arm geboden, zoodra zij de
deur uit was. In de 15e druk heeft T. er nog een (zelf gemaakten?) zin
aan toegevoegd; thans met vooropstaanden bz.: Zodra ik binnen kwam,
zwegen ze allen. Opvallend is dat de handwoordenboeken weer uitsluitend
praesentische of futurische voorbeelden opgeven, met overgang
dus naar :de hypothetische en voorwaardelijke functie, met voorstaanden
bz. overigens: zodra ik klaar ben, ga ik (Koenen 1937) -
zodra ik geld heb, betaal ik u (Van Dale, 1950). En reeds bij Weiland
(ISlI) staat (toevallig onder bijwoord zoo; "zoodra" heeft zelf geen
lemma!) een soortgelijk (voor gebruik klaar gemaakt?) zinnetje: zoodra
ik kan, zal ik komen .
Toch moeten er uit de litteratuur van een paar eeuwen genoeg vindplaatsen
zijn op te ,diepen, die vollediger de schakeringen van dit temporeel-
aspectische voegwoord laten uitkomen. Aangezien ik mij voorlopig
in hoofdzaak moet bepalen tot de middelnederlandse taalbronnen,
heb ik voor de ISe en 1ge Eeuw slechts enkele steekproeven kunnen
doen; bij Feith, Wolff en Deken en Van Lennep heb ik het voegwoord
in verschillende nuancen aangetroffen, bij andere zocht ik vergeefs,
zoals bij Van Effen, Jacob Vosmaer, Fokke Simonsz., Potgieter.
Dit ontbreken kan toevallig zijn, maar ook samenhangen met
voorkeur voor andere constructies, zoals bij Jac. Vosmaer in Maartsc
he Buyen 179,2S: Maar nauwelijks zijn zij in huis, of er komt op
hun gelaat een donkere trek, even als een graauwe wolk, die voor
de zon schiet. -
Zonder een chronologische orde in acht te nemen - waarvoor het
materiaal te fragmentarisch is - zijn de volgende schakeringen aan
te wijzen:
208 G. A. VAN ES
a. De bijzin staat in het praetcritum in epischen stijl; bij Feith vóór
de hz. in een dramatisch bewogen passage van 1 enny Lille: Zo dra
ik krachts genoeg had om mij staande te houden, naderde ik met eene
lamp! in de hand mijn bed; ik opende de gordijnen en ik zie ...... ,
18,2. - in een minder op effect berekend verband, onderbrekend: en
hij nam nog bovendien, zo dra hij buiten de poort der Hofstad kwam,
den naam eens Graven aan, J. L. 66,4. Bij Van Lennep na een
directe rede, achter den hz.: "Terug!" herhaalde hij, zoodra hij zich
alleen bevond, met l'en bitteren glimlach, Eliz. Musch, 87,33. - "Ik
zal cr wel degelijk zorg voor dragen", zeide Buat tegen zijn vrouw,
zoodra zij zich alleen bevonden, "dat de brief klaar is, eer uw moeder
terug komt." - Ook in een retrospectief verklarend gedeelte, als bijzin
van den tweeden graad voorop: Maar juist daarom had hij beter
dan de overige ingezien, dat hetgeen men voorhad, hachelijke gevolgen
kon hebben voor hen, ,die er zich mede inlieten, en zoodra hij
bespeurde, dat anderen zich wilden doen gelden, zich wijslijk op den
achtergrond terug getrokken, E.M. 101, 25. -
b. Met plusq. perfectum in den bijzin, als afsluiting van een scène:
En, zood ra de cijfersleutel gebracht was, zette de werkzame man,
die ... zich weder aan zijn schrijftafel, E.11. 131, 23. -
c. Mt praesens historicum in de dramatischen stijl van Feith: Zij
vliegt naar de Kolonel Kirke en vraagt hem een geheim verhoor.
Zo dra zij hem ontwaar wordt, valt ze aan zijne knieën: Mylord L .....
l.L. 26, 24 - Zij opent flaauwelijk een stervend oog, en zo dra ze mij
herkent, doet ze mij een verhaal van het afgrijselijk treurspel, ..... .
J.L. 18,17·
d. In de directe rede ter omschrijving van een "gewoonte", in den
praesensvorm: "Ik heb immers minnebrieven genoeg van u ontfangen
om te weten, hoe fraai gy, ondanks uw Fransche afkomst, en vlugheid
in 't Fransch, zodra het er op aankomt, er in te schrijven, met de
orthografie haspelt en woorden neerplakt, daar hond noch kat uit wijs
kan worden", Eliz. Musch, 112,22, -
Slaande op een verwachte of mogelijke futurische situatie met overgang
naar hypothetische of voorwaardelijke functie; voorop in een
opdracht, een fut. ex.: "Zeer wel! zoodra van de artikelen behoorlijk
CONCl'RRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 209
kopy is genomen, voegt gij alles in een pakket bij elkander, zood at het
morgen aan den Heer Van Beuningen kan worden verzonden, E.M.
130, 19. - een malicieus plan in Will. Leev. (brief van Alida) : Dat zij
zo. Nu heb ik hem nodig. Zo dra hij mij oyer de hand is, zal hij het getal
mijner Dupes vergrooten, ... 71,8. - Achter den hz. in een snedig
antwoord van Daatje: "Dat zal ik U zeggen, zo dra ik weet, waar
mijne talenten leggen", W.L. 119,7. -
In de i1uiirecte rede staat in zulke functionele verhoudingen natuurlijk
ook het praeteritum: "Dat ik terug zou kunnen treden, zoodra de
dienst, waartoe men mij gebruiken wilde, mijn eergevoel kwetste, Eliz.
Musch, 97,27. - Boindin zeide ... dat de Mensch een Uurwerk was,
't welk de uuren niet meer sloeg, zodra men het aan stukken brak.
e. Interessant is het nog het gebruik van het adverbiale "zoodra"
te vermelden in cen negatieven perfectiscnen hoofdzin gevolgd door
een of-zin, een vcrbinding die evenzeer het momentane progressieve
aspect uitdrukt in de epiek. Deze constructie wordt in den laatsten
druk van Van Dale afgekeurde op welke gronden blij ft in het duister),
maar reeds Van Lennep paste haar toe: Zoodra had hij zich dus niet
aangekleed, zijn vrouwen kind goeden morgen gekust en een vluchtig
ontbijt genomen, of hij nam hoed, en degen en haastte zich naar het
Plein, Eliz. Musch, 79,15.
Ook in modern proza is zodra zeker nog een gangbaar voegwoord
om den nauwen samenhang van gebeurtenissen aan te geven. Bij Van
Schendel bv. treft men het meermalen aan; niet zo zeer om een
bepaald gebeuren ,in de epische ontwikkeling aspectisch te belichten,
als wel om een belangrijken, herhaaldelijk optredenden samenhang aan
te wijzen die op de psychologische ontwikkeling van den hoofdpersoon
sterken invloed uitoefent, bv. in Holl. Drama: en onder de matras
begon het tikken weer, eerst was het maar één worm die het deed,
maar zoodra die begon volgde ook de andere aan den linkerkant, blz.
15!. - Het zou eerlijker zijn met haar te breken en voor de rest van
zijn leven te bidden voor zijn ziel. Maar zoodra zij het hek opendeed
en haar hand op zijn arm legde, zoo zeker en zoo vroolijk, voelde hij
een verdriet komen dat hij wel zou willen huilen, blz. 155. Ook in den
gedachtengang van den hoofdpersoon, met hypothetische, futurische
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 14
210 G. A. VAN ES
functie: omdat hij wist dat hij ,door het willen en het denken iets verschrikkelijks
van zich af hield dat hem overmeesteren zou zoodra
hij moedeloos werd, blz. 134.
Het zou echter te veel plaats eisen nog verder te speuren naar het
syntactisch en vooral stilistisch gebruik van dit voegwoord in de
moderne litteratuur. Het zou een onderdeel moeten zijn van een breed
opgezet onderzoek naar de uitdrukking van de aspectische functies,
naar de frequentie daarvan en de onderscheiden vormen, in de moderne
epiek.
V. SAl\1EN\'ATTING
Afgezien van allerlei bijzonderheden in de ontwikkeling van de
afzonderlijke voegwoordelijke verbindingen, kunnen we uit ,de gegeven
analyses de volgende algemene lijnen vaststellen.
1. In den loop der tijden heeft de behoefte aan levendige uitbeelding
der simultane en progressieve momentane aspecten bevrediging gezocht
in velerlei voegwool'delijke yormen, die als concurrenten van doe en
als zijn opgetreden. Die concurrentie houdt echter niet in, dat deze
twee zeer gangbare voegwoorden door die nieuwe formaties verdrongen
zijn. De laatste hebben slechts aanvullende waarde; ze worden ingeschakeld
op bijzondere, verrassende of spannende momenten in de
epische voorstelling. Daarmee hangt misschien ook samen de grote variatie
van vormen en hun gewoonlijk beperkt en kortstondig bestaan:
levendige uitbeelding vraagt telkens om vernieuwing van vormen, zodra
bestaande vormen afslijten. Die veelheid van vormen hangt echter mogelijk
ook samen met de veelsoortigheid van streektalen in de Middelnederlandse
periode en het ontbreken van een homogene cultuurtaal.
:Met het groeien van die eenheid (in en na 17e Eeuw) slinkt ook
het aantal vorm-mogelijkheden: in de (geschreven) cultuurtaal is
zodra het enige voegwoord gebleven, naast de populaire verbindingen
"met dat" en "zo gauw als".
2. Er zijn drie categorieën van syntactische vormen die deze aspectische
voegwoorden hebben opgeleverd:
a. Het aanwijzende adverbium sa, gevolgd door een dat-zin. Bij dit
voegwoord hebben we echter twee aspect functies principieel en in
CONCl'RRENTEN VAN "DOE" EN "ALS" 211
oorsprong verschillend naast elkaar te stellen. Uit de consecutieve
functie komt de progressieve voort, die den bijzin min of meer maakt
tot een hoofdzin naar de functie, gewoonlijk echter toch met de duidelijke
bedoeling aan te geven dat de handeling in den tweeden zin
voortkomt uit die in den eersten zin. Neven-ontwikkelingen hiervan
zijn de overgangen naar de functies van ·"totdat" (bereiken v. beoogde
doel) en "terwijl" (echter steeds als beschrijving van een
ondergeschikte omstandigheid, niet die van vóór de handeling van den
hz. bestaanden toestand). Onafhankelijk van deze consecutief-progressieve
verbindingen ontwikkelde het vergelijkende (gelijkstellende ) sa
+ datzin de functie der momentane coïncidentie en snelle opeenvolging.
In de eerste verbinding staat de sodat-zin steeds na, in de tweede
steeds vóór den hoofdzin. Slechts in die tweede functie is sa-dat concurrent
met de voegwoorden doe en als. In het Mn!. is dat gebruik
beperkt, naar het lijkt, tot de vroege periode en zelfs tot een enkelen
schrijver (Maerlant).
In de 17e Eeuw treedt echter het enkele sa sporadisch op als concurrent
van doe (toen).
b. De praepositie bepalingen "mettien dat" en "teerst dat". De oudste
verbinding is "teerst dat" die voor levendige uitbeelding van aspecten
gangbaar is in de vroege epiek in allerlei functionele schakeringen;
als aspectisch voegwoord echter meestal voorop staande in het zinsverband.
In de latere middeleeuwen is dit voegwoord uitgestorven.
"Mettien dat" is jonger en minder gevarieerd in functie, maar heeft
zich in den korteren vorm "met dat" tot in de moderne gesproken
taal gehandhaafd.
c. Een rijke bron van voegwoordelijke verbindingen voor deze
functies zijn de vergelijkende (gelijkstellende) verbindingen van sa +
adv. van "spoed" + datzin. Oude vormen zijn die met houde, saen,
vollike, en schiere, jongere, maar toch tot het Middelnederlands beperkt
en vaak weinig verspreid zijn verbindingen met wile, baude,
vroe en geringe. ln de 17e Eeuw zijn in gebruik vormen met /west
(reeds Mn!.), ras en dra. Daarvan leeft alleen zodra in de tegenwoordige
cultuurtaal voort, als het werkelijk gefixeerde voegwoord.
3. Een aantal, echter niet alle voegwoorden uit deze drie categorieën
212 VAN ES, CONCURRENTEN VAN "DOE" EN "ALS"
kunnen ook buiten de epische voorstelling in het praesens gebruikt
worden VOor de omschrijving van "gewoonte" of een schakering van
de hypothetische en voorwaardelijke functie. Tot de praeteritale
aspect-voorstelling (waarin begrepen verbindingen met plusq. perfectum,
praesens historicum en historisch perfectum) zijn beperkt: sa-dat
en mettien-dat. Grotere syntactische souplesse vertonen "teerst dat" en
de verbinding onder 2 C genoemd, al kan niet bij alle daar genoemde
voegwoorden de toepassing in praesens en futurum met vindplaatsen
worden bewezen. Overgang in hypothetisch-conditionele functie betekent
hier echter nooit een totaal opgaan in die functie en een ernstige
beconcurrering van de bestaande hypothetische voegwoorden. Steeds
blij ft de aspectische ook in de verwachte, onderstelde, futurische situatie
het dominerende element in de betrekking tussen hoofd- en bijzin;
het voorwaardelijk karakter is slechts een secundaire schakering
die volgt uit de futurische voorstelling.
4. Tenslotte merken we op dat met de tot nog behandelde voegwoordelijke
vormen niet alle mogelijkheden van de uitdrukking der
momentane coïncidentie of progressie zijn uitgeput. De zinnen met
doe of toen (en als) kunnen door toevoeging van een adverbium in
hun aspectische functie verscherpt worden, zoals in: l1et toen ik
binnenkwam, ... of juist toen. Praepositie-bepalingen als "op hetzelfde
ogenblik" kunnen zich met een dat-zin laten verbinden in de bedoelde
aspect functie. Zijdelings noemde ik verbindingen met een aspectisch
adverbium in den hoofdzin en een of-zin, zoals: nauwelijks ... of; niet
zo dra ... of; hij was nog maar net binnen, of. ..... Buiten beschouwing
heb ik hier ook gelaten de volledige, ook formeel gekarakteriseerde
coördinatie, zoals verbindingen met "en toen, (en) onmiddellijk
daarop, daarna"; evenals de oorspronkelijk relatieve verbinàingen
met waarna en waarop.
G ron i n gen. G. A. VAN Es
BOEKBEOORDELINGEN
B. BISCHOFF, G. 1. LIEFTINCK, G. BATTELLI, Nomenclature des
Écritures Livresques du IXe au XVIe siècle. (Colloques internationaux
du centre national de la recherche scientifique. Sciences
humaines IV. Premier colloque international de paléographie
latine. Paris 28-30 Avril 1953.)
In deze tijd van regels en voorschriften, waarmede men elke individuele
uiting aan steeds nauwer banden tracht te leggen, kan het
den leek niet verbazen, dat ook de heren palaeographen bijeen zijn
gekomen om naar normalisatie van de palaeographische nomenclatuur
te streven. Zij echter, die reeds pogingen hebben aangewend om zich
te oriënteren in deze warwinkel van benamingen, variërend van land
tot land, van boek tot boek en zelfs verschuivend en veranderend in
de werken van een enkel geleerde op dit gebied, zullen zich over deze
poging van ganser harte verheugen.
Kunnen wij ons dus verblijden als in !het eerste opstel (La nomenclafure
des écritures livresques du IX e au XII I e siècle) B. Bischoff
eens flink opruiming houdt onder alle mogelijke soorten van de carolingische
minuskel (vollendete Minuskel, ausgebildete Minuskel,
jüngere Rundbogenminuskel enz.) - zo mogelijk nog blijder werd
ik bij het lezen van zijn volgende alinea:
(p. 8) "Mais la masse des écritures carolines, si vaste, leurs apparences
extérieures, si di fférentes, invitent à C'hercher des divisions.
Ce qui s'offre en premier lieu, ce sont les divisions de l'histoire de
l'art et sa nomenclature : Là, nous avons: la période carolingienne ... ,
la période ottonienne ou pré-romane ... et après cela, la période
romane. C'est une suite de styles bien circonscrits. Est-il possible de
retrouver ces divisions dans Ie développement de l'écriture? Cela me
parait, malgré toute la variété extérieure des formes, extrêmement
difficile, parce que les périodes d'arl et d'écriture ne cdincident pOlS
toujours."
21 4 ROEKBEOORDELIN<;EX
Men kan zich hier niet genoeg op bezinnen. Immers, met alleen
kennen alle takken van kunst geenszins gelijktijdig deze I fde stromingen,
het komt ook voor, dat een bepaalde kunst zo'n stroming of
invloed niet ondergaat of kent.
Bij de huidige over-normalisatie schijnen schrijvers van handboeken
er zich niet alleen op toe te leggen, (tot gemak van de student)
zo veel mogelijk owreenkomst in de kUi1sthistorische- en litteraire
benamingen te brengen - neen zij gaan nog verder - en waar zo'n
overeenkomst ontbreekt, wordt er een gecreëerd!
Zo kunnen we ons tegenwoordig verheugen 'in het bezit van "barokdiohters".
Eerlijk gezegd, bemerkt men bij nauwkeuriger lezing, dat
slechts enkele stukken van Vondel onder het barok-etiket gedrongen
kunnen worden, maar dat belet niet, dat men zeker tien bladzijden,
zo niet het dubbele aantal, vol~chrijft OH'r de barok in de Nederlandse
letterkunde.
Al is het \"erre van mij de vast ingeburgerde benamingen ,,\TOt'g
gothisch" en "zuiver gothisch" \'oor bepaalde lettertypen te willen afwijzen,
moet het mij, in deze richting doordenkend, van het hart, dat
als het waar is, dat deze vormen zijn ontstaan onder Engelse invloed,
de betiteling "gothisch" vrij vreemd aandoet. Immers de gothische
bouwstijl waar de benaming "gothisch" toch van afstamt, vond eerst
laat in Engeland ingang. Er zijn tenslotte in Engeland nog geen
dozijn kerken in ,hun typische "perpendicular" stijl te vinden. En
dan zo'n letter van Engelse origine "gothisch" te noemen? Maar dit
terzijde.
Het tweede opstel dan Pour une nomenclature de [' écriture li'l'resque
de la période dite gothique van G. 1. Lieftinck zou ik in handen
wensen van iedere Nederlander, die zich met de palaeographische studie
inlaat, van een iegelijk, die een Middelnederlands handschrift
wenst uit te geven, ter overdenking en bezinning. Dit essay immers
geeft, dunkt mij, een helder beeld van de evolutie van het inzicht in
het middelnederlands schriftwezen en de daaraan verbonden nomenclatuur.
BOEKBEOORDELINGEN 21 5
Het is tot nu toe de fout geweest bij het zoeken naar een correcte
palaeographische nomenclatuur, dat men onbewust op twee gedachten
hinkte. Zo kon Kruitwagen de begrippen bastarda en brevitura verwarren,
zo kon hij (en wij met hem) in gemoede een rechthoekig
lettertype met "rotunda" betitelen.
Het is de grote verdienste van Lieftinck, dat hij ter beoordeling van
het schrift een gezond systeem heeft opgebouwd, uitgaande van twee
criteria:
I ° het karakter van het lettertype.
2° de hiërarchie van het schrift, een term, welke m.i. nog wel
enige uitleg behoeft en waarschijnlijk het best "uit de praktijk" te
benaderen is.
Men stelt dus bijvoorbeeld in de eerste plaats vast: Dit handschrift
is geschreven in een letter, welke naar zijn karakter - laten we zeggen.
- een fextua/is is. Deze kan zijn volgens de hiërarchie van het
schrift, textualis fOrffuzta (een zeer fraaie boekletter ), textualis (een
gewone verzorgde boekletter ) of wel textualis currens. d.w.z. een
textualis gebezigd voor een privé-aantekening in een vlotte, lopende
hand.
Currens duidt dus de laagste plaats in de hiërarchische rangorde
aan en niet een lettertype; dus niet te verwarren met cursiva, de benaming
voor een bepaald lettertype, dat in de volgende ,hiërarchische
varianten voorkomt: cursiva for11'U1ta, cursiz'a textualis en cursiva
bastarda (deze laatste beide mengvormen) en CltrSÎ7!(J currens.
Zo kan, om een extreem voorbeeld te gebruiken, een handschrift
geschreven zijn in een cursiva formata (dus wel is waar lussen-schrift,
maar elke letter is met uiterste zorg "getekend" voor het kostelijk boek)
en geannoteerd met een textualis currens - dus de oude boekletter,
maar nu lopend geschreven voor eigen gebruik.
De verdienste van deze oplossing kan ik wellicht het beste aantonen
met een moeilijk probleem. In de eerste helft van de 15e eeuw heeft
zich uit de textualis formata en uit de cursiva formata, een mengvorm
ontwikkeld, welke zo'n eigen type verkreeg, dat men deze terecht
bastarda noemde (immers noch het een, noch het ander zijnde).
Deze bastarda op haar beurt lopend geschreven werd door de
216 BOEKBEOORDELINGEX
palaeographen vaak met de cursiz'a verward, omdat men currens en
cursief in dit geval min of meer gelijkstelde aan "slordig". Om alles
nog iets ingewikkelder te maken hadden de Fransen hun magnifieke
Bourgondische bastarda.
Licftinck is nu geneigd om onze bastrada, /ittera textualis baslarda,
al of niet formata of currens, te noemen, want dit type staat toch het
dichtste bij de textua/is, terwijl men dan de Bourgondische met cursh'a
bastarda zou kunnen betitelen, waar deze de meeste cursÏt'e elementen
in zich heeft opgenomen; maar zeker niet currens is!
Hoö juist zijn systeem is blijkt hier uit, dat het ook van toepassing
is op het zogenaamde humanistenschrift van het derde opstel
(N omenclature des écritures humanistiques van M. G. Battelli. Ook
hier het zo verduidelijkende onderscheid tussen cursief en currClls.
Deze opstellen zijn dus niet alleen van grote waarde om hun gewaardeerde
poging tot normalisatie, maar vooral omdat zij (nog het
duidelijkst bij Lieftinek met zijn overzichtelijke tabel), een inzicht
geven in het wezen van het schrift. Zij stellen ons voor ogen, dat
elk schrift zijn eigen karakter heeft en behoudt, in welke emotionele
toestand er ook geschreven wordt. Zolang de copiïst zich van dit
wezen van de lettertypen bewust was, bleef een textualis óók een
textualis in een glosse. Het is eerst in het laatste kwart van de vij ftiende
eeuw, dat er een schrift ontstaat, dat geen vaste mengvorm
meer is, zoals de bastarda, maar een zinloos hybridisch geschrijf,
waarbij men eigenlijk niet meer van bepaalde typen mag spreken. Dat
we hier vaak aarzelen tussen lextua/is currCllS en bastarda currens
spreekt voor zich, omdat dit schrift geen eigen karakter meer bezit,
maar slechts uit een aaneenschakeling van her en der ontnomen letters
bestaat. Maar ook in deze chaos is het voor ,de palaeograaf van groot
nut om de grondvormen en de grondwijzen te onderkennen, opdat er
geen algehele spraakverwarring van kome.
H i 1 ve r su m. J. M. WILLEUMIER-SCHALI]
BOEKBEOORDELINGEN 217
PIER.JiE MICHAULT, Van den drie Blinde Danssen. Naar de Neder!.
bewerking van 1482 in facsimile hel1drukt, ingeleid en
toegelicht door Dr. W. J. SCHUIlT. Amst.-Antw., Wereld-Bib!.,
voor de stichting "Onze .oudere Letteren", 1955.
"Indigeste mélange de prose et de vers", aldus oordeelt de onvervaarde
rederijkersvreter Guy in zijn Rist. de la Poésie Franç. au
XVI e siècle, I (1910) over Michaults Danse aux aveugles. Doet de
evolutie in de waardering voor de rederijkers ons dit oordeel na veertig
jaar op zichzelf al onbillijk achten, voor de Nederlandse bewerking
geldt dit in nog sterker mate. De uitgever roemt de vertaler als
"niet sleChts een goed rederijker, maar ook een goed dichter". De
tegenstelling moge wat vreemd klinken, het is buiten kij f dat in dit
werk zeer te waarderen gedeelten voorkomen. De dichter blijkt te beschikken
over verscheidene registers, waardoor men bij hem zo uiteenlopende
intonaties kan aantreffen als, bij het hoofdstuk over Cupido:
° liden onghelikelic o vree se seer blikelic
Soeticheyt gheregaelt
Cupido schijnt rikelic
Maer hij beswikelic
Die qualic betaelt
Van sijn ghescut ghestraelt
tegenover de zware galmen van het doodslied :
Ic ben die doot der nature teghens
Die al dat leeft int leste verslonde
Ontallic als de droppen reghens
Cornet al tot mij na onghesonde
Macht hebbic van gods des sceppers monde
Tontfanghen van elc den lesten tribuyte.
Al komen er hier en daar wel wat hortende zinnen in voor, de dichter
beheerst stellig de taal goed en beschikt over een grote woordenrijkdom;
dat bastaardwoorden schaars zijn, zouden wij de uitgever (p.
XXXVI) niet gaarne nazeggen (zie, om slechts een enkel voorbeeld
218 ROEKllEOORDELIN<;EX
te noemen, blz. 70, de laatste strofe; blz. 79 de tweede strofe). Voor
de lexicograaf is deze tekst een goudmijntje.
De motieven zijn de meest bekende van de Bourgondische literatuur,
waarvan dit dichtwerk een zo karakteristiek specimen i,s: liefde,
"ayonture" en dood, die hier een wel zeer moraliserende behandeling
yinden. Voor de minne heeft de dichter gl'en goed woord over, en het
is toch, in deze bewerking althans, nog wel op verzoek van een dame
geschreven: "sy wyens ghebodt mij moghelic regierde" deed hem dit
ondernemen, maar "oec doer anderen die besonder beue! op mij vermochten.
In cortter wijlen dees ghedichs gheste! !'vlijn handen
wrochten".
Het bestaan van deze K ederlandse bewerking was tot nog toe
nauwelijks bekend; Campbell noemt de incunabel zonder hem gezien
te hebben en in de literatuurgeschiedenissen wordt hij alleen even vermeid
in het tweede deel van de Gesch. v. d. Letterk. d. Nederl. en pas
in de tweede uitgave daarvan iets uitvoeriger besproken.
Voor het beschikbaar komen van de tekst in deze facsimile-uitgave
moeten wij dus wel zecr dankbaar zijn. Voor de wijze waarop hij gepresentcerd
wordt kunnen wij e\·enwcl niet enthousiast zijn. Wat de
uih·oering betreft: waarom toch dit glanzendc papier gebruikt, dat
zo ten enenmale vloekt met de incunabel tekst die erop afgedrukt staat?
En wat de uitgave als zodanig betreft: waarom niet de Franse tekst
erbij gevoegd, dic practisch ontoegankelijk is, nl. alleen in hss., incunabelen
en een herdruk van 1748 bcstaat? De omvang is zeker niet
zodanig dat dit een bezwaar kon zijn, cn wij zouden gaarne de helft
van de breedsprakige inleiding gemist hebben voor de orginele tekst;
wat voor zin heeft het clf volle bladzijden te besteden aan het op de
,·oct volgend navertellen van de inhoud die ieder in de tekst zelf kan
lezen? Daarentegen mist men wel zeer in deze inleiding een bespreking
van het dansmotief en bepaaldelijk de betrekking tot de dodendansen.
Een cigenlijkc dodendans is dit stellig niet, maar men kan het
gedicht toch nauwelijks los daarvan beschouwen. Ook in de commentaar
schiet de uitgever wel zeer tekort. Hij geeft een woordenlijst
met verwijzingen naar folio's die in 't geheel niet kloppen met die
van de nummering van de bladzijden en waarbij hij voortdurend met
BOEKBEOORDELINGEN 219
de recto's en verso's in de war is, en een lijst van drukfouten die voor
een groot deel geen drukfouten zijn en waaruit slechts blijkt dat de
uitgever met de taal van de 15de eeuw slecht op de hoogte is 1),
terwijl de werkelijke drukfouten, waarvan de tekst wemelt (hoe schr.
op blz. XXXVI kan spreken van "een fraaie druk" is ons een raadsel;
de afdruk is bijzonder slecht) meestal niet gesignaleerd werden.
De spelling van de vertaler is hoogst merkwaardig, ten dele bijna
fonetisch en daardoor van belang voor de uitspraak in die tijd, b.v.
mynneurs voor minnaars en lansem (blz. 56) voor langzaam.
Leiden, januari 1956 C. KRUYSKAMP
ROSALIE L. COLIE. "Some Thankfulnesse to Constantine" A
study of English influence upon the early works of Constantijn
Huygens. 's-Grav., Mart. Nijhoff, 1956.
Reeds herhaaldelijk is gewezen op het nog steeds ontbreken van een
volledige levensbeschrijving van Constantijn Huygens. Er zijn korte
schetsen, zoals die van Kalff, en in de handboeken vrij uitvoerige
overzichten zoals laatstelijk het uitstekende van Van Es in dl. IV van
de GLN; daarnaast moet met ere genoemd worden het boek van
Jorissen van 187!, dat hij bescheidenlijk "Studien" noemde, maar dat
in feite een biografie is, nog steeds de uitvoerigste en misschien de
beste. Maar een afgeronde biografie waarin al het thans beschikbare
materiaal verwerkt is, bestaat nog niet. Het zou ook een Herculestaak
zijn er een op touw te zetten over deze meest velezijdige figuur van
onze 17de eeuw, die die eeuw vrijwel geheel bestrijkt en beheerst, die
steeds leefde op een internationaal niveau, verbonden met vrijwel alle
belangrijke figuren van zijn tijd. Als wij zien welk een boek Geerars
kon schrijven over Poot en wij trachten dan ons eens voor te stellen
dat een boek op dezelfde schaal geschreven zou worden over Huygens,
met een bespreking van al zijn gedichten en een ontwarrng van de
vele duizenden draden die zijn persoonlijke relaties vormden, dan gaat
het ons wel even duizelen en op de achtergrond van ons denken komt
I) Ik moge voor voorbeelden verwijzerr naar de bespreking van Enklaar in
N.Tg. 49. 54.
220 BOEKBEOORDELINGEN
heel schuchter de vraag op of een dergelijke allercompleetste biografie,
die vele delen zou moeten beslaan, heel veel zin zou hebben. Het zou
echter zeker een uitkomst zijn als die bestond voor ieder die studie
wilde maken van een bepaald aspect in de geestesgeschiedenis van
Huygens en van onze 17de eeuw in het algemeen. Een dergelijke studie,
en tevens een voorstudie voor latere biografen is het voortreffelijke
boek dat wij hier aankondigen.
Mejuffrouw Colie van de Columbia-universiteit wilde een onderzoek
instellen naar de Engels-Nederlandse betrekkingen in de late Renaissancetijd
en zij was, zegt zij, "rewarded by this gigantic Huygens".
Haar nadere onderwerp omschrijft zij als niet "a general survey of
Huygens' English connections", maar "the more specialized topic of
the poetic and scientific stimulus to Huygens' mind of his early journeys
to England". Na een inleidend hoofdstukje ter kennismaking,
dat een zeer goede algemene karakteristiek van H. geeft, beschrijft mej.
C. in details zijn ervaringen als "leerling-diplomaat" op zijn drie reizen
naar Engeland in 1618 tot '24; zij maakt duidelijk met wel een intensiteit
deze jongeman dit nieuwe land beleeft, hoe vele contacten hij legt,
hoe veel hij opneemt en verwerkt. Bij zijn tweede bezoek aan Oxford
schrijft hij een Latijns lofdicht op de academie en aan een van de drie
antwoorden van Oxfordse geleerden daarop is de titel van mej. Colie's
boek ontleend:
Try with a trembling pen and barren line
1" expresse some thankfulnesse to Constantine
Whose learn'd invention graced hath so much
Our Hills ...
zegt Thomas Goffe. In het derde hoofdstuk "Poetical Exercises", bespreekt
schr. het Costelick Mal en de Zedeprinten en zij maakt duidelijk
hoezeer deze satiren de neerslag zijn van in England opgedane ervaringen;
het Costelick Mal is ook beïnvloed door een preek die John
Williams in 1619 voor de koning hield, getiteld Sermon of Apparell.
Daarna wordt H.'s relatie tot Donne besproken, de man die hij als
dichter en als prediker zozeer bewonderde en zo diep verstond. Van
zijn vertaling van Donne's Good Friday zegt schr. dat daaruit blijkt
BOEKBEOORDELINGEN 221
"that any modern difficulty in reading the poem did not trouble Huygens,
who understood without struggle this most personal and
complicated of Donne's poems".
De hoofdstukken V tot VIII zijn gewijd aan H.'s als adept van de
nieuwe wetenschap die hij door Bacon en door Corn. Drebbel leerde
kennen, met welke laatste hij ook intiem verkeerde. Het bewonderenswaardige
in Huygens is dat bij hem het antieke en moderne niet in
conflict kwamen maar harmonisch in zijn wereldbeschouwing samengingen.
"By training Huygens was an "ancient" ", maar "he fused
his actual and his intellectual experiences more and more in his verse"
en "from 1620 H. was a "modern" in science, and England made him
so". De neerslag van zijn verworven inzichten vindt men in Daghwe
rek, zijn diepstgaande gedicht, "one of the earliest defenses of "the
Wisdom of God in the Creation" ". Bij Huygens leidt de nieuwe
wetenschap niet tot innerlijke conflicten. "He was no skeptical reader
of the Book of God's \Vorks, but he accepted it fully as part of God's
revelation to man. Into his poem about the new science he wrote a
rhymed version of the Lord's Prayer, quite unconscious of any incongruity
between the Bible and the N ew Science". Het laatste hoofdstuk,
"A regimen of health" behandelt H.'s voorliefde voor allerlei
kruiden en medicijnen die hij zelf bereidde en wijst er ondeugend op
hoe hij, die in Costeliek Mal zo had gefulmineerd tegen allerlei uit onfrisse
grondstoffen bereide parfums, later een bijzondere voorliefde
toonde voor zacht, geparfumeerd leer, waarvoor zijn vrienden hem
allerlei recepten verschaften. Een aanhangsel, een uitvoerige bibliografie
en een register besluiten het werk.
Dit boek geeft blijk van een grondige filologische scholing, een
bewonderenswaardige kennis van het Nederlands en bepaaldelijk van
Huygens' bijzonder idioom, waardoor het schr. mogelijk was zijn moeilijkste
gedichten niet alleen te begrijpen, maar er zelfs uitstekende
Engelse vertalingen van te leveren, en het mag dan ook een zeer belangrijke
bijdrage worden genoemd voor de kennis van de geestesgeschiedenis
van Huygens en zijn tijd.
Lei den, Mei '56 C. KRUYSKAMP
222 BOEKBEOORDELINGEN
Een boec:rken gemaket ende bescreven van suster Bertken die
LVIJ iaren besloten heeft gheseten tot Utrecht in die buerkercke,
naar de eerste uitgave van Jan Berntsz. Utrecht 1516
opnieuw uitgegeven met een inleiding en aantekeningen door
Dr. C. CATHARINA VAN DE GRAFT. (Zwolse drukken en herdrukken
voor de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te
Leiden, Nr. 9). Zwolle, 1955.
Aan de ongebroken werkkracht van Dr. C. Catharina van de Graft
is het te danken dat wij thans de beschikking hebben over een nieuwe
uitgave van Suster Bertken's geestelijke nalatenschap. Het is te begrijpen
dat zij als ingezetene van de goede stad Utrecht zich aangetrokken
heeft gevoeld tot een bekende stadgenote uit de late Middeleeuwen,
temeer nu sinds de verschijning van de inmiddels uitverkochte editie,
door Dr. J oha • Snellen in 1924 bezorgd, vondsten zijn gedaan die een
nieuwe uitgave en introductie wenselijk maakten. De postincunabelen
die mej. Snellen ten dienste stonden, waren twee uitgaaf jes van de
Leidse drukker Jan Seversz., het ene ongedateerd, het andere uitgekomen
in 1518. Het was van meet aan uitermate onwaarschijnlijk dat
een drukker buiten Utrecht het eerst de geschriften van Bertken ter
perse gelegd zou hebben. Dank zij het speurwerk van Dr. Marie E.
Kronenberg weten wij thans dat niet een Leidenaar, maar een Utrechtenaar,
Jan Berntsz. die zich in 1514, Bertkens sterfjaar, in de Domstad
had gevestigd, de eerste is geweest die haar prozageschriften en liederen
het licht heeft doen zien. Zo kon Mevr. van de Graft, dankbaar
profiterend van een bibliografische vondst, de oudste tekstvorm van
Bertkens boekjes publiceren. Al blijkt bij vergelijking met de uitgaven
van Jan Seversz. de tekst van beide redacties vrijwel identiek te zijn,
toch straalt van de oudste druk de bekoring uit waarvoor minnaars
van het oude boek zo ontvankelijk zijn.
Aan de behandeling van "Suster Bertken, de Kluizenares" laat schr.
een bespreking van "De Inkluizing" als veelvuldig in de Middeleeuwen
voorkomend verschijnsel voorafgaan; eerst komt Centraal- en WestEuropa
aan de orde, daarna de noordelijke Nederlanden. Het eerste
deel van dit hoofdstuk is wat schetsmatig uitgevallen; had zij ook
hiervoor elders voorlichting gezocht, dan had zij interessant materiaal
kunnen putten uit Alcantara Mens' Nederlandse begijnen en begarden
(Antwerpen, 1947).
BOEKBEOORDELINGEN 223
Het derde hoofdstuk handelt over Bertken als kluizenares. Door
vermelding van tal van lokale bijzonderheden, waarbij zij haar voordeel
kon doen met de resultaten van het onderzoek van Th. Haakma Wagenaar
naar De bouwgeschiedenis van de Buurkerk te Utrecht (Utrecht,
1936) slaagt zij er in de figuur van Bertken te localiseren. Als verdienste
mag haar aangerekend worden dat zij zich niet vermeit in dramatiseringen
en fantasieën à Ia Victor Hugo en Victor von Scheffel
die resp. in hun N otre-Dame de Paris en Ekkehard de werkelijkheid
van het reclusen leven in min of meer sterke mate hebben vertekend.
Zij vermeldt feiten, het aan de verbeeldingskracht van de lezer overlatend
zich een levendige voorstelling te vormen van Bertkens inkluizing
en levenwijze. Schr. mag dan herhaaldelijk zeggen: "Wij kunnen
ons ... slechts zeer vaag voorstellen", toch verstaat zij de kunst, juist
door een zakelijk relaas te geven dat de fantasie van de lezer eer stimuleert
dan belemmert, ons de figuur van dè Utrechtse recluse in de ware
zin van het woord present te maken. Ook vervalt zij niet in de door
Enklaar bij Dr. Joha Snellen gesignaleerde fout (zie Groot-Nederland
24, 1926, I, blz. 87-93) een romantische tegenstelling tussen het
ingetogen leven van de kluizenares en het woelige stadsleven om haar
heen als exponent van een contrast Middeleeuwen-Renaissance te
bedenken.
Een hoofdstuk, getiteld "Suster Bertken, de Schrij fster", besluit de
Inleiding.
De teksten van Bertken zijn met zorg uitgegeven en van aantekeningen
voorzien. Een enkele keer plaatste ik een vraagteken bij een
verklaring; zo vraag ik me af, of in vs. 255 op blz. I09 vercoren per se
als pluralis opgevat moet worden; cf. vs. 261 en lied IV.
Nu deze uitgave het werk van Suster Bertken opnieuw onder de
aandacht van de onderzoekers brengt, is er gelegenheid tot grondiger
bestudering. Het is mij bekend dat anderen, onafhankelijk van elkaar,
tot de ontdekking zijn gekomen dat sommige delen van haar geschriften
teruggaan op een oudere traditie; de publicatie van hun bevindingen
zal niet lang op zich laten wachten. Het moet schr. tot voldoemng
stemmen dat haar degelijke arbeid zo spoedig na de verschijning
het onderzoek op gang heeft gebracht.
c. C. DE BRUIN
INGEKOMEN BOEKEN
Een boecxken gemaket ende bescre'Z'en 'Z'an suster Bertken (enz.).
Naar de eerste uitgave opnieuw uitgeg. met een inleiding en aant. door
Dr. C. C. V. D, GRAFT (Zwolse Drukken en Herdr. nr. 9). W. E. J.
Tjeenk Willink, Zwolle, 1955. 8°. 123 blz. Prijs. ing. f 2.75.
'S-GRAVESAXDE, G. H., De Geschiedenis van De Kieuwe Gids. Brieven
en documenten bijeengebracht door -. Van Loghum Slaterus, Arnhem,
1955. gr. 8°. 532 blz. Prijs geb. f 17.50.
Van De Dene lot Luiken. Bloemlezing uit de Noord- en Zuid-~ederlandse
emblemata-literatuur der 16de en 19de eeuw samengesteld door
JOIIX B. KNIPPIXG O.F.M. en P. J. MEERTEXS (Klassieken uit de
NederI. Letterk. Nr 7). \V. E. J. TjeenkWillink, Zwolle, I956. go.
128 ~lz. met afb. Prijs ing. f 3.30.
PAARDEKOOPER, Dr. P. c., Syntaxis Spraakkunst en Taalkunde. L. C.
G. Malmberg, Den Bosch, I955. gr. 8°. XV en 311 blz. Prijs ing.
f 12·50.
COLIE, ROSALIE L" 'Some Thankfulnesse to Constantine'. A study
of English influence upon the early works of Constantijn Huygens.
M. Nijhoff, The Hague, 1956. 8°. XIII en 169 ·blz. Prijs geb. f 14.50.
THYS, Dr. WALTER, De Kroniek van P. L. Tak, (Kon. VI. Acad.,
Reeks VI, nr. 73). Gent, 1955. go. 362 blz. met 15 platen.
De Redactie heeft voor het citeren :ier bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandse philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandse Taal
Mnl W - Middelnederlands Woordenboek
Med NA, Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
Med VA - Verslagen en Mededelingen Kon. Vlaamse Academie
Ts -- Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
Ort - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvense Bijdragen.
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Diai - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
NeoPh - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De medewerkers ontvangen kosteloos 2S overdrukken van hun
artikel. Extra-overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever.
Het eenvoudigst geschiedt dit door het gewenste aantal op de drukproef
te vermelden.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeling
niet in aanmerking mocht komen, de tenlgzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereiste porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeling, moeten worden gezonden
aan de secretaris der Redactie, Dr. C. KRUYSKAMP, Rapenburg
49 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts één
kant van het papier) overgetikt en persklaar in te zenden . .
{~ f-0
. r "E E. J. B RIL L
·eJ~·~- - ---=-----
LEIDEN
·erschenen:
NEDERLANDSE
PLAATSNAMEN
EEN OVERZICHT
DOOR
H. J. MOE R MAN t
956. VIn en 297 blz., krt. Prijs f 10.-
Men mag dit postume werk van de betreurde toponymicus een
ideale oplossing noemen voor het vraagstuk, hoe een algemeen bruikbaar
overzicht te geven van de Nederlandsche plaatsnamen en hun
oorsprong.
Het is geen alfabetisch woordenboek van de Nederlandse toponiemen.
Een dergelijk werk zou vele delen moeten beslaan; bovendien zijn
verschillende streken van ons land nog niet of onvoldoende verkend.
Met behulp van de nu verschenen alfabetische lij st van plaatsnaamelementen
(bijv. a, baak, bouwing, dinc) een een index (60 kolommen)
van de in de verklaring van deze elementen genoemde N oordnederlandse
plaatsnamen worden in een veel beknopter bestek dezelfde gegevens
toegankelijk, die men in een woordenboek zou mogen verwachten.
leder artikel verschaft algemeen-toponymische, etymologische en
histOrIsche gegevens over het besproken element, terwijl bovendien
plaatsnamen, waarin dit voorkomt, aan een beknopt afzonderlijk onderzoek
worden onderworpen. Zodoende verbindt deze uitgave de grote
lijnen en de mogelijkheid, vlug bijzonderheden over een bepaalde plaatsnaam
te vinden.
Een korte proeve van bewerking vindt men op de achterzijde van
deze prospectus.
MEDE VERKRIJGBAAR DOOR BEMIDDELING VAN DE BOEKHANDEL
Deel LXXIV Aflevering 4
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1956
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Dr. G. A. VAN Es
Dr. K. HEEROMA
Dr. G. G. KLOEKE
Dr. F. H. K. KOSSMANN
Dr. C. KRUYSKAMP
Dr. G. I. LIEFTINCK
Dr. P. J. MEERTENS
Dr. P. MINDERAA
Dr. F. DE TOLLENAERE
Het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde" verschijnt
in afleveringen van 80 bladzijden, 4 afleveringen vormen een jaargang.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt f 15.-, voor leden van
de Maatschappij f 12·50.
INHOUD
VRIENDT, S. DE, Een nieuw fragment van het Boec vander
Wraken . . . . . . . . . . . . . . 225
HEEROMA, K., Reinaert en Rose . . . . . . 251
MAK, J. J., Bij het mirakelspel van Nyeuwervaert 256
MINDERAA, P., Naschrift . . . . . . . . 259
MICHELS: L. c., Nader commentaar op Six van Chandelier 263
KLOEKE, G., Op tie manier, is tILt algemeen-Hollands? 296
MEULEN, R. VAN DER, Sparsa (V) . . . . . . . 301
BOEKBEOORDELINGEN:
The Olympia Epics of Jan van der Noot (c. KRUYSKAMP) 310
Nederlandse strijdzangen uit de I6e en de eerste helft der I7e
eeuw (P. J. MEERTENS) . . . . . . . . . . . . 3II
G. H. 's GRA VESANDE, De Geschiedenis van de Nieuwe Gids,
Brieven en Documenten (P. MINDERAA) . . . . . . 313
Woordeboek van die Afrikaanse Taal (c. KRUYSKAMP) . • 316
Regesten van de aanwinsten van het Instituut voor vergelijkend
Literatuuronderzoek te Utrecht, (c. K.) 318
INGEKOMEN BOEKEN 319
EEN NIEUW FRAGMENT VAN HET BOEC
VANDER WRAKEN
Van het Boee va1lder Wraken is ons maar één volledig handschrift
bekend: het berust te O:xford (Bodleian Library, Cod. Marshall 32)
en werd in rS6ç) door F. A. Snellaert uitgegeven 1). Daarnaast kennen
\\ie ook een paar fragmenten (in de Bijlagen bij hetzelfde werk te vinden),
waaronder één dat te 's Gravenhage (Koninklijke Bibliotheek,
hs. I31 D 2) bewaard wordt. Onlangs werd te München een nieuw
fragment van dit veertiende-eeuwse leerdicht gevonden en door de
l\laatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden aangekocht
(Litt. 2002). Het fragment werd naast het Haagse fragment gelegd
en bleek een overblij fsel van hetzelfde handschrift te zijn, en wel naar
alle waarschijnlijkheid van een volledig handschrift, aangezien we nu
over twee passussen uit het eerste deel, één passus uit het tweede en
één uit het derde beschikken.
Hd doel van dit artikel is de tekst van het Leidse fragment bekend
te maken. De tekst werd ter plaatse gelezen en overgeschrewn, onder
ultra-violet licht voor de corrupte plaatsen. Hetzelfde werd gedaan
voor het Haagse fragment. Daarna werden beide fragmenten vergeleken
met de overeenstemmende verzen uit de Oxfordse codex: hiervoor
beschikten we over een fotocopie van de codex, die op menige
plaats van de tekst van Snellaert afweek. Daar noch het Haagse fragment,
noch de fotocopie van de codex door iedere belangstellende
zo maar kunnen geraadpleegd worden geef ik wrder de verbeteringen
die aan ~nellaer(s tekst moeten aangebracht worden. In het artikel
zal men dus achtereenvolgens kunnen vinden:
I Commentaar op Snellaerts uitgave van het Boee ,-'ander Wraken
(0 en H), met verbeteringen op zijn tekst.
I) F. A. Snellaert: lVedcrlandsclll: Gedichten uil de veertiende eeuw ~'an Jan
'van Boel/da/e, !lcin ,'an Akel! eH Anderel! - naar het Oxfordsch handschrift -
Brussel. M. Hayez - 1869 - blz. 286-478; voor het Haagse fragment hij lage G,
blz, 713-722. Verder aangeduid met de letters 0 voor Oxford, l! voor Haagse
~n L voor het Leidse fragment.
Tijdschrift H)Or l\cd. 1'aal- en Lctte,rkunde, Deel LXXIV 16
226 S. DE \'RIE~DT
Il Een beschrij\'ing van de Leidse en Haagse fragmenten 2).
IJ] De tekst van het Leidse fragment, met de varianten L/O (lexicologie
en rijmen)
IV De varianten H/O (id.).
V De varianten L/O en H/O met het oog op een bepaling van de
herkomst der copiisten.
De N ederlandsche Gedichten uit de I4de eeuw ... uitgegeven door
Snellaert staan in de Bouwstoffen van het MnIW. gecatalogiseerd
onder nummer 934 (blz. 381). Daar kan men lezen dat de uitgave een
gebrek aan paleographische kennis 'vcrraadt. Ik heb voor mijn deel
ongeYeer 650 \"Crzen ervan met de fotocopie vergeleken en het aantal
afwijkende yormen bleek zo groot te zijn dat ik er van moest afzien
ze alle op te geven. Zo schreef Snellaert bijv. v en u, i en y, c en ch,
c en ck, g en git, s en z niet altijd zoals in het handschrift, maar ook
niet \"olgens een normaliserende regel: 'v staat soms in de plaats van
u en u soms in de plaats van v, enz. De afkortingen worden alle
zonder meer opgelost. Zo vinden we in de tekst soms hem, dan weer
hë, nooit hen: deze hiJ interpreteerde Snellaert nu eens als hcm (I,
347,853,861,893,908,909; 11,639,723,763; III, 433, 45 1, 452, 458,
463,472), dan weer als hen (I, 344, 987; lI, 743; III 501): de lezer
kan niet bepalen wanneer hij voor de tekst van het handschrift staat
en wanneer voor een aanvulling. De plaatsen waar de oplossing van
een afkorting foutief of twijfelachtig is, die waar het van belang kan
zijn ie weten dat een afkorting opgelost werd en de transcriptiefouten
heb ik in de volgende lijst opgenomen:
OXFORD: de el I
360 dats (Snell.: dats en in -l23 wt (wart)
voetnoot: hs. dat) M
-l28 zwde (zwerdel/veerde)
M
388 wt (wart) -l33 stede (steden)
M M
399 wden (werden) -l33 wpen (werpen)
2) Gemakkelijkheidshalve zal naar de verzen uit deze fragmenten verwezen
worden met het nummer van het overeenkomstige vers in O. (uitgave Snellaert).
EEX NIEl-\\" FRA\;~IEXT \'AN lIET BüEC \'A:-iDER WRAKEN 227
-W1 erell (eeren)
M
~5~ :n"de (::?l'erde)
M
~73 en 478 swt (swert)
839 die (Sne1l.: die)
M
863 wt (wart)
M
1173 wt (~l'art)
878 r.m pet/(' ('I.l:apen)
deelII
na v. 611 OIlClllfsclzcyl
(SnelI. : olleltysclzeyt)
616 welke (welke)
622 n'Dlld'e (~('ondre)
()2~ groet (goet)
626 pause (Pa cl/sc)
6-16 ie z"l11idc l11i (zonder mi) 3)
660 ioffrouwe (joffrouwen)
667 mLÏne (manllCII)
676 hongh'e (honghre)
687 ormt'tc (or1llelllclI)
deel 111
438 ,iiij,scare (""ierscare)
~60 reell!'e (rechtre)
~67 vint (vindt)
~69 bat he h'de :;ere (bat lzem sere)
473 h'de (harde)
493 recht' e (reelztre)
505 en wijs man (eeu)
5~6 sCltldighen (sm/deghen)
457 menig'" (menegher)
891 "'de (harde)
u
897 wt (wart)
M
C)2C) 'Wli}e (wer/ije)
951 /i'de (harde)
u
C)67 wt ('wert)
978 wt (wort)
()Rz en 987 secpe"e (secpent')
6c)3 pde
719 vo'et
723 se/en
729 goed.·
730 ~'o'e
737 ~'o'e
739 de goede
751 111" V psequeert
761 nJ'espoet
5~8 hoort
552 meniglze
553 soe
565 gllicriehcit
561) aft
570 nac
57~ bi nae
591 dauelltltre
592 en
(perdc)
(voert)
(sul/eli)
(goede)
('VOL'r )
(voer)
(die goede)
(men pcrseqllcert) 4)
(7'oerspoct)
(hoert)
(melleghen)
(sa)
(glziercclzeyt)
(of)
( tIG)
(bina)
(dauonture)
(eli)
De tekst van het Haagse fragment (Bijlage G) heeft Snellaert
3) Mnl. IV, deel 8, kol. 2137: ver11liden. Ic 7'cymide ... te scgghene moet dus
luiden: Je verlllide lIli ... te segghene ... en van de rubriek Trans. naar de rubriek
U' ederk. verplaatst worden,
4) Zonder pronomen in het Mnl. rv, opgenomen. Yerdam emendeerde: als mell
(di) persequeert. De plaats moet dus verbeterd worden in deel 9, kol. 1100 en
deel 8, kol. 1844. De opgave van de emendatie deel 10, blz. 87 vervalt dan.
228 s. DE \"RIEl\"DT
blijkbaar met reeds opgeloste afkortingen uit den Haag gekregen. In
de hele Oxfordse codex schrijft hij inderdaad voor h': haer en voor
d': daer; hier vinden we nu her en der. vormen die m'rgens in het
fragment voorkomen, terwijl we v. 920 en 923 daer lezen.
Verder kunnen van belang zijn:
u u
352 wlije (werlijc) 873 wt (wert)
u
35.+ wheit (wa/wit) 891 en 893 !të (hem)
468 d' sie menige .. (d' menige . .. ) 899 ooe (oee)
.no hoort (hoert) 912 regere (regeren) ..
473 swt (swert) 921 seepenë (scepene)
-17-1 willen dwi bringell (willen bringen) 926 Aristotiles (Aristote/es) ..
478 swt (swert) 931 enen (cenen)
.190 droolllsclle (troomscllc) 932 ghemoen (ghe/llcclI)
495 ziere (sire) 9-15 tghem,· (tghemenc)
X60 melu!gë (menege) 9-17 öneren (onneerelI)
86c)mJ (mit) 985 hi! (hem)
Beschrij\'lng van de f rag men ten.
Illhoud: H: (Kon. Bib!. 131 D 2) J, 339-498 t'n 1,837-997
1.: (Letterkunde hs. 2002) 11. 605-765 en lIl, 430-594.
Bescllrij"ing: neide fragmenten werden op perkament geschrC\"en.
Ze hebben blijkbaar als schutblad gediend. Er zijn sporen \'an lijm,
kleur (looizuur?), gaten waar het leer samenkwam, verder, op het
IIdagse fragment, sporen van een reagens 1;). H is F),5 cm / 20 cm
hoog bij 10,9 cm / 16,2 cm breed. L is 20,5 cm i 20,8 cm hoog bij
13 cm i IS cm breed. De kanten \'an de bladen werden onregelmatig
af g6neden (van daar de verschillende afmetingen); de breedte van
de geheel geble\;en marges en wat we weten O\"Cr de gewone onder-
5) F. A. Snellaert: op. cito blz. 722 voetnoot: De Heer IJ alt rop had dc goedheid
bii een t~t'eede collatie sommige uitgesletene plaatselI met een reagens op
te halen ....
EIèN "lEe\\' FRAGMENT VAN lIET BOEC VANDER WRAKEN 229
linge verhouding van de marges in de oude boeken 6) laten ons toe
te berekenen dat het ongeschonden blad ongeveer 24 cm hoog bij
16,5 cm breed moet geweest zijn. Elke bladzijde is in twee kolommen
van 42 regels elk verdeeld, doch in het Haagse fragment vielen hiervan
.') verzen bovenaan ten gevolge van de besnoeiing weg. Op dezelfde
wijze verdwenen de aanvang der verzen van een kolom en het
einde der Yerzen van een andere. Potloodlijnen zijn zichtbaar: het is
duidelijk dat elk blad werd opengelegd om het te liniëren.
H et schrift: De fragmenten zijn door een regelmatige, duidelijke
hand geschreven, met vrij bleke inkt, in littera textualis. De aanvangletter
van elk vers staat in een kolom, afgezonderd van de tekst. De
rubricator haalde cr een Yerticaal rood streepje door. Van zijn hand
zijn waarschijnlijk ook de opschriften der hoofdstukken, de hoofdletters
(die twee regels beslaan) en de paragraaftekens, dit alles met
rode, inkt.
De letter s: O\'eral de lange s, uitgenomen in de auslaut waar ronde
s gebruikt wordt. Hier en daar ook een cursieve slot-s.
De letter ij: heeft noch stipjes noch streepje.
De letter y: heeft dikwijls een stipje (het oude teken om de .v van
de lange s te onderscheiden).
Het gebruik van ronde en rechte r is moeilijk te bepalen en schijnt
wel willekeurig te zijn. De unciale d komt steeds voor; sporadisch
een c met een tong. De fragmenten dragen geen spoor van interpunctie.
Afkortingen: De opgeloste afkortingen heb ik cursief laten drukken.
De waarde van de afkortingen werd bepaald door vergelijking
met op andere plaatsen voluit geschreven woorden of dank zij het rijm.
De meest voorkomende zijn:
- een korte horizontale streep boven n voor de (en = ende), boven
klinkers voor n of 111 7), bOYen m en n voor dubbele m en n.
6) Edward Kennard Rand: The li.arlicst Book of Tours - Cambridge-Massarhusetts-
U.S.A. 1934. blz. 88.
7) De afgekorte ,"orm h(' leverde geen moeilijkheden 0Jl. De voluit geschreven
vorm is overal hem (Acc. Enkv. en Mvd., Dat. Enkven Mvd,), In 111, 469 is
I!ë een Acc. Enkv, (hem 111, 451) in 111, 476 is h(' een Dat. Enkv. (hem 111,
452 en 472). Daarnaast vinden we één maal het enclitisch pronomen -en (lIl,463).
23° S. DE VRIENDT
- een apostrophe, boven of naast een consonant (en in weinige gevallen
naast een vocaal), met verschillende waarden:
ocr: bijv. in d', h', m'. Voluit geschreven daer lI, 619, 625 (I/sw);
~U, 430, 462, 463 (/ / lIaer); haer vinden we II, 693 en haers lIl, 499.
a: in h're 1I, 66r en III, 563; hare en haren staan 1I, 67q en 762,
IlI, 438, 442 en 462.
Joch meestal cl': sond', 7/werct, wond'e, .. ,
Andere plaatsen zijn minder duidelijk, als 1I, 698 (Prieste'n); lIl,
4G2 (rechte'); lIl, 493 (rechle'n), Staat het afkappingsteken hier
voor re of kan men aannemen d.at de copiist zijn teken te ver naar
rechts plaatste? In beide gevalien zouden we priesteren, rechte re en
rechteren mogen lezen.
- de kleine superscripte a staat voor:
u u u
aer: II 624 .I~u.' (/ / daer): 1I, 629 w; Il, 678 w mede; IIT, 505
u
wheiden.
u
a: lI, 749 wrell (/ / twaren) , ook verder, buiten het rijm, lIl, 478,
479, 577, 587.
u u
cr: II, 755 wt, omdat II, 759 wdell (/ / volherden) , Worden, na 759,
is van de hand van de rubricator,
Andere afkortingen zijn:
3: voor at, ct, iet (d 3, m3, n3).
9: voor us (d9, ald9)·
p: voor per (lI, 751 psequeert; lIl, 528 psemieren; lIl, 535
pscms).
pro (1I, 757 ppheten) of prae (1I, 741 pphenissen) ,
t: voor heit (lIl, 430 qerechticht).
cvghe: lI, 625 voor coninghe.
cv·: IIl, 457 voor cOl/iHc.
ihs xps: lI, 702 voor Iesus Christus.
Voor de cijfers heb ik romeinse cijfers in kapitalen gebruikt. In het
handschrift staan minuskels, tussen isoleringspunten die ik liet wegvallen,
EEN NIEUW FRAG!\IENT VAN lIET BOEC YANDER WRAKEN 231
Datum. Het handschrift schijnt nog uit de tweede helft van de !.fde
eeuw te dagtekenen. Het zal dus niet lang na het ontstaan van het
werk (1351-1356?) geschreven zijn.
Tekst van het Leidse fragment.
II, 605 Preuelegien breket mede
Nochtan verwerd hi bouen al
Gode die swaerlijc wreken sal
Hout vole te "ri ende ghi heren
So en sal v god noch mensche deren
610 Indien dat ghi wilt leiden
Uwen tijt met gerechticheiden
N och van desen iammerlikelt wraken
Die in desen tiden gescien selen
Lieue kinder des seker sijt
Dat wi sijn nv in den tijt
Die wclke tijt meer no min
615 Op ons heren geboorte ghinc 111
Die welke tijt sonder waen
V cle langer heeft gestaen
Dan enich van den anderen stoet
Daer bi mogen wi wesen vroet
620 Dat dit die leste es van dien
Daer alt wonder in sal gescien
Ende dattie wondere ooc in gaen
Alsic voren dede verstaen
Wondere gescien nv groot ende swaer
625 In al die werelt hier ende daer
Paus keyser ende coninghe mede
Ende daertoe al kerstinhede
Gaet nv staen in discoorde
l\Ierct of waer zijn de se woorde
630 Nv merct wat methosius seit
Van deser sonderlinger quaetheit
628 onderwerp van gaet is al kcrstinlzede. 0 heeft hier gaclI (paus, keyser,
coninglzc en kcrsti1Ihedc).
629130 herhaling van meret is zwakker dan 0: Mcrct ... /lNII hoert ... Dergelijke
slordigheden komen echter in het gedicht herhaaldelijk voor.
232 S. DE \"RIEXDT
Ende lelike swaer sonden
Daer tfole om ten lt'sll'1l stonden
Met om sal gaen ende hanteren
635 Dacr god om sal destruweren
Manne ende wiue mede
Selen hem ter onchuushede
So seere setten te samen
Dat sijs hem niet en selen scamen
640 la hets scande dat iet scriue
Man met manne wijf met wiue
Ende den huus der natueren
Breken met quader luxuren
Tenen wiue beide gader
645 . elen gaen sone neue vader
Ic vermiede mi des zeker sijt
Te seggene tot deser tijt
Aiseke grote oncuusheyt
Als mechosyus daer seyt
650 Maer en es geen dinc dat verstaet
Soe onchuuys no soe quaet
Men maechde in scrifte alderhande
Wale scttcn sumIer scande
Ende dese stinkende sonden
655 Sal god wreken in dien stonden
Metten wisten lieden die
Indie wereIt quamen ye
Aldus can god doen striken
Sijn vonnesse met geliken
660 Met vrouwen ende ioncfroun mede
Selen zi doen hare oncuushede
Ende worpen die cauele te voren
633 0: Daer tfole inden lestelI stOllden. Om in het fragment lijkt hier onverklaarbaar.
642 huus met hyperkorrekte h voor UIIS (zede, gewoonte, gebruik) waarvoor het
Mnl. W. maar twee vindplaatsen heeft: Lev. v. Lutg. 111, 3040 en Rose
13722. 0 heeft hier den weel! (Mnl. W IX, 1846 de goede, juiste, rechte
weg, ook overdrachtelijk.)
645 0: v'midl!. De spelling vermicdc wijst misschien op een nog monoftongische
uitspraak van de i.
648 alseke (sic).
EEN NIEUW FRAG~IEXT VAN liET BOEC YANDER WRAKEN 233
\\Tien die scoonste sal geboren
Dese plage ende dese scande
665 Sal gaen van lande te lande
Sy se1en al doen van den Eue
lleeste manne ende wiue
llorge ende huise ende wijngaerden
Bossche beemde ende bogaenlen
670 Selen zial omme keren
Ende woesten ende struweren
Die dat lij f mogen ontdragen
Selen in bossche ende in hagen
Hem op bergen ende in holen
675 Berghen al se vole verstolen
Daer si van hongere sulleJ/ steruen
Ende van dorste ooc bederuen
Ende en selen hebben waer mede
Te bedeeken hare lede
680 Die rikt' zelen si vaen
652/53 0: M ë maeght sond' sCaJlde/! Wel set/en ald'hande.
In scrifte set ten en setteIl alleen zijn synoniem.
Alderlw/lde = allcrlei staat in L bij scrifle (met postponercn van het adjectief
ter wille van het rijm). In 0 kan het verduidelijking zijn van I (in
maeght).
Maechde: ?
663 0: Wil' si 'Yrst sal gheboren. Si (sal, dus Enkv.) slaat nochtans op vrouwe
en ioffrouwe (v. 660). Die scoonsle is veel duidelijker.
666 0: Si selent, waarin I = beestc, manne ende wive?
670/71 0: .'iel.' si al ölI/e deslrll'l,'er,'// r:n 'll'ocsl,' en- 011/ keren. In L staat maar
éénmaal OI/lIIle: moeten we dan lezen aloll/me keren of al OIllll/ekeren? 0111-
111ekeren kan bctekcncn (J/nl. IV \', I.p): hct onderste boven werpen, vernielen,
verwoesten. Keren integendeel bestaat blijkbaar niet in die betekenis.
De lezing al oll/mekeren schijnt hier dus wel de beste te zijn.
Tussen de verzen 672 en 680 is de heldere tekst van L te verkiezen boven 0;
in 0 zijn inderdaad veel plaatsen moeilijk verstaanbaar.
672/73 0: Wie dat dlijf II/ach onldraghë/! Sele ... ?
675 0 :Sele in bossche en in hagh<,// Op berghe ffl in holen// He berghë el/de
onisloie. Het JInl. W vermeldt de plaats (V-1302) met het volgende commentaar:
"Naast hem ontstelen schijnt met dezelfde bet. hem ontstolen
bcstaan te hebben" maar de enige steun van deze interpretatie is het gebrek
aan een andere bevredigende verklaring!
Verstolen is het part. praet. van versteletl (= verbergen, verstoppen) en
rijmt evenecns op '1Olen Nal. BI. lIl, 2521/22.
678/79 0: En sine selen hebbi' mede/! Niet te bedecke hare lede?
234 S. DE \'RIEl\DT
Ende iammerlike slaen
Oft zy selen wisen die stat
Daer gheborgen leit ha er scat
Die kerke sclen si berouen
685 Ende blecken onder ende bouen
Die pelne entie sindale
Entie ornamente altema ...
Daer ... n gade mede te dienen pla ...
............ mer ende verdrach
6<)0 Se1en sy ne ... te1ker stede
••••••••• ('(!.. ••••••• wiue mede
......... kerke ooc met allen
00 00.00 oosy haer perde stallen
• 00 ... 00 .zaliger santen graue
6<)5 ......... iammer te sprrken aue
... ij oncuysheit met wiuen
In die heilige kerke driuen
Priesteren die gegerwet staen
Voorden outaer se!en si doot slaen
700 Entie meest geestelijc scinen
Se!en ......... meest pinen
Noch 00 00.............. seluen
Ende ............ nde pa ..... 00 ..
Door ........... .
0 ..................... icsus christus
00 ........ 00. ooheylige s. paulus
Seggen dat in desen tiden
705 Tge10ue zere sal te gliden
Ende si ......... die beste
685 bieeken (0 heeft het meer neutrale werkwoord breken) betekent figuurlijk
"iemand villen, hem het vel over den neus halen, hem uitplunderen"
(MI/I. IV J, 1292), dus met een persoon als objekt. eit deze passus blijkt
dat men ook iets kon bleeken (= uitplunderen).
689 ... 1111'1' ~ ~'crdr(/rh: 0 heeÎt Dit l'S iall~cr sOlld' ~/drarh, misschien een
stereotiepe uitdrukking (andere vindplaatsen in het MIII. W). iammer ende
n-rdraclz is echter niet onmogelijk, met z'crdrach in de betekenis van "hetgeen
men te dragen heeft" (Mnl. W VIII, 1638).
70:; tegliden = vervallen, in aanzien dalen.
0: Tghclolli' :;'e sal lidetl, waar liden = vervallen, achteruitgaan.
EEN NIEUW FRAG~IEXT VAN liET BOEC YANDER WRAKEN 235
Selen keren in dat leste
Ende ...... erstenheid begeuen
Ende al se heidin vale leuen
710 ............ geloue dan sal
......... nieute worden al
............... ch ende sonder stoot
............ c ende sonder noot
.................. termaten
7I5 .............. .loue laten
............... geloue keren
· ................. uue1 zal leren
.................. die here paulus
.................. e waarde aldus
720 ...... esten tide somier wa en
......... wrede tide in gaen
· .ie menschen buten ende binnen
· ... ze\uen alte zere se\en minnen
· .ode ontsien groo. na clene
725 Houerdich ...... ede onrene
Sonder min ...... euen kersten
Alle doget ...... gheberst. ..
Minnen salmen die ........ .
Ende ...... goeden D ........ .
730 Voo ............... toegen
Ende ............ die oegen
Op dese materie ........... .
lVler wet .................... .
735 Dat ............ yell' meer af ~eit
Ia noch also vele a!sic v
· ier voren hebbe geseit nv
:'IJ \' sa! meI/ zien ...... fij n
\Vele die quade aftil' goede SIJIl
740 Dit sal sijn somier missen
Den tijt y;m<Ier procphenissen
Hier salmen openbare kinnen
Hem die gade niet trou ... mil/uen
jI3 0: Ei; sond' bedz('anc 1'lï cncg' IlOet d.i. zonder daartoe gedwongen te zijn
door enige benarde toestand. In (Ie Leidse tekst zal nool "noodzakelijkheid"
betekenen, hoewel ende smlder slooi uit v. jI2 voor onze copiist aanleiding
tot een foutief a fschrijven kan geweest zijn.
236 S. DE YRIE:\DT
'Want die in deser noot htrderen
745 Ende volstaen sonder ommekeren
Dat selen si sijn waerlike
Die verdient hebben hemelrike
Ooc salmen kinnen twaren
Die ghene die quadien waren
750 Daerom sprac god onse here
Alsmen v persequeert zere
Ende vernoy doet ende dogen
Om minen wille seldi verhogen
Ende blide zijn ende verduldich
755 Want v loon werf menichfuldich
Dus persequeerden ... twaren
Die propheten die vore waren
Ende die ten ende volherden
Selen alle behouden ,'.-erden
760
... dese ysmaliten yenvonnen
Ende verd ......... selen worden
N ,. al se dil' vsmaliten zien
Hem al desl:/l "oorspoet gescien
Ende si hebben in haren handen
N astelec alle die landen
Entie kerstene SOl' YCnVOIlnen
765 Dat si '" geweren en con m'n
I II, 430 Daer toe de gerechtichcit niet vort en gaet
Wee ooc den scepenen alsoe
Die hem hueren laten daertoe
\Vant hem van rechter scout toe ...
Dat recht altoos te settcn voort
763 Nastefec (0: Nalics) kan als bijwoord afgeleid zijn uit naest zoals nalcc
uit na. Een dergelijke vorm is echter niet bekend. Verwarring met hastdec
is in deze context onwaarschijnlijk.
ï64 0 :F:n die kerstine heb/I(' z?zcön,' is niet duidelijk zonder herhaling van het
onderwerp si (762).
765 boven ell staat duidelijk een streepje. Dit zal toch wel een foutje van de
copiist zijn.
430 0: 429/30 rVee dl' rccht'e die h,' hl/crë laet// Daer tue dat recht voert gaet.
Het Mnl. IV vermeldt deze uitdrukking lIl, 274 (met een toegevoegde negatie
niet), IV, 1580 (met dezelfde emendatie) en IX, IIS7 (zonder niet,
dus volgens het hs.). L geeft hier dus gelijk aan Verdam. Zie verder lIl, 495.
EEN NIEUW FRAG!lIENT VAN lIET BOEC "ANDER WRAKEN 237
435 Ongehuert ende ongebeden
Dit faelgiert in meniger steden
Alse die rechteren sitten dare
In hare gebannen vierscare
Soo sal hi d ... als te voren
4-1-0 Mate ende vremde horen
Ende hem stade daertoe maken
Dat sy getogen hare saken
Ende sijn recht helpen toegen dan
Op dat hijs zelue niet en can
Tgerechte sijts gewes
445 Dat het bouen een rechter es
Ende bouen den prince dat es recht
Want hi es des gerechte knecht
Ende om tgerechte diet wel besiet
Es hi prince ende anders niet
450 Hi mochte des verdienen wel
Tgerechte soude hem sijn ...
Dat hem aen zijn lijf soude gaen
Alset dicke heeft gedaen
Valerius heft ons bescreuen
455 Om dat I rechtere hadde gegeuell
Een quaet valsch vonnisse
So quam conine cambisse
Ende dedem tfel of villen saen
Ende deet optien stoel slaan
460 Dacr dil' rechter niene mochte af
So wanneere hy sijn Yonm'sse gaf
Doell maecte rechtere daer naer
Des rechters sone ende deden daer
Sittcn op sijns vaders vel
438 0: A/se die recht' sittet daal! In siJn gho?bannë IIlIscar,' L heeft een
volmaakt rijm dare//Z'icrscare. Ik zie geen bevredigende verklaring voor het
rijmpaar in 0: een Datief vierscaer lijkt me erg onwaarschijnlijk en darelI
is onmogelijk.
441 stade maken = de gelegenheid geven (zie vindplaatsen lIf'I/.lV \'!I-18-15).
443bis (Op dat ... ) onthreekt in 0, waar de rijmen dus zijn maken! saken/dan/
gh'''il'Cs/es. Deze weglating is te wijten aan een verstrooidheid van de copiist
die het vers oversprong bij het beginnen van een nieuwe bladzijde.
455 gcgeucll: 0 gCtl'CS,' is voor de betekenis even goed, maar vormt een ongaaf
rijmpaar met -15-1 bescrellcll.
238 S. DE ,'RIENDT
465 Om dat hi dinken soude wel
Alsi sijn vonnissen soude gheuen
Dus soe vintmen daer bescreuen
N ochtal/ was 1 rechter I here
E ............... hem herde zere
470 Dat hi die saken also ghinge
Dat hi wonne sijn ged .... ..
Ende gaf hem daer om e .... ..
l\Iet ys ... herde yaste be .... ..
Doen ... anderman ........ .
475 .. ne den rechtere dat h .... ..
Ende gaf hem Ilossen s .... ..
Die inden wagen s ..... .
Die beter waren ycle .... ..
Dan der wagel1l'lI waren .... ..
480 Entie man handdi ........ .
Hadde gewonnen sijn .... ..
Doe yie ...... ang .... ..
Dattie ................ ..
S ....................... .
485 Alst al moet ion .......... ..
Riep ene stell!me iam ........ .
Twee ossen ende enen w .... ..
Mi 11\' ter hellen dragh .... ..
490 Nadat ... vonnesse dat .... ..
Heeft mi god gdoont ........ .
Lieue vrienden ny besie .... ..
Rechteren scepeIlCil mog .... ..
1\1 iede nemen sonder ........ .
465 dinkeli : 0 gedellck.;. lIet Mnl. Ir geeft geen voorbeelden \'an een absoluut
gebruikt werkwoord dellkell, wel van gedenken (11, 1046), absoluut = in
zijn geheugen bewaren
470 ghinge: 0 /tinglle. Dit vers wordt in het MlIl. W (lIl, 79) aangehaald als
voorbeeld van een trans. hangen = inrichten, uiteenzetten, met de opmerking:
de::e trans. opvattilig, wc/kc niet ::eer duidelijk is . ... L brengt hier
geen opheldering; gllinge kan hier staan voor gchinge, maar gehangen heeft
dezelfde betekenissen als hangen; is gllingc het prae!. van gaen dan staan we
voor een andere moeilijkheid: we kennen geen transitief gebruik van gae/l
491 0: Heeft god gheloent daer af. Lonen hier = straffen, betaald zetten. Geen
voorbeeld van lonen absoluut gebruikt in het Mnl W.
EE" "IEl·\\· FRAG~IE"T YAN liET BOEC YANDER WRAKEN 239
495 Om dat dat recht soude ..... .
Want si sijn daertoe gebon .. .
Van rechter s. ..... tall ..... .
Ende si souden sonder Iet. .... .
Haers selfs lijf elaen·ore ..... .
500 Eer si recht achter lict.. ... .
So sere sou ... hem verd ..... .
\Vant aen gerechticheit ..... .
Lcit tsmenschcll saIichc ........ .
Ende hi en ... dooch meere no .. .
505 Dan hi waerheiden heuet ..... .
Een wijs man macct ..... .
Dat het onmcnschelijc ........ .
Dat I man doet vroech ........ .
Sijn gerief met eens a ........ .
510 Nv merct dan ende verst.. ... .
Dat onmenschcIijc es e ........ .
En ................................ .
. . . .. voorcoop ende vercroden
495 0: Recht'e en scc/,en{' etl mogh,' nietl! Miede nellll' sonder 'l.t'Q{'1I1! Om dat
recht voort soude gaN!. Van trecht latelI vortgaen of trecht sal 1'ortgaen
(in een gunstige betekenis) geeft het Mnl. TV (IX-1187) tal van voorbeelden.
Kan dezelfde uitdrukking dan ook precies de tegenovergestelde betekenis
1.'erder gaan, en daarbij een zaak in de doofpot steken, gehad hebben, wat de
tekst op deze plaats (L en 0) en 0 lIl, -l30 duidelijk zou maken? Ik
geloof eerder dat we 0 lil, 430 wel als een fout van de copiist moeten beschouwen
(aangez~en L daar een negatie heeft). En hier kunnen we lezen
dat ze zich NIET mogen laten omkopen. OPDAT het recht zijn loop zou
hebben, waarbij de bijzin dus niet van "omkopen" (miede nelllen) maar wel
van "zich niet laten omkopen" zou afhangen.
soS 'iJ.'aerheidcn = betrouwbaarheid, oprechtheid, eer. 0 heeft gh{'recllticheyt =
rechtvaardigheid, eerlijkheid. Cf. Lsp. lIl, 2, 171: Die lIlensche en doocl!
meer na minI! dan Iri trOIl'IJ..'e hevet in.
507 0: Dan onmcschelijc es
SI! 0: Dat ömenschelijclleyt es quaet. Het hele vers in L zal wel geluid hebben:
Dat (= dat het) onmenschclv'c cs ende ql/(Jct, een zwak vers (herhaling
van v. 507), maar dat toch meer zin heeft dan in O.
513 0: E;" hier Oll! sv'n verboden!! psem voercoep en v'crodenl! Ond' allen mcschi!
die sijn/! Kersteu jodetl e;" heydijn. Steunende op de nabijheid van tersel/!
en 'i.'IICYCOCP heeft SneIIaert in zijn Glossarium een betekenis voor 1.'ercrodell
uitgedacht (de prijzen op de markt doen opslaan), die in het Mnl. W voorzichtig
werd opgenomen met de dubbele vermelding: eenige vindplaats en
niet duidelijk. Ik stel voor, vercroden eenvoudig als het verleden deelwoord
24°
SIS
520
S. DE VRIENDT
alle menschen die sijn
ioden ende he.d .. n
die ioden on .. .linge
t:1llt:n um gt:llt: Jillg ..
seggen mde toegen
persemen moghen
eden van anderen wet
haer wel heeft gheset
van .I stat te regee. rn.e Ende van
omelllen een gesClemsse
ghi heren in die stade
mt die ghene tuwen rade
ijs sijn ende gemate
S2S ..... rsam optie strate
uchtich ende ghierich twint
gereehtieheit altoos mint
et v in alle manieren
oorcopers ende persel11ieren
S30 . . . .. dese I I sonder waen
enl' stat te nieute gaen
at die onderlinge twist
alder eeren gemist
tat die ooe wel besiet
53S ..... n pcrsems ende voorCOIWIlS pliet
n mach sonder waen
oorspoede niet lange staen
dacr men huweliJc versmaet
Ic sijns ouerspeels gaet
van vacrudell (= verwerpen) te beschouwen ell te lezen dat "hierom zijn
verboden perse/ll en ~'ourcoup, en verworpen door alle volkeren", een constructie
d!e niet onbekend is en hier bovendien door het rijm gewettigd
wordt. Overigens is er verder nog sprake van 'voorcopers ende perselllierell
(529) en persell/s ende ~'oor((}pells (53'=;), waarnaast geen spoor meer te
vinden is van mensen die zouden vacruden!
53-tiJs 0: Een stat dat oec wel ~l'el/iLJaer pselll cs cn ~'(}ercocp I/Iel
.'39 0: I:;' elc sij"n tIlterspel /zayt (lh·sl/wedl). Geen be\'redigende verklaring. Het
Mnl. IV kent overspel doen, dri~'en en spelen. I3ij sij"IlS ollcyspcels !Jai'll
kunnen we denken aan sic re stralell, siere ~'crde gacli. 11 ayl (met ay-spelling
voor lange a) van Iwlen past niet bij de context. Ilayl kan ook zijn het
werkwoord Iw)'ell = begeren, verlangen, maar dan is het rijm onzuiver.
EEN NIEUW FRAG:\IENT VAN HET BOEC VANDER WRAKEN 241
540 ..... ijn sonden die on se here
vtermaten zeere
onsuuerheden
scuwen in uwe steden
dat god onse here hier na
545 . . . .. culdige niet en sla
en sculdegen wet wel dat
hi gedaen heeft te meniger stat
hoort ende verstaet wel
en romeinen geuel
550 en van alder we relt here
. . . . . . . .. omeinen wylen ere
..... m vochten menigen strijt
Eer si haer palen maecten so wij t
Ende bi nalijcs alle wege
555 Hadden sy voorspoet ende zege
Ende doen zijt al hadden verwonnen
Dat sy vonden onder der sonnen
Bleuen zi stille in haer stat
Ende begonsten gaderen scat
560 Rente ende grote iuwele
Entie diere hadden vele
Wouten beier sijn na haren sin
Dan hare gebuere diere hadden mm
Sa dat wijsheit ende vromicheit
565 Al keerde in quader ghiericheit
In ouermoede ende in nide
Alst noch pleget tesen tide
In menige stat hier ende daer
Nv proeue elc of tic segge waer
570 Hier na quam hem ouerhoot
542 0: Alle die sijn van desen seden//Suldi scuwen ....
528 en 529 heeft 0 in omgekeerde volgorde.
550/51 heeft 0 in omgekeerde volgorde.
554 bi nalijcs komt de emendatie van Verdam steunen die binalecs boven de
door Snellaert opgetekende vorm bij"valets verkoos. Cf. Mnl. W I, 1260 en
1279.
562 Wouten. 0 heeft wouden. Deze t zal wel een schrij Hout zijn
564 vrolllicheit = flinkheid, kloekheid, kracht van geest, wakkerheid, rechtschapenheid
(hier), moed, dapperheid, stoutheid, heldhaftigheid. 0: vroetheit
= verstand, wijsheid (hier), inzicht.
570 ouerhoot: plotseling, onverwachts. O. heeft ouer waer, een stoplap en dui-
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Lette,rkunde, Deel LXXIV 17
242 S. DE YRIENDT
Een swaer oorloge ende groot
Van dien van cartago
Die hem ghingen toe also
Dat si bi na twaren
575 Alse opt bederuen waren
Met so menigen groten st ri de
Dat en waren in dien tide
En gene so groten gesien
So datmen noch spreect van dien
580 Ende si hieten alsict versta
In latine bella punica
Om dat in dien stride groot
So vcle liede bleuen doot
Ia CM selke tijt
585 Bleuen doot in enen strijt
Entic romeine den zege verloren
Die so geluckich waren te voren
Doen si doget ende eere anleerden
Ende van ghiericheiden vierden
590 Doen dese romeinen sagen wel
Dat dauontucre hem was fel
Ende altoos ghingen tonder
Hadde hem des groot wonder
Alsoe dat si om de se dingen
De var i a n ten 0 I H.
Een lijst van al de yarianten die het Haagse fragment vertoont
zou in een zekere mate een herhaling zijn van wat bij Snellaert of in
het Mn! W gemakkelijk te vinden is. Wanneer Snellaert bijv. door
cursivering aanduidt dat nlllzclikc (I, 347) een variant is (0 heeft
daar riuclikc), dan volstaat het inderdaad beide woorden in het Mnl W
op te zoeken. Verder commentaar voor dergelijke varianten, waar
delijk onder invloed van ~l"1lcr uit het vorige vers, want het rijmschema
eist hier een woord dat op groct rijmt. \Ve kunnen dus waer hier als een
fout van de copiist beschouwen.
580 si hielen: 0 es [/hchete'l (nI. die orloghe v. 571).
585 blcfcr (0) uit /llc./cl! cr? of wordt Iwndcrldu)'scllt misschien globaal beschouwd
en is het dan met ecn wcrkwoord in het Enkv. toch bleef cr?
EEN NI Et.'\\' FRAG:\!E!II'T VAN HET ROEC VANDER WRAKEN 243
beide teksten even duidelijk zijn en waar niets ons dichter bij het
origineel brengt, is overbodig.
Ik wijs dus venler alleen op de varianten die door Snellaert niet
cursief gedrukt werden of \vaarover toch enige opmerking kan gemaakt
worden.
352/53 0: Wät si der werd! heerscapiêjj Trecke te hare ptj'en
u
H: Wallt zy die wlijc hccrscapienji Trecke tot hare partien
De tekst van 0 is duidelijk, maar we mogen toch de variant niet
u
zonder meer als foutief beschouwen. wlijc kan inderdaad wuerlike
zijn, maar ook ~('ercltlijc l'I1 als adjectief zonder -e bij lteerscapicll
staan.
358/60: 0: En sclë dat keyserlike recht
En dat roemsche rijke echt
Na h' sakë na ha 'I.' gheuoech
H: E~ sden dat keiserike recht
En al dat roomsche rike echt
Na hem staken h' geuoech
recht/echt zal hier wel een dubbele stoplap zijn die daarbij als rijm
mooi dienst doet; wel betekenen die woordjes hier zeker niet (recht
= geheel en al, volkomen en echt = dan). Dan worden natuurlijk
bedoeld dat ke}'serlike en dat roclIlsche rike, terwijl keiserike (H)
voor keiserrike staat. In het Mnl W (VII, 1907), vernemen we dat
staken hier moet gelezen worden saken (= aan zich trekken, zich
toeëigenen). Daarmee is echter alles nog niet opgelost:
1: staken door saken ven'angen is niet voldoende. \Ve moeten in elk
geval ook veronderstellen dat vóór h' het woordje 1/a ontbreekt.
2: staken lijkt me in dit verband niet onmogelijk, in de betekenis
'vastmaken, verbillden,
3: It' in het begin van het vers (0) kan hier niets anders zijn dan
een reflexivum. Het pronomen personale dat het mnl. in de 14de
e. in dit geval gebruikte zou hier dus hem of hen moeten luiden,
dus de vorm die H heeft.
244 s. DE VRIENDT
361 0: Ghebrekes yet dats hë Ie et gnoech = als er iets aan ontbreekt
dan vinden ze dat jammer genoeg.
H: Ghebrekes yet dats luttel genoech = dan zal het maar heel
heel weinig zijn.
381 staat in H vóór 380, een betere volgorde naar de betekenis. Indien
we de verzen in H aanvullen luidt de passus inderdaad:
Daer vant hi enen mesboec doe
Dat tspaeus capellen hoerde toe
Daer hi misse in dede
Ende alsi quam toten stede
Daer die kerke doet ghebede
426 0 heeft een betere tekst dan H, ook wat het rijm betreft.
444-453. In H ontbreken de verzen 448 en 449, die weliswaar gerust
konden wegvallen. Verder vinden we de verzen 446 en 447 na
v. 453, waar ze ongetwijfeld niet op hun plaats staan.
457 0: gehacht (ff macht); H heeft geachte (ff macht). In het Glossarium
verklaart Snellaert het woord als een substantief = band,
macht, geweld (cf. hecht). In het M nl W wordt deze verklaring
niet aanvaard. Gehacht (1I, IIIS) zou het part. perf. van achten
zijn. Een argument pro vinden we in H geachte: de h van gehacht
kan hier hypercorrect zijn; maar ook een, m.i. afdoender,
argument contra: de eind -e van geachte. Deze e kunnen we ook
niet door het rijm verklaren: het rijmpaar bedacht/macht een paar
verzen verder (472/73) laat ons veronderstellen dat hier machte
(met e) ter wille van geachte werd gebruikt en niet omgekeerd.
464 en 471 sceppelken, in het Mnl W (VII, 444) geëmendeerd: scepelken.
In H is 464 niet duidelijk (scelp ... , bij Snellaert scelpen)
471: scepelkY.
464-67 rijmen 0: sond' waë / gacn / sond' mee / zee
H: sonder waen / gaen / sond' waen / zee
o heeft hier natuurlijk de goede tekst (cf. rijmen). In H is er
een verwarring ontstaan tussen de stoplappen sonder waen en
sonder mce.
467 0: dese fclle wclde zee; H: dese felle wide zce
EEN NIEUW FRAGMENT VAN HET BOEC VANDER WRAKEN 245
468 H: D' sie menige ...... ; sie kan hier alleen de zee zij n. Porren
en meeren zijn hier dus transitief gebruikt.
474 H: dwi? = gedwee? (uit gedwade, met Umlaut!)
488 0: Eer die h'e goed' tieren. Moet zijn eerde (zo in H).
497 0: Dat was pays raste en vrede. raste ontbreekt in H.
837 0: roec; H: roof.
839 0: Dië philipse vloech ou'thoet. ou'thoef zal hier wel letterlijk
m'er het hoofd betekenen en niet plotseling. H heeft sloech
ou'doot: ?
863 0 heeft hier opnieuw blijkbaar de beste tekst met Ou' philipse
(H: En philipse), al ontbreekt er een streepje boven de eind -e
van ghelike (rijmt op strikë). Na gelik en (H) heeft dezelfde betekenis
als met gelik en (0).
866 0: ~Vät die h'toghe O1ltstoet met erë; H heeft ontstonts. Ontstaan
wordt in deze betekenis meestal gevolgd door een bepaling
in de genitief. Het Mnl W (V, 1290) geeft echter ook een voorbeeld
zonder bepaling, uit de Walewein.
868 0: sond' sijn scout (zo ook I, 1480 en 1384); H: sond' scout
(in Uni W VII-717 tal van voorbeelden uit Esmoreit, Reinaert,
... )
880 0: Niemä en salt ï arghe kerë; H: ït arge. Van deze uitdrukking
(= in een kwade zin opvatten, kwalijk nemen) geeft het Mnl W
(I, 447) talrijke voorbeelden met in, geen enkel met int.
905 H: Hoe goods u!raken comen saen; 0: Hoe gods wrake can
ögaen. ögaen kan hier eenvoudig betekenen: voorvallen, zich
voordoen; misschien is het echter het werkwoord ommegaen, met
de klemtoon op gaen, dat betekent: zich verspreiden door naar
alle delen van iets te gaan.
911 0: Die dit ontsien; H: Die dien ontsien ... Ontsien (= vrezen)
kan gebruikt worden met een accusatief van de persoon of van
de zaak. Hier moet de voorkeur gegeven worden aan dien (=
enen here, v. goS).
na 91 I verschillend opschrift.
2-1-6 s. DE VRIENDT
912o'I3 0: Die een stat sal reg'en wel!/ Eli selë ghiereeh wesë 110 fel
H: Die ene stad selë regere welf// En se/ê ghierich zij 110 fel
Sal in 0 is foutief en moet zijn selen, als in H. In H ontbreekt
een streepje boven de eind -e van regere.
93°/31 H: dan Dan. Het begin van v. 931 is hier zeker niet juist.
93-1- Dat (H) moet Doet (0) zijn.
946/47 0: En die dat ~like bekeren!! sI} wel weert grot' Ü/lerc
H: E~t die stat qualic keren// Sijll wel weert aId' eren üneren
o is duidelijk: dat is tgemeyn goet (945). In H ontbreekt een
die (die die stat qualic keren) en is het einde van de zin duister:
Mogen we interpreteren: de smaad van al wat eerlijk is?
952 0: ghemey orber; H: gemenen orboren. In 0 is het woord nu
eens mannelijk (I, 1 J 70), dan weer onzijdig (1, 952, 959, 11 52,
1157, ... ), soms staan beide genera naast elkaar: I, 117-1-: Aen
ghemeyn orb er leghet mere dan// Aen den orber ·van enen man.
95-1-/55 0: En da'e vo'e seltë si ha'e lijf
Kind' e maghe mä e~ wij f
H: En d' voren setten si h' lij f
Kinder magë en ooc wijf
In 0 is si = kinde,·e maghe man ende wijf
In H is si = die romeyne (95°) en dan zijn haer lijf, maar ook
(haer) kinder magen ende wijf lijdend voorwerp van setten =
op het spel zetten.
973 heeft geen zin met dat (0). H heeft een betere tekst met Mer.
976 en 977: 0 heeft in beide verzen een adjectief meer dan H
(maet en grote). Maet (= onaanzienlijk, arm) kan in het origineel
gestaan hebben, maar kan ook later toegevoegd zijn, wegens
u
de tegenstelling met wt rike (978).
978 0: Dat es seker des gelike// Dat hi .. .
H: Dat es seker ene gelike// Dat hi .. .
des gelike = eveneens; ene gelike = een bewijs?
Een laatste vraag wens ik nog te beantwoorden: brengt een vergelijkende
studie van de klanken in deze fragmenten en in de codex
EEN XHTW FRAG~IEXT VAX HET BOEC VANDER WRAKEN 247
nieuwe gegewns omtrent de herkomst yan het gedicht? Zoals men
weet werd het Bocc ,'ander ~VrakCll eerst aan Boendale toegeschreven:
het werd in één codex samen met] ans T eeste}'e en de Jl[ clibeus ontdekt,
de taal yan de drie gedichten vertoonde een grote gelijkenis (rol
\'an de copiist?) en belangrijke passussen van het Boee ,'ander Wraken
waren uit andere werken van Doendale haast letterlijk overgenomen.
In 1927 toonde Deuken S) echter aan dat het Boee 'l/ander Wraken
van de hand van een andere auteur moest zijn. Inde Bouwstoffen
(blz. 381, nr. 934, 1I) wordt de taal yan het gedicht gekenmerkt als
Brabants, maar Deuken schreef in een voetnoot onder zijn artikel
(blz. 175): Men ontkomt (hierbij) niet aan de indruk, dat in Wr. 'n
Vlaamse inslag te vil/den is; hij denkt aan een Vlaming die in Antwerpen
zou gewoond hebben of omgekeerd aan een Drabander, die lang
in Vlaanderen zou verbleven hebben of ten minste de invloed van de
Vlaamse literatuur zou ondergaan hebben. Dit \vas, in een genre waar
l\Iaerlant het grote voorbeeld \vas, natuurlijk helemaal niet onmogelijk.
Laat ons zien wat van deze Vlaamse inslag te merken is in de
fragmenten en in de overeenkomstige delen van de codex.
Bra ban t s e kenmerken komen in beide teksten voor. De voornaamste
zijn:
iJ in de plaats van a, met of zonder umlautsfactor: herde (H: I, 891
en 951; L: III, 469 en 473; 0 op al die plaatsen h'de), herderen
(0 en L: II, 744), volherden (0 en L: II, 758), houerdig (L: II,
725; 0: hou'dig). In H alleen: I, 372 kerdenael (0: eardinale)
en I, 969 merkë (0: markë). Maar: arch (0 en H: I, 986), arge
(0 en H: I, 880), starker (0: I, 889).
de Umlautsvormen leste "laatste" (L en 0: II, 620, 633 en 720) en
in 0 alleen: meehtich I, 907 (H: machtieh), el/enden I, 971 (H:
al/enden), ghecdt "gaat het" I, 350 (H: gaet), mert 1, 469 (H: -).
ë of iJ naast Vlaams u: sc/en passim (éénmaal in het rijm: I, 944
listelen, 0 en H), selke(n) (0 en L lIl, 584). In H alleen I, 924
8) W. H. Beuken: Aantekeningen biJ enige middelnederlandse leerdichlm In
TNTL 1927, blz. 161-179.
248 S. DE VRIENDT
sclke; in L alleen: lI, 648 Alseke en lI, 753 seldi. Zie verder de
Vlaamse vormen.
nog veel substantieven hebben een e-pluralis.
V I a a m s e kenmerken kunnen echter ook in beide teksten gevonden
worden:
u naast Brab. ë of e: in 0 alleen: I, 422 sulc (H: -), I, 924 sulke
(H: sclke) , II, 468 Alsulke (L: Alseke), lI, 753 suldi (L: seldi) ,
lII" 543 suldi (L: -). In L alleen: Il, 676 sullcn (0: selë).
uw: scuwen (0 en H: I, 925, 0 en L: lIl, 543).
-likc (-lic, -lyc) in 0, L en H: I, 347, 472, 906, 946, 956, 961, 992;
1I, 607, na 611, 632, 681, ... in en buiten het rijm.
togen: 0 en L 1I, 730; lIl, 518 (//mogen); in L alleen lIl, 443
(0: toenë). H en 0 hebben I, 490 toonde.
Vervolgens, de rijmparen:
geweslles 0 en H: I, 928/29 en 936/37; 0 en L lIl, 444/45; 0 lIl,
506/°7 (L: ?).
clcllc/;onrcne 0 en L: lI, 724/25 en ghcmenci/allcnc 0 en H: I,430/31
en 0 406/°7 (H: ?).
V I a a m s e eigenaardigheden die alleen in H en L voorkomen (niet
of bij uitzondering in 0):
terwijl de lange a, e en u in gesloten syllabe, op weinige uitzonderingen
na, op dezelfde wijze gespeld worden in 0 enerzijds en in
H en L anderzijds, is dit niet het geval voor de lange o. De fragmenten
hebben inderdaad 00, een spelling die (in Zuid-Nederland
althans) in een tekst uit de tweede helft van de I4de eeuw typisch
Vlaams is. Naast meer dan 70 voorbeelden met 00, vinden we in H
I, 345 Oest; I 486 zoë; I, 994 vordccl en in L III, 430 'vort (vgl.
voort I, 350, 362, 471, 984 en lIl, 434). In 0 vinden we meestal oe,
maar 6 vormen met 00 en 9 vormen met 0: I, 342 orlouë; II, 615
geborte; 628 discorde // 629 warde; 698 'vorden; 719 warde; 750
vorspuc en 757 vormaels; lIl, 571 orloghc. Deze spelling vóór r
kan ons echter niet helpen bij het localiseren van onze tekst.
het woordje af = af (H en 0 I, 853 en 902; L en 0 lI, 460), aue
(in het rijm L en 0 lI, 695), maar ook de Vlaamse vorm of
(H I, 365 en L lIl, 458; 0 heeft op beide plaatsen af).
EEN NIEUW FRAGMENT VAN HET BOEC VANDER WRAKEN 249
het wegvallen van de h in anteerden L lIl, 588 (0: hanteerden) en
de hypercorrecte h van Imus (= usus L 1I, 642; 0 heeft wech).
Voor de h in gehachte, 0 I, 457, zie commentaar supra.
één s-pluralis: L lIl, 528 (v)oorcopers; 0: woekenerë.
de verscherping van d tot t in entie in H 1,992 (0: E~ die); in L
II, 687 (En ... ); II, 700 (En die); Il, 764 (E~ die); lIl, 480
(-); lIL, 561 (En die); III, 586 (-).
bovendien heeft L als reflexivum hem (lI, 637, 639, 674; lIl, 432,
441, 501), maar de hë die ° op al deze plaatsen heeft kan natuurlijk
eveneens voor hem staan.
H heeft konsekwent de Vlaamse ee in gemeen: I, 927, 930, 945, 952,
990 (0 overal ey) en in gemeente I, 938 (0: ghe11leëte) , 988
(0: ghemeëte), 991 (0: ghemeytë) , 992 (0: ghemeynte).
Eigenaardig zijn:
één vorm sunden lIl, 540 in 0, terwijl overal elders, in H, L en 0,
de meer oostelijke vorm sonden gebruikt werd.
een Brabantse pluralis rechteren in L 111, 437 en 493, terwijl 0 in
437 het enkch-oud heeft en in 493 rechtere.
Eindelijk vermeld ik nog de volgende vormen met e en i, waarbij de
i eerder Brabants, de e eerder Vlaams schijnt te zijn:
o heeft I, 376 messc, 378 1Ilesboec, 381 messe (H: mis . . ), 467 welde,
469 kimpe (H: këpe), 921 onwettich (H: onwittich) , 968 seluer
(H: ziluer); 1I, 742 kinnenjjmil1ell (L: kinnen), 748 kinnen
(L: kinnen); lIl, 465 gedenckë (L: dinken), 560 rinten (L: rente).
De meeste e-vormen komen dus in 0 voor 9).
Bij het lezen van deze dialectische kenmerken zal wel gebleken zijn
dat het probleem geenszins een definitieve oplossing kan krijgen. Het
Vlaamse element, dat Beuken al yoldoende achtte om aan de moge-
9) Terloops wijs ik nog op twee andere opposIties: L en H kennen alleen
de vormen seit, leit en geseit. 0 heeft leit en seit in het rijm (I, 932; lI, 63°,
649 en 73S), éénmaal buiten het rijm (II, 718), elders segct (I, 926), gcsegJ!et
(lI, 737) en leget (lI, 683 en lIl, S03).L en H hebben soms doen, maar meestal
doe (I, 398, 402, 486, 492 en lIl, 482). 0 heeft twee maal doe in het rijm
(//toe I, 378 en 410), elders altijd doen.
250 DE YRIEXDT, EE:' FRAG:\!ENT YAN liET BOEC VANDER WRAKEN
lijkheid van een Vlaams auteurschap te denken, is in de fragmenten
rijker dan in de codex; het is niet meer zo sporadisch of tot de rijmen
beperkt. Nochtans doet de oppositie Vlaams/Brabants zich niet altijd
op dezelfde wijze voor: we vinden soms een Brabantse vorm in L
of H, waar 0 een Vlaamse vorm heeft, en omgekeerd. Ik geloof dat
we nog niet over voldoende elementen beschikken om te besluiten dat
de dichter een Vlaming was. Dat hij sterk onder de invloed van Vlaanderen
stond zal echter niemand meer betwijfelen. Het is inderdaad
moeilijk aan te nemen dat de talrijke Vlaamse vormen in de fragtnenten
aan de copiist zouden te wijten zijn (we vinden er een zeker aantal
in de codex terug). Anderzijds scheen de tekst der fragtnenten
ons niet zelden beter te zijn dan die van de codex: we mogen dan ook
niet beschouwen dat deze laatste dichter bij het origineel zou staan
dan de fragmenten. Ik voel me eerder geneigd het tegenovergestelde
te geloven. Laten we hopen dat het toeval ons niet meer zo lang (meer
clan een halve eeuw) zal laten wachten en dat het ons in de vorm van
een nieuw fragment weer een stapje dichter bij de waarheid zal
brengen 10).
Brussel S. DE VRIENDT
IO) Een woord \'an hartelijke dank wens ik te richten aan Dr, (;. J. Licftinck.
adjunct-bibliothecaris aan de l'niversiteit te Leiden, die me in de beste gelegenheid
stelde om de fragmenten te ontcij ieren en te beschrijven, en aan Prof. Dr.
A. van Loey voor zijn talrijke wenken bij het bestuderen van de documenten.
REIN/IERT EN ROSE
In Ts 74, 59 heb ik meegedeeld, dat er uit de bibliotheek van de
Bcnedictijnerabclij te Beuron een nieuw fragment van de z.g. tweede
bewerking van Die Rose te voorschijn is gekomen. Dit fragment maakt
deel uit van het eerste katern van het handschri ft, waardoor wij in
staat zijn ook de opzet van het gedicht te leren kenen, dat in menig
opzicht verschilt van het Franse voorbeeld en van de vertaling van
Hein van Aken. In de tweede Rose is geen sprake van een droom van
de dichter, maar van een ontmoeting met een "volleerd" minnaar die,
op verzoek van de dichter, hem de "aventure" van zijn liefde verhaalt.
Dit verhaal begint op r. 219 van het fragment met de volgende verzen:
r nt .xx.ste jaer van mire ouden
Den pointe dat begint verbouden
Minne ende te heeschene haren tsens
Van iongen lieden hare ende ghens
Dat was in meie .xij .daghe
Dat beede bosch ende haghe
Met groenen loueren sijn beuaen ...
De laatste twee regels zijn vrijwel identiek met r. 42-3 van Rei/werf J.
In hs. A luiden r. 41 vgg. immers:
Het was in eenen tsinxendaghe
Dat beede bosch ende haghe
Met groenen loueren waren beuaen.
De overeenkomst is te groot om toevallig te kunnen zijn: de dichter
van de tweede Rose moet de Reinaert hebben gekend of andersom.
\Velke van deze twee mogelijkheden is het waarschijnlijkste? De keuze
lijkt niet moeilijk. Immers de tweede Rose moet, evenals de vertaling
van Hein van Aken, na -+- 1275 gedicht zijn, en vermoedelijk op zijn
minst wel een tiental jaren daarna, omdat het Franse gedicht van
Guillaume de Lorris, zoals het door Jean de Meun was "voltooid",
enige tijd nodig zal hebben gehad om in Vlaanderen bekend te worden.
De Reinacrt moet daarentegen voor 1274, het jaar van de Latijnse ver252
K. HEEROMA
taling, al zijn tegenwoordige vorm hebben gehad. Mijn eerste gedachte
was dan ook, dat de dichter van de Rose in het begin van zijn verhaal
enkele regels uit de Reinaert, die in zijn geheugen waren blijven hangen,
aardig en vaardig te pas had gebracht. Ik was geneigd in dit
"citaat" een bewijs te zien van de populariteit van de Reinaert in de
laatste decennia van de I3de eeuw. Toen ik echter volledigheidshalve
de plaatsen uit Reinaert en Rose vergeleek met hun Franse voorbeelden,
ben ik gaan twij felen of deze eerste, voor de hand liggende,
gedachte wel juist was geweest.
De Franse Rosc (ed. Langlois) biedt in r. 45 vgg. deze tekst:
Avis m'iere qu'il estoit mais,
11 a ja bien cinc anz ou mais.
Qu' en mai estoie, ce sonjoie,
Ou tens amoreus, plein de joie,
Ou tens ou toute rien s'esgaie,
Que l'en ne 'lloit boisson ne Iwie
Qui en mai parer ne se vueille
E covrir de no'vele fueille.
Li bois recuevrent lor verdure
Qui sont sec tant come ivers dure.
Men ziet dat vrijwel alle elementen van Rose fr. r. 223-5 in de Franse
tekst aanwezig zijn: meie, bosch ell de haghe. groen, loueren, beuaen.
Als de dichter van de tweede Rosc uit de Rcinacrt geciteerd heeft, was
dit citaat wel een steentje dat merkwaardig goed in zijn eigen mozaiek
paste: zijn citeren was vertalen.
De dichter van de Rcinaert heeft veel vrijer tegenover zijn Franse
voorbeeld gestaan dan die van de Rose. De Franse Renart heeft in r.
II vgg.:
Ce dit l'estoire el premer vers
Qut' ja estoit passe in-rs
Et (jUl' la rose espanissoit
Et l'aube espinl' florissoit
Et pres estoit l'ascencions
Men kan hieraan geen argument ontlenen tégen de oorspronkelijkheid
van Reinaert I r. 42-3, maar men kan ook niet zeggen dat het
voorbeeld van de Renart de dichter van de Reinaert in enig opzicht
REINAERT EN ROSE 253
heeft gedwongen of gesuggereerd om te schrijven zoals hij deed.
In Reinaert II luidt de passage heel anders. Tegenover de drie regels,
die ik citeerde, staan er hier acht (r. 45-52) :
Het was op enen pijnxterdach
Dat men woude ende velde sach
Groen staen myt louer ende grass
Ende menich vogel blide wass
Mit sange in hagen ende in bomen
Die crude sproten wt ende die bloemen
Die wel roken hier ende daer
Ende die dach was schoon ende claer.
Muller heeft al opgemerkt (Crit. Comm. 161), dat deze natuurbeschrijving
van Reinaert II gelijkenis vertoont met r. 23-6 van de Latijnse
vertaling:
lam pentecostes aderat lux florida. tempe
Derident tellus gramine fronde nemus
Pratum flore nitens ridet spirat que rosarum
Suavis odor redolens lilia mixta rosis.
Ik heb enkele overeenstemmende woorden gecursiveerd: tegenover
woude en velde staan nemus en tellus, tegenover louer en grass fronde
en gramine, terwijl de bloemen die wel roken ook in het Latijn zijn
terug te vinden. Met Reinaert I is de tweede bewerking verbonden
door de woorden groen, louer, hagen en bomen, zonder dat deze overeenkomst
nu bijzonder treffend is. Bij Reinaert II en de Latijnse vertaling
vindt men immers ook een parallelle zinsconstructie, de gelijkenis
tussen II en I b",paalt zich enkel tot losse woorden, die verschillend
gerangschikt staan. Muller heeft uit deze toch wel frappante
overeenstemming tussen Reinacrt II en het Latijn kennelijk niet de
revolutionnaire conclusie willen trekken, dat de twee jongere bewerkingen
de herinnering aan een meer oorspronkelijke versie zouden
kunnen bewaren. Hij meent integendeel dat hier sprake is "van
jongere, hetzij al dan nit't van elkaar afhankelijke uitbreidingen"
(t.a.p.). Is het echter wel waarschijnlijk dat de bewerker van Reinaert
TI de Latijnse vertaling mede voor zich zou hebben gehad? En
25-+ K. HEERO~IA
als dat niet het geval is geweest, is een "uitbreiding" die parallel loopt
tot in de zinsconstructie dan niet al te toevallig?
M.i. moet ernstig overwogen worden of de Rcitzaert T, zoals die
voor 1274 bestond en dl' Latijnse vertaler tot yoorbeeld diende, niet
reeds de uitgebreide natuurbeschrijving heeft gehad, die in de tweede
bewerking bewaard is gebleven. Dit zou betekenen, dat in het voorbeeld
van de hss. A en F op het eind van de 13de of aan het begin
van dl' qde eeuw een jongere hand veranderingen heeft aangebracht,
waardoor o.a. een lange natuurbeschrijving werd vervangen door een
kortere, ontleend aan de tweede Rose. Het aanknopingspunt zou daarbij
gelegen kunnen hebben in de woorden in Iwgell ende in bOlllen, die
bij de afschrij\'t:'T de herinnering opriepen aan een vroeger gelezen
- misschien zelfs afgeschreven - regel uit de Rose, waar ook gesproken
werd owr bosc/! ende lzaghe, met nieuw groen lover. Naast
l'en groep handschriften met deze nieuwe versie stond dan een andere
groep. die de oorspronkelijke lezing had behouden, en het zou l'en
codex van deze laatste groep geweest zijn, die tot voorbeeld heeft
gediend voor dl' bewerker van Rcitzaert I I.
Men kan nog l'en stap yerder gaan en yragen, hoc de dichter \'an de
oorspronkelijke Reinacrt (van yoor 1274) aan een natuurbeschrijving
is gekomen, dil' zo weinig aansloot bij dl' Renart en zo sterk bij de
Rose. Deze overeenstemming kan niet te danken zijn aan bekendheid
\'an de Reinaert-dichter met de tweede Rosc of de ycrtaling van Hein
van Aken, maar eventueel wel aan zijn lectuurherinneringen van het
oorspronkelijke gedicht van Guillaume de Lorris. Dit gedicht heeft nl.
na de dood van de dichter, zo onvoltooid als het was, zijn weg gevonden
door het literaire leven van zijn tijd (zie Langlois, Mallltscrits dit ROl/wn
de la Rosc 235) en kan dus ook in Vlaanderen bekend zijn geworden.
Er kan zelfs een Vlaamse vertaling van gemaakt zijn, die uiteraard in
het vergeetboek moest raken, toen op het eind van de 13de eeuw
nieuwe vertalingen of bewerkingen werden gemaakt van het complete,
door Jean de Meun zozeer uitgebreide, gedicht. Het zou wel een wonder
zijn geweest, als zo'n vertaling van het werk van Guillaume de
Lorris uit, laat ons zeggen, 1240 onder dergelijke ongunstige omstandigheden
nog tot ons was gekomen. De dichter van de Reinaert kan
REINAERT EN ROSE 255
het leerboek der hoofse lewnsstijl, dat de oorspronkelijke Rosc was,
dus heel goed hebben gekend en nagevolgd. Maar dit is niets dan een
mogelijkheid. De overeenstemmingen tussen de oorspronkelijke Rcinaat
en Guillaume de Lorris zijn niet zo toegespitst dat zij ons
dwingen afhankelijkheid aan te nemen. Bij de aangehaalde plaats in
de hss. A en F van de Rcinaert is dat ten opzichte van de tweede
Rosc, naar het mij voorkomt, wel het geval. Voor de Rcinaert-filologie
kan deze plaats dus van belang worden. Voor de geschiedenis van de
tweede Hosc kan er anderzijds uit blijken, dat het, ondanks het feit
dat er maar fragmenten van twee handschriften van zijn overgeleverd
- hierover zal ik in mijn uitgave nog uitvoeriger handelen -, toch
een graag gelez('J1, en bewonderd, gedicht is geweest.
K. HEERO!\!A
BI J HET MIRAKELSPEL VAN NYEUWERV AER T
In zijn artikel onder bovenstaande titel in de vorige aflevering van
dit tijdschrift (blz. 140 e.v.) maakt Minderaa bezwaar tegen 2 van de
4S verbeteringen, die ik aanbracht in de tekstverklaring van de heren
Asselbergs en Huysmans bij hun uitgave van het Bredase Sacramentsspel
1). Hij doet dat op grond van de broederschapskroniek, die de
dichter trouw zou hebben gevolgd. Omdat ik - evenmin als de uitgevers
- die kroniek doorlopend met de speltekst heb vergeleken, zou
ik mij schuldig hebben gemaakt aan een overijld oordeel, toen ik de uitgevers
dilettantisme verweet en mijn protest tegen hun codicolatrie zou
lichtelijk komisch klinken. Dit alles dan, omdat er zegge twee van de
vij fenveertig emendaties "fout" zouden zijn.
Laten wij nu die twee betwiste verbeteringen eens nader bezien. De
eerste heeft betrekking op rr. 909-9IO:
Heer Wouter is oic ontgaen den brandt
Ende vut den prisoene oec gecocht.
Aldus Sondich Becoren. Onmiddellijk daarop volgt, ditmaal uit de
mond van Belet van Duechden:
Heeften de duuel daer vut gebrocht
En den kercker was alsoe sterck (rr. 9II-9I2)
Ik stelde voor i.p.v. gecocht te lezen gerocht. Neen, zegt Minderaa,
in de kroniek staat: "Ende her Wouter waert ghecocht", dus is gecocht
authentiek en daarmee uit. Maar zo simpel is het toch niet. Minderaa
schijnt niet alleen geen aandacht te hebben geschonken aan de verzuchting
van Belet in de aangehaalde regels 911-912, maar zich ook
geen ogenblik te hebben gerealiseerd, dat we hier te doen hebben met
een mirakel in middeleeuws-traditionele zin. Welnu, als iemand door
een mirakel uit de gevangenis komt, is dat sinds het Nieuwe Testament
nooit door losgeld, maar altijd en uitsluitend door een wonderbaarlijke
ontsnapping. Houdt men hieraan vast, dan wordt alles duidelijk. Want
bij dit historische argument voegt zich het taalkundige. Copen ute
(den prisoene, etc.) in de zin van "vrij-, loskopen uit" is tot dusver in
onze taal niet aangetroffen, terwijl (ghe Jraken ute zeer gewoon is (zie
Mnl \V i.v. Uteraken). Verwerpt men op deze gronden gecocht en
I) Zie N. Taalg. 1955, blz. 220 e.v.
BIJ HET MIRAKELSPEL VAN NYEt:WERVAERT 257
houdt men vast aan gerocht, omdat men zo alleen op een stevige historische
en taalkundige basis staat, dan wordt een vergelijking met de
kroniek pas leerzaam. Bij aandachtige lectuur blijkt die namelijk een
geheel andere voorstelling te geven van het mirakel. Het Sacrament
bewerkt hier, dat de ridder de witte boon krijgt, het mirakel schuilt
dus in de gunstige lotsbeslissing, waardoor Heer Wouter gespaard blij ft
voor de onmiddellijk dreigende marteldood, terwijl het latere "copen"
niet als een wonder wordt voorgesteld. Ook van het aanbieden van losgeld
is hier geen sprake. In het spel wordt dit losgeld wèl aangeboden
en ... tevergeefs. Zou men het eerst geweigerd en later aanvaard hebben?
Zulke onzin mag men m.i. zelfs de onhandigste dichter niet toeschrijven.
Maar - wat meer zegt - er zou dan helemaal geen wonder meer
hebben plaatsgevonden. Dat de dichter daar wel degelijk aan heeft gedacht
en dat hij dit mirakel in traditionele zin opvat als wonderbaarlijke
ontsnapping, blijkt echter zonneklaar uit de onmiddellijk volgende
reactie van Belet:
Heeften de duuel daer vut gebrocht
En den kercker was alsoe sterck,
een reactie, die meen ik het onomstotelijke bewijs levert, dat mIJn
emendatie gerocht juist is.
En nu de tweede verbetering, Bij de rr. 584-585:
Na desen
Heuet een gescoirt kindt genesen
merkte ik op: "Gescoirt betekent hier niet "geopereerd", maar (evenals
in r. 905) "een breuk hebbende". Weer verwijst Minderaa naar de
kroniek, waar onder het opschri ft: "Van eenen ghescorde kinde" verteld
wordt, dat er een kind van de steen was gesneden en daarvan
genas, maar niet kon urineren. Waaruit mijn opponent concludeert:
"De verklaring geopereerd is dus onbetwistbaar en juist "een breuk
hebbende" is buiten de orde". Laten wij de kroniek en het spel hier
eens rustig met elkaar vergelijken en daarbij het mirakel centraal
stellen. Het kind, leert de kroniek, had de natuurlijke operatie (het
snijden van de steen) met goed gevolg doorstaan, maar kon niet urineren.
Het wonder bestaat nu in het miraculeuze herstel van deze
functie. De kwaal, waarvan het door het Sacrament wordt verlost, behoorde
zoals overal elders in het opschrift vermeld te worden. "Het
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Lette.rkunde, Deel LXXIV 18
258 MAK, BIJ HET MIRAKELSPEL VAN NYEUWERVAERT
geopereerde Kind" is dan buiten de orde, want de kwaal zat niet In
de natuurlijke en overigens op zichzelf geslaagde operatie, maar in de
verstoring van de mictie. Men zou dus een opschrift hebben mogen
verwachten als "Van eenen kinde dat gheene vrine en c0nde ghemaken"
d.w.z. van een in zijn lichamelijke functies gestoord kind. Ik
ben daarom geneigd in de kroniek ghestorde te lezen i.p.v. ghescorde2 ).
Ook het taalkundige argument moet hier een woordje meespreken.
Wel zegt Minderaa, dat scueren = opereren "taalkundig mogelijk" is,
maar het is dan toch maar nooit in die betekenis aangetroffen 3).
In het spel blijven alle bijzonderheden van de kroniek achterwege.
Slechts vermeldt het onder de mirakelen tweemaal het genezen van
een gescoirt (r. 585) of gescuert (r. 905) kind. Zo als het daar staat
moet gescoirt (gescuert) betekenen "een breuk hebbende", allereerst
omdat dit de gangbare betekenis is, terwijl gescoirt (gescuert) = geopereerd
nergens is aangetroffen en vervolgens omdat "geopereerd"
niets zegt omtrent het euvel, dat op miraculeuze wijze wordt verholpen,
wat hier - waar alle bijzonderheden ontbreken - onmisbaar is. Mocht
mijn emendatie van ghescorde in ghestorde in het opschrift van de
kroniek achteraf juist blijken te zijn, dan heeft de dichter een c voor
een t gelezen en van het in zijn natuurlijke functies gestoorde kind een
kind met een breuk gemaakt. J. J. MAK
NASCHRIFT. - Sedert ik het bovenstaande schreef, heb ik Yperman's
Cyrul'gic nog eens aandachtig doorgelezen. Daarbij trof me een
opschrift van een hoofdstuk, luidende als volgt: "Vande(n) gescordeen)
of die deen) steen hebben" (uitg. E. C. van Leersum, Leiden
[1912], blz. 149). Mag men hieruit concluderen, dat destijds van chirurgisch
standpunt bezien geen of weinig onderscheid werd gemaakt
tussen "leden aan de steen" en "een breuk hebben", dan mogen we
misschien gescort (in de kroniek) en gescoirt, gescuert (in het spel)
opvatten als "lijdende aan de steen".
2) Voor de verwisseling van c en t behoef ik wel geen bewijsplaatsen te
geven. Ik verwijs slcchts naar enkele gevallen, die me de laatste dagen onder de
ogen kwamen, zoals MnI. W i.v. Schelden, Aanm., Schichten, Schive (bet. 9),
Schrenken (bet. 2), Strarsen, Taetse, Aanm., Taperen, Tarden; zie ook Everaert
257 (aant. op r. 466 en 478). Soms stuit men op twee (?) woorden met ongeveer
dez. bet., zoals S creme en Streme.
3) Het gangbare mnI. woord voor opereren is sniden.
NASCHRIFT OP HET VOORGAANDE
Het schrander maar naar mijn smaak ietwat spitsvondig betoog van
Dr. Mak heeft mij niet overtuigd.
1. vs. 910, gecoekt. Is er aangaande her Wouters redding werkelijk
een verschil van voorstelling tussen kroniek en spel? Ik geef toe, dat
de kroniek niet expressis verbis het gecoekt worden van Wouter aanduidt
als een wonder door het sacrament bewerkt. De zeer summiere
formulering "Ende her wouter waert ghecocht" laat dit in 't midden.
De dichter, die overal van de kroniek uitgaat, geeft op dit punt een
nadere uitwerking, waarbij hij aanneemt, dat de gehele redding van
Wouter met hulp van het sacrament geschiedde. Hij weet echter met
de niet-gedetailleerde kroniekmededeling niet veel te beginnen; vandaar
dat hij, in de scène der pelgrimage, op handige wijze Wouters relaas
over zijn bevrijd-worden wegwerkt, zoals ik uitvoerig aantoonde. Hij
zou echter wèl nadrukkelijk van de kroniek zijn afgeweken, in strijd
dan met zijn gehele werkwijze, als hij die bevrijding op een andere
wijze voorstelde dan als een "gecocht" -worden. Mak verklaart wel heel
boud: "als iemand door een mirakel uit de gevangenis komt, is dat
sinds het N.T. nooit door een losgeld". Waarom zou de hulp van het
sacrament niet daarin blijken, dat de heidenen, na aanvankelijk losgeld
geweigerd te hebben, tenslotte toch bewogen worden er in toe te stemmen?
Ik vind dat heelemaal geen "onzin", die men "zelfs de onhandigste
dichter niet toeschrijven" mag. Zijn taalkundig bezwaar tegen geeaeht
formuleert Mak: "copen ute in de zin van "vrij-, loskopen uit", is
tot dusverre in onze taal niet aangetroffen". Of die absolute uitspraak
juist is, durf ik niet beoordelen, maar het gaat m.i. niet om de combinatie
van eopen met het in talloze verbindingen voorkomende ufe, maar
om de vraag of eopen gebruikt wordt in de betekenis loskopen. En
dat is aan geen twijfel onderhevig. In het Mnl. Wdb. vindt men onder
copen zelfs aangehaald: "Als God uwe ziele wilde copen ende lossen
ute den helschen gloede" (Praet 1087), waar eopen en lossen ute als
synoniemen staan.
260 P. l\IINDERAA
~atuur1ijk is Maks sterkste troef de kreet van Belet van Dueehden
(vs. 911/12):
Heeften de duuel daer vut gebrocht
En den kercker was alsoe sterck
hetgeen, op zichzelf gesteld, aan een gewelddadige bevrijding doet
denken. Deze woorden zouden dan ook de emendatie gecoeh't ~ geroeht
aannemelijk maken, als het gecoeht niet - ook voor Mak op onvervangbare
wijze - in de kroniek stond. Immers in details waarover de kroniek
zweeg, nam de dichter zijn vrijheid, maar wat de kroniek geeft
wijzigt hij niet. En is nu Ae uitroep van Belet noodzakelijk in tegenspraak
met de vermelding van vrij-kopen? Men kan het ook zo lezen,
dat Belet, ontdaan, op het hoe der bevrijding helemaal niet ingaat, maar
alleen zijn verbazing uitspreekt over het feit, dat heer \Vouter, die
zo stevig gevangen zat, verlost werd. Als men al te logisch lezen wil,
zou men zich er ook over kunnen verwonderen, dat Belet vraagt of de
duvel \Vouter er uit gehaald heeft. Daarom, de gouden regel volgend,
dat men alleen amenderen mag bij een manifeste fout, zou ik gecoeht
willen handhaven.
2. Veel zwakker staat Maks redenering in het tweede geval, dat
van gheseorde in het opschrift in de kroniek "Van eenen ghescorde
kinde" en van gescoirt en geseuert in de vss. 585 en 905. Hij gaat nu
verder dan in zijn eerste artikel. Betwistte hij daar de uitleg van geseoirt
als "geopereerd" en wilde hij verklaren "met een breuk", nu
amendeert hij in de kroniek gheseord tot ghestord en neemt aan dat de
dichter dit woord verkeerd las en daardoor iets ongerijmds schreef.
De emendatie ghestord is geheel overbodig en dus te verwerpen. Het
opschrift, zegt Mak, behoort aan te geven waarin het wonder bestond.
Dat is in dit geval het genezen van de verstoring van de mictie, niet
het snijden van de steen. Maar ten eerste is het duidelijk, dat die functie-
verstoring in de voorstelIing van de kroniekschrijver met de operatie
samenhangt, dat het hier dus één ziektegeval is van het kind dat aan
niersteen leed en door de aanvankelijk gelukte operatie niet werkelijk
genas, en ten tweede geven de opschriften ook in andere gevallen niet
aan waarin het wonder bestond maar slechts in welke positie een man,
NASCHRIFT 261
vrouw of kind verkeerde aan wie het wonder geschiedde of zelfs eenvoudig
wat voor een persoon het was. In Maks zin "De kwaal, waarvan
het door het Sacrament wordt verlost, behoorde zoals mIeral elders
in het opschrift vermeld te worden" zijn de door mij gecursiveerde
woorden eenvoudig niet waar. Zo staat boven het mirakel verteld in r.
75 dg. eenvoudig "Van eender vrou"; boven het vermelde in r. 134 vlg.,
handelende over een schipper met vrouwen in nood in de stonn, eenvoudig:
"Van eellen scipman op de zee"; boven het verhaalde in r.
625 vlg. "een mirakel van eenen kinde tot Brugge geschiet int jaer
LVI", zonder enige aanduiding van wat het kind scheelde Bij het
mirakel aan een kind bewezen, dat van nierstenen geopereerd "gheene
vrine en conde ghemaken" is dan het opschrift "van eenen ghescorde
kinde" volkomen aannemelijk, mits men gheseord verklaart als geopereerd
en niet als een breuk hebbende. Maar nu de dichter! Als hij
een e las voor de t en daarom in zijn tekst van een gescoird kind sprak,
dan heeft hij toch ook het verhaal gelezen, dat in de kroniek onder
het opschrift stond. Dat deed hij ook bij de mirakels die in de kroniek
betiteld zijn "van eenre siecker vrouw" (zonder details) en daaronder
"van eender vrouw" (naar het toegevoegde verhaal de moeder van de
vorige). In zijn spel schreef hij (vs. 577'/8):
Het heeft een vrouw in aerbeyt verlost
Ende harer moeder ooe doen bescermen
Op de wille zee.
Mak schijnt aan te nemen dat de dichter in ons geval, bij de weergave
van de kroniek in zijn spel, alleen maar naar de titel van het
mirakelverhaaltje keek, daar verkeerd las en zo een nergens vermeld
kind-met-een-breuk ten tonele bracht. Zulk een suffer was Jan Smeken
niet en zo gaat hij nergens te werk bij de verdichting van zijn bronverhalen.
Ik herhaal hierbij, dat hij alle mirakels uit de kroniek (vóór
de overbrenging van de hostie naar Breda) vermeldt en géén andere.
Hij geeft dus ook geen zelf-verzonnen extra geval. Als hij geseoird en
geseuert schrij ft, heeft hij het relaas uit de kroniek voor ogen en kan
hij dus niet bedoelen "een breuk hebbende", maar alleen geopereerd
zijnde.
262 MINDERAA, NASCHRIFT
Mak zet zijn gehele gecompliceerde en spitsvondige betoog op, omdat
hij op taalkundige gronden voor de verklaring van gescoird (gescuert)
als geopereerd terugdeinst. Dat terugdeinzen kan ik goed begrijpen.
Het Mnl. Wdb. geeft in zijn lang artikel over schoren geen
enkel citaat, waar het opereren betekent in de technisch-medische zin.
Dat deze variatie van de grondbetekenis mogelijk is (en misschien bij
nazoeken in teksten over medische onderwerpen ook te vinden is) acht
ik te verdedigen. Het Wdb. noemt als betekenissen o.m.: splijten, een
gat in iets maken, verwonden, scheiding maken tussen de delen van-,
open doen gaan. Meest in ongunstige zin, maar ik lees ook van een geneesmiddel:
"es seer goet op sweeren ende op dieren in den hals, si
scuertse ende heel se" (Lanfr. hs. I2a). Dat komt er al heel dicht bij.
Bij de tekstverklaring is het bekende woordgebruik een belangrijke
factor, maar niet de enige. De uit de context blijkende zin is even gewichtig.
En waar hier (tot driemaal toe!) een nieuwe variant van de
grondbetekenis verschijnt, mag men die niet vernuftig trachten weg te
redeneren, maar heeft men die als winst te aanvaarden.
P. MINDERAA
Discussie gesloten Redactie
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER
"Het dichtwerk van Six van Chandelier 1) is tot nog toe in de
literatuurgeschiedenis niet tot zijn recht gekomen". Met deze gerechtvaardigde
opmerking opent de Inleiding van prof. Van Es bij zijn
in 1953 verschenen bloemlezing uit de Poësy van deze poëta minor.
Het boek (193 blzz.), dat deel uitmaakt van de Zwolse Drukken en
Herdrukken, is een welkom en nodig vervolg op de behandeling die
hem door de zorg van dezelfde auteur is ten deel gevallen in de Gesch.
van de Letterkunde der Nederlanden (5, 161 vv.). Wie zich ertoe zet
een keuze te maken uit deze poëzie en de gedichten ook toe te lichten,
komt voor ongewone moeilijkheden te staan. Ziet men af van de
leXicologische aantekeningen in het na te noemen artikel van Frederiks,
dan zijn er geen voorgangers. Een editor moet het in hoofdzaak
zelf doen 2). De titel van dit opstel houdt reeds in, dat het niet mijn
bedoeling is een literaire beschouwing te geven. In dit opzicht volsta
ik met mijn erkentelijkheid te betuigen. Wat de door Van Es verstrekte
toelichting betreft, wanneer ik zeg dat de aantekeningen niet
minder dan SI kleingedrukte blzz. beslaan, op II9 blzz. niet-kleingedrukte
tekst, dan kan men daaruit zonder meer besluiten, dat het
commentariëren door de uitgever niet licht is opgevat. Nog een andere
gevolgtrekking biedt zich aan, deze nI. dat Six, hij moge dan al tot
de minores worden gerekend, daarom nog niet met een commentarius
minor kan worden afgedaan: zijn werk bevat menige moeilijke plaats,
of ongewoon woord, of vermelding van personen en zaken, die om
uitleg vraagt. Was het dit alleen, dan zou men het doordringen tot een
zo goed mogelijk begrip niet hoger behoeven te schatten dan de ontraadseling
van een willekeurige historische tekst. Waar nu echter
blijkt dat wij te doen hebben met een dichterlijk oeuvre van aan-
I) Voor de uitspraak van de naam heeft Frederiks reeds gewezen op de
rijmverbinding met plaisier en mortier.
2) Van Es betuigt zijn dank aan Chr. Stapelkamp voor het doorlezen van
de commentaar en het beraad bij "menige duistere plaats".
264 L. C. ~IICHELS
merkelijk hoger gehalte dan waarop het placht te worden gewaardeerd,
indien men al niet zeggen moet dat die onderwaardering eenvoudig
een gevolg was van onbekendheid, voelt een lezer zich te meer
aangeprikkeld, om naar vermogen het zijne bij te dragen tot dat beter
begrip.
Tengevolge yan de tijdsomstandigheden was de keuze gebonden
aan een beperkte omvang. Niet altijd gaven literair-historische of zelfs
esthetische argumenten de doorslag. Onder de andere gezichtspunten
worden biografische en prosodische genoemd. Node zonder twij fel
heeft Van Es een plaats onthouden aan nog een ander van de Spagedichten,
nl. dat op het doden van een slang 3), dat biografisch, maar
ook esthetisch zijn belang heeft. Men moet aannemen dat Van Es'
datering van Six' geboorte op "waarschijnlijk den 1gen Januari" (p. 7;
- Januari is kennelijk een vergissing voor Februari) berust op het
slot van dit gedicht:
Nu ben 'k God dank geen seeyenendartigh jaar,
Of ik die, naa de neegentiende straal
In sprokkel, noch ver t'soek, zal schryven,
Laat ik onzeeker heenendryvcn,
Bekommert, of ik deezen aa vond haal.
Frederiks, in zijn opstel van 1883 (TNTL 3; zie p. 234), heeft
hieruit gelezen, dat Six geboren is "na de neegentiende straal in
Sprokkel", dus na de 1ge februari; zijn doop is opgetekend de Ie
maart 1620. Prinsen laat het bij de doopdatum (NNBiogrWdb) 4).
De tekst stelt het buiten twij fel, dat de geboortedatum 19 februari
was. Toen Six het gedicht schreef, was hij in zijn 37e. Na het avontuur
met de slang beklemde hem de onzekerheid of hij de volle 37 zou
halen, ja zelfs het einde van de dag. De twijfel of hij zich na de 1ge
februari, die overigens nog niet nabij was (ver t' soek), 37 jaar oud
3) Het vers is opgenomen in het Prisma-boek Het goud der goudell eeuw.
Het bevat een mededeling over een verblij f op Sardinië, welk eiland blijkbaar om
zijn slangen bekend stond: "Sardinjes slangh vervelt twee vellen, elke soomer"
(Poësy 626).
4) Prinsen spreekt in dit stuk van "reisaanteekeningen", waarin Six geestdriftig
van zijn belevingen zou vertellen. Koopmans (NTg 9) betreurt uitdrukkelijk
dat van Six geen dagboek bestaat.
~ADER CO:\Il\IE~TAAR OP SIX VAN CHANDELIER 265
zou kunnen noemen, kan niet anders inhouden dan dat hij op de
Ige die leeftijd zou bereiken: wat voor zin had het anders, juist deze
dag te noemen? Ondanks zijn misvatting in het jaar had Van Vloten
dit wel goed begrepen, toen hij voor zijn bloemlezing van 17e-eeuwse
dichters de inleiding schreef op zijn keuze uit het werk van Six, "deze,
gansch ten onrechte, te weinig gekende dichter" (p. 368).
Naar mijn mening laten cle gegevens geen stellige uitspraak toe,
of Six' geliefde al dan niet een zeeuws meisje is geweest (zie Van
Es p. 8, p. 138; dez. GLN 5, 163; Prinsen t.a.p.). Het heeft ook
weinig belang. Maar wanneer de dichter vertelt dat hij in de winter
"van Hol in Zeeland" is gereisd om haar te bezoeken, dan zou het
wel zonde zijn, hier niet even aan Frederiks' opmerking te herinneren:
"Dit was moeilijker te doen dan zoo bij verkorting te verhalen".
De noodzakelijk gebleken besnoeiing valt andermaal te betreuren
ter zake van het prosodisch belangwekkende gedicht Op de Pinxterblom
der straatkinderen (Poësy 208), dat in zijn bewuste afwijking
van gangbare metra zich aansluit bij het dansend ritme van de dartele
jeugd 5):
Ik, als de rest, aan wyser gesangh,
Met voeten, by de dichters, voorlangh
Gevonden op een deftiger toon,
Die stadigh gaan, ook enkel gewoon,
's Nachts siende, hoe de dartele jeughd
Den Pinxterbloem, in rympjes, verheught,
Op voeten songh, wat lochter van aard,
Heb strax daar naa myn Iiertjen gesnaart.
Telkens volgt op een tweetal jamben een jambe en een anapest.
Voor een ancler ongewoon ritme vergelijke men het trouwdicht voor
Abr. Grenier (Poësy 532).
Een paar opvallende woordvormen zijn (den) eenenhoorn, p. 24, vs.
14 6 ) (ook Poësy 557), en leeuwero}crk, 57, vs. 67. De eerste zal een
door het metrum uitgelokte incidentele buigingsvorm van het telwoord
bevatten, maar voor het tweede moet naast het metrum een andere
5) Zie de desbetreffende opmerking van Van Es, GLN 5, 166.
6) Tenzij anders aangegeven betreffen de verwijzingen de paginatuur in de
bloemlezing van Van Es.
266 L. C. MICHELS
verklaring gelden. Aannemelijk schijnt mij een vermenging met een
dialectisch bekende vorm leeuwerk; vgl. bij GezelIe lawerkc. Naast
Fontcinebleau in de titel van het gedicht p. 29, bevat de vorm Fontainbelleau
van de tekst een heenwijzing naar een populaire verklaring
van deze naam 7), onmiddellijk gevolgd door de poëtische vertaling:
"schoon bronnend kristallyn". Onder de "vyf hondert schoorsteen
perken", vs. 6, zijn wellicht eerder zalen te verstaan dan, met
Van Es, vakken boven de schoorsteenmantel. Ofschoon inderdaad deze
vakken in Renaisancepaleizen rijkelijk plachten te worden versierd,
gelijk ook te Fontainebleau het geval was, betekent toch de overgang
op de bedoelde vakken een onverwachte sprong. Ook vormt hun versiering
slechts een onderdeel van de kunstwerken die in het paleis te
zien waren. vVeliswaar wordt een "perk" in de regel tweedimensionaal
gedacht, maar dit kenmerk zal men, in het biezonder bij iemand
als Six niet te zeer moeten urgeren. Een woord als vloer, dat reeds
Mnl. evenals in het Engels "verdieping" kan betekenen, illustreert de
semantische verwantschap tussen vlak en ruimte, zo ook zolder, waarvoor
het Mnl. de bett. "zolder" en "zoldering" kent. Bij perk doet zich
een soortgelijke vaagheid in de betekenis voor, wanneer gesproken
werd van 's hemels perk voor de hemel ("WNT i.v.). Dat een vertrek
genoemd kon worden naar de verwarmingsinrichting, leren woorden
als kcmenade en stoof 8). In hetzelfde sonnet is het ietwat vreemd uitziende
olient "olij ftak" een samenstelling van oli en ent "tak". Elders
spreekt Six van grocnend lauwerier en oligroen (Poësy 347) 8) en
van den oliplant (P. 488) 9), van olistammen (P. 330).
Onhelder is de tweede helft van de Toesangh, volgend op de Keer
en Tegenkeer van het gedicht op de blijde inkomst van Maria van
Oostenrijk, de "Kooninklyke Bruid", p. 35-36:
Maar zoo de gloor, van uyterlyke gift,
Een teiken is van waarlike van binne,
7) L. Dimier, Fontainebleau (Parijs, 1911) p. 6 vermeldt uit 1160 de vorm
Fontem Bleaudi, "ce qui ne laisse nul jour à i'étymologie selon laqueIIe Ie nom
de Fontainebleau aurait été formé de belle eau".
8) In Fontainebleau heette een heel gedeelte naar de daar aangebrachte verwarming
Galerie des Poêles.
9) In het vervolg geldt P. als aanduiding van Poësy,
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 267
Laat dat, als goud, van valsicheit geschift,
Klaar blinken, in myn kerkelyk gestift.
Aanbid aldaar uw Rijksgod, en Godinne,
Uw Kooningh, met syn groote Kooninginne.
Van Es meent dat kerkelyk gestift "kerkgebouw" symbolisch is op
te vatten, in verband met de verering als godin. Niet duidelijk is hem
echter myn, omdat niet voldoende blijkt, wie hier aan het woord is:
mogelijk Madrid, of de koningin zelf? Maar dat bij de laatste opvatting
de slotregels moeilijk passen, heeft hij zelf reeds gezien. Het komt
mij voor dat in het hele gedicht een rei aan het woord is, die de stad
Madrid vertegenwoordigt. Ook versta ik kerkelyk gestift niet symbolisch,
maar letterlijk, als kerkgebouw. Dat Madrid meer dan één kerk
bezat, kan daartegen geen bezwaar zijn: bedoeld is - zo stel ik mij
voor - de kerk binnen welker muren de koning met zijn bruid gaat
worden gehuldigd. De groten, die hun praal ten toon spreiden, worden
uitgenodigd, deze, indien ze werkelijk een oprechte innerlijke gesteldheid
weerspiegelt, te doen schitteren in die kerk, als goud waaraan
geen smet kleeft van valsheid, van onoprechtheid. Het aanbidden, dat
ook bekend was in de meer algemene zin van "vereren", heeft hier
zijn striktere zin in het verband van de voorstelling waarin de koning
met zijn bruid god en godin heten. Historieberichten over deze feestelijkheid
zouden meer zekerheid kunnen verschaffen over de juistheid
van deze interpretatie. Zij lijkt mij meer in de geest van dergelijke
gedichten, die gaarne aansluiting zoeken bij hetgeen werkelijk is
voorgevallen.
In verband met de discussies over de vraag, hoe rijmen als
Afrijeken: Rijeken bij Vondel moeten worden beoordeeld, schijnt mij
de opmerking niet geheel overbodig, dat uit de woordspeling Genyl,
o kleine Nyl (p. 37) in combinatie met de spa. naam Genil niet kan
worden afgeleid, dat Six niet zou gediftongeerd hebben; adaptatie
aan gediftongeerde uitspraak is alleszins mogelijk, en zelfs zonder dat
kan de woordspeling bestaan 10).
10) Onnodig te zeggen dat notities als deze buiten plan en bestek van deze
uitgave vielen.
268 L. C. l\fICHELS
De was-producerende bijen noemt Six (p. 38) het vlugge wasgediert;
dit met "waskaarsen" toe te lichten, schijnt mij aan de bondigheid
toch iets te veel geofferd.
In het gedicht Op de Sodomiterye (p. 38) en daarvan de regels:
Dat gansch ] talien by Sodoma gelykt
En medefeitich segt zoo leeft men te Florencen,
komt de eerste door Van Es, trouwens als minder goed, voorgestelde
verklaring (dat als relatief, gelykt "gelijkstelt") toch wel niet in aanmerking
tegenover dat "zodat" en gelykt intransitief. Zij veronderstelt
een al te krasse sylJeps, terwijl in het andere ge\"al lialien regelmatig
beide malen onderwerp is. Dat meedefeitich "niet geheel doorzichtig"
zou zijn, kan ik niet inzien; de voorgestelde verklaring "medeplichtig"
is zonder twijfel juist, maar het zou wel nuttig zijn geweest, te herinneren
aan feit "misdaad".
Bij enkele plaatsen in de Schetse ·van Venecië zou men nog wel
enige toelichting wensen. Een andere vraag is, of die altijd kan
worden gegeven. Dat Duitsch als substantief Nederlander of ook Duitser
betekent, heldert niet op wat vs. 67-8 bedoeld wordt met 't huis
des Duitseh. Dat een regel als: "Geen tien, sy volgen dat gebrek" niet
\'oor ieder duidelijk zal zijn, laat zich adstrueren met de waarneming,
dat zelfs de W.B. wel gefaald heeft met betrekking tot deze
soort constructies 11). Van het Arsenaal te Venetië lezen wij, dat het
wyder dan Livorno strekt,
Een stad gelykende als Iudeek,
En andre, omtrent de selve streek. vs. 122 vvo
Bij ludeek mist men een verklaring. Bedoeld is Giudecca, een wijk
van Venetië die door het Canale delJa Giudecca is afgescheiden, en
die op zich zelf de indruk kan maken van een stad. Zij bestaat uit een
achttal eilandjes, die zich echter op een plattegrond duidelijk aftekenen
als een samenhangend geheel. De naam wordt met Giudei ,,] oden"
verbonden. Wat Six wil zeggen is dus, dat het Arsenaal de indruk
maakt van een stad op zichzelf, evenals Giudecca dat doet.
1I) Zie mijn Bijdrage p. 120 vvo
NADER CO~DIENTAAR OP SIX VAN CIIANDEL1ER 269
K UPYIl, vs. 243, in zijn samenhang duidelijk genoeg, is een speelse
vervorming van Cupido, naar het voorbeeld van ]upyn; vgl. P. 46; 163.
Dat de Karmelieten zeer biezonder de Maria-devotie krachtig
hebben bevorderd (vs. 287; p. 154) komt tot uiting in de benaming
waaronder zij reeds in de M.E. bekend waren: Vrouwen broers; vgl.
Spa. Brab. vs. 281.
Opmerkelijk is de passage die het aandeel der Nederlanders schildert
aan wat Vondel in een bekend gedicht genoemd heeft de neerlaegh
der Turcksche vlote (1649; W.B. 5, 473), en waaraan J. A. v.
Hamel naar aanleiding van een geschilderde voorstelling een opstel
heeft gewijd in zijn Vaderlandsche VoctsporCll 12). De maritieme betrekkingen
tussen de republieken van Nederland en Venetië, zowel
in vredes- als in oorlogsaangelegenheden, komen hier ter sprake. Waar
Six (vs. 332 vv.) zou willen nasporen,
Wat vrucht dat Holland zelf geniet
Uit handel, die van u geschiedt,
en de vraag stelt:
Wat scheepsschapraa spyst ASla?
bevredigt mij niet de omschrijving: "welke schepen voeren de waren
uit Azië aan?" Asia is dus als subject begrepen, het spijst de schepen,
het levert de waren die deze vervoeren. ]s dat waarschijnlijk? Een
schapraai, hoewel ook die op z'n tijd gevuld moet worden, stelt men
zich toch in de eerste plaats voor als spijzend, niet als gespijsd wordend.
Daarom versta ik de regel als doelende op de handelswaren die
naar Azië worden gebracht. In de aansluitende verzen 335-339 is er
geen moeilijkheid. Daar worden expliciet tweezijdige handelsrelaties
genoemd: Venetië \'Crvoert waren naar Afrika en de europese zeesteden,
op andere Oe\TrS nemen zijn schepen lading in, om Venetiës
grage buik te verzaden. De Aal'tszcc van vs. 342 is inderdaad de
Aegeïsche Zee, maar de naam wordt pas duidelijk als weerga\'e van
Archipclagus, dat zelf een reeds middeleeuwse vervorming is van
Aigaion Pclagos.
12) Amsterdam 19-+2--+5, p. 109 vv.
27° L. C. MICIIELS
In het gedicht waarmee indertijd Koopmans zijn opstel opende:
Sucht naa het vaaderland, geschreven op een reis door het gebergte
Morena in Spanje (p. 53), is opmerkelijk dat dit heimwee, deze
"vaart" zoals een Brabander, of "wenst" zoals een Groninger zou zeggen,
achtereenvolgens in het beeld van de zon, het barnsteen, en de
zeilsteen uitdrukking vindt. De parallelie is niet zuiver doorgevoerd.
Geheel volmaakt is alleen de voorstelling van het barnsteen, het
gloênde, dat het verhitte stro aantrekt (vs. 8); die van de zonnebloem
is geforceerd:
Myn kleine werreld, met uw goude bloem \'ereert,
Wendt naa uw Majesteit, omreisende, syn blaaren.
In die van de zeilsteen ten slotte ontbreekt het stoffelijk complement
geheel, om aanstonds plaats te ge\'en aan het abstracte:
Zoo trekt uw seilsteen myn gedachten sonderIingh.
Beklimt hij een berg, dan \'erzucht de dichter: "zal ik in 't beloofde
land weer komen?" Hier ziet Van Es een woordspeling, nI. van
lVlorena met de berg Moria, vanwaar Mozes zijn blik richtte op het
overjordaanse "beloofde" land. Dit moet - om nog een woordspeling
te wagen - wel een lapsus memoriae zijn, want de door Mozes bestegen
berg was de Nebo (Dcut. 34, 1)13). Moria heet de plek van
Abrahams offer (Gcn. 22,2 (in de Vulgata terra visionis), en de
tempelberg te J erusalem (2 Kron. 3, I). In de Opdracht van 14)
Amstcrdamsche Wintcr, vs. 4, \'erschil ik \'an mening o\'er de betekenis
van het woord ree. De toelichting luidt: "licht, gemakkelijk", en
de nadere omschrijving geeft te verstaan dat het de dichter gemakkelijk
viel, met de groet aan dr. Dilman op de lippen, vanaf het italiaans
gebergte in de geest Amsterdam voor zich te zien. De opvatting is
te verdedigen (vgI. WNT 123, 1001), maar ik zie er liever een equi-
13) Daarom heet het klooster van de Redemptoristen te Nijmegen, gebouwd
op een hoogte tegenover de H. Landstichting : N eba.
14) P. 157 staat abusievelijk aan. - Met Dilman was Six door meer dan
vriendschap verbonden. P. 249 staat een verjaringsvers aan Dilmans vrouw
Johanna "myn nichte". Zij was op die tijd in verwachting, en Six wenst haar
een dochter toe die "een Uitrechtsche An Mari" (Anna Maria Schuurman) kan
heten, of "een anderen Galeen" als zoon.
NADER C01>nlENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 271
valent in van het bij Vondel zo gebruikelijke alree ( vgl. ibid. 1002).
Nauwelijks heeft Six zijn groet aan Dilman uitgesproken, of hij ziet
reeds, in Italië verblijvende, van het hemelhoog gebergte de Dam
voor zich. Vondel heeft reê in dezelfde bet., b.v. Lucifer vs. 725.
In vs. 15 vvo heet de "allerheiligste stad" Rome "de sleuteldraaghster
van de schat der beide Heemlen". Een hemzelf bevredigende verklaring
hiervan is Van Es niet gelukt. Toch geloof ik dat de laatste
van de door hem geopperde hypothesen de juiste weg wijst, deze nl.
dat "Rome zowel middelpunt van het Christenrijk is als daarvoor
van het romeinse wereldrijk, of de toegang tot de klassieke cultuur".
Men moet dan echter niet alleen, voor wat het eerste betreft, met
Van Es denken aan Petrus en de pausen, maar daarnaast, voor het
antieke, aan de heidense hemel, de Olympus.
Bij Hongers in vs. 22 had wel een opmerking gepast:
Geraabraakt, van gchosscbos,
Met Hongers, in een paaps karros.
Honger is een bijvorm nn Hongaar (WNT 6, 919 v.). Het is
mogelijk dat Six zijn tocht maakte in het gezelschap van Hongaren;
wie zal ons zeggen dat het niet zo was? Maar als men zich herinnert
dat het ook de benaming van een paard kan zijn, kan men denken
dat de H ongers op het gehossebos moeten worden betrokken, en mitsdien
niet in maar vóór de karos te denken zijn.
Op grond van de overweging dat Six elders nooit de vorm deur
gebruikt voor "door" aarzelt Van Es, het woord zo op te vatten
in vs. 40:
Een storm, als een orkaan, sie, brak
Een rots deur, met zo hollen krak,
Of d'aardboom borst, en schoot een brok,
Zo schierlik af, enz.
Ik noteer evenwel veur "voor", p. 65, vs. 333 (weliswaar m
rijm) 15). Aangezien Van Es zelf een opvatting "rotsdeur" eufemistisch
"een wat gezochte omschrijving" noemt - niet de enige overigens
IS) De bet. is eerder "tevoren", wegens de tegenstelling met sloot in vs. 334.
dan "van voren".
272 L. C. ~nCHELS
bij Six - wil ik er toch niets anders in zien dan de in het Amsterdams
welbekende en o.a. bij Vondel herhaaldelijk voorkomende bijvorm
van door, mede wegens de combinatie met brok in het volgende
vers.
De spreekwoordelijke uitdrukking in vs. 60: "Gaan spelen is een
bilslagh waard" zal wel uit de kinderwereld afkomstig zijn. In het
voorbijgaan vestig ik de aandacht op het gebruik van west, waar men
zuid zou verwachten, in vs. 62 gesteld tegenover het noordquartier
van vs. 63. Men zie hierbij een opmerking van Damsteegt, NT g 44,
p. 54. Piersemyn, een zoete spaanse wijn, komt uit ,,'t weste" (p. 60;
vgl. P. 583). Dat Piersemyn wel een hollandse planter zal zijn ("Piersemyn,
in 't weste, planter van syn wyn"), zoals Van Es meent, is in
verband met de genoemde herkomst niet aannemelijk. Ik denk dat we
te doen hebben met niet meer dan een speelse interpretatie (Pier
Semijn) uit de koker van Six.
Het uitvoerig gedicht A msterda11lschc winter bevat enige twij felpunten.
Ofschoon niet daartoe behorend, verdragen de Mastenbroeker
Os en het Oleronner sout enige toelichting. Het laatste hoort natuurlijk
bij Oléron, het eilandje bij de franse westkust, een van de plaatsen
waar men zout haalde. Mastenbroek is de polder en het dorp bij
Zwolle, "om zijne boterbereiding vermaard", zoals het Geogr. Wdb.
van Kramers-J urrius zegt. Buiten de onmiddellijke omgeving van de
Zwolse Drukken zijn deze ossen waarschijnlijk minder bekend.
Met de herinnering dat Daphne op haar vlucht voor Apollo in een
laurier werd veranderd, zijn de vss. 55-S8 niet genoegzaam opgehelderd.
Ik stel voor en dat van vs. SS te doen aansluiten bij behalven:
"en behalve dat"; dat is dan voegwoord. De omschrijving wordt: "en
behalve dat misschien ook Apollo zorgzaam het groene laurierblad
bewaart in een warmhoudend omhulsel, om te verhoeden dat het te
niet gaat". Gade slaan heeft het voorzetsel op bij zich. Zo heeft het
naar alle waarschijnlijkheid ook Van Es begrepen, maar de uitleg
schijnt mij niet overbodig.
In vs. 8I is het gebrikkekik, kaak, kaak van vorsenvolk naar Aristophanes
gevolgd; in vs. 79 is haar het meervoudspronomen, waarbij
opmerkelijk is, dat een bijpassend substantief in de samenhang niet
NADER CO:\I:\IENT.-\AR OP SIX VAN CHANDELlER 273
staat uitgedrukt. Het humanistisch Latijn heeft bij datzelfde xooc1;
een znw. coaxatio. Een hekelvers tegen Ronsard heet: In P. Ronsardum
ranae Lemanicolae coaxatio (Discours des Misères de ce Temps,
ed. Bailleu, p. 189).
Voor reeuwscll in een r. quartier, v. 80, verdient de bet. "wellustig"
de voorkeur boven "doods, lijklucht hebbend". Terwijl het begrip
"moordend hete landstreek" niet meer zou bevatten dan een objectieve
constatering, houdt de andere een motivering in. Ook is het de
enige die Kil. opgeeft, speciaal in toepassing op een doffer; onder
verwijzing daarheen vermeldt Weiland in zijn Wdb. Six van Ch.'s
reeuwsche doffer (P. 4IO) 16). Deze laatste tekst sluit natuurlijk niet
uit, dat hij het woord elders niet in een andere zin zou kunnen bezigen,
maar hij heeft althans deze waarde, dat hij Si x' bekendheid met de
bet. "wellustig" bewijst, terwijl voor zijn kennis van de andere geen
bewijs aanwezig is, tenzij het wellicht mocht schuilen in de psalmberijming.
Ik voeg hier nog toe, dat bij Six zoals bij anderen, Vondel
b.v., de voorstelling te vinden is van Afrika als kweekplaats van
monsters:
Van buiten ryse ik 17), als een schoon palleis, myn ooren:
Van binnp.n ben ik geen N umidisch monsternest.
Houtewaal in vs. 209 v.:
Wie kuijert ook naa Houtewaal ?
Om melk, of room, of zulk onthaal?
"de Houthaven, ten W. van de stad, aan het IJ". Dit is om meer dan
één reden niet aannemelijk: het ontbreken van een lidwoord, de
e van de tweede 19r., het doel van de wandeling, en het vervolg van
de tekst:
Al zyn de dyker klinkerts kuisch,
Men krimpt, en komt bed rekt weer t'huis.
16) Nadat dit geschreven was, is de af!. van WNT met het woord rceuwsch
verschenen. Het U'db. aarzelt niet de plaats uit Amsterdamsche winter onder
te brengen bij reeuwsc/I "paardriftig". Zo letterlijk hoeft men bij Six het woord
niet te verstaan.
17) nl. het Pesthuis. P. 363.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Lette.rkunde, Deel LXXIV 19
274 L. C. }.UCHELS
De juiste verklaring is te vinden bij Schönfeld, oe-relicten 18), p. 5
n.: "Oetenwaal, Outewaal, eertijds een dorp ten O. van Amsterdam";
de schr. noemt aldaar nog andere vormen, waaronder Houtenwaal, een
verhaspeling van Outewaal, en dit laatste een spellingvariant met ou
voor oe.
v.s. 237 vv.:
Een ander drukt den nacht in 't hoofd,
Met letters, die hy uit soet ooft
Van blaaren las, gelyk een by
Den bykorf vult, met morgenty.
De aant. aarzelt tussen "een ander leest tot diep in den nacht" en
,,(meer waarschijnlijk) leest zo lang tot het hem gaat schemeren, vermoeit
zich met veel lezen". Mijn voorkeur gaat naar de eerste opyatting,
op grond van de tegenstelling tussen de man, die in het
nachtelijk getij, en de bij, die in de morgen doende is. Het soet ooft
van blaaren is Nederlands voor inter folia fructus. Het "gelezene"
(in dubbele zin) bestaat in feite uit gedrukte letters, hetgeen de
dicht(:r (ver) leiJt tot de gekunstelde voorstelling, dat iemand zich
daarmee de nacht in het hoofd drukt.
Over loopveld, vs. 201, vindt men gegevens in WNT 8, 2894 v.
op het woord loopplaats.
Men kan op verschillende plaatsen waarnemen, dat Six het met de
geslachten van de substantieven niet te nauw nam. Een kras voorbeeld
daarvan is der dappre Rosendaal, met betrekking tot een zeekapitein
van die naam (p. 50, vs. 353). Zo moet men ook niet schrikken, als
hij hier in vs. 252 schrijft: Den aar'olld en in vs. 253 daarheen terugwijst
met slytse. Van Es laat in het midden of met dit -se de avond
bedoeld is dan wel de mil1uuten, eveneens in vs. 252, maar dit laatste
klopt niet met vs. 255: waar se bleef, met het werkwoord in het ekv.,
nog daargelaten dat de syntactische samenhang zelf het onwaarschijnlijk
maakt. In dit verband wijs ik voorts op vs. 361 haar oogh terugslaande
op des Heemels, vs. 446 haar val bij den Pennebal, op p. 49,
vs. 297 se bij dien ink. p. 73, vs. 623 se, vs. 629 sy van de wind;
18) OE-relicten in Holland en Zeeland. Kon. Akad. Lelt. 73, A, I (1932).
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CIIANDELIER 275
p. 128 der deisende Polak, p. 127 se bij slaap. Daarom moet in vs.
257 onder -se van dryftse nog steeds die avond worden verstaan, niet
"de tijd". Verinis touw in vs. 257 verleidt Van Es tot een wel vergehaalde
gissing, die hem ook zelf niet bevredigt en bovendien berust
op verkeerd begrijpen van het latijnse cauda verrina 19). WNT i.v.
stankbaar interpreteert de woorden van Six Verinis touw met "tabak"
- hetgeen bij de "andere mogelijkheid" van Van Es past - overigens
zonder nadere verklaring. Als bijvorm van Varinas staat V er( r )inis
opgetekend WNT 18, 573, met andere bewijsplaatsen.
De woorden bangh en krank in vs. 272 behoren, overeenkomstig
Van Es' tweede veronderstelling, bij Rentenier (vs. 269). De passage
kan als volgt worden weergegeven: "Een rentenier, benauwd en ziek
van de vele bankroeten in de stad, broeit op zijn in een ijzeren kist
bewaarde geld, waarvan hij zo veel bezit dat hij het op zijn hele geldtafel
niet kan uittellen". Dat bank niet als instelling moet worden
begrepen, die dan onsolide zou heten en verkerend in benarde omstandigheden
door de bankroeten van haar leners, schijnt mij te
volgen uit het voorgevoegde geheel: "syn geheele reekenbank". Dit
geheel bevestigt vooreerst de interpretatie van de woorden "niet uitgetelt"
als niet uittelbaar, vervolgens ook die van reekenbank als
een privé geldtafel, want de bank als instelling zou een dergelijke
manipulatie nog wel aankunnen.
Wat weer in \"s. 420 "een omgegraven weer" dan ook precies betekenen
mag, zo acht ik toch de door Van Es waarschijnlijk geachte
opvatting, nl. die van een stuk land dat omgegraven is tot
een vijver, minder plausibel. In dat omgegraven zie ik een tegenstelling
tot het open meir van vs. 419; om is dan "rondom", er is sprake
van een rondom door graafwerk, omwalling, afgesloten water. De
betrekking die blijkbaar heeft bestaan tussen weer en de visserij" (zie
i1IW 9, 568: "die were und stalle is tverstaen vischerie") leidt mij
tot de vraag, of het daar behandelde woord niet per metonymiam
19) "verrina cauda ... bet. fig. scherts". - cauda Verrina bevat weliswaar
een schertsende toepassing, maar daarom bet. de uitdrukking nog niet "scherts".
Zie Van Wageningen-Muller i.v.; de aanduiding "scherts." aldaar is afkorting
van "schertsend".
276 L. C. :\IlCHELS
"viswater" is gaan betekenen. Bij wiewauwen, vs. 460, gezegd van een
met ijs bezwaarde baard, verwijs ik naar MW 9,2457, waar het woord
uit de Teuthonista wordt opgegeven met de bet. "raaskallen", echter
onder toevoeging, dat het in later tijd ook voorkomt in de zin van
"zich gestadig bewegen" 20).
Moeilijkheid geeft de passage vs. 633 VV.:
Hier werd de witte, en geele koek
Des seeven ooghmans, met een vloek
Van die ook op de koekmand viel,
Om veer gesmeeten, met de hiel.
De mening van Van Es dat met zevenoog een kwaadaardige bloedzweer
bedoeld wordt, ontmoet het bezwaar dat een voorbijgaand euvel
moeilijk voor een epitheton in aanmerking kan komen. Het ziet er
naar uit dat de zeven-oogman familie is van de Cramer in vVillem
Ogiers Gramschap, die zijn nieuwstijdingen aanprijst en liedjes, maar
nog andere waar te koop heeft:
hier heb ick oock al nieuwbacken,
Al nieuwbacken, sa onder seven, oft boven seven ...
De uitgever, dr. Keersmaekers, meent dat nieuwbacken zal duiden
op de elders genoemde kaneelkoeken, en dat onder seven, oft boven
seven een zeker dobbelspel is, waarbij de ene speler wedde op een
worp die lager bleef dan zeven, de ander op een hoger getal. Ik stel
mij nu voor, dat de man bij Six zijn bijnaam ontleende hieraan dat hij
gelegenheid gaf tot dit spel, al zal hij dat wel niet op het ijs hebben
gedaan. Het valt op dat wij ook bij hem een combinatie met koek
aantreffen. Moeten wij het zo begrijpen, dan houdt ook het vervolg
van Van Es' toelichting geen stand: "de man valt over een koekmand
en daarmee stoot hij ook zijn zweer kapot". Althans voor zover het
de zweer betreft. Het is intussen mogelijk, dat niet alleen de rijder,
maar ook de koopman vallen over die mand, en dat het de koopman
20) De onjuiste verwijzing in MW naar De Jager, Frequ. I, 49-l. is misschien
hieruit te verklaren, dat op die plaats van "raaskallen" wordt gesproken. Men
raadplege de kolomwijzer in dl. 2. Behalve naar De Jager, Lalere Versch. 467
diende er verwezen te zijn naar Versch. uit hel gebied der nederd. laaIkunde 184.
NADER CO:'!MENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 277
is die vloekt. Toch acht ik een andere opvatting meer aannemelijk: de
rijder heeft de mand aangereden en omver gegooid, en hij is ook
erover gevallen, wat hem deed vloeken; "die ook op de koek mand viel"
staat dan proleptisch ten opzichte van het "omver smijten" van de
volgende regel.
vs. 715 de duure ysbreecker 21). Het gebruik van duur "hard" (WNT
3, 3686 kent het, met enig voorbehoud in de verklaring, alleen bij
Bredero en Six) zou bij Six behalve met het Frans ook in verband
kunnen staan met het Italiaans en het Spaans. Hierbij is als ongewoon
romanisme te vergelijken het reeds door Frederiks (p. 274) opgemerkte
brillen; vgl. WNT i.v. briljant, aanm. 3.
grammer, dan op zee
Die Prins was, die se geess'len dee.
In deze Prins ziet Van Es de mogelijkheid van een toespeling op
vs. 749 v., "dus =vorst, de Vv'estenwind, die met zijn buien de zee
geselde". Er is echter geen twijfel aan dat wij te doen hebben met
een toespeling op het verhaal bij Herodotus over koning Xerxes, die
toen een stormwind de aangebrachte verbinding tussen de oevers van
de Hellespont had stukgeslagen, bevel gaf aan deze zeearm driehonderd
geselslagen toe te dienen en een stel voetboeien in zee te
werpen. Daarmee niet tevreden stuurde hij folterknechten om de zee
hun brandmerk op te drukken. vVellicht, zo meent Herodotus, om
dit goed te maken, wierp hij nadien een gouden beker, een gouden
meng vat en een perzisch zwaard in zee (7, 35; 54).
Dat met klooster puik, vs. 81 I, bier is bedoeld, een verklaring die
ook WNT 7, 4296 geeft, schijnt mij niet zeker. Past hetgeen volgt:
"Dat ik veel liever suigh, dan ruik" niet beter op tabak? Tevoren,
vs. 257, heeft Six al van "stankbare blaaren" gesproken; onwelgevallig
reuk laat zich inderdaad eer begrijpen van tabak, ook goede desnoods,
dan van bier. Men zou dan moeten aannemen dat klooster ook
in verband met (puik)tabak als aanduiding van "kwaliteit" kon gel-
21) De plaatsaanwijzing in de aant.: "Vgl. ook blz. 178, aant. bij vs. 45"
is te verbeteren in resp. blz. 179 en vs. IS, en op deze laatste plaats blz. 164
in 166.
278 L. C. MICHELS
den. Moet het echter toch bier wezen, dan zou ik de woorden "dan
ruik" willen verstaan als "dan alleen maar ruik". Bij Pook in dezelfde
passus, vs. Sog, gist de aant. dat dit zoveel betekenis zal als populaire
praat met lui die van het ijs komen; dit in verband met mnl. poken
"bluffen, zwetsen". Echter heeft het Amsterdamse ex. hierbij een
notitie in potlood, van een vroegere lezer afkomstig: "Chr. P.", kennelijk
de aanduiding van een persoonsnaam, Christiaan of Christoffel
Pook. Misschien was hij een waard of een van Six' vele vrienden.
Dan is meteen de hoofdletter verklaard, die anders toch wel valt
buiten de door Six gevolgde praktijk. Bij Tubans peper, vs. 829,
vgl. Witsen Geysbeek, Wdb. der Zamenleving: "Tuban of toeban,
eene provincie met gelijknamige stad, tot het gewest Rembang op het
eiland Java behoorende". Sercetsche sek ten slotte, vs. 848, ook
Sareetsche, is sherry 22). (WNT 14, 1293). Men leest in het Wdb.
ook over de "hitte" van deze wijn ("die doch so heet is"); vgl. daarmee
Six: "dit klein gebrek / Verhit Sereetsche drooge sek". De naam
komt van Jerez (de la Frontera).
P. 81, vs. 27 vv.:
dees, met hun lichte dansjes,
Om Gods wil bidden, ik zo biddende verrys.
Op luijaard, soek Lowysen,
Van Sweeds metaal, of soek ''''at stuivers, met een merk.
Voor Lowysen van zweeds metaal verwijs ik naar Zaalberg, Lev. T.
nr. 172, 559. Stuivers met een merk zullen ook wel niet de beste zijn.
Ons \V. v. Strafr. kent een afkeuringsmerk, geplaatst op aan ijk onderworpen
voorwerpen (WNT 9, 586); misschien is hier iets van dien
aard bedoeld. Ondanks de punt achter "5. 82, bevatten de volgende
regels de inhoud van het bidden, dat natuurlijk is gekozen als weerslag
op het voorafgaande bidden van de bedelaars, maar verder, in komisch-
perverterende zin, te kennen geeft, met welk ochtendgebed de
dichter op dat bedelen reageert: met een aansporing nl. tot zichzelf
om de bidders wat kwaad geld toe te werpen. Dit is dan de armen-
22) Merkwaardig dat sherry, hoewel i.v. sek als omschrijving voorkomend,
toch niet nederlands genoeg is geoordeeld voor een eigen trefwoord in WNT.
NADER COM:\IENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 279
troost, het heilig werk aan het begin van de dag, waarmee het gedicht
afsluit.
De vss. 35 VVo uit Koddenaartje (p. 82V.):
Als van uw tongsken zoo gestreelt,
Myn heele ziel, in d'ooren speelt,
bevatten een motief dat in de 17e-eeuwse poëzie geliefd is geweest.
In een aant. bij de vss. 785 vvo van Adam in B. (Pantheon) heeft
Zijderveld gewezen op het meermaals voorkomen van deze voorstelling
bij Vondel en andere 17e-eeuwse dichters 23). Men vindt haar
in gevarieerde vorm, met oren, lichaam, mond, en ook de omgekeerde
weg: "door 't oor ter zielen in", gezegd van de zang der nachtegalen
in loont!. de Boctg. 6, 401 vvo Zijderveld noemt nog één plaats uit
Vondel (Meideuntjes: "Och! ghy treckt met dat geluyt I My de ziel
ten lichaem uit") en een uit Dredero's Het daghet. Uit Vondel kunnen
er verschillende aan worden toegevoegd. De meest bekende is
zeker Geboortklock vs. 12:
Sang, die de ruwste si el lockt spelen buyten 't oor.
Men zie verder de Klaghte over Cornelia Vos (W.B. 3, 608 VV.,
vs. 25 vv.), Palamedes vs. 2325 vV., los. in Eg. vs 355 v. ("Zwijgh
stil. verkleen hem niet: ghy moort mijn ziel deur d'ooren" 24». Voorbeelden
bij Bredero zijn nog Lucelle vs. 2225 vvo ("en trockt ten
lichaam uyt mijn ziel door d'ooren"), en Maeghdenliedt (ed. Knuttel
254); bij Hooft Naere nacht en Schoon Nymphelijn; bij Tesselschade
Wilde en tamme zanghster; bij Jan Vos (ed. 1726) 2, 525.
Voor J. de Brune de jonge wint de stem het van het beeld dat door
de ogen binnendringt (Minnedicht jes nr. 73):
Wie is geweest die geen die zey dat alleen d'oogen,
Zijn poorten van de min;
En dat hy daar door komt gestadiglyk gevloogen
T ot onze zielen in?
Ach! hy quam noyt de stem van mijn Godin te hooren,
Hy kende noyt 't geluyt,
23) Vgl. ook Van Tol in Di. War. 1929. p. 395.
24) deur i.p.v. door, om klankgelijkheid met d'ooren te vermijden.
280 L. C. l\IICHELS
Dat komend van haar voort, door aller menschen ooren
De vlotte ziel haalt uyt.
De niet zeer duidelijke slotregels van Six' gedicht kunnen betekenen:
"Euterpe zal op het geluid van uw gezang, nog zelfs na uw dood, haar
eigen kunst eren met vriendelijk en zonder afgunst de uwe te verdragen".
Voor op uwe tongh vgl. "u taaltje, Waar op Apol... luistert",
p. 84. De aanhef van Nachtegaaltjcn, p. 83, heeft een aardige variatie
van het femininiserend achtervoegsel: singstresje / Der singstersjes;
in het tweede ligt de klemtoon op de woordstam 25). Niet alleen de
}'svoogel doelt op een ander verhaal uit Ovidius, maar ook de vleuken
(vleermuizen) (M etam. 4). In dezelfde omgeving zal men de volgende
regels moeten situeren:
Maar dat de distelvinken,
Uit wroegende asch van Edons onbescheid
U hooren schooner klinken.
wanneer men er tenminste een, in dat geval foutieve, herinnering In
mag zien aan M ctam. 1 I, 68 vv., waar verhaald wordt dat de Edonidae
lila tres, thracische bacchanten, die schuldig waren aan de dood van
Orpheus, tot straf door Bacchus in bomen werden veranderd.
Ovidius gebruikt daarbij een vergelijking, door Vondel als volgt
weergegeven:
En als een vogel. die zijn beenen hecht voelt kleven
Aen 's voglaers loozen strik, vast jammert van verdriet
En aen de strikken trekt en tokkelt, doch om niet, enz.
De woorden van Six zouden dan betekenen, dat de vogels, voortgekomen
uit de schuldbewuste neergang van de misdadige thracische
vrouwen, moeten onderdoen.
In het gedicht Paardegraf vs. 33: "Vierde ik wat bots, hy stapte
lustigh over" meent Van Es bots als adverbium te moeten verstaan:
"onverwachts, plotseling". Op een andere plaats bezigt Six het woord
als interjectie (p. 67, vs. 399), hier is het de genitief van znw. bot,
zoals het onbegrepen nog voortleeft in het ww. botvieren. Overstappen
25) Een drukf. in de eerste aant. is lIys; I. Itys.
NADER COM~lENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 28r
is hier: "in draf overgaan"; zie de volgende regel: "Syn draaven
stoof, enz." In de aant. bij vs. 56 lees Poros i.p.v. Paros.
De titel van het gedicht waarmee de vijfde afdeling begint (p. 88)
luidt Oostkappele (in de comm. Oostkappelle); de naam keert terug
in de eerste regel: ,,0 Oostkapel het schoonst der dorpen".
Wijlen Nijhoff stelde het op prijs als men wist dat de streekeigen
uitspraak -kappel is. Six doet juist wat wij, in het beste geval, nog
doen, de ene uitspraak afwisselen met de andere. l\fet de Samiaaner
in vs. 9 heeft Van Es niet goed raad geweten. Hij acht een drukfout
mogelijk of een dialectische variant - voor dit laatste wordt Bennist
voor 111 ennist bijgebracht; dit zou dan Sabiaaner opleveren, en aansluiting
geven bij Sabinum, waar Horatius zijn landgoed had. Daargelaten
dat voor de variatie b - m beter een voorbeeld als beschuitmeschuit
26) had kunnen dienen, hangt dit alles in de lucht. Een
Samianer is iemand die op het eiland Samos woont of daarvan afkomstig
is, en daarvoor past de dichter Anacreon. die aan het hof
van Polycrates op Samos heeft verbleven. Ik stel dus als verklaring
voor, dat Six een griekse lyricus naast de latijnse (venusijnse vs. 53)
Horatius heeft willen plaatsen, Anacreon, die door Horatius meermalen
is nagevolgd. Zij komen naast elkaar voor in het gedicht waarin
Six partij kiest ten gunste van G. Brandt in de beroemde zaak van
het lijkrede-plagiaat (P. 378 vv.): "van Flakkus, of Anakreon"). De
antonomasia Samiaan vind ik nog eenmaal (P. 406), in een gedicht
op de eerste-steenlegging van de "nieuwe kerks toren" in een niet
heldere samenhang. Kornelis, het zoontje van burgemeester Bakker,
belooft straks een waardig voortzetter te zijn van de vaderlijke traditie:
Zoo kipt'er geen onnoosle duif,
Uit eijers, van een arends kluif.
Zoo teelt de leeuw geen simple lammen.
Zoo erft de stam op kloeke stammen.
Zoo beuselt ons geen Samiaan,
De kinders trekken vaaders aan.
26) Analoog aan de verhouding Men(n)ist - Ben(n)ist is die van zd. holl.
besnieten ("ontgelden") naast mnl. misnieten.
282 L. C. l\IICIIELS
Met Anacreon is hier weinig te beginnen. Maar er is een andere
Samiaan, ditmaal een die van Samos geboortig was, nl. Pythagoras,
wiens naam aan zielsverhuizing doet denken. Ik meen de slotregels
nu zo te mogen verstaan, dat hier het omgekeerde geldt van de leer
dat de ziel na de dood voortleeft in een ander wezen, en zich aan de
wezenheid daarvan conformeert; immers het kind trekt, als een kleed,
het wezen van zijn vader aan.
Curiositeitshalve citeer ik hier nog een paar regels verder:
Op staage sorgh van zulke bakkers,
Melkt Amsterdam haar booterakkers,
En voor een biesen hut, of vyf,
Tot bergingh van des vischers lyf,
Zoo rysen torens Heemelhoogh.
Deze booterakkers hebben de aandacht gehad van Frederiks (p. 264:
"booterakkers, 406, die na 'I songorrecl, 195, keeren, ... moeten zeelieden
voorstellen, die ... naar de Keerkringslanden varen"). Het mag
opvallen dat de booterakkers optreden op een afstand van ruim
200 blzz. van het zonnegareel. Frcderiks moet cr boot-rakkers in gezien
hebben, en Six in staat geacht tot een zo wonderlijke benaming
voor het wakker scheepsvolk. Onnodig op te merken dat de dichter
denkt aan welige landouwen, die hij boter-akkers noemt 27).
In vs. 20: "En haale weer te voet die streepen" moet men zich de
woorden "weer te voet" tussen komma's denken: na "op wielen" uit
Middelburg derwaarts te zijn gekomen, zou de dichter, eenmaal weer
te voet, zijn penseel te werk stellen. Aangezien in vs. 58 Italië al een
keer genoemd wordt met de naam Ausoon, is het beter aan Hesper,
dat zowel voor Spanje als voor Italië gebruikt wordt, de bet. "Spanje"
toe te kennen. Niet komstig in het volgende gedicht, vs. 28, is m.i.
27) Een andere zonderlinge misvatting van dezelfde schr. is zijn verklaring
van verregaaide longen in het gedicht Wraake (P. 433v.), waarmee Six blijkbaar
zijn verontwaardiging afreageert op de lasterpraat die hem eerder verleid had
tot een scherp hekeldicht tegen Tromp en Pauw (Neetelen) (P. 414 vv.). Verregaaide
is voor Fr. door epenthesis uit vergooide ontstaan bij een door Kil.
vermeld gaelich. De grond van het woord is regaal, "rattenkruit".
NADER COr-D!ENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 283
"niet zullende komen": \"oor ons die (dan) niet komen 28) Naast
1Ialaga-,vijn (Jl,falgaas soj) wordt in de ode aan het Bierglas, p. 92,
Fiaskoolls sof> geplaatst; zie daarover WNT i.v. muskadel, met een
citaat uit de Reizen van De Bruin; voorts Van Alkemade en Van der
Schelling, Ned. Displegtigheden (1735) 3, 179: "Diesgelyk een held
zal die Reiziger geweest zyn, die leefde en stierf in den wyn van
Monte Fiascone, gelegen twee dagreizens van Rome, by sommigen
voor den besten wyn gehouden van Europa, anders genaamd M oscatello
... ". Oud Baaijen, dat in het oester-gedicht (p. 93 v.) naast
Kent en Vlieland als kweekplaats van oesters wordt genoemd, vs. 25,
is het Baiae der Ouden, aan de golf van Campanië, in dezelfde streek
gelegen waar Horatius' Lucrina conch;;lia vandaan kwamen 29), de
Lucrijnsche oesters van Phil. van Borselen, Strande vs. 1588, waarbij
P. E. Muller noteert: "afkomstig uit het meer Lukrinus in Campanië,
westelijk van Napels, aan de golf van Baiae ... In de oudheid beroemd
om zijn oesters" (p. 212). Het begin van Mooi weer, p. 95, bevat
de begedachte aan geselslagen die men iemand op de rug toedient,
en aan smyten in de zin van "slaan"; daarbij past ook de "hulp van
Bacchus staf". Indien aan de dichter hierbij de tweede strofe van
Horatius' Vides uit alta voor de geest heeft gestaan, zal het wel niet
meer dan toeval zijn, dat zijn voorstelling nader aansluit bij het
x<X.~~(XÀÀe: 'rov Xe:L[lWV' van diens voorbeeld Alceus.
Over de Amandus Fabius van de Norbertijnenabdij Ninove
(p. 97 v.), hier Nineve genoemd 30) heb ik niet meer kunnen achterhalen
dan ,vat te vinden is in het volgende, door dr. M. Gysseling
verstrekte gegeven uit reg. n° 12 van het fonds Abdij Ninove, berustend
in het Rijksarchief te Gent: "Amandus FABIL'S, professus
sub R. D. van den AbeeIe, anno 1606. S.T.B. (d.i. Sacrae Theologiae
Baccalaureus) et Protonotarius apost( olieus). Ob(iit) Pragae in Coenobiü
ord (inis) nostri Strahoviensi fundus ibidem officio subprioris,
19 Jan. 1662. Alibi additur: pastor in Oseghem." Dit Oseghem is
28) WNT 7, 52.P, haalt uit Six, Psalmen aan '''t Geslachte, hier alreede, en
't komstig volk"; komstig "komend, toekomstig".
29) Beatus ille vs. 49; Vondel WB 6, 341.
30) P. 169 komt de vorm Ninef voor.
284 L. C. M1CHELS
wel hetzelfde als het door Carnoy (N oms des Communes 522) Yermelde
Ossegem. Bij vs. 27 tekent Van Es aan dat Six de naam
Fabius afleidt van lat. faba, "boon". De zaak is dat hij in werkelijkheid
Doonaard of Boonaards :n) heette, zoals duidelijk wordt uit een
ander gedicht aan dezelfde (P. 555 v. 32», waaruit tevens blijkt dat
deze behalve kruidkundige ook dichter was van latijnse verzen. Er
zijn andere Fabii bekend, die vlaamse namen als Boon (-e, -en),
Boonaerts aldus latiniseerden, zelfs vind ik er een met de voornaam
Amandus, dIe echter niet de onze kan zijn (Biogr. Nat.). Voor Dodoneus
(vs. 32 van het eerste gedicht op F.) verwijs ik naar Zaalberg,
Lev. T. nr. 172, p. 559, en noteer dat hij P. 366 onder de naam Dodoens
geprezen wordt in het gezelschap van "Pareus met Sennert"
(klemt. op de 2e 19r.). Ik kan niet toestemmen dat Six in de passage
over Ninus en Semiramis onduidelijk IS of zijn voorstelling onjuist.
De tekst geeft veeleer grond voor de interpretatie, dat hij Semiramis
en de Eufraat WIl onderscheIden zien van Assirie, Ninus en Ninive.
De tttel van het eerste gedicht 111 de afdeling Vrede en Oorlog (p. 99):
Beraad, of het niet goed waar vrecde met Spanje wil Van Es begrepen
hebben als een beknopte zinsvorm. Dit zal, ofschoon mij geen
ander dergelijk geval in de bundel is voorgekomen, juist zijn. Ik vind
hier evenwel aanleiding tot de opmerking, dat in de gedichten van
Jan Vos (uitg. 1726) tal van stukken voorkomen, waarvan de opgegeven
titel eindigt met een etc., hetgeen niet steeds betekenen kan,
dat niet alle titels van een gehuldigd personage worden opgegeven 33).
Men heeft zich dan tevreden gesteld met een genoegzame aanduiding.
Een voorbeeld: "Aan d' algemeene Rymers of galbrakers, toen J. v.
Vondel het treurspel van Maria Stuart, &c". Zo zullen ook de titels
van een aantal gedichten bij Six oorspronkelijk uitvoeriger zijn geweest
dan ze in de Poësy voorkomen.
Van de stad Amsterdam wordt in dit gedicht gezegd:
31) Of eerder: Boonaert(s).
32) Dat Frederiks, over dit gedicht sprekend (p. 284) Fabius in Iperen laat
wonen, in strijd met het opschrift, gaat misschien hierop terug, dat P. 170
Y pren genoemd wordt in de onmiddellijke nabijheid van Ninef.
33) Een dergelijk etc. ontbreekt weliswaar bij Six.
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 285
Haer schrobnet ~chrobt den dryvoet, duur van prys,
Die Ind ontglipte.
Tevoren i s zij geprezen omdat zij van een klein vissersdorp (dat
"watervleisch verkoch(') geworden is tot een macht die Egypte trotseert,
d.i. in macht en aanzien overtreft, alsook Konstantijn (Byzantium),
de Romeinen, de Fransen (Parys) en Venetië (Markus leeuw).
Op de geciteerde verzen volgt dat zij goud schept "uit Herrnus greinich
nat"), waarmee gedoeld word op het goudhoudende van die
lydische rivier, waarin de om die hoedanigheid beter bekende Pactolus
uitmondt; zie hierover wederom Herodotus (5, lOl). Vrage nu
echter wat onder die drievoet te verstaan is. Mogelijk, zo meent
Van Es, is het woord omschrijving van de drie rooflanden, Algiers,
Tunis, Tripolis. Z.i. moet de passage wel slaan op de zeeroverij, vermoedelijk
de barbarij se in de Middellandse zee, die zich ook uitbreidde
daarbuiten. Amsterdams oorlogsschepen, zo licht hij mij nader
zijn bedoeling toe, maken de zee schoon van de rovers, die veel kostbare
buit veroverd hadden, welke uit Indië (Ind) kwam gevaren 34).
Daarentegenover heeft nadien Geerars in een stelling bij zijn proefschrift
over Poot de mening uitgesproken dat deze versregels niet
doelen op strijd tegen de zeeroverij maar op het verwerven van grote
schatten. De argumenten waarmee hij desgevorderd deze stelling zou
hebben gestut zijn mij niet bekend, maar ook zonder dat ben ik geneigd
hem bij te vallen. De dichterlijke verbeelding waarmee Six hier
werkt, krijgt in de interpretatie van Van Es geen concrete gestalte.
Hoe een dichter ertoe komt een drieledige zeeroverij te zien onder
het beeld van een drievoet, valt moeilijk in te zien. Maar wij zullen
ons naar alle waarschijnlijkheid niet vergissen, wanneer wij ook hier
weer in de klassieke literatuur op zoek gaan naar een aanknopingspunt.
De drievoet is de antieke tripus (-rpbtouC; )die, uit kostbaar
materiaal vervaardigd ("duur van prys") veelvuldig tot wijgeschenk
diende, maar daarnaast als prijs bij wedstrijden werd uitgeloofd; bij
collectief behaalde prijzen was het gangbaar dat zij als wijgeschenk
34) Voor de vorm Ind zie WNT op Indië; en hier p. 108: "Nieuw Spanjes
Inden".
286 L. C. ~IICHELS
werden opgesteld. Zo kon dan bij Six de drievoet als symbool tlienen
voor met succes bekroonde wedijver. Hij combineert dit met een ander
beeld-element, dat van het schrobnet, waarmee de vangst wordt binnengehaald
35). Met ontglipte kan de dichter hebben bedoeld dat Indië
zelf niet bij machte was zijn schatten te exploiteren. Of ook heeft hem
voor de geest gestaan, dat in oude sagen en berichten de drievoet
als waardevol buitobject voorkomt 36). Ten slotte - zoals Van Es
mij schrijft het te hebben gezien - is een neutrale opvatting wellicht
nog de beste, waarin ont- een aanduiding is van herkomst en glippen
"door de golven varen" 37). Op soortgelijke wijze staat in het gedicht
Rariteiten te koop, vs. 14, onfloopen: "Als een gomboom afgedroopen
/ Als een beekjen fyn ontloopen").
In de aant. bij vs. 48 van het laatstgenoemde gedicht 38) bedreigt
de bondigheid de duidelijkheid. Het heet in die passus dat de kleur
van "den duuren koetsjenil" dof moet worden genoemd bij "des
Koonings strotaar vil". De koning is Karel I van Engeland. \Vij lezen
hierbij: ,:vil is de doorgesneden strotaar = halsslagader; dan geconcretiseerd:
het bloed gevallen uit etc. (vgl. waterval)". Er ligt hier
een herinnering aan Frederiks, p. 284; hij vermeldt naast deze plaats
nog drie andere uit Six. waar vil voorkomt, telkens als praeteritum
bij <'allen. Hij waagt nu de onderstelling, dat ook hier 'vil iets met
~'allcn te doen heeft. Elders nl. (P. 215) staat een vers waar het
bloed des konings een purperval heet, en de vraag is nu, of vil in
Rariteiten 48 niet een verkorting is van hetzelfde purperval "dat
Six [ 1 analogisch met waterval, sneeuwval had gefabriceerd en naar
35) WNT heeft maar één plaats waar schrobnet in overdr. zin gebruikt is, uit
Loosjes, maar het woord leent zich even goed tot de fig. bet. ,,(op zee) binnenhalen"
als b.v. de bezem tot die van schoonvegen. Yan Es maakt mij opmerkzaam
op een sonnet van De Decker V cr:;oek van de Middel!. Zee: "schrobt dat
wolvennest eens van myn straet", dit in elk geval wèl met betrekking tot de
zeeroverij.
36) V gl. over een en ander het art. Dreifuss in Pauly-\Vissowa
37) Een beroep op H' NT V 118 (glippen) ware niet geheel overtuigend ("vlug
en ongemerkt er over of doorheen glijden").
38) Het is gedrukt met rode letters, die hier een andere waarcle hebben clan
de vermelding ervan in het clankdicht P. 575v.: "Ik teiken, in myn almanach,
Met rooden ink, dien goeden dagh".
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 287
zijn luimen en behoeften had doen verwisselen". Strotaár vil zou dus
worden: strofaár-vil = strotaát'-~'al = het bloed gevallen uit enz.
Maar reeds de basis van deze constructie is al te wankel (vil = viel
= val), die mij ook op zich zelf te onwaarschijnlijk is. Ik denk daarom
maar liever aan een achtergeplaatst bnw. viel (Spa. Brab. vs. 840), zie
JfW i.v. ~'ijl, Fr. - ".\V. op fielt; het zou hier de bet. kunnen hebben
van "gering in waardij; waarvoor men geen achting had", heel misschien
ook semantisch met veil in betrekking zijn gekomen. Strotaar
houdt de bet. van (doorgesneden) halsslagader en het daaruit stromende
bloed.
Bij bruindoek, vs 62, naam voor een uit de rode papaver bereide
kleurstof, is een herinnering dienstig aan de algemenere bet. "donker",
die bruin oudtijds had. Bij vs 94 v.:
'k Wed den Hertogh van Florencen
Zoude zyn kapelle wenschen,
Zoo hoovaardigh uitgewrocht,
verwijs ik naar de bespreking van de Spaanse Kapel te Florence in
RoolJ!schc Schoonheid van Molkenboer, p. 413 v. en een uitvoerig
opstel van deze schrijver in Van Onzen Tijd I9II-12. Dezelfde faecaIische
aardigheid als in vs 149 (zie Zaalberg t.a.p.) heeft Six nog een
paar maal (p. 486; 507). In De Waarom, p. II2 vv., vragen de vss.
25-26 om uitleg:
Die roover eer, met weinig maats,
Op waater, deede veel meer quaads:'
Nochtans toen al de werrelddwinger
Hem roofde, sach de Vorst dat diefken door den vinger.
Het daarop volgende geval van Pisistratus en Thrasippus wijst uit,
dat ook hier gedoeld wordt op een historische anecdote, een der vele
die vorstelijke grootmoedigheid tot onderwerp hebben. Al de werrelddwinger,
bedwinger van de hele wereld, is stellig Alexander, wiens
groothartigheid een locus communis is. Roofde in vs. 28 speelt terug
op roover in vs. 26, en hem moet klemtoon hebben. Die roover is "die
welbekende", latro ille. Ondanks die welbekendheid kan ik hem voorshands
niet thuiswijzen.
288 L. C. ~fICHELS
Er volgen nu, p. IIS VV., een paar gedichten, door Six opgedragen
aan zijn neef Raimond de Smeth. Zij vinden hun aanleiding in het
verblij f van de dichter in het wateroord Spa, dat reeds vroeg een
europese faam genoot. Parma hield er meermalen verblijf, om er,
ietwat paradoxaal, genezing te zoeken voor de waterzucht, die hem
kwelde 39). In 1613 werd daar de aanwezigheid vermeld van veertien
geneesheren van allerlei nationaliteit, en op de lijst der vreemde bezoekers
prijkten de namen van vele illustere personages: Rohan,
Oranje, Montmorency, Bussy, Spinola 40). Stalpart van der Wiele had
daar vóór Six heul gezocht voor zijn gezondheid. Lange tijd is tussen
Tongeren en Spa een levendige controvers gevoerd over de vraag
op welke van beide plaatsen Plinius heeft gedoeld, waar hij zegt:
"Tungri, civitas Galliae, fontem habent insignem, plurimis bullis
stillantem, ferruginei saporis; quod ipsum non nisi in fine potus
intelligitur. Purgat hic corpora: tertianas febres discutit, calculorumque
vitia. Eadem aqua igne admoto turbida fit; ad posterum rubescit".
Six wist daarvan, of heeft het anders in Spa kunnen vernemen. Hij
heeft niet alleen de verschillende Spa-fonteinen bezongen in een collectief
gedicht (P. 114 vv.), waarin hij smeekt om genezing van zijn
zieke milt, maar ook elke afzonderlijk. De Pouhon roemt hij als
ruim zoo grys
Dat ghy voor ink, aan Plinius verstrekte,
Toen hy alwys de Tongerquel verhief,
daarmee Plinius commentariërend in deze zin, dat hij met de bron in
het land der Tungri de Pouhon van Spa op het oog had.
Er bestaat een vrij uitgebreide literatuur over Spa. Veel daarvan
.39) \"an der Essen, Alexandre de Parme, prince de Farnèse., dl. 5; vgl. Van
Es, p. 116, vs. 31.
40) A de Nouë, UnI! promenade au pa:,'s de Franchimonl (Luik 1868), p. 15.
Ik herillller hier ook aan een latijns gedicht van Six' vriend Reyer Anslo, door
Knippenberg gepubliceerd in zijn bekende dissertatie (1913), p. 236 v., op een voor
Rome bestemde kruik met aqua Spadana; in de derde regel een toespeling op
Plinius: "Amphora foecundis Tungrorum impleris in agris". - Ik weet niet
waarom Van Es deze dichter hier, p. 11, en ook een enkele maal in GLN
(5, 254) Van Anslo noemt. De herkomst van de grootvader uit Oslo (Anslo)
is daarvoor geen voldoende grond. V gl. Knippenberg a.w. p. 23; De Jager,
Taal- en Letteroe/. (1875), p 92.
NADER CO:\1MENTAAR OP SIX VAN CIIANDELIER 289
wordt vermeld in pater Hildebrands De Kapucijnen in de Nederlanden
en het prinsbisdom Luik, dl. 2, De waalse kloosters 41), een
werk waarvan de kennis ook in ander opzicht Van Es tot nut zou
zijn geweest. Six vertelt, dat hij, terwijl anderen hun tijd doorbrengen
met allerlei spelen, zijn dag "nutter niet te lengen" weet dan met de
volle maag (d.i. na het drinken van het geneeskrachtig water) "het
klooster, langs den ypen haagh, Kapucius ten dienst geschonken"
te "herkruissen", "opdat de waatren sonken". Van Es verklaart niet
te weten, wie met die Kapucius bedoeld is. Hij acht een vergissing
mogelijk, maar vraagt toch ook of Six een klooster van de Capucijnen
bedoelt, en een stichter Capucius onderstelt. "De orde - zo besluit hij
- heet waarschijnlijk naar de puntige muts". Mits men zich geen verkeerde
voorstelling maakt van die muts, kan dat "waarschijnlijk" wegblijven.
Nu is het verder zo gelegen, dat alle geschriften betreffende
Spa uitweiden over het daar gevestigde Capucijnenklooster, waaraan
p. Hildebrand een afzonderlijk hoofdstuk wijdt. Bij dat klooster, aanvankelijk
een hospitium, bevond zich een tuin, waarover wij a.w.
p. 285 lezen: "Voor de vreemdelingen, die Spa kwamen bezoeken,
was de prachtige tuin der Kapucijnen de aangenaamste wandeling. dip
ze vinden konden; een ander park bestond er niet. Volgens uitdrukkelijk
verlangen van den stichter (Walter de Liverlooz.-M.) en tegen
alle gewoonten van de Orde in, moest de tuin voor leeken toegankelijk
zijn, ook voor vrouwen". Een andere beschrijving neemt de schr. over
uit de Délices du pa)'s de Liège van P. G. Saumery; ze is ook te
vinden in verschillende andere geschriften, zo b.v. in de meermaals
herdrukte Amusemens des eauX' de Spa uit de 18e eeuw. Men raadplege
p. Hildebrand t.a.p. ook over, weliswaar jongere, afbeeldingen
van deze wandelgelegenheid; een ervan reproduceert hij achter in zijn
boek, zodat men een goede indruk krijgt van de aanleg. Op deze wijze
was er geen bezoeker van Spa, die niet met de Capucijnen en hun
tuin te doen kreeg. In 1669 bezocht Cosimo lIl, groothertog van
Toskane, herhaaldelijk de Capucijnen, hij ontmoette er de prins van
Fürstenberg, bisschop d'Allemont van Gent en verschillende prinsen.
I) Antwerpen, Archief der Kapucijnen, 1946.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Lettc.rkunde, Deel LXXIV 20
290 L. C. MICHELS
Uit Lafagne, Vieux-Spa, vinden wij geciteerd: "Le couvent des Capucins
... a vu se promener Ie roi de Suède Gustave-Adolphe lIl,
la princesse d'Orange, la princesse de Ligne, Ie duc de Glocester, la
comtesse de Lalaing, l'évêque de Chartres, Ie comte d'Artois, la princes
se de Homes, Ie prince de Toscane, Ie Tzar Pierre Ie Grand et
tutti quanti'. Six spreekt trouwens uitdrukkelijk van deze wandel gelegenheid,
waar men zich ook met spel kon amuseren, in een ander
gedicht: Leeven te Spa, het eerste der Spa-gedichten (P. 10<) vv.;
deze tekst op p. 118):
... Gaat (: hij gaat) by den Kapucyn, in 't klooster, berke bollen,
Door ypelaanen, langs verharde paaden rollen.
In het afscheidsvers (P. 139) is het kloosterdak wederom dat van
de Capucijnen, en een van de twee kerkjes dat van het klooster.
Dat Six met de werkelijke afleiding van de naam der paters niet
bekend was, is mogelijk, hoewel het niet zonder meer blijkt uit zijn
Kapucius, een persoonlijkheid die men zonder schade kan fantaseren,
ook al zou iemand beter weten.
In Leeven te Spa maakt de dichter ook melding van de beide
andere dagelijkse wandelgch:genheden die de Spa-literatuur pleegt te
vermelden, de promenade de quatre heures en de promenade de sept
heures:
Zoo 't vier slaat, keert men naa de koele speel\'alleijen,
Prikt met de walldelstok, of schiet, om 't netst, met keijen.
Dry uuren spaader noodt 't geberghte, aan andre kanten,
U, in het veld, ten dans, of tot speelsch landtrefanten 42).
Een andere biezonderheid, karakteristiek voor de samenleving te
Spa, is de benaming waarmee de seizoengasten werden aangeduid:
bobelins, of zoals Six zegt: bobelynen. Ook dit is een vast gegeven,
dat men in de literatuur telkens tegenkomt. Zelfs wordt er gesproken
van een Messe des Babelins, die gelezen werd in een kapel, gelegen
42) landtrefantm met dezelfde etymologiserende spelling als die van Kiliaan.
- In uezelfde passage komen ook de saftgereide branden voor, door Frederiks
p. 285 onder de "vreemde en duistere" uitdrukkingen genoemd, hoewel hij p. 265
de verklaring "met zacht gestemde gemoederen" had gegeven. Het zijn natuurlijk
liefelijke reidansen. De plaats is aangehaald WNT i.v. brande. Vgl. hier
p. JO.
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 291
bij een van de bronnen. Van Es leidt het woord af van fra. bobelin
"boswachter", en noemt het een "spottende benaming voor de badgasten
te Spa, hen gegeven door de bewoners". Dat dezen de gasten
aldus betitelden, bevestigen teksten die Frederiks citeert, p. 273. Maar
feit is daarnaast dat de gasten zonder bezwaar de naam op zichzelf
toepasten. Van de bovengenoemde Amusemens verscheen nog in 1875
onder de titel Les bobelins de Spa een verkorte heruitgave. Ik ben er
niet in geslaagd de bet. "boswachter" terug te vinden. Frederiks heeft
uit Du Cange-Henschel en Roquefort de omschrijving "bouvier,
vacher". WNT, dat geen andere vbb. kent dan uit Six, noemt de afleiding
onbekend, maar vermeldt uit het ofra. een woord bobclin met
zeer uiteenlopende betekenissen ("o.a. in België: lap, gelapt stuk
goed"). Een aantal wdbb., als Godefroy, v. Wartburg, Gamillscheg,
kennen het woord als naam voor een schoenlap, en grof, opgelapt
schoeisel 43). Zonder het verband te leggen met bobelin spreekt de
auteur van de Amusemens (ed. Amsterdam 1740, I, 20) over "les
gros souliers de Liège, qui font tout Ie commerce de ce petit Bourg"
en dat wel in deze samenhang: de schr. verwondert zich erover dat
men in een plaats die van de vreemde bezoekers moet leven, zo weinig
werk maakt van "l'ornement et les commodités", en krijgt van een
engelse dame het bescheid "que c'était moins par négligence que par
politique. Que deviendroient, me dit elle avec son air badin, les jolies
Cannes de Spa, et les gros souliers de Liège, qui font tout Ie commerce
de ce petit Bourg, si \'on trouvait ici des chemins unis et des
promenades sablées?" Ondanks het feit dat de auteur zelf elders een
andere afleiding voordraagt, lijkt het niet ondenkbaar dat hierin een
aannemelijke verklaring van de benaming schuilt, op grond dus van het
voor de bezoekers ongewone schoeisel, waarmee zij zich wapenden
tegen de ruwheid van wegen en paden in deze rotsachtige bergstreek
44). Volledigheidshalve voeg ik toe dat P. Lafagne (= L. Col-
43) Gamillscheg: "grober, geflickter Schuh" 14 Jhdt., ist im Norden, Wal\.
Rouchi in der Bedeutung ,Fleck' heimisch". Hij verwijst naar ASSL 127, 108.
44) In een geheel andere richting wijst Haust, Dict. liég.: boublin, vrijwel
steeds vr. boublène "sot, niais, stupide"; ofra. bobelin "stupide", Spa boublin
"bobelin, buveur d'eau, étranger qui vient prendre les eaux".
292 L. C. ~llCIIELS
!in; zie Hildebrand a.w.p. 29In.) een der hoofdstukjes van Vieux-Spa
(Spa 1932) besteedt aan Les B obelins, en bij zijn verklaring uitgaat
van de hoofd bezigheid der gasten. Hij meent de oorsprong te moeten
zoeken in lat. bibulus. "Les Spadois eux-mêmes étaient frappés par la
grande capacité des estomacs étrangers", zo kwamen zij er toe aan
de "curistes" de naam te geven van boublins "tiré du latin bibulus".
Hieraan verwant is de gedachte van de schr. der Amusemens (1.52)
waar hij vertelt dat de dames "se donnèrent Ie plaisir de m'armer
Chevalier de I'Ordre des Bobelins, qui en langage Liégeois signifie
Buveurs.
Vs. 7 van Tytkortingh maakt melding van het noordelijk van Spa
gelegen Spaloumont: Spaloubergh. De aant. heeft (met een drukf.):
"Spalonbergh: Spaion ligt ten N. van Spa". De naam komt niet
anders voor dan in vormen van het type Spaloumont 45), waarvan
Six' S paloubergh en elders, vs. 43, "de hooghte van Spalou", beide
met opmerkelijke klemtoon, een transpositie zijn. Voor het Kreperbosch
(vs. 49) acht Van Es een drukf. waarschijnlijk voor krepelof
kreupelhout. De veronderstelling houdt geen stand tegen de vermelding
bij Vannérus van een "ruisseau dit ,du Vieux-Spa', venu
des hauteurs de Creppe", en die van een toponiem Creppe op het
kaartje van Spa en omgeving in Baedeker. In vs. 64 vraagt branden
toelichting; vgl. hier de noot op p. 28; de zin loopt ondanks de punt
door in vs. 65.
In de woorden dan zal ons aardsch r'ergaaren van het gedicht op
p. 119, vs. 27, staat aardsch voor "aardse deel": ons stoffelijk overschot
zal in het graf bijeenkomen.
De vorm heeve in Kroone des Deughds (p. 131, vs. 8) beschouwt
Van Es als te zijn waarschijnlijk een verkortende formatie van Six
voor "hevige". De beoordeling is wat de zaak betreft zeker juist. Of
wij echter met een persoonlijke formatie van Six te doen hebben,
is minder gemakkelijk te beslissen, omdat in de 17e eeuwen tot bij
45)Zie daarover, in verband met de etymologie van Spa, Vannérus in HTD
19 (1945) 41 VV., vooral p. 57. De tekst van Six was aan de schr. niet bekend.
Verder Carnoy, Noms des comm. de Belg. (1949), 641 v.
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 293
Bilderdijk toe soortgelijke korte vormen worden aangetroffen, waarvan
sommige oorspronkelijk zijn, andere de indruk maken van geforceerde
verkortingen, waarbij vaak het metrum van invloed moet zijn
geweest. Vgl. Schönfeld5 par. 137, De Vooys Ned. Sprkk. 2 par. 87,
Van Helten Vondel I, par. 107, Weijnen par. 60. Six spreekt van de
woede hoovaardy (P. 47); een kryghshart is immers woed (P. 216-
217; de Molos van de Gierigheit is woed van klaauwen (P. 94).
Andere vbb. zijn rechtvaard (393), wynacht (,,'t wynachte Anjou";
299), myn vadsche lier (124).
In het voorgaande hebben wij een en ander maal aandacht gegeven
aan verklaringen van Frederiks, die de verdienste heeft in de Sixexegese
het spits te hebben afgebeten. Laat ons nog even zien hoe hij
te werk is gegaan met de slotregels van een gedichtje, getiteld Andwoord,
aan Joan Radermacher (P. 572V). Het luidt als volgt:
Raademaaker, langhs de Vecht,
Zoo in rechten afgerecht,
Dat de Loire 't recht gerief,
Van den rechtsgeleerden brief,
Niet zal weigren, aan haar bank:
Uw bedankdicht, voor myn dank,
Daar het my geleerd versiert,
Daar het my omlauweriert,
Naast de Musen, als Apol,
Is van heuscheidts feilen vol.
Maar dat cierlyk fierlyk kleed,
Maakt u waarlik een poeet.
Zonder twijfel terecht, hoewel ten onrechte de lezing fierlyp niet
vermeldend, drukt Frederiks in de voorlaatste regel sierlyk i.p.v. fierIyk,
waarin wij een dier talloze gevallen hebben te zien van verwarri11g
tussen f en lange s. Met de Loire is Orleans bedoeld, waar in dit: tijd
zovelen hun doctoraat in de rechten haalden. Het spel van cier:yk en
sierlyk doet Frederiks opmerken: "Six is hier geestig, tot in zijn
spelling toe". Maar het spel heeft hij niet juist beoordeeld. Hij ziet in
sierlyk het Mnl. sier, op het spoor van Verwijs en van Verdam Jit
verklarend als "gelaat = chiere. chère; bonne chère". Hij heeft er nic1
in erkend het ww. versieren in de zin van "verzinnen, uitdenken".
294 L. C. l\IICHELS
Toch was dit wat Six bedoelde toen hij zei dat het dankdicht van zijn
vriend hem "geleerd versierde", d.i. hem ten onrechte geleerd noemde.
Daarom was het "van heuscheidts feilen vol"; maar het "cÎerlykc',
het fraaie, en het "sierlyke", het fantasierijke, maakte zijn schrijver
tot een dichter 46).
Vit de epigrammen waaraan Six de puristische naam Opschriften
geeft, haal ik er een aan dat zijn spelling betreft. Hij gebruikt, evenals
zijn vriend Brandt en de door hem vereerde Hooft, de dubbele klinkerspelling,
die hem aanleiding geeft tot dit aardigheidje:
Lees leven, als Hebreeuwsch, wat is het dan een nevel,
Vol ydelheit en eve!.
Daarboven staat (p. 617): Leven, na d' oude spellinge, en men ziet
hoe in spellingzaken oud en nieuw betrekkelijke begrippen zijn. Dat luj
voor Huygens een genuanceerde waardering had, zou men kunnen
lezen uit een rijmpje als het volgende (P. 626), waaruit ik tevens
meen te moeten begrijpen dat naast de opvatting van de vijf zinnen
als de zintuigen (zie de versjes p. 618) ook die andere: van de geestvermogens,
hem voor de geest stond:
Wie vrucht van Huigens hoopt, slaa sinnen aan de ploegh:
Myn sinschrappraa heeft, aan vyf sinnen, niet genoegh 47).
Vergelijking evenwel van dit epigram met andere pertinente uitspraken
doet zien dat wij het veeleer hebben te beoordelen als een uiting
van de bescheidenheid die Six als dichter kenmerkt, en die in dit
geval te meer de aandacht trekt, omdat hij zelf een kernige, niet
steeds toegankelijke zegging hanteert. Anslo's poëzie vergelijkt hij
(P. 604) met het "banket" na het "gesooden en gebraaden" van Vondel
en Huygens. Aan Vondel wordt op een aantal plaatsen hoge eer bewezen,
hoewel Koopmans terecht gesproken heeft over het verschIl
tussen de denkwijzen der beide dichters, een verschil dat misschien
het duidelijkst uitkomt in hun houding ten opzichte van het toneel
46) Vgl. de beide aansluitende gedichten "aan den selven".
47) Vgl. de combinatie: "van groot beleid, vyfsinnigh, kloek en gaauw"
(P. 162).
NADER COMMENTAAR OP SIX VAN CHANDELIER 295
(en Wittewrongel) (Op Blaamrym, P. 503). Maar ook het gedicht
op Vondels Horatiusvertaling (P. 466 v.) toont dat hoge bewondenng
Six niet verleidde tot kritiekloze waardering. De verzen waarin 11lj
de onmogelijkheid van een adaequate vertaling in het licht stelt, verdienen
te worden aangehaald als een vroegtijdig staal van dichterlijke
critische bezinning:
Maar 't was onmooglik, dat hy niets ontaarde,
Om Duits te spreeken.
Eeven als laaken van Romeinsche kleeren,
Om tot een Duitschen rok te fatsoeneeren,
Ook by den gaauwsten snyder spilt, in 't scheeren.
En saamen steeken.
Opmerkelijk ook is ten slotte zijn wens, in hetzelfde vers kenbaar
gemaakt, dat Vondels gedichten door Anslo in het ltahaans zouden
worden "verwambeist". Ons moge het wonderlijk voorkomen, dat naar
zijn inzien door een dergelijke overzetting de Tiber opni~uw Vergilius'
"Iliaaden", Seneca's treurspelen en Horatius' lierdicht zou leren
prijzen, hier blijkt niettemin een inzicht dat nog steeds ten aanzien
van onze poëzie zijn waarde niet heeft verloren.
Tot een eerbewijs voor beide dichters, Vondel en Six, mogen hier
de regels staan, die het gedicht op fraaie wijze besluiten:
Maar ingoedborstigh zal hy 48) rond uit bichten,
Keulens, in AmsteIs, geestige gedichten,
Hoeven voor myne geesten niet te swichten,
Op zulke wysen.
Neerland zal moedigh, op uw vleuglen, vaaren,
En op het aardryk marmre kooraltaaren,
Dankbaarheits teiknen, voor uw trotse snaaren,
Ten offer rysen.
L. C. MICHEL:-i
Nota. Kennisneming van de oorspronkelijke tekst van dit artikel heeft
geleid tot een uitwisseling van gedachten tussen prof. Van Es
en de schrijver, die op verschillende punten tot verheldering cn
herziening heeft geleid. Zoals het hier wordt aangeboden, komt
het voor rekening van de laatstgenoemde.
48) nl. de Italiaan.
OP TJE it1ANJER, IS T AT ALGEMEENHOLLANDS?
Dlijkens de waarnemingen van Pée, Leenen, Van Haeringen en
anderen 1) valt er niet aan te twijfelen, dat assimilaties als op die>
optie en is dat> istat in Holland gebruikelijk zijn. Bij het doorlezen
van de betogen over deze kwestie kan men zelfs de indruk krijgen,
dat deze assimilaties tot "het" zogenaamde Noor d nederlandse "A.B".
behoren. Ik acht het daarom van belang erop te wijzen, dat ik bij
proeven met verschillende Noordhollanders doorgaans de uitspraak
obdie en izdat (met assimilatie van stem) heb kunnen constateren. De
vraag dient dus onder het oog te worden gezien of (een deel van?)
Noordholland hierin wellicht van Zuidholland afwijkt. Hiertoe is te
meer reden, daar (als ik goed gezien heb) de meeste der tot dusver in
de vakliteratuur geciteerde zegslieden-mèt-stemverlies-van-d n iet uit
Noordholland afkomstig zijn, maar door geboorte of latere vestiging
als hoofdzakelijk Zuidhollands-georiënteerd beschouwd kunnen worden.
Een enkel voorbeeld moge hier worden aangehaald: A.B. Cohen
Stuart, die in 1872 voor het eerst 2) de ontwikkeling ofdat>oftat en
is dit> istit constateerde, was geboren Hagenaar. Kruisinga, die als
geboren Groninger zelf obdeze zal hebben gezegd, nam in zijn (vermoedelijk
niet-Noordhollandse 3) omgeving opteze waar en con sta-
I) Zie de literatuur in Taal en Tongval VII 49 vvo onder Van Haeringen's
titel "Is tat juist, op tie manier", Leenen's aanvulling in T. en T. VII 58-66 en
Van Loey's pas verschenen artikel: Sandhi-verschijnselen in het Nederlands
(Versl. en Med. Vla. Ac. 1956, 21-40).
2) D.w.z. in een "fonetisch" artikel, want I-Iuygens had het reeds in de 17de
eeuw waargenomen. Zie beneden noot 8.
3) In verband met enkele losse aanwijzingen van een voor (een deel van?)
Utrecht geldende stemloosheid zou ik nog willen verwijzen naar Van Schothorst,
die blz. 70 voor de N.-W.-Veluwe constateert: wi·j-istoiJr ,wie is daar' en
lo·pto.Jrhc·iJn ,loop daar heen' met de opmerking: "Deze verscherping heeft
slechts plaats bij pronomina en adverbia".
OP TIE :\IANIER, IS TAT ALGEMEEN-HOLLANDS? 297
teerde in zijn Grammar of modern Dutch § 39: "Many[!] speakers
of Western Dutch generally follow ru Ie 3 [obdakan ,opdokken'] but
use strong stops when a stop precedes a pronoun with initial d-: op
teZJ 1nJni:r ,op deze manier"'. L. P. H. Eijkman heeft de waarnemingen
van deze beide geleerden verwerkt op blz. 224-231 van Zwaardemaker-
Eijkman, Leerboek der phonetiek i n zon der hei d met
bet rek kin g tot het sta n d a a r d - N ede r I a n d s c h, maar
- in tegenstelling met C. S. en K. - constateert hij, dat "soms" [ !]
de d van die (dit, dat, deze, daar) na is en of [en op] een t wordt:
"es tij (ez di}), af tat (a'(! dat), op teza (ob dezJ) mani:r 4 ), al ta:r
(av da:r)". Vermoedelijk is deze beperking tot "soms" toe te schrijven
aan de omstandigheid, dat Eijkman zijn jeugd in Zaandam 5) heeft
doorgebracht, waar (zoals dadelijk blijken zal) de assimilatieverschijnselen
anders zijn.
Opmerkelijk mag het genoemd worden, dat Eijkman in zijn uitvoeriger
artikel "Assimilatie" (NTg. XXVII (1933) 315-25) met geen
woord meer rept van het door C. S. en K. geconstateerde verschijnsel.
Vgl. daarbij zijn opmerking blz. 318 "noot: "Met nadruk zij er op
gewezen, dat ik uitsluitend de uitspraak van mijzelf en mijn naaste
omgeving behandel. Iedere lezer zal dus afwijkingen van zijn eigen
uitspraak ontmoeten. Het merendeel daarvan komt op rekening van
de nadruk, de officiële spelling en de streek, waarin spreker geboren
is of woont".
Laat mij nu allereerst bevestigen, dat ik de stemloze vormen inderdaad
herhaaldelijk bij Zuidhollandse informanten (o.a. Leidenaars,
Hagenaars, Rotterdammers) heb kunnen waarnemen. Men zal ze dus
wel als Z u i d hollands 6) mogen aanvaarden. Ten overvloede kan men
zich trouwens beroepen op Katwijkse vormen als op-te-dam, as-te dach
fan gistere, was-taer, op-te bouch, op-te Hollandse wal, op-te ree
(zie Overdiep, Wbo v.d. Volkst. v. Katwijk 81 vv.). Ook voor Over-
4) Terwijl Kruisinga miJni:r spelt, schrijft Eijkman (van zijn standaardstandpunt
m.i. terecht): mani:r.
5) Zijn medewerker Zwaardemaker was geboren te Haarlem en stamde uit
een Zaans geslacht.
6) Toch noteerde ik wel eens obdie manier naast istat juist.
298 G. KLOEKE
flakkee geldt die regel, vgl. optie menier, is-tad-al? (Landheer 54, 74).
Slaat men echter Boekenoogen LXXV vvo op, dan blijken de stemloze
equivalenten aan de Zaan niet voor te komen. B. schrijft in zijn
sandhi-teksten alleen obdJ Zaan, obdJ hoek, izdat, izdJr. Dit kan niet
als een individuele eigenaardigheid van de (zeer accurate) sch rij ver
worden beschouwd en klopt trouwens ook met mijn ervaring, die ik bij
verschillende Noordhollandse vrienden heb opgedaan (inderdaad heb
ik slechts "soms·' stemloosheid - maar geen fortis - kunnen constateren).
Mag men Boekenoogen's constatering nu als karakteristiek
voor (een deel van?) Noordholland beschouwen? Het toeval wil, dat
ondergetekende (geboren en getogen in Noordholland) met zijn eigen
uitspraak aan de kant van Boekenoogen staat en dat hij dus liever
enige terughoudendheid in zijn oordeel wil betrachten vanwege mogelijke
vooringenomenheid.
Uit Van Ginneken's Drie Waterlandse dialecten valt niet op te
maken, hoe het daar met de sandhi gesteld is. Voor Monnikendam
vindt men dl. I 342: rub di jöft"áw, voor Volendam: ru:p ti jöfraw
(voor Marken is de vertaling niet ingevuld); op blz. 344 vindt men
voor Marken: wet ES tat, voor Volendam: wes tat (dat), voor Monnikendam:
wát ES dát. De opeenvolging van stemloos-stemhebbend is
even bevreemdend als in gevallen die ik verder nog noteerde: Jn alJjzesi
7) 'een halfzesje' (11 7), ópdondJrJ, ópzódJmitJrJ (11 53),
skelJpzánt (11 182). Terecht wordt trouwens in de "Verklaring betreffende
de spelling" blz. XXVI door de uitgevers van v. Ginneken's
ms. gewaarschuwd: "Wij merken dan ook speciaal op, dat de behandeling
van de sandhigevallen in het voorhanden materiaal ons niet
geheel bevredigd heeft en waarschuwen voor te ver strekkende conclusies
op dit terrein".
Hiermee wordt trouwens mijn indruk bevestigd, dat we in het onderhavige
geval te doen hebben met een zeer subtiel probleem, dat
slechts met behulp van vele (gelijkmatig over zuid èn noord verdeelde)
waarnemers in details zal kunnen worden nagegaan. Verder dient men
er rekening mee te houden, dat woorden als dit, dat, die, deze, daar
7) Vgl. Boekenoogen LXXXIII: halliJfsessi.
OP TIE MANIER, IS TAT ALGEMEEN-HOLLANDS? 299
In het zinsverband soms met een dergelijke nadruk kunnen worden
uitgesproken, dat ze de stem verliezen, ook bij sprekers die bij temperamentloze
voordracht de d in dit verband duidelijk mèt stem plegen
uit te spreken.
De kwestie, die in de titel aan de orde is gesteld, zou ik dus voorlopig
nog willen aanvullen met de vraag: ob die manier, iz dat N oordhollands?
M.a.w.: kan men in dit geval tot op zekere hoogte van een
antithese tussen N oord- en Zuidholland spreken? Deze vraag is vooral
van belang in verband met de taalhistorische ontwikkeling. Men vergelijke
hierover nog het bovengenoemde art. van Van Loey 8).
Zou inderdaad blijken, dat in (een deel van?) Noordholland onder
beschaafden een andere "standaard" geldt dan in Zuidholland, dan
komt daarmee weer eens een probleem aan de orde, dat mij al sinds
jaren heeft geïnteresseerd. In "Gezag en Norm" heb ik n!. reeds betoogd,
dat "verzorgd" Nederlands, dat men b.v. uit de mond van
Groningers en Limburgers hoort, wel degelijk ook als "Beschaafd"
gewaardeerd wordt. Later ben ik in Vers!. en Med. Vla. Ac. 1954,
B<l9-18 nog eens opgekomen tegen een al te fanatiek (administratief)
ijveren voor "de" (nog niet in paragrafen vastgelegde en dus nog
altijd vage) "norm", die pleegt te worden aangeduid met de simplistische
"A.B." -formule.
\Vie zou nu op het ogenblik de moed hebben om istat tot N ederlandse
"norm" te verklaren en izdat als "provincialisme" te gaan beschouwen?
En zo ja, met welke argumenten zou men deze (of eventueel
de omgekeerde!) mening kunnen motiveren? Persoonlijk durf
ik deze vraag voorlopig nog te stellen, daar we omtrent de juiste geografische
verbreiding van de besproken stemloze resp. stemhebbende
consonantgroepen èn omtrent de milieus waarin ze vooral worden
gebruikt ten dele nog in het duister verkeren. Ik zou het ten zeerste
8) Terecht zegt Van Loey in noot 35: "Een onderzoek van 17de- en IBdeeeuwse
kluchten is in dit verband wenselijk". Zo verwijst hij naar vormen bij
Huygens als: Spreeckt as te paap, apte tafel, is tit, maghte geck, wie's taer. Dat
komt dus overeen met de huidige toestand in Zuidholland. Het zou wenselijk
zijn te weten, of dergelijke vormen ook geregeld in echt Noordhollandse kluchten
voorkomen.
300 KLOEKE, OP TIE MANIER, IS TAT ALGEMEEN-HOLLANDS?
op prijs stellen, wanneer geïnteresseerde lezers in Zuid- èn Noordholland
(in het bizonder leraren en onderwijzers) ons omtrent de
ervaringen in hun woonplaatsen zouden kunnen inlichten.
G. KLOEKE
SP ARSA (V) 1)
A a n leg in de betekenis van: "de plaats, waar men aanlegt, om
uit te rusten of iets te gebruiken" wordt in het WNT I, 219-220
geïllustreerd met het volgende voorbeeld: "De Nieuwe Aanleg, naam
van verschillende herbergen". In het Suppl. I, 94 vindt men daarop
een verbetering: "Niet De Nieuwe Aanleg was gewoon als naam van
kof fiehuizen (inzonderheid buiten of even binnen een plaats), maar
De Eerste Aanleg". Dat deze naam nog heden ten dage gebruikelijk
is, blijkt uit het volgende wel zeer recente voorbeeld, te vinden in de
Nieuwe Rotterdamse Courant van 18 Januari 1956, blz. 5, waar men
leest: "Tot slot werd de thee gebruikt in hotel-restaurant De ef!'rste
aanleg (te Lelystad)". Daarnaast komt thans ook nog voor De Laatste
Aanleg, b.v. als naam van een koffiehuis op het Samuel Mullerplein te
Rotterdam.
Het Duits kent de benaming legan voor "kleine, am Ufer schiffbarer
Ströme und Binnengewässer liegende Schenken und Hf!'rbergen für
Schiffer". Men vindt deze definitie in Kluge, Seemanssprache 529,
waar verwezen wordt naar Jahn, Werke (ed. Euler) I, 532 en waaruit
de volgende aanhaling (aId. I, 487) wordt gegeven: "Die mitleidige
Gesellschaft fand in dem Wunsche, am andern Ufer in einem Legan
etwas \Varmes genieszen zu wollen, nichts Unziemliches". Dit woord
legan moet zijn oorsprong hebben in de vorm van de gebiedende wijs
van het werkwoord, bij ons welbekend in de uitdrukking Leg reis aan
of Leg eens even aan, zie de aanhalingen in het WNT I, 226.
B e z a a n t j e als eigenaardige Nederlandse benaming voor de
zeeblaas, een geslacht van zuigkwallen, wordt in het WNT lI, 2442
vermeld met een verwijzing naar het woordenboek van Chome1 (ao.
1778) en naar de bekende dierkundige werken van Schlege1 en Burgersdijk
uit de 19r1e eeuw. Een eigenlijk citaat ontbreekt. Nu vindt
I) Spa r 5 a (1\.) in Ts. iO (I9~2). 2i6-292.
302 R. VAN DER MEULEN
men twee zeer mooie en de betekenis van de naam verduidelijkende
citaten in de onderhoudende reisgeschriften in brieven van kapitein
Cornelius de Jong, dagtekenend evenals Chome! uit het laatste kwart
der 18de eeuw. De eerste bewijsplaats staat in zijn Reize naar de
Caribische eilanden, in de jaren 1780 en 1781, 302: "Dagelijks zeilden
er vele Bezaantjes voorbij ons Schip, een kwalachtig schoonkleurig
Vi~chje, die zijnen naam verkregen heeft door een vlies of vin welke
hij op den rug draagt en in den vorm of gedaante van een driekant
zeil verheft, waar mede hij altoos bij den wind, langs de oppervlakte
der Zee, even als een klein vaartuigje voortstreeft. Wanneer men hem
vangen wil, legt hij dezen vin neder en zinkt" (a 0. 1781). De tweede
plaats wordt gevonden in zijn Reizen naar de Kaap de Goede Hoop,
Ierland en Noorwegen, in de jaren 1791-1797, 2, 145: "Inzonderheid
zag men van tijd tot tijd de schoonste bezaantjes, die ik ooit vond, het
blaauw, het rood en het purper was op de fraaiste wijze door een gemengd,
en de overgangen dezer kleuren zoo zacht, zoo smeltend als die
van den regenboog. Dit vischje heeft den naam van bezaantje waarschijnlijk
gekregen, omdat het, even als de nautilus, onder welk soort
men het om deze eigenschap welligt zou kunnen rangschikken, een
vlies in den vorm van een bezaanzijl opsteekt en zich daarmede als
een bij de wind zeilend vaartuigje vertoont" (ao. 1795).
l\Iaar dit kwalachtige visje, deze zeekwal droeg deze eigenaardige
op een vergelijking met de bezaan berustende benaming reeds veel
vroeger bij onze zeelieden. Ongeveer anderhalve eeuw vóór Cornelius
de Jong, in het midden der 17de eeuw, treft men de naam van het dier
reeds aan in de vorm van bezaanskwalletje in de Reize van Maarten
Gerritsz Vries naar het Noorden en Oosten van Japan 56, waar men
in het journaal in dato 7 Mei 1643 leest: "Saegen, wat naar de middach,
een groote streeck schuyms, vermengt met een raveling van
stroom, waarin veel besaens qualities ende steencroos, ende ronde
qualities ende een stuck hout saegen dryven : 't welck seeckere
teeckens van la nt behoorde te wesen; dan con den geen lant si en". En
op de volgende dag: "Naer de middach saegen veel cleyne ronde ende
besaen qualities dryven, met menigte meeuwen ende veel swaluwen
vliegen".
SPARSA (v) 3°3
J a v a a n. Wanneer men het WNT op dit woord opslaat, dan vindt
men daar de oudste bewijsplaatsen uit het einde der 16de eeuw genomen
uit het ItinC'rario van Jan Huygen van Linschoten. De daar
voorkomende vormen van de benaming van het volk der Javanen:
lauwen en laven zijn eigenaardig, doch worden in het Woordenboek
niet nader verklaard, evenmin als H. Kern dit eigenlijk heeft gedaan
in zijn monumentale uitgave van het Itinerario. Toch lijkt het mij wel
de moeite waard er op te wijzen, dat deze vormen ontleend moeten
zijn aan de oudste Portugese benaming der Javanen t.w. fáos, mv. van
láo, waarvan R. Dalgado in zijn Glossario Luso-Asiatico 1,487 zegt:
"É ... 0 nome que os nossos escritores antigos davam aos naturais de
faoa ou fa,,-"'a, agora denominados javanescs". Zijn oudste bewijsplaats
van deze oude, ook in het Portugees sedert lang verouderde benaming
is uit het jaar ISI I, ontleend aan Gaspar Correia, Lendas da India
2, 240: ,,0 jáo ... chegou a Ruy de Brito e 0 ferio com urn cris". Zo
zingt ook Luiz de Camöes in de 44ste strophe van de Iode zang van
zijn beroemde gedicht Os Lusiadas van: "fa os valentes" 2) (ao. 1572),
vgl. de "jaos, gente bellicosa e esforçada" bij Diogo do Couto, Vida
de D. Paulo de Lima &) (ao. 1612).
Voor een Javaanse vrouw bezigt Van Linschoten in zijn Itinerario
140b de vorm faw: "een lava met twee Slavinnen". Ook het Spaans
heeft de vormen Javo, -'va g-ekend, zowel znw. als bnw.; Nuii.ez de
Taboada vermeldt ze nog in zijn Dict. Esp.-Fl'. (Paris 1820) met de
bet.: "de l'île de Java".
Eigenaardig is de betekenis die Alewyn en .collé in hun bekende
Woordenschat der twee talen, Portugeesch en N ederduitsch (Amsterdam
1714) toekennen aan de jongere afleiding favaneira t.W. die van:
"een onbeschaamde vrouw, schaamteloos wyf, oneerlyk vrouw-mensch".
Het woord is met hetzelfde suffix gevormd als b.v. port. Brasileira:
"een Braziliaanse" en beteekent dus eigenlijk niets anders dan een
Javaanse vrouw, die reeds sedert lang gewoonlijk favancsa genoemd
wor·dt naast favanes: "Javaan" (zie de bovengegeven aanhaling uit
het Glossario Luso-Asiatico van Dalgado).
2) Ook door Kern aangehaald (T, 73, noot).
3°4 R. VAN DER MEVLEN
K a I koe n. Over dit woord zie men Ts 70, 281-283. Op blz. 282
schreef ik aldaar: "Dit zeer vroege voorkomen van de (plaats)naam
Ca/coen 3) zou misschien onwillekeurig tot de vraag kunnen leiden, of
de vogel naam kalkoen ook niet rechtstreeks uit de plaatsnaam Caleoen
afkomstig zou kunnen zijn op de wijze zoals de Portugese benaming
van deze vogel t.w. peru, vr. pet·ua, rechtstreeks uit de landnaam
Peru schijnt te zijn ontstaan. Men zie b.v. het woordenboek van
Alewyn en Collé (ao. 1714): "Peru Een Pauw [vgl. de Spaanse
naam van de kalkoen pavo, vr. pava], zynde een lndiaansche voogel" ...
Toch is deze gissing niet zeer waarschijnlijk als men ook de namen
in de andere talen ver,gelijkt". Inderdaad, en ik kan hier thans de verbetering
aan toevoegen, dat ook port. peru niet rechtstreeks uit de
landnaam Peru is ontstaan. Immers, zoals Dalgado in zijn Glossario
Luso-Asiatieo 2, 207b schrijft: "Os nossos escritores antigos, como
Diogo do Couto e Fr. Joáo dos Santos, escrevem "galinhas do Peru,
gallo do Peru".
Kar wat s, in oudere vorm karbats, is volgens Franck-v. Wijk
en het WNT VII, 1692 door bemiddeling van nhd. karbatsehe afkomstig
uit een Slavische taal (v. Wijk noemt po. karbaez of èech. karabác)
en ten slotte ontleend aan het Turks. De oudste bewijsplaats in
het WNT is yan 1740. Een ongeveer 125 jaar oudere plaats vindt men
in het zeldzame werkje van Goeteeris, lournael van de Legatie ghedaen
inde laren 1615 ende 1616 ... naer Sweden ende Moseovien 77, waar
men leest: "de Russchcn te paerde sittende ... hebben ordinairis een
corte dicke Sweep, dewelcke een Carbats ghenaemt wert, aen haren
riem hanghen, met een snoerken aen de handt vast, om de handt daer
door te steeeken, twelck haer meest te passe comt als de Sweden haer
achter haer garen comen, ende de vlucht moeten nemen, latende alle
haer ander instrumenten varen, ende ghebruycken dan alleen de se
Carbats, ghestadeIick int omsien de paerden daer mede toejeekende,
alst op "Iack velt is, ende spoeden haer dapper om in haer Vestinghen
3) Voor Ca/ieoet.
SPARSA (v) 3°5
te comen, alwaer sy wederom staen als Switsers, als de Poort naer
haer naers toe is, ende van achter bevrijdt sijn" (ao. 1616).
Vermoedelijk is dit de oudste bewijsplaats in een Nederlandse tekst.
Want I. Danckaert, die zich enkele jaren vroeger (in 1613) in hetzelfde
tussen Russen en Zweden betwiste gebied van Nowgorod bevond,
noemt in zijn Beschryvinge van Mosco'vien ofte Ruslant (Amsterdam
1615) 70 niet het woord karbats, maar wel het gewone, algemeen
Russische woord voor een zweep t.w. bic, een afleiding van het
ww. bit': slaan. Hij schrij ft: "De Russen en ghebruycken gheene sporen,
maer alleen eene pietse oft sweepe, daer de peerden toe ghewent
zijn, dese hanghen sy met een c1eyn coordeken aen de pinck oft c1eynsten
vinger des rechte handts, opdat sy, die willende ghebruycken,
deselve grypen moghen ende ghebruyckt hebbende, laeten sy die weder
vallen ende hanghen, om de handt altijt vry te houden ende daer neffens
eenige wapenen in dese1ve te connen voeren". Zoals men uit deze
beschrijving ziet, is deze pietse (russ. biC) 4) van Danckaert dezelfde
zweep als de carbats van Goeteeris.
Goeteeris moet dit woord uit Russische mond hebben vernomen,
want karbac (met het accent op de tweede letter,greep in tegenstelling
met po. karbacz 5) en cech. karabác die de eerste lettergreep betonen)
is ook Russisch. \Veliswaar niet algemeen Russisch, maar zoals men
in het Russisch woordenboek van Dal' kan lezen, meer bepaaldelijk in
het Westen van Rusland gebruikelijk, waar het vermoedelijk wel aan
het oudere po. karbacz ontleend zal zijn (zie het woordenboek der
Russische Akademie). In het Westen van Rusland, dus ook in het
gebied van Nowgorod, waar Goeteeris in 1616 vertoefde. Ook Lokotsch
noemt in zijn Etym. Wtb. der europäischen Wörter orientalischen
Ursprungs onder al de Slavische, Germaanse en Romaanse ontleningen
aan Turks kyrbac (no. 1279) russ. (dial.) karbac.
Ten slotte zou ik hier dezelfde vraag willen doen, die Van Haeringen
in zijn Suppl. op Frank-v. Wijk stelt i.v. S c h a bra k: "Het
ndl. woord wellicht in eerste instantie uit het Russisch?"
4) Hd. peitsclle is in de I4de eeuw ontleend aan po. bic:::.
5) In de 17de eeuw ook korbac:::, zie bv. Wac1aw Potocki, Pisma Wybrane
(\Varszawa 1953) II, 270: Korbac:::, bicz rzemienny.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXIV 21
306 R. VAN DER MELTLEN
Oer h a a n. In het WNT, Suppl. I, 2038 vindt men een artikel
AuerJzaan, waarin men het volgende leest: "Uit hd. auerhahn. Het
woord is stellig een germanisme, maar daar de ndl. vorm, die *oerhaan
zou moeten luiden, nooit gebruikt wordt (in tegenst. tot oeros), dient
het toch wel vermeld te worden. Evenzoo auerhen, -hoen". De oudste
bewijsplaats is dan van 1773 (ourlzaan) en de volgende van 1856
(auërhaan). Dat komt overeen met hetgeen men op A ueros leest:
"Sinds het midden van de 18de eeuw aangetroffen".
l\'u zou ik er op willen wijzen, dat de vormen oerhaan en oerhoen
niet zo hypothetisch zijn als hier blijkens het sterretje wordt aangenomen,
maar dat deze woorden inde 17de eeuW wel werden gebezigd.
Ten bewijze daarvan moge de volgende aanhaling dienen uit de Dagelykse
voorvallen op 11L}'n Moscovische Ryse van Nicolaas Witsen 6),
fol. I 7a: "Dien dach (17 October 1664) wiert ton sen huyse verhaelt
hoe gering 7) het wilt daer (t.w. in Lijfland) is: so een heer aen
sijn schut geeft een pondt kruyt en loot daertoe, daervoor brengt hy
80 stucken wilt, hasen, hasel(h)oenen, partrijsen, oerhoenen etc., en
dan deede die noch winst daermeede, over de 100 kennende treffen".
De slordige kopiist van Witsen's handschrift maakt verderop (fo!.
19a) van het woord oerhanen : oeverhanen : "partrij sen, hasen, hasel(
h )oenen, phesanten, oeverhanen, corhanen etc. sij (n) hier geringe
spijs" en fol. 22b wordt dit verder tot overhanen. Blijkbaar waren dier
en naam hem onbekend.
Maar kan men het woord oerhaan wel als de Nederlandse vorm van
aucrhalm beschouwen? Zoude het niet veeleer eveneens ontleend zijn
aan ouder Duits urhan, dat in de 16de en 17de eeuw gebruikelijk was
blijkens een citaat in het Deutsches Wörterbuch I, 602 uit Fischart,
Gargantua in de editie van 1594? Zegt ook niet Franck-v. Wijk in
overeenstemming daarmede: "Het ndl. oeros is blijkens de oe een ontl.
uit het Du."? De Nederlandse vormen, die men eveneens in de 16de
en 17de eeuw aantreft, zijn uurhaan en uuros; het eerste staat bij
Junius, Nomenclator 45a, het tweede wordt door Oudaan gebezigd (zie
6) Het handschrift berust np de Bibliothèque nationale te Parijs.
7) D.i. van hoe geringe waarde, goedkoop.
SPARSA (v) 3°7
WNT X, 52). Deze volgens het WNT ter aangehaalder plaatse "echt
?\ederlandsche vorm" uuros "kon wisselen met oeros: Yerg. ons boer
met buur". Maar gaat deze \'Crge~ijking hier wel op, al is "de vorm
oeros ... thans door het gebruik geijkt"? Duitse oorsprong ook van de
vormen met oer- lijkt toch misschien aannemelijker.
Kiliaan geeft de vernederlandste vormen oorhaan en ooros, maar
deze vormen met oor- zijn onzuiver en berusten op misverstand zoals
in het WNT X, 52 wordt uiteengezet en waar men verder leest: "Het
kan '" niet bevreemden dat men met den vorm der benaming van eene
uitgeston'en, hirr te lande althans sedert lang onbekende diersoort in
verwarring- geraakte". Geldt dit van de oeros, de auerhaan komt bij
ons te lande ook niet voor.
Ser 0 e n. Over de etymologie en de betekenissen van dit woord heb
ik gehandeld in Ts, 62, 214-215. De oudste bewijsplaats, waarover ik
toenmaals kon beschikken, was het oudste citaat in het WNT XIV,
1316, gedateerd aO. 1596. Het woord komt echter nog welhaast een
halve eeuw \Toeger voor in een rekening van de ontvanger te 1Iiddelburg
van de ingekomen en uitgevoerde goederen, te vinden in de
Bronnen tot de gesch. van lUiddelburg 3 (R.G.P. 75), 593, waar men
leest: "pro Martijn de Posa 26 ::erocncn vygen, weert 30 i gr." (ao.
1551). Deze aanhaling is slechts 6 jaar jonger dan het oudste citaat
van seroll in de NED (ao. 1545). In het Frans is serrolt yolgens de
Dictionnaire Gélléral van Hatzfe1d-Darmesteter pas aangetroffen
sedert 1723 en in 1762 werd het in de Dictionnaire de I'Académie opgenomen.
Het heeft daar dan ook, al is het thans veroudercl, cle jongere
betekenissen van: "Ballot recouvert de peau cle boeuf (con tenant des
produits exotiques)" met de voorbeelden: "Un serron cle cochenille,
cI'incligo" (Dict. Gén.) en "Boîte dans laquelle on apporte des drogues
cles pays étrangers" met cle voorbeelden: "Un serron cle baume. Un
serron d'ambre (Dict. de I'Acad. 5 aO. 1825).
Ver hem e I teen het mincler gebruikelijke gehemelte zijn afleidingen
van hemel, dat bij Kiliaen zowel in cle bet. van palatum als van
coeltun voorkomt, gelijk nog thans in zuidncll. dialecten. Het Mnl. en
308 R. VAN DER MECLEN
Mnd. kenden reeds de afl. hemclte in de zin van palatum. In Franck-v.
Wijk wordt naar aanleiding van deze dubbele betekenis van hemel
gewezen op twee parallellen in andere talen t.w. gr. OUplXVÓÇ "hemel,
verhemelte" en russ. nëba "verhemelte" in klankwettige russ. vorm:
neba "hemel" in kerkslavische vorm.
Men zou hieraan nog kunnen toevoegen, dat dit verschijnsel zich
ook in het Baltisch voordoet. In het Oudpruisisch betekende dangus
in de 14de eeuw (Elbinger Vakabular) zowel "Himmel' als "Gaumen"
en in een Litouwse tekst van r573 8 ) wordt het verhemelte genoemd
debesis nasnf d.i. hemel van de mond, hetgeen in modern Litouws
wordt uitgedrukt door dangus bumas.
Ook in het Duits van Oost-Pruisen bezigt of bezigde men himmel
tevens voor: "Obergaumen, obere Wölbung in der Mundhöhle" 9).
Omgekeerd wordt in Latijnse poëzie het hemelgewelf wel palatum coeli
genoemd.
Wa ag h a I s. Dit woord is tot nu toe niet vroeger aangetroffen dan
in de tweede helft der r6de eeuw. Verdam wijst het aan bij Goedthais
(aa. 1568) en Plantijn (aa. 1573) en in Franck-v. Wijk wordt naar
Kiliaen verwezen. Toch moet het woord bij ons (evenals mnd. wagehals
"waghalsiger mensch") reeds in de middeleeuwen bekend zijn geweest,
getuige het gebruik van het woord als eigennaam op het eind
van de r5de eeuw in Zeeland. In de Bronnen tot de gesch. van den
handel met Engeland I (R.G.P. 65), II96 leest men van zekeren
"Zeeussche N ee1e Waeghals van Arnemuiden" (a o. 1482).
Wol f. In zijn VergleicJundes Wörterbuch der Gotischen S prache3
op het woord W u I f s (blz. 576) zegt Feist: "Ob man in idg. y!kuoWolf
ei ne Abl. van idg. W zl. yelku- (ader yelk-) in gr. ËÀX(ll; abulg.
vlekr; lit. velkz't reisse, schleppe sehen darf, erscheint fraglich. Weitere
Kombinationen (mit lat. vello reisse; s.u. wul/a) bei F. Solmsen, K.Z.
32, 279 ff."
8) Mittcilungen der Lilauischen littcrarischen Gesellschaft V, 153.
9) Zie R. Trautmann, Die altpreussischen Sprachdenkmiiler 317.
SPARSA (v) 309
Ten gunste van de eerste combinatie in semasiologisch opzicht zou
ik willen wijzen op een Russische spreekwijze, die aldus luidt: taskal
wolk, potascili i wolka d.w.z. de wolf heeft gesleept (onbepaald: herhaalde
malen, zoals dat de aard van het dier is) en nu hebben ze ook
de wolf gesleept (perfectief: eens en voor altijd).
R. VAN DER MEULE~
BOEKBEOORDELINGEN
The OI:,'IIzpia Epics of Jan 'Van der Noot. A facsmile edition
edited by C. A. Zaalberg. Assen, Van Gorcum & Camp., 1956.
Prijs geb. f. 15.-
Binnen twee jaar nadat Dr. Zaalberg zijn uitvoerige inleidende
studie over het Olympia-epos als doctorale these had gepresenteerd, is
thans de tekst daarvan in een even voortref felijk verzorgde facsimileuitgave
verschenen. Daarmee is voor het eerst een enigszins uitvoerige
tekst van deze dichter algemeen toegankelijk gemaakt; degenen die
van Van der Noot tot nog toe iets meer gezien hadden dan de bekende
anthologiestukken, waren stellig rarae aves. Het Nederlandse epos is
niet groot; slechts even 1000 verzen, het is immers ook nog maar een
"Cort Begryp" van wat het had moeten worden. Maar wanneer men
dit stuk nu eens achter elkaar heeft doorgelezen, dan kan men de
\Taag die sommige lezers van de inleidende studie misschien wel eens
bij zich hebben voelen opkomen: is dit nu werkelijk de moeite waard,
is dit belangrijk genoeg daaraan zoveel aandacht en zorg te besteden,
zonder voorbehoud met ja beantwoorden. Ja, dit is de moeite waard,
dit stuk in die tijd is weinig minder dan een wonder als men bedenkt
dat het verscheen nog geen twintig jaar na de Antwerpse Spelen van
Zinne en gelijktijdig met werken als Houwaerts "Milenus Clachte" en
"Vier \Vterste". Dit is iets werkelijk nieuws; ook al zou het niet moeilijk
zijn aan te tonen met hoeveel draden het nog verbonden is met de
Middeleeuwen, toch is het veel meer de triomfpoort die inleidt tot onze
hele Renaissanceliteratuur. En van minstens even veel belang voor de
Duitse literatuur is de tekst van "Das Buch Extasis".
Aan de tekstuitgave gaat een korte inleiding vooraf waarin de resultaten
worden samengevat van de voorafgaande aparte studie. De
aantekeningen beperken zich tot tekstcritiek en verwijzingen naar verwante
passages in andere literatuur; woordverklaringen worden niet
gegeven.
BOEKBEOORDELINGEN 3II
Na de uitvoerige bespreking van Dr. Zaalbergs dissertatie kan nu
worden volstaan met deze korte aankondiging en een gelukwens aan de
uitgever met deze prachtige publicatie, die tevens een hulde is aan
het pionierswerk van Verwey en de inlossing van een ereschuld.
Leiden, Aug. 1956 C. KRUYSKAMP
Nederlandse strijdzangen uit de 16e en de eerste helft der 17e
eeuw, ingeleid en van aantekeningen voorzien door Dr. W. J. C.
Buitendijk (Klassieken uit de Nederlandse letterkunde, uitgegeven
in opdracht van rle Maatschappij der Nederlandse Letterkunde
te Leiden, nr 2). Zwolle, N.V. Uitgevers-maatschappij
W. E. J. Tjeenk Willink, 1954. (167, I blzn.; ingen. fl. 3·35).
Deze bloemlezing van Nederlandse strijdliederen uit de tijd van onze
Opstand onderscheidt zich van eerder verschenen uitgaven van nationale
liederen hierin, dat alleen gedichten zijn opgenomen, die aan bepaalde
aesthetische normen beantwoorden. Van de maatstaf, die de
bloemlezer daarbij heeft aangelegd, legt hij verantwoording af in een
breed opgezette inleiding, waarin hij bovendien een uitstekende karakteristiek
geeft van de strijdpoëzie, ontstaan in de tijd toen de grondslag
werd gelegd van de Nederlandse natie. Uit deze inleiding blijkt dat
niet het aesthetische in de strikte zin van het woord zijn maatstaf was,
maar "de geslaagde expressie van het doorleefde, het spontaan-emotionele
of fel-gepassionneerde". Deze beperking leidt ertoe dat bepaalde
belangrijke historische gebeurtenissen als de slag bij Nieuwpoort geheel
in het duister blijven, maar andere soms alleen terloops in de geschiedenis
vermelde feiten een heldere belichting verkrijgen.
Er is, schrijft Buitendijk, door de lange duur en de heftigheid van
de godsdienst- en vrijheidsoorlog waarschijnlijk geen volk ter wereld,
dat een dergelijke bloei van strijdpoëzie heeft gekend als het Nederlandse.
Maar op deze constatering volgt onmiddellijk de klacht, dat de
belar,gstelling voor deze poëzie in de brede lagen van ons volk gering
is, wat hij dan probeert te verklaren uit onze ondenvaardering van
het eigene en een te zwakke belangstelling voor de dichtkunst. We
hebben niet de indruk dat Buitendijk deze aloude vragen nader tot
312 BOEKBEOORDELINGEN
hun oplossing heeft gebracht, en bepaald onbillijk lijkt ons zijn vergelijking
met de populariteit van Shakespeare in Engeland en Dante
in Italië: een vergelijking die alleen zou opgaan als ook wij een
Shakespeare of een Dante in onze literatuur konden aanwijzen. Ten
opzichte van deze strijdpoëzie is het noemen van deze namen trouwens
geheel misplaatst. Er is vooral in de geuzenliederen, zoals ook in latere
strijdliederen veel bekoorlijks, maar wat ons daarin treft is niet zelden
juist het ongekunstelde, het on-literaire, dat door zijn diepe bewogenheid
en eerlijkheid alle aesthetische kritiek het zwijgen oplegt. Die
eigenaardige mengeling van forsheid en onbeholpenheid, een van de
meest typische kenmerken van de anonieme geuzen poëzie, herinnert
aan de volkspoëzie der middeleeuwen en in vele gevallen bezit ze dan
ook alle bekoorlijkheid daarvan. Ik denk daarbij vooral aan de onbekende
dichters van het Nicu Gcuscn-lictbocck, van de Schriltuerlicke
liedckclls en de Vecldcrhande licdekcns. Dat ongekunstelde mist
Valerius, die dan ook een rederijker was en met binnenrijmen, jaartalverzen
en soortgelijke kunststukjes werkt. Indertijd heb ik hem "maar
één uit de vele tientallen rederijkers die onze zeventiende eeuw heeft
gekend" genoemcl. Buitendijk valt mij over deze woorden aan, wat
zijn goed recht is, maar het argument dat hij er tegen aanvoert, nl. dat
zijn liederen de Christenen tot in Japan toe geestelijk kunnen verkwikken,
zegt mij weinig zolang hij er niet bij vertelt dat zij Valerius
in het Nederlands lezen. Zijn opmerking accentueert nog eens dat het
aantrekkelijke van deze Veerse rederijker niet zozeer in de tekst als
wel in de melodie van zijn liederen is gelegen. Dit moest mij van het
hart, alvorens te verklaren dat zowel de inleiding als de keuze der
liederen voortreffelijk zijn. Van de 78 liederen zijn er 20 van Valerius,
12 uit het Nieu Geusen liet-boeck en JO van Revius, die Buitendijk
terecht "de grootmeester van de 17e-eeuwse strijdzangen" noemt, en
die hij als een van Ide zuiverste vertegenwoordigers tekent van de 17deeeuwse
stijl, waarvan Heinsus de schepper was. De Katholieke
"tegenstem", die in de Nederlanden minder indringend en luid heeft
geklonken dan de stem van de Reformatie, is o.a. in Anna Bijns en
Katherina Boudewijns vertegenwoordigd.
Tenslotte enkele opmerkingen n.a.v. de woordverklaring. Kan met
BOEKBEOORDELINGEN 313
"damboreus", waarbij Buitendijk een vraagteken plaatst (blz. 49), "de
ammoureuzen" bedoeld zijn, in de zin van: de (door God) geliefden?
Gesoord ("het Spaan gesoord") (blz. 90) verklaarde ik indertijd als
"gespuis", waarbij ik dacht aan soren, bedriegen, dat bij Kiliaan voorkomt.
Buitendijk geeft "broed", wat mij niet duidelijk is. Waar hij
overigens afwijkt van mijn woordverklaring bij de liederen van Valerius,
kan ik met hem meegaan. Een ware trouvaiIle is de verklaring
van Rapsak ("G'lijk den grootsten Rapsak"), dat alle Valerius-commentatoren
tot dusver als een scheldwoord (schurftzak, schurftige
hond) hebben verklaard, maar waarin Buitendijk de Oudtestamentische
Rabsaké, de maarschalk van Assur, heeft herkend. Niet duidelijk is,
waarom van een der bekendste gedichten van Cats ("Zeehelden! wakker
volk! pekbroeken! rappe gasten !") wordt meegedeeld dat het in
een schoolbloemlezing herdrukt is (blz. 157); van andere liederen uit
deze bundel is dat niet het geval en bovendien is dit gedicht in tal van
bloemlezingen herdrukt. De toelichting bij Spaanse pokken: "een
ziekte" (blz. 46) zou ons in de waan kunnen brengen dat we met een
uitgave ad usum Delphini te doen hebben, wat toch zeker niet het
geval is.
P. J. MEERTENS
G. H. '5 GRAVESANDE, De Geschiedenis van de Nieuwe Gids,
Brieven en Documenten. Van Loghum Slaterus, Arnhem 1955.
De bespreking van dit boek, dat zovele pennen in beweging bracht,
is door plaatsgebrek lang uitgesteld. Dit geeft mij aanleiding iets op te
merken over de reacties die het boek verwekte. Ik heb daarover alleen
gelezen wat mij toevallig in krant en tijdschrift onder ogen kwam,
maar ik meen toch tweeërlei oordeel te kunnen onderscheiden. Aanvankelijk
had de bewondering voor het bijeenbrengen en schiften van
het zo omvangrijk materiaal de overhand, gepaard met een zekere verbij
stering over wat aangaande het globaal reeds bekende drama nu
nog in nieuwe details schrijnender aan de dag kwam. Deze houding
vond ik in hoofdzaak bij de literair-historici; contrasterend kwamen
er nog al wat stemmen, vooral uit niet bepaald wetenschappelijke
3I..J. BOEKBEOORDELINGEN
kring, die verwijtend klonken. Wat voor zin had het, vroegen zij, al
deze twisten, al de onsmakelijke intieme details uit het leven der
N.-Gidsers op te rakelen? Alleen hun werk is belangrijk. Men ging
zo ver in 's Gravesande een boosaardige ontluisteraar te zien van de
grote dichter Kloos, die alleen als dichter voor het publiek van belang
was.
Hierin schuilt allerlei misverstand, ten dele voortkomend uit onwetendheid.
In de eerste plaats is de gehele ontwikkelingsgang van
de N. Gids-beweging, maar ook veel van het door hen geschonken
werk nu eenmaal pas goed te verstaan als men deze intieme details
kent. Dat geldt niet alleen voor een curieus, maar ten slotte als kunst
incidenteel en tweederangs geval als de scheldsonnetten van Kloos,
maar dat geldt in hoge mate voor belangrijke verzencycli als "Het
Bock van Kind en God" van Kloos en "Van de Liefde die Vriendschap
heet" van Verwey. En wie wil de satirische sleutelroman Vincent
Haman van Paap lezen zonder een commentaar uit de levensdetails ? Ik
gaf maar een paar voorbeelden, die gemakkelijk te vermeerderen zijn.
Kon men dan niet met een paar algemeenheden volstaan? Dat was
niet gewenst, ten eerste, omdat er hier en ginds al van alles gepubliceerd
was, dat onvolledig en daardoor onduidelijk bleef, en vooral
ten tweede, omdat Kloos zelf en meer nog - met een averechtse opvatting
van piëteit - Jeanne Kloos-Reyneke van Stuwe een op menig
punt vervalst beeld van de werkelijke toedracht gegeven hebben ("Het
menselijke beeld van Kloos", 1947) en de goedgelovige Dr. K. M. de
Raaf in zijn monografie over de dichter (1934) met al te weinig
kritiek hun voorstelling van zaken volgde. Vóór de verschijning van
het boek zond de auteur mij enige hoofdstukken toe, daar hij-zelf
aarzelde of het behandelde materiaal nu werkelijk moest worden openbaar
gemaakt. Ik moet bekennen, dat publicatie mij als een jacht op
het sensationele geenszins aanlokte. Maar wij k-wamen tot de conclusie:
beter wel, want halve of hele reeds verspreide onwaarheid wordt er
mee rechtgezet.
Heeft 's Gravesande nu zijn boek geschreven als een definitieve
ontluistering van Wi1lem Kloos? Ik ontken dit in tweeërlei opzicht.
Hij laat niet na in de groepering zijner gegevens en in zijn bescheiden
BOEKBEOORDELINGEN 315
verbindingsteksten op de bedenkelijke zijden van Kloos' optreden aandacht
te vestigen. Maar hij doet het als de kronikeur van een helaas
trieste waarheid en hij tast nergens het grote dichterschap van de
kleine mens Kloos aan. In de tweede plaats is de voorstelling geheel
onjuist, dat hij speciaal en alleen Kloos' leven naspeurt en daarover
een menigte nieuwe details verzamelt. Het boek gaat over heel wat
meer. Op de oprichting van de N. Gids valt nieuw licht, allerlei andere
figuren en verhoudingen leren we beter kennen. Ik noem slechts de in
deze kring detonerende figuur van Paap, of Van Deyssel, en de wijze
waarop deze zich seigneuriaal, met spot en zelfspot terzijde hield, of
de rol die Diepenbrock speelde, of het geval Tideman, die evenzeer
slachtoffer blijkt van een over 't paard tillen, als gevaarlijk intrigant.
Ik wijs op dl' ingewikkelde conflicten tussen v. d. Goes, v. Eeden en
Verwey, dil' op het kritieke moment een sanering verij'delden.
En zo is er nog veel meer. Het heeft geen zin hier een samenvatting
te geven van alles wat in het boek aan de orde komt. Het heeft ons
ongetwij feld van een bepaalde kant uit een helderder begrip gegeven
van de N. Gids-wereld. Dat het opgebouwd werd uit brievenverzamelingen
en archiefstukken bracht tegelijkertijd een eenzijdigheid mee.
Dit is niet zozeer de geschiedenis van de N. Gids geworden als de
geschiedenis van de literatoren dil' er hun rol speelden en dan alleen
in de tijd tot op de grote débacle. De gehele achtergrond van politieke
en sociale stromingen blijft, hoewel ze in de briefwisseling met Van
der Goes natuurlijk aan de orde komt, op de achtergrond.
De titel van 's Gravesande's boek bevat iets van een contradictie.
\Vat hij in opdracht begon te doen, is wat de ondertitel aanduidt:
verzamelen en ordenen van brieven en documenten. Dat is materiaal
voor een geschiedenis, maar nog geen geschiedenis zelf. Het woord
geschiedenis is voor dit boek wel wat zwaarwichtig; de auteur bepaalt
zich in hoofdzaak tot beperkte uiteenzettingen, waarmee hij de documenten,
na schifting, aaneenrijgt. Hij doet het sober en nuchter. Er
zit natuurlijk een verworven visie op het geheel achter, maar die
synthetisch weer te geven ligt hem niet. Fraai is de stijl dikwijls niet.
Reeds op de eerste blz. treft een zin als deze: "Op die wijze worden
dan tevens de onbewezen redeneringen tot waarheid gebracht". Een
316 BOEKBEOORDELI~GEN
paar blz. verder lees ik: "De oprichting van de N. G. heeft een lange
voorgeschiedenis en moet verbonden worden met de 11erccniging
Flanor".
En tenslotte: ik meen de heer 's Gravesande te kennen als een man,
die niet verstoken is van humor. Te meer verbaast mij zijn opmerking
op blz. 40 over de N. Gidsers en de journalist Stratemeyer. Er staat:
.,In 1883 werd hij geïntroduceerd op Flan or. Lid is hij niet geworden.
Toch is het vreemd, dat de Nieuwe Gidsers zijn naam niet meer kenden,
zoals uit de brieven is gebleken". Dit slaat blijkbaar op de verhaspeling
van de naam in brieven van Fr. v. d. Goes. Het gaat daar over
een inzending van de man voor het tijdschrift, die de redactie minderwaardig
vond. Maar als v. d. Goes eerst van "Stratepummel" en later
van "Zedemeyer" spreekt, dan is dat toch duidelijk satire en betekent
het geenszins, dat hem de rechte naam niet meer te binnen schieten wil.
P. MINDERAA
Woordcboek van die Afrikaanse Taal. Tweede deel D - F. Pretoria,
Die Staatsdrukker, 1955.
Vijf jaar na het eerste deel (besproken in dl. LXX, blz. 155 volg.
van dit ts.) is nu het tweede deel van het Afrikaanse woordenboek gereed
gekomen; de publikatie verloopt dus vlot. Wat het eerst opvalt bij
dit deel is de relatieve toeneming van de omvang. Het is een eigenschap
"an vrijwel alle nationale woordenboeken dat hun omvang altijd groeit
naarmate de onderneming vordert. Bij het WAT is dit wel zeer sterk
het geval. Het eerste deel telde 664 bladzijden, waarin de letters A-C
behandeld werden, die in het Wdb. d. Ndl. Taal 3600 bladzijden beslaan,
een verhouding dus van ca. I: 5,8; het tweede deel telt bijna
&x> blz. en behandelt daarin de letters D-F, die in het WNT 1270
blz. innemen, een verhouding derhalve van bijna I: I,S! Al moet men
hierbij in aanmerking nemen dat ook het WNT niet geheel gelijkmatig
bewerkt is, toch is de verschuiving in de verhouding onmiskenbaar.
Voor een deel komt deze uitdijing wel voort uit de groei van het beschikbare
taalmateriaal ; het aantal citaten is vrij wat groter dan in
het eerste deel. Maar voor het grootste deel is zij toch te wijten aan
BOEKBEOORDELINGEN 317
de vergaande encyclopedische opzet van dit woordenboek. In onze
bespreking van deel I hebben wij daar reeds op gewezen en onze bezwaren
ertegen uiteengezet; in deel 11 is de redactie verder op deze
weg gegaan en men vindt b.v. bij het artikel D (de letter d) als bet. 8
vermeld ,,( kernfis. ) Onderdeel van 'n siklotron, nl. een vld twee plat,
D-vormige, lugtledige doos wat" etc.; een artikel dempingskonstante
van 18 regels met tal van formules, een begrip dat zelfs in een speciale
encyclopedie als de Technische W.P. slechts en passant bij een ander
art. genoemd wordt. Ook buiten de technische termen constateert men
een zekere overvolledigheid, zo b.v. waar een afzonderlijk artikel d-4
wordt gewijd aan de "Afgekorte en verbloemende vorm vld kragwoord
donder"; met voorbeelden "Jou d-! Ek sal jou op jou d- gee"; en
waar een zelfde begrip in verschillende spelling soms dubbel besproken
wordt, zoals daemonium, "By Sokrates, benaming voor die waarskuwende
stem i/d binnenste wat hom van slegte dade weerhou het en
tot goeies aangespoor het", nog eens, en zonder verwijzing, behandeld
in het art. daimonion, daimoon. Men kan dit natuurlijk als "Schönheitsfehier"
zien en men behoeft er de redactie geen verwijt van te
maken dat zij streeft naar een zo groot mogelijke volledigheid; het is
duidelijk dat dit streven voortkomt uit het enthousiasme waarmee zo
klaarblijkelijk aan dit grote werk gearbeid wordt; de encyclopedische
opzet is trouwens een welbewuste navolging van Amerikaanse voorbeelden,
maar wij achten toch een voorzichtige waarschuwing op haar
plaatst dat de wens naar absolute volledigheid een gevaar inhoudt voor
de mogelijkheid tot voltooiing van het werk binnen afzienbare tijd.
In dit deel zijn verschillende technische verbeteringen aangebracht:
bij alle woorden is het accent aangegeven en bij alle zelfst. nwo de
meervoudsvorm, behalve bij de samenstellingen. Het zou misschien de
overzichtelijkheid ten goede komen als in lange artikelen wat meer gebruik
gemaakt werd van alinea's; in art. als dag, druk ontbreken deze
thans geheel, terwijl anderzijds samenst. als dadelrol en dadelrolletje
ieder een afzondet lijk artikel vormen op een eigen alinea. Dat ook in
de citaten afkortingen als vld, i/d gebruikt worden, kunnen wij nog
steeds niet fraai vinden. Bij de citaten vindt men vrij wat in het Afrikaans
overgebrachte aanhalingen uit Nederlandse schrijvers, ook uit
318 BOEKBEOORDELINGEN
dichters; men kijkt wel even vreemd op als men b.v. bij dadeloos
Roland Holst aangehaald vindt in het Afrikaans: "die diepe bevrediging
wat die hart in dadelose mymer vind" of bij digter Willem Kloos
met "Digter is slegs hy, vir wie die kuns geen woordgespeel is nie,
maar die verklanking tot musiek van sy sielsaandoening", maar waarom
ook eigenlijk niet? In het WNT worden immers ook vertalingen,
o.a. uit het Latijn aangehaald. In de Inleiding wordt over de "Sitate"
alleen gezegd: "Waar sitate uit vreemde tale voorkom, sal die gebruiker
begryp dat die Redaksie verantwoordelik is vir die vertaling".
Blijkbaar slaat dit ook op het Nederlands.
Een boek als dit leest men niet geheel door en detailkritiek op de inhoud
kan men van de recensent niet verwachten; bij het doorbladeren
is ons slechts één onjuistheid opgevallen: bij Duits in de bet. Diets
wordt een aanhaling uit Van Riebeeck gegeven van "duijtse mijlen";
dit hoort stellig bij de bet. Duits.
Voor het overige wensen wij de redactie geluk met het verschijnen
van dit deel en doen haar onze beste wensen toekomen voor de
goede voortgang van het werk.
Leiden, Aug. 'S6 C. KRUYSKAMP
Regesten van de aanwinsten van het Instituut voor vergelijkend
Literatuuronderzoek aan de Rijksuniversiteit te Utrecht. J rg.
I, nr. I en 2 (Sept. 19ss-April 19S6).
Bij het verschijnen van de eerste afleveringen van bovenvermelde
publicatie vestigt de redactie gaarne de aandacht van de vakgenoten
op dit nieuwe bibliografische hulpmiddel. In deze Regesten wordt
van nieuwe werken op het gebied der literatuurwetenschap een korte
inhoudsopgave gegeven die de bedoeling heeft de lezers te oriënteren
omtrent de aard van het betrokken werk; er worden geen recensies
gegeycn, alleen een summiere weergave van het behandelde. Om op
de hoogte te blijven van hetgeen er verschijnt en een voorlopige indruk
te krijgen van de vele werken die men niet zelf direct in handen
krijgt, is deze reeks, waarvan de afleveringen om de drie maanden
zullen verschijnen, zeker nuttig. Het bleek ons dat in enkele gevallen
BOEKBEOORDELINGEN 319
de kenschets van het betrokken boek letterlijk was overgenomen van de
uitgeversaankondiging op het omslag; dit zal, naar wij aannemen,
toch uitzondering blijven, en de "objectieve weergave van het behandelde"
zal, zonder tot een recensie uit te dijen, wel berusten op een
kennisneming van de inhoud. In totaal worden in deze beide afleveringen
lig werken besproken, waarvan 54 Duitse, 35 Engelse, 22
Franse, 6 Nederlandse en één Italiaans.
c.K.
INGEKOMEN BOEKEN
BILLIET, R., Toponymie van Herne (Kon. VI. Acad., Reeks VI,
nr. 75). Gent, 1955. go. VII en 197 blz. met een kaart. Prijs fr. 150
mg.
BRANDEN, Dr. L. VAN DEN, Het streven naar verheerlijking, zuivering
en opbouw van het Nederlands in de 16de eeuw (Kon. VI. Acad.,
Reeks VI, nr. 77). Gent, 1956. go. IX en 320 blz. Prijs fr. 150 ing.
COETSE~I, FR. VAN, Das System der starken Verba und die Periodisierung
im äIteren Germanischen (Med. Kon. NdI. Acad., Afd. Letterk.,
N. Reeks, deel 19, n° I). Amst., N.V. Noord-Holl. U. M., 1956,
go. 80 blz. Prijs f 3,60 ing.
GNAPHEUS, GULIELl\IUS, Acolastus. Latijnse tekst met NederI. vertaling.
Ingeleid en met aantekeningen voorzien door Dr. P. MINDERAA
(Zwolse Drukken en Herdrukken nr. 15). Zwolle, W. E. J. Tjeenk
Willink, 1956. go. 251 bI. Prijs f 5,80 ing.
KOENEN, M. J. - J. ENDEPOLS, Verklarend Handwoordenboek der
N ederI. Taal. 24ste druk, uitgegeven door Dr. H. L. BEZOEN t en
Dr. J. NAARDING. Groningen, J. B. Wolters (1956). go. VII en
1320 blz. Prijs f 10.90 geb.
Run, KURT, Bonaventura deutsch. Ein Beitrag zur deutschen Franziskanermystik
und -scholastik. Bern, Francke-Verlag, 1956. go.
3g4 blz. Prijs fr. 35,50 ing., 39.- geb.
VIEU-KuIK, Dr. H. J., Anonieme Geschriften van Betje Wolff in het
tijdschrift "De Rhapsodist" (1770-1772). J. B. Wolters, Groningen.
go. 163 blz. Prijs ing. f 5.50.
320 INGEKOMEN BOEKEN
DROSTE, F. G., Moeten. Een structureel semantische studie (diss.).
Gron., J. B. Wolters, 1956. 8°. VIII en 124 blz.
DAL, E., Nordisk folkeviseforskning siden 1800 (Scandinavian Ballad
Research). K0benhavn, J. H. Schultz Forlag, 1956. 8°. 448 blz.
KLOEKE, G. G., Een oud sjibboleth: de gewestelijke uitspraak van
"heeft" (Verh. Kon. Ndl. Akad., Afd. Letterk., N.R., dl. LXIII, No.
I). Amst., N.-Holl. U. M., 1956. 64 blz. Prijs ing. f 6.-.
vVEISS, EMIL, Tun : machen. Bezeichnungen für die kausative und
die periphrastische Funktion im Deutschen bis urn 1400 (Acta Univers.
Stockholmiensis, Stockholmer Germanistische Forschungen I). Stockholm,
Almqvist Wiskell (1956). 8°. 272 blz. Prijs Zw. kro 22.- ing.
Woordeboek van die Afrikaanse Taal. Tweede deel D-F. Hoofdredakteur
P. C. SCHOONEES. Pretoria, Die Staatsdrukker, 1955. 4°. VIII
en 794 blz. in drie kol.


TIJDSCHRIFT VOOR
NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE

TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
VIER EN ZEVENTIGSTE DEEL
~jJ~Glb~
~ ~
<. 11
~ F
~·êJY,·~
LEIDEN
E. J. BRILL
1956
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Printcd in the N etherlonds
INHOUD
ARTIKELEN:
BOEREN, P. c., Wederom nieuws over Jan van Stijevoort?
--, V ragen rondom Hendrik van Veldeke .
DREWES, ]. B., Zijn biechtvader bepissen onder de galge
Es, G. A. VAN, Concurrenten van "doe" en "als" in de functie
van aspectische voegwoorden . 20,
HEEROMA, K., Mnl. Geëeut .
--, Reinaert en Rosc
JONG, M. ]. G. DE, De compositie van Zuster Bertkens kerstverhaal
. .
KLOEKE, G., Optie manier, is tat algemeen-Hollands?
MAK, ]. J., Bij het mirakelspel van Nyeuwervaart
MINDERAA, P., Bij het mirakelspel van Nyeuwervaart
--, Naschrift
MEULEN, M. VAN DER, Sparsa (V)
MICHELS, L. c., Nader commentaar op de Six van Chandelier
RULAND, ]., Vondels "Rijnstroom". Elemente zu einer Topik des
Rheinlobs
SMET, G DE, Invloed van Junius' Batavia op Kiliaans Woordenboek
.
STRACKE, D. A., S.]., Over de Reinaertproloog van hss. A. en F.
TOLLENAERE, F. DE, Droochscote - veije scote
VRIENDT, S. DE, Een nieuw fragment van het Boec vander
Wraken .
BOEKBEOORDELINGEN:
Het Roerspel en de Comedies van Coomhert. Uitgegeven ... door
17
99
64
I&)
59
25 1
117
296
256
14°
259
3°1
263
ISI
44
1,81
62
225
Dr. P. VAN DER MEULEN (J. J. MAK) . . . . . . . . 65
VI INHOUD
De gedichten van Anthonie de Roovere ... uitgegeven door Dr.
J. J. MAK (c. KRU);SKA~IP) . 74
Den Bloem-hof van de Nederlantsche Ieught ... uitgegeven door
Dr. L. M. VAN DIS (c. KRUYSKA:\IP) 77
ED. SERRAREXS, De Dichter-Predikant François Haverschmidt
(Piet PaaIt jens) (c. KRUYSKAMP) 79
B. BISSCHOFF, G. I. LIEFTINCK, G. BATTELLI, Nomenclature des
Ecritures du IXe au XV Ie siècle (J. M. WILLEDIIERSCHALU)
213
P. MICHAULT, Van den drie Blinde Danssen, ... toegelicht door
Dr. W. J. Schuijt (c. KRUYSKAMP) 217
ROSALlE L. COLIE, "Some Thankfulnesse to Constantine" (c.
KRl"YSKAl\IP). . 219
Een boeexken gemaket 'Wil SI/ster flertken (c. C. DE BRl'IN) 222
The Ol:ylllpia lipies of Jan 'Wil der Noot (c. KRUYSKA:\IP) 310
Nederlandse strijdzangen uit de 16e en de eerste helft deri qe
eeuw (I'. J. MEERn:xs) 311
G. H. 's GRAVESANDE, De Geschiedenis van de Nieuwe Gids,
Brieven en Documenten (P. }II:-<DERAA). 313
Woordeboek z'an die Afrikaanse Taal (c. KkUYSKAMP) 316
Regesten van de aanwinsten van het Instituut voor vergelijkend
Literatuuronderzoek te Utrecht (c. K.) . 318
INGEKOMEN BOEKEN . 224, 319
TIJDSCHRIFT
VOOR.
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
VIER EN ZEVENTIGSTE DEEL
~~&~
\~. 1e/J1~... 'J"
LEIDEN
E. J. BRILL
1956

De Redactie heeft voor het citeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandse philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandse Taal
Mnl W - Middelnederlands Woordenboek
Med NA, Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
Med VA - Verslagen en Mededelingen Kon. Vlaamse Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvense Bijdragen.
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
NeoPh - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De medewerkers ontvangen kosteloos 25 overdrukken van hun
artikel. Extra-overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever.
Het eenvoudigst geschiedt dit door het gewenste aantal op de drukproef
te vermelden.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie irl aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereiste porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeling, moeten worde» gezonden
aan de secretarÏ3 der Redactie, Dr. C. KRuysKAMP, Rapenburg
49 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts één
kant van het papier) overgetikt en persklaar in te zenden.
PUBLISHERS LEIDEN
NETHERLANDIC
LANGUAGE RESEARCH
MEN AND WORKS IN THE STUDY OF DUTCH
BY
c. B. VAN HAERINGEN, Ph. D.
Professor in tbe University of Utrecht
1954. viii, 108 p., 2 maps. Price: Gld. 8.50
In this new book a sketch is given of the N etherlandic linguistic
activity during the last three decades.
It covers the period which has seen the rise of a new trend that
likes to caU itself structural linguistics. Dutch promotors like J. VAN
GINNEKEN, N. VAN WIJK and A. W. DE GROOT are known by all
cultivators of general linguistics.
But it is with the Dutch language, not the Dutch linguists, that this
hook is concemed. The history of Common Standard Dutch (the
author prefers the term Netherlandic) is quite interesting, and deserves
the attention of general linguistics in the same way as e.g. the peculiar
circumstances in N orway do.
N etherlandic Language Research presents linguists outside Holland
and Belgium, especially those occupying themselves with Germanic
studies, with a general view of linguistic activity in the Low Countries,
of methods and results of N etherlandic studies. In particular it gives
a survey of monographs and papers on Netherlandic linguistic subjects,
and is, in that way, an orientation for foreign scholars whose studies
bring them in contact with N etherlandic.
From 1880 to 1920 this survey is given in broad outlines only; after
1920 the ground is covered more c1osely.
Apart fro ___ ~_1 1: __ .~_":
such topics ;
questions. T
MEDE VEJ
201837_009
_tij003195601
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Lette rkunde. Jaargang 74
IX~ 1JpJ.Olb~.. 0
~- ~ _E_.J_._B_R_I_L_L
~·êJ~·~