Deel LXXV Aflevering 1
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE'
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1957
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Dr. G. A. VAN Es
Dr. K. HEEROMA
Dr. G. G. KLOEKE
Dr. F. H. K. KOSSMANN
Dr. C. KRUYSKAMP
Dr. G. I. LIEFTINCK
Dr. P. J. MEERTENS
Dr. P. MINDERAA
Dr. F. DE TOLLENAERE
Het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde" verschijnt
in afleveringen van 80 bladzijden, 4 afleveringen vormen een jaargang.
De abonr..ementsprijs per jaargang bedraagt f l5.-, voor leden van
de Maatschappij f 12·50.
INHOUD
KOSSMANN, F. K. H., Versvoeten en versmaat I
DREWEs, J. n., Enige bijzonderheden in het woordgebruik van de
rederijkers . 24
MICHELS, L. c., Beny uw soon den hemel niet. 42
--, Stuivers met een merk 49
KRUYSKAMP, c., Huydecoper als lexicograaf 50
MAK, J. J., Lexicologische kanttekeningen IV . 56
BOEKBEOORDELINGEN:
Sin te Franciscus Leven van Jacob van Maerlant (c. C. DE
BRUIN) 69
KURT, RUH, Bonaventura deutsch (c. C. DE BRUIN) 73
Keur uit het ongebundelde werk van W. G. C. Byvanck
(c. KRUYSKAMP) 78
INGEKOMEN BOEKEN 80
VERSVOETEN EN VERSMAAT
Onze kennismaking met versvoeten en hun Griekse benamingen
pleegt zich af te spelen in een paedagogisch verband. Zij verschijnen
in onze voorstellingswereld als leermiddelen, die gehanteerd worden
bij de verklaring van versmaten in de klassieke talen. Veel philosofie
is daar niet bij. De verzen zelf zijn reële gegevens; de lange en korte
lettergrepen worden als een axioma gesteld; de verschillende combinaties
van twee of drie zulke lettergrepen zijn elk met een bepaalde
naam geëtiketteerd. Dit dient voorshands alleen om naast het begrijpen
van de inhoud ook het begrip van de structuur en de letterkundige vorm
mogelijk te maken. En bepaalde geijkte versschema's hebben dan ook
weer elk hun naam. Naamgevingen zijn natuurlijk de voorwaarde voor
elke gedachtewisseling. Als wij de verzen van Homerus, op grond van
de daarin herkende zesdelige orde, hexameters noemen, dan zijn verzen
die op dezelfde wijze verlopen als die van Homerus per definitionem
hexameters. Wanneer wij in die zesdelige orde spondaeën en dactylen
leren onderscheiden kennen wij de hele nomenclatuur en kunnen wij
meepraten. Met de hulp van deze schoolkennis kunnen wij nagaan of
een vers klopt en aanwijzen hoe het in elkaar zit. Zover gaat alles
goed: de vertrouwde vaktermen zijn een passend gereedschap voor
de aanduiding van een binnen bepaalde tradities geldende orde. Bij de
Grieken is deze benadering van de structuur van verzen bedacht, bij
de Romeinen is zij overgenomen en aanvaard. Latere studenten hebben
haar nodig om Griekse en Latijnse verzen van deze structuur als zodanig
te begrij pen.
Als een paedagoog ter inleiding tot zijn prosodielessen de stelling
verkondigt: een vers bestaat uit versvoeten, zal ik hem daar niet te
hard om vallen. Men moet op een of andere manier beginnen, en dat
eerste begin mag een programma zijn. Dat is het dan ook in dit geval:
hij beperkt zich tot wat hij beschouwt als verzen, die volgens Zijn
discipline telkens een reeks van versvoeten bevatten. Hij stelt een
Tijdscmift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV I
2 F. K. H. KOSSMANN
a-priori dat geen zelfstandige zin heeft, maar alleen een aankondiging
is van wat hij zal uiteenzetten.
Verzen zijn uitspraken waarin een zeker mate van orde heerst.
In de Griekse literaire ontwikkeling is dit een zeer strikte orde geworden.
Dat de Grieken ertoe k-wamen daarin een afwisseling van uit
lange en korte lettergrepen gevormde elementen te herkennen, moet
het gevolg zijn van bepaalde eigenschappen van hun taal en van hun
wijze van voordragen, waarbij ook hun zang en dansbeweging en hun
instrumentale muziekpraktijk betrokken waren. In andere talen uit
ouder en jonger tijd golden dezelfde voorwaarden niet, en de mate
van orde die daar de gebonden rede beheerste, werd of op andere
wijze of in het geheel niet onder regels gebracht. De herkenning van
de metrische versvoet is specifiek Grieks, wat allerminst betekent dat
het dwaasheid was.
Bij de ontwikkeling van een eigen West-europese geleerdheid is ook
op dit gebied de Grieks-romeinse benadering van het probleem tot
voorbeeld genomen. Naast de helderheid van de grondstellingen moest
dit tot onvermijdelijke misverstanden en verwarringen in de toepassing
leiden. Men redt zich dan met redeneringen over andere kenmerken
van lettergrepen, die in de moderne talen het onderscheid van
lange en korte zouden vervangen. En over de verscheidenheid van
voeten binnen de verzen loopt men zo geruisloos mogelijk heen, omdat
die er niet meer schijnt te zijn. De betrekkingen met zang en dans
zijn anders geworden en raken geheel verbroken. De muziek groeit
uit langs eigen wegen.
Schrift en spelling zijn in het algemeen meer er op gericht de zin
dan de klank weer te geven. Zonder de hulp van levende sprekers is
de uitspraak van een geschreven taal problematisch. De spelling van
het Grieks geeft aan de factoren lengte en hoogte een vrij grote mate
van zichtbaarheid. Voor het Latijn geldt dit veel minder, en de moderne
talen zoeken op allerlei verschillende manieren naar hulpmiddelen om
het al te sobere latijnse voorbeeld aan te vullen. De uitspraak is een
zelfstandig onderdeel van elk onderwijs in een vreemde taal en vragen
van lengte en toonhoogte behoren tot de spreekles. Men moet leren
VERSVOETEN EN VERSMAAT 3
de juiste uitspraak na te bootsen maar kan ze niet aflezen. En vernieuwingen
van de spelling zoeken in dit opzicht niet naar uitbreiding
van de mogelijkheden. Daaraan bestaat kennelijk geen behoefte.
Bij zang en dans en in de muziekpraktijk bestaat deze behoefte wel.
Het west-europese muziekschrift heeft bij de voortschrijdende ontwikkeling
eerst de notering van toonhoogten geheel gepreciseerd door de
invoering van horizontale lijnen en later ook voor de tijdsduur een
systeem van maatindeling uitgevonden, dat de verhoudingen van toonlengte
tot in alle fracties kan vastleggen. Het is een langzaam perfectionneren
gedurende enkele eeuwen geweest, waarbij geleidelijk allerlei
aanwijzingen die voor verschillende uitleg vatbaar waren werden vervangen
door ondubbelzinnige tekens.
Toch zijn hierbij ingrijpende dingen gebeurd, waarbij het schrift
weliswaar slechts volgeling was van de praktijk, maar waarbij zowel
in toonhoogte als toonlengte normalizeringen tot stand kwamen, die in
en door het schrift natuurlijk nog wat strikter lijken. De onderlinge
verhoudingen in toonhoogte, zoals die nog gelden in de voor ons oor
zuivere toonladders, waren er al vrijwel net zo in de klassieke oudheid.
In exotische muziekuitingen worden wij eraan herinnerd, dat toch ook
hierin nog andere mogelijkheden bestaan. Maar bij de aanwijzingen
van de toonlengte zien wij duidelijk twee verschillende methoden van
benadering. De oude methode is geheel vervuld van de herkenning van
lange en korte tonen, waarbij als norm twee korte gelijk zijn aan
een lange. De nieuwe methode ziet uit naar de ordening van gelijke
tijdmaten, waarin een willekeurig aantal tonen met allerlei verschil
van duur optreedt. Beide methoden scheppen een systeem dat bij volstrekte
toepassing dodend moet zijn. Door overdrijving worden zij bij
het onderwijs zodanig toegespitst dat zij als een schematisch grondplan
kunnen worden ingeprent. Dat is in beide gevallen onvermijdelijk.
De onderscheiding van lange en korte heeft ook in het muziekschrift
eeuwen lang geheerst, al werden er dan ook wel extra-korte en overlange
erkend. Pas de 17e eeuw heeft de maatstrepen nodig.
Wij beschikken dus nu over twee manieren om de orde in een reeks
klanken uit te beelden: uitgaande van de onderlinge verschillen van
belangrijkheid die wij in die klanken menen op te merken, of wel:
4 F. K. H. KOSSMANN
uitgaande van zekere overeenkomsten in tijdperioden die wij in de reek"
herkennen. Wij trachten ons gevoel of gehoor te helpen door te overdrijven,
dat is door te scanderen of door de maat te slaan. In beide gevallen
leggen wij de reeks klanken op een Prokrustes-bed, al is dit van
verschillende constructie. Als wij dit werkelijk beseffen moet het toch
mogelijk zijn om een redelijke uitweg te vinden, althans de valkuilen
te vermijden.
Het zoeken naar de orde in een reeks klanken, of dit nu een gesproken
zin is of een melodie, moet beginnen met de vraag of wij er inderdaad
enige orde in menen te horen. Ik heb zoeven een zin laten beginnen
met de woorden:
Als wij dit werkelijk beseffen, ...
Deze vooropgestelde voorwaarde had een zekere nadrukkelijkheid en
de woorden werkelijk en beseffen zijn daarvan de dragers. Binnen elk
van deze beide woorden is het verschil in belang van de drie lettergrepen
evident; de eerste lettergreep van werkelijk en de tweede van
beseffen dragen de volle last van het gewicht, de andere lettergrepen
zijn in verhouding licht. Wij herkennen zonder moeite twee in hun
bouw verschillende rythmische figuren: werkelijk, die ik Gozewijn
zal noemen, en beseffen, die ik M athilde noem. Het vervolg van mijn
Zlll was:
Als wij dit werkelijk beseffen, moet het toch mogelijk zijn ...
Hierin leveren de woorden mogelijk zijn een herkenbare rythmische
figuur op, die ik Redelijkheid wil noemen. Daarmee zijn mijn onmiddellijke
bevindingen over deze twee zinsdelen afgelopen. Ik schreef die
zin om zijn betekenis in mijn betoog; ik houd er wellicht een soort stijlgevoel
op na dat tot de vormgeving bijdroeg. Maar er is geen sprake
van enige gebondenheid of vormdwang. De drie opgemerkte rythmische
figuren kwamen naar boven uit een overigens onbewogen lijn van
rythmisch indifferente eenheden.
Ik wil nu deze opgemerkte figuren nader beschouwen, en wel volgens
de beide genoemde methoden.
De eerste klassieke methode richt de aandacht op de onderlinge
VERSVOETEN EN VERSMAAT .")
verschillen in de waarde van de afzonderlijke eenheden, d.w.z. de
lettergrepen. Laten wij dit "wegen" noemen en dus zwaarder en lichter
lettergrepen onderscheiden. Of de tegenstellingen in werkelijkheid
zouden bestaan uit langer en korter, of hoger en lager, of sterker en
zwakker, of wel uit een combinatie van deze drie factoren, kunnen wij
dan terzijde laten. In Gozewijn is de eerste zwaar, in Mathilde de
tweede, in Redelijkheid de eerste en vierde. In de lichte lettergrepen
is wellicht soms enige nuancering van lichtheid op te merken, maar
zwaar zijn zij niet. Zij staan het dichtst bij de indifferente eromheen.
Maar de indifferente zijn soepeler; zij zijn niet afgewogen tegen een
zware; zij hebben meer open kansen om zich als betrekkelijk niet zo
licht of betrekkelijk niet zo zwaar te laten waarderen. Voor de indifferente
reeksen van verschillend aantal lettergrepen neem ik als tekst:
ik zeg maar (drie), ik zeg maar zo (vier), ik zeg altijd maar (vij f),
ik zeg toch altijd maar (zes), ik zeg toch maar altijd weer (zeven);
voor een en twee indifferenten zijn dan zo nodig zeg en ik zeg of
zeg maar te gebruiken. Deze monosyllabische mompelingen kunnen
zich in hun onbeduidendheid bijna alle denkbare gewichtsnuances laten
aanleunen. Zelfs in de klassieke talen, waar men dus eigenlijk van elke
lettergreep moet kunnen horen en weten of zij lang of kort is, erkent
men het bestaan van twijfelachtige, die in de plaats van een zware of
van een lichte toelaatbaar zijn. Naast de reeds gevonden drieledige
Mathilde kunnen we nu Carolien stellen; naast de in zijn slotlettergreep
wat dubbelzinnige Gozewi;jn een beslist heldere: Hilletje; en om de
drieledige mogelijkheden af te sluiten: Raaimaker. Als vierdelige ontmoetten
wij al Redelij kheid en wij geven hem als makkers 1 eronimus,
Carolina, en Hillegersberg. Om volledig voorzien te zijn moet ik ook
tweeledige figuren invoeren. Ik kies Hoogvliet, lansen en Patijn. Al
deze namen beelden rythmische figuren uit met een duidelijk verschillende
afwisseling van zware en lichte lettergrepen. Wie dat wenst mag
in Hilletje een dactylus, in Carolien een anapaest en in Mathilde een
amphibrachys herkennen. Inderdaad staan deze rythmische figuren
gelijk met geïsoleerde versvoeten. In mijn gewone prozazin: Als wij
dit werkel~·k beseffen, moet het toch mogelijk z~·n ... heb ik dus onbedoeld
enkele versvoeten gevormd. Mijn zin ging door: om een redelijke
6 F. K. H. KOSSMANN
uitweg te vinden, althans de valkuilen te vermijden. Hier hoor ik vooreerst
een zeker parallelisme, dat twee keer in een herkenbare figuratie
uitloopt: uitweg te vinden, dat is Rilletje lansen, en valkuilen te vermijden,
dat is Raaimakers Carolina. Mijn hele rythmische thema wordt
nu dus: Ik zeg maar Gozewijn Mathilde, ik zeg maar Redelijkheid
ik zeg toch altijd maar Rilletje lansen, ik zeg maar Raaimakers Carolina.
Bij een voorbeeld als mijn zin zou het onzinnig zijn de verschillende
ik-zeg-maars in hun samenstelling na te wegen; het zijn maar
veren die er zo tussen gestoven zijn. Zij geven zekere tussenruimte,
maar zij wegen niet afzonderlijk. In gebonden rede moeten wij aannemen
dat alles gewicht heeft of althans zou moeten hebben. Dan
kunnen wij dus trachten te herkennen of het moeilijk weegbare toch
een rythmische figuur weerspiegelt. In het geval als wij dit werkelijk
beseffen kunnen we in als wij dit dan een bloedarm Rilletje begroeten
en het geheel als Rilletje Gozewijn Mathilde voordragen, hoewel de
reeks als wij dit op zich zelf ook een schimmige M athilde zou kunnen
zijn. De woorden moet het toch neigen weer naar een bleke Gozewijn.
De woordgroepen om een redelijke en althans de zouden bepaald geforceerd
moeten worden om ze in een duidelijke rythmische loop te
dwingen. Wij mogen dit bij proza niet eisen of verwachten. En ook
in verzen mag de spanning wel eens afwijken. Zelfs in de metrische
klassieke schema's wordt soms een spondeus of een trochaeus op dezelfde
plaats toegelaten. In verzen worden de rythmische figuren verenigd
tot schema's, die zich dan in dezelfde volgorde van zware en
lichte herhalen. In hetzelfde schema kunnen de figuren verschillen. Wij
vonden een reeks: Rilletje Gozewijn Mathilde. Deze is identiek met:
lansen Patijn Mathilde lansen of met: Redelijkheid Patijn Mathilde.
En ook vrijwel, althans zonder storing, met: Zeg maar Patijn Mathilde
lansen of: Zeg Carolien Patijn Mathilde of: Rilletje lansen zeg
Mathilde
Het is allemaal, als we het nu tot besluit maar eens overdrijven en
scanderen:
tom tata tomta tom ta tomta
ofwel: tatata tom tatom tatomta
of . tomtata t01ntata ta tomta
enz.
VERSVOETEN EN VERSMAAT 7
In een klassiek schema voorgesteld:
~vvl -v-Iu-v
dactylus creticus amphibrachys.
Dat was de klassieke methode die de afzonderlijke belangrijkheid
van de eenheden weegt. Nu de nieuwere methode van het muziekschrift,
die tracht tijdafstanden te meten, d.w.z. een orde van tijdmaten
te herkennen. Bij willekeurige stukjes van een prozazin, zoals
mijn voorbeelden, is het natuurlijk helemaal niet zeker dat er een dergelijke
orde in schuilt. Toch is het mogelijk aan diezelfde reeksen het
principe te laten zien. Het gaat er nu niet om rythmische figuren te
onderscheiden, maar tussen die figuren, of in hun combinatie, de suggestie
van tijdmaten te voelen. De uitspraak als wij dit werkelijk beseffen
kan overeenstemmen met een reeks van 9 tonen, die in lengte
onderling gelijk zijn en in toonhoogte weinig of niet verschillen. Dat
overeenstemmen met de gegeven woorden bestaat daarin, dat de wending
van de zin in de tonenreeks past. De vraag van passen of niet
passen komt aan de orde bij de woorden die een praegnante wending
hebben. Dat zijn dus de 6 tonen van werkelijk beseffen. Hierin spreekt
de Ie en de se op een zodanige manier aan, dat zij maatgevend worden.
Een tijdmaat die niet met deze afstand overeenstemt, zou botsing veroorzaken.
Als dit fragment uit een geregelde maatgang afkomstig was,
moest daarin dus een maat van 4 tonen voorkomen, die op de lettergrepen
werkelijk be- past. Met het resterende -seffen kan de volgende
maat beginnen; het voorafgaande als wij dit behoort tot de voorafgaande
maat: ~ J J JIJ J J JIJ J In het tweede fragment:
moet het toch mogelijk zijn, stellen de woorden mogelijk zijn de maat
vast. Een drieledige maat is vereist die overeenkomt met mogelijk;
het woordje zijn vormt het begin van de volgende maat; de woorden
moet het toch vormen de voorafgaande:
! JJJ IJJJ IJ
Het aanvoelen van tijdmaten richt zich natuurlijk naar waargenomen
klemtonen; het wordt althans door botsende klemtonen tot correctie
gedwongen. Maar als het maatgevoel eenmaal in werking is getreden
8 F. K. H. KOSSMANN
eist het volstrekt niet dat het telkens door waarneembare' klemtonen
wordt gesteund. Juist als de klemtonen niet opmerkelijk of zelfs twijfelachtig
zijn, wordt door het maatgevoel toch een zekere orde vastgehouden
en herkend, die wij anders niet zouden begrijpen. Het is in
hoofdzaak voor dit verschijnsel dat de toetsing van verzen aan muzikale
tijdmaten verhelderend kan zijn. In de muziek, waar hoogte en lengte
van elke afzonderlijke toon in vastgelegde verhouding tot elkaar staan,
geeft de tijdmaat een eenheid, die alle onderlinge verschillen in een
pulserend verband hun plaats wijst. En daar is zeker niet altijd slagwerk
bij nodig.
Misschien is het maar een toevalligheid als wij in een prozafragment
iets van een maatverdeling kunnen opmerken. Het is ons ook eigenlijk
om verzen te doen.
Als wij dit werkelijk beseffen ...
Het was in eenen tsinxen daghe ...
Ook dat is een kalme mededeling in 9 lettergrepen. Het is gewone
taal, als is het dan Middelnederlands, zonder iets kunstmatigs in woorden
of zinsbouw. Er is nauwelijks sprake van enige klemtoon. Het
kabbelt rustig naar de afsluiting daghe. Als straks blijkt dat dit woord
het rijm draagt, wordt het belang van die afsluiting daardoor bevestigd
en versterkt. Ook tsinxen heeft aanleg voor een zekere klemtoon, maar
die is toch niet erg sprekend. Het was een dag omstreeks Pinksteren,
meer niet. In onze prozazin vonden we in de figuur Gozewijn Mathilde,
van werkelijk beseffen, een vierdelige maat. In ons vers kunnen we
die maat op de overeenkomstige plaats zeker niet voelen; er is daar
geen Gozewijn in het midden, maar op zijn best een weifelende Carolina.
Dus: ik zeg maar Carolina lansen of eigenlijk alleen: Ik zeg toch
altijd maar Mathilde, ofwel: ik zeg maar altijd Carolina. Maar nu we
met verzen te doen hebben, kunnen we verder kijken naar parallel en.
Het was in eenen tsinxen daghe
Dat beede bosch ende haghe
Met groencn loveren waren bevaen.
Ook wie zou vinden dat dit geen zwaar gespannen poëzie is, zal toch
moeten erkennen dat het hoorbaar drie prettige verzen zijn. Zij moeten
VERSVOETEN EN VERSMAAT 9
dus wel iets gemeen hebben, al is het nog zo weinig, en dat moet
althans de mogelijkheid scheppen voor het goed vallende rijm. In het
tweede vers, met zijn 8 lettergrepen, springt de groep bosch ende haghe
omhoog als eindfiguur: Hilletje lansen. Het derde vers, met wel IO
lettergrepen bij staand rijm, is wat huppelend, maar heeft toch nauwelijks
bepaalde nadruk; in loveren zit wel de mogelijkheid van Hilletje,
maar het springt er niet uit; het vers kronkelt zich naar de sluit figuur
waren bevaen, ofwel Hillegersberg. Wij staan dus voor:
ik zeg toch altijd maar M athilde
ik zeg maar Hilletje lansen
ik zeg maar alt~·d weer Hillegersberg
Dat moeten dus verzen zijn; sterker nog: gelijke verzen, althans verzen
van dezelfde makelij. Niemand kan daaraan twijfelen. Wij horen dat
er driemaal een begin en een slot is en dat het rijm op de juiste plaats
staat om die drie geledingen telkens af te sluiten. Het eerste vers
heeft een aanloop van 7 lettergrepen en 2 in het rijm, het tweede vers
een aanloop van 6 en 2 in het rijm, het derde vers een aanloop van 9
en één in het rijm. De uitmonding van de aanloop had in het eerste
vers geen sprekende figuur, niet veel meer dan M athilde, in het
tweede vers verraste een enigszins scherpe draai naar H illetj e lansen,
in het derde voelden we alleen een ruimer overlopen in de figuur
Hillegersberg. Maar -thilde, lansen, -berg zijn de enige vaste keerpunten.
Die bepalen dus zeker iets, dat ons maatgevoel opneemt.
Verder voelen wij zonder twijfel dat deze drie verzen heel vaag beginnen.
Er is niet alleen geen klemtoon, maar de eerste lettergreep
van Het was, en Dat beede en Met groenen zou zelfs niet in staat zijn
een klemtoon te dragen. Voor de 3 beginverzen is het dus zeker dat de
aanloopgroepen van 7, 6 en 9 lettergrepen geen volledige maat suggereren.
Zij beginnen ergens in het onbepaalde en verlopen voorshands
in het ongewisse, tot zij aan het slot bij een vast punt aankomen. Maar
dit bepaaldelijk niet vatbaar zijn voor een klemtoon maakt dat ons
maatgevoel de zwakke beginlettergreep in elk geval eerst laat voorbijgaan,
om zich dan daarna bescheiden in te schakelen, ook als er geen
nadruk is die dat eist. Zo voelen wij in de drie verzen telkens aan
10 F. K. H. KOSSMANN
het begin een lettergreep die buiten de maat valt, en dan een tussenmaat,
die wordt afgesloten waar het rijmwoord inzet. Dat rijmwoord
markeert een eigen nieuwe maat. Die maat van het rijmwoord bevat
iets van een rustpunt op het verseinde en zij neemt bij het volgende
vers de eerste aanloop weer op. Zij zal meestal vrij zijn in haar duur,
omdat het van de samenhang tussen de verzen afhangt hoeveel of
hoeweinig rust erin valt. Voor ons gevoel heeft deze eindmaat echter
bij elk vers dezelfde terugkerende waarde in de tijdindeling. In deze
verzen snijdt dus het maatgevoel telkens de eerste lettergreep los en
laat met de rijmklanken de slotmaat inzetten.
Het I was in eenen tsinxen I daghe
Dat I beede bosch ende I haghe
Met I groenen looveren waren be- I vaen
Aangezien wij deze verzen als overeenkomstige structuren voelen,
staan wij dus voor het feit, dat de middenmaten, ondanks hun verschillen,
ons de suggestie van gelijkwaardigheid geven. Zij hebben 6,5
en 8 lettergrepen en geven weinig houvast voor een onderverdeling.
Er is echter een tijdeenheid werkzaam geworden door de slotmaten.
Het rijm duurt voor ons gehoor de tijd van twee lettergrepen; immers
het staande rijm is gelijkwaardig aan het slepende. Deze duur van 2
lettergrepen is in de maat de eenheid van een tel. Naar deze maatstaf
richt zich ons maatgevoel. En zo meen ik dat deze 3 Reynaertverzen
in hun variabele middenmaat de duur suggereren van 3 tel-eenheden.
Als we de normale tel weergeven door een kwartnoot, is de duur van
de middelmaat dus d. ofwel dJ, of J d . Hoe de 6,5 of
8 lettergrepen zich in dat verband schikken is als het ware hun eigen
zaak; soms is er eigenlijk een te kort, soms zijn er een paar die wat
minder plaats kunnen krijgen. Ik hoor dus deze drie verzen als volgt:
ta I tatatata tata I tomta
Jl rn nn,. l rn" 7
Jin JII I n 7 r r r"
ta I tata ta tata I tomta
Jl nmm I.J 7 r r r· ta I tata tatata tatata I tom
VERSVOETEN EN VERSMAAT Ir
De overeenkomst van de variabele middenmaat staat in een verhouding
van 3 tellen, tot de eindmaat, die met rust en aanloop van het volgende
vers samen 2 tellen duurt. Wat zich geregeld herhaalt is dus een
figuur van 3 plus 2 tellen, ofwel een totale maat van 5 kwarten in elk
vers, waarbij steeds een zware 4e tel het rijm draagt. In de tijdmaat
ligt de eenheid:
d of d J d of J d d of J J J d
Elke tel of kwartnoot heeft als norm 2 lettergrepen, soms bij een
luchtiger gang 3; en soms heeft een dubbele tel of halve noot bij
zwaarder vulling er maar 3. Dit laatste vertonen verzen als:
Dat I beede bosch ende I haghe
r f f
of (zonGer voorslag): I Hem vernoyde so I haerde
I Gherne keert hare I sak en
r f'
De evenwichtigste gang, met zelfs een duidelijke klem op de re tel,
geeft een vers als:
Den I lellen metten roden I baerde
If r
En daarin zijn dan ook de gelijke tellen het makkelijkst te herkennen
als 3 plus een 4e die het rijm draagt. Hoewel metten geen klemtoon
heeft telt het evengoed zijn 2 lettergrepen door. Als de tijdmaat eenmaal
in ons is gaan werken kan ook ende in de reeks bosch ende haghe
gelijkwaardig schijnen aan dit metten of aan hare. Dan kunnen of moeten
wij Hilletje lansen verzwaren. Zo klinkt
Hem vernoyde so haerde als: ik zeg GozewiJn lansen
Gherne keert hare saken als: ik zeg Raaimaker lansen
en: Dat beede bosch ende haghe
eveneens: ik zeg maar Raaimaker lansen
of zelfs: }v[athilde Raaimaker lansen
12 F. K. H. KOSSMANN
Voor de drie beginverzen van het verhaal: Het was in eenen tsinxen
daghe enz. kunnen wij onze eerst gegeven lezing dan enigszins herzien
en verstevigen tot:
ik zeg maar altijd Carolina
M athilde Raaimaker Jansen
ik zeg maar Hilletje Hillegersberg
Het is overdreven te beweren dat in Hilletje de eerste lettergreep even
zwaar is al de tweede en derde samen; het is evenzo overdreven in
Raaimaker de eerste en de tweede gelijk zwaar te noemen. Maar wat
wij horen ligt wel enigszins in die richting. Wij kunnen naar de behoefte
van de maat enigszins rekken of versne1len.
De lettergreep die voorafgaat aan de Ie tel kan ontbreken.
W-illem die Madocke maecte
Daer hi dicken omme waecte ...
Y sengrij n begonste saen
Ende sprac: coninc heere ...
Voor de spreiding van de lettergrepen over de VIer tellen maakt dit
geen verschil. Maar de slotrust moet hier zelf a1leen de vij fde tel vullen
en daarvoor is dan niet altijd dwingend de vo1le duur van een tel
nodig. De zin kan ook een neiging tot enjambement bevorderen. Men
zou dan, als dat enige verzen na elkaar zo doorging, het gevoel van
41--1- verzen krijgen. Maar deze kans doet zich nauwelijks voor. Op
zulke korte verzen volgen spoedig weer langere met een of zelfs met
twee voorafgaande lettergrepen:
I Hem vernoyde so I haerde
Dat die I avonture van Rey I naerde
I Ende sprac: coninc I heere
Dor u I edelheit ende dor u I eere
Ons maatgevoel herkent al deze verschillende verschijningen als vormvariaties
van dezelfde versmaat. Het "metrum" van het Reynaertvers
is
VERSVOETEN EN VERSMAAT
Willem die Madacke maecte
f
Daer hi dicken omme waecte
r p
Alle die diere graet ende cleene
r f
Dese rij'me ende dese waart
f'
Dat is een goede en voor het Nederlands ook nu nog volkomen natuurlijke
versvorm. Het kost ons geen moeite deze als regelmatig te waarderen.
ook al worden er tegenwoordig niet zulke vertellende verzen
geschreven. Of men soms meent dat de afwijkingen te ver gaan en de
vrijheid bandeloos wordt, is een kwestie van smaak. De vrijheid van
vulling op zich zelf is hier regel. De tijdmaat kan wel verbogen, maar
mag niet verbroken worden. Waar wij geen maat horen, houdt voor
ons gevoel de erkenning van yersregels op. Daarin kan de smaak
inderdaad verschillen.
Versvoeten en versmaat zijn verschijnselen van geheel verschillende
orde. Zij hebben alleen iets met elkaar te maken als zij op elkaar passen
of passend worden gemaakt. Versvoeten zijn de figuren die wij
opmerken in de afwisseling van zwaardere en lichtere lettergrepen. Die
afwisseling in gewicht is alleen waar te nemen aan de lettergrepen zelf,
elk voor zich, en in hun onderlinge betrekking. De tijdmaat als zodanig
is onafhankelijk van de eigenschappen van bepaalde lettergrepen. Zij
werkt in ons bewustzijn als een maatstaf bij de waarneming van reeksen,
waaruit die reeksen ook bestaan. Maar de eenheden waaruit die
reeksen bestaan, hun aantal en hun onderlinge verhouding, hebben
natuurlijk invloed op en zijn bepalend voor de wijze waarop dat bewustzijn
van de tijdmaat in werking treedt. Het gaat erom hoe zij op
elkaar passen.
In het proza van de gewone gesproken taal zullen hier en daar
figuren van gewichtsnuancering herkenbaar zijn, vooral bij de keer-
13
14 F. K. H. KOSSMANN
punten en tegen de afloop van de zin. Maar dit zal geen gevoel van
tijdmaat opwekken, omdat er als regel geen betrekking bestaat tussen
die gewichtsfiguren of hun afstanden.
In het gedragen proza van een voordrager of een spreker voor een
groot gehoor zullen de gewichtsfiguren uiteraard meer opvallen. Daarin
vooral vindt de gedragen spreekwijze ha;:tr kansen. - Wannéer een
spréker - óm het efféct - of óm de verstáanbaarhéid - in een gróte
ruimte - zijn zinnen verhákt - en rusten máakt - waár dat maar
kán - schept hij wél tijdmaten - of liéver - tijdmóten. - Maar
deze spreekwijze is onnatuurlijk. Ofwel zij wordt tot een kunst verheven.
En dan is bij de redenaarskunst een van de voornaamste schoonheidsregels,
dat de rede wel breed maar niet stij f wordt, dat het gevoel
voor tijdmaat wel wordt opgewekt maar niet in eenparige herhaling
bevredigd. Dat dus gelijke tijdmaten alleen bij uitzondering als een
effect kunnen voorkomen, maar nooit als vaste orde. In proza mogen
de gewichtsnuances als sieraden worden gebruikt en als versvoeten
herkenbaar zijn, maar zij mogen niet in een tijdmaat gebonden worden.
Anders is de rede geen goed proza meer.
In verzen is een of andere maat door de verseinden gegeven en de
gewichtsnuances moeten daarin op een of andere wijze passen. Ieder
goed vers moet tegelijk zich zelf zijn en een goed vertegenwoordiger
van zijn soort. Het is zich zelf door de wijze waarop het de gewichtsnuances
voortbrengt, het vertegenwoordigt zijn soort door de wijze
waarop het deze in de tijdmaat laat passen.
In verzen van het Middelnederlandse type bleek ons hoe de volle
v r ij hei d van elke afzonderlijke versregel gebonden werd binnen
een maatgang van hele verzen.
In de zogenaamde g e tel d e ver zen is de vrijheid beperkt tot een
makkelijk te bepalen aantal mogelijkheden. Bij 6 lettergrepen moet de
6e steeds zwaar zijn, dat wil zeggen zwaarder dan de se; voor vrije
afwijkingen zijn dus alleen de lettergrepen 1 tot 4 beschikbaar: Redelijkheid,
Carolina, Hillegersberg en J eronimus, of geheel indifferent
ik zeg toch maar. Op deze figuren van 4 lettergrepen volgt dan als
VERSVOETEN EN VERSMAAT IS
afsluiting PatiJn, of bij slepende afloop Mathilde. De tijdmaat die dit
oproept is regelmatig twee halve noten d d
ik zeg toch maar Patijn ik zeg toch maar Mathilde
~I f 11' F
De variaties J eronimus en Rillegersberg passen zonder meer, maar
Redelijkheid en Carolina willen eigenlijk meteen op de tel beginnen
en zweven dan over de eerste of de tweede kwart met 3 lettergrepen
in plaats van 2. Bij scherp scanderen volgens woordaccent zou men
daar een triool kunnen vormen. Maar het getelde vers eist dat zeker
niet. Het vaste aantal lettergrepen vangt die enkele afwijking meestal
zo op, dat de tijdmaat er niet eens door wordt verbogen; men hoeft
niet scherp te accentueren en laat dit dan ook na. Voor de woorden
"Edel en hoog geboren" of "Als een ghetrouwe Helt" of "In der
gerechticheyt" wijkt de tijdmaat evenmin uit als voor "Bidt Godt
nacht ende dach" of "Als een Helt sonder vreesen". Maar de tijdmaat
verdraagt dan inderdaad over deze figuren heen meer, dan zij bij
ongetelde vrije vulling zou doen.
Bij getelde verzen van 8 of van JO lettergrepen wordt uiteraard het
aantal mogelijke variaties groter. De vrijheden die eerst tot 4 lettergrepen
beperkt bleven, beschikken nu over 6 of 8 lettergrepen, waarop
dan de afsluiting door Patijn of Mathilde volgt. In de werkelijkheid
is het beeld hierdoor maar weinig veranderd. Er komen ergens een
paar indifferente lettergrepen bij; want dat zeer pregnante figuren
onmiddellijk bij elkaar staan is zeldzaam. Bij 8 lettergrepen is het
ergste dat kan gebeuren: Carolina Redelijkheid, bij JO lettergrepen:
Rilletje Mathilde Redelijkheid. Zulke gevallen zijn inderdaad hard,
maar als zij voorkomen, staan zij toch altijd tussen andere minder afwijkende.
En dan wordt door het gelijke aantal lettergrepen de totale
lengte toch als evenredig gevoeld en de suggestie van de gelijkwaardige
tijdmaat gehandhaafd. Het getal versterkt en herstelt wat aan
eigenlijke regelmaat ontbreekt. Het gehoor raakt gewend aan de mogelijke
varianten, die zich telkens op andere plaatsen tussen de tellen
I6 F. K. H. KOSSMANN
voordoen. De verschillen tussen zwaarder en lichter lettergrepen worden
vereffend. Voor veel Nederlandse oren klinkt dit meer als Frans
dan als Nederlands. Zij willen in de 8 (of bij slepend einde 9) lettergrepen
de 5 tellen, en in de IO (I I) lettergrepen de 6 tellen kunnen
voelen.
8 (9) lettergr. J J J J J J I r ~ 7
~ f' r f'
r F f
IO (I I) lettergr. ,J ;-;-;-;-J ;-J J d r 7
ilf' f' f' I
of Ir F r f' I
of I r r f' f
Een enkel voorbeeld van zulke telverzen van IO (J I) lettergrepen
in een strofe van Jan van der Noot:
In den April als Flora heur gaet spoeyen,
r F f
Om lieffelijck het eertryck t'amallieren,
If
Met verscheyden bloemkens die sy doet groeyen,
I~ r F
Sprack ick aen, heur die my t'hert doet verteiren
Fo F
Alleen het 2e van deze 4 verzen vloeit geheel gelijkmatig. In 3 ervan
zweeft de inzet en trekt het verdere verloop afwijkende zangerige lijnen
boven de tijdmaat.
Dat waren dus twee soorten: de v r ij e en de ge tel d everzen.
Hierbij komt nu als derde de geb 0 n den ver s m a a t, die in het
Nederlands sinds de I7e eeuw de algemeen gangbare is geworden. De
VERSVOETEN EN VEkSMAAT 17
opkomst daarvan, als historisch gegeven bekeken, geeft het beeld van
een, ditmaal zelfs bewuste en theoretisch toegelichte, kunstverbetering.
Men zocht, tegenover de vrije en de getelde, nu naar geregelde verzen.
Men wilde geen gespring en geen gezweef meer, maar een gelijk
vloeiende stroom. Men gaf zich rekenschap van een verschil tussen
zware en lichte lettergrepen en stelde als vaste orde dat die elkaar
volgens een regel moeten afwisselen. Daarbij is altijd om en om het
gewone. Een andere afwisseling van twee lichte tegen een zware komt
in speciale kunstige meestal strophische versschema's voor. Maar een
vrij door elkaar gebruiken van een of twee lichte tegenover een zware
is niet toegelaten. Men kweekte het gevoel voor deze regelmaat aan en
bracht zijn taalgebruik daarmee in overeenstemming. Het historische
aspect laten wij nu ter zijde. Ons onderzoek is: de verhouding tussen
"voeten" of gewichtsfiguren en de tijdmaat in deze gebonden verssoorten.
In dat eene geheel gelijkmatig vloeiende vers van Van der Noot
hoorden wij al de volkomen rustige overeenstemming tussen de gewichtsnuances
en de tellen van de tijdmaat in 3/2.
Om lieffelijck het eertryck t'amallieren
f f f
Als dit vers een halve eeuw later geschreven was zou het vermoedelijk
niet hebben geluid: Om lieffelijk het aardrijk ... maar: Om lieflijk al
het aardrijk. .. Men had niet alleen de 3 halve noten, maar ook iets van
de ertussen liggende kwartnoten als tellen willen horen. In de gebonden
versmaat is dat regel. Men wil niet dat al deze kwarten geheel
vervloeien en zeker niet dat het vers daarmee in botsing komt; het
moet erop passen.
De gebonden verzen van 12 lettergrepen, de zogenaamde alexandrijnen,
zijn de standaardmaat van onze literatuur geworden. Dat in deze
verzen steeds om en om een lichte en een zware lettergreep optreden
is een al te stellige zienswijze. Dat wordt scanderen:
Vooruit vooruit Patijn, vooruit vooruit M athilde.
De gewichtsfiguren die in werkelijkheid zijn op te merken, bestaan
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 2
F. K. H. KOSSMANN
niet uit telkens twee lettergrepen, maar schikken zich op verschillende
wijze om de zware heen. Bij voorbeeld:
Mathilde Gozewijn, Jeronimus Mathilde,
r r f f f
Patijn Hillegersberg, Raaimaker Gozewijn.
of ook: Raaimaker C arolina.
f F
Dat is dus een 4/2 maat voor het hele vers, of zo men wil twee 4/4
maten die bijeen horen. Op elke kwart komen twee lettergrepen, evenals
op de kwart van het slepend verseinde -thilde. Maar bij staand verseinde
en voor de middenrust van het vers is er maar één lettergreep
op de kwart. De figuren J eronimus, Carolina en Hillegersberg zijn toelaatbare
variaties; zij laten een tel in de schemer, maar zij verzetten zich
niet. Voor de figuur Redelijkheid is er geen plaats meer. Deze grondmaat
van een langzaam 4/2 is dus wel zeer passend voor een gedragen
en uiterst regelmatig vers. Als de inhoud van de verzen niet in overeenstemming
is met deze gedragen maat, worden zij theatraal of eentonig.
Er bestaat daardoor altijd een neiging om hier en daar tussen de
geheel gebonden maten eens even de speling van de getelde verzen
toe te laten. Dan wordt dus voor een enkele maal met de suggestie
van de maateenheid volstaan. Toch vindt dat meestal weerstand, omdat
het inderdaad de typische gebondenheid aantast.
Een andere afwijking van de strikte maat ligt in de rusten. Zij kunnen
bestaan uit een kleine vertraging of uit een korte stilte. Of zij licht
of zwaar zijn is geen vraag. Zij zijn wezenlijk niets, maar toch net
zoveel niets dat zij een zwakke kwarttel laten voorbij gaan. Natuurlijk
worden zij niet strikt uitgemeten. Zij kunnen worden gerekt als de zin
daartoe aanleiding geeft. Zij kunnen ook worden beperkt in een versnelling,
ofwel helemaal worden overlopen. Zulk een aaneenlassing van
een verseind en een versbegin, het emjambement, is een verschijnsel
dat zich bij alle verssoorten voor kan doen; het geeft een kleine verrassing
op een toch al soepele plaats, maar verstoort niet de orde, die
18
VERSVOETEN EN VERSMAAT
immers al dadelijk met het nieuwe vers weer is ingegaan. Neteliger dan
de eindrust is in de alexandrijn de waarde van de middenrust. In het
algemeen wordt deze rust beschouwd als voorgeschreven. Dat wil zeggen,
dat het maatgevoel rekent op een stilstand in het midden van het
vers. De 6e lettergreep wordt dus iets langer aangehouden, ofwel er
volgt een korte onderbreking, voordat het vers met zijn tweede helft
wordt vervolgd. Al is de duur niet correct een kwart plus een achtste
rust, toch gaat ook hier de plaats van een zwakke kwarttel als het ware
ongebruikt voorbij.
J JJJJJ 7JIJJJfJ?
il(, r P (',. f'
Hierbij kan de zin enjambement toelaten, en dit kan zelfs ondubbelzinnig
vereist worden als één woord over het versmidden heen loopt.
Zo zou er dus geen middenrust zijn. Dit is dan een bekend strijdpunt
tussen de wetgevers van de alexandrijn. Volgens de meesten mag het
niet, wat wil zeggen, dat hun maatgevoel de ongebruikte kwarttel niet
kan en wil missen. Maar het gebeurt toch, althans nu en dan als
variatie tussen normaal verlopende verzen.
Mathilde lansen Carolina Goze'WiJn
I~ r F
of Mathilde Carolina Gozewijn Patijn
IF f'
Hier zijn inderdaad maar 7 kwarten overgebleven omdat de tweede
halve noot tot de helft is ingesnoerd. Dat is een krasse afwijking, maar
de vier hoofdtellen zijn nog herkenbaar. Bij dezelfde inkorting kan ook
nog op andere wijze een verschuiving optreden. Er zijn verzen van
het type:
1 eronimus 1 eronimus 1 eronimus
f' r f
en: Hillegersberg Hillegersberg Hillegersberg
r f'
of een mengsel daarvan.
19
20 F. K. H. KOSSMANN
In de eerste 20 regels van de Gijsbrecht ontmoeten wij al 4 dergelijke
verzen.
De vyand, zonder dat wy uitkomst durfden hopen ...
En vlughten haestigh langs den Haerelemmer dijck. ..
Om niet al levendigh en versch te zijn verslonden; ...
Om zonder hindernis te vlieden langs den wegh ...
Evenzo zegt Tollens tot zijn muze:
Bezing het waagstuk, maal den uitslag, roer en streeL ..
En met wat lichter toon vertelt Wi1lem Messchert van kleinzoon
Hendrik, naast zijn nichtje aan de feestdis:
Zijn vader stoort hem in zijn teedren minnekout.
Al is het niet midden in een woord, de plaats van de middenrust valt
hier telkens midden in een onverbreekbaar woordverband, dat daar
feitelijk geen vertragen of stilstaan toelaat. Zo wordt dan bij de geheel
gebonden alexandrijnen het al te rechtzinnige 4/2 afgewisseld en verlevendigd.
Enjambement versnelt en verkort de overgang van een vers
naar het volgende. De verdringing van de middenrust verlevendigt de
versmaat door bij een van de 4 hoofdtellen als het ware door te
schuiven.
4 tellen m 8 f P P P een-e twee-e drie-e Vler-e
kwarten . r f' ~ P een-e twee-e drie Vler-e
4 tellen m7 ,. f F twee drie-e
kwarten ~ een-e Vler-e
p f P een twee-e drie-e Vler-e
Met deze mogelijkheden is de alexandrijn de meest gebruikte Nederlandse
versvorm voor gedragen rede, voordracht, toneel en vertelling
geworden. En dat niet alleen van Vondel tot Tollens, maar nog in de
jaren van 1880 en daarna. De lateren hebben bij de reeds gangbare
afwijkingen dan nog in meer of minder mate ook de vrijheden van het
getelde vers daarin toegepast. Maar ook bij Gorter of Henriette Roland
Holst blijft ondanks alle vrijheden in de verzen van JO en 12 lettergrepen
een kenbaar maatgevoel werkzaam, dat zich tegen een letterVERSVOETEN
EN VERSMAAT 21
greep te veel of te weimg verzet. Van het vaste aantal wijken deze
verzen niet af.
Als de Nederlandse letterkunde ooit versvormen heeft gekend, waarin
poetisch werk van waarde is voortgebracht, dan zijn dat wel de vrije
middelnederlandse epische maat en de gebonden verzen van IO en 12
lettergrepen. Op deze hebben wij onze beschouwing vooral gericht.
Wij vonden als norm voor de middelnederlandse een maat van 2 hoofdtellen
met tezamen 5 eenheden, soms afgewisseld met verkorte verzen
van 4; en bij de alexandrijn een grondmaat van 4 hoofdtellen, met een
variabie bezetting van 8 eenheden, soms afgewisseld met verzen van 7
eenheden. Een orde van 5 en 7 is niet chaotisch, al wil de elementaire
muziekles ons allereerst veelvouden van 2 en 3 als norm inscherpen.
De melodie van het Wilhelmus is een maat van 7, en wel van dezelfde
vorm als de alexandrijn met verdrongen middenrust; twee korte
verzen zijn tot één muzikale zin zonder rusttel samengelast, met nog
de bijzondere verwikkeling dat juist de eerste helft slepend eindigt en
de tweede helft staand.
Wilhelmus van Nassauwe Ben ik van Duitsen bloet.
IJ/IJJ
r f
J I .J.
f
De wijs, in afwijking van de tekst, komt overeen met de reeks Mathilde
Carolina (en) Gozewijn Pat~·n.
En de 5-maat, nogwel in afwisseling met een 6-maat zingen wij
onverlet in:
Zie de maan schijnt door de bomen
Jongens staakt uw wild ge-raas. 't Heerlijk
J ,I. IJ
P"
,tI
22 F. K. H. KOSSMANN
a - vond - je'is ge - komen
il ~ ,J J I J r p J I
't Avondje van Sin-ter-klaas. Van ver- enz.
*I~ JIJ rJ J pd- I I[
Ook hier is het juist de wijs die deze verlevendiging aanbrengt; de
tekst dwong daartoe allerminst. Het gaat er nu niet om dat de wijzen
van het Wilhelmus of "Zie de maan schijnt" bijzonder merkwaardig
zijn. Merkwaardig is alleen dat wij ze heel gewoon vinden.
Maar dit is een zijstap. vVij hadden het niet over melodieën, maar
over verzen. Aan de muziek hebben wij geen voorbeeld genomen voor
de verzen, maar wij hebben alleen gebruik gemaakt van het muziekschrift.
Dit beschikt over tekens om de gehoorde verhoudingen in het
tijdverloop aan te duiden. Wie een melodie in maat tracht te brengen
staat voor dezelfde overdracht van geluid naar beeld, als hij die de
verhoudingen in een vers of een versvorm zichtbaar wil voorstellen.
De versvoeten, of men ze nu met de klassieke termen aanduidt of
op andere wijze, worden alleen in werkelijkheid waargenomen als
gewichtsverhoudingen en figuren in een nauw en onmiddellijk aansluitend
verband. Als men daaruit een schema opbouwt schept men
een theoretische structuur, die alleen door scanderen is waar te maken.
Als men zich ertoe bepaalt versvoeten te erkennen waar zij hoorbaar
zijn, vindt men daar tussen in vaak niets tastbaars, dat is indifferente
voortgang of soms stilstand. De tijd die daarbij verstrijkt wordt even
zeer gevoeld en telt mee. De verklaring van de evenredigheid van gelijke
verzen kan niet worden gevonden door een opgedrongen fictieve
orde van gewichtsverhoudingen. Dit is een paedagogisch hulpmiddel
van sterk normaliserende aard. Bij de Grieken is die normalisatie
wellicht voor een goed deel van muzikaal karakter geweest, bij ons
heeft zij geen grond. vVij kennen geen voorschrift of traditie van
voordragen, waaraan dichter en lezer gebonden zijn. De natuurlijke
uitspraak van onze taal eist dat niet. Gewoonten en persoonlijke smaak
kunnen hierbij aanzienlijk verschillen. Desondanks blijft het een onweerlegbaar
verschijnsel, dat onze gangbare verssoorten een bepaalde
VERSVOETEN EN VERSMAAT 23
orde hebben, die wij horen en herkennen. Die orde heb ik trachten te
vinden met alleen het gehoorde als gegeven, en de vraag was dan dus
hoe de indruk van gelijkheid ontstaat bij verzen, die in zo talrijke opzichten
kunnen verschillen. In deze verssoorten gebeurt dit door de
suggestie van de gelijke tijdmaat, die zich laat voelen over de ongelijkheden
van aantal en plaatsing van de klemtonen heen.
Er bestaan ook wezenlijk ongelijke verzen. Het is duidelijk dat wij
daarin niet naar de suggestie van gelijkheid moeten zoeken. Versvoeten
en tijdmaat zijn ook hier de factoren die zich verenigen tot het ontstaan
van de orde. Maar de orde zelf verschilt. Er ontstaat telkens
opnieuw een orde. Het onderzoek van de verhoudingen in deze dichtvormen
eist een afzonderlijke behandeling.
F. K. H. KOSSMANN
ENIGE BIJZONDERHEDEN IN HET WOORDGEBRUIK
VAN DE REDERIJKERS
I
In zijn Geschichte der lateinischen Sprache 1) formuleert Altheim
enige bezwaren tegen de beschouwingswijze en de conclusies van de
historische taalwetenschap zoals deze zich onder de ban van de
indogermanistiek heeft ontwikkeld. Altheim bespreekt allereerst het
problematische van de gangbare begrippen, Urvolk, Urkultur en
Ursprache - begrippen die een oereenheid veronderstellen, die slechts
geponeerd is, maar voor het verleden nog niet bewezen en in overeenkomstige
omstandigheden in de historische tijd nog nimmer aangetroffen.
Hij wijst er op, dat linguistische en culturele eenheid, voor
zover deze wordt aangetroffen, een secundair karakter heeft. Dan
ontwikkelt hij nieuwe bezwaren tegen de historische beschouwingswijze,
die veelal onrecht doet aan de verschillende talen van een zelfde afkomst
- en aan de verschillende synchronische fasen van één taal,
voeg ik er aan toe - omdat de historische visie te weinig oog heeft
voor het eigen karakter van de talen. Immers - aldus de auteur -"
Die Einzelsprachen, die man doch allein kennt, stellen ausgesprochenen
Individualitäten dar, die sich als solche nach innerem Gesetz entfaiten.
Diese Individualitäten bilden unauf1ösliche Einheiten, wie dies
ihr Name besagt. Das \Verden der Sprachen fällt mit dem ihrer
Völker zusammen, deren Selbstgestaltung in Staat und Kultur. Diese
als blosse Differenzierungen eines Urvolkes und einer Ursprache und
obendrein noch als Wirkung eines Substrates zu fassen, bliebe unbeweisbar
und unwahrscheinlich. Denn das lebendige Dasein ciner
Sprache wäre damit eingespannt zwischen zwei Pole, die rein begrifflicher
Herkunft sind, blosse methodische Postulate und nichts mehr
- - -. Anders ausgedrückt: was das Eigenste einer sprachlicheu
I) Frankfurt am Main z.j. (± 1951),2 vlgg.
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS 25
Individualität ist: ihre gestalthafte Einheit, würde zu etwas Sekundärem,
jenes Eigentliche und nicht weiter Ableitbare, das eine Individualität
ausmacht und mit ihrem Dasein gegeben ist, würde zu einer
nachträglich erworbene Eigenschaft" (o.c. blz 7).
A ltheims visie op het taalprobleem blijkt verscherpt te zijn door
de resultaten van de dialectgeografie en van de synchronistische taalstudie.
Iedere taal, iedere fase van een taal (wie kan hier precies de
grens aangeven!) heeft een eigen karakter. Voor degene die zich uit
in die taal is dat eigen karakter het enige reële. De spreker en de taalkunstenaar
ervaren hun taalvermogen niet als moment in een ontwikkelingsgang,
maar als zelfstandig, actueel taalgebeuren.
In de wetenschappelijke taalstudie heeft dat zelfstandige, actuele,
eigene, in zichzelf samenhangende van de taal sinds de bloeiperiode van
de indogermanistiek minder de aandacht gehad dan het historisch verbondene
en gemeenschappelijke. De taal van de rederijkers is tot nog
toe in de neerlandistiek de dupe hiervan geworden. De rederijkers
hadden zeer geprononceerde opvattingen over het litteraire taalgebruik.
Het taalmateriaal, de grondstof, door hen gebruikt, is grotendeels het·
zelfde materiaal als door Verdam bijeen is gebracht in het Middelnederlands
Woordenboek .. maar zij gebruiken dit materiaal nogal eens
op hun eigen manier. Verdam heeft zijn woordenboek echter laten ophouden,
waar in de geschiedschrijving de middeleeuwen ophouden
(1vlnl. W. I, VnI; 9, XII geeft evenmin een taalkundige motivering
van de terminus ad quem.). Maar juist omdat de taal van de rederijkers
veelal Zuidnederlands is, bewijst het woordenboek van Verdam
onschatbare diensten bij de studie, terwijl het steeds verder terugschuiven
van de terminus ab quo door de redactie van het W oordenboek
der Nederlandse Taal degene die zich met het zestiende-eeuws
bezig houdt veel zoeken bespaart. De behandeling van staken (WNT
15, 488-496) illustreert duidelijk, van hoeveel belang het opnemen van
I6-de eeuwse teksten is. Een groot aantal toepassingen van dat woord
wordt uitsluitend aan teksten uit die eeuw gedemonstreerd.
De moeilijkheden van de rederijkerstaal zijn echter niet voornamelijk
van lexicologische aard. Een systematische behandeling van een aantal
stilistische en syntactische verschijnselen vormt een veel beter inleiding
26 J. B. DREWES
tot de kennis van die taal dan de beste en uitvoerigste lexicologische
verklaring bij welke moeilijke tekst ook.
Ik wil thans enkele verschijnselen, die steeds weer moeilijkheden
verschaffen, systematisch behandelen. In de eerste plaats enkele problemen
bij de woordvorming.
De schijnbare zwakke verleden deelwoorden van het type gelaarsd
en gespoord worden niet altijd voldoende herkend. De Nichte, die m
het gelijknamige spel van Everaert haar nichtje gaat bezoeken, is
vrolijk en opgewekt, als zij ten tonele komt en haar visie op het huwelijk
van haar nichtje geeft. Dat nichtje is volgens de Nichte bijzonder
gelukkig getrouwd. Dan komt de aanloop tot de nieuwe scène met de
woorden: "Se wuent hier"; de Nichte klopt op de deur: ,,] c c10ppe
ghejngient lichte. Au seck au" (C.E. 34, 69/70a). Van Ham commentarieert
ghejngient met verstandig (Klucht en Esbatement, Dishoeckje
no. JO, Bussum (z.j.), 37). Bij Everaert komen de volgende vergelijkbare
plaatsen voor: 1,829: jonc gheengient; 5,429: wys gheengient
(Spelen van Zinne, Van Dis en Erné 9°,3°6: wy·s geingient); 21,348:
Maer Pieter vulquam I zo Gods ghebodt was 11 Trauwe met liefde I
ghejngient snel; 3,298: clouc ghemoet; 5,473: blyde ghemoet; 8, 145:
pruedts ghemoet; 16,29: cleene ghemoet; 5,7: edel ghenathuert;
2I,126: zuuer ghesint; 4,I51 wonderlic bedocht, alle in het rijm. Ten
slotte is het woord welgemoed nog gangbaar Nederlands. Ghejngicllf
lichte betekent iets dergelijks en wel: met een verlicht, oP2"eruimd gemoed,
opgewekt, welgemoed, vrolijk. Ik citeer opzettelijk alleen 1.:. t
Everaert, omdat het omvangrijke oeuvre, dat wij ter beschikking heo·
ben, het mogelijk maakt hem vrijwel geheel met zichzelf te verklaren.
Bij Pieter Lenaerts heeft dezelfde constructie moeilijkheden opgeleverd.
De laatste strofe van het zestiende lied luidt:
Weerdich zY·dy gestadichl/vat
Princesselick gemoijt:
Want ghy als een sucadichllbat
Van soetheyt overvloij t:
(de herdruk van Meertens (1929) heeft in afwijking van de druk van
1602 vat voor bat). De commentaar vertaalt de tweede regel van het
citaat door: als een prinses opgetooid en denkt waarschijnlijk aan een
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS
werkwoord mooien. Evenals Everaert verklaart ook Lenaerts zichzelf:
3,14: gemoede vroede; 48,33/34: Edel gemoede Maeqhden; 81,88:
blijde gemoet; 85,71: Ghemoede vroede maecht. De gelijkheid is iets
minder opvallend. Maar er zijn voldoende plaatsen bij andere schrijvers,
waar de overeenkomst direct in het oog springt: Diu. Ref. (1574)
z.pl. (Antw.) blz 62: Vrolycker van herten ghemoeydt; Pir en Th.
in Trou moet blycken, ed. Kalff (1889) blz 32,74-75: En moechdij
met haar int groen dan wandelen, So suldij in hoopen puer wel gemoeijt
gaan. Men moet er nu eenmaal op verdacht zijn, dat ghedoyt
(H et Geuzenliedboel?, ed. Kuyper, 2, blz 54,61) gedood en niet gedooid
betekent en versaeyt (Het oude Nederlandse Lied 3,2645) verzaad,
verzadigd en niet verzaaid.
Zo komen wij tot een volgende plaats, waar de woordenboeken geen
uitkomst geven, maar wel de syntactische en stilistische bestudèring
van het taalgeheel van de dichter. In T spel van Groot Labuer ende
Sober Wasdom van Everaert klagen de beide zo juist genoemde allegorische
personen, die timmerman en meers man zijn, over Den Tyt
van Nv. Groot Labuer zegt o.m.: Hy es over al quaetlten baet gheen
bezien. Wy moeten ons houden pacientich ghesynphelt (C.E. 16,142-
143). In het licht van het voorafgaande zal het duidelijk zijn, wat hier
staat; het g-aat over een cingel (bijzonder soort koord of gordel) van
geduld, lijdzaamheid, waarmee de lieden in kwestie zich moeten tooien,
wapenen tegen de slechte tijd. "De cingel is een wit-linnen koord,
waarmede de albe wordt opgeschort". "De albe is een wit-linnen kleed
(onderdeel van het misgewaad), dat tot op de voeten afhangt. De
cingel vermaant tot beteugeling der hartstochten en in het bijzonder
van den hartstocht des vleesches" ( Koenders, Katechismus der Liturgie2
(1926), 45. Men zie eveneens WNT 3,2040). Ook hier verklaart
Everaert zichzelf; 32,349: Ghy sult hu by dien 1 jn sketyfuicheyts swlt
gorden. Elders: U selven wijs gorden (Van der Laan, Rederijkersspelen
(1932) I02,220); wilt u int gordel van lueghene groot gorden
(Neurdenburg, Nyeuvont (1910) 79,301).
Men bedenke hierbij, dat deze uitdrukkingen één geheel vormen met
de daarbij behorende toneelrequisieten. Wanneer in een van de spelen
van Everaert gezegd wordt Doet hem tsoorghens habyt vut onghelet
27
J. B. DREWES
(3,349) en Meest Elc dan zoorghe vut doet, is dat slechts één van de
vele malen, dat de personen van een stuk hun innerlijke gesteldheid
demonstreren door symbolische kleding en de verandering van die
gesteldheid weergeven door een verkleding op het toneel. Zeer geliefd
is het voorbeeld van de verloren zoon, die in letterlijke èn in figuurlijke
zin op het toneel wordt "uitgekleed". De rederijkers maken de
beeldspraak 2) tot werkelijkheid. De Onghelycke Munte komt mank
ten tonele (CE. 15,217). Als men steun vindt in een bepaald denkbeeld,
wordt die steun geconcretiseerd in een kruk of stok: Och paciencie
Es een goede leene zegt Scamel Ghemeente, en tegelijkertijd biedt de
Doot hem een erieke, gheheeten paeieneie aan (CE. 8,315-316; 15.412-
413). Het realisme in de keuze van de stof vindt zijn parallel in de
gerealiseerde, geconcretiseerde uitbeelding van de taalkundige aanduiding
en benaming.
Ik zou hier een beschouwing aan vast kunnen knopen over de realistische
symboliek en de huishoudelijke plastiek van de rederijkers. De
lezer, die niet voldoende van het besef hiervan is doordrongen, ziet
allerlei puzzles die niet bestaan. In Emé's uitgave van de Twee
zestiende-eeuwse spelen van de hel (1934) komt de regel voor: Wilden
iek mijn vlat legen/iek souder meer openbaren (G 442). De uitgever
weet geen raad met vlat. Misschien had hij de oplossing gevonden, als
hij zich had gerealiseerd, dat het niet om vlat, maar syntactisch om
vlat legen gaat. De I van vlat komt van legen en zijn vat legen voor:
alles vertellen is zo rhetoricaal als men maar kan wensen (CE. 3,
59/60. Je zouder vry / noch ghenoueh 7)ynden //Wildie ontbynden I
2) Een beeldspraak, die op zich zelf niet uitsluitend rhetoricaal IS:
Men mach mereken ende vers innen,
Wat van ghecker lude minnen
Ghecomen is ende hoe menich leit
Ghesciet es bij der haesticheyt.
Hadde Paris, die jonghe man,
Enen wisen rock ghetoghen an,
Doe hi sijn ghecke sporen spien
Ende ymmer Helena woude si en,
Soe waer Troeyen, die edele stadt,
Onverderft ende onghemat.
(Der Minnen Loep, I, 899 vlgg.).
28
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS
mynen secreten bouck). Hoe belangrijk het ook is, dat het stijlprincipe
van de huishoudelijke beeldspraak wordt gekend, ik zal daar nu niet
verder op ingaan, na er hier even op gewezen te hebben. Ik wil thans
de aandacht vestigen op een andere groep afleidingen, die men slechts
één maal onderkend moet hebben om er geen moeilijkheden meer van
te hoeven duchten. De beeldspraak met beelden, ontleend aan het leven
van alle dag, speelt daarbij eveneens een grote rol.
Galama neemt in zijn glossarium van de twee spelen van Lawet de
woorden behof of behoove en bestal op. Naar mijn mening gaat het
echter om behoven en bestallen. Ik geloof niet aan het bestaan van
behof en bestal. Voor het eerste woord gist Galama een betekenis omheinde
ruimte, voor het tweede ingesloten ruimte. Dat klopt wel, maar
de onzekerheid zal verdwijnen, als men het woordvormend principe,
dat aan behoven en bestal/en ten grondslag ligt, heeft herkend. Het
spreekt haast vanzelf, dat de woorden in het rijm staan (bin swerels
bestallen; bin swerels behooven al). Omschrijvingen voor de grondbegrippen
van de wereldruimte (hemel, wereld. hel) worden aan de
lopende band gemaakt. Van de typen jn sweerels rosier, binnen sweereis
bedelve en vp sweerels dyck komen bij Everaert bepalingen voor
met: baerm, bedelve, berijt, bestiere, betraepene, bevanc, dangier,
dreuen, dycken, eruen, foreest, gheduene, gheduente, ghespan, ghestelle,
ghewat 3), hille, kielen, landauwen, lysten, moude, passage, perck,
pit, pleyn, pryeel, reyngnacie, rynck, rip, ronde, rosier, slot, stof, trape,
vesten, vlot, wandelynghe, warande, zee. Het is niet onmogelijk, dat
het er nog meer zijn! Ik zal de variaties voor de hemel en de hel hier
niet bij vermelden, hoe interessant op zichzelf ook. Interessant, omdat
het tekenende substantief voor de hemel veelal anders is. Nog interessanter,
omdat de hel door Everaert wéér anders wordt omschreven
en wel door het adjectief hels met een substantief, welk substantief
3) Naast jtl sweerels ghewat (C.E. 3,36I; I7.50; 25,2I9) komt bij Everaert
jn svoorspoets ghewat (2,I92) voor. Ghewat, dat in WNT niet voorkomt, betekent
doorwaadbare plaats, voord. In deze rederijkersomschrijving ook kortweg: plaats.
De opsomming van deze reeks variaties toont aan, dat er niets bijzonders is met
deze plaats, die door Van Es, De attributieve genitief in het Middelnederlandsch
§ 34I nog "vreemd" wordt genoemd. De plaats hoort echter thuis in § 225.
29
J. B. DREWES
zelden een plaats aanduidt, maar meestal abstract is (beuen, pyne,
tribulacie) .
Uit het medegedeelde blijken de volgende stijlprincipes: dat van de
behoefte aan schilderende, concrete aanduiding èn het principe van de
behoefte aan variatie. Deze variatie komt bovendien tegemoet aan de
verstechniek: de behoefte aan afwisselende rijmen en regelvulling.
Terwijl bij Everaert in de onderhavige voorzetselbepalingen in het
rijm geen infinitieven voorkomen, treft men deze bij Lawet wel aan:
binnen den helseher bedelven; binnen swerels bedycken; in mijns svaders
beerfven(?); bin swerels behooven al; bin swerels bestallen. Het
zijn denominatieven, evenals beglenden (CE. 3,553, van gelent, glent,
glint = borstwering, balustrade, hek), dat in het Middelnederlands
Woordenboek noch in het Woordenboek der Nederlandse Taal voorkomt;
bedijken (Jan de Bruyne 3, 186); behullen (Refereinen van
Anna Bijns (1875) 2,18, h); bemuren (Jan van Styevoort 122,50; Jan
de Bruyne 3, 148); bewallen (Ref. Anna Bi:jns 2,22,a). De betekenis
is: een ruimte afbakenen door middel van een diik, gelent4 hoi (= omheining),
hulle, muur of wal. Metonymisch dan ook de (afgebakende)
ruimte: bestal/en, beërven.
In het taaleigen van de rederijkerstijd is de vorming van nieuwe
werkwoorden door middel van het voorvoegsel be- één der frequentste
verschijnselen. in de gegeven voorbeelden bleek het mogelijk om daardoor
tot concretiserende ruimtelijke indelingen te komen. Verder biedt
dit type werkwoorden de mogelijkheid tot het scheppen van een objèctsverhouding
tot elk willekeurig gegeven. Verdam vermeldt i.v. beclauwen
(= iemand als het ware met klauwen aangrijpen > iemand vangen,
zich van hem meester maken), dat dit woord door Velthem is gevormd.
Onmogelijk is dat niet. De vruchtbaarheid van deze afleiding is bijzonder
groot, reeds in het middelnederlands, nog groter bij de rederijkers,
maar zeker niet minder in de zeventiende eeuw. Vondel, Hooft,
Six van Chandelier, De Brune, Van Baerle maken er een levendig
gebruik van, evenals Valentijn in zijn vertaling van Ovidius. Ik heb
de indruk, dat Hooft en Valentijn, misschien beiden in hun behoefte
aan kortheid van uitdrukking op grond van hun latijnse voorbeelden,
hierin zeer ver gaan. WNT geeft voor beklauwen, dat Verdam dan een
30
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS
schepping van Velthem acht, alleen twee voorbeelden van Hooft. In
Gallitalo's vertaling van Rabelais (1682) tiert deze formatie eveneens
weelderig 4).
Ik stip hier slechts even het grote verband van de uitbreiding van
het beschikbare taalfonds door de afleidingen met het voorvoegsel
be- aan, om er op te wijzen, dat de systematische studie van de rederijkerstaal
allerlei problemen, ook van lexicologische aard kan oplossen.
II
Uit een beschouwing van de groep schoof - schoven - geschoofd
- beschoven - beschoof - ontschoven kan de samenhang van enige
rhetoricale stilistica die de lexicologen tot nu toe veel moeite bezorgd
hebben, eveneens duidelijk blijken. De neiging om gemoedsgesteldheden,
handelingen en voorwerpen te localiseren in de ruimte en te con-
4) Ik noem enkele vormen van Hooft: heaangenamen, beadieuwen, beamelen,
beblaad, beborstwerep, bedeuven, bedolen, bedraaien, bedwalmen, befamen, befluiten,
begapen, begruizen, behandigen, behart, beheineu, behopmand, bejeugd,
bekabbelen, beoorlogen, beplukken, beschertsen, betorend, betriomferen, betuttelen,
bevederd, bewasemen, bewellen, bewij fd, bezwemmen, bezwerven, bezweven, bezwieren.
Valentijn: beamen, beamenen, beapen, bebabbelen, bebaffen, bebliksemen, beblokken,
beboren, beborstelen, bebuchelen, bedansen, bedonzen, bedutten, befleeuwen,
begelukkigen, begeu'l'en, bejaën, bejuichen, beklotteren, beknikken,
bekrabbelvuisten, bekwaaieren, beloftuiten, beplonzen, beplukken, berimpelen, berunmken,
beslibberen, besnorren, bespreeuwen, bevademen.
Six van Chandelier: beassen, bebedelen, bebeitelen, bebloesemen, bedampen, begéluwen,
begeuren, begolven, behorigen, be-inkt, bejuichen.
De Brune: beaangenamen, beaanzichten, beasemen, bedeemsteren, bedeumen,
bedolen, bedutten, bej uichen, bekorstelen, bekrakélen.
Er is dus geen enkele aanleiding om met WNT 2, 1586 het door Breero gebruikte
beklachten op te vatten als een zelfstandig naamwoord, omdat een
werkwoord beklachten anders niet voorkomt. De plaats luidt: Doet my een Ridder
hier nu datelijck verschijnen, Die hare zaken derf aennemen als de synen; Met
wien ick door 't ghevecht zal thoonen naackt en klaar Dat mijn beklachten,
ach! is meer als al te waar (Bredero, 2, 315).
Als een overvloed van neologismen de conventionele rederijkerstaal ontsiert
(Mak, De Rederijkers (1944), 136), dan vraagt men zich toch af, waarom dat
zelfde verschijnsel geen afbreuk doet aan de roem van onze zeventiende-eeuwse
schrijrvers. Dat ik geen voorbeelden heb gegeven van Vondel is zuiver toeval.
Vondeliaanse neologismen zijn waarlijk geen zeldzaamheid.
31
32 J. B. DREWES
cretiseren blijkt; uit allerlei stilistische verschijnselen. De rederijKer
denkt in "dingen". Alles wordt tot "ding" gemaakt, want een ding
heeft eigenschappen en met die eigenschappen kan hij psychische verschijnselen
benoemen en aanduiden. Die "dingelijkheid" is in haar
samenhang niet verbonden tot "natuur". De natuur is voor de rederijkers
nauwelijks meer dan een decor: een losse achtergrond, waartegen
zich het leven afspeelt. Als die achtergrond vrolijk is, bloeit
of zingt, kan men daarvóór niet treuren. Dieper samenhang tussen
de natuur en het ik bestaat er niet voor de rederijker. De natuur als
spiegel van de ziel geeft ons de achttiende eeuw eerst in de litteratuur
en dus in de stilistische verschijnselen 5). Het is goed zich de afstand
tussen Kloos (- - - de zee, waarin mijn ziel zichzelf weerspiegeld
ziet) en het onovertroffen "Kleine paden sling'ren over de heide" (in
"De Nieuwe Gebood') van Henriëtte Roland Holst enerzijds en het
natuurgevoel van de rederijkers anderzijds bewust te zijn, voordat wij
ons bezig gaan houden met iets, dat zo dicht bij de natuur schijnt te
liggen als de woordfamilie schoof. De afstand tussen de beide gedichten
van Kloos en Henriëtte Roland Holst is al zó groot, dat het geen
verwondering behoeft te wekken, dat de ruimte tussen ons en de
zestiende eeuw tot nog toe niet is overbrugd. Daardoor komt het, dat
beschoven WNT 2, 1993 als een zwak werkwoord schoven van de stam
van schuiven wordt opgevat, terwijl het bij schooven WNT 14,877 als
afleiding van schoof behoort. Alle voorwerpen waardoor iets wordt
samengehouden of die dienen om iets in op te bergen voldoen aan
één van de stilistische behoeften. J30ndete (C.E. 1,370 ghebonden
jn sdroufheyts bondele ); buetele (c. E. 27,6 B enaute houdt my jnder
zoorghen buetele, om het rijm i.p.v. buidel); korf (Trudo 3183
Laeyt ons gaen banqueteren vuyter liefden korven); pack (C.E.
16,597/598 Comt alle tot my/die zyt verladen/fM et den packe van
aerbeyde/up uwen hals; 3,166 met Venus packe gheladen; 9,399 Jt:
bem verladen / plats metten packe; 13,624 packen / sacken / ende
mede draghen); tas (Trudo 1991/1992 Van haet en van nye Es hy
5) August Langen, Verbale Dynamik in der dichterischen Landschaftsschilderung
des 18. J ahrhunderts (Vorstudie zu einer S prachgeschichte des 18. J ahrhunderts),
in: Zeitschrift für deutsche Philologie, 70. Band (1949), 249-318.
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS 33
heel volqhetast; ton (Trudo 2070 Quaet hebben sy hem therte heel
vol qhetont; id. 2397 H y es hier, die ick vol duechden ghetont vont);
coffer (C.E. 16,487 Se houdense zo nauwe f ghecoffert ghekist).
De ontwikkeling in de woordbetekenissen om schoof heen en met
schoof als uitgangspunt is heel duidelijk. Eén begin ligt in een zin als:
Och als jct al verghaere teenen scooue Ouerdynckende/hoe jn voorleden
tyden Clergye tryonpheirdef (C.E. 9,334 vlgg.). Tot een schoof
vergaren, schoven kan dus betekenen: verzamelen, bijeenrapen, bijeengraaien,
waarbij vooral het element van het oneerlijke, onrechtmatige 6),
gewelddadige op de voorgrond komt. Wie meest rooft en schooft voor
syn bate, Dyen biet men eere tot een somme (Bruer Wille ken in De
Roode Roos (1899), 483/484); Rooft, schooft, Leeuwen, verdooft
(Polit. BaU. blz 198). Een soortgelijke betekenisontwikkeling vertoont
het werkwoord buiken, van buik in de betekenis van "bijenkorf". Buiken
betekent: in een korf of biebuik vangen. Een zwerm buiken =
een zwerm bijen in een korf vangen. Verder in het algemeen: iets dat
vlug is vangen. Wanneer iemand een leugen of iets ongelofelijks vertelt,
zegt men ook spottende: buik dat, of ge moet dat buiken (De Bo
i.v. buiken) 7).
Daarnaast kan schoven betekenen: tot een schoof bewerken, bewerken,
doen. In het spel Trauwe (in De Roode Roos) doet Bedrochelyck
Geest een voorstel, waarop Listich Vondeken antwoordt: Gans
longeren! neve, wildyt soe gaen schoven, Soe sal ick u croonen als die
verwaende (70/7I). Aldus ook Trudo 1772, waar ten onrechte schoenen
6) Josef Müller, Rheinisches Wörterbuch II (1931), 1027 geeft voor garben
als (verouderde) betekenis eveneens entwenden op.
7) C.E. 6,284 Maect de quittancie I pynt verstant te bussene Vander quytscheldynghe.
Mnl.W. I, 1480 gist voor de betekenis van bussen een afleiding van bus,
wat zeer wel mogelijk is, al is de vertaling van het geheel niet juist ("Potten,
geld in de bus doen", zoals Verdam wil vertalen, is hier nl. niet bedoeld. De
greffier moet de acte van de kwijtschelding opmaken). Bussen zou echter ook
een afleiding van beurs, burze kunnen zijn, met de bekende assimilatie van
-rz- > -zz- (zie De Bo onder beurs, belirzen en rs, rz), te meer, daar beurs een
van de voorwerpsnamen van het type buidel, korf, vat is (Conste der Minnen
(1564) 147 Want men can gheen tonghen in borsen sluyten. De Bo spelt weliswaar
beuzen, maar de z-klank in bussen < burzen kon Everaert niet weergeven.
Kiliaen spelt ve!(,Sen, waar De Bo veuzcn, veursen heeft).
Tijdschrift 'Voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 3
34 T. B. DREWES
staat voor schoeven. Volledigheidshalve vermeld ik ten slotte, dat schoven
bij Jan Mens nog intransifief voorkomt in de betekenis: schoven
opleveren, opleveren. "Ja, zo'n schuit met hout dat schooft goed,
daar valt een lieve duit aan te verdienen. "Als we doorpezen, dan
hebben we vanavond twee tienen binnen," zegt Hein tot een jongen
bootwerker, die naast hem zit" (De gouden reaal2 (1940), 148), een
gebruik, dat De Bo eveneens kent.
In de concretiserende omschrijvingen is het gebruik van schoof
niet ongewoon: buten den scoue f des scommers bedwanc (C.E. 3,16) ~
ghebonden binnen der dolacien scooue 8) (C.E. 32,44); hu slichaams
scoof (C.E. 32,II8) = uw lichaam, gij. V:m dit gebruik van scoof
zijn de verbindingen vul - - - - ghescoeft afgeleid, niet van het al
eerder genoemde sc oven. c.E. 2,94 vlgg: Ende hedent nuchtentfvoor
den blyden dach Hy haestelic vutter steden liep Sonder oorlof te
nemene. f In onvreden diep My therte by dien f vul druc% I ghescoejt
leilt (voor de constructie vergelijke men behalve de reeds genoemdè
voorbeelden met getont en getast ook nog vol sonden geknocht, Trudo
638; vul eeren beglent, C.E. 3,553; vul lydens gheschacht, c.E.
32,318); C.E. 11,41/42; ghescooft In allen lydene. De opmerking, door
WNT bij deze plaats gemaakt ("In een zeer vrij gebruik"), is dus
minder juist. In de rederijkersstijl zijn dergelijke constructies frequent.
Geheel onjuist acht ik de verklaring "in duigen slaan", die WNT
voor een paar plaatsen opgeeft. Het gaat over tonnen en ledige kruitvaten.
Schoven, gezegd van vaten en turf, betekent: opstapelen, evenals
het Franse gerber (afgeleid van fra. gerbe = schoof, bundel, garve)
Ie) in schoven binden, 2e) (tonnen) opstapelen betekent 9). Deze
betekenisverhouding komt eveneens voor bij bermen, dat "het graan
tassen, opeenhopen" betekent en afgeleid is van berm, tas, hoop (WNT
8) Van Es, De attributieve genitief in het Middelnederlaml,sch (z.j.)" 227:
"Ontleend aan den landbouw is de eigenaardige omschrijving in ... " (volgt deze
plaats). In het geheel van de rederijkerij is deze omschrijving echter niet op-vallend,
naar mijn mening.
9) Zie Littré, Dictionnaire de la langue française i.v. gerber en engerber,
alwaar i.v. gerber: Mettre des pièces de vin les unes sur les autres dans une
cave, dans un cellier; i.v. engerber: Entasser l'un sur l'autre, mettre en tas.
Engerber des tonneaux de vin.
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS 35
2,19(3) en bij tassen van tas (WNT 16,1012 vlgg., alwaar ook allerlei
parallellen met de betekenis van sc oven te vinden zijn).
Ik heb terloops al eens gewezen op de treffende overeenkomst tussen
winnebroot en fra. gagnepain, gelubect en fra. béjaune (TNTL 73
(1955), II2). "Lehnprägung nach französischem Muster" acht ik bij
deze woorden alleszins aannemelijk. Dat dit evenzeer geldt voor schoofl
schoven (= opstapelen) en fra. gerbelgerber (= opstapelen), zou ik
niet voetstoots durven aannemen. Parallelle ontwikkeling in verschillende,
nauw verwante talen moet toch niet onmogelijk worden geacht.
Hoe dit ook zij, Öhmanns artikel Niederländische Lehnprägung(,11
nach französischem Vorbild, N euphilologische Mitteilungen, 54
(1953), I44- I 49, bevat een belangrijke bijdrage ter verdieping van de
historische, etymologische kennis van onze taal.
De verschillende verklaringen van beschoven, een woord dat allerminst
zeldzaam is, laten duidelijk zien, dat men veelal gist naar de
betekenis. Beschoven betekent:
Ie) tot een schoof verzamelen, samenvatten, maar evenmin als schoven
in letterlijke zin gebruikt. Diu. Ref. (1574), blz. 10 Maer soo ick
Jacobus leeringhe beschooue, Tgelooue moet cracht tooghen in dat dal
beneden: Want ghelooue sonder werck es een doot ghelooue: Dus laet
v ghelooue 0 gheloouighe leden, Deur de liefde hier wercken met
neersticheden. Ik verwijs naar de reeds geciteerde plaats uit c.E. 9,334
Och als jct al verghaere teenen scooue Ouerdynckendelhoe - - . -.
Galama, Verlooren Zoone blz 1071108: sGheests Inspiratie zegt: Want
God es zoo ghenadich ende bermhertich, Dat zyn milde gratielzyn recht
es gaende te booven, Wel werdich te looven. Schriftuerlick Troost
zegt daarop: Dat mach men claer beschooven, Daer hy zelve zeght/Eist
dat hy die leeft in godloosheyt Hem zelven es af keerende van zyne
boosheyt En rechtverdicheyt doetlzoo zal hy verwerfven Dat eeuwich
leven. Beschoven betekent hier, naar het mij wil voorkomen, "oogsten,
als resultaat binnenhalen, als vaststaand aannemen, menen, denken,
begrijpen". Zo ook o.c. blz 159: Hy es ghepeelt (lees ghequeelt) va,u
de papeye! V ry vanden reye/tot inde maent van M eye I ck zwerdt by
den eyellen zal hys naer myn bescooven niet zeere belooven, Naer myn
bescooven staat zinsonderbrekend. De betekenis is weer: oogsten,
J. B. DREWES
samenvatten, samenvatting, mening. Een parallelle ontwikkeling van
betekenis vertoont het engelse woord ta gather en ten dele ook ta take.
2 e ) niet alleen mentaal, ook visueel: met de ogen omvatten, zien,
waarnemen. WNT 2,1993 geeft enige voorbelden van deze betekenis
10). Twee citaten vertaal ik echter anders. Zij komen nog ter sprake.
3e) tot een schoof bewerken, oogsten, najagen, trachten te verkrijgen,
bedoelen. In een refereyn, waarin iemand zich beklaagt over al het
goede dat hij heeft verzuimd te doen als "des weerelts pachtere", komt
de volgende passage voor:
Vyf knapen hieldic ende twe ioncwyfs:
Hooverdye / dienstwyf, om c1aer bedieden,
Ghiericheyt, gramscap, vol quaets bedryfs,
Traecheyt, gulsicheyt / waren oeck myn lieden;
Och lacen dat zy my oyt dus verrieden!
Byder vrecheyt / en was oock noyt dueght beschooft
(Leuv. Biidr. IV (19°2) 3°3). De uitgever citeert uit Oudemans
"Beschoven = in schoven binden, inzamelen, inoogsten", welke verklaring
van Oudemans door WNT niet wordt vermeld. Ik zou hier de
voorkeur geven aan de vertaling door "bedoelen, najagen", die ik aan
dr Mak dank. Zo ook Palit. Balt. blz 4: Onder 't dec:rel van b.?talinghe,
wilt my gheloaven, Hebben zy 't valek diekmael bezaeht te
raaven, M aer hemlieder besehaaven en heeft niet wel ghevalideert,
Om dat Zieriekzee niet en was gheabandanneert. Canste der Minnen
(1564) blz 82:
Tempert uwen moet/simuleert v allinde.
Noch oock quay tonghen niet haest en ghelooft.
Slacht niet hier in Procris die onbekinde/
Die deur te licht gheloouen verdooft/
Was van heuren man van tleuen berooft/
Dewelck hy ochermen onwetens dede.
Tis beter met rijpheyt alle dinck beschooft.
Te groote haeste maect dickwils onvrede.
De betekenis "iets waarnemen, op iets letten", die WNT voor deze
plaats opgeeft, acht ik hier niet aanwezig. Ik zou beschaaft willen
IQ) Ik geloof echter niet, dat bezaetsen in het citaat uit de Ge"ltsche Ref. in
obscoene zin is gebruikt, zoals WNT meent. In het gehele gedicht is geen enkele
aanleiding voor die veronderstelling.
36
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS 37
opvatten als: overwogen, zoals dr Mak mij voor deze plaats voorstelde;
een betekenis, die kan voortvloeien uit de ontwikkeling: oogsten, uitzoeken,
een keuze doen, overwegen. Moeilijker zijn de volgende
plaatsen:
Hoe verwan Hester de fortsighe macht
Van Assuerusjden coninck afgrijselickj
Hoe verwan Judith de crachtighe cracht
Van Holofernesjdoer den raedt aduijselickj
Apemen 11) by Darius den coninck wijselick
Sittende daer hy haer heeft belooft
De croone van synen hoofde prijselic
Nam syjen steldese op haer hooftj
Met slaghen heeft sy zijn aenschijn beschooftj
H y en heeft haer niet aenghesien om benydenj
Loech sy/hy loech/was sy grammelick berooft
Hy dochte/ic salse met woorden verblydenj
Dus verwinnen de vrouwen in alle tyden
(Gentsehe Ref. (1540), Meesene Int wijse). In dezelfde bundel komt
dit verhaal nog eens voor, alwaar staat: Dit bleeek by Apemen die in
persoone Van seonines hooft af nam de eroonej Die stellende op haer
hooft eleken present Metter ander handt dan zeer vehement Slaende
aen zyn wanghe ten selven stonde (Loo ten Hille Int wijse). Met
slagen beschaven is dus kennelijk hetzelfde als slaan.
Een aparte bespreking vereist de volgende moeilijk plaats uit de
Gentse Spelen (1939) blz. 90-91, waar Schriftuerlic troost zegt:
En als u cranck lichaem tot sneven dwijnght,
Zo prent in u herte vastelic dit woordt
Dat Christus ghesproken heift om ons confoort:
Dat es den wille mijns vaders beschooft.
Op dat wie den zone ziet ende in hem ghelooft,
Hebbe dat eeuwigh leven in dit vertrecken:
Ende ic zal hem ten laetsten daghe verwecken.
WNT 2,1993 vat beschaaft op als een imperatief en vertaalt het woord
hier eveneens als: iets waarnemen, op iets letten. Ik zie het anders.
Wij hebben hier weer met een typisch rederijkersstijlverschijnsel te
doen. Er zijn allerlei participia va"~werkwoor~e.I!2._ d:e Ie) het zich
rr) Apemen = Apama of Aparne.
J. B. DREWES
bevinden in een zekere toestand aanduiden (ZUS of zo gesteld, gestaan)
dan wel 2e ) het zich bevinden naar het menselijk oordeel of inzicht
(zus of zo geprezen, beseven, gheseyt, bekent, beglaast, begrepen, beschaaft).
Ges tel d: De bloemkens delicate Staen nu in velt Se er
groen ghestelt (T' Vermaeck der J evght, door Boudewiin lansen Wellens
(1616) blz 98); Nv moet ick gaen door tvelt Als een Pelger
ghestelt (Wieder, De Schriftuurlijke Liedekens (1900) blz. 2); Drijft
aen die Beesten int blacke velt, Mit bloemen unde bladeren seer lustich
ghestelt (David J orisz, uitgegeven door G. C Hoogewerff (1930)
blz lOl). Ghestaen: Dev. Pro B. 185,1; Pieter Lenaerts 7°,55.
Ge pre zen: CE. 1,643/644 Wilt ghy Maria/maken eenen hoet Van
blommekins zoet/exellent ghepresen (exellent is hier géén adjectivum
postpositum bij blommekins, maar bepaling van gesteldheid bij ghepresen);
CE. 31,160/161 Oae staeter sinte Kathelynen graf. Die plaetse
die es helich ghepresen. Bes e ven: 0, onredelic leven coruptybelic,
In my aerm allendigh mensche beseven (Gentse Spelen, blz 43. In die
Spelen trouwens passim aldus); Gheheel los van trueren Es mijn herte
beseven duer zulc bevroetzele (o.c. blz 55); En daeromme moghen ·W}
wel zegghen: 0 doodt, waer es u strale beseven ? (o.c. biz 34); Prince
wie was oyt van sulcker weerden Oft sa groot beseuen, Die - - ""
(Doesb. 112,61 vlgg). Gh e s eyt: CE. 23,248/249 Met Beraedsaemich
Advys/wilt hu pa eren Uwen biechtvader gheseyt/met ryppen raede.
Bek ent: Mnl. W. 1,786. Beg 1 0 0 s t: Desen M eyboom beglaast (=
de bedoelde meiboom), Is Christus eccelent (Van Mander, Gulden
Harpe 92; zie WNT 5,162). Beg rep e n: Sa wel gescepen, ende de;t
lichaem sa edelic begrepen, hets scoenste hondekyn, dat ick kinne
(Velth. IV,56,87, met welke plaats Mnl. W. 1,721 geen weg weet) 12).
De passage, geciteerd uit de Gentse Spelen, gaat terug op Johannes
6,40: "En dit is de wil Desgenen, Die Mij gezonden heeft, dat een
12) Edelic begrepen zou ook nog onder de eerste rubriek kunnen vallen in de
zin van: ingericht, omvattend, bevattend, een zekere vorm hebbend. De betekenissen
van begrip en (omvatten, aanvatten, ondernemen, het plan vormen; (met
de geest) omvatten, begrijpen) en beschaven lopen parallel. Verdam heeft voor
het artikel bekent gebruik gemaakt van een artikel dat M. de Vries aan deze
constructie heeft gewijd. De constructie zelf komt al in het middelnederlands (en
in het middelhoogduits) voor.
38
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS 39
iegelijk, die den Zoon aanschouwt, en in Hem gelooft, het eeuwige
leven hebbe; en ik zal hem opwekken ten uitersten dage." Men begrijpt
de aangehaalde plaatsen het beste, door de besproken woorden eenvoudig
weg te laten. De beide rubrieken zijn echter zeer duidelijk te
onderkennen. De eerste zou nog onderverdeeld kunnen worden in: het
zich bevinden in een physieke, psychische of maatschappelijke toestand.
(En die selcke is dan soe deuotich ghespyst dathy al nae prie.lters
om biechten vraecht, Jan van Styevoort, 60,22/23; deuotich qhespyst
= devoot. Laeter man of vrauwe steruen Hoe rycke ghegoet
ofte hoe scaemel ghestaet Se sullen den crych volghen / wient scaet of
baet. CE. 13,448/450. Deze constructies met een verleden deelwoord
sluiten dus geheel aan bij de voorbeelden, die in het begin van het
artikel zijn behandeld).
Dan resten nog de voorzetselbepalingen met beschoove (buuten alle
beschoove, Lawet II 871; ten waren bescoove, Lawet II 1178; met een
blyde beschooven, Lawet II, 1081; met goeden beschoove, Gentse S pelen,
blz 83 en blz 84; tot elcken beschoove, Gentse Spelen blz 44).
De betekenissen lopen parallel met die van het werkwoord beschoven.
Niet altijd valt nauwkeurig uit te maken, welke afgeleide betekenis de
aanleiding is geweest tot het opnemen in de bedoelde zin. Het gaat
veelal om de betekenis van het bijvoegelijke woord, evenals bij de
vergelijkbare bepalingen met atent (met blyder aten ten, CE. 19,72 en
29,280; met goeden atente, CE. 31,211); beschee (by goeden bescheede,
CE. 5,163; 16.492; 19,209); moed; engien; zin (met blyden
zinne, CE. 1,276; met blyden zinnen CE. 14,71), in welke bepalingen
behalve de hier genoemde allerlei andere bijvoegelijke woorden eveneens
voorkomen. Behalve de verschillende intellectuele functies en
emotionele toestanden worden allerlei wijzen van doen aldus omschreven
door bepalingen met bedrijf, bestier (zo al WNT 2,2157), bewind
(zo al WNT 2,2424), daad, keer, practijk en voere.
Ten slotte bestaat er nog het werkwoord ontschoven, dat in Mnl.W.
noch WNT voorkomt. Ook Kiliaen kent het niet. Dus u van dees toenemenden
(lees toecomenden?) druck ontschoeft (Ontrouwe Rentmeester
in De Roode Roos (1899) 680); Maer vanden toecomenden
druck wilt u ontschoven. Voldoet sconincx gebodt, sedt dit leven op
J. B. DREWES
een sye slecht (o.c. 835. Van den Daele en Van Veerdeghem geven in
het glossarium ontsch%iven, verwijderen). Emil Öhmann heeft een belangrijk
artikel geschreven over Die mittelniederländischen Verba auf
on t -, Ein Beitrag zur Geschichte der Lehnprägun.q, Neuphilologische
Mitteilungen 53 (19.12),213-224. "In Anbetracht der erwähnten ganzen
und ha15en mittelnieder1ändischen Lehnübersetzungen mit ontnach
dem Vorbild der aItfranzösischen Bildungen auf des-, iedarf
die Annahme einer Beeinflussung dieser Bildungsweise im Mittelnieder1ändischen
durch die entsprechende altfranzösische wohl als begründet
angesehen werden. Eine Ursache der Fruchtbarkeit dieser
aItererbten Bildungsweise im Mittelnieder1ändischen ist somit in al:französischen
- und latenischen - Einfluss zu suchen", luidt zijn conclusie,
waarna hij als volgt verder gaat: "Auch im Neunieder1ändischen
macht sich eine derartige Einwirkung weiterhin geitend, wie einige in
dieser Sprachperiode ent stand ene ont-Verba zeigen" . Öhmann put zijn
materiaal voornamelijk uit het Middelnederlands Woordenboek, zodat
de rederijkerstijd buiten beschouwing blij ft 13). Dat is te betreuren,
omdat juist in die tijd de taalcultuur zo bewust wordt beoefend in
andere lagen van de maatschappij dan voordien het geval was. Het
voorvoegsel ont- blijkt springlevend in de rederijkerij (ontdragen, ontdrijven,
ontdr%ipen, ontflyncken, ontfraaien, ontgoyen, onthe%gen, ontkeren,
ontleggen, ontlossen, ontmaken, ontpaijen, ontparen, ontpecken,
ontscichten, ontsl%tzen, ontspinnen, ontwelven, ontweven; om maar
enkele voorbeelden te noemen van werkwoorden, die wij thans niet
meer gebruiken). Zich van dr%k ontschoven is het tegenovergestelde
van in druk geschoofd zijn. Agamemnon die soo veel perijckels swaer
Te water te lande was - - - - - ontschooft, vermeldt WNT IO,196r
i.v. ontschuiven uit Ovid., Conste d.M. 17, maar met de verklaring, dat
het hier gaat om een zwak, thans ongebruikelijk werkwoord ontschoven
of ontschooven. De rubricering onder ontschuiven is m.i. niet juist.
Daarnaast acht ik nog wel een ander ontschoven mogelijk van schof,
I3) Het aangehaalde artikel bevat een uitwerking van twee passages uit
Öhmanns werk Die mittelhochdeutsche Lehnprägung nach altfranzösischem V orbild,
Helsinki (I95I); voor de studie van het Nederlands even belangrijk als
Werner Betz, Deutsch und Lateiniseh. Die Lehnbildungen der althochdeutschen
Benediktinerregel, Bonn (I949). Beide boeken vormen een onmisbare aanvulling
op de bestaande etymologische woordenboeken.
40
WOORDGEBRUIK VAN DE REDERIJKERS
schoof = grendel (WNT 14,761) of van schoven grendelen
(WNT 14,968; afgeleid van schof, schoof = grendel) in H eurt, hoe
sy de grendels ontschoeft (W. D. Hooft, Verl. Soon 22; door WNT
eveneens ten onrechte opgenomen onder ontschuiven). Op deze wijze
vinden de beide werkwoorden ontschoven een ongedwongen verklaring.
Ik ben aan het einde van mijn betoog gekomen. Ik heb willen aantonen,
dat een aantal-lexicologische moeilijkheden van de rederijkerstaa 1
in feite vraagstukken van syntactische en stilistische aard zijn. Daar·
naast is, naar ik hoop, duidelijk geworden, dat de historische beschouwingswijze
het karakter van een taal of litteraire periode niet voldoende
tot zijn recht laat komen. De moeilijkheden, die ik heb behandeld,
zijn, uit de taalstructuur van de tijd zelf bekeken, nauwelijks moeilijkheden
gebleken. Een soortgelijke opvatting van het primaat van de
syntaxis en de vormleer boven de lexicologie resulteert uit de ervaring,
die de leiders van de taalcursussen van het Goethe-instituut in München
bij hun onderwijs aan allerlei buitenlanders hebben opgedaan. In
D~utschunterricht für Ausländer, Zeitschrift für Unterrichtsmethodik
und sprachlichen Austattsch 14) (1955), II9 vlgg komt een overzicht
voor, geheten Zwei Jahre Deutschkurse für Ausländer van de hand van
Dl' Dora Schulz. "Hatte man anfangs das Ziel in einer möglichst
starken Förderung des \Vortschatzes gesehen und im Anfängerkurs
mindestens 2000 Wörter einprägen wollen, so stellte sich schon bald
heraus, dass das Hauptgewicht von der Wortschatzerweiterung auf
die Schaffung sicherer Grundlagen in der Syntax und der Formenlehre
verlagert werden musste. " Aldus de principiële conclusie na
twee jaar van geconcentreerde, veelzijdige arbeid met leerlingen, die
zeer hard werkten en die gedeeltelijk in het geheel geen Duits kenden
of geen enkele Europese taal.
Zo zal ook de syntactische en stilistische studie van de rederijkerstaal
de neerlandicus het snelst vertrouwd doen raken met de eigenaardigheden
van de maagd Rhetorica, wier pronkzucht veelal grillig
schijnt, maar die toch niet zo bizar en ondoorgrondelijk is, dat zij ons
ook in een vertrouwelijke omgang alleen maar voor raadsels blij ft
stellen. J. B. DREWES
14) "In Verbindung mit dem Goethe-Institut, München und dem Deutschen
Ausschuss für Sprechkunde und Sprecherziehung" uitgegeven.
41
BENY UW SOON DEN HEMEL NIET
N och de opwaartse octaaf sprong in de medodie noch de tegenstelling
nacht/dagen wettigen de conclusie dat men in de rei uit Gysbreght
zou moeten lezen: 0 Kerstnácht, met een contrastaccent op -nacht.
Dat deze mening niet juist is, werd reeds vroeger betoogd 1). Zij veronderstelt
een al te bewuste bedoeling bij de dichter. Hij zou dan reeds
aanstonds bij de inzet die tegenstelling in de zin gehad hebben, waardoor
de onbevangenheid te niet wordt gedaan. Neen, eerst ná de uitroep,
een kleine meditatie op zichzelf, richt zich de gedachte op het
contrast. Hogere toonligging laat zich zeer wel combineren met geringere
intensiteit, zulks trouwens in overeenstemming met het natuurlijk
spreken. Daartoe vergelijke men in dezelfde strofe de interval
op word (geviert en aengebeden) , waar de stem op word met een
kwart naar boven gaat, terwijl het woord voor zwaarder accent in het
geheel niet in aanmerking komt.
Aanleiding tot deze herinnering biedt mij een opmerking die Van
Haeringen maakt in zijn inhoudrijke verhandeling over Nederlands
tussen Engels en Duits (Den Haag, 1956), p. 88-&}. "In het Nederlands
- zegt de schrijver - is vrijwel dwingend de regel dat het indirecte
object aan het directe voorafgaat." Dit geldt zo zeer, "dat de
bekende regel van Vondel's Vertroostinge aan Geeraerdt V ossius,
Beny uw soon den hemel niet,
waarin van die volgorde wordt afgeweken, het verder verband nodig
heeft om begrepen te worden:
De hemel treckt, ay, laat hem los".
De vraag is nu juist, Of in de eerste van de beide aangehaalde versregels
inderdaad wordt afgeweken van de gebruikelijke volgorde. Zij
is in het verleden enige malen gesteld, en in uiteenlopende zin beantwoord.
Daarvoor zij, behalve naar de W.B.-uitgave, waar den hemel
I) BiJdrage tot het onderzoek van Vonders werken (1941) 137.
BENY UW SOON DEN HEMEL NIET 43
als datief wordt opgevat in verband met de volgende rtegel, verwezen
naar een opstel van p. Maximilianus, met een naschrift van Molkenboer,
in de Vondelkroniek V (1934) 8-14, verder naar een stuk van
deze laatste ibid. 87-89. Maximilianus herinnerde eraan, dat reeds
Den Hertog in zijn Spraakkunst de kwestie aan de orde had gesteld,
en daar de mening had uitgesproken, dat blijkens de aansluitende regel
hemel als datief moest worden begrepen, dit in afwijking van de normale
woordschikking. Zelf verdedigde hij de tegenovergestelde mening,
als niet alleen mogelijk maar ook verkieslijker. Hij argumenteerde
vanuit een andere opvatting van trecl?t, die het mogelijk maakt voor
vs. 3 de betekenis te redden "die de meest voor de hand liggende is,
zoals Den Hertog terecht opmerkt". De hemel treckt kan nl. ook betekenen:
"de hemel lokt, houdt zijn verlangen gaande". Molkenboer
toonde zich niet overtuigd door "het scherpzinnige betoog" en meende
te moeten vasthouden aan de betekenis "de hemel trekt hem naar zich
toe, verlangt hem te bezitten". Hij bracht daarbij de tweede helft van
de regel in het geding, waardoor deze opvatting reeds wordt "gesuggereerd".
Die aansporing immers gaf te kennen, "dat de vader zijn
zoon tegen de overmacht van den hemel poogt te beschermen. De
hemel trekt, en de vader houdt vast; er is een strijd gaande tussen
den hemel en den vader, wie den jongen bezitten zal". Het valt niet
te ontkennen dat de suggestie sterk is. Ofschoon de voortzetting in
r. 4 ook in de opvatting van p. Maximilanus niet geheel onmogelijk
moet heten (: "de hemel houdt zijn verlangen gaande, doe daarom
bereidwillig afstand van hem en misgun hem de vervulling van zijn
verlangen niet"), schijnt mij toch deze geleerde en kunstgevoelige
Vondelkenner hier wat ver te gaan in zijn op zich zelf genomen loffelijk
streven, de natuurlijke opvatting van vs. 3 te sauveren. Weliswaar
wist hij uit Vondels poëzie van die jaren "de drang om los te komen
uit de werkelijkheid", de "trek van de ziel naar haar oorsprong", het
"heimwee naar den hemel" met parallellen te documenteren, terwijl hij
zich niet kon herinneren een voorstelling als de door hem bestredene
bij Vondel te hebben ontmoet; maar op dit laatste punt friste Molkenboer
in het reeds genoemde naschrift zijn geheugen op aan de hand
van enkele teksten. Enige j aren later zou in H ermeneus (vgl. V. kron.
44 L. C. MICI-IELS
XI 34) !talie een latijnse vertaling van de Vertroostinge publiceren,
waarin wat ik nu maar noemen zal de "niet-natuurlijke" opvatting van
vs. 3 werd gehonoreerd:
Ne caelo invideas natum. Quem pertrahit ad se
Caelum ipsum, oh! noli iam retinere tibi.
Evenwel had reeds in diezelfde vijfde jaargang de redacteur zich
genoopt gezien te bekennen, dat de "Vondelbeoefening" - hijzelf
blijkbaar inbegrepen - een reeds acht jaar oudere studie van prof.
Cornelissen onopgemerkt aan zich had laten voorbijgaan, die haar betekenis
vooral hieraan ontleende, dat zij Vondels gedicht situeerde in
de humanistische literatuur, en wel bepaaldelijk in de zgn. consolatieliteratuur
; vgl. V. kron. V 87-89). 2) Dit artikel was verschenen in
de Meded. v. h. Ned. Hist. Instituut te Rome (1926; 149-192). Treffend
is het, Vondels "Eeuwigh gaat voor oogenblick" daar terug te
vinden in het Latijn van St. Hieronymus: "Temporalibus enitn
aeterna sunt praeponenda". Nuchtere bezinning zal hier wellicht opmerken,
dat de 17de-eeuwse dichter dit ook wel zonder het voorbeeld
van de oude kerkvader kon zeggen 2a ), maar in het algemene beeld van
de geschiedenis dezer literatuursoort blijken sterke traditietrekken aanwezig.
Ook aan Vondels gedicht voor V ossius gaf - het spreekt wel
van zelf - Cornelissen zijn aandacht, en hier concludeert Molkenboer
als volgt: "Vers 3: ,Beny uw soon den hemel niet', welks zin wij,
tegen p. Maximilianus in, verklaarden als: ,Misgun Uw zoon niet aan
den hemel', schijnt toch te moeten betekenen: ,Misgun den hemel niet
aan uw zoon', op grond van de parallelgedachten, welke Cornelissen
uit Erasmus en Grotius bijbrengt". Zo vraagt bij Erasmus een gestorven
zoon: "An mihi ex istius vitae malis exempto et in hanc
felicitatem evecto invidebis?" d.i. "zult gij mij, weggenomen uit de
rampspoeden van dat leven (waarin gij nog vertoeft), en overgebracht
in dit geluk (dat nu het mij ne is), mij (deze staat) misgunnen?"
2) Vgl. ook een Stelling bij het proefschrift van Copray over de Consolatio ad
Liviam (1940): "Hoogstwaarschijnlijk heeft Vondel de Consolatio ad Liviam gekend
en gewaardeerd; hiervan getuigen ,Vertroostinge aan Geeraerdt Vossius'
en vooral ,Klaghte over Comelia Vos' ".
2 a) Een andere parallel is trouwens vermeld W.B. III 388.
BENY UW SOON DEN HEMEL NIET 45
Duidelijker nog spreekt een tekst van Grotius: "Non est paternum,
suas delicias tanti facere aliquem, ut [] magnum et solidum bonum
filio invideat", d.i. "het is niet eens vaders, aan zijn eigen gelukstoestand
zoveel waarde te hechten, dat hij aan zijn zoon een (of: zijn)
groot en waarachtig geluk misgunt" 3). Laat het waar zijn dat de aangehaalde
teksten voor de interpretatie van Vondel geen volstrekte
bewijskracht bezitten, voor de alternatieve gedachte brengt Cornelissen
uit zijn consolatieliteratuur geen voorbeelden bij.
Overdiep maakt in zijn Zeventiende-eeuwsche Syntaxis, p. 29, onderscheid
tussen nominale datief en voorzetselbepaling. Wat de eerste
betreft constateert hij eenvoudig: "de nominale datief gaat aan den
nominalen accusatief vooraf" en hij citeert uit Baeto: "Geveinsde
vriendschap voeghe' uw' bittren haet een' slagh". Daaruit mag evenwel
niet worden afgeleid, dat de omgekeerde ordening in het geheel niet
zou voorkomen. Een voorbeeld daarvan uit Vondel lf'vert het slot van
de Inwying der Doorluchtige Schoole:
daer sienwe Pallas self
Haer heylighdom betrouwen 't hoogh gewelf,
d.i.: daar zien wij (na Apollo en de negen muzen) Pallas zelf haar
wij sheid toevertrouwen aan de hoge gewelven van de kapel". Maar
hierbij moet worden opgemerkt, dat aandachtige lezing de andere opvatting
zonder meer uitsluit. Om het anders te zeggen: de ongewone
ordening kon hier geen kwaad.
Ook al wens ik zijn argument niet bij te vallen, zo meen ik toch,
dat p. Maximilianus gelijk had met voor Beny uw soon den hemel niet
de "voor-de-hand-liggende" verklaring te handhaven. De stelling staat,
ondanks het argument. Het is niet nodig een afwijking van de normale
woordschikking aan te nemen, waarvan de bedoeling eerst uit de
samenhang, in dit geval - wat niet zonder belang is - uit hetgeen
v 0 I g t, zou blijken. Wij moeten veeleer geloven dat Vondel zich heeft
uitgedrukt op de natuurlijke wijze, ondanks wat volgt, zoals wij
o Kerstt~acht moeten accentueren op de natuurlijke wijze, ondanks de
3) "Benijdt" zou een onjuiste vertaling zijn, want benü'den doet men iets dat
men zelf wenst te bezitten.
L. C. MICHELS
daarna komende tegenstelling met dagen. Hij begint met het vermaan,
aan de jongeman zijn geluk niet te misgunnen, en gaat verder met de
vader aan te sporen hem los te laten nu de hemel hem tot zich trekt.
Er is niets onaannemelijks, of gewrongens, in de opeenvolging van
deze beide gedachten. Het daareven gebruikte "ondanks" is eigenlijk,
vanuit Vondel bezien, niet eens op zijn plaats, het resulteert alleen
uit een onzerzijds construeerbaar verband tussen de regels 3 en 4,
verband dat echter naar mijn inzien niet in Vondels bedoeling heeft
gelegen.
Eigenaardig mag het heten dat de exegese, gesteld voor de vraag
wat de woorden van vs. 3 te betekenen hebben, tot nu toe gekeken
heeft naar het vervolg, vs. 4; nauwkeuriger uitgedrukt: zij heeft zich
door dat vervolg laten waarschuwen, dat zij met de "naieve" opvatting
op een verkeerd spoor was. Zulks dan wel ten onrechte. Het kan
dienstig zijn, en ligt eigenlijk voor de hand, ook eens om te zien naar
hetgeen voorafging en zich af te vragen, welke van de besproken opvattingen
op de meest natuurlijke wijze daarbij aansluit. Het is normaal
dat een vervolg, o'fschoon geformuleerd als een autonome mededeling,
eerst op de juiste wijze kan worden begrepen in het licht van
wat onmiddellijk is voorafgegaan. Een enkele maal zou zonder dat een
dergelijke mededeling zelfs in constructionele zin moeilijkheid opleveren.
Neem de fameuze regels:
N oit kraeide haen, als hem de kam was afgebeten.
Een dogh en baste noit, maer droop, als hy 't verloor,
Met ingetrocken staert, en hangende ooren, door.
Na de inleidende regel kon de dichter zich de vrije constructie van
de daarop volgende parallel veroorloven. Of hij zonder die inleiding
een zodanige tour de force zou hebben aangedurfd, waarin noit in
relatieve zin moet worden verstaan (nI. "als hij het verloor") en in
gedachte het tegendeel van noit moet worden gesuppleerd (nI. "altijd"),
dit mag wel zeer twij felachtig heten.
I n ons geval wordt de vraag, in welke van de beide opvattingen vs. 3
van de Vertroostinge op de meest natuurlijke wijze aansluit bij hetgeen
is voorafgegaan. En op die vraag kan het antwoord, dunkt mij, nauwe-
46
BENY L'W SOON DEN HEMEL NIET ·-1-7
lijks twijfelachtig zijn. Veel natuurlijker dan een verwijzing naar het
belang dat de hemel in dit geding heeft, klinkt een vermaan aan de
vader, die treurt om het verlies van zijn zoon, aan deze zijn hemels
geluk niet te misgunnen, veel ongedwongener en meer direct betrokken
op de innerlijke gesteltenis van de toegesprokene. Reeds op dit ogenblik
de hemel als een belanghebbende factor in te schakelen, betekent
een overschakeling. Zij komt pas in het volgende vers, en vormt dan
een nieuw gezichtspunt. Deze wijze van beschouwen voert ons tot een
gelijke uitkomst.
Er zijn, naast en na die van Cornelissen, en ook daar buiten om,
nog een tweetal andere aansluitingen in overweging gegeven, de eerste
door Brom, de tweede door Daniëls O.P. In Museum 1936, 292,
opperde Brom "hoe de regel ,benij Jupijn ambroos en nectar niet', door
Hooft tweemaal Petrarca nageschreven, Vondel de bekende regel voor
Vossius kan ingegeven hebben". Onnodig aan te tekenen, dat lupijn
hier niet parallel staat aan Vondels hemel, maar aan uw soon, zodat ook
Hooft de natuurlijke volgorde heeft. De tweede verwijzing staat in
het opstel over Vondel en Horatius, door Daniëls bijgedragen voor het
Liber Amicorum Molkenboer 99-104, nadat reeds Geerts in zijn boek
over Vondel als classicus gewezen had op punten van overeenkomst
tussen Carmen In van de latijnse dichter en de Vertroostinge. Daniëls
durft de stelling opzetten, dat Vondels troostdicht "niet slechts in zijn
strofenbouw aan Horatius herinnert, maar bovendien wat den inhoud
betreft een mozaiek is van gedachten en gevoelens, aan verschillende
Carmina van den Latijnschen lierdichter ontleend". Naast de beide hier
in geding zijnde regels plaatst hij, uit C. I:
Tu frustra pius, heu, non ita creditum
Poscis Quintilium Deos.
De overeenkomst, indien al aanwezig, is van zeer verwijderde aard,
geeft in elk geval geen licht voor het besproken vraagpunt. Van Cornelissens
consolatieliteratuur maakt deze auteur weer geen melding,
hetgeen na de palinodie van zijn confrater te sterker opvalt, en ook
zoveel te nuttiger zou zijn geweest, omdat de eerstgenoemde gemeend
had uit zijn beschouwing van Vondels vers het besluit te mogen trekMICHELS,
BENY UW SOON DEN HEMEL NIET
ken, "dat de dichter desbewust een bijdrage [had] geleverd tot een in
zijn dagen zeer bekend en veel beoefend literatuurgenre". Hij, Cornelissen,
had de inspiratie evenwel niet bij Horatius gezocht, maar bij
Erasmus en Grotius. De ciceroniaanse vergelijking van het leven bij
een zeereis met aan het einde de dood als een behouden haven, die
een bekend beeld was geworden, o.m. door Seneca gebezigd in zijn
brieven en in De brevitate vitae 4), vindt men terug bij Erasmus, die
ook in een troostbrief-voorbeeld de onverbiddelijke dood tekent: "hij
spaart schoonheid noch rijkdom, leeftijd noch macht". Cornelissen
zijnerzijds trad niet in onze syntactische discussie, maar uit de door
hem aangehaalde paral1el1en laat zich zijn opvatting afleiden. Het is
niet uitgesloten dat wie vlijtig zocht erin slagen zou ook de andere gedachte
uit het hier besproken literatuurgenre te documenteren. Qui
vivra verra, maar ook dan nog, wanneer men ze tegen elkaar afweegt,
zou mijn voorkeur blijven uitgaan naar de "natuurlijke" interpretatie.
Nijmegen, juli 1956 L. C. MICHELS
4) Aangehaald worden teksten uit de door Erasmus bezorgde Seneca-bloemlezing.
48
STUIVERS MET EEN MERK
(Tso LXXIV 278)
In de opdracht aan de studenten van het seminarie te Roeselare van
zijn Dichtoefeningen (1858) schreef Gezelle het een en ander aan het
adres van "valsche muntenaars": "Vlaamsch is het aanzichte wel dat
gij op uwe munte slaat, vlaamsch luidt het opschrift, maar vlaamsch en
is het herte niet, noch vlaamsch het binnenste: 't is valsche munte die
gij slaat, en die, volgens oud gebruik, met 'nen nagel aan den toog
moet:
Slaet al wat Kwaepenninck is,
Slaat Kwaepenninck aen den disch;
Dat van Brugghe tot in Ghent,
Heer Kwaepenninck stae bekent
Als dat hij Kwaepenninck is:
Slaet Kwaepenninck aen den disch!
Dit is dus een populaire manier geweest om minderwaardige muntstukken
te "merken" 0
L. C. MICHELS
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 4
HUYDECOPER ALS LEXICOGRAAF
Balthazar Huydecoper (1695- 1778) is, behalve als classicistisch dichter
van treurspelen vooral bekend om zijn taalkundige werken, de
"Proeve van Taal- en Digtkunde, in vrymoedige aanmerkingen op
Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidi us (1730; na zijn dood
zeer vermeerderd opnieuw uitgegeven door Lelyveld en Hinlopen) en
de uitgave van Melis Stoke (1772). Als men deze werken opslaat,
ziet men dat Huydecoper beschikt over een overstelpend materiaal van
plaatsen uit zowel 16de- en 17de-eeuwse als Middelnederlandse bronnen.
In de voorrede tot de tweede uitgave van de Proeve wordt een
opsomming gegeven van de voornaamste mnl. hhss. die hij daarvoor
gebruikt heeft en die na zijn dood grotendeels in het bezit zijn gekomen
van Van Wyn, en daarna van de Maatschappij. De vondst van
Huydecopers archief door H. Ett in 1945 heeft het mogelijk gemaakt
ook een blik te slaan in de wijze waarop hij zijn bronnen gebruikte.
In zijn boekje over Huydecoper van 1947 en in de inleiding op zijn
uitgave van een aantal brieven aan Huydecoper "Verjaard Briefgeheim"
zegt Ett: "Zo treft men tussen deze archivalia eveneens geschriften
van lexicografische aard aan, welke niet meer dan een schematische
vorm vertonen". Ik ben me eens ter plaatse (d.w.z. in het
Rijksarchief te Utrecht) gaan vertuigen en heb geconstateerd dat het
met die schematische vorm nogal meevalt. De voorlopige beschrijving
vermeldt dertien nummers van lexicografische geschriften, te beginnen
met een doorschoten Kiliaan met aantekeningen,. terwijl de overige
worden aangeduid als "trefwoordenboek, woordregister, woordklapper,
klapper" of eenvoudig "lijst van vindplaatsen" of van "woorden en
uitdrukkingen" of "spreekwoorden". Intussen blijken deze verzamelingen
verschillende stadia van lexicografische arbeid te vertegenwoordigen,
van losse woordverzamelingen tot complete woordenboeken. Als
voorbeeld van Huydecopers werkwijze w:l ik eerst het hs. dat het
voorlopige nummer 159 draagt bespreken. Hij neemt een boek ter
hand, i.c. de Antwerpse Spelen van 1561, begint te lezen en noteert
HUYDECOPER ALS LEXICOGRAAF SI
alles wat Hem opvalt. Vooraf gaan enkele algemene opmerkingen over
spelling: "Spelling met gh is zeer menigvuldig en overvloedig"; spelling
met ae voor aa; ue voor uu en voor eu. Hij geeft een vrij uitvoerige
beschouwing over dan na een comparativus, waarvan hij constateert
dat het gebruik daarvan in deze spelen en in die van 1539 is
als een "staale wet, waarvan noit wordt afgeweken". Verder tekent hij
dan op naarmate hij met de lezing vordert wat hij van belang acht en
schrij ft er dan vaak naast wat hij in andere teksten heeft gevonden:
gebrogt voor gebracht, "maar elders in 't rijm gebragt" ; Boëtius 1484
heeft ook bracht en brocht naast elkaar. Hij noteert vormen met
-waart en -waarts ; ik heb geweest naast ik ben geweest; een lijst van
werkwoorden met het perfectieve ge- en anderzijds de verleden deelwoorden
zonder ge-, als comen, worden, vonden; is "gevoegd met een
naamwoord in het meervoudig getal" als "daer isser vele die"; en als
ontkenning; vormen als meestersse: "op deeze wyze werden alle vrouwelijke
benaamingen geschreven in 't Landjuweel 1561". Zijn werkelijke
aanleg voor de lexicologie blijkt hieruit dat hij ook "gewone"
woorden noteert in bijzondere functies, b.v. dragen "van kleederen" ;
dik in een verbinding als dikke schijven; waarom als substantief; god
in "in 't goede verstaen", en ook interjecties als way, ke, bei. Hij verstaat
verouderde woorden veelal goed: verfrayen "vervrolijken"; vromen
"nut zijn"; oyt, altijd; want, aangezien; ontwee, stuk, "zo ontstucken"
. Etymologische bespiegelingen, die overigens niet talrijk zijn,
leiden hem weleens op gladde wegen, zo waar hij bij muyte "kooi"
noteert: "hiervandaan muyten, muyter.en" (in de bet. ruien), maar hij
heeft ook wel juiste inzichten; bij aventuur noemt hij de opvatting van
de Tweespraack, die het afleidt van avond en uur, "fabelen" en zegt
"het komt van avenir, en is oorsprongkelyk geen duitsch" ; goede sier
leidt hij terecht af van bonne chère en engien van ingenium.
Dit hs. geeft nog slechts ongeordend materiaal. Een stap verder op
de weg der lexicografie brengt ons hs. 160, dat aan het slot gedateerd
is 4 Augustus 1738 en dat op 591 bladzijden een geheel alfabetisch geordend
woordenboek is van middelnederlandse en ten dele 16de-eeuwse
taal, waarbij de vindplaatsen volledig aangegeven en uitgeschreven zijn.
Een bronnenlijst is er niet bij; ik noteerde de volgende geciteerde
C. KRUYSKAMP
hhss.: "Lof der Vrouwen" (niet in Bouwstoffen); "Materie der
Sonden" (Bouwst. nr 883; door Verdam aangehaald naar Huydecoper
op Stoke) ; "Profectus" (Bouwst. nr. I038; als voren) ; "Handelingen
der Apostelen MS 1431" (niet in Bouwst.) ; Claes Willemsz, Der Minnen
loop (Claes W. is de afschrijver van het hs.); Ph. N uman, "Strijt
des Gemoets" (dit is een stichtelijk werkj e gedrukt te Brussel in 1590) ;
"Gemoralizeerd Kaatsspel" (Bouwst. nr 746) ; "Spiegel der Moniken"
(Rouwst. nr. 449): De Deene, "War. Fabulen der dieren MS (sic!)
1567"; "Leven van St. Franciscus" (Bouwst. nr. 458). "Stede der
Vr( ouwe ( n?»" (niet in Bouwst.). Opgenomen zijn niet alleen bijzondere,
maar ook gewone woorden als a,anvang, aarde, aes, abdiJ,
adem, en bastaardwoorden als advokaat, alt,aar amber, apostel, apotHeek.
Er zijn verwijzingen: bij afkeer wordt verwezen naar toekeer en
hij spreekt ergens van "dit werk", waaruit men misschien mag opmaken
dat hij over publicatie gedacht heeft. Ook hier blijkt hij over het algemeen
een zeer juist begrip voor de betekenis te hebben; hij omschijft
,alame als "tuig, gereedschap", hij ziet dat begrijp omtrek kan
betekenen en ellende ballingschap; dat schoe het enkelvoud is van
schoen en dat beschermege beschermster betekent. Er komt een vrij
groot aantal woorden in voor die men niet bij Verdam vindt; ik noteeJ1de
voor de letters B tot G: begancheid, behoedheid, bekerming,
bereids,amigheid, besmeking, bewarege, bewegege, beweeking, besorgsamigheid,
bezwerenes, bloncheid, boodschapping, boudigheid, bregen
(brein), diet in de verbinding vrouwelijk diet, dorric (durk, d.i. riool;
wel in Verdams Handwdb. ), dweegheid, eved,as, folern~·, gadelijcheid,
gHekaer, gemoeienis, gespeelnede, gr~·sgrauwheid, grootpriester, guffincheid
(d.i. verkwisting). Van andere woorden geeft hij andere betekenissen
dan men bij Verdam vindt, of betere bewijsplaatsen.
Geheel op dezelfde wijze is ingericht het hs. 228, dat een woordenboek
bevat op Maerlants Rijmbijbel, op het Schaecspel en de Historie
van ]ason. Dit hs. telt 461 bladzijden en is gedateerd 7 mei 1744.
Deze beide handschriften van Huydecoper zijn klaarblijkelijk netschriften.
Zijn materiaal moet hij althans ten dele eerst op losse blaadjes
verzameld hebben, zoals nog het hs. 260 getuigt: dit is een alfabetisch
geordende verzameling woorden op ongenummerde blaadjes uit
52
HUYDECOPER ALS LEX1COf'RAAF 53
Walewein, Ferguut, Floris en Blanchefleur (het volksbuek) en de
Clerc uit de lage landen. Nr. 293 is een klapperboek met ingeknipt
alfabet dat een grote verzameling woorden bevat met alleen vermelding
van deel en bladzijde; dit bleek een klapper op Vondel te zijn, zo volledig
als er nadien (o.a. Bisschop heeft er zich mee bezig gehouden)
nooit meer gemaakt is; hij vermeldt van de verschillende woorden alle
plaatsen, niet slechts voorbeelden.
Van weer andere aard is het hs. 1394, het enige dat een titel hee'ft,
nl. "Spreekwoorden". Het is zeer omvangrijk; het telt I026 Romeins
genummerde artikelen. De aanleiding tot het aanleggen van deze verzameling
is blijkbaar geweest de lectuur van Marnix' Byencorf eneren
van Tuinmans Nederduitsche Spreekwoorden anderzijds. In het
begin van het hs. gaat hij telkens uit van een zegswijze of een spreekwoord
bij Marnix en vermeldt dan wat hij bij Tuinman gevonden
heeft. In het begin geeft hij nogal wat commentaar of verklaring bij
de spreekwoorden, veroerop volstaat hij meest met het noteren, eerst
van het aangetroffen spreekwoord en dan van de verwante. Die verwantschap
beperkt zich meestal tot het hoofdwoord. B.v. in nr. CXL VI
gaat hij uit van "De vrientschap is dunne daer mense kopen moet", dat
hij bij Colijn van Rijssele gevonden heeft, en dan volgt een hele bladzijde
met spreekwoorden waarin vriend of vriendschap voorkomen, alle
met opgave van de vindplaatsen. In CXL VIII gaat het over paarden,
in CCXLI uitgaande van "een koopman in aalshuiden", over alles wat
met aal en paling te maken heeft. In CCXLV geeft hij een hele lijst
van Jannen: Jan de Pypenstelder, Jan Kurckevaer, Jan Hanggat, Jan
Alleman, Jan doet-er-niet toe, enz. enz., totaal 28 stuks. Waar hij
Tuinman aanhaalt, is dat niet zelden om met hem te polemiseren en
ook Huygens, wiens Spaansche Wijsheid hij geregeld geraadpleegd
heeft, wordt weleens bekritiseerd: waar deze sp. "el vientre ayuno non
oya a ninguno" vertaalt met "N uchteren en leegh Hoort geen Maegh
te deegh", merkt Huydecoper op "Dit is laf en zegt niets" en elders
heet het: "Om recht gebruik van deeze Sp. Wysh. te maaken, moet
men eerst zien wat het Spaansch zegt, en dan eerst hoe het de vertaler
verstondt". Een enkele maal kan hij ook niet nalaten een aangetroffen
taalvorm te kritiseren, maar dit is uitzondering. Over het al54
C. KRUYSKAMP
gemeen vergenoegt hij zich ermee de vormen te noteren en te verzamelen
zoals en waar hij ze aangetroffen heeft. En hierop berust de
waarde van deze verzameling, die geput is uit een bronnenmateriaal
van het hoogste gehalte. Immers Huydecoper heeft niet, zoals zijn
voorgangers en ook nog veel lateren, als Harrebomee, deden, zijn
spreekwoordenboek geput uit vroegere verzamelingen, maar uit litteraire
teksten waarin de spreekwoOI'den te pas gebracht zijn. Aan zijn
verzameling is een bronnenlijst toegevoegd ("Schryvers en Werken
waar uit deeze Spreekwoorden en Spreuken voornaamelyk ontleend
zijn"), die lang niet volledig is, maar die toont dat Huydecoper wist
waar hij zoeken moest: behalve boeken als de reeds genoemde Byencod
van Marnix, als Roemer Visschers Brabbeling, Spiegels Hertspiegel,
Gheschiers Proef steen, vindt men daarin een lange lijst van
kluchtspelen, die vrijwel alle bekende titels uit de 17de eeuw behelst
(W. D. Hooft, Biestkens, Krul, Is. de Vos, N oseman, Bormeester,
Gramsbergen, Boelens, Van Mildert, J. Zoet, Franssoon, Starter enz.
enz.). Niet alleen uit de 1~de eeuw, ook uit zijn eigen tijd, of wat voor
hem het jongste verleden was, heeft hij veel gebruikt dat in de lijst
niet eens vermeld is, nl. tal van toneelspelen van NV A, van Weyerman
enz. Daarnaast ook veel u:t de 16de eeuw: Colijn van Rijssele, de
Conste der Minnen, de Refreinen van 1539, de Spelen op 't werk der
Apostelen, de Boom der Schriftueren, Houwaert enz. Huydecoper had
ten aanzien van de bronnen een standpunt bereikt waaraan het WNT
in zijn eerste periode nog niet toe was, nl. het systematisch gebruik van
de oude volksliteratuur en van de rederijkers; in het Wdb. begint dit
pas met de tweede generatie, de tijd van Kluyver, Muller, Boekenoogen,
en men ziet dan in de bronnenlijst van het Wdb. dezelfde titels
verschijnen die Huydecoper in zijn lijst geeft. Had de redactie over het
materiaal van Huydecoper de beschikking gehad, de eerste delen van
het WNT zouden er anders uit gezien hebben. En voor een historisch
Spreekwoordenboek, zoals dat pas door Stoett geconcipieerd werd, bevat
H.'s verzameling een zo rijk materiaal, dat het slechts geordend
hoefde te worden om er een werk uit te putten dat ook nu nog een
goed figuur zou slaan.
In de voorrede tot zijn uitgave van Van Hoogstratens Lijst van
I-IUYDECOPER ALS LEXICOGRAAF 55
Zelfstandige Naamwoorden van 1783 schreef Kluit, dat 1:luydecoper
"gewoon (was) zijne taalkundige aanteekeningen en voorbeelden op
losse bladen, in deze en gene boeken verspreid, bij een te zamelen. Het
zoude te bejammeren zijn, indien al die arbeid veroordeeld wierd, om
in eenige donkere kist voor altijd weggesloten te blijven, totdat die
schriften eindelijk ter prooie van knagend ongedierte of verdervende
hoofdstoffen wierden; gelyk het al veel met zulke al te naau bewaarde
of bewaakt papieren gaat". Huydecopers papieren zijn niet verbrand
of door de muizen opgegeten, maar zij zijn, wat bijna zo erg is, geheel
ongebruikt blijven liggen. HaJdde iemand het initiatief genomen,
direct na zijn dood, het materiaal te ordenen en persklaar te maken,
wat slechts luttele jaren had behoeven te kosten, de Nederlandse filologie
zou honderd jaar vóór Verdam begon de beschikking hebben gekregen
over een, zeker niet volledig, maar alleszins bruikbaar handwoordenboek
voor het Middelnederlands en voor de taal van de 16de
eeuw.
In een bekend artikel in Taal en Letteren heeft Kollewijn Huydecoper
uitgemaakt voor een taalde spoot uit de pruikentijd. Deze kwalificatie
is alleen maar negatie'f en onhistorisch. Huydecoper was enerzijds
zijn tijd ver vooruit, maar anderzijds een kind van zijn tijd. De
evolutiegedachte in de taal was voor hem nog niet mogelijk; de taalveralderingen
sedert de middeleeuwen kon hij alleen zien als verbastering
en het oudste was voor hem het beste. Dat hij dit oude verdedigde,
kwam voort uit liefde voor de taal. Huydecoper was een liefhebber
in de allerbeste zin van dit woor:d. Met grote liefde, met onuitputtelijk
geduld, met veel inzicht ook heeft hij levenslang materiaal
verzameld, dat ten slotte, behalve voor zijn uitgave van Stoke, ongebruikt
is blijven liggen. Nu is zijn werk grotendeels achterhaald, maar
het verdient ten volle dat de gedachtenis eraan bewaard en in ere
blijve.
Leiden, I Oktober 1956 C. KRUYSKAMP
LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV
BRASSEN. Tot staving van een bet. "brouwen", eigenlijk van bier,
"doch ook, bij uitbreiding, in toepassing op het ondereenmengen,
-roeren en -koken van andere mengsels" citeert WNT i.v. Brassen (H)
COLIJN VAN RIJSSELE, De Spiegel der Minnen 131:
lek brasse iek brouwe, ick blase ie stoke,
Als Saturnus, tis wonder wat ic coke,
Hier in de ketel der memorien
en Den Handel der Amoureusheyt H 3b:
Twerck moet gheroct werden, zou 't gesponnen zijn,
Zal 'tbier ghebrast werden, 't moet begonnen zijn
Te brouwene, alzoo iek nu 'twerck begost hebbe.
Geen van beide aanhalingen kunnen de veronderstelde betekenis steunen.
In De Spiegel der Minnen stelle men ick brasse ick brouwe gelijk
met ick brassc en brouwe en dit brassen en brouwen vatte men op als
kokkerellen (vgl. KILIAEN: bra s sen end e b rou wen Conf~t1tdere
& miscere, commiscere aquas frugibus, coquere ceruisiam). In Den
Handel der Amoureusheyt is brassen = consumeren, verbruiken, drinken
(vg. brasser in de bet. "drinker" en "doorbrenger") ; de aanhaling
hoort dus thuis onder Brassen (I).
COMMERCAUSE. Op grond van Siecke Stadt 1197:
Hier staet mijn soon, Meer dan Eenen.
Sulek Veel, sijn broeder, is vuijt om hem te verslinnen.
Al wat hij weet mit arbeijen te winnen,
tsijn niet dan commercausen, alst compt ant noepen.
Het gaet al met hongarige beeten ter keelen binnen,
ja duert gebreek sijn kinderen crijten en roepen,
aanvaardt WNT i.v. Kommer (I), Samenst., enz., het bestaan van een
woord kommercause in de bet.: "zaak, geval, van beslagneming". Dit
woord heeft echter nooit bestaan. Voor commercause leze men commercanse.
Zo o.a. in Huis van ldelheit 733:
LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV
Hy nu wil iek weer timmeren beghinnen
daer en leyt niet an iek moet myn mansen
Ick leyt al toe met commercansen
57
en elders (rijmend op glansen en playsance). De aanhaling uit S. Stadt
hoort dus thuis onder Kommerkans. N.b. Ook de interpunctie in r.
I197 is in WNT ten onrechte foutief genoemd: alst compt ant noepen
(als het er op aankomt, af ter all) hoort wel degelijk bij tsijn niet dan
commercausen (1. c0111,mercansen).
DRALAERT. Terecht heeft Verdam (MNW i.v.) beseft, dat dit
woord in Pelgrim 41a:
Wat peynstu, sot, geloefstu desen dralaert, geloeft hem niet ... ,
Hij en doet niet, dan hi de menschen moeyt ende quelt,
niet de betekenis heeft, die K1LIAEN vermeldt: dra e Ier I dra e I a e r d.
Cunctator, cunctabundus, cessator. Toch wil hij verband leggen en wel
door draelaerd op te vatten als draelgast (droelgast, dreylgast) , tafelschuimer.
Ik meen, dat wij er niets anders in behoeven te zien dan
een afleiding van dralen = spotten, een in de 16e eeuw voor dit werkwoord
veelvuldig aangetroffen betekenis (zie t.z.t. mijn Rhet. Gloss.
i.v. Dralen, bet. B).
FIGUREUS. Dit artikel in MNW steunt op één bewijsplaats, t.w.
Hs. Yp. 28b:
Die rechte colerijn es wel gescapen ende snel ende figureus
ende hi heeft die leden wel geladen met vleesche.
Naar het schijnt is figureus hier een bijvorm van vigureus, vigoreus,
krachtig, zodat het artikel geschrapt kan worden.
FORNEEL. In de bet. "steenen of ijzeren rondbogen voor den
onderbouw van een huis, enz." citeert MNW DIER1CX Mem. 2, 107:
De kerke sal den voerseyden werc1ieden leveren de fermeele
(1. ferneele) (sic!) ghestelt met haren toebehoerten, daer sy
up welven zullen. 1).
I) Dr. F. De Tollenaere was zo vriendelijk mij inzage te verschaffen van een
aan hem gerichte brief van Prof. Dr. H. van Werveke dd. 8 april 1948, waarin
de Gentse hoogleraar de op het handschrift gecollationneerde tekst meedeelt,
luidende als volgt: "ende de kercke sal dan vors (eyden) werclieden leveren de
fermeeIe ghesteIt met haren toebehoerten daer zij up welven zullen".
J. J. MAK
Tussen haakjes voegt Verdam hieraan toe: "de vorm fermeel zal wel
de ware niet zijn, doch ook de hier gegeven verklaring is niet volkomen
zeker." Ten onrechte, geloof ik, heeft Verdam hier aan de echtheid
van fermeel getwijfeld. Het komt mij voor, dat ferneel (uit ofr.
fornel = "four; voûte, arcade") hier niet van toepassing is en d8t
formeel (uit ofr. formele = "forme, modèle") een goede zin oplevert.
KRAKEN. In DE DENE, Test. 8b:
Dat lek ... noch aldereerst zoude dit Liedeken maacken
ende zynghende craecken
en 34a:
Een liedtje voyzig kraken
wil WNT i.v. Kraken (I), sub bet. B, 4 kraken opgevat zien als "de
nek breken". Maar hoe zou iemand een liedje maken om het daarna
zingende "de nek te breken"? Of hoe moet men zich voorstellen, dat
iemand een liedje op aangename, melodieuze wijze (want dat betekent
voyzig!) "de nek breekt"? De juiste betekenis van kraken is hier
zingen, zoals in O. L. H. Minnevaer 244:
Wij fken laet ons noch een döntken craken
so mögen wij met vröchden aen tbrassen raken
en voorts in Hs. TMB, C, fol. 82V ("een deuntken craken") en Hs.
TMB, G, fol. 76 ("die voys craken") en vermoedelijk nog bij VONDEL
4,524 (aang. in WNT t.a.p., sub bet. B, 2):
Zoo leerden wy eer kraecken Davids galm
En goude noot, om 't pit van zijnen psalm.
LOKSPREUK. In een onbewaakt ogenblik heeft WNT i.v. Lokken
(I), Samenst. uit Leuv. B. 4,213:
Locspreukens, lantmeukens, die sotkens bedrieghen,
geconcludeerd tot het bestaan van een woord lokspreuk. Wat dan het
daarmee rijmende lantmeukens moet betekenen, zegt de redacteur niet.
Evenmin hoe die "lokspreukjes" en die mysterieuze "lantmeukens" de
"sotkens" (= dwaze, dartele jonge mannen) zouden moeten bedriegen.
Bedoeld zijn natuurlijk lichte of lichtzinnige meisjes als vogels
58
LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV 59
(spreeuwtjes en meeuwtjes) voorgesteld (voor de toepassir.g van
vogel namen op mensen, zie men mijn opmerking in N. Taalg. 1955,
blz. 271, waaraan nog kunnen worden toegevoegd koekoek, kok, roek
en weiten).
ONGETI]DIG. Drie van de vier betekenissen, die WNT van dit
woord onderscheidt, geven aanleiding tot kritiek. Allereerst wordt als
bet. I) "ontijdig" opgegeven, met CATS 2,589a:
Het is om niet gepoogt door ongetijdig kijven
Een kind van goeden aert geduurig aen te drijven
als bewijsplaats. Ongetijdig betekent hier echter niet " ontij dig" , maar
"onbehoorlijk, ongepast" of "onbehouwen", zoals in EVERAERT 89
(vg. ook aId. 545):
... jn vergharynghe van volcke vyntmen onghetydeghe peckers
Leenhof der Ghilden 161:
Den ongetijdigen Dries als een rouwaert
Is vinder vanden Leenen, wijt en breet
Den ongetijdigen Dries hevet teenemale
Te Leene gehouwen over langen tijen
(het verband in de laatste aanh. wijst duidelijk op de bet. "onbehoorlijk,
onbehouwen", dus niet "zedeloos", zoals Kruyskamp meent) en DE
BRUNE, Emblem. 289 (aang. in WNT sub bet. 4): "zijn tijd slecht
kiezende, niet kunnende afwachten"):
Een ongetijdigh voIek van onbeschaemde wijven.
Daarnaast stuit men nog op de bet. "bandeloos", soms naderend tot
"zedeloos" (niet "ongepast, onzedig", zoals WNT wil, sub bet. 2)
op grond van Synon. Lat.-Teut.: Ongetij digheid, obscenitas).
Zo in Proza-Sp. 96d (aang. in MNW i.v. Ongetidich, sub bet. 3):
(Alexander) wert... gheheel ongetij ch ende overdadich, also dat hi
dicwijls van sinen nacht sinen dach ende van sinen dach sinen
nacht maecte, ende hi gaf hem geheelic toe weelde,
60 J. J. MAK
M ariken van Nieumeghen 564:
Tuysschers, vechters, onghetijdige puytierLn,
Coppelersen, camercatten of sulken dieren,
Vandien vint men hier altoos planteyt.
Vermoedelijk heeft deze betekenis ook Robert Lawet door het hoofd
gespeeld in Taruwegraen 5I4:
Daer hy tzaet der goddeloosejvutte zal royen
Als een onghetydighe vruchtjgheheel puer infame
Voor niemant bequame.
ONTSTICHTEN. In een Aanm. achter dit artikel citeert MNW
Pol. Balladen I9:
Ons werc is verstrooyen, breken, ontstichten,
eyghenwijs te makene cousijns en nichten,
waann ontstichten de moderne betekenis zou hebben, dus "kwetsen,
aanstoot geven". Mogelijk heeft eyghenwij's Verdam hier op een dwaalspoor
gebracht. Men behoort zich bij het verstaan van deze plaats
namelijk te distantiëren van alle eigentijdse associaties. We hebben hier
te doen met een fel anti-reformatorisch gedicht en Lucifer himself is
aan het woord. Die bewerkt dan minder kinderlijke eigenwijsheid
alswel anarchistische opstandigheid. Bij het verstrooyen en breken
past dan geen "aanstoot geven", maar "vernielen" of "doen wankelen",
d.w.z. de eigenlijke betekenis, die Verdam bekend was uit Voc. Cap.
ons tic h ten, exterminare en KILIAEN 0 n t s tic h ten, diduere,
evertere, destruere.
PLUNT]E. In Aanm. 2 achter Plunden vraagt WNT of pluntje in
moeten pluntje steken, volgens een aantekening van GezelIe te Gheluwe
in West-Vlaanderen bekend voor "moeten onderdoen, eens ondergeven,
verliezen" identiek kan zijn met gron. plunt, "log voorwerp
of persoon". Pluntje staat in bedoelde zegswijze echter voor pleuntje
en pleuntje steken is een bijvorm van bleune steken Vg. DE BO i.v.
Bleune, enz.: "woorden die men gebruikt sprekende van iemand die
het spel moet opgeven, die een stout stuk, door eenen anderen verricht,
niet kan of durft nadoen". Naast bleune, enz. steken noemt DE BO nog
bleune maken, staan, stellen, zij·n.
LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV 6I
SCHI~NTE. Dit artikel in MNW is gebaseerd op Rose bI. 251,
r. 126 e.v.:
Dat en wilse niet. ................ .
no dor crachte no dor violente (1. violence) (sic!),
no dor wij sdoem no dor sciënce (hs.: sciente).
Het handschrift heeft sciente en er is geen aanleiding dit op te vatten
als schiente = geschiente. Waarom Verdam dan toch dit artikel construeerde?
Hij twijfelt er niet aan, of sciente is in de aanhaling een
verkeerde lezing van science. Hoe aannemelijk dit ook schijnt (t en c
worden onophoudelijk verwisseld) in het onderhavige geval is sciente
authentiek. Want wat in Rose uitvoerbaar was, t.W. het rijmwoord
violente emenderen in violen ce, lukt niet met het tweede voorbeeld van
sciente in DE CASTELEIN, Pyramus en Thisbe A v:
Den kinderlijcken tijt is achter blevenj
Dies wy begheven/der innocenten staetj
Voort aen rysendejnaer der scienten graetj
Onser imprudenten raetjverkeerende.
Aan innocenten en imprudenten valt hier niet te tornen en dus ook niet
aan de echtheid van scienten.
SLETSEN. Onder Slets (U), Afl. citeert WNT DE CASTELEIN,
Pyramus en Thisbe DI:
Thisbe slacht veel jonghe slijngherminnenJ
Diet met haer janckerkens zoet van fletsene
Terstont ghereet zijn me te gaen pletsene.
Zoals men ziet staat er op deze plaats iletsene en niet sletsene; het
citaat hoort dus thuis onder Fletsen (I): vleien, mooipraten.
SPACIE. Verdam wil als bet. 4) uit Oudvl. Lied. en Ged. 290: (n.b.
ik citeer naar het handschrift)
Hope sprac god gheifs v gracie
Wi hebben hier nu langhe spacie
Ghehadt van misseliken zaken,
besluiten tot een bet. "genoegen, vermaak". Daarvoor bestaat m.i. geen
aanleiding. Het verband wijst veeleer op de bet. "gelegenheid", die
J. J. MAK
trouwens veelvuldig wordt aangetroffen, terwijl "genoegen, vermaak"
van elders geen steun vindt.
SPEUREN - SPOREN. Deze twee werkwoorden zijn in WNT
door elkaar gehaspeld. De citaten onder Speuren, bet. A,2 en B,I en 4
uit de 16e en 17e eeuw horen thuis onder Sporen (I) in een bet. "najagen"
of "streven, trachten" waartoe ook de aanhalingen behoren uit
CORN. VAN GHISTELE i.v. Sporen (I), bet. B. Zie voorts t.Z.t. mijn
Rhet. Gloss. i.v. Sporen.
ST AERLIC. Mede door gebrek aan andere vindplaatsen gevangen
in een etymologisch apriorisme geeft MNW i.v. Staerlike, bet. 2) voor
Lev. v. Lutg. 2,3122:
Dat hi din viant met gewoude
Verijagede ende nit ne wilde
Gedogen dat hi langer hilde
Die nonne in dole, die so was
Staerlic verblindt in dat gedwas,
een bet. "stekeblind", die hier kwalijk past. De juiste betekenis 1S
"totaal, volstrekt".
STOVER. Onder de afleidingen van Stoven (I) noemt WNT ook
stover, waarvan drie betekenissen worden opgegeven. In DE CASU:LEIN,
Const. v. Rhet. 241:
Zoo helpe my dat Sottinneken daer an deen sye
Ouer dander zye, dBackerkin elck zijdts gheloouere,
Ende op de derde zyde Salijn de stoouere:
Dats een Triniteit van zotten versaemd in een,
zou stoouere "kok" moeten betekenen. Deze opvatting is waarschijnlijk
ingegeven door het beroep van de tweede "zot"; koken en bakken
liggen dicht bijeen. Andere steun vindt de opvatting niet. Ik geloof
dan ook, dat wij met de algemeen gangbare betekenis van "badhuismeester"
(zie MNW i.v.) dichter bij de waarheid zijn. Een badhuismeester
was bovendien een echte "zot" (= zondaar).
Onder bet. 2) "opstoker, aanstoker" vindt men een aanhaling uit
VISSCHER, Brabb. 38:
62
LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV
Die een gerijffelijcke Vrouw wil noemen Hoer,
... Een Verklicker Verspier, een Aenbrenger Stover ... Die, enz.
Blijkens het verband is st over hier echter gebezigd voor iemand die
een valse aanklacht doet, een valse beschuldiging uit.
TAPEREN. Ten onrechte, meen ik, ontbreekt dit werkwoord in
WNT (zie voorlopig DE JAGER, Freq. i.v.).
TEUTEREN. Als bet. 2) geeft WNT i.v. Teuteren (I) "sidderen,
angstig zijn, onzeker zijn", gesteund door vier plaatsen, alle ontleend
aan HOOFT'S Tacitus-vertaling Ik heb op die betkeenis weinig aan te
merken - ze was trouwens gegeven met het latijnse origineel, waar
men op deze plaatsen vindt trepidatio, trepidare, enz. -, maar wel
wekt het verbazing, dat die betekenis zich volgens WNT laat verklaren
uit "talmen, treuzelen, niet voortmaken, zeuren, zaniken" (bet. I).
Ik meen, dat "sidderen" zich helemaal ni et uit "treuzelen" laat verklaren.
De zaak is dan ook, dat Hoof t's teuteren een bijvorm is van
het Zuidnederlandse touteren en in WNT dáár, i.v. Touteren, sub bet.
I): "Beven, enz." thuishoort.
TIMPEL. Volgens WNT i.v. Timp, Afl. zou dit woord, uitsluitend
aangetroffen in Antw. Sp. i iiij:
Staet stille, laet stellen v timpelen,
"teen" moeten betekenen. Blijkens het verband is echter hetzelfde bedoeld
als timp, d.i. punt van een kap of muts.
TITTEL. Als bet. 4) geeft WNT i.v. Tittel (H), "kleinigheid, klein
ding". De enige bewijsplaats is DE CASTELEIN, Const v. Rhetorikfll
235:
Vveedt dat dees tittelen in allen mannie ren
Tdicht zeer verschieren, en den zin duerstralen.
Tittel is hier echter een bijvorm van titel in de bet. "zaak".
VERCNESEN. Dit artikel in MNW dient te vervallen; er heeft
geen werkwoord verenesen bestaan. In de eerste aanhaling, t.W. Boom
der Scriftueren II:
... wilt slaken de pese
Mijns drucs verknesen, of gl acht mi c1eene,
63
J. J. MAK
is verknesen bijv. naamw., in de bet. "ellendig, afschuwelijk, ondraaglijk".
In de tweede aanhaling, uit Pol. Balladen 146:
De ghewillighe van Ghendt en sullen oock niet cesseren,
Die met haer witte boordekens den vyandt verknesen
Voor Meenen ... ,
is ~'erknesen imperf. van verkn~·sen in de bet. "verjagen, verdrijven"
of "in het nauw brengen".
VERMEESTEN. Onder Meest, Af!. geeft WNT een ww. vermeesten
op grond van Gentse Sp. 2°3:
Och, boven dit es noch een confortacye
Zeer troostelic, die andere troosten vermeest.
We hebben hier echter te doen met het ww. vermeesen, een bijvorm
van vermeersen (zie MNW i.v. en DE BO i.v. Vermeerzen).
VERWEGEN. Onder Verwegen, 2e art., sub bet. II citeert MNW
Vad. Mus. 5,80 (= Gentse Ref. 25):
Dit dier es zo sterk, niet en magh hem verweghen
Dreeghementen, tormenten, of zwaerlick ghesleghen
Crucen, zieden, braden, ja soullen of steenen.
Deze plaats hoort hier niet thuis. De bet. is niet "in beweging brengen"
of "aan het wankelen brengen", maar "te zwaar vallen, hinderen,
deren" (het dier is de gelovige mens), vg. MNW i.v. Verwegen, Ie
art., bet. I, 1-3.
VRA Y. In de bet. 5) "voortreffelijk in zijne soort, uitstekend" zou
volgens Verdam (MNW i.v.) vray zijn samengevallen met tray
"schoon, mooi". Ik kan het moeilijk geloven. De onder deze betekenis
gegeven aanhalingen althans zijn, dacht ik, duidelijk in twee groepen
te verdelen, een fray- en een vray-groep. In het kader van deze kanttekeningen
wil ik dit niet nader toelichten. Met een analyse van deze
citaten zou ik trouwens nog maar half werk leveren. Ook het materiaal
onder de bett. 1-4 zou hierop nader moeten worden onderzocht. Ik heb
namelijk de indruk, dat Verdam door het gehele artikel heen de dupe
is geworden van zijn verwarring van spe 11 i n gverwisseling en b et
e ken i sverwisseling. De zaak is m.i. deze, dat vray weliswaar als
fray gespeld wordt maar nooit de betekenis van fray heeft aangenomen.
64
LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV 6~..,
Duidelijk blijkt dit bijv. in het art. V raylike. Als bet. I) geeft Verdam
"waarlijk", gesteund door Rijmb. 765:
Ri (t.w. Adam) vraylike ooc weet
quaets ende goets onderscheet
en als bet. 2) "op een voortreffelijke wijze", blijkens Limb. Serm. 20sb:
Wildi (t.w. de ziel) dor mi gestelike gepassiet ende begraven
werden, so behort u in Gode so frailic te levene, dat mi (versta:
men) ure ouder seden nit meer in U gewar en werde dan,
enz.
We hebben in de laatste aanhaling echter niet met vraylike te doen,
maar met fraylike (ten overvloede wordt het hier ook nog met f gespeld
!), want van de grondbetekenis van vray = "waar" is hier geen
spoor te vinden. Men herkent in frailic terstond de betekenis van
"schoon, goed, voortreffelijk", zoals in Rose 716:
Dese dede die here Dedut bale ren,
Diet wel ende frailijc daden,
aangehaald in MNW i.v. Frailike, waar de plaats uit Limb.Serm. dan
ook thuishoort.
ENKELE AANTEKENINGEN BIJ "HET BOSKEN" VAN VAN DER NOOT
In de voorname, "welhaast" ideale uitgave van Jan van der Noot
Het Bosken en het Theatre door W. A. P. Smit met medewerking van
Vv'o Vermeer (Amsterdam en Antwerpen 1953) lees ik bij "De Poêt,
tot den Leser" r. 30 e.v. (blz. 55):
Dus ontfanct desen boeck en op alsulcken poosé,
En tyt ouerleest hem als icken heb ghedicht:
Dwelck den tyt is die laes! de menschen ongesticht
Besteden ydelyck met groote brasseryen, enz.
ongesticht: "niet opgebouwd in het geloof". Deze betekenis heeft het
woord, dacht ik, alleen in Christelijk-godsdienstig spraakgebruik. Daar
de strekking van de opdracht eerder stoïsch-rationalistisch is, zou ik
ongesticht liever opvatten als "ongestadig, wuft", een betekenis die in
de I6e eeuw vrij algemeen was.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 5
66 J. J. MAK
Hetzelfde geldt voor ghesticht in "Venus spreect tot Cupido om
sommighe oorsaken" r. 9 (blz. 79):
Weer een seeghé, wysé ende ghestichte,
Oft een wilt dier, oft woeste Venus nichte,
waar de tegenstelling tot "wilt dier, oft woeste Venus nichte" eerder
een betekenis "standvastig" veronderstelt dan "gelovig" 1 ).
In het "Epitalamon" r. 20 e.v. (blz. S7) zegt Van der Noot van de
Brabantse vrouwen:
Want God en heeft gheen vrouwen in geen lant,
Met alderley deuchden willen verchieren,
Als hy deurghaens dees edel vroukens doet, enz.
Deurghaens wordt vertaald met "in het algemeen". Ik denk liever aan
"bij voortduring, constant, steeds". Ten eerste is de laatste betekenis
de gewone in oudere taal (de moderne wordt in WNT voor het eerst
aangetroffen bij Jan de Witt, waarom ik aan de juistheid van Verdam's
2e bet. twijfel). En voorts past die betekenis ook beter in het verband;
"over het algemeen" zou een restrictie inhouden en dus iets afdoen
aan de lof der Brabantse vrouwen, wat, geloof ik, niet overeenkomt
met 'sdichters bedoeling.
Het woord begryp in hetzelfde gedicht, r. 36, (blz. S8):
(Cupido) Wiens begryp hem niet en heeft ghefaelt
en r. 176 (blz. 61):
Soo moecht ghy my eerlycken doen versoeken
Aen myn maghen die soo discreet wel syn,
Dat sy prysen sullen v goet verc1oecken,
V goet begryp, en v voorts tellen fyn,
zou ik ook anders willen verstaan dan de uitgever (s ). In de eerste
aanhaling wordt gezegd, dat Cupido's "begryp" hem niet en heeft
"gefaelt".Wil dat zeggen, dat zijn "juist inzicht hem niet in de steek
heeft gelaten"? Maar wie zal ooit het wijze inzicht van de blinde
I) In dezelfde opdracht is vertellen (r. 20) niet bepaald "fel, boosaardig stralen",
maar "boosaardig zijn"; vertelt (blz. 88) is "boos, vijandig" en v.v. "verdriet
brengend, smartelijk".
LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV
Cupido }'rijzen? En zouden in de tweede aanhaling de "maghen", als
de minnaar aanzoek komt doen zijn "verstand" prijzen? Ik kan het
moeilijk geloven. Op beide plaatsen versta ik onder begryp "vbornemen,
bedoeling". Cupido heeft zijn doel bereikt en de "maghen" van
het gevraagde meisje prijzen het voornemen van de minnaar. Begryp
is dan in de tweede aanhaling een synoniem van vercloecken in de Zin
van "verstandige onderneming" (dus liever niet "stoutmoedigheid,
durf") en voortstellen.
In r. 369 e.v. van hetzelfde gedicht (blz. 6S):
Hier werden oock (want twas doen so de wyse)
In schotelen voort ghebracht wyt en breet,
Seer veelderley en wel ghecockte spyse,
Op de tafel soo ghestelt met eendracht,
kan het woord eendracht niet oorspronkelijk zijn. Het rijm (breet)
verlangt een woord als bescheet.
In het sonnet beginnende "Soo langhe mynen gheest dees leden sal
doen ruren" luiden rr. IO-I2 (blz. 90):
En v liefde is soo vast in myn herte gheschreuen,
Dat noch den langen tyt, noch Atropos geruchten
Niet keeren en sullen, ick en sal. .. enz.
Bij Atropos geruchten is aangetekend: "de faam van Atropos, de
Schikgodin die de levensdraad der mensen afsnijdt. Of staat hier geruchten
onder invloed van het rijm voor gerichten, zodat de zin zou
wezen "de beschikkingen van Atropos"?" - Ik zie hier geen moeilijkheid.
Atropos is - naar laat-middeleeuwse, bep. Bourgondische traditie
- de Dood (of de dood) en "geruchten des doods", "doodsgeruchten"
(waarin gerucht als "verschrikking" kan worden begrepen) lijkt
mij in het verband uitstekend te passen.
In de ode, beginnende "Onlancx na dat ick wasjjin Antwerpen ghecomen"
luiden rr. 21 e.v. (blz. IOS):
En als wy syn berooftjjdeur die doot van dit leuen
So wordt noch al ghelooftjjdat wy gedurich sweuen
In der gheleerder hant,
Dwelck gheen goudt wiet verdooftjjen sou cunnen gegeuen,
Dan alleen het verstant.
67
68 MAK, LEXICOLOGISCHE KANTTEKENINGEN IV
R. 24 ("D\,elck gheen goudt, enz.") wordt weergegeven met: "hetwelk
geen goud ooit wegneemt en geen goud ooit zou kunnen verschaffen".
Ik vraag me echter af, of wiet verdooft geen tussenzin kan zijn, zoals
wier ouer claecht in r. 32:
Ist dat v dan behaechtffvan ons salt ooc geschien
Dat wier ouer claechtffwy onder alle lien
Leuende sullen blyuen, enz.
De zin wordt dan: "hetwelk geen goud -- wie dit ook moge ontkennen
( of: wie daar ook iets van zou willen afdoen) - zou kunnen geven".
In de ode, beginnende "K'en was noyt meer verheucht" wordt in
r. 67 (blz. ro7):
Ontsterffelycken lof f Vyant der gheesten grof
dacht ik, niet "God, Gij wie eeuwig lof wordt toegebracht en die de
vijand zijt der grove geesten" toegesproken, maar Fama. In rr. 73 e.v.
van hetzelfde gedicht (blz. ro8):
Ghy die de goede croent I Ende de deuchden loent,
Wilt Gerardus naem veuren, enz.
zie ik in vel,wen niet "voeren", maar "vo(o)ren" = bevorderen, grootmaken.
In het "Vireyn" (blz. II3):
Sydy int eten ras en snel
En int loopen traech int ontcnopen,
Soo moet ghy met de voeten wel
Eten, en met den tanden loopen,
is int ontcnopen een bekende rhetoricale rijmlap. De eigenlijke betekenis
is "om het te zeggen "om zo te zeggen" (ontcnopen = mededelen).
J. J. MAK
BOEKBEOORDELINGEN
Sinte Franciscus Leven van Jacob van Maerlant, uitgegeven, ingeleid
en toegelicht door P. MAXIMILIANUS O.F.M. Cap.
(Zwolse Drukken en Herdrukken voor de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde te Leiden, Nr. 7). 2 dIn.; 584 blz. -
Zwolle 1954.
Het zijn veelal geenszins de minst belangwekkende Dietse teksten
waarvan men het aantal bewaard gebleven manuscripten op de vingers
van één hand kan aftellen of die zelfs in slechts één codex tot ons
gekomen zijn. Ze bieden de onderzoeker onmiskenbare voor- en nadelen.
Enerzijds is hij in staat zijn werk te verrichten op een overzichtelijk,
textueel wel afgebakend terrein; het ontbreken van een groot
aantal andere manuscripten stelt hem vrij van de plicht varianten te
noteren en sorteren, hun betekenis te schatten en op grond van zijn
uitkomsten een stamboom van de tekstfamilie op te stellen. Anderzijds
stelt het gemis van betrouwbaar vergelijkingsmateriaal hem voor dikwijls
onoplosbare problemen; scherpzinnigheid en intuïtie kunnen in
veel gevallen de juiste weg wijzen, maar de raadselen waarvoor een
gebrekkige overlevering ons plaatst, blijven non liquet's, tenzij strak
gehandhaafde eerbied voor de handschriftelijke traditie onverhoopt
overslaat in onbekookte fantasieën.
Desalniettemin is het begrijpelijk dat in de laatste tijd sommiger belangstelling
juist naar deze teksten uitgaat; de entourage is vaak ev{;n
merkwaardig als de inhoud, het veld van onderzoek is afzienbaar,
en bovendien wordt het hoog tijd dat verouderde, soms bijna onvindbare
edities van waardevolle middeleeuwse dichtwerken worden vervangen
door volgens de normen van de hedendaagse wetenschap bewerkte
uitgaven, welke binnen het bereik zijn van alle belangstellenden.
Zo is het een aanlokkelijker taak een heiligenleven als dat van Sinte
Franciscus opnieuw uit te geven dan bijvoorbeeld Jacob van Maerlants
Rijmbijbel, die in een vrij groot aantal codices bewaard is. Dat
BOEKBEOORDELINGEN
pater Maximilianus het Leven van Sinte Franciscus tot onderwerp
van zijn studie gekozen heeft, is echter voorwaar niet, althans niet in
de eerste plaats, toe te schrijven aan een zwichten voor de bekoring
welke een uniek handschrift op elke deskundige uitoefent. Verering
van zijn grote ordestichter Franciscus, geestdriftige bewondering van
het werk van diens levensbeschrijver Bonaventura, waardering van
het gedicht van J acob van Maerlant, ziedaar de drij fveren die pater
Maximilianus hebben gestuwd in zijn jarenlange, geduldige arbeid, de
verzameling en ordening van bouwstoffen tot een goed sluitend geheel,
waarvan het resultaat in deze uitgave voor ons ligt.
Uniek is Maerlant's heiligenleven ook, omdat het de oudste Westeuropese
volkstaaltekst van Bonaventura's Legenda maior bevat, door
een naar middeleeuwse maatstaven gemeten slechts geringe tijdruimte
gescheiden van de ontstaanstijd van het Latijnse origineel. Wat daarvan
de oorzaak kan zijn, is een der vele onbeantwoorde vragen met
betrekking tot de figuur van J acob van Maerlant en zijn heiligenleven.
Het enige wat men doen kan, is het vermoeden uitspreken dat er verband
bestaat tussen het tweede bezoek dat Bonaventura, in 127°, aan
Vlaanderen gebracht heeft en het plan van Maerlant diens Legenda
maior - waarvan de Latijnse tekst in vele exemplaren verspreid was
- in de volkstaal te bewerken; volgens pater Maximilianus' laatste
datering (blz. 381) is de vertaling tussen 1276 en 1282, waarschijnlijk
reeds in eerstgenoemd jaar, tot stand gekomen.
De grote verdienste van deze uitgave is gelegen in de zorgvuldige
verantwoording van de details. Zijn accuratesse kwam schr. goed te
stade bij de verzorging van het eerste deel dat een beschrijving en
met zorg afgedrukte transcriptie van het Leidse handschrift bevat. Het
tweede deel biedt na een Inleiding een reeks Emendaties en een uitvoerige
Commentaar, beide laatste nog gevolgd door een afzonderlijke
reeks bijbehorende Aantekeningen. De aangename hanteerbaarheid van
zulk een tweedelige uitgave, waarvan het ene deel de tekst en het
andere de annotaties behelst, wordt hier helaas enigszins verminderd,
doordat de gebruiker zich herhaaldelijk genoodzaakt ziet de Aantekèningen,
dus een commentaar bij de commentaar op te slaan.
Het Diets van Sinte Franciscus' leven stelde de lezer tot nog toe
70
BOEKBEOORDELINGEN
voor tal van moeilijkheden. De heruitgever kent zijn Middelnederlands;
hij kent ook de Legenda maior, haar beste handschriften en haar
varianten, en weet aan de hand hiervan menige tot dusver in duisternis
gehulde passage op te helderen. Er blijven uiteraard voor de lezer die
zich de moeite getroost regel voor regel kritisch te bezien, moeilijkheden
over welke de uitgever mogelijk ontgaan zijn of die voor hem
blijkbaar geen problemen zijn, maar het geheel overziende constateer ik
dat de oogst van bevredigende verklaringen, toe te schrijven aan pater
Maximilianus' speurzin, niet gering is. Eens te meer is hier bewezen
van hoeveel gewicht de Latijnse grondtekst is voor de verklaring van
omwerkingen in de volkstaal, een voor de hand liggend feit, dat evenwel
vluchtige bewerkers gemakkelijk uit het oog verliezen. Daarom had
schr. ter toelichting van de vertaaltechniek de lezer een dienst kunnen
bewijzen door enige bladzijden van de Legenda maior naast de Dietse
bewerking af te laten drukken, opdat ook de gebruiker zich zelfstandig
een oordeel zou kunnen vormen inzake de kwestie of hier nu sprake is
van een vertaling, voorzover dit gelden kan van een berijming, dan
wel van een vrije omwerking. Een groot en gesloten geheel vormend
fragment is voor dit doel meer geschikt dan een enkele regel of
woordgroep. Hoewel schr. niet de ogen sluit voor het verschil in
schoonheidswaarde tussen Bonaventura's fraaie, dichterlijke proza en
de versimpeling hiervan terwille van versificatie en rijm in Maerlant's
bewerking, oordeelt hij over het esthetisch gehalte hiervan gunstiger
dan de meeste andere auteurs die in brede kader de middeleeuwse
letterkunde beschrijvend gedwongen waren zich een mening in dezen te
vormen. Moge schr. ons ten aanzien van sommige details overtuigen,
het dichtwerk als geheel getuigt toch niet van de taalbeheersing die bijvoorbeeld
een toch ook op een Latijnse tekst teruggaand heiligenleven
als dat van S. Lutgart kenmerkt. Het zou weinig moeite kosten tegenover
de geslaagde passages even zovele andere te plaatsen waarvan de
zegging onbeholpen is.
In de Inleiding van het tweede deel vat schr. beknopt de resultaten
van eigen en anderer voorstudiën, onder het aanbrengen van correcties
en aanvullingen, samen. Er komen in dit gedeelte bladzijden voor waar
schr. de behoedzaamheid die hem anders zo siert, laat varen. Dit geldt
71
72 BOEKBEOORDELINGEN
o.a. van zijn stelling dat Maerlant beïnvloed geweest zou zijn door het
Joachimisme. Deze stelling steunt op de smalle basis van enige passages
in het leven van S. FranC'Ïscus welke ook een andere interpretatie toelaten,
maar vindt stellig niet haar bevestiging in de geest van het gehele
werk. Wilde deze mening kans op erkenning verdienen, dan zou ze ook
uit Maerlant's ander werk van later tijd bewezen dienen te worden,
en hiervoor geldt hetzelfde bezwaar. Het uitspreken van een eschatologische
verwachting behoeft op zich zelf geen aanwijzing te zijn van
Joachimisme; kritiek op de onwaardige dragers van het geestelijk ambt
is een algemeen middeleeuws verschijnsel. Het staat trouwens vast, daï
de leringen van de abt van Fiore in de dertiende eeuw nog geen wortel
hadden geschoten in de Nederlanden, en mocht er al iets bespeurbaar
zijn van wat naar Joachimisme zweemt, dan is Maerlant in zijn
heiligenleven in even geringe mate daardoor beïnvloed als zijn voorbeeld,
Bonaventura. Kritiekloos, zonder Van Mierlo's bestrijding in
zijn beschouwingen te vermelden en te betrekken, aanvaardt hij de
hypothese van de Vlaamse pastoor N oterdaeme, dat Maerlant de plaatsnaam
Maerlant in het Vrije van Brugge is, en dat de Coster niet de
benaming van een ambt, maar de familienaam van de dichter zou zijn.
Wanneer schr., op blz. 348 handelend over de handschriften van het
Leven van Franciscus in proza, spreekt over "al deze vertalingen", is
het gevaar niet denkbeeldig dat de argeloze lezer gaat denken dat elk
manuscript een afzonderlijke overzetting vertegenwoordigt. Voorts
vraag ik mij af of de logisch overbodige stoplappen (blz. 395) inderdaad
door Maerlant aangebracht zijn om in het verhaal een toon van
"volkse gemoedelijkheid" te laten klinken. Het komt mij voor dat ze hier
dezelfde functie hebben als de vulsels in Maerlant's didaktische dichtwerken
die eer voor rijke burgers en edellieden bestemd waren dan
voor Tertiarissen. Moet het woord "leermeester" (blz. 383), klaarblijkelijk
overgenomen uit schr's artikel in T.T.L. 24 (1936), blz. 41
(ontleend aan een mededeling van Clignett in de Voorrede op diens uitgave
van de Spieghel Historiael), niet gelezen worden als "lesemeyster"?
Zo althans wordt "brueder Aernt" genoemd in de proloog
voor Broeder Thomas' Traktaat over natuurkennis; zie De Vooys in
Ts. 37 (1918), blz. 272. Wie pater Maximilianus op dezelfde bladzijde
BOEKBEOORDELINGEN 73
met de "lesemeyster" uit Brugge bedoelt, is uit de context niet op te
maken. De constatering dat er een verbindingsschakel tussen Utrecht
en Vlaanderen bestond, wordt, zo kan ik aan het betoog van schr.
toevoegen, gestaafd door het feit dat in enkele handschriften van Der
Natueren Bloeme het proza-traktaat van Broeder Thomas is opgenomen;
men kan dit op rekening stellen van de overeenkomst van behandelde
stof, maar met evenveel recht, gezien Maerlant's connecties
met de Utrechtse Minderbroeders, samenhang tussen het een en het
ander aannemen.
Op- en aanmerkingen van deze aard maakt alleen een recensent die
het de moeite waard acht zich te verdiepen in de geboden stof. De
beschouwingen van pater Maximilianus, nu eens nieuwe perspectieven
openend, dan weer tot tegenspraak prikkelend, zijn de moeite van aandachtige
kennisneming ten volle waard. De hoofdverdienste die hem
toekomt, is dat hij van een belangrijk heiligenleven een consciëntieus
bewerkte en goed gecommentarieerde uitgave heeft bezorgd, een
standaardeditie waarop enige komende generaties kunnen teren.
KURT RUH, Bonavenlura deutsch. Ein Beitrag zur deutschen
Franziskanermystik und -scholastik. (Bibliotheca Germanica 7)
- 384 S. Francke Verlag. Bern 1956.
Uitgeverspanegyriek op papieromslagen neemt de kritische lezer eer
in tegen de lectuur van het aangeprezen boek dan dat zij hem ertoe
aanzet met bewondering-op-voorhand van de inhoud kennis te nemen.
Op de woorden van lof waarmee de uitgever Kurt Ruh's Bonaventura
deutsch bij de lezer inleidt - "das Buch rückt Bonaventura zum erstenmal
ins klare Licht der deutschen Bildungsgeschichte" - valt echter
niets af te dingen. Het vervolg van deze recensie moge dat bewijzen.
Het boek van Ruh is mutatis mutandis te beschouwen als een vervolg
op de hierboven besproken tekstuitgave, bezorgd door pater Maximilianus.
Staat bij laatstgenoemde een dertiende-eeuws, in het Diets berijmd
Franciscusleven van Bonaventura in het middelpunt van de aandacht.
Ruh richt zijn blik op de veertiende- en vijftiende-eeuwse, Duitse en
Nederlandse prozavertalingen van Bonaventura-teksten, niet alleen van
de Legenda maior maar ook van ascetisch-mystieke en theologische
74 BOEKBEOORDELINGEN
geschriften. Het heeft er alle schijn van dat beiden een afspraak voor
een werkverdeling hebben gemaakt; pater Maximilianus bepaalt zich
in de Inleiding van zijn boek louter tot een opsomming van de hem
bekende Dietse prozamanuscripten van de Legenda maior; Ruh die
blijkens de voorrede van zijn werk contact met hem heeft gehad, behandelt
het berijmde leven slechts vluchtig en geeft de volle maat van
zijn werkkracht aan de bestudering van de Bonaventura-literatuur
lil proza.
Vóór Ruh tot de publikatie van deze "Habilitationsschrift" overging,
had hij de wetenschap reeds aan zich verplicht door een lange reeks
van studiën op het gebied van de middeleeuwse geestelijke letterkunde.
N a de uitgave van zijn eersteling Das Passionstraktat des H einrich
von St. Gallen (Diss. Zürich 1940) heeft hij geleidelijk zijn horizon
verbreed door het gehele veld van studie dat zich uitstrekt van de
Schelde tot de Weichsel en van de Alpen tot de Noordzee, in zijn
onderzoek te betrekken. Meer en meer werd hij zich ervan bewust welk
een grote betekenis aan Bonaventura, naast Augustinus en Bernardus,
als vormer van de Duitse en Nederlandse geest in de middeleeuwen
toekomt, zodat het plan bij hem rijpte het ascetisch-mystieke, godgeleerde
en hagiografische oeuvre van de doctor seraphicus in zijn mhd.,
mnd. en mnl. verschijningsvormen na te speuren. Het resultaat van
zijn breed opgezette studie heeft hij thans neergelegd in een lijvige,
met voorbeeldige zorg bewerkte monografie.
Het behoeft geen betoog dat het belang van oorspronkelijk werk
uitgaat boven dat van vertalingen. In Zwitserland en Duitsland heeft
men, meer nog dan ten onzent, de stelselmatige bestudering hiervan
achtergesteld bij het onderzoek van de individuele scheppingen. Maar
evenzeer spreekt het vanzelf dat het doorvorsen van deze letterkundeuit-
de-tweede-hand een belangrijke bijdrage levert tot onze kennis van
de middeleeuwse geest. Ruh toont een klaar besef te hebben van èe
waarde van deze literatuursoort; de "nationale Aneignung" hiervan -
onvertaalbare karakterisering, afkomstig van Konrad Burdach - in
casu van de literaire nalatenschap van een kerkleraar als Bonaventura,
heeft diep ingewerkt op de verwoording in de volkstalen van ascetischmystieke
ervaringen en van theologische begrippen.
BOEKBEOORDELINGEN 75
Het eerste deel, de Inleiding, brengt in zes hoofdstukken een algemene
beschouwing over de kerkvaders en scholastici in de Duitse theologie,
de Duitse mystiek en scholastiek van de Minderbroeders in het
algemeen en Bonaventura in het bijzonder, en h;nslotte over het ontstaan
van de scholastieke terminologie in de landstaten. Het tweede
deel, de kern van het boek, biedt een beschrijving van de vele, door
schr. op zijn speurtochten gevonden mhd., mnd. en mnl. handschriften
die (pseudo-) Bonaventurateksten behelzen. Het derde deel bevat een
zorgvuldig bewerkte uitgave van een drietal tot nog toe niet gepubliceerde
geschriften, gevolgd door een glossarium. Een volledig register
aan het slot maakt het bock ook als naslagwerk bruikbaar.
Mogelijk dat de titel B onaventura deutsch, gegeven aan een werk dat,
naar ik reeds deed uitkomen, ook de Nederlanden bestrijkt, bij sommigen
de vraag doet opkomen of schr. het slachoffer geworden is van
een bekend misverstand. Ten onrechte evenwel. Op S. 92 beroep hij
zich op de etymologische betekenis van "dietsch" en "Dietschlant" en op
de vage grens tussen het (oost-) mnl. enerzijds en het mnd. en
ripuarisch anderzijds; hij zet uiteen dat hij, als Zwitser staande buiten
het spel van nationale gevoeligheden, zich meent te mogen veroorloven
terwille van een bondige titel zijn toevlucht te nemen tot een terminologische
vereenvoudiging. Toch vraag ik mij af of zulk een opschrift
bij oppervlakkige lezers die alleen de inhoudsopgave en het voorbericht
lezen - en zulken zijn er! - niet een hardnekkige misvatting doet
voortbestaan. Het ware beter geweest de kernachtigheid op te offeren
aan een juiste formulering van de feitelijke toestand. Deze aanmerking
doet overigens weinig of niets af aan onze waardering van de moeite
die een Zwitser zich getroost heeft zich de kennis van het Diets
eigen te maken; de transcriptie van het Middelnederlands is doorgaans
betrouwbaar. Wanneer hij op S. 172 een mnl. uittreksel uit een Keuls
handschrift met een vertaling van Ubertinus de Casale's Arbor vitae
crucifixae Iesu als "deutsch" bestempelt, is dit als een lapsus calami
te beschouwen.
Uitgevers van geestelijke prozateksten, tot dusverre voorwaar geen
zeldzaamheid, beogen veelal Of een filologisch Of een literair- en cultuurhistorisch
doel. Een bepaald, aan plaats en tijd gebonden geschrift
BOEKBEOORDELINGEN
dient dan als basis voor een beschrijving van de overgeleverde taal
- het zijn vooral Zweden die zich hierop toeleggen - of als uitgangspunt
voor een schildering van de geestelijke achtergrond. Dr. Ruh, met
zijn hierboven geschetste doel vast voor ogen, bewerkt een in tijd en
ruimte verder strekkend terrein: de laat-middeleeuwse Bonaventurateksten
van het N.W.-Europese continent. Doordat hij telkens een
beschrijving geeft van het gehele manuscript waarin een Bonaventuratekst
voorkomt, ook de andere daarin voorkomende traktaten vermeldt,
ze determineert en andere hss. hiervan opsomt, is zijn werk een arsenaal
voor ieder die zich met de geestelijke letterkunde van de late
middeleeuwen bezig houdt.
Wie handschriften in bibliotheken raadpleegt, weet dat in goedgeadministreerde
boekerijen zorgvuldig aantekening wordt gehouden
van naam en wetenschappelijk oogmerk van de gebruiker. Zonder enige
twijfel heeft Ruh op zijn reizen zo tal van voorgangers bij name leren
kennen. De vraag rijst of zulk een gang van onderzoek geen nodeloze
doublures in de hand werkt. Er is inderdaad een dringende behoefte
aan een centrale catalogus van mnl., mhd. en mnd. teksten, ingericht
naar het voorbeeld van Lieftinek's beschrijving van de verzameling der
Maatschappij van Nederlandse letterkunde, bij voorkeur met opgave
van niet al te beknopte incipit's en explicit's, ter vergemakkelijking
van de determinering. De Bibliotheca Neerlandica Manuscripta te Leiden,
hoe voortreffelijk ook in haar soort, biedt door haar onvolledigheid
niet altijd uitkomst. Het rijke materiaal van "Das Handschriftenarchiv
des Instituts für deutsche Sprache und Literatur bei der Deutschen
Akademie der Wissenschaften zu Berlin", waarin ook beschrijvingen
van mnl. codices zijn opgenomen, is, door de vernietiging van
het kaartsysteem gedurende de laatste oorlog, helaas onbruikbaar. Vele
gedrukte handschriftenbeschrijvingen beantwoorden niet aan de te
stellen eisen. Dit alles noodzaakt onderzoekers van het slag van
Dr. Ruh lange en kostbare reizen te maken, een omvangrijke briefwisseling
te voeren en foto's te laten maken. Was het hem mogelijk
geweest een centrale catalogus te consulteren, dan had dit een aanmerkelijke
besparing van tijd, energie en geld betekend en had hij
zich kunnen beperken tot directe raadpleging in die gevallen waar-
76
BOEKBEOORDELINGEN 77
voor verifiërend of aanvullend onderzoek noodzakelijk bleek. Het zou
echter al te pathetisch klinken hier te spreken van het tragisch lot van
de moderne handschriftenonderzoeker. Elke nasporing in loco werpt
haar vruchten af; elk persoonlijk contact met een manuscript leidt tot
nieuwe vondsten en levert soms onvermoede winst op. Zo is ook schr's
arbeid niet vruchteloos geweest en heeft hij gegevens voor de dag
gehaald welke aan het speurend oog van anderen waren ontgaan.
Ten aanzien van de Nederlanden staat nu wel vast dat Bonaventura,
tezamen met Augustinus en Bernardus, het geestelijk leven van onze
voorouders in de middeleeuwen sterk heeft beïnvloed. Dank zij het
hier bijeengebrachte materiaal zijn we met betrekking tot de doctor
seraphicus beter ingelicht dan over "Sint Augustinus in het Middelnederlandsch"
(door W. de Vreese in Miscellanea Augustiniana 1930)
en over "De heilige Bernardus in de middelnederlandse letterkunde"
(door J. van Mierlo in Ons Geestelijk Erf 1953). Is het in vergelijking
met de overlevering in het Duits naar verhouding grote aantal Dietse
teksten een aanwijzing dat de geest van Bonaventura dieper is doorgedrongen
in Nederland dan in Overlant? Schrijver verzuimt een antwoord
te geven op deze vraag; hij had wellicht in deze samenhang
meer aandacht kunnen besteden aan de Observantiebeweging dan hij
(S. 70) gedaan heeft. Het lijstje op S. 297 spreekt, dunkt mij, voor
zichzelf. Opmerkelijk is bijvoorbeeld dat de "Vitis mystica" alleen in
het Nederlands is vertaald.
Schr. laat het niet bij een grondige beschrijving van de manuscripten.
Hij bespreekt, waar dat pas geeft, ook de vertaaltechniek en behandelt
de vorming van de "scholastieke vaktaal" in het Nederlands,
voorzover zij de inwerking van Bonaventura onderging; deze aan
Axters ontleende term ware misschien beter te vervangen door "taal
van mystiek en theologie". Van niet alle nieuwvormingen waarvan
Ruh constateert dat ze in het Duits geen burgerrecht verkregen hebben,
geldt hetzelfde met betrekking tot het Nederlands, bijvoorbeeld "inblazing"
als weergave van "inspiratio" (S. 81). Het glossarium op
S. 363-372 verhoogt de waarde van dit onderdeel van zijn werk.
Op S. 52 vraagt schr. wie broeder "Heinrich von Cleven (Cleve ?)",
"eyn barfuz vnd eyn lesemeistir", is; het kan zijn nut hebben erop
BOEKBEOORDELINGEN
te wijzen dat in het zgn. hs. v. 1348 (= Amsterdam, V.B. I G 41)
BI. 267d-27od voorkomt "broeder heinrijcs van cleuen sermoen", van
wie evenmin iets bekend is. Het verdient nader onderzoek of hier
slechts sprake is van een toevallige naams overeenkomst.
Hoe goed Dr. Ruh thuis is in de mnl. geestelijke letterkunde, blijkt
ook hieruit dat hij ongeveer gelijktijdig met Deschamps maar onafhankelijk
van deze tot de conclusie was gekomen dat V ranke Callaert
wel de vertaler van de negende meditatio van Anselmus geweest is,
maar niet van de "Stimulus amoris", het "Lignum vitae" en dus ook
niet de vervaardiger van de zgn. bijbel van 1360. Een soortgelijke vergissing
signaleert hij wanneer Boeren in Ts. 71 (1953), blz. 279 vlgg.
het eerste deel van het twaalfde Limburgse Sermoen, afgaande op
het Schriftthema, een volledige en vrij getrouwe vertaling van een
(pseudo-) bonaventuriaanse preek noemt; Ruh kan, op grond van
tekstvergelijkende studies, noch in dit sermoen noch in het geheel der
Limburgse Sermoenen bonaventuriaanse elementen ontdekken.
Na het voorafgaande is het wel duidelijk dat wie voortaan de mnl.,
mhd. en mnd. geestelijke letterkunde nader wil onderzoeken, ernstig
rekening zal moeten houden met de uitkomsten van Ruh's studiën.
Boeken als het hier besprokene dringen niet door in de openbaarheid,
zij brengen de pennen en tongen niet in beweging. B onaventura
deutsch verdient echter binnen de kring van germanisten en neerlandici
stellig volle aandacht. In de schrijver van dit boek dient zich
een filologisch en literair geschoold kenner van taal en letterkunde
der middeleeuwen aan, wiens verdere ontwikkeling wij met belangstelling
zullen volgen. C. C. DE BRUIN
Keur uit het ongebundelde werk van W. G. C. Byvanck. Ingeleid
en met aantekeningen voorzien door J. J. OVERSTEEGEN
(Zwolse Drukken en Herdrukken nr. 16). Zwolle, W. E. J.
Tjeenk Willink, 1956.
Met bijzonder veel genoegen kondigen wij deze bloemlezing aan uit
het verspreide werk van Byvanck. Hij behoort, zegt de inleider, als
"ingeklemd tussen enerzijds de generatie Multatuli-Huet-Pierson en
anderzijds de Tachtigers" tot een "lost generation". Al wordt deze term
78
BOEKBEOORDELINGEN 79
hier misschien wat vrij gebruikt, een min of meer verloren figuur kan
men Byvanck wel noemen. Hij heeft vrij veel geschreven, maar zeer
bekend is hij nooit geworden en zijn boeken waren allerminst bestsellers;
ze werden ten dele door exploitanten van restant-oplagen gedebiteerd,
zoals zijn "Poëzie en Leven in de I9de Eeuw", oorspronkelijk
in Haarlem verschenen, maar volgens mijn exemplaar "verkrijgbaar
bij H. A. J. Koezijnse" in Utrecht. Toen ik jaren geleden dit boek
in handen kreeg, was het weinig minder dan een openbaring -voor
mij; Byvanck, die veertig jaar was toen hij dit publiceerde, toont zich
hier een litterair essayist van de eerste rang en gedurende bijna
veertig jaar is hij op die hoogte gebleven. Zijn blik kenmerkt zich
zowel door breedte als door diepte en het is zeker niet ten onrechte
als de inleider de lectuur van Byvanck "een avontuur in de ruimte"
noemt. Hij behandelt al zijn onderwerpen op Europees niveau en met
het inzicht van de historicus die werkelijk ziet in het verleden. Een van
zijn meest kenschetsende uitlatingen vindt men op pag. 174 van deze
bloemlezing: "daarom is het me niet te doen, - om wat afval van
gedachten. Ik wil de levende aanraking van die geesten kennen in de
dagen dat ze met elkander omgingen". Dat ervaart men in al zijn boeken:
hij tekent zijn figuren niet, hij beeldt ze niet af in een plat vlak,
maar hij zet ze in de ruimte van hun wereld en hun tijd, hij tracht ze
te begrijpen in hun werking op en in de wisselwerking met de personen
en de ideeën waarmee zij leven. Hij heeft ten volle wat daarvoor in
de eerste plaats nodig is: een supreme beheersing van de stof. Hij
heeft alles over zijn onderwerp gelezen, maar hij weet wat het waard
is. Met welk een ironie spreekt hij over die Duitsers die dikke boeken
schrijven over HamIet, zonder het stuk werkelijk gelezen te hebben,
d.w.z. gelezen in perspectief, ziende in de bouwen de groei van het
werk. Hoe weet hij uit enkele briefjes en spaarzame dagboekaantekeningen
de ijdele regentenfiguur van Meerman op te roepen. Wij spreken
de hoop uit dat velen in deze bloemlezing aanleiding mogen vinden
met het werk van Byvanck kennis te maken en hem ook in zijn boeken
weder te ontdekken als een van die figuren waaraan onze I9de eeuw
rijker blijkt te zijn dan de met '80 opgevoede generatie meent te weten.
December 1956 C. KRUYSKAMP
INGEKOMEN BOEKEN
DEYSSEL, LODEWI]K VAN -, Het Leven van Frank Roselaar. Naar het hs. uitgeg.,
ingeleid en van aant. voorzien door HARRY G. M. PRICK (Zwolse Drukken
en Herdr. Nr. 17). W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle, 1956. 8°. 392 blz.
Prijs ing. f 9,-.
HARDUWI]N, JUSTUS DE -, "De weerliicke liefden tot Roose-mond" - 1613 -.
Ingeleid en met aant. voorzien door Dr. O. DAMBRE (Zwolse Drukken en
Herdr. Nr. 21). W. E. I. Tjeenk Willink, Zwolle, 1956. 8°. 184 blz. met twee
facsimiles. Prijs ing. f 4,60.
POLAK, H. J., Tweeërlei letterkundige kritiek. Potgieter en Huet. Ingeleid en
van aant. voorzien door GERARD KNUVELDER (Zwolse Drukken en Herdr.
Nr. 19). W. E. I. Tjeenk Willink, Zwolle, 1956. 8°. 213 blz. Prijs ing. f 5,15.
SMIT, Dr. W. A. P., Van Pascha tot Noah. Een verkenning van Vondels
drama's naar continuiteit en ontwikkeling in hun grondmotief en structuur.
Deel I. Het Pascha - Leeuwendalers (Zwolse reeks van taal- en letterk.
studies Nr. SA). W. E. I. Tjeenk Willink, Zwolle, 1956. 8°. 519 blz. Prijs
ing. f 12,50; geb. f 15.-
SPIEGEL, HENDRIK LAURENSZ., Lieden op 't Vader Ons. Uitgeg., ingeleid en
toegelicht door Dr. GILBERT DEGROOTE. Met een bijlage over de herkomst van
het hs. door Prof. Mr. H. DE LA FONTAlNE VERWEY (Zwolse Drukken en
Herdr. Nr. 20). W. E. I. Tjeenk Willink, Zwolle, 1956. 8°. 149 blz. (48 blz.
facsimile). Prijs ing. f 3,60.
Spiegel der Zaligheid van Elkerlijk, Den -. Ingeleid, uitgeg. en verklaard door
Dr. G. Jo STEENBERGEN (Klassieken uit de Neder!. Letterk. Nr. 9). W. E.
I. Tjeenk Willink, Zwolle, 1956. 8°. 66 blz. Prijs ing. f 1,65.
Frysk Wurdboek. Foarste diel: Frysk-Nederlansk. Utjefte fan de Fryske Akaderny.
A. I. Osinga N.V., Bolswert, 1956. 8°. 599 blz. Prijs geb. f 17,50.
MAK, J. ]., Uyt Ionsten versaemt. Retoricale Studiën 1946-1956 (Zwolse Reeks
van Taal- en Letterkundige Studies Nr. 6). W. E. I. Tjeenk Willink, Zwolle,
1957. 8°. 256 blz. Prijs ing. f 6,80.
DUNLAP, A. R., Dutch and Swedish Place-names in Delaware. Univ. of Delaware
Press, Newark, 1956. 8°. 66 blz. Prijs $ I ing., $ 2 geb.
VIEU-KUIK, Dr. H. J., Het gebruik 'Van Franse Woorden bij Wolff en Deken.
Deel II. Woorden die den mens tekenen in zijn godsdienstige, intellectuele
en aesthetische ontplooiing. G. W. v. d. Wiel & Co., Arnhem, z. j. (1957).
8°. 271 blz. Prijs ing. f 12.-
De Redactie heeft voor het citeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandse philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandse Taal
Mnl W - Middelnederlands Woordenboek
Med NA, Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
Med VA - Verslagen en Mededelingen Kon. Vlaamse Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NT 9 - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
OTt - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvense Bijdragen.
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
Neoph - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De medewerkers ontvangen kosteloos 25 overdrukken van hun
artikel. Extra-overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever.
Het eenvoudigst geschiedt dit door het gewenste aantal op de drukproef
te vermelden.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanne2r, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereiste porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeling, moeten worden gezonden
aan de secretaris der Redactie, Dr. C. KRUYSKAMP, Rapenburg
49 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts één
kant van het papier) overgetikt en persldaar in te zenden.
E. J. B RIL L LEI DEN
THE POEMS
OF
DESIDERIUS ERASMUS
INTRODUCED AND EDITED
BY
DR. c. REE DIJK
1956. (xii, 423 p.) cloth Gld. 36.-
The present book offers a complete text of Erasmus' Carmina. In
an extensive introduction the Poems are evaluated, apart from their
literary qualities, as documents marking the successive phases of the
intellectual and spiritual development of the great humanist and of the
re lat i ons he entertained with his contemporaries. With this aim in
view4 Dr. Reedijk has printed the Carmina in chronological order,
although such arrangement is contrary to Erasmus' desire as expressed
in his letter to von Botzheim that, according to their character, his
poems should be distributed over rus Opera Omnia. The great
editions of Basle and Leiden, however, have sufficiently illustrated
the unsatisfactory results to be derived from compliance with these
dispositions. This fact constituted an additional reason for the editor's
decision. In his methods, he has tried to followas far as possible the
system adopted in P.S. AUen's Opus Epistolarum, by providing each
poem - or, when several poems dearly belong together, each group
of them - with a short introductory notice. In most cases biographical
notes have been added.
The text is provided with an apparatus criticus and foUowed by a
survey of editions and ms. sources containing poetry by Erasmus.
N ext to this, six appendices are included i.a.: a number of passages
in verse occurring in Erasmus' prose work which it would have been
difficult to incorporate among the Carmina proper, as weU as some
poems which have, with varying degrees of probability, been ascribed
to Erasmus. .
The work ends with an index and numerous bibliographical data.
MEDE VERKRIJGBAAR DOOR BEMIDDELING VAN DE BOEKHANDEL
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
Deel LXXV Aflevering 2
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1957
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Dr. A. C. BOUMAN
Dr. G. A. VAN Es
Dr. K. HEEROMA
Dr. G. G. KLOEKE
Dr. F. H. K. KOSSMANN
Dr. C. KRUYSKAMP
Dr. G. I. LIEFTINCK
Dr. P.J. MEERTENS
Dr. P. MINDERAA
Het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde" verschijnt
in afleveringen van 80 bladzijden, 4 afleveringen vormen een jaargang.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt f 15.-, voor leden van
de Maatschappij f 12.50.
INHOUD
KLOEKE, G., De culturele achtergrond van de termen spreekwoord,
verzoeking en roem . 81
TOLLENAERE, F. DE, Fonologie of versleer? Was de h in het
r6de-eeuwse Amsterdams een "wankel foneem"? . . . . . 139
LIEFTINCK, G. 1., Fragment G van Maerlant's Eerste Partie van
de Spiegel Historiaèl . . . . 145
LIEFTINCK, G. J., Bouwstoffen van het Middelnederlandsch
Woordenboek. Addenda en corrigenda II
TOLLENAERE, F. DE, Venzen en krenzen .
BOEKBEOORDELINGEN:
Prof. Dr. J. L. M. FRANKEN, Tentatiewe Etimologieë (F. DE
TOLLENAERE) .
INGEKOMEN BOEKEN
157
160
156
152
DE CULTURELE ACHTERGROND VAN DE TERMEN
SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM
Naast mnl. spreecwoort heeft blijkens Verdam ook bestaan de uitdrukking
seggewort (segwoort, segswoort enz.) in de betekenis van
'los praatje', 'babbelpraatje', 'mondelinge verklaring'. Vgl. voor de
moderne tijd o.a. Antwerps zeggenswoorden 'woorden, beloften, enz.,
die niet beschreven zijn, waar geen geschrift van bestaat' en de groningse
uitdrukking 'f Binnen mor zegswoorn 1). De grondbetekenis
moet wel geweest zijn: woorden, d.w.z. combinaties van spraakklanken
die door zeggen tot uiting worden gebracht, waarbij dan aan 'zeggen'
klaarblijkelijk een gemoedelijk snapachtige betekenis wordt gehecht.
Men denke aan soortgelijke composita als babbelpraatjes, kletspraatjes
waarbij babbelen en lûefsen in dezelfde mate zin ver wan t zij!\
met praatje als zeggen met woord. Soortgelijke composita van zinverwante
woorden zijn beuzelpraat, lasterpraat, leuterpraat, lullepraat.
Dat de term spreekwoord hiermee, taalpsychologisch beschouwd, niet
geheel op een lijn gesteld kan worden, gaat men beseffen, als men
zich even rekenschap geeft van de neutrale betekenis van de verbale
stam. Spl'eken is nl. een zuiver objectief begrip, waaraan (kennelijk
anders dan bij zeggen) alle smalende associatie vreemd is. Ter illustratie
van dit verschil in nuance neme men b.v. de spreekwijze: zeggen
en doen ziy"n twee. Het zou m.i. onmogelijk zijn, het werkwoord zeggen
hier door het neutrale spreken te vervangen. Het WNT definieert
spreken dan ook als "zich in taalklanken uiten" waarbij "taalklanken"
kan worden beschouwd als synoniem met "woorden". Ook woord is
immers doorgaans een objectief begrip zonder neven-associaties. Het
geven van een kleinérende nuance aan spreken (en woorden) is dan
ook nauwelijks mogelijk zonder adverbiale of bijvoeglijke bepalingen
of speciale accentuering. Het verschil tussen zeggen en spreken kan ten
I) Volgens \V. de Vries, Iets over woordvorming 88, kan het eerste lid
oorspronkelijk een substantief zijn.
Tiidschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 6
G. KLOEKE
slotte nog toegelicht worden met het feit, dat de imperatief zeg nauwelijks
een zuiver bevelende betekenis kan hebben (vgl. "zeg, wat scheelt
je ?", "zeg Jan, hoor eens"); de geïsoleerde commando-imperatief
spreek is daarentegen algemeen bekend.
Terwijl men van de uitdrukking zeg(s)woord trouwens op het ogenblik
ook kan constateren, dat die de meeste Nederlanders al haast even
vreemd aandoet als b.v. *beweringswoord, moet men bij enig nadenken
over de uitdrukking spreekwoord wel tot de conclusie komen, dat die
eigenlijk in strijd is met onze normale composita-vorming. Composita
van begrippen, die feitelijk gel ij k e associaties wekken, komen in
onze taal weinig voor. Zo kan men moeilijk van een *brandvuur
spreken, daar immers het branden inhaerent is aan het begrip vuur.
Hetzelfde on-nederlands karakter kan men illustreren met formeel
denkbare, maar practisch nooit voorkomende c~mposita als *rijwagen,
*cetspijs, *druip-lek, *kijk-oog, *kauwkies, *schietschot enz.
Een woord als schietgeweer (oorspr. 'weermiddel om mee te schieten')
klinkt tegenwoordig half ouderwets, half ironisch 2). Wel vindt
men woordtypen als sniJmes om een tegenstelling te kunnen uitdrukken
met hak- en kap-mes. In dit verband mag er de aandacht op worden
gevestigd. dat het woord Fahrrad in het duits als normaal compo·
situm beschouwd kan worden, omdat het door de toevoeging van Fahrprincipieel
van b.v. een M ühlenrad of een Glücksrad kan worden
onderscheiden. In onze taal heeft men echter voor het duitse Rad de
woorden rad èn wiel ter beschikking, waarvan het laatste automatisch
de associatie aan rijden opwekt. Daardoor wordt rijwiel een soortgelijk
compositum als *rijwagen, *brandvuur of *ruikneus en misschien is
dat één van de redenen, dat het in onze omgangstaal niet is aanvaard
en nog steeds als geleerde constructie wordt gevoeld. Ook de term
spreekwoord moet op Nederlanders dunkt me oorspronkelijk een soortgelijke
vreemde indruk hebben gemaakt, als wanneer men thans tegenover
een Engelsman het woord * speakword in plaats van proverb zou
gebruiken.
2) In draaitol heeft het tweede lid oorspronkelijk niets met draaien uit te
staan.
82
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 83
De vraag dient dan ook onder het oog gezien te worden, of de nederlandse
term spreekwoord van elders ingevoerd kan zijn. Hiervoor
kan eigenlijk slechts het h oog duits in aanmerking komen, want in
het mnd. wbo is het niet geboekstaafd. Wel is het mogelijk dat het nederduits
hier in de zes tie n d e eeuw een bemiddelende functie heeft
vervuld (zie beneden). Ik herinner hier aan het (thans verouderde)
deense sprikvort (naast sprikord, soms ook sprichwordt gespeld), dat
na de middeleeuwen in zwang is gekomen in de deense boekentaal
en wel, zoals m.i. uit het volgende betoog geconcludeerd zal kunnen
worden, onder invloed van de Luther-Bijbel. Als we bij De Bruin, De
Statenbijbel en zijn voorgangers 184, zien dat Vorsterman in 1529-31
"op bestelling kettersche Deensche Nieuwe Testamenten vervaardigde"
en die naar Denemarken uitvoerde, lijkt het me denkbaar, dat deze
antwerpse uitgever indirect zelfs óók tot het in gebruik komen van het
deense sprikvort heeft bijgedragen (ook in een nederlandse uitgave
van 1528 duikt bij hem nl. reeds spreecl~woart op, zie ben. blz. 97).
Aan duitse ontlening van het deense sprikvort kan niet worden getwijfelde
zie Ordbog over det Danske Sprog XXI 679). Een bemiddelende
rol van het noordelijke nederduits zou o.a. opgemaakt kunnen
worden uit de vorm sprickword (met i), die men bij Mensing,
Schlesw. Holst. Wbo vindt. Dat een duitse herkomst van het nederlandse
spreekwoord dus ook wel overweging verdient, kan nog toegelicht
worden met de opmerking van Van Haeringen in zijn Et. Wb.:
"Eventueel kan mnl. (nog zeldzaam!) spreecwoort O. naar mhd. voorbeeld
zijn gevormd". Dat V. H. hier alleen aan de mogelijkheid van
een algemeen-nI. ontlening uit het mi d del hoogduits heeft gedacht,
zal wel zijn toe te schrijven aan het feit, dat Verdam in de 2/3 kolom,
die hij aan spreecwoort wijdt een reeks van (schijnbare) bewijsplaatsen
opsomt. Zo heeft b.v. spreckwoirt uit het Advies Gasth. (Deventer
aO 1582) evenmin bewijskracht voor de middeleeuwen als de citaten
uit Plantijn en Kiliaen. Hetzelfde meen ik te mogen aannemen voor
spreecwoort uit Teuth. Dat het citaat uit Reinaert II op een vergissing
berust, zal nog worden aangetoond. Ook zal beneden nog blijken, dat
de plaats uit de Limb. Sermoenen op een zeer letterlijke vertaling van
de hd. bron berust.
G. KLOEKE
We geraken nu op een enigszins onzeker terrein, omdat ook het
duitse S prichwort door velen als een abnormaal compositum wordt
beschouwd. Edw. Schröder (ZfdA 59 (1922) 48) merkt hierover op:
"das i ist bis heute unerklärt: wäre das wort so zu deuten wie es in
der regel geschieht, dann müste es 'sprechwort' lauten so gut wie
scheltwort, neben 'dem kein 'schiltwort' bezeugt ist". Ten slotte denkt
hij aan de mogelijkheid, dat dit compositum als een imperatief van het
type 'Lebewohl' beschouwd moet worden en eindigt met de uitroep:
"das ist eine kecke vermutung - wer sie widerlegen kann oder etwas
besseres zu bieten weiss, möge nicht damit zurückhalten". Men zal mij
ten goede houden, dat ik mij in dit verband van een kritiek op de etymologie
van het duitse S prichwort onthoud. Alleen wil ik op de vele
16de-eeuwse citaten met ü uit het DWb. de aandacht vestigen, die
erop wijzen, dat volgens het t a a I g e v 0 e I van sommigen blijkbaar
een associatie met S prüche (pI.) tot uitdrukking kwam en dus niet met
sprechen. Ook de vorm Spruchwort komt trouwens blijkens DWb. herhaaldelijk
voor. Inderdaad zou een compositum * spreukwoord 3) ook in
ons taalsysteem eigenlijk beter passen dan spreekwoord. Men denke
aan composita van het type keisteen, koebeest, vrouwmens enz. (Van
Lessen, Samcngest. naamwoorden in het Ndl. 24).
Volgens Kluge-Götze komt S prüchwort voor het eerst in 1537 bij
Dasypodius voor (zie ben. blz. 91). Blijkens de door mej. V. Günther
(schrij fster van het omvangrijke proefschrift: "Fromm" in der Zürcher
Reformation) aan mij verschafte citaten vindt men het echter
ook reeds geregeld in de Zürcher Vollbibel van 1527-29 en zelfs in
het N.T. van 1524 en het O.T. van 1525 4 ). Bovendien verwijs ik hier
3) Het komt inderdaad voor bij Schorus Hochstratanus (ben. blz. 91), M.
Kramer (blz. 85) en Lievevrouw-Coopman (blz. go). De gegevens zijn echter
te schaars om daaruit een bestendig bestaan op nd!. taalgebied te concluderen.
Maar oninteressant is het niet om te constateren, dat het taalgevoel van sommigen
zich blijkbaar tegen een compositum van woord en spreken heeft verzet.
4) Blijkens inlichtingen van de redactie van het Schweizerdeutsche Wb., diE
mij eveneens door bemiddeling van mej. Günther zijn toegezonden, zijn er aanwijzingen,
dat sprüchwort ook ·vroeger al voorkwam en wel als populair volkswoord,
onafhankelijk van de bijbel: "In einem Zürcher Beleg von ca. I5IB
hei sst es: "Als jetz ein sprüchwort oder übernam under inen vorgangen, namlich
dass si einandern sagend lümpliwescher". (Staatsarchiv Zürich, Sammelmappe
84
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 8S
o.a. naar Johann Agricola's Drey hundert gemayner Sprüchwörter
(aO 1529). Dat Sprüchwort als normaal voor A. beschouwd zou kunnen
worden, valt misschien nog te concluderen uit zijn Fünfhundert gemainer
newer teütscher Sprüchwörter (a ° 1548); vgl. Gesamtkatalog der
preussischen Bibliotheken dl. Il.
Van belang is hier ook het tegenwoordig in de betekenis 'spreekwoord'
gebezigde deense ordsprog, dat als 'woordspreuk' geïnterpreteerd
moet worden "durch die Bibel, wo es nhd S pruch wiedergibt"
(Falk-Torp 800, vgl. ook Hellquist, Svensk Etym. ordb. onder
ordsprak), maar waarbij het uit het nhd. ontleende bestanddeel ditmaal
als tweede component fungeert. In dit verband verwijs ik ten slotte
nog naar de bewoordingen in M. Kramer's wbo (aO 1719): "Sprüchwort
[sic!] I Spreek-Woord, Spreukwoord, Zegswoord". De vorm
spreekwoord blijkt in die dagen dus niet een zó vanzelfsprekende en
unieke vorm als tegenwoordig.
De lezer zal uit het voorafgaande _b etoog reeds begrepen hebben,
dat het compositum spreekwoord volgens mijn mening dus min of
meer in strijd is met de normale nederlandse taalstructuur. Verdam
heeft dan ook reeds opgemerkt, dat voor dit begrip in het mnl. bispel
wordt gebruikt, daarnaast ook bisprake en biwort (voor de verdere
mnl. vormen zie beneden blz. 108). Het oudste citaat, dat V. van
spreecwort geeft, is uit de I4de-eeuwse Limburgse Sermoenen. In
Kern's uitgave blz. 202 vindt men: "Der mensce wert oec gesterket
ane willeg armoede dat hi dat vrolike dreget. Mi sprect een sp r e (.wor
t in der Screft: 'Die idel gaet ouer dat velt, hi gaet sengende'. '
Op blz. 27 merkt Kop: "sprecwort (= sprëcwort, ond. invl. van
sp"ëken ?)". Dat hier inderdaad sprake zou zijn van een lange vocaal
lijkt mij onwaarschijnlijk. Vergelijkt men nl. in dezelfde zin de spellingen
sprect, Screft, sengende en ziet men op blz. 147, dat spriet een
A 149.1; betr. Urk. mit dem Eingangspassus "Es klaget Jakob Lindiner. .. "
nachträglich mit Bleistift datiert). Ein Beleg von 1523 ist zitiert Id. VI 558 u.
(ZAnd.). An beiden Stellen meint "Sprüchwort" soviel als "Redewendung,
gebräuchliche Redensart" und erweckt durchaus den Eindruck eines volkstümlichen
Wortes. Selbst wenn unser Beleg von "ca. 1518" ev. etwas später angesetzt
werden müsste, halten wir in Anbetracht der Belegart Einfluss der Bibelsprache
für wenig wahrscheil1lich".
86 G. KLOEKE
normaal-limburgse vorm voor 'spreekt' is, dan lijkt het mij veel waarschijnlijker,
dat dit sprecwort (met dezelfde vocaal als in Sereft 5)
als gereconstrueerd-onverschoven vorm te danken is aan een individuele
vertaler van het hoogduitse spriehwort uit de woordelijke vertaalde
bron. Men vergelijke Wackernagel's uitgave der "Altdeutsche Predigten"
blz. 526 v. 155, waaruit blijkt, dat de zin met spriehwort de
letterlijke grondslag heeft geleverd voor de limburgse vertaling: "Der
mensche wirt och gesterckit. an williclichir armtit. daz er die vroliche
trait. wan sprichit ain sprichwort in der scrift. Ver ital übir daz uelt
gat. der gat singinde" .
Van limburgse zijde maakte men er mij trouwens op attent, dat het
modern-limburgse gezèkde een meer populaire indruk maakt dan
spreekwo01·d. Endepols somt dit laatste in zijn Maastrichts wbo weliswaar
terloops op onder de samenstellingen van het type spreekkoor,
spreekoefening 6) enz., maar het is alleen s.v. gezegde, dat hij e
Mestreeehs gezèkde met de betekenis ,spreuk, spreekwoordelijke uitdrukking'
vermeldt. Ook gezekde zal wel niet oud zijn, maar als limburgs
"volkswoord" kan men de term spreekwoord dan toch niet beschouwen
en het is daarom, dat ik geneigd ben om aan te nemen, dat
het woord daar in de middeleeuwse omgangstaal evenmin gebruikelijl{
is geweest als in het overige Zuidnederland.
Dat spreeC"&oort in het begin van de 16de eeuw ook nog geen gebruikelijk
oostnederlands, limburgs of nederduits woord was, valt
o.a. op te maken uit de vertaling die Murmellius ons geeft van proverbium.
In zijn Pappa puerorum (uitgave-lSlS door Pafraet te
Deventer, zie Nijhoff-Kronenberg 1566) vindt men in het begin van
caput quartum de volgende woorden: "Protrita quedam pro ver b i cl
latino et vernaculo sermone conscripta Summige gem e y neg esp
rak e nwo r t to latijn unde to duytsche gescreven". Uit deze
5) Kern § 205: "Bij spreken en verhelen komt i meer 'Voor". Dit wordt volkomen
bevestigd, wanneer men het boek even doorbladert. Over de i-e-wisseling
vgl. Frings-Schieb (in de pas verschenen uitgave Sente Servas, Sanctus Servatius
blz. 293: "Kurz i, oHen gesprochen, daher häufig e geschrieben, lassen
wir im kritischen Text, im allgemeinen als i".
6) Het woord oefenen zal men daarnaast tevergeefs zoeken.
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 87
omslachtige vertaling van proverbia kan men dunkt me opmaken, dat
de Roermonder Murmellius, ofschoon hij toch enige jaren in Deventer,
Keulen en Munster heeft vertoefd, nog geen term *spreekwoord
kende, die als vanzelfsprekende "inheemse" vertaling van proverbium
kon worden gebruikt.
Een zekere mnl. taalarmoede ten aanzien van het proverbiumaequivalent
kan trouwens nog worden toegelicht met de weinig geroutineerde
wijze waarop in verschillende mnl. teksten het begrip 'spreekwoord'
wordt omschreven. Ik citeer uit een art. van De Vooys over
Mnl. spreekwoorden (Ts XXI (1902) 202 v.) b.v. inleidingen als:
"het is ghemeynlic waer: hoe schon re vrouwen hoe lichter ende 011-
steder herte", "Men seecht in enen sproeke: enz:", "Men seght ynt
ghemeyne: enz.", "Men pleghet te seggen: enz.", "Men segget inder
werelt: enz.", "Men seit gemeinlick: enz."
Tengevolge van deze opvallende onvastheid of leemte in de mnl.
taal kon dunkt me een zekere gretigheid in de hand worden gewerkt
tot ontlening (of Lehnübersetzung) van een modelwoord als b.v. proverbie
of (met meer puristische tendentie) Sprichwort > spreekwoord,
Blijkbaar gold een soortgelijke "lacune" voor het britse en skandinavische
taalgebied. Op zichzelf interessant is dan ook het (tijdelijke)
opduiken van een sprecwort-hapax in Limburg (trouwens nabij het
klankverschuivingsgebied, waar S prichwort misschien reeds verbreid
is geweest). Wanneer ik vermoed, dat het "limburgse" sprecwort
door de volkomen duits beïnvloede vertaler der Limb. Serm. weliswaar
is gezaaid, maar daarom nog geen wortel heeft geschoten, meen ik dit
subjectieve oordeel te mogen baseren op de algemene situatie in de
middeleeuwen zowel als in de moderne tijd.
Een soortgelijke opinie heb ik omtrent het lemma Spreckwoirt (naast
spreeckwoirt) uit de Teuthonista (door Verdam uitsluitend aangehaald
als spreeckwoij,t). Kan men dit woord als "Kleefs" beschouwen, zolang
er geen aanwijzingen zijn van een overeenkomstige Isde-eeuwse nederduitse
of nederlandse vorm? De Kleefse lexicograaf Gert van der
Schueren heeft een ijverig gebruik gemaakt van het sinds 1286 zéér
verspreide Catholicon van Johannes Balbus de Janua, volgens v. d. S.
"eyn boick so geheiten daer dit [de Teuth.] uyt gemaect is". Moet
88 G. KLOEKE
men bij een practische lexicograaf niet eenzelfde intensief gebruik
veronderstellen van allerlei andere beschikbare glossaria, vocabularia,
gemmae, gemmulae enz.?
Uit de bibliografieën blijkt, dat er aanzienlijk meer hoogduitse
dan nederduitse glossaria waren en dat de auteur Van der Schueren
(die o.a. blijkens de keuze van zijn uitgever toch wel enigszins Keuls
georiënteerd geweest moet zijn) de term Sprichwort allicht wel eens
gehoord en gelezen kan hebben. In dit verband citeer ik de m.i. juiste
opmerking van, Bellaard in zijn monografie over v. d. S. blz. 104:
"de woordenboekschrijver moet opnemen, wat hij vóór zich ziet. Wij
weten derhalve vooruit, dat de taal van den Teuthonista onmogelijk
alleen tot het dialect van Kleef kan behoord hebben, doch slechts in
hoofdzaak Kleefsch kan hebben bevat, hier en daar vermengd met
woorden, die V. d. Sch. ook kende en bewust of onbewust voor
Kleefsch liet doorgaan."
Om de lezer in staat te stellen, zich een oordeel te vormen geef ik
hier de betreffende citaten uit het germ.-Iat. gedeelte: 1. Byspraick,
bywoirt, spreeckwoirt, gelicknisse. Proverbium. parabola. similitudo.
verbi gracia. enz., 2. S p1·eckwoirt [met één e]. biwoert; en uit het
lat.-germ. deel: 1. Proverbium. eyn bywoirt. spreeckwoirt. gelijcknisse,
2. Parabola et Proverbium. eyn gelicknisse van spreken, 3. Elogium
gij. uytspraicke. spreeckwoirt. gotlicke antwerde. verschemynghe enz.
Of de Keulse drukker ook invloed op de taal van de Teuth. kan hebben
gehad, laat ik hier nu maar buiten beschouwing.
Ter weerlegging van het bovenstaande betoog zou men het autochthone
karakter van een mnl. vorm spreccwoort wellicht willen verdedigen
met een beroep op het schijnbaar overtuigend voorbeeld dat Verdam
uit Rein. II, 6448 (dus eind 14de eeuw!) aanhaalt. Toevallig vond ik
echter in J. W. Muller's diss. over de Reinaert blz. 101 vermeld, dat
deze regeln iet in de Rein. Ir (althans niet in Groebe's zorgvuldig
afschrift) voorkomt. Dat we hier dan ook inderdaad niet met een middeleeuwse
maar met een 19de-eeuwse uitdrukking te doen hebben, is
thans ondubbelzinnig te constateren met behulp van De Keyser's
facsimile-uitgave van Reinaerts Historie uit hs. 14601 van de Koninklijke
Bibliotheek te Brussel (verschenen te Antwerpen 1938). Op blz.
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 89
198 vindt men daar de verzen 6445 VVo (telling naar Martin's Ultgave)
als volgt geschreven:
"En nyemët en gelooft te licht
Ellic zuect hë seluë om syn baet
Het wair een dwaes die dat v'gaet"
Wat betreft het daaraan voorafgaande (niet rijmende!) vers: ,,[Want
gi weet, het spreecwoord secht: l" bij J. F. Willems, deze had nl. reeds
in zijn eerste druk (blz. IX) opgemerkt: "Waer myne verbeteringen
bijvoegingen moesten worden, daer heb ik ze tusschen twee haekjens
[ ] ingeklamd". Martin heeft deze haakjes over het hoofd gezien en
blijkbaar de 19de-eeuwse conjectuur van Willems in de mi d d e 1-
nederlandse tekst van hs. b opgenomen. Dat Verdam hier nu de uitgave
van de hoogleraar Martin zonder meer als grondslag vertrouwd
heeft, kan men hem nauwelijks verwijten. Hoe zou zijn wbo ooit de
voltooiing hebben kunnen naderen, wanneer hij naast alle gedrukte
boeken ook nog weer de daaraan ten grondslag liggende teksten woord
voor woord had moeten raadplegen?
In het WNT wordt toevallig één 16de-eeuws spreekwoord-citaat gegeven
en wel uit De Castelein, Const. v. Rhetor. [gedrukt 1555]. Men
mag hieruit echter nog niet dadelijk de conclusie trekken, dat dit
citaat karakteristiek is voor poëzie uit de eerste helft van de 16de eeuw
(De Castelein leefde 1485- I 550), het is nl. niet van de dichter afkomstig
maar van de, kennelijk tot een jongere generatie behorende, Gentse
drukker Jan Cauweel. Men kan zich op blz. 239 van de Const. v.
Rhetor. overtuigen dat De Castelein zelf zich daarentegen van de termen
Proverbie oft Adagie bediende (en in het daaronder staande gedicht
ook van Ghemeene spraken). Dr. J. J. Mak, die een rhetoricaal
glossarium heeft samengesteld, dat vermoedelijk binnenkort zal worden
uitgegeven, heeft mij het ontbreken van spreekwoord in de rederijkerstaal
bevestigd en tevens het zeer gewone gebruik van adagie en proverbie.
Omtrent de drukker Cauweel heb ik geen nadere bizonderheden
gewaar kunnen worden. Kende hij echter b.v. de Liesvelt-bijbel van
1542 (zie ben. blz. 99), dan kan hij reeds enigermate met de uitdrukking
spreekwoord vertrouwd geweest zijn.
G. KLOEKE
Terwijl het behoren van spreeewoort tot de zuiver mi d del nederlandse
taalschat dus onwaarschijnlijk is, kan men aannemen, dat deze
term tijdens de 16de eeuw (en wel zoals beneden nog blijken zal, na
1522) geleidelijk in onze officiële woordvoorraad is opgenomen. Of
het dadelijk een "volks"woord is geworden, is een andere vraag. Vermoedelijk
zal het in de 16de eeuw nog wel als opkomend boekenwoord
beschouwd moeten worden.
H. I unius vertaalt proverbium (en adagium) in zijn Nomenclator
(aO 1567) met Ghemein spreecwoort. Plantijn's Thesaurus (aO 1573)
vermeldt S preuck / oft spreeekwoordt (onder B ook Bysprake, onder
G: een gemeyn oudt seggen. Kiliaen geeft sprek-woord (uitsluitend
met korte vocaal 7», verder By-spel en ook nog Bij"-spraeeke. Hol!.
Wat het citaat van Plantijn betreft, dient te worden opgemerkt, dat
men in "Les Proverbes anciens Flamengs et François van F. Goedthais
(in 1568 uitgegeven bij Chr. Plantin, die er een persoonlijke aanbeveling
in het Frans bijvoegde) nog tevergeefs naar de uitdrukking
spreekwoord zal zoeken. De nederlandse titel van dit boekje luidt:
"Walsche ende Vlaemsche oprechte proverbien ghemeene divizen ende
gente spraken, ofte oude bedieden (sooverre die vernemelick waren)
neffens elcanderen ghevoeght by paren". Dat spreekwoord tot op de
huidige dag in het zuiden nog nauwelijks toegang tot de dagelijkse
omgangstaal heeft gekregen, blijkt uit de afwezigheid in de meeste
vlaamse idiotica. De enige woordenboeken, waarin het vermeld wordt
zijn die van GezelIe (in Loquela, maar bij De Bo vindt men het niet\
met de toevoeging "woord sprekens, het spreken van een woord" (dus
kennelijk niet met de betekenis proverbium) en Lievevrouw-Coopman
(geciteerd als spreuckwoort (1757) en daaronder spreekwoord in een
niet-vlaams gekleurd gedichtje). Als ik het goed zie, kan men de citaten
van deze beide lexicografen nog wel als een aanwijzing beschouwen,
dat spreekwoord in de gewone betekenis van proverbium als nietvlaams
moet worden opgevat.
Het oudste nederlandse spr-kwoord-gegeven, dat ik tot dusver in
de lexicografie heb kunnen opsporen, is te vinden in de door Schorus
7) Ook in de druk van 1588 spelt hij reeds sprek-woord.
90
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 91
Hochstratanus bewerkte latijns-nederlandse uitgave van deel I van het
bekende Dictionarium van Dasypodius (een gelijktijdige nederlandse
bewerking van het daarop volgende germ.-Iat. deel van Dasypodius
is er niet). De uitgave van Schorus is in 1542 te Antwerpen verschenen.
Men vergelijke de uitvoerige studie van Verdeyen over Dasypodius
en Schorus in VersI. en Med. V. Ac. 1939, 967-1132.
Uit Schorus geef ik de volgende citaten:
1° "Adagium, gen. neut. Proverbium, Een ghemeen spruecwoort. Invenitur
etiam Adagio, onis."
2° "Paroemia, gener. foem. latine Adagium, Een sprueck woert."
3° " Proverbium, gene. neut. Een sprueck. Unde Proverbialis, Ie."
Deze (tot dusver nog nergens geboekstaafde "nederlandse" (?))
sp"uecwoorl-vorm was aanleiding voor mij, om de Dasypodius-uitgave
van 1537 uit de Heidelbergse universiteitsbibliotheek te raadplegen.
Inderdaad wordt hier Adagium vertaald als "Eyn gemeyn sprüchwort"
en moet men dus aannemen, dat Schorus (die zijn bron ook
overigens woordelijk heeft gevolgd) door de Zwitser Dasypodius tot
deze woordelijk overeenstemmende "Lehnübersetzung" is gebracht.
Blijkens het onderzoek van Verdeyen zijn er echter vóór het boek
van Schorus behalve de derde druk (1537) nog een vierde (1539),
vijfde (1540) en zesde druk (1541) van Dasypodius verschenen.
Volgens V. zou nu de vijfde druk de grondslag van Schorus' vertaling
hebben geleverd. Hiertegen pleit echter het feit, dat (blijkens mededeling
van het bureau van de Duitse Taalatlas te Marburg) in deze vijfde
druk de schrijfwijze Sp"üchwort niet (meer) voorkomt. Dit was een
reden voor mij om aan te nemen, dat S. dan wel de vierde druk zou
hebben gebruikt (waarin dan de Sprüchwort-vormen van de derde dus
nog gehandhaafd moesten zijn). Deze veronderstelling is mij later bevestigd
door de inlichtingen, die collo Maurer mij omtrent het exemplaar
van 1539 heeft verschaft (dat is een unicum, dat zich in de
universiteitsbibliotheek te Freiburg bevindt).
Een argument, dat Verdeyen voor het gebruik van de vijfde druk
aanvoert, nI. dat Schorus-1542 dezelfde titel heeft als Dasypodius-
1540 hoeft hier niet mee te tellen, daar de Das.-uitgave van 1539 geen
titelbad heeft (Verdeyen 1026). Op grond van de slaafse wijze waarG.
KLOEKE
op Schorus zijn bron heeft nagevolgd lijkt het me toch niet erg
waarschijnlijk, dat hij de term spruecwoort zelf zou hebben uitgevonden.
Ik geef hier nu volledigheidshalve toch maar de opgaven uit Dasypodius,
Dictionarium Latinogermanicum, Et Vice Versa Germanicolatinum,
anno 1537:
"Adagium, proverbium, Eyn gemeyn sprüchwort".
"Paroemia, latine Adagium, Eyn sprichwort".
"Proverbium, Eyn sprichwort, Unde Proverbialis, proverbiale".
"S prüchwortJ beispruch. Proverbium, Adagium, Paroemia. das zum
Sprichwort gehöretj sprüchwörtisch. Proverbialis, e."
Deze citaten van 1537 stemmen blijkens Maurer's mededeling letterlijk
overeen met die van de uitgave-1539.
Zonder raadpleging van àlle drukken valt nog niet met volkomen
zekerheid te zeggen, of de Das.-uitgave van 1539 door Schorus als
enige bron is gebruikt. Zo dient men rekening te houden met de mogelijkheid,
dat de zetter van 1540 slechts toevallig over de hele linie
sprüchwort door sprichwort heeft vervangen en dat de oorspronkelijke
ü-vorm toch weer hier of daar in de druk van 1541 voorkomt. Ook is
het natuurlijk denkbaar, dat Schorus aanvankelijk met een oude druk
is begonnen, maar later daarnaast in sommige opzichten ook nog een
nieuwere heeft geraadpleegd.
Curieus blijft het feit, dat Schorus speciaal voor het algemeen uit
de Vulgata bekende proverbium de term spreekwoord (of desnoods
een als "Lehnübersetzung" geconstrueerd spreukwoord) n i et als
aequivalent vermeldt en (in tegenstelling met zijn bron) aan de term
sprueck de voorkeur heeft gegeven.
Dat andere land- en tijdgenoten van Schorus ook nog niet met de
term spreekwoord vertrouwd zijn geweest, valt nog op te maken uit
de omschrijving, die J. van Mussem aO 1553 in de vocabularius van
zijn "Rhetorica" geeft: "Proverbiej een gemeen segghen". Van Mussem
was een westvlaamse priester uit Wormhout (zie over hem Vanderheyden
in Versl. en Med. V. Ac. 1952, blz. 289-306, 923-948). Met
de Antwerpse Liesveltbijbel zal hij dus b.v. nauwelijks vertrouwd geweest
zijn. Uit de formulering van deze purist krijgt men de indruk,
92
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 93
dat proverbie in zijn gewest het gewone woord is geweest en dat gemeen
segghen het meest voor de hand liggende aequivalent was. Deze
veronderstelling wordt in zekere zin bevestigd door de situatie in de
oudere bijbelvertalingen (zie blz. 96 vv.) met dien verstande dat proverbie
in de loop van de I6de eeuw kennelijk terrein heeft verloren.
Het oudste lexicografische spreekwoord-citaat met ee vond ik tot
dusver bij de Limburger Servihus in zijn Dictionarium Triclotton [sic!]
(Antwerpen: Hillenius) van 1546: "Adagium, 7t(XpOL[ltot, proverbium.
Een ghemeyn spreeckwoort" en "Proverbium g.n. 7totpOL[ltot. Een
spreeckwoert". S., die voor zijn dictionarium woordenboeken in diverse
talen heeft geraadpleegd, maakt in zijn voorrede speciaal gewag van
Dasypodius en wel met grote waardering. Denkend aan D.'s eyn
Gcmeyn sp,.·ichwort sinds 1540 moet men dus met de mogelijkheid
rekening houden, dat de opname van deze uitdrukking direct of indirect
aan de sde, 6de, 7de of 8ste druk van D. is te danken.
Zes jaar later vindt men spreeckwoort ook bij Jan van den Werve
in Het Tresoor der Duytsscher talen (Brussel: De Laet 8) 1552) en
wel in dit verband: "Adagief een ghemeyn spreeckwoort" (vgl. ServiIius,
Dasypodius en Schorus ); daarentegen wordt merkwaardigerwijze
onder p vermeld: "Proverbef een spraeck oft een ghemeyn woort oft
segghen". Dit stemt in zoverre overeen met Schorus-1542, dat adagium
daar wèl met een ghemeen spruecwoort wordt vertaald, terwijl
deze term onder proverbium ook in het geheel niet genoemd wordt.
Om nu de oudste voorbeelden van spreekwoord behalve uit de wbb.
ook uit t e kst e n te kunnen opsporen heb ik te Leiden, Den Haag,
Utrecht en Amsterdam een zo groot mogelijk aantal Isde- en I6deeeuwse
bijbeluitgaven geraadpleegd en ten dele 9) statistisch verwerkt.
Ik achtte dit principieel wel eens nuttig, omdat bij ons te lande merkwaardigerwijze
nog niet een waarlijk systematisch taalkundig onderzoek
van de vóór de Statenbijbel verschenen bijbels heeft plaats ge-
8) Het is dezelfde Antwerpse uitgever bij wie in 1549 de "Seer schoone
spreeckwoorden! oft Proverbia/ in Franchois ende Duytsch" zijn verschenen (zie
ben. blz. 105).
9) Het leek mij voorlopig nog niet nodig om het materiaal van alle (bij gelijke
uitgever verschenen) herdrukken na te gaan.
94 G. KLOEKE
vonden. In zijn diss. over de Klank- en Buigingsleer van de taal des
Statenbijbels zegt Heinsius terecht: "Te allen tijde heeft men erkend,
dat de Statenbijbel groten invloed op onze taal heeft geoefend". Als
H. echter aan het slot van zijn inleiding o.a. opmerkt, dat de invloed
van de uitgave-16S7 groter is geweest dan die van 1637, dan vraagt
men zich af, of er in zijn gedachtengang voldoende plaats is geweest
voor de belangrijke rol die aan de bizonder talrijke bijbelvertalingen
van vóór 1637 in cultureel opzicht moet worden toegekend. Ik kan mij
hier beroepen op het oordeel van De Vooys (Gesch. nl. taal5, 60):
"De taal van kerk en godsdienst heeft uiteraard in brede volkskringen
een groot gezag. Voor de Statenvertaling heeft men dat terecht ingezien,
maar dat geldt evenzeer voor een vroegere periode." Persoonlijk
heb ik de overtuiging, dat de taalkundige invloed van het "meest gelezen
boek" b.v. in het tweede kwart van de 16de eeuw van evenveel
belang mag worden geacht als die van de "officiële" Statenbijbel, al
was het alleen maar vanwege het feit, dat de Statenbijbel ruim een eeuw
later is verschenen; dat was dus in een tijd, toen de dagelijkse bijbellectuur,
ook onder het grote publiek, reeds algemeen gewoonte wàs
geworden.
Wie zich wel eens met een statistisch onderzoek als het onderhavige
heeft bezig gehouden, zal kunnen weten, dat het tijdrovend karakter
daarvan het gevaar inhoudt van een begin zonder einde, zelfs al beperkt
men zich (zoals onderget. tenslotte heeft gedaan) tot een dertigtal
vertalingen. Zo zal men het dus begrijpelijk vinden, dat ik mij gehouden
heb aan de spreekwoord- of Sprichwort-plaatsen, die men in
de moderne nederlandse en duitse concordanties vermeld vindt.
Niet geheel ten onrechte zal men het als een nadeel beschouwen, dat
de hebreeuwse, griekse en latijnse aequivalenten in mijn statistiek niet
verwerkt zijn en dat de genoteerde woorden n iet in hun gehele
zinsverband zijn aangegeven. In de meeste gevallen zal men dit zinsverband
weliswaar kunnen opmaken uit de modern-nederlandse bijbel
maar niet altijd; in de vertalingen vindt men soms nl. een verduidelijkend
gebruik van synoniemen. Bij een opneming van woord + entourage
leek het mij echter technisch onmogelijk om iets te bereiken wat
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 95
op de naam van een enigszins overzichtelijke (en publiceerbare) "statistiek"
aanspraak zou kunnen maken.
Allerlei omstandigheden (o.a. het werken in verschillende bibliotheken
en de moeilijke hanteerbaarheid van een deel der uitgaven benevens
het ontbreken van vers-tellingen) hebben ook tot een eenzijdiger
raadpleging geleid, dan het geval geweest zou zijn bij een onderzoek
b.v. van moderne schrijvers, wiens boeken in octavo-formaat men gemakkelijker
gedurende lange tijd op één plank bijeen kan garen en
waarbij men dan ook geregeld weer eens van de ene op de andere terug
kan grijpen. Natuurlijk heeft het mechanische karakter van tellingen
in de oude, zeldzame boeken wel zekere bezwaren, o.a. de "Einmaligkeit"
van raadpleging, daar de teruggrijpende controle heel wat extra
tijd zou vereisen. Maar toch is er ook één voordeel, nl. dat de subjectieve
interpretatie, althans in de statistiek-zelf, practisch zo veel
mogelijk is uitgeschakeld.
Een zeer welkome handleiding is voor mij geweest het boek "De
Statenbijbel en zijn voorgangers" van coll. C. C. de Bruin, aan wie
ik tevens mijn dank betuig voor inlichtingen omtrent het belang van
bepaalde drukken. Met behulp van De Bruin's boek zal men zich ook
gemakkelijker in mijn statistisch overzicht kunnen oriënteren. Wat het
uiterlijk van de eerste statistieken betreft, ze zijn (ter besparing van
ruimte en ter verbetering van het overzicht) in kleine letters op de
bovenhelft van de blz. <ti-IlO afgedrukt, waardoor de onderhelft voor
de voortzetting van mijn betoog gereserveerd kon blijven. Bij deze
eerste statistieken gaat het om de v 0 11 e d i g e (of nagenoeg volledige)
bijbelvertalingen, waarvan het materiaal in kolommen is gerangschikt.
Op de linkerkant van blz. 96 zijn achter de gecursiveerde nummers,
I, 2 enz. de door mij geraadpleegde bijbelplaatsen opgesomd. Op de
volgende blzz. zijn deze nrs. (maar zonder herhaling der plaatsen)
telkens weer aan de linkerkant vermeld. Dan volgen in de met romeinse
cijfers (I, II enz.) genummerde kolommen de uit de tekst
opgetekende woorden (cursief gedrukt zijn ditmaal alleen de vormen
van het spreekwoord-type). Op elk kolomcijfer volgt vetgedrukt het
jaartal van verschijning. Voor de datering en verdere beschrijving der
verschillende vertalingen verdient het steeds aanbeveling de geciteerde
96 G. KLOEKE
I (1477) II (1478) III (1525)
Delftse bijbel Keulse bijbel Antw.: v. Ruremunde
[Bouwst. 319] [Borchling-Cl. 27] [N-K 380 en 381]
I Num. 21 :27 in bispele in den by worde gemeyn woort
2 Deut. 28: 37 in bispele bywort ghemeyn woort
3 I Sam. JO: 12 bij spel bywoert ghemeen segghen
4 I Sam. 24: 14 proverbie in den byworden ghemeyn segghen
S I Kon. 9:7 proverbie biwoert ghemeyn bespottinge
6 2 Kr. 7: 20 parabel bywort parabel
7 Job 17: 6 bispel by speell in een gemeynë spreken
8 Ps. 44: 15 laster byspel
9 Ps. 69:12 in eyn bispele ghemeen segghen
IO Jer. 24: 9 in bispele in bispele in parabolen
II Ezech. 12: 22 betekenisse bywort ghemeen segghen
I2 Ezech. 12: 23 proverbie bywort proverbie ofte ghemeen
I3 Ezech. 14: 8 bespotten bywort bespotten [segghen
I4 Ezech. 16: 44 proverbie bisprake, biwoert proverbie
IS Ezech. 18: 2 proverbie parabole, biwoert proverbie
I6 Ezech. 18: 3 parabole parabole, sproke parabole
I7 Mich.2:4 bispeel byspell parabole
I8 Hab. 2:6 bispeel bispel parabole
I9 Luk. 4: 23 gelikenis gemeen woort
20 Joh. 16: 25 gelikenis ghe1ij ckenisse
2I Joh. 16: 29 gelikenis ghelij ckenisse
22 2 Petr. 2: 22 bysprake spreeckwoordt
bibliografieën te raadplegen. Het zijn de Bouwstoffen van het mnl.
wb., Borchling und Claussen: Niederdeutsche Bibliographie (afgekort
Borchling-Cl.), Nijhoff-Kronenberg; N ederlandsche Bibliographie van
1500 tot 1540, dIl en II (afgekort als N-K) en verder het zoëven genoemde
voortreffelijk oriënterende boek van De Bruin.
Gaan we thans over tot een nadere beschouwing van het eerste
gedeelte van mijn statistiek, dan fungeren de Delftse en de Keulse
bijbel (volgens Borchling-Cl. "in niederrheinischer Mundart") hier als
illustraties van het feit dat de term spreekwoord noch middelnederlands
noch middelnederduits is geweest. Voor het mnl. is dat boven reeds
uitvoerig toegelicht. Voor het mnd. is het zo gesteld, dat in ons land
niet voldoende bronnen aanwezig zijn om tot een volkomen positieve
conclusie te komen, al kan men zich dan voorlopig wel op het ontbreken
van een op S prichwort gelijkende vorm in het mnd. Wbo beroepen (wel
vindt men er bisproke en biwort). Toevallig kwam mij echter, nadat de
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 97
IV (1526) V (1523-7) VI (1528)
Antw.: Liesvelt \.'dam: Doen Pietersz Antw.: Vorsterman
[N-K 386] [N-K 390 en 371] [N-K 392]
I gemeyn woort gemeyn woart gemeyn woort
2 ghemeyn woort gemeyn woert en fabele gemeyn woart en fabele
3 segwoort segwoort segwoort
4 spreecwoort sprecckwoort gemeyn woart
S spreecwoort spreecwoordt en een fabel gemeyn woort
6 bi sprake oft segwoort bysprake oft segwoort ghemeyn segwoort
7 spreecwoort ghemeyn byspreken
8 tot eenen byspele tot eenen bispele gelikenisse eh. gemeyn
9 segwoort segwoort bij spe1cla ppe [woort
10 parabolen parabolen segwoort
IJ ghemeyn seggen ghemeyn seggen ghemeyn segghen
I2 ghemeyn seggen segspraeke segspraeeke
I3 bespotten bespotten gemeyn woort
I4 int gemeyn seit dit int gemeyn segt dit int gemeyn seyt een segwoort
segwoort segwoort
IS segsprake segsprake segsprake
I6 in beteekenissen gelikenis segwoort
I7 gelij ekenisse ghelikenisse gelikenisse
I8 gelij ekenisse ghelij ekenisse ghelij ekenisse
19 gemeyn woort gemeyn woort 1523 gemeyn woort
20 segwoorden ge1ikenissen 1523 ghe1ij ekenisse
21 segwoort gelikenisse 1523 ghe1ij ekenisse
22 dat gemeyne segwoort -- ghemeyn spreeckwoort
statistische kolommen reeds gezet waren de Lübeckse bijbel van 1494
(zie Borchling-Cl. 241) nog in handen, waaruit het ontbreken van de
term spreekwort ook nog ten duidelijkste blijkt. Ik noem hier de 22
vertalingen achter elkaar: 1 byspröke, 2 byspröke, 3, menen spröke,
4 menen sproke, 5 biword, 6 bysproke, 7 bispyl, 8 ghelykenisse, 9 bispil,
10 in bispele, 11 biwort, 12 biwort, 13 biwort, 14 byword, 15 byword,
16 spröke, 17 byspil, 18 byspel, 19 liknisse, 20 likenissen, 21 likenisse,
22 bispröke.
In de gegevens van 1525 (kol. III) uit het O. en N.T. van de uitgever
Van Ruremunde zien we voor het eerst éénmaal (in het N.T.)
spreeckwoordt opduiken. In het jaar daarop geeft Van Liesvelt (kol.
IV) 2 X spreecwoort, maar op plaats 22 constateren we bij hem dat
gemeyne segwoort. Ook uit de overige bronnen blijkt, dat de verhouding
van deze beide bijbels tot elkaar èn tot de Lutherbijbel eigenaardig
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 7
98
VII (1522-34)
Luther-bijbel
1 sprichwort 1523
2 sprichwort 1523
3 sprichwort 1524
4 sprichwort 1524
5 sprichwort 1524
6 sprichwort 1524
7 sprichwort 1524
8 beyspiel 1534
9 gespött 1534
10 sprichwort
I1 sprichwort
12 sprichwort
13 sprichwort
14 sprichwort
15 sprichwort
16 sprichwort
17 lied
18 sage und sprichwort
19 sprichwortt 1522
20 sprichwort 1522
21 sprichwort 1522
22 sprichwort 1522
G. KLOEKE
VIII (1534)
Lübeck: Dietz
[Borchling-Cl. 1182]
spr<~ke
gemëne sproke
sproke
sproke
gemene spr~ke
gemene spr~ke
spr~ke
bysprbke
spott
thom spreckworde
spreekwordt
spreekwordt
spreckworde
spreekwordt
spreekwordt
spreekwordt
ledt
spreekwordt
sprickwort
bysproke
byspr&ke
sproke
IX (1533-4)
Antw. : Vorsterman
[N-K 405]
ghemeyn woort
ghemeyn woordt
segwoort
gemeyn woordt
gemeyn woort
gemeyn segwoort
een ghemeyn byspreken
ghelijckenisse h. gemeyn
byspe1c1appe [woort
in gelijckenissen ende in
een segwoort
ghemeyn seggen
segsprake
ghemeyn woort
int ghemeyn seyt een seg[
woordt
ghelijckenisse in dese segsegwoort
gelikenis
ghelij ckenisse
ghemeen woort
bysprake
byspraecke
bispraeck
[sprake
gecompliceerd is. De Bruin merkt trouwens blz. 163 reeds op: "Het
lijkt wel, of de samensteller de Profeten zelfstandig heeft bewerkt".
De profetenplaatsen 10-I8 wijzen inderdaad ook voor een deel in die
richting. Voor ons is op het ogenblik hoofdzakelijk van belang: 1°
dàt spreekwoord in deze vertalingen geboekstaafd is en 2° dat de
passages, waarin deze term voorkomt kennelijk afhankelijk zijn van
de overeenkomstige, toen reeds gepubliceerde, passages van de Lutherbijbel.
Zie omtrent de datering daarvan kol. VII. Kortom het is evident
dat de spreekwoord-"curve" in onze bijbelreeks begint nàdat de eerste
S prichwort-bevattende bijbelboeken van Luther zijn verschenen.
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 99
X (1542) XI (1548) XII (1556)
Antw.: Liesvelt Leuvense bijbel eerste geref. bijbel
[De Bruin 165 vv.] [De Bruin 201 vv.] [De Bruin 221 vv.]
I gemeyn waort ghemeyn woort spreeckwoort
2 ghemeyn woort ghemeyn segghen spreeck woort
J segwoort ghemeyn segwoort segwoort
4 spreeckwoort ghemeyn segwoort spreecwoort
5 spreeckwoort ghemeyn segwoort spreecwoort
6 bysprake oft segwoort parabele spreeckwoort
7 spreecwoort ghemeyn segghen ghespot
8 tot eenen byspele ghemeyn sprake spotredene
9 segwoort parabele spotredene
10 spreeckwoort ghemeyn segwoort spreecwoort
II spreecwoort ghemeyn segghen spreecwoort
12 spreecwoort ghemeyn woort spreecwoort
IJ spreecwoort ghemeyn segwoort ghespot
14 spreecwoorden ghemeyn segwoort spreecwoort
IS spreecwort ghemeyn segwoert spreecwoorde
16 spreecwoort ghemeyn segwoert spreeckwoordt
17 spreecwoort parabel spreecwoort
18 spreecwoort ghe1ij ckenisse spreeckwoort
19 ghemeyn woort ghe1ij ckenisse spreecwoort
20 gelij ckenissen parabelen ghe1ij ckenissen
21 geJijkenisse parabel geJij ckenissen
22 gemeen spreecwoort ghemeyn segghen spreeckwoort
De volledige bijbel van Luther is nl. weliswaar pas in 1534 uitgekomen,
maar "Luthers Septembertestament d.h. seine erste Übersetzung
des Neuen Testaments die zu Wittenberg urn den 21. September
(Matthäustag) 1522 erschienen ist, ist der grundlegende, für alle Zeit
denkwürdige Anfang seiner Bibelübersetzung, ein Höhepunkt seines
gesamten reformatorischen Schaffens" (zie Luthers Werke, serie
Deutsche Bibel, Bd. VI, blz. XLI). Ik heb dan ook de oudste tekst
van dit N.T. geraadpleegd, zoals die in Bd. VI en VII van de Deutsche
Bibel is gepubliceerd. De oudste gegevens van het O.T. berusten op
de teksten krachtens Deutsche Bibel II, blz. 271 vvo In de laatst verschenen
delen van deze serie (Bd. VIII en IX) zijn de passages met
de woorden 8 en 9 nog niet opgenomen. Ik heb mij in de statistiek
dus op de facsimile-tekst van 1534 moeten beroepen (aO 1935 uitgeg.
door A. Foerster) en neem als haast vanzelfsprekend aan, dat de (hier
onbereikbare) oudste uitgaven dezelfde woordkeus hebben gehad.
100 G. KLOEKE
XIII (1558) XIV (1562) XV (1637)
vol!. doopsgez. bijbel Deux-Aes-bijbel Statenbijbel
[De Bruin 216 vv.] [De Bruin 234 vv.]
I gemeynen sprueck ghemeyne spreucke spreeckwoorden
2 spreecwoort spreeckwoort spreeckwoort
3 segwoort spreeckwoort spreeckwoort
4 spreecwoort spreucke spreeck-woort
5 spreecwoort spreeckwoort spreeck-woort
6 ghemeyn spreecwoort spreeckwoort spreeckwoort
7 spreecwoort spreucke spreeckwoort
8 byspruecke byspreucke spreeckwoort
9 spot spot spreeckwoort
IO spreeckwoort ten spreeckwoorde spreeckwoort
II spreeckwoort spreeckwoordt spreeck-woordt
12 spreecwoordt spreeckwoordt spreeckwoordt
13 spreecwoort spreeckwoordt spreeckwoorden
14 spreecwoort spreeckwoordt spreeckwoort
IS S preeckwoordt spreeckwoort spreeckwoort
16 spreeckwoordt spreeckwoort spreeckwoort
17 Spruecke spreucke spreeckwoordt
18 spruecke,spreecwoort spreucke, spreeckwoord spreeckwoort
19 spreeckwoort spreeckwoort spreeckwoort
20 byspraken ghelijckenissen gelij ckenissen
21 byspraeck ghelij ckenisse geJijckenisse
22 S preec kwoort spreecwoord spreeckt-woort [sic !]
Uit onze statistiek blijkt nu, dat de spreekwoord-curve twee keer
wordt onderbroken: in 1533-4 door de Vorstermanbijbel (zie echter
2 Petr. 2:22 aD 1528) en in 1548 door de Leuvense bijbel. Wat de
eerste betreft kan ik hier verwijzen naar De Bruin's betoog over de
Vorsterman-bijbel en in het bizonder naar de woorden: "Als zakenman
was Vorsterman uit op een zo groot mogelijk debiet en kon hij
dus geen bijbel pro of contra de Hervorming bezorgen" en (wat die
ene spreeckwoort-uitzondering betreft) naar De kath. Enc.2 VI 505:
"Bij Vo [r ] sterman te Antwerpen verschenen van 1538 tot 46 zes volledige
bijbels, navolging van de Liesvelt-Bijbel maar gewijzigd in Kath.
geest volgens de correcties van Leuven, die e c h ter n iet i n a 11 e
uitgaven voldoende werden uitgevoerd".
Bij de radicale Leuvense curve-onderbreking hebben we te doen
met de resultaten van "den eersten, onverdacht rechtzinnigen,
Roomsch-Katholieken bijbel" (De Bruin XIII en 201-210). Het is
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 101
duidelijk, dat bij deze vertaling van de (een jaar eerder verschenen)
Leuvense Vulgata-herziening de directe of indirecte invloed van de
Luther-vertaling is uitgeschakeld. Dit wordt hier dunkt me overtuigend
geïllustreerd door het weer volledig ontbreken van spreekwoord.
Voor de geschiedenis in het zuiden is dat van groot belang, om~at
hiermee het belgische verdwijnen van dit nog jeugdige "boekenwoord"
is ingeluid, terwijl het in het noorden hoe langer hoe sterker komt te
staan. Als argument tegen de zuidelijke verzwakking kan men zich m.i.
niet op citaten bij zuidelijke lexicografen beroepen. Dat deze het woord
blijven vermelden, kan aan hun gretig rondneuzen naar lexicografisch
materiaal te danken zijn, maar behoeft op zichzelf niet te bewijzen,
dat spreekwoord in het zuiden als "levend" woord werd beschouwd
(vgl. de consequente sprekwoord-spelling bij Kiliaen). Ten slotte dient
hier nog te worden opgemerkt, dat de Leuvense bijbel "tot de 19de
eeuw de katholieke standaardbijbel" is geweest (Bijbels wbo onder
red. v. Alfrink c.s., kol. 224). Ook constateerde ik nog dat de aO 1566
bij Birckman te Keulen gedrukte bijbel, die mij toevallig in handen
kwam, precies dezelfde statistiek opleverde als de Leuvense.
Afgezien van de beide als "contra-reformatorisch" te beschouwen
onderbrekingen in kol. IX en XI constateren we echter een voortdurende
stijging van de spreekwoord-curve, die ten slotte zijn hoogtepunt
bereikt in de op de Statenbijbel betrekking hebbende kol. XV.
Hierbij zou ik er de aandacht op willen vestigen, dat voor de plaatsen
20 en 2 I uit Joh. in geen enkele nederlandse bijbel de term spreekwoord
gebezigd wordt, terwijl S prichwort hier in de duitse bijbels toch
tot op de huidige dag algemeen wordt gebruikt. Men krijgt de indruk,
dat ons gel~jkenis hier de regelrechte conservatieve handhaving aanduidt
van het mnl. gelikenisse.
Merkwaardig is het, dat zelfs de zg. "Lutherse" bijbelvertaling van
Adr. Visscher 10) zich hier niet bij het woord sprichwort van Luther
10) Het exemplaar, dat ik ter inzage heb gehad is eigendom van de Herst.
Evang. Luth. Gem. te Amsterdam. Volledigheidshalve dient daarbij opgemerkt,
dat noch op het (gegraveerde) titelblad noch in het boek-zelf de naam van de
vertaler wordt vermeld, doch wel die van de uitgever: Rieuwert Dircksz van
Baardt. Met licht verschoten inkt is boven die naam aangebracht de toevoeging
"A 0 1648". Legt men daarnaast de tweede druk van 1702 (verschenen bij de
102 G. KLOEKE
hedt aangepast, ofschoon Visscher duidelijk te kennen geeft "dat
wy so nauw, als mogelijck was, daer op hebben gelet, om hem van
waart tot woort te volgen". Wel is op plaats 9 gespött van Luther vertaald
met slot, maar op de plaatsen 20 en 2I uit Joh. vindt men byspraken
en &y-sprake. Verder constateert men op plaats I7 spreuk'?
(Luther heeft daarentegen lied). Voor het overige is het Lutherse
sprichwort getrouwelijk met spreeck-woort vertaald.
Het was voor wij aanvankelijk verrassend, dat hier in het midden
van de 17de eeuw het (m.i. verouderde) by-sprake weer "opduikt".
Maar al spoedig bleek mij, dat Visscher - kennelijk van mening, dat
de term spreeck-woort hier in de nederlandse tekst misplaatst zou zijn
- eveneens blijk geeft van een (weliswaar anders gericht) "conservatisme".
In de Biestkens-bijbel van 1560 vindt men nl. eveneens
S prueke (I7), by-spraken (20), byspraeck 11) (2I), trouwens ook
spot (9). Hij heeft zich hier dus aan de oude (door de Luthersen
vroeger reeds geprefereerde Biestkens-bijbel gehouden. Bij deze "vrijheid"
van Visscher dienen we rekening te houden met het feit, dat hij
de hele bijbel binnen de korte tijd van anderhalf jaar heeft vertaald 12).
Er kan echter nauwelijks aan getwijfeld worden, dat Visscher
spreeck-woort overigens als de juiste vertaling van het begrip 'proverbium'
heeft beschouwd. Dat wordt o.a. bewezen door het volgende
citaat uit zijn voorrede: "Want gelijck men anders sp ree c kuitgever
Jacob Lindenberg), dan constateert men, dat het geschreven jaartal
1648 van de eerste druk juist moet zijn. Het gegraveerde titelblad van de eerste
druk is in de tweede overgenomen, alleen met 'Vervanging van de naam Van
Baardt door Lindenberg en met hier en daar toevoeging van een (weinig verfraaiende)
arcering. In de "approbatie" van de tweede druk wordt verlof verleend
om de eerste druk "in diervoegen te herdrukken, en te copieeren, zonder de
minste veranderingen ofte byvoeginge van iets". Afgezien van het feit, dat de c
van spreeckwoort is verdwenen is de terminologie in 9, 17, 20 en 21 dan ook
gelijk aan die van de eerste druk gebleven: spot, spreuke, by-spraaken, byspraake
(ditmaal dus met dubbele aa).
II) Dat by-spraeck ook geen originele uitvinding van de Biestkens-vertaler
was, blijkt uit de statistiek der Nieuwe Testamenten op blz. 104. Vanaf 1525
komt het daar voor. Het was trouwens evenals gelikenisse reeds middelnederlands.
12) Loosjes, Geschiedenis der Luthersche kerk 103, maakt melding van de in
1646 gegeven opdracht tot deze vertaling, waarmee Visscher "bti zijn gewone
bezigheden [!], in anderhalf jaar gereed was".
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 103
wo 0 r t s wijse seyt, dat elck werck sijnen Meester prijst, alsoo prijsen
oock alle de Creaturen, op hare wij se, den genen diese geschapen
heeft".
Terloops zij opgemerkt, dat de term S prichwort uit Joh. in Duitslandzelf
ook wel aanleiding heeft gegeven tot enige vaagheid. Zo vond ik
in de "Hand-Concordanz" van Gottfried Büchnern (aO 1756) bij
Spl'ichwort in Joh. 16:25 en 29 de toevoeging: "eine dunckele und
schwer zu verstehende Rede, welche deutlicher zu erklären". Mede in
verband met de constante nederlandse voorliefde voor geliJkenis (in
tegenstelling dus met Luther) is het van belang, te constateren, dat
het DWb. de sprichwort-plaats uit Joh. 16:25 toch ook zonder voorbehoud
vertaalt met ,gleichnis'.
Ter illustratie van de stand van zaken in het 16de-eeuwse nederduits
heb ik in kol. VIII het materiaal van een Lübeckse bijbel opgenomen,
waaruit men kan opmaken, dat men in de nd. vertalingen
vermoedelijk met een soortgelijke spl'eckwordt-curve als in ons land
rekening zal moeten houden. Voor een nauwkeurige bestudering van
de verdere gang van zaken heeft men in onze bibliotheken echter niet
voldoende materiaal beschikbaar.
Boven is reeds opgemerkt, dat Luther's vertaling van het N.T. als
"ein Höhepunkt seines gesamten reformatorischen Schaffens" moet
worden beschouwd. Dit wordt nog extra onderstreept door het feit,
dat tussen 1522-33 (dus vóór de verschijning van de volledige bijbel)
85 duitse uitgaven van het N.T. zijn verschenen (zie Bijbels wb.,
kol. 222). Het is dus gewenst om behalve de volledige bijbels ook de
belangrijkste nederlandse N.T.-uitgaven even de revue te laten passeren.
Om technische redenen geef ik echter dit tweede overzicht niet in
kolomvorm, terwijl ik ook de nummering I9-22 van de vier N.T.plaatsen
(Luk. 4:23, Joh. 16:25 èn 29, 2 Petr. 2:22) meen te kunnen
weglaten. Daarentegen heb ik ter vergemakkelijking van het citeren
de nummering XVI-XXXI voortgezet.
XVI (1522) Antwerpen: Liesvelt (N-K 370)
ghelijkenisse, ghelijckenissen, ghelijckenisse,
XVII (1523) Antwerpen: Liesvelt (N-K 374)
-, -, -, byspel.
G. KLOEKE
XVIII (1524) Antwerpen: Adr. van Berghen (N-K 375)
--, --, --, gemeen woort.
XIX (1524) Antwerpen: Van Ghelen (N-K 376)
gemeyn woort, gelijckenissen, gelikenisse, bispel.
XX (1524) Antwerpen: Adr. van Berghen (N-K 377)
gemeyn woort, gelijckenissen, gelijckenisse, gemeen spreecwoort.
XXI (1524) Delft: Lettersnijder (N -K 378)
gehemeen woort, parabolen, pa,rabel, bispraec.
XXII (1524) Amsterdam: Doen Pietersz (N -K 379, vgl. 371)
--, --, --, gemeen spreeckwoort.
XXIII (1525) Deventer: Pafraet (N -K 382)
gemeyn spreeck woe}"t, byspraecken, bysproeck, spreeck woert.
XXIV (1525) Antwerpen: Jan van Ghelen (N-K 383)
gemeen woort, parabolen, parabel, bispraec.
XXV (1525) Antwerpen: G. van der Haghen N-K 385)
gemeen wort, gelikenisse, ghelijckenisse, ghemeyn woort.
XXVI (1526) Antwerpen: Doen Pietersz N-K 387)
gemeyn spreeckwoert, bij spraken, bispraec, spreec woert.
XXVII (1526) Antwerpen: Jan van Ghelen (N-K 388)
gemeen woort, ghelijcken:sse, ghelijckenisse, ghemeyn woort.
XXVIII (1526) Antwerpen: Jan van Ghelen (N-K 2462)
gemeyn spreec wo ort, bispraeeken, bisproeek, spreeck woert.
XXIX (1528) Antwerpen: Chr. van Ruremund (N-K 395)
gemeyn woort, gelijckenisse, gelijckenisse, ghemeyn spreeckwoort.
XXX (1530) Antwerpen: Willem Vorsterman (N-K 398)
gemeen woort, bysprake, bysprake, bijspraec.
XXXI (1539) In het Novum Testamentum latino-germanicum van 1539 (N-K
358) vindt men: gemeyn woort (similitudo), parabole (proverbium),
parabel (proverbium), spreecwoort (proverbium).
Een uitvoerige beschouwing ook van deze statistiek zou op zichzelf
wel van belang zijn, maar ik meen hier voorlopig met één constatering
te kunnen volstaan, nl. dat spreecwoort in 1524 13) voor het eerst
opduikt.
De indruk uit kol. lIl, dat de term spreekwoord het eerst een plaats
heeft veroverd in 2 Petr.2: 22 wordt door de N. Testamenten bevestigd.
Spreekwoord wordt hier (in tegenstelling met veel plaatsen in het
O.T.) trouwens in de volkomen doorzichtige tegenwoordige betekenis
13) Tot mijn spijt heb ik nog niet kunnen nagaan, of dit jaartal wellicht door
1523 vervangen moet worden. V gl. De Bruin I42: "Het eenige volledige exemplaar
van dit Nieuwe Testament [van 1523] is aanwezig in het Britsch Museum
te London".
104
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 105
gebruikt en bovendien met een concreet voorbeeld geïllustreerd. Het
is niet oninteressant te zien, dat de eerste Van Berghen-uitgave van
1524 (zie nr. XVIII), ofschoon ook naar Luther vertaald, de nieuwe
term nog niet dadelijk heeft opgenomen. Ik citeer daaruit de gehele
passage: "Dat gemëë woort is hë geschiet. Die hont eet weder dat hi
gespogë heeft! en die soege wentelt haer weder in slijck (als si gewasschen
is)" . Welnu in nr. XX staat woordelijk hetzelfde, alleen
luidt het begin: "Dat gemëë spreecwoort is hë gesciet". Bij NijhoffKronenberg
kan men onder nr. 377 naslaan, dat de 4 stukken van dit
N.T. ,,25 Mei-Juli 1524" zijn verschenen, dus binnen de twee jaar
na Luther's Septemberbibel.
Een wonderbaarlijke neiging tot "progressiviteit" valt bij de uitgever
Van Ghelen te constateren. Over het voorbeeld van zijn eerste
druk, XIX (1524), vergelijke men De Bruin 146 (de gegevens van
mijn statistiek zijn hier ontoereikend). De uitgave XXIV (1525)
- N-K 383 - is echter blijkens de statistiek gebaseerd op die van
Lettersnijder (wat bevestigd wordt door De Bruin 173). Daarentegen
schijnt XXVII (1526) weer een andere grondslag te hebben, terwijl
XXVIII (1526) - met de eerste Van Ghelense spreecwoert-gegevens
- blijkens de woordelijke en nagenoeg letterlijke overeenstemming in
de statistiek, op de uitgave van Pafraet gebaseerd moet zijn (zie ook
De Bruin 159).
\Vanneer ik over de vermelding van de term spreekwoord in boektitels
tot dusverre nagenoeg heb gezwegen, moet daaruit niet worden
geconcludeerd, dat dit als bijzaak over het hoofd is gezien. Het is
toevallig juist het uitgangspunt van mijn studie geweest. Daar ik
bezig ben met de uitgaven van de "Gemeene Duytsehe Spreekwoorden:
Adagia oft Proverbia ghenoemt", die in 1550 door Peter Warnersen
te Kampen zijn uitgegeven, deed zieh al spoedig de vraag voor,
waar hij de "nederlandse" term voor "Adagia oft Proverbia" vandaan
had. Gemeene Duytsche Spreekwoorden zal wel niet ontleend zijn aan
een Antwerps boekje van 1549 14 ): "Seer sehoone spreeckwoordenl
14) Een ex. daarvan bevindt zich in het Brits Museum, een fotocopk in de
Leidse universiteitsbibliotheek (2420 H 7). Het is voorlopig het oudste boek,
dat mij in handen kwam met de term spreeckwoorden als etiket op het titelblad.
106 G. KLOEKE
oft Proverbiaj in Franchois ende Duytsch" (Antwerpen: Hans de
Laet), maar herinnert veeleer aan de term gemaine Teütsehe Sprüehwörter
15), waarvan Johann Agricola zich bediende (zie boven blz. 85).
Het is immers bekend, dat het werk van Agricola de hoofdbron is
geweest voor deze Kamper uitgave. Er mag echter bij vermeld worden,
dat Vlarnersen met de term spreeewoort reeds vóór die tijd vertrouwd
geweest moet zijn, want hij bezigt hem in zijn (ongedateerde) nadruk
van het Novum Testamentum (N-K 358, dit origineel is aO 1539
uitgegeven door Matth. erom te Antwerpen, zie de statistiek nr.
XXXI). De taal van Warnersen's nadruk heeft een zeer oppervlakkig
oostelijk vernisje (zie b.v. de vertaling van de titel: Dat nieuwe Testament>
Dat Nye Testament). Veel sterker oostelijk getint is echter de
taal van W.'s spreekwoordverzameling van 1550. Vandaar vermoedelijk
de spelling Spreekwoorden met een korte e. Het staat nl. vast,
dat in het grootste deel van Overijsel sprekken voor 'spreken' werd
(en nog wordt) gezegd en het is zelfs niet onmogelijk, dat deze uitspraak
in het I6de-eeuwse Kampen nog wel gehoord werd. In de
Lübeckse bijbel van 1534 (zie kol. VIII) blijkt trouwens ook spreekwordt
(met ~.orte n) te overwegen. Er dient dus met de mogelijkheid
rekening te worden gehouden, dat de nederduitse Luther-vertalingen
ook van invloed zijn geweest in ons oosten.
Of spreekwoord zijn oorspronkelijk reformatorisch karakter in de
I7de eeuw reeds geheel heeft verloren, valt moeilijk te zeggen. Wel is
toevallig de overgrote meerderheid van de in WNT vermelde spreekwoord-
gebruikers van protestantsen huize 16). Is het ook toeval, dat
daarentegen, met uitzondering van de remonstrant Oudaen, de bijspraak
( = spreekwoord)-citaten voornamelijk bij katholieken werden
gevonden? Hierbij dient te worden opgemerkt, dat naast de term byspraaek
in Oudaen's H. Broederm. 49 door de schr. in hetzelfde
IS) Volledigheidshalve zij hier vermeld, dat de oudste druk van Agricola
weliswaar "Sp,üchwörter" heeft, maar dat er ook een reeks latere drukken zijn
met de spelling S prichwörtet'.
16) De geciteerde Antwerpenaar Ogier behoort daar niet toe, maar hij heeft
zijn taal nogal eens een hollandse kleur gegeven.
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 107
zinsverband het duidelijk synonieme tusschenspraak 17) (tussenvoegsel?)
wordt gebruikt en verder, dat O. zich daarentegen op de plaatsen
7, 8 en 9, die hij in zijn Uyt-breyding over het boek Jobs 88 en
Davids Psalmen 44 en 69 vertaalt, alleen van spreekwoort bedient.
Omtrent de in WNT geciteerde Dry-derley Ref. 31 (trouwens betrekking
hebbend op het jaartal 1561) heb ik geen confessionele personalia
gevonden. Maar wel omtrent Vinc. Lirinens en over Spieghel, de
schrijver van de Byspraax Almanak 18).
Spieghel bedient zich in zijn Hertspiegel ook een keer van de term
straatwoord, die in het WNT (waarschijnlijk krachtens de bijgevoegde
noot van Vlaming's uitgave) als "het gemeene zeggen" wordt gedefinieerd
(vgl. mnl. straat11'wre). Dit gemeen segghen is blijkens kol. lIl,
IV, V, VI, IX, XI van mijn statistiek 19) als synoniem met spreekwoord
te beschouwen, wat trouwens nog bevestigd wordt door de
variant van hs. H. van de Hertsp., waarin de afschrijver de term
straatwoord inderdaad door spreekwoort heeft vervangen. A. C. de
Jong heeft in zijn diss. over Spieghel geconstateerd, dat hs. H., hoewel
begin 17de eeuw geschreven, niet van Spieghel zelf is. Het zal
dus van een persoon afkomstig zijn, die (in tegenstelling met S.) de
term spreekwoort reeds min of meer als algemeen boekenwoord heeft
aanvaard en hem prefereerde boven straatwoord.
Op grond van Spieghel's irenische geestesgesteldheid kunnen we bezwaarlijk
veronderstellen, dat hij opzettelijk front zou hebben gemaakt
tegen het "protestants-bijbelse" spreekwoord. Maar de volgende woorden
in zijn Jubel-Jaar-Liedt var). 1600 zouden ons kunnen doen vermoeden,
dat zijn levensomstandigheden ertoe hebben geleid om zich van
een andere term te bedienen dan b.v. Vondel, Hooft, Cats, M. v. Reigersberch,
W. Schouten (zie WNT s.v. spreekwoord). Voor het grote
publiek wordt de rol van de bijbel door Spieghel aldus aangeduid:
17) Bij Kiliaen vindt men dit woord aldus vertaald: "tusschen-spraecke. Interloquutio,
sermonis interpositio".
18) Voor zijn 18de-eeuwse uitgever Vlaming is spreekwoordt echter kennelijk
de meest gebruikelijke term (vgl. zijn Byvoegzelen, blz. 362).
19) Vgl. ook Plantijn, Van Mussem, Van den Werve boven blz. 90, 92 , 93.
lO8 G. KLOEKE
"Ons kindsheids kerke-kinder-Ieer
Die hield alleen van node
Het Vader ons, 't Gheloof, niet meer,
Beendijst, en Tien gheboden."
Is het nu onmogelijk te veronderstellen, dat noch in het ouderlijk
huis van Spieghel noch in het zijne, het woord spreekwoord ooit heeft
weerklonken en dat hij het, zoal niet als onbekend, dan toch als niet
bepaald "gebruikelijk" heeft moeten beschouwen?
Sommige lezers zullen bij het stellen van een zo difficiel probleem
geneigd zijn tot de informatie of de vraagsteller wellicht meent het
gras te kunnen horen groeien. Toch acht ik het wetenschappelijk verantwoord
een kwestie als deze aan de orde te stellen, al was het alleen
maar opdat anderen zich daartoe opgewekt zullen voelen om het onderzoek
van het gehele spreekwoordfbijspraakprobleem voor de I6de- en
I7de-eeuwse literatuur wat solider te funderen.
Hierbij dient echter nog overwogen te worden, of S. wellicht het
(verouderde of verouderende) byspraak als ouderwets-deftig titelwoord
heeft verkozen. Maar hij gebruikt het ook in zijn betoog: "De
eerste byspraak zet ik tot een grond van 't hele werk" (302) en spreekt
op dezelfde pagina zelfs van hooft-by-spraecken.
Als resultaat van ons statistisch onderzoek kan men terloops constateren,
dat één a I gem een geldig Germaans woord voor het huidige
spreekwoord-begrip in ons land (en in Nederduitsland 20) niet
heeft bestaan. Germaans klinken bispel, bisprake, bysproeke, biwoort
21), dezelfde woorden als mhd. bî-spel, bî-spr:áche (betekent
echter 'Verleumdung'), bî-spruch, bî-wort, en ohd. bîspël, pîsprácha
(Verleumdung), bîwort. Men vraagt zich af, hoe bij deze uiteenlopende
woorden de functie en betekenis van dit adverbiale bî verklaard
moeten worden. Het zou van belang zijn, dit te weten, daar de woorden
spel, sprake, spröke, woort, taalhistorisch tot één betekenis herleid
kunnen worden, die men als 'zegsel' kan aanduiden. Nu doet zich het
merkwaardige feit voor, dat ook het latijnse adagium etymologisch als
20) Vermoedelijk evenmin in het britse en skandinavische taalgebied.
2I) Naast dit viertal is de weinig ka,rakteristieke term gemein wort ook reeds
lang in gebruik.
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM Iû9
'bij-zegsel' geïnterpreteerd moet worden, zodat men zich afvraagt of
er enig taalpsychologisch verband tussen deze vormen bestaat. De gedachte
aan "Lehnübersetzung" uit het latijn schijnt nl. voorlopig moeilijk
aanvaardbaar, daar het woord adagium juist in de Vulgata niet
blijkt voor te komen.
Leest men alle plaatsen met spreekwoord in de Statenvertaling nog
eens na, dan blijkt de betekenis van deze term trouwens nogal rekbaar
22) te zijn. Dit moet mede als een reden beschouwd worden,
dat het ontbreken van een "vaste" term zelfs bij de middeleeuwse
clerici reeds als een lacune gevoeld moest worden.
Misschien zal de vraag gesteld worden, of het aantonen der ontlening
van één enkel woord in de tegenwoordige bloeitijd van de algemene
taalwetenschap voldoende belangrijk geacht kan worden om
daaraan een studie van over de 2S blzz. te wijden. Mochten sommige
taalkundigen geneigd zijn tot de mening, dat de hier behandelde kwestie
b.v. met het (m.i. principieel terecht als fundamenteel beschouwde)
"structurele" taalsysteem eigenlijk niets heeft uit te staan, dan meen
ik aan dit speciaal-linguistisch bezwaar reeds enigszins tegemoet te zijn
gekomen door de formulering van mijn titel. Deze bewoording is
trouwens in de eerste plaats te danken (of te wijten?) aan mijn overtuiging
dat bij de taalsystemen (óók zelfs de dialectische) telkens weer
allerlei ontwikkelingen zijn waar te nemen, die niet als "normaal-structureel"
kunnen worden beschouwd. Tegenover hen, die een systematische
methodologie als p r i m a i re grondslag van wetenschappelijk
onderzoek beschouwen, ben ik de mening toegedaan, dat bij de huidige
stand van onze taalwetenschap de w a a r n e min g van mat e r i a ë. I
en (nieuwe) f e i ten ( d.w.z. de empirie) veelal van groter belang
moet worden geacht dan theoretische bespiegelingen-binnen-vastgelegde-
structurele-richtlijnen. Om de "orde" in de taal goed te leren kennen,
dient men ook de "wanorde" als ander facet van het taallevCll,
steeds in het oog te houden. De amerikaanse taalgeograaf Hans Kurath
maakte hieromtrent onlangs een treffende opmerking in Language Vol.
22) De moderne vertalers hebben het dan ook niet zelden door een ander woord
(spreuk, zegswijze enz.) vervangen.
110 G. KLOEKE
32, p. 442: "A language cannot pass from one system to another
without telllporary disorganization. Some American structuralists are
reluctant to admit this obvious fact. The aim of the structural analysis
is, after all, tod i s co ver t h e e x ten tof s y s tem a t i zat ion
in a language at a given time, not t 0 imp 0 s e a s y s tem 0 n i t".
Duidt men bij linguistisch onderzoek de achtergrond van "desorganisatorische"
verschijnselen als "cultureel" aan, dan behoeft dat niet
op een neiging tot simplicisme te berusten en op den duur zal zelfs
toch weer de kwestie van een streven naar "systematiek" -in-de-ontwikkeling
tot uiting komen, zelfs al blijkt de individuele invloed hier (zoals
in het bovenstaand betoog is gebleken) taalkundig een zeer groote rol te
spelen.
Moet men het toch niet min of meer als dogma blijven beschouwen,
dat individuele invloeden in het "normale" taalleven géén rol spelen?
Zelfs al aanvaardt men dit dogma voor 95 % als juist, dan moet men
het toch van algemeen-wetenschappelijk belang achten, het abnormale
steeds zoveel mogelijk op te sporen om zodoende het normale beter te
kunnen onderkennen.
Ik ben trouwens van mening, dat er alle reden is om aan te nemel},
dat de spreekwoord-curve geenszins als singulier geval is te beschouwen.
Hier moet vooral weer verwezen worden naar de verhandeling
van De Vooys over Duitse invloed op de Nederlandse woordvoorraad
(Verh. NA, Lett. N.R. IL no. I). Daarin maakt hij attent op de sterk
duits-beïnvloede woordvoorraad van de Deux-Aes-bijbel. Verder merkt
De V. blz. 17 op: "Voor het bekend worden van Duitse woorden op
Nederlands gebied is het van belang, te letten op de toonaangevende
woordenboeken. Daarbij is in de eerste plaats te denken aan Plantijn
en Kiliaen".
Zonder het nog nadrukkelijk te hebben onderstreept meen ik hierboven
echter te hebben doen uitkomen, dat het beter is de prioriteit
toe te kennen aan de t e kst e n (meer speciaal van de meest verspreide
lectuur, nl. de bijbelvertalingen), waarin het taalleven beter
tot uiting komt. In vergelijking daarmee zijn de woordenboeken zelfs
min of meer als dode registers te beschouwen, waarin trouwens sommige
gegevens wel eens klakkeloos van anderen zijn overgenomen
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM I I I
en waaruit dus niet altijd de conclusie omtrent de vastheid van woordgebruik
valt te trekken.
De vraag zal nu wellicht worden gesteld, of men in gevallen als het
onderhavige werkelijk van van taal I e ven mag spreken. Het is immers
duidelijk, dat hier sprake is van boekentaal en ook in dit opzicht is de
mening sterk verbreid, dat boekentaal een abn 0 r m a I e taal is, die
met het "eigenlijke" taalleven niets heeft uit te staan. Deze opvatting
is naar mijn gevoelen in hoofdzaak gebaseerd op het geloof, dat iedere
Nederlander "de boekentaal" in alle details van "de omgangstaal" weet
te onderscheiden. Maar ik meen vroeger wel te hebben aangetoond, aat
dit niet zo zeker is als men veelal denkt. Als recent voorbeeld zou ik
hier nog even willen noemen de vorm heeft, waarvan langs taalgeografische
weg kan worden aangetoond, dat hij in geen enkel nederlands
dialect voorkomt (en waarschijnlijk nooit voorgekomen is), maar uitsluitend
uit het boekenwoord hevet kan zijn ontstaan in een tijd toen
heet reeds als normale klankwettige omgangsvorm fungeerde. Dat
ook spreekwoord oorspronkelijk een boekenwoord is, behoeft dunkt me
niet nader te worden toegelicht en toch zal vermoedelijk niemand
willen beweren, dat het "dood" is.
In mijn bovenstaand relaas hoop ik voldoende duidelijk te hebben
gemaakt, dat de bijbelvertalingen voor de geschiedenis van een term
als spreekwoord het meeste houvast bieden. Om nu te illustreren, dat
de gang van zaken bij het "opkomen" van dit ene woord niet als een
op zich zelf staand geval beschouwd kan worden, heb ik enige steekproeven
genomen met een ander woord, ni. verzoeking inde betekenis
'verleiding' 23).
23) In zijn verhandeling over de duitse invloed wordt het door De Vooys
niet (meer) vermeld, ofschoon het (zoals mij na de voorlopige voltooiing van
mijn opstel bleek) vroeger toch was opgesomd op de door De Bruin samengestelde
lijst van "woorden uit de Liesveld-Bijbel, die nog niet in het Middelnederlands
voorkomen" (zie De Vooys, Nedersaksische en Hoogduitse invloeden op de Nederlandse
woordvoorraad blz. 34). Wel maakt De Vooys gewag van versoecken
(= beproeven) ontleend aan De Jager, Taalkundige Handleiding tot de Statenoverzetting
des bijbels. Maar ten opzichte van deze betekenis heb ik voorlopig
de indruk, dat Verdam met zijn talrijke citaten nog voldoende sterk staat. Ook
in het mnd. wbo wordt onder vorsoken als een van de vaststaande betekenissen
'versuchen, probieren' aangenomen en met twee citaten toegelicht. Ik weet trou112
G. KLOEKE
Bij mnI. versoekinge merkt Verdam op: "Het op de proef stellen va,t
iemand; ook (waarschijnlijk) verzoeking, verleiding. Plant. ve rs
0 e c kin g e, ver s u e c kin g e, e r var i n g e, experience, tentation,
preuve, experientia, experimentum, experimentatio. In deze beteekenissen
is het woord uit het MnI. niet opgeteekend, doch dit zal
wel toeval zijn. Het gewone woord voor het laatstgenoemde is b e·
co rin g e; z. aId."
Hetzelfde "toeval" valt echter voor het mnd. te constateren, waar
niet alleen het subst. *vorsokinghe, maar ook het verbum vorsoken in
de bet. 'verleiden' blijkt te ontbreken. Wel vermeldt men daar mnd.
besokinghe en besoken, waarvan de betekenis ten dele met die van
tentatio en tentare overeenstemt. Wat de vorm betreft vgI. fri. bisiikje.
DWb. zegt aangaande Versuchung (tentatio): "es hält sich nur in
biblischem sinne' en omtrent versuchen (iemand in verleiding brengen)
wordt eveneens opgemerkt: "die verbindung mit persönlichem
object erhält sich bis heute unter dem einfluss der bibelsprache".
In de combinatie 'proberen verleiden' stemt het hd. met het lat.
overeen. In beide talen blijkt de betekenis 'to ask' daarbij geheel te
ontbreken. Zo heeft men immers voor het nl. verzoeken (to ask) in het
hd. aparte ww. ersuchen. Vergelijkt men de reeds lichtelijk zwakke
positie van hd. versuchen (verleiden) nu met de situatie van het nI.
verzoeken (verleiden) dan is het duidelijk (gesteld dat het in het mnI.
ooit heeft bestaan) dat die positie nog extra verzwakt moet zijn door
de homonymie met verzoeken = to ask.
De betekenis B4 (op de proef stellen) wordt door Verdam aldus
toegelicht: (Hi) wil versoeken Pocris, oH si oiek te gheloven is,
lV/Loop IV, 2065 [hs. H]). Zie voorbeelden uit de I7de eeuw bij
Oudem. 7, 499 24 ). - Ook verzoeken, in verleiding brengen, de nog
heden gewone beteekenis. Zoo kan ook Kil.'s "ver s 0 e c ken, tentare"
zijn bedoeld. I1 Want hi (God) alle tijt ghesien hevet, hoe si dicke mit
wens niet, of De V.'s veronderstelling juist is, dat De Jager alIe door hem
opgesomde woorden als "duits" beschouwt.
24) Slechts drie 17de·eeuwse voorbeelden worden door O. gegeven; ze zijn alle
drie aan de Statenbijbel ontleend!
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM II3
sinen goede (het van God verkregen goed) ander lude versocht hebben,
dat si hem vertoornen souden, Con. Som. 2 334, 209 var."
Evenals bij versoekinge en bij spreeewoort (zie boven) baseert Verdam
zijn overtuiging in hoofdzaak op de I6de- en I7de-eeuwse citaten.
De wankelheid van de middeleeuwse basis voor zijn veronderstelling
komt echter aan het licht, wanneer men het tweetal geciteerde teksten
raadpleegt. Hs. L van MLooj) heeft nl. in 2065-6: "Ende besoehte
sijns selves wijff, of hoir Ole te gheloven is stijff". Het eerste vers
van L is hier (beschouwd in verband met de overigens praeteritaal
beschreven voorvallen) eerder aanvaardbaar dan dat van hs. H met
de praesensvorm[!] wil versoeken. In 2066 zijn H èn L niet geheel
doorzichtig. \Vel mag hier voor het rijm wijft/stijff even worden verwezen
naar Il, I!.
Wat Con. Som2 betreft, hier heeft slechts één van de tien [!] hss.
(nI. Q) versoeht; verder heeft hs. A verstout, P verseoven en D verclooet,
terwijl Tinbergen blijkens zijn glossarium alleen verstouten
en vercloken als mogelijk juist kan aanvaarden. De onwaarschijnlijkheid,
dat versoeken in het mnl. ooit de betekenis 'verleiden' heeft gehad, wordt
op indirecte wijze bevestigd door het aantal solide bewijsplaatsen, dat
men bij Verdam voor tem-pteren 'in verzoeking brengen' vindt. Dit wijst
erop, dat het naast bekoren het meest gewone woord is geweest. Dat
vooral temptaeie de rang van volkswoord heeft gekregen, blijkt o.a.
uit het tegenwoordige gron. tamtoatsie en fri. tamtaesje (met de hoofdbetekenis
'kwelling') dat trouwens ook in het overijsels en waarschijnlijk
ook nog wel in andere dialecten voorkomt (vgl. het verouderde
zaanse tampteien bij Boekenoogen).
Wanneer men het nomen agentis versoeker bij Verdam opslaat, dan
vindt men hier, alweer met een verwijzing naar de I6de-eeuwse Plantijn
de opmerking: "Hij die de proef van iets neemt, iets beproeft; ook
hij die iemand op de proef stelt. Plant. ver s 0 e c k e r, experimenteur,
tenteur, experimentator, inquisitor, probator, tentator. Het woord
kan [!] in deze bet. ook in het Mnl. bekend zijn geweest; ook in den
zin van verzoeker, verleider (mhd. versuoeher, "de duivel")".
Beperken we ons nu tot de 'verleiding', dan blijken de Delftse en
Keulse bijbel het woord *versoekinghe niet te kennen, maar wel be-
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 8
114 G. KLOEKE
coringhe (in de weinig uniforme Keulse bijbel geschreven als bekoeringe,
bekaringe, bekorunge enz.). In de Liesveltbijbel van 1526 vond
ik naast becoringe (3 X, ni. Matth.6:13, LUk.II:4, Openb.3:IO) ook
3 X versueckinge (alle drie in Deut.) en verder nog de vertalingen
tee i)nteerder en tenteren. De Vorstermanbijbel van 1533.4 stemt ditmaal
vrijwel overeen met Liesvelt van 152625 ). De plaatsen, waar men
in beide laatste bijbels versueckinge (resp. versoeckinghe) vindt, zijn
Deut-4:34, 7: J9 en 29:3. In Openb.3: IO heeft Vorsterman die ure des
aenvechtinges [!] inplaats van becoringe bij Liesvelt.
Omtrent de gang van zaken na het midden van de I6de eeuw kan
men een indruk krijgen, wanneer men de gegevens 26) van de -
boven blz. 93-94 onder de nrs XII (geref.), XIII (doopsgez. ) en XIV
(Deux-Aes) vermelde - bijbels raadpleegt:
Ex. 17:7
Deut. 4:34
Deut. 7: 19
Deut. 29:3
Job 9: 2 3
Ps. 95:9
Matth. 6: 13
Luk. 11:4
Openb. 3: IO
Matth. 4:3
Thess. 3:5
XII (1556) XIII (1558) XIV (1562)
tempteerden
versoeckinge
versoeckingen
versoeckingen
castij dinge
tempteerden
becoringe
becoringe
versoeckinghe
tempteerder
tempteerder
getempteert
versoeckinge
versoeckingen
versueckingen
aenvechtinge
versochten
becoringhe
becoringe
temtacien
becoorder
temteerder
versocht
versoeckinge
versoeckingen
versoeckingen
aenvechtinghe
versochten
versoeckinge
versoeckinge
versoeckinge
versoecker
Versoecker
Het staat dus vast, dat becoringe in het midden der 16de eeuw
nog "gereformeerd" en "doopsgezind" was en men kan dus aannemen,
dat 'verzoeking ongeveer in dezelfde tijd en op gelijksoortige wijze ingang
moet hebben gevonden als spreekwoord 27).
25) In de Lübeckse bijbel van 1534 wordt daarentegen besokinghe (met be-)
naast bekoringhe gebruikt.
26) Ze hebben betrekking op het lat. tentatio, de beide laatste op tentator.
27) Stellwagen meende omgekeerd, dat bekoring een roomse v e ,r n i eu win g
was. Zie blz. r03: "In een Roomsch gebedenboekje der r6de eeuw ... staat ook
reeds [!] bekoring".
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM IIS
Wanneer de formuleringen in het mnI. wbo ons bij deze conclusie
aanvankelijk een beetje in de weg hebben gezeten, berust dat dunkt
me, zoals ik in mijn betoog ook al een paar maal heb doen uitkomen,
in hoofdzaak op het feit, dat Verdam het 16de-eeuwse nederlands
bij voorkeur als stabiel gebleven verlengstuk van het middelnederlands
beschouwt. Ik moet daar echter nadrukkelijk aan toevoegen (wat trouwens
eveneens uit mijn betoog is gebleken), dat V. zich daardoor
geenszins in zijn bet e ken i s-omschrijving heeft laten beïnvloeden.
Dat zijn objectiviteit in dit opzicht van grote waarde is voor het verdere
historische woordonderzoek zou ik hier voorlopig nog met één voorbeeld
willen toelichten en wel naar aanleiding van Verdam's constatering
s.v. roem: "Het woord heeft in het Mnl. nog niet de beteekenis
van het hedendaagsche woord (= lat, 'gloria')".
Dat deze betekenis in de loop van de 16de eeuw ingang moet hebben
gevonden, blijkt o.a. ten duidelijkste uit de Deux-Aes-bijbel van 1562.
Ik kan mij hier begrijpelijkerwijze niet een soortgelijk gedetailleerd betoog
veroorloven als bij spreek'woord en beperk mij dus tot een globaal
overzicht 28) van de vermoedelijke ontwikkelingsgang.
Van de 31 Ruhm-plaatsen, die ik in de Biblische Hand-Konkordanz
(Gotthelf-Verlag, Zürich) opgesomd vond, blijken in de Deux-Aes van
1562 slechts twee (het zijn weer Rom. 3:23 en IPetr.2:2o) door een
ander woord te zijn vertaald en twee door een verbale vorm van
'roemen'. Dat de overige 27 alle (hetzij indirect of direct) op de
Luther-vertaling teruggaan, lijkt me zo goed als zeker 29). Men dient
28) Met de door mij als grondslag genomen 31 modern-duitse Ruhm-plaatsen
komen de roem-plaatsen bij Trommius (althans voor het N.T.) overeen, met
uitzondering van Rom.3 :23 (heerlickheyt) en lPetr.2 :20 (lof). Ook komen ze
overeen met het gebruik van gloria in de Vulgata (met uitzondering van 3 gloriatio-
gevallen en I exultatio, wat voor ons doel nauwelijks van belang geacht kan
worden). Had ik voor mijn onderzoek de gloria-term van de Vulgata als grondslag
gekozen, dan had ik ongeveer 480[ IJ gevallen in de te vergelijken bijbels
moeten nagaan. Theoretisch zou dit juister geweest zijn, maar practisch nauwelijks
uitvoerbaar. Hoofdzaak is, dat de "keuze" van de statistisch verwerkte
Ruhm-gevallen niet door onderget. is gedaan, maar eenvoudig op een lijst uit
een in de Leidse bibliotheek aanwezige duitse concordantie berust. Geheel volledig
blijken de gewone concordanties nooit te zijn.
29) De Biestkens-bijbel van 15611, die ik te Leiden nog even kon raadplegen,
heeft nog iets groter uniformiteit, nl. 28 X roem en 3 X beroeminge. Bekend
II6 G. KLOEKE
hierbij te bedenken, dat roem, althans voor onze kustprovincies, in
elk geval als schrij ftaalwoord moet worden beschouwd. Indien het
woord daar (ev. in de betekenis "roemzucht, grootspraak, bluf") heeft
bestaan, moet de uitspraak daar immers rom hebben geluid.
Dat de "Lehnübersetzung" van het woord Ruhm echter geenszins
zo vlot en vanzelfsprekend is verlopen als men uit de Biestkens- en de
Deux-Aes-bijbel zou opmaken, kan geïllustreerd worden met de situatie
in de Liesvelt-bijbels van 1526 en 1542. In Liesvelt-1526 vindt men
naast I2 roem-gevallen (waarvan IO in het N.T.) 7 X lof, 4 X glorie,
3 X beroeminghe, 2 X prijs, I X beroemen; verder I X de interessante
vorm roemte in Ps. SI: I7 (Here doet mijne lippen open/ dat
minen mont uwe roe m t e vercondige) en I X roeme in Rom·3: 27
(waer is dan nu uwen roe m el hy is wt gestoten).
Men IS wellicht geneigd om deze vormen roemte en (hypercorrect?)
roeme van 1526 slechts als drukfouten te beschouwen. Dat is moeilijk
te weerleggen, want in Liesvelt-1542 zijn deze wonderlijke vormen
inderdaad door roem vervangen. Maar wel is het in allen gevalIe van
belang, dat vijf roem-gevallen van 1526 in de latere uitgave door
beroeminghe zijn vervangen (IKor.IS:3I, 2 Kor.r:r2 en 14, r Thess.
2: I9, Jalq: 16) en twee door glorie (Ga1.6:4, PhiI.2: I6).
Dat roem géén algemeen-bekend r6de-eeuws woord was, blijkt uit
de Leuvense bijbel van 1548, waar men de volgende vertalingen vindt:
13 X lof, J 3 X glorie, 2 X gloriatie (daarnaast I X gloriacie) ,
I X pry's, I X hoverdie. Het woord roem ontbreekt hier dus blijkbaar
geheel. Dat het nauwelijks vaste voet in Zuidnederland heeft kunnen
krijgen, wordt trouwens waarschijnlijk als men de idiotica nagaat,
waarin het bijna zonder uitzondering ontbreekt. Men vergelijke Teirlinck,
Zuid-Oostvlaandersch Idioticon: "Roem, m.; - roemen, ww.
Niet in gebruik (ook niet met afl. en samenst.) - V gl. Romen".
Vooral aan de non-existentie van roem (= gloria) behoeft niet te
worden getwijfeld, daar deze betekenis ook in het mnd. niet is geboekstaafd.
Het mnd. wbo kent alleen citaten met de betekenis "Prahlerei".
Bovendien blijkt róm in de Lübeckse bijbel van 1494 ook geheel te
is, dat hij eveneens in sterke mate bij de Luther-bijbel is aangepast, terwijl er
verschillende germanismen in blijken voor te komen (De Bruin 216).
DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM 117
ontbreken. Ik constateerde 14 X lof Cf) [in cas. obI. met a], 12 X
ere, 2 X vorrorninghe, I X berominghe, I X hovardie.
Ik moet bekennen, dat ik bij uitsluitende raadpleging van mijn
"taalgevoel" nooit tot de conclusie zou hebben kunnen komen, dat
rOe11'L (= gloria) een duits leenwoord moet zijn. In zekere zin was
het voor mij dan ook een verrassing, dat de gedachtengang van het
WNT (toevallig niet letterlijk, maar wel feitelijk) in een soortgelijke
richting wijst. Behalve de betekenis in min of meer ongunstige zin
("grootspraak, pocherij, bluf") wordt daar nl. voor de gunstiger betekenis
2 de aandacht gevestigd op de "bijzondere toepassing in bijbelsche
of godsdienstige (Christelijke) taal". Welnu, men dient blijkens
het volledig ontbreken van roem in de Leuvense bijbel (d.w.z. feitelijk
in alle katholieke bijbels, zie boven blz. 101) de term "Christelijk" te
interpreteren als "protestants". Op de vraag, waarop dit (in de 16de
eeuw opkomende) "Christelijk" gebruik dan gebaseerd is, zal men
dan toch in de allereerste plaats kunnen vermoeden, dat het aan de
usus in de 16de-eeuwse bijbelvertalingen te danken moet zijn. Dit wordt
nog aannemelijker door de gunstige betekenis 3 (in WNT o.a. toegelicht
met protestantse-bijbel citaten ) waarbij wordt opgemerkt: "Het
Mnl. kent deze (de in het NnI. gewone) beteekenis nog niet".
Vergelijken we nu ten slotte de besproken "Lehnübersetzungen"
spreekwoord, verzoeking en roem dan kunnen we zeggen, dat in deze
drie gevallen (en vermoedelijk nog in talrijke andere) een vrij omvangrijke
studie nodig is, om het "opkomen" van deze woorden nauwkeurig
te kunnen nagaan. Ons "taalgevoel" helpt ons daarbij niet
veel. Van de "protestantse" kleur is ook haast niets meer over gebleven,
althans niet bij spreekwoord en roem. Wel kan men die kleur
m.i. nog constateren bij verzoeking tegenover bekoring. Voor zover mij
bekend, wordt algemeen aangenomen, dat bekoring in de betekenis
"verleiding" tot de zogenaamde "roomse" woorden behoort. Zo herinner
ik mij, dat een nederlands-sprekende Curaçaoenaar mij vertelde,
dat op Curaçaose scholen alleen bekoring als algemeen-nederlands
wordt aanvaard en dat hij zeer verbaasd was, toen hem, na zijn verhuizing
naar Paramaribo, op de Surinaamse school te kennen werd gegeven,
dat verzoeking het juiste woord was en dat de aanwending van
118 KLOEKE, DE TERMEN SPREEKWOORD, VERZOEKING EN ROEM
bekoring in deze betekenis "fout" was. Ook vertelde een katholieke
vriend mij, dat een protestantse collega hem eens half in scherts het
"katholieke" bekoring als symptoom van een neiging tot "apartheid"
had getypeerd.
Wanneer Stellwagen in zijn Roomsche Woorden 103 bekoring opsomt,
dan kan men hem dus, van zuiver synchronistisch standpunt,
wel gelijk geven. Maar men kan deze karakterisering tevens als een
interessant voorbeeld aanhalen, tot welke scheve voorstelling een uitsluitend
s y n c h ron i s t is c het a a I bes c hou win g soms kan
leiden. Bekoring met de betekenis "verleiding" blijkt niet alleen middelnederlands
maar ook, voor zover ik zie, algemeen middelnederduits te
zijn (van bekoren kan men dunkt me hetzelfde zeggen) en verzoeking
duikt pas in de 16de eeuw op, kennelijk onder invloed van de vertalingen
van Luther's bijbel. Dat dit "protestantse" leenwoord in de
I6de eeuw nog lang niet consequent werd aangewend, blijkt uit de
statistiek op blz. Iq. Ook in Valerius Gedenckclanck van 1626 begint
o.a. het tweede couplet van "Wilt heden nu treden" nog met de woorden:
"Bidt, waket en maket, dat g' in bekoring 30) en 't kwade met
schade toch niet en valt". In de Statenvertaling van 1637 zijn echter de
oude synoniemen bekoring en temptacie geheel vermeden.
Na mijn reeds rijkelijk uitvoerig betoog moet ik thans de verzoeking
weerstaan om mijn opvatting nog met verdere voorbeelden toe
te lichten. Maar ik hoop, dat deze bijbelse taalkwestie ook voor anderen
voldoende bekoring zal hebben om eens eIgen enquêtes op dit gebied
in te stellen. G. KLOEKE
30) Kentekenend is het feit, dat men zich o.a. in de Liederenbnndel ten dienste
van de Remonstrantsche Broederschap genoopt heeft gezien tot een noot: "Bekoring
= verleiding".
FONOLOGIE OF VERSLEER? *
WAS DE H IN HET I6DE-EEUWSE AMSTERDAMS EEN
" WANKEL FONEEM"?
"Wetenschapsbeoefening (is) alleen mogelijk onder
voortdurende controle en beoordeling, voortdurende
herijking van verworven bezit en aangeboden inzichten.
In het zonder meer aanvaarden van enige theorie,
van wie ook, ligt de oorsprong van de vele, al te vele
mythen en dwalingen."
W. Gs. Hellinga, N. Tg. 47, 29 [19541.
De maatschappelijke ontwikkeling die zich in de tweede helft van de
16de eeuw in Amsterdam voltrekt is, niet alleen in zijn geheel, doch
evenzeer in zijn verschillende onderdelen een boeiend verschijnsel.
In de laatste decennia hebben historici als Van Schelven, Mej. Van
Nierop en Van Dillen 1) zich beziggehouden met het aandeel der Zuidnederlandse
immigranten in de opbloei van Amsterdam. In aansluiting
bij deze publicaties heeft Kloeke herhaalde malen de aandacht gevestigd
op wat hij noemt: "een plotselinge ommekeer, een volledige "draai"
in de ontwikkeling van cultuur en taal" 2) van het I6de-eeuwse Amsterdam.
In zijn eerste opstel over De Amsterdamsche Volkstaal 3 ) heeft
Kloeke de vraag gesteld naar de kenmerken en eigenaardigheden van
de vroeg 16de-eeuwse taal van Amsterdam. Daarbij komt in hoofdzaak
ter sprake het verschil tussen "een oorspronkelijk lange a en een oor-
*) Dr. Fr. Kossmann is zo vriendelijk geweest het handschrift van dit artikel
door te lezen. Voor zijn kanttekeningen en opmerkingen zeg ik hem hartelijk dank.
1) Recente publicaties van Van Dillen over genoemd onderwerp zijn: Over den
invloed der Zuid-Nederlanders op den bloei van Amsterdam in de eerste helft der
XVIIe eeuw (Versi. Provo Utr. Gen. V. K. en W. 1937, 49-56); De invloed der
Zuidnederlandse immigratie op de bloei van Amsterdam in de eerste helft der
I7de eeuw (lIand. v. h. zeventiende Vlaamse Fiolologencongres 1947, 77-80) ; Bevolking
... van Amsterdam in het Verleden (Bijdr. en Med. Dial.-Comm. K.N.Ak.
V. Wet. XIV) [19541.
2) Ts. 54, 250 [19351.
3) Med. N.A.} Lett. 77, Serie A, W. 1 [19341.
120 F. DE TOLLENAERE
sprankelijk korte a, die later gerekt is" 4), het verschil dus tussen
b.v. schaap en water. Schr. tracht aan te tonen "hoe een typisch OudAmsterdams
verschijnsel als de èè-uitspraak voor á in de loop van de
17de en 18de eeuw langzaam-aan is verdwenen" 5).
J n zijn kort na De A111sterda111sche Volksta,al verschenen artikel,
"Complicaties bij het Nederlandse taal-geographisch onderzoek", komt
Kloeke terug op de invloed die het Zuidnederlandse element in de
16de eeuw heeft uitgeoefend op de taal van Amsterdam; deze invloed,
meent hij, is naar kwaliteit en kwantiteit zeer groot geweest. "De
nuchtere demographische gegevens maken het waarschijnlijk "dat het
Oud-Amsterdams omstreeks 1600 volkomen in het defensief gedrongen
was". Bij dit proces waren in de eerste plaats in het offensief
de Zuidnederlanders, "voor het merendeel stedelingen", "dragers van
een oudere cultuur, die door het noorden tot dusver reeds meestal, en
met enig recht, als "beter" was beschouwd" 6). Kloeke komt dan tot
de conclusie "dat èn de d> j-substitutie èn de diphthongering van î
en it, èn de vervanging van .aa + èè door aa 7) op de zuidelijke import
berusten, of, zo men een minder plastische en voorzichtiger uitdrukking
wenst: mede onder zuidelijke invloed hun beslag hebben gekregen"
8).
Blijkens Vondels Aenleidinge leefde in 1650 nog het door hem "te
mal" genoemde "out Amsterdamsch", d.w.z. de volkstaal van het Amsterdam
der 16de eeuw. Het was omstreeks het midden van de 17de
eeuw echter sterk in de verdrukking en waarschijnlijk beperkt tot bepaalde
wijken, standen of beroepen. Het moet wel aanmerkelijk hebben
verschild van het 17de-eeuwse "nieuw Amsterclamsch" om nog te
zwijgen van de huidige Amsterdamse volkstaal.
*
Is het te gewaagd om te veronderstellen, dat dit "out Amsterdamsch",
4) a.w. 12 [1934].
5) Ts. 54, 254 [1935].
6) a.w. 255 [1935].
7) Met aa bedoelt Kloeke "natuurlijk niet de Zweedsclle klank", maar hij kiest
"het teeken van Te Winkel, omdat de vocaal meestal meer naar de aa overhelt
dan naar de 00", N. Tg. 27,244, noot 3 [1933].
8) Ts. 54, 256 [19351.
FONOLOGIE OF VERSLEER 121
mutatis mutandis, broertje en zusje zal zijn geweest met min of meer
conservatieve Hollandse, speciaal Noordhollandse dialecten? Ik had er
haast aan toegevoegd: van de waterkant, maar bedenk nog bijtijds dat
deze toevoeging voor de 16de eeuw vrijwel overbodig is. Ik heb hierbij
op het oog de dialecten van Assendelft (E 82), Egmond aan Zee
(E 41), Wieringen (E 3, 4,5), Enkhuizen (E 40), Volendam (E 91b)
en Marken (E 92). Ik noem speciaal deze dialecten, niet alleen omdat
ze alle, evenals het "out Amsterdamsch", nog de tegenstelling germ. &
[ ska!. p] tegenover germ. gerekte a in open lettergreep [gra. V;)], resp.
[gr 3. V;)] 9) op een of andere wijze vertonen, en omdat de noordelijkste
ervan, Wieringen en Enkhuizen, zelfs de oudg. î en û ook thans
nog niet hebben gediftongeerd. Immers als ik alleen deze criteria op
het oog had gehad, dan had ik stellig nog andere Noord-Hollandse
plaatsen moeten vermelden die de vier door Kloeke genoemde Oudamsterdamse
kenmerken: scheiding van de oudg. & tgov. gerekte
oudg. a, niet gedi>ftongeerde î en 'û op even gave wijze vertonen als dat
op Wieringen en in Enkhuizen het geval is; ik denk hierbij b.v. aan
Tessel 10). Wanneer ik echter alleen Assendelft, Egmond aan Zee,
Wieringen, Enkhuizen, Volendam en Marken heb genoemd, dan is dat
omdat deze Noordhollandse plaatsen, behalve de vier genoemde kenmerken,
bovendien nog een andere merkwaardige eigenaardigheid vertonen,
namelijk deze, dat ze de h als foneem niet kennen.
Ik meen dat het niet al te gewaagd is aan te nemen, dat de h-Ioosheid
in de genoemde Noordhollandse plaatsen een oud verschijnsel is. Voor
hoge ouderdom pleit volgens Kloeke, "het feit, dat het verschijnsel,
voor zoover het Holland betreft, uitsluitend in kleine enclaves voorkomt"
11). Ik zou er nog aan toe willen voegen, dat niet alleen het
voorkomen in kleine enclaves, doch bovendien ook de min of meer
gelijkmatige spreiding van deze enclaves, niet alleen over NoordHolland,
doch evenzeer over geheel Zuid-Holland hiervoor pleit. Een
sterk argument voor hoge ouderdom is m.i. het feit, dat het verschijn-
9) Op Marken is "gm. a in ... open syllabe [a.]", Heeroma, Holl. Dial. 51
[1935].
JO) Heeroma, Holl. Dial. 36-37 [1935].
II) De Tongvallen langs de Zuiderzeekust 4 [1932].
122 F. DE TOLLENAERE
sel der h-loosheid in een plaats als Assendelft optreedt als kenteken
van een oude, nu wellicht uitgestorven generatie en van de katholieke
bevolking 12), en dat dit verschijnsel op Wieringen beperkt is tot de
taal der vissers 13). De tegenstelling: h-sprekend / h-Ioos die we thans
te Assendeltt vinden, en die beantwoordt aan een confessioneel onderscheid
Pmtestant-Katholiek, is namelijk van recente datum. Immers,
een halve eeuw geleden was het protestantse Zuideind van Assendelft
nog bezig een h-gebied te worden. "Vroeger", schrijft Boekenoogen,
"geschiedde dit (het weglaten van de h) in het gehee1e dorp. Thans
hoort men het in het Protestantsche Zuideind nog slechts van enkele
oude menschen" 14). En wat Wieringen betreft, Jo Daan heeft er in
haar dissertatie op gewezen, dat men uit geschreven historische bronnen
de indruk kan krijgen, "dat de h in de 17e en 18e eeuw nog geen
foneem was" 15). De h-Ioosheid in Assendelft en op Wieringen lijkt
me dus oud. Daarom kan ik voor \Vieringen voorlopig moeilijk geloven
in een jonge ( ?) besmetting "b.v. via Enkhuizen", zoals Kloeke
in zijn bespreking van het werk van Mej. Daan schijnt te willen suggereren
16). Eerder ben ik geneigd aan te nemen, dat we hier te maken
hebben met "het laatste acute stadium" der h-Ioosheid in het dialect
van Wieringen, dat van de Zuiderzeeplaatsen "wel het hardst aan het
aftakelen" 17) is.
Wanneer nu het niet-di'ftongeren van oudg î en û in plaatsen als
Wieringen, Enkhuizen of Tessel een relictstadium vertegenwoordigt,
evenals ongediftongeerde resten als lim 'lijm' en kyl 'kuil' 18) in het
overigens diftongerende Marken dat doen, wanneer men tevens aan-
12) "Ein Nichtmitmachen in religiöser Hinsicht kann sich m.E. in einem
sprachlichen Konservatismus auswirken", Kloeke, in Niederd. Studicn. Festschrift
fiir Conrad Borchling 354 [1932].
13) Zie J Daan, Wieringer Land en Leven 186 [1950].
14) Zaansche Volkstaal XLV [1897].
15) Het Kerkboek der Doopsgezinden op Wieringen (1732-1815) (Prov. Arch.
v. Noordholland, Inv. nr. 692), geeft Hariaantje naast Ariaantje. Het gehucht
De Hoelum wordt in de Chronyk van Medemblik (1728) geschreven als Oelum,
Wieringer Land en Leven 186 [1950].
16) Ts. 68, 154 [1951].
17) Kloeke, De Tongvallen langs de Zuiderseekust 15 [1932].
18) Zie Heeroma, H oll. Dial. 50 [1935].
FONOLOGIE OF VERSLEER 123
neemt, dat de h-loosheid niet alleen oud is in Assendelft en Wieringen,
doch tevens in Egmond aan Zee, Enkhuizen, Volendam en Marken,
dan kan men, steunend op Kloeke's reconstructie van het Amsterdams,
de vraag stellen, of met het onderscheid èè-aa (skeep-water) , en de
ongediftongeerde oudg. î en û (bli. va, by.ga), niet eveneens de h-loosheid
kan hebben behoord tot de eigenaardigheden van het door Vondel
als "te mal" gekwalificeerde "out Amsterdamsch"? Wie met Kloeke aanneemt,
"dat de ondergang, die we ... voor één verschijnsel (t.w. de
ondergamg van èè ten voordele van aa) constateerden ... zich ook bij
talrijke andere "echt" Amsterdamse verschijnselen op soortgelijke wijze
heeft voltrokken" 19), zal geneigd zijn deze vraag niet a priori negatief
te beantwoorden.
*
Of de Leidse hoogleraar soms Verdenius in deze richting heeft geinspireerd
is mij uiteraard niet bekend. Hoe dan ook, tien jaar na
Kloeke' s akademieverhandeling "De Amsterdamsche Volkstaal" verschijnt
van de hand van zijn Amsterdamse collega, in het De Vooysnummer
van de N. Tg. 141-147 [1943] een artikel over "Het Hphoneem
in het 17de-eeuwse Amsterdams", waarin schr., op grond van
beschouwingen over de elisie voor en na de jaren 1630-1640 bij Amsterdamse
dichters, tot de voorzichtige, immers min olf meer bij wijze
van vraag gestelde conclusie komt, dat "in de eerste helft van de
17de eeuw" 20), "de h groeit tot algemeen vaster, scherper omlijnd,
meer bewust phoneem" 21). "Mogelijk", schrij ft hij, hebben we te
maken met "de laatste phase van een proces dat van een nauwelijks
gerealiseerde h leidde tot de h die ons hedendaags phonologisch systeem
kent" 21). Zijn slotconclusie luidt als volgt: "Mogelijk is het zo: de
Amsterdamse h van -+- 1600 had nog zwakker resistentie dan de h van
onze algemene cultuurtaal. Versterking van uitspraak kan zijn bevorderd
door de toonaangevende kringen, schrijvers en taalbouwers uit de
eerste helft van de 17de eeuw" 22). Dit slot nu is heel wat voorzichtiger
en nuchterder dan Verdenius' aanvankelijke, blijkbaar onder in-
19) Ts. 54,254 [19351.
20) N. Tg. 37, De Vooys-nummer 145 [1943].
21) a.w. 146 [19431.
22) a.w. 147 [19431.
124 F. DE TOLLENAERE
vloed van Van Ginnekens bekende kaart "H is phoneem" staande, niet
van durf gespeende conclusie, dat "eerst in de eerste helft van de
17de eeuw de h als duidelijk, bewust gevoeld phoneem definitief (zou)
zijn ingedrongen in Amsterdam (en Haarlem?), in de beschavingscentra
van Noord-Holland" 23).
Toch is het blijkbaar deze laatste suggestie, die wel eens zou kunnen
blijken meer te hebben van een visionaire constructie dan van een
constructieve visie, die carrière heeft gemaakt
In de Kroniek van Kunst en Kultuur, 8ste Jg., No 5 (z.j.) [mei
1947] schrij ft Hellinga in een opstel over "De taal van Hooft", blz.
150b: "S en z zijn in de eerste helft van de zeventiende eeuw ... waarschijnlijk
nog niet gefixeerd. En dat is ook het geval met de h, die men
nu eens wel dan niet liet horen, een toestand, die het spellingbeeld
weerspiegelt en die, door de verbindingen die dan mogelijk zijn, allerlei
consequenties meebrengt voor metrum en rhythme" 24).
In hetzelfde jaar, t.w. in dat van de 4de druk, § 71 - eveneens, onveranderd,
in de 5de [1954] - van Schönfelds handboek, leest men, in
heel wat positiever vorm dan zulks bij Verdenius het geval is, dat de h
"in 't Hollands sedert de 17de eeuw zelfs een vastere plaats is gaan
innemen", Als er nu stond "in Holland", dan zou deze zin uit ons
onvolprezen leerboek m.i. minder aanleiding kunnen geven tot kritiek;
immers, men denke slechts aan de verdwijnende h-loosheid in Assendelft
en op Wieringen. Maar er staat "in 't Hollands", en de vraag
is gewettigd, of het wel aanbeveling verdient een blote gissing van
Verdenius, want meer dan een in zou-vorm gestelde gissing is het niet,
in zulk een positieve vorm op te nemen, en als een verworvenheid van
de Nederlandse taalwetenschap de aankomende neerlandici voor te
zetten?
Het leerboek van Schönfeld is trouwens niet het enige waarin deze
gissing van Verdenius in een h{'el wat positiever vorm is terechtgekomen.
In zijn Zeventiende-eeuwse Taal [1952, volgens de kaft 19541,
§ 12 schrijft Weijnen: "In het begin der 17e eeuw moest de h phone-
23) a.w. 146 [1943].
24) Overgenomen door \Veijnen, Zeventiende-('('uwse Taal § 14 [1952-54];
eveneens in de 2de druk [1956].
FONOLOGIE OF VERSLEER
tisch en phonologisch zeer zwak gestaan hebben, want ze stond toen
een door het metrum geëiste elisie niet in de weg .... Vondel en Hooft
vertonen deze elisie slechts tot de periode van het spraakkunstig overleg".
In de tweede druk [1956] is deze formulering gehandhaafd; het
enige verschil is dat nu, behalve naar het artikel van Verdenius, ook
nog wordt verwezen naar een echo hierop in een kleine bij drage door
Michels in N. Tg. 47, 78 [1954] gepubliceerd 25) .
In de nieuwe door Schönfeld bewerkte, vierde druk [1957] van de
Nederlandse Spnl<akkunst van De Vooys, blz. 19, noot I, tenslotte,
wordt de "wankelheid" van het foneem h in de 17de eeuw eveneens
als een vaststaand feit aanvaard.
N u lijkt het inderdaad verleidelijk, en na de publikatie van het artikel
van Verdenius eigenlijk min of meer "vanzelfsprekend", voor dat
"malle" "out Amsterdamsch", met zijn èè-aa 26) onderscheid (skèèpwater)
en met zijn niet gediftongeerde î en u, bovendien ook nog
h-loosheid te veronderstellen. Bij nader inzien echter lijkt het me niet
goed mogelijk voor deze "voor de hand liggende" veronderstelling
sterke argumenten aan te voeren. Immers, om nogmaals Verdenius ce
citeren: "Amsterdamse bronnen uit de 16de eeuwen vroeger tonen ...
geen sporen van h-verwarring; onze grammatici uit de 17de eeuw
zwijgen, de Twespraack geeft geen licht" 27). Een tweede bezwaar is
het volgende: als men met Kloeke aanneemt "dat èn de d> j-substitutie
èn de diphthongering van î en ti, èn de vervanging van aa + èè doo
äd op zuidelijke import berusten, of ... mede onder zuidelijke invloed
hun beslag hebben gekregen" 28), dan kan de grote Brabants-Vlaamse
immigratie in het 16de-eeuwse Amsterdam stellig tot één ding ni e t
hebben bijgedragen, t.w. tot het invoeren van het foneem h. Als die
Zuidnederlandse immigranten immers "dragers (waren) van een oudere
cultuur, die door het noorden tot dusver reeds meestal, en met enig
recht, als "beter" was beschouwd" 29), lag het dan niet in de lijn der
25) Zie hierover mijn bijdrage in het Albt!m Blancquacrt.
2Ó) Fonetisch blijkbaar ;e./a. Zie Heeroma, H ct Amsterdams als ai·dialekt
(N. Tg. 29, 337-356 [1935]).
27) N. Tg. 37, De Vooys-nwnm('r 146 [19431.
28) Ts. S4. 256 [19351.
29) Ts. 54, 255 [19351.
125
126 F. DE TOLLENAERE
verwachtingen, dat zij de realisatie van de door Verdenius veronderstelde
"nauwelijks gerealiseerde h" van het 16de-eeuwse Amsterdams
tot het absolute nulpunt hadden doen dalen, in plaats van deze h, met
Verdenius, te maken tot "algemeen vaster, scherper omlijnd, meer bewust
phoneem"? Voor die h-loosheid hadden de Amsterdammers van
het eind I6de-begin I7de eeuw zich dan stellig niet hoeven te generen;
het was immers een eigenaardigheid geweest, die bijzonder goed had
gepast "bij de onder Zuidnederlandse invloed verworven beschaving"
30). "'.ie krijgen echter niet de indruk, dat "spreek minder h's"
ooit het wachtwoord is geweest "voor de deftige Hollander, die zijn
taal bij voorkeur naar zuidelijk (geschreven) model wilde cultiveeren"
31), als we nogmaals Kloeke, zij het met een variant, mogen
citeren.
Met deze tegenargumenten willen we natuurlijk geenszins beweren,
dat elke vorm van h-Ioosheid in het 16de-eeuwse Amsterdams a priori
uitgesloten moet worden geacht. Het blij ft natuurlijk theoretisch denkbaar,
dat de h-loosheid daar voorkwam in de kringen van schippers
en zeelieden, in diezelfde kringen dus die in de I7de eeuw het èè-aa
onderscheid handhaafden 32). Maar als dat zo is geweest, is het dan
niet des te merkwaardiger, dat in het I7de-eeuwse Amsterdams de h
stellig een foneem is? Het lijkt ons in de gegeven omstandigheden dan
ook weinig vruchtbaar ver er te gaan op een pad, dat slechts kan eindigen
in het drij fzand der onvruchtbare speculatie.
*
Nuttiger lijkt het ons, de uiteenzetting van Verdenius van de principiële
kant te benaderen, en ons af te vragen, of het door hem in de
weegschaal geworpen materiaal, principieel gezien, enige waarde bezit
voor het oplossen van het probleem dat ons hier bezighoudt?
Verdenius bouwt zijn artikel op de constatering, dat in de moderne
Nederlandse cultuurtaal, elisies als d' eerste keer voor de eerste keer,
d' een en d' ander voor de een en de ander niets ongewoons hebben.
"Maar", schrijft hij, "als het op de onduidelijke e volgende woord (of
30) Kloeke, Amst. Volkstaal 20 [19341.
31) a.w. 22 [19341.
32) a.w. 21 [19431 en Ts. 54. 257 [19351.
FONOLOGIE OF VERSLEER r27
de volgende lettergreep) met een h begint, is elisie lil het algemeen
ongewoon: de huurder is verplicht ... , te Haarlem, behalve enz. In Mnl.
taal vindt men ze: boef (behoef); bagel (behagel ); gheel (geheel) enz.;
wij kennen nog thans en thuis. Te Winkel schrijft deze elisies of samensmeltingen
toe aan het feit, dat "de h in vele dialecten niet werd uitgesproken"
(Gramm. Figuren2, blz. 232). Behalve de twee laatste, algemeen
in gebruik zijnde woorden, geeft hij alleen Mnl. vbb." 33).
In "het begin der r7de eeuw" nu, zegt Verdenius, vinden we analoge
"Hollandse, met name Amsterdamse gevallen" van elisie van de -e
voor h- "in overvloed" 34). Luidt b.v. vers 975 van de Geeraerdt van
Velsen in de eerste druk [r6r3]: Den Heer van Velsen houdt d'Holl,
andsche Graef gliewên, in de uitgave van r636 is deze regel aldus
gewijzigd: Den graef van Hollandt houdt de Velzerheer gevaên. Aan
een ongewone en verwarrende zinsconstructie met vooropgeplaatst
object ga:f Hooft in r636 dus duidelijk de voorkeur boven de elisie
d' H ollandsche Graef. "Samensmelting, portamento-lezen wenst Hooft
ook in dees vrolijcke heuvels (Granida, vs. 28r), maar in r636 verwerpt
hij deze verbinding (-k' euvels) 35), en hij betaalt ... een dure
prijs om het euvel te verhelpen. Hij verandert het in deez' 36) heuvels
vroolijk". Het onderzoek der varianten leert, dat, niet lang na r630,
ook voor Vondel de h een beletsel wordt om te elideren; "de liëring
wijkt... en de met h beginnende sylbe krijgt haar volle recht. Daar is
33) N. Tg. 37, De V ooys-nummer 142 [1943l.
34) N. Tg. 37, De V ooys-nttmmer 142 [1943l. Over de elisie bij Hooft, zie
G. Kazemier, Het Vers 'uan Hooft 164-167 [1932], waarin echter de latere vermijding
van de elisie voor h niet wordt behandeld.
35) "of kheuvels, met geaspireerde k?" vraagt Verdenius in een noot. Dr. Kossmann
schrijft me (5-6-1957): "het lijkt mij niet nodig aan te nemen dat b.v.
Hooft dollandse graaf en vrolijkeuvels uitsprak, er kan toch wel iets van de
"h" overblijven bij dh en kh; maar men, en ook Hooft, vond dit dan later kennelijk
te hard." Een uitspraak waarbij de h geheel of half bewaard bleef was
echter in wezen in strijd met het door Hooft gevolgde elisieprincipe, zoals we
verder zullen zien.
36) "Ondanks de schrijfwijze deez' (zal men) wel moeten lezen dees' ", schrijft
Verdenius, en bedoelt waarschijnlijk dees gevolgd door een duidelijke h. Men
kan ook aannemen dat Hooft nu een nieuw gat maakt om een oud gat te stoppen.
Dit laatste is blijkbaar de opvatting van Kossmann, Ts. 36, 129 [1917l; zie ook
blz. 142.
128 F. DE TOLLENAERE
het om te doen." Na op gevallen van elisie voor h bij Hooft en Vondel
- terloops ook bij Spieghel en Coster - te hebben gewezen, geeft
Verdenius tenslotte, zoals hij schrij ft "enkele vbb. uit (Amsterdamse)
volkstaal, om, ten overvloede, te bewijzen, dat men deze elisies niet
mag schuiven op rekening van Zuidnederlandse invloed of metrumdwang"
37).
*
Dat Verdenius d'Hollanders en d'Hollantsche botmuylen (Sp. Brab.
vs. 859, 1385) van de Spaanse Brabander Jerolimo in dit Amsterdamse
volkstaalorkest ten onrechte hun partij laat meeblazen, heeft Michels
reeds enkele jaren geleden gesignaleerd 38). Maar zijn de andere door
Verdenius aangevoerde voorbeelden wel bewijskrachtig ? Praat de snol
Trijn lans onvervalst Amsterdams, waar Bredero haar in vers 817 laat
zeggen:
o dat kan jy wel deyneken,
\Nat de Haarlemers veur niet een vreemt menseh souden seheyneken?
Praat Bouwen Langh-lijf, "Huysman" in de buurt van "den Bergh
van Olyven" 39) voor 100 % Hollandse boerentaal waar Bredero hem
in Griane vers 1302 in de mond legt:
Wel Nebbelings-hooft, hoe ist? b'aaghtet 40) jou wel of niet?
Hebben we onvervalste Hollandse volkstaal waar de Fries Starter
Melis Tijssen "een half-backen Vryer" laat zeggen:
En daerom sou iek mijn garen in d'Huwelycke Staet ga en begeven
(M elis Tijssen, vers 91 [1621 l), of waar Tengnagel de "Kittebroer"
Roodneus laat zeggen:
Soo komen d'Heyligen om'er was en de dag-huerders om'er loon
(Frick L 9vo [1642])?
Hebben we in de door Verdenius genoemde voorbeelden wel met
volkstaal, resp. Amsterdamse volkstaal te maken? Het wil me voor-
37) N. Tg. 37, De Vooys-nummC1' 144 [19431.
38) "De spraak van Jerolimo (mist) in dit verband bewijskracht", N. Tg. 47,
78 [19541.
39) Bredero (ed, Binger) I, I06.
40) Hoort behagen wel thuis in Hollandse boerentaal? Was dit woord, waarvan
het W.N.T. zegt: "Tegenwoordig weinig meer in de taal van het dagelijksch
leven" (IT, 1456), in het dagelijks leven van de 17de eeuw gewoner dan thans?
FONOLOGIE OF VERSLEER 129
komen dat men deze vraag niet zonder meer met een volmondig ja kan
en mag beantwoorden. Onze 17de-eeuwse kluchten zijn weliswaar een
kostbare bron voor de kennis van de Hollandse volkstaal van die tijd,
maar toch een troebele bron. We kunnen thans toch nauwelijks meer
met Matth. de Vries geloven, dat in onze oude toneelstukken de "dagelijksche
spreektaal zonder verandering, zonder kunst uitgedrukt" 41 )
is. De Trijnen en Bouwen Langh-lijfs, de Melis Tijssens en de Roodneuzen
kunnen onmogelijk precies hebben gesproken zoals Bredero,
Starter en Tengnagel ze laten spreken. Ze hebben zich in hun dagelijkse
spraak niet bediend van de soms naar het papier of naar de
lamp riekende woordenkeus waarmee ze voor ons vereeuwigd zijn. Ze
hebben bovendien hun spraak nooit hoeven uit te rekken of te verminken
op het Prokrustesbed van de metrische dwang. Ze spreken
volkstaal, stellig, onmiskenbaar, maar ten slotte volkstaal in travesti 42).
Is tegenover dit soort van volkstaal nu niet even veel omzichtigheid en
kritische zin geboden als b.v. tegenover de volkstaal van streekromans
43)?
Gezien de reserve die ik tegenover dit soort van I7de-eeuwse volkstaal
meen te moeten maken, ezien ook het feit dat alle argumenten
voor een fonologisch zwakke h in het I7de-eeuwse Amsterdams uitsluitend
uit de g-ebonden rede worden gehaald, en men in het woord
zelf geen samensmelting vindt 44), wil het me voorkomen, dat de door
41) War('nar xxi [18431.
42) Verg.: "Ieder, die wel eens 16de en 17de-eeuwsche kluchten heeft ter hand
genomen, weet, dat de meerderheid ervan niet in de zuivere volkstaal, maar veeleer
in boekentaal is geschreven. Maar zelfs bij schrijvers als Brederoo, die in hun
woordenkeus het volk blijkbaar veelal met succes nabootsen, zal men zich ernstig
moeten afvragen, of ze het met de consequentie in de klanken wel zo nauw
namen. Aan de conventioneele Zuidnederlandsche taalinvloed heeft geen enkele
Noordnederlander, zelfs als hij populaire kluchten schrijft, zich volledig kunnen
ontworstelen", Kloeke, Amst. Volkstaal 20 [19341. Kloeke verwijst daarbij nog
naar Stoett, Brederoo's Moortje, blz. vii [19311. Over de "invloed van de hogere
letterkundige taal" in de 17de-eeuwse kluchten, zie ook De Vooys, N.S.1 135
[19471.
43) Zie hierover K. Kooiman, Troebele Bronnen (N. Tg. 44, 277-282 [1951]).
44) N. Tg. 37, De Vooys-nummer 143, noot 3 [19431: In de Palamedes van
1625 "vindt men (in het woord zelf) evenmin samensmelting: geheim, behoeft,
deelw. als gehouwen enz."
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 9
r3° F. DE TOLLENAERE
Verdenius aangevoerde bewijzen voor zijn stelling, "dat men deze elisies
niet mag schuiven op rekening van Zuidnederlandse invloed of metrumdwang"
45), niet bijzonder sterk zijn.
Natuurlijk betekent dit niet dat elke elisie voor h, die we in de Hollandse
r7de-eeuwse kluchten in verzen aantreffen per se onbetrouwbaar
moeten worden geacht. Wanneer in vers 769 van de Spaansehen
Brabander Bleecke An zegt:
Want s' hebben een haar nicht by mijn ver treek versteken,
dan zal niemand, op grond van deze elisie van -e, gevolgd door het
verdwijnen van de h in hebben, willen beweren dat Bredero op dit
punt de volkstaal heeft vervalst. Al is hier op grond van het metrum
uitsluitend sebben te lezen, dat betekent nog niet dat hier per se van
metrumdwang sprake is. Immers in de tegenwoordige spreektaal kunnen:
"Ze hebben, ze horen en dgl. veel gebruikte wendingen tot allegrovormen
(zebbe, zore; ook met s) worden" 46), en het is a priori niet
onaannemelijk dat allegro-vormen als zebbe, zore, in de r7de-eeuwse
taal in vrij gebruik, en verder ook in gebonden rede, konden voorkomen.
Wanneer echter geëlideerde h-Ioze vonnen als: d' H ollandsche Graef
(Hooft, Geeraerdt van Velsen vs. 975 [r6r3]), d'hemel (Coster, Ithys
vs. 1287 [r6r8]), D'h'oofdstoffen (Vondel, Palamedes vs. 667 [r625]),
in de Hollandse volkstaal en in de Noordnederlandse cultuurtaal van
tegenwoordig onbestaanbaar zijn, dan is het a priori allesbehalve zeker
dat ze in de Hollandse volkstaal van de r6de en r7de eeuw wèl hebben
bestaan. Zolang dergelijke vormen niet zijn aangetoond in Hollandse
r6de en r7de-eeuwse pro z a teksten die de Hollandse volkstaal getrouw
weergeven, teksten waarin tevens elke beïnvloeding door de
oudere, als "beter" beschouwde Zuidnederlandse 47) schrijftaaltraditie
afwezig moet worden geacht, zolang blij ft het m.i. twij felachtig of het
door Verdenius aangevoerde materiaal voor zijn stelling enige bewijskracht
bezit 48).
45) a.w. 144 [19431.
46) a.w. 145, noot 4 [19431.
47) Zie Kloeke, Ts. 54,255 [19351.
48) Vergelijk in Bontekoe's Journael (ed. Staverman) : de Hoofden (31), de
FONOLOGIE OF VERSLEER
Wanneer vóór 1630, om een grens te noemen, Vondel en Hooft, en
wanneer "nog lang na Vondel en Hooft de mindere goden en ook de
kluchtspelschrijvers" 49) de elisie van -e gevolgd door het verdwijnen
van volgende h toepasten, dan heeft Verdenius natuurlijk gelijk waar
hij constateert, dat deze samensmelting niet "uitsluitend VlaamsBrabants"
4!)) is. Wanneer hij echter, hierbij aanknopend, meent, dat
"uit dit materiaal-op-papier" - de woorden zijn merkwaardig genoeg
van Verdenius zelf - duidelijk blijkt, dat er "in het 17de-eeuwse
Amsterdams iets "aan de hand" (was) met de h" 49), trekt hij m.i. een
onjuiste conclusie. Dat Verdenius hiermee de achtergrond van de zgn.
Hollandse elisie vóór h in de verkeerde richting zoekt, hoop ik in wat
volgt te kunnen aantonen.
*
Hoe kan men nu deze elisie vóór h bij Vondel en Hooft vóór 163°,
bij de mindere goden 50) ook nog later, het eenvoudigst en ongedwongenst
verklaren? Door zijn toevlucht te nemen tot de hypothese
van een Amsterdamse h met zwakke resistentie 51), "een nauwelijks
gerealiseerde h" 52)? En wanneer Vondel en Hooft naderhand hun
teksten wijzigen om aan de "h haar recht te geven", is dat omdat deze
f6 "meer consistent geworden" was 53), zoals Michels in het voetspoor
van Verdenius schrij ft? Maar voorlopig is er niets, maar dan ook niets,
dat in deze richting wijst. De door Verdenius besproken samensmelting
immers moet buiten het geding blijven, als wij ons niet schuldig willen
maken aan een "petitio principii", een ronddraaien in de bekende
vicieuze cirkel.
Veiliger dan zijn toevlucht te nemen tot een volkomen onbekende
en voorlopig althans niet aannemelijk te maken grootheid, lijkt het me
te werken met bekende en aanvaarde gegevens. Laten we het niet te
ver gaan zoeken, en laten we voor de verklaring van een metrisch ver-
Heere (77), de huid (82), de honden (83), met groote hoope (80).
49) N. Tg. 37, De Vooys-nummer 145 (1943).
50) Verg. b.v. nog in 1656 d'hoog-spitsige toorns bij Goddaeus (aangehaald bij
Kossmann. Ned. Vcrsrythme 55 [1922]).
SI) N. Tg. 37. De Vooys-nummer 147 [19431.
52) a.w. 146 [1943).
53) N. Tg. 47, 78 [19541.
131
F. DE TOLLENAERE
schijnsel allereerst een beroep doen op wat we historisch van de metriek
afweten.
We gaan daarbij uit van het bekende feit, dat het Vlaams, het Zeeuws
en grotendeels ook het Brabants, het foneem h niet kennen. Voor de
elisie in de spreektaal brengt dat mee, dat een Vlaming dus niet alleen,
evenals een Hollander 54), zal zeggen dj een (koe) en dj anderJ maar
dat hij bovendien met evenveel gemak zal spreken van rl'( h )inne 'de
kip' en dj (h )age 'de haag'. In het Hollands, dat de glottismedeklinker
kent; is dit laatste· uitgesloten; in het Vlaams daarentegen maakt het
voor de elisie van -e niet het minste verschil, of de klinker van het
volgende woord op papier al of niet door een h- wordt voorafgegaan.
In overeenstemming met wat in de spreektaal mogelijk is, vinden we
dus in het prae-renaissancistische Zuidnederlandse vrije vers, naast
"normaal" de engelen (A. Bijns 263), niet alleen verbindingen als:
teenegher hueren (Everaert I), tonser lcere (A. Bijns 127), deerste
(De Roovere 170), deeuweghe (Everaert 12), dengel (A. Bijns 247),
bij de vleet, doch evengoed dhcligh'e gheest (De Roovere 113), dhelsche
wichten (Everaert 8), dhand (De Castelein, Const v. Rhetor. 78). Gevallen
als dhielen (19), dHoude Ghewuente (9) en deeuweghe (I2) bij
Everaert spreken voor zichzelf (5). Dit soort van elisie noemde men
apóstrophusJ "es te zegghen tzámenhortijnghe van vocále I ende es ean
dijngh met Synal~pha: zonder dat Apóstrophus de voorgaande vocále
héal wegh w~rd ! van ean woord I vä eander sillebe zonder mear: stellede
in de plátse van diere C 56) I ean half maatgin (= maantje). Exempel!
54) N. Tg. 37, De V ooys-nummer 142 [1943].
SS) B~j Everaert liggen de gevallen van elisie voor h voor het oprapen; bij
De Roovere daarentegen heb ik lang gezocht eer ik een voorbeeld vond. Dit betekent
natuurlijk niet dat de ene deze elisie veel, de andere nauwelijks of niet
toepaste, doch het is blijkbaar slechts een ortho- of liever typografische kwestie.
De waarde van De Roovere's h vindt men mooi geïllustreerd in zijn Constich Lof
van Maria op de letter H (zie de uitg. Mak, blz. 190). Ook A. Bijns, of althans
haar drukker, schijnt de grafische elisie voor h te mijden. Voor de elisie vóór h
zie men ook S. Eringa, La renaissance et les rhétoriqueurs néerlandais 142 volg.
[1920].
56) Dit teken C "achter bóVen" is de aanduiding van de Paragóge", in b.v.
ZaftC voor zal het (zie DvijrO en vijrO); het is hier een beetje vreemd terechtgekomen,
wellicht door verwarring met een vorm als dier (EiijrO) voor die + er.
132
FONOLOGIE OF VERSLEER 133
Gh'hebt d'heelft van den tijd I qwalic gh'obserueerd", zoals Joos Lambrecht
het in zijn N éderladsche S pellijnghe Ei r O [1550] omschrijft 57).
Voorbeelden van deze apostrophus vindt men op tal van plaatsen in
het genoemde werkje toegepast, zowel voor vocaal (d' onderste, d' eane
B i rO) als voor de h (Gh' hebt E iiirO). Dat niet alle drukkers zich aan
dat "half maatgin" hielden, bleek uit de even te voren genoemde voorbeelden.
Een elisie die van de voorgaande grafisch verschilt is de synaloephe
of "Synal~pha". Dit is volgens Joos Lambrecht: "uutstoatijnghe van
der vocále e I in thende des woords / dat van twean sillebe es of
mear I als tnauolgheü woord (zond eanigh tusschenschead) van h lof
vocále beghind. Exempel I D'aust~ oorcodf es va goede nam~ eü fáme"
(E i rO) 58). Joos Lambrecht schrijft deze niet uit te spreken e zelfs
"met ean m~rkelig teake ... aldus f' (D v ij 1'0) 59) "en past dit in zijn
geheele boekje toe, waarin men dus de werking der synalepha volgens
de Oostvlaamsche uitspraak van Lambrecht zelf kan nagaan" 60).
57) Vergelijk de formulering van Joos Lambrecht met die van Th. SebiIIet in
zijn Art poetique François [1548] (ed. F. Gaiffe, 19IO), blz. 55: ,,]'appeIIe
I'apostrophe, quant a I'imitation du grec, I'é fémenin ou autre lettre du tout supprimée,
I'une diction se compose avec I'autre: et reste pour Ie signe de la lettre
perdue cest indice:, suspendu entre deuz lettres: cOl11me en cés mos, I'honneur,
I'hostie, pour, Ie honneur, la hostie".
58) Vergelijk de formulering van Th. SebiIIet in zijn Art poetique François
r 1548) (ed. F. Gaiffe 55-56): "j 'appeIIe synaléphe quand I'é fémenin demourant
(car elle ne se commet qu'en ceste lettre) il se couppe ainsi, ~, comme j'ay prédit,
en signe qu'il Ie faut Iaisser, et menger soubz la voiéle suivante en prononçant,
comme quand tu dis: ]}l'aJnzf un junr ... , COJn1l1Ç il dor1l1oit ... Es mos, m'ami~,
comm~ I'é n'est pas supprimé du tout, toutesfois escrit (ju'il réste ne se prononce
point, ains se menge soubz la syIlabe suivante, dont la couppe téle, ~, est indice". De
uitgever F. Gaiff~ wijst er op blz. 48, noot 3 op, dat het SebiIIet is geweest, die
het verschil tussen ,.apostrophe" en .. svnaléohe" duidelijk heeft geformuleerd.
Men krijgt de indruk dat ZIch bij Joos Lambrecht, die eveneens het verschil
maakt, de invloed van de twee jaar voor de Néderladsche SpelliJnghe verschenen
Art poetique van SebiIIet laat gelden.
59) Zie de herdruk van de "Vlaamsche Bibliophilen" [I882]. Deze doorgestreepte
~ is geen uitvinding van Joost Lambrecht, doch komt reeds eerder in
Frankrijk voor; zie Eringa, La Renaissance 145 [1920]. Zie over deze ~ "couppé"
ook Th. SebilIet, Art poétiquc Françoys [I548] (ed. F. Gaiffe, I9IO) SI.
60) Kossmann, Ned. VersrythJne 2I9, noot I [I922].
I34 F. DE TOLLENAERE
Voorbeelden van deze synal~pha voor vocaal zijn er in de N éderlädsche
S pellijnghe bij de vleet (op blz. E iij r O b.v. endf om, duerf allen,
zelldj alliancië) , voor h zijn er uiteraard minder (b.v. zoud; hé, hoe
läghf hebben E iij rO, de welki heeft Bi VO). Dat Lambrecht hier "van
verzen (niet) rept" 60), maakt zijn woorden voor ons doel des te belangrijker:
wat in proza kon worden toegepast kon het uiteraard nog
makkelijker in verzen. Deze synaloephe vindt men dan ook in prerenaissancistische
rederijkersverzen, b.v. bij De Castelein:
Tquaedste ~ extolleren sij tot in den hent, C onst v. Rhctor. stro 52
Diveersch werckende volghende~eenen sin, stro 59 61).
Het is echter een hachelijke zaak uit te maken, of er in rederijkersverzen
al of niet synaloephe van de -e optreedt, gezien de onzekerheid
die daar heerst t.O.V. het aantal syllaben in het vers 62). De praktijk
bij De Roovere en A. Bijns schijnt, - als mijn steekproeven voldoende
houvast bieden -, dat de synaloephe, als ze al gelezen moet worden
63), toch niet geschreven wordt.
Bij de synaloephe maakt het echter, evenmin als bij de apostrophus,
enig verschil of de vocaal van het volgende woord al of niet door de
61) Zie S. Eringa, La Rl'naissancl' 142 [1920]. Op blz. 138 wijst Eringa nog
op de formulering van De Castelein:
Dees const accordeert qualick metten wale,
Vvant elke tale heeft Imer enargië,
Hier nochtans ick van hem niet en fale
Vvanneer een dictie hendt in vocale,
Ende de volghende oock ten zelven tië,
De eerste vocale blij ft an deen zië
Gheabsumeerd en geniedt volghd dees secretë naer:
Zu luudt met de laetste in dortographië,
Ende en maeckt ma er eene tblijckt vten poCten claer, Const. v. Rhctoy. stro 109.
62) Zie Eringa, La Renaissance 145 [1920]. Dr. Kossmann schrijft me (5-6-
1957): «dit is inderdaad zo "hachelijk" dat ik in deze voorbeelden niet veel heil
zie; men kon dat lezen zoals men wilde, zeker bij de Castelein, die zich persoonlijk
(evenals Coornhert) beslist distantieert van elke vaste regel voor 't aantal
lettergrepen; ook bij verzen met hetzelfde rijmwoord, hoewel hij deze gewoonte
wel signaleert: "Alle dichten ... Die op een terminéren ... , Meughdy van eender
langhden acconléren: Als en siedijt my niet al om me zoo sortéren" (COHst
strofe 85)>>.
63) Dit neemt Eringa blz. 144 aan voor de -e in het vers van A. Bijns:
Sij lesen devangelie ~in de taveerne, RI'f. 137.
FONOLOGIE OF VERSLEER 135
letter h wordt voorafgegaan. De Castelein had in 1548 in zijn Canst
v. Rhetar., stro 122 uitdrukkelijk gewaarschuwd "Peynst dat aspiratie
en is gheen lettere", wat we in 1550 bij Joos Lambrecht bevestigd vinden.
We moeten echter wachten tot men in de Nederlanden het Romaanse
getelde vers gaat overnemen, eer we betrouwbare gegevens krijgen
over de synaloephe voor vocaal en h + vocaal. Op dit laatste punt
had het Zuidnederlandse vers eigenlijk nog een iets ruimere armslag
dan het Franse vers, waarin men immers een verschil had te maken
tussen wat men daar "h muet" en "h aspiré" belieft te noemen. In
zijn Abbrege de l'art paëtique Fmnçois [1565] blz. 8 schrijft Ronsard:
"L'H qvelqvesfois est note d'aspiration, quelquesfois non, quand elle
ne rend point la premie re syllabe du mot aspirée, elle se mange, tout
ainsi que faict e, fceminin. Quand elle la rend aspirée elle ne se mange
nullement" 64). De h van hamme, humain en hanneste werd "opgegeten",
die van hors en hautain niet.
vVanneer de Antwerpse rederijker Peter Heyns de "mate" van Brabant
"wetens ende willens" vergeet
Om te volghen der Françoischer secreten:
Niet wt vermeten, oft dat ick d'ons' hate
vinden we, in de voorrede van een in de Franse maat berijmd schoolboekje
van 1568, drie voorbeelden van deze van de Fransen overgenomen
systematische, metrische synaloiphe (d' ons' hate, Dale ick, late
ick) 65) waarbij we zien dat de h hier metrisch volkomen irrelevant is.
Wanneer Peter Heyns bijna tien jaar later tot de Brabantse maat is
teruggekeerd, wenst hij toch uitdrukkelijk een uitzondering te maken
voor wat hij noemt "de Mechelsche vocael-smiltingh'" 66), die hij
wenst te behouden. In een gedicht in Brabantse maat, met enige vrijheid
dus wat het aantal syllaben betreft, als dit aantal de twaalf maar
niet te boven gaat, worden in een en dezelfde regel wyse in en tale
heb' versmolten 67). Met de uitdrukking "Mechelsche vocael-smil-
64) Geciteerd uit de originele Parijse druk van G. Buon van 1565. Verg. ook
Th. Sebillet, Art poetique François [1548] (ed. F. Gaiffe, 1910), blz. 56.
65) Zie het gedicht bij Kossmann, Ned. Versrythme 32 [1922].
66) Verg. a.w. 8 [1922] .
. 67) Zie a.w. 33 [1922].
F. DE TOLLENAERE
tingh' ", die nergens anders schijnt voor te komen, bedoelt Heyns "niets
anders ... dan de gewone verbinding van de slot-e met volgende beginvokaal
(of bij velen ook h + vokaal) tot een geheel, dat als één lettergreep
geteld wordt .... Deze schijnbare bijkomstigheid", aldus Kossmann,
"die in dit tijdperk stilzwijgend algemeen begint te worden, is
van gewicht als aanwijzing van de meerdere gedragenheid, die men
van het vers ging eischen; de uitgangs-e in hiaat werd als te licht en
als hinderlijk gevoeld" 68).
*
Dat Vondel, uit Brabantse ouders geboren, "in Amsterdam wonende
te midden van Brabanders en Vlamingen, letterkundig. gevormd in de
Brabantse Kamer, ... aanvankelijk het Zuid-Nederlands in zijn omgangstaal
en in zijn poëzie als normaal beschouwd (heeft)" 69), wat ligt
meer voor de hand? Het kan ons dus niet verbazen dat men in zijn
eerste werken, behalve Zuidnederlandse woorden en woordvormen,
behalve de nom.-acc. den, ook nog elisie van -e voor h vindt 70).
"In toenemende mate", schrijft De Vooys," begint hij' (Vondel) zich
Amsterdammer te gevoelen en in intieme omgang met beschaafde Hollanders
hun uitspraak en hun taal normen als de voornamere te beschouwen"
69). 'Wanneer Vondel nu na 1630-'40 de elisie van -e gevolgd
door h gaat vermijden, is dat dan een gevolg van een assimilatieproces,
een zich aanpassen aan zijn Hollandse omgeving? Voor een
68) a.w. 33; zie verder ook nog blz. 48. "Waarom He}ns dit "Mechels" noemt
heb ik niet kunnen vinden, maar ik ben ervan overtuigd dat hij het niet als
taalverschijnsel uit Mechelen bedoelt, maar dat het een "fransgezinde" dichtersuitvinding
is van bepaalde Mechelse redelijkers ; vermoedelijk dus als voorschrift
geldend op een kamer of bij een rethoricaal evenement in Mechelen" (brief van
30-4-'57 van Dr. Kossmann).
69) De Vooys, Gesch. Ned. Taal492 [I946].
70) "Vervanging van Zuid- (resp. oudere) door Noord-Nederlandse taal vindt
men o.a. in de volgende gevallen. Omstreeks I625 nog laat Vondel, blijkens het
versritme, meermalen geen h horen aan het begin van een woord, dus b.v. versteurende
Hymen (Geb. 64), d'heylge pruyck (Geb. 88), Amazoonsche heldinne
(Geb. I58)", De Vooys, Het Vondel-Museum, dertiende verslag I926-'27,
I4 [I928]. In zijn Gesch. Ned. Taart 92 [l93I] __ 5 lOS [I952] spreekt
De Vooys van "de zwak of niet uitgesproken h". Verg. ook nog d'heyl'ge w('tten
(Hiervs. verw. I65) [I620]; na d'hayren van een' dogh (Pala1ll. I5I3) [I625]
(in I652 de harren wn ('cn dogh). Over deze laatste verandering weet \VaIch, De
136
FONOLOGIE OF VERSLEER 137
gedeelte stellig wel, doch wie dit herwaarderingsproces bij Vondel na
1630-40 uitsluitend als een assimilatiepropes zou willen zien, hem zou,
dunkt me, toch in wezen de diepere achtergrond ervan ontgaan. Immers,
als men bij Vondel uitsluitend van een assimilatieproces spreekt,
hoe moet men dan het herwaarderingsproces kenmerken dat we omstreeks
dezelfde tijd en met nagenoeg dezelfde kenmerken waarnemen
bij Hooft?
Kan men bij deze zoon van de Amsterdamse burgemeester, bij Hooft
die, blijkens zijn Warenar, de volkstaal van zijn vaderstad door en door
kende, wel spreken van een assimilatieproces aan zijn Hollandse omgeving,
wanneer hij, na evenals Vondel, aanvankelijk zuidelijke taalnormen
en taalvormen in zijn poëzie als normaal te hebben beschouwd,
na + 1630, in een tijd toen hij dichter bij Brabant stond dan ooit 71 ),
Zuidnederlandse woorden en woordvormen 72), de nom.-acc. den, en
de elisie van de toonloze e voor volgende h + vocaal vrij radicaal
overboord zet?
Wanneer we bij onze toonaangevende schrijvers" 73), bij de ZuidNederlander
Vondel en de Amsterdammer Hooft, na + 1630 precies
dezelfde veranderingen in hun taalkundig-literaire normen waarnemen,
Varianten van Vondel's Palatlledes [1906] 93 alleen maar te vertellen dat ze "ongetwijfeld
den klank van dezen regel ten goede (kwam)". Verdenius heeft er
reeds op gewezen, dat bij Walch "de wijzigingen die hier onze aandacht vragen,
geenszins tot hun recht komen, en verkeerd worden beoordeeld" (N. Tg. 37,
De Vooys-nummer 143 [1943]. Men zie Walch's Varianten 136-138. Ook in de
Geboortkloek [16261 zijn tal van gevallen van versmelting over de h heen, die
men in de editie van M. J. Langeveld [1930] vindt. Deze schrijft op blz. 62:
"Nooit herstelt hij (Vondel in C, d.i. Poëzy [1650]) de varianten, die in B
(d.w.z. na 1629) (dus in Verscheide Gedichten [1644]) ontstonden om een krasis
te vermijden waar een woord - in spelling - beginnend met h volgde op een
dat uitging op -e( -;l)". Op de vraag "waarom doet hij dat?" geeft Langeveld
m.i. een antwoord dat de kern van het probleem niet raakt. als hij er op wijst
dat met het vermijden van krasis in B en C "vaak andere wijzigingen in het vers
samen(hangen)". Dit laatste zal men hem gaarne toegeven. maar de hoofdoorzaak.
die van metrische aard is. ziet hij volkomen over het hoofd.
71) Kort tevoren immers. in 1627. was hij hertrouwd met de Antwerpse
weduwe Leonora Hellemans.
72) B.v. in Granida [1615]: jonst vs. 1615. c!ern vs. 1709. verblrnd vs. 1716.
spoeyen vs. 1597.
73) N. Tg. 37. De Vooys-nummer 145 [1943].
F. DE TOLLENAERE
dan is het, dunkt me, duidelijk, dat hier geen sprake kan zijn van een
proces van assimilatie, doch dat we staan voor een herijking van taalkundige
Dnrmen, voor een taalkundige herwaardering. Deze nieuwe
oriëntering nu is niet het gevolg van de assimilatie der Zuidnederlandse
immigranten, maar is, samen met deze assimilatie, een vertraagd gevolg
van een politiek proces dat bezig is definitief te worden: de scheiding
van Noord en Zuid, d.w.z. de vrijwording van het Noorden, de blijvende
vreemde heerschappij in het Zuiden. Het politieke en daarmee
ook het culturele zwaartepunt komt definitief in Holland te liggen. Het
Nederlandse licht, in het Zuiden door de Spaanse bezetting gedoofd,
althans onder de korenmaat gezet, zal voortaan ergens anders vandaan
moeten komen, en wel uit het nieuwe Brussel: Den Haag, en uit het
nieuwe Antwerpen: Amsterdam 74). Als Holland de politieke en taalkundige
toon gaat aangeven, dringt omstreeks r630 het besef door, dat
de oude Zuidelijke taalnormen, gedeeltelijk althans, niet langer bruikbaar
zijn. De meest opvallende Zuidnederlandse eigenaardigheden worden
aan de kant gezet; andere minder opvallende, of om een of andere
reden nog steeds met de glans der "beterheid", der "deftigheid" of der
"taalcultuur" omstraalde eigenaardigheden (het gij-gebruik, de drie
genera) - men denke overigens aan het gezag van de in r637 klaargekomen,
zo sterk Zuidnederlands beïnvloede Statenbijbel - zullen
zich veel langer, gedeeltelijk zelfs tot in onze dagen weten te handhaven.
Ik kom nu tot het concrete geval dat ons bezighoudt. Wanneeer omstreeks
r630 "onze toonaangevende schrijvers (Vondel, Hooft) ...
elisies vermijden, die ze te voren in ruime mate toepasten", wanneer
"hun behandeling van de combinatie onduidelijke e + volgend h-woord
wordt, zoals ze nu nog in geschreven en verzorgde gesproken taal is",
"wat is er (dan) in de eerste helft van de r7e eeuw aan de hand?" 75).
Met de eigen, zij het enigszins uit hun verband gerukte woorden van
Verdenius zou ik willen antwoorden: "een bewust reguleringsproces,
74) "De Zuid-Nederlandse immigratie te Amsterdam (heeft) in sterke mate
een Antwerps karakter", J. G. van Dillen, Bevolking ... van Amsterdam in het
verleden 5 [I954l.
75) N. Tg. 37, De Vooys-nummer I45 [I9431.
138
FONOLOGIE OF VERSLEER 139
een beschavingsmoment, een fixering van normen, waarbij allegrovormen
met nauwelijks of niet gerealiseerde h worden verworpen" 76).
Inderdaad een "reguleringspioces", t.w. van, of beter nog, in metrische
regelen, waarbij het Hollandse h-foneem niet langer als
"quantité négligeable" mag worden verwaarloosd; een "beschavingsmoment",
t.w. volgens noordelijke, Hollandse normen. De Frans-Zuidnederlandse
alexandrijn 77) blij ft natuurlijk als "gulden-eeuwsche "zesvoeter"
"78) bewaard. Eveneens bewaard blijft de Frans-Zuidnederlandse
versmelting van de slot -e aan het eind van twee- of drielettergrepige
woorden met de volgende vocaal, die in de 16de eeuw "ook
ten onzent een dichtwet werd" 79) en waaraan het Zuid- en Noordnederlandse
versoor zich nu reeds sinds meer dan een halve eeuw had
gewend 80). Deze versmelting immers was een teken dat "men ... meer
acht (begon) te slaan op de beteekenis der afzonderlijke lettergreep in
den zin en in het versverloop" 81); ze was een uitvloeisel van "de
eisch van een gelijkmatig voortschrijdenden, niet door versnellingen en
inzinkingen gestoorden versgang" 82). Definitief afgedaan echter heeft
de elisie voor een woord dat met een h- begint, zowel dus de gevallen
van apostrophus d' huisen (Hooft, ed. Stoett, 2, 106 [1614]) als van
synal~pha vrool~jcke'-"heuvels (Hooft, ed. Stoett 2, 161 [1615]). De door
Verdenius uit Hooft bij elkaar gelezen allegrovormen waarin h geen
beletsel is voor de elisie, bewijzen m.i. alleen maar, hoe lang en hoe
sterk de van Brabant en Vlaanderen overgenomen taal- en vormtraditie
heeft doorgewerkt in de taal en in de vormgeving van een door en door,
van een bij uitstek Hollands dich'er als Hooft 83). "Variantenstudie
76) De traditioneel zuidelijke norm vereist natuurlijk niet-gerealiseerde h.
77) Zie Kossmann, Ned. Versryth1l1e 47 [1922].
78) Zie a.w. 230 [I922].
79) Zie a.w. 2I2 [1922].
80) Verg. a.w. II2 [I922].
81) a.w. 48 [I922].
82) a.w. 38 [1922].
83) Verg. reeds De Vooys, in Het Vondel-Museum, Dertiende verslag 1926-'27:
"Ook in Hoof t's jeugdwerk komt dit verschijnsel (elisie van de -e voor h) voor,
maar hier zal eer litteraire invloed in 't spel zijn, dan invloed van Amsterdamse
volkstaal". "De herhaalde apocope van een slot-e, wanneer het volgende woord
14° F. DE TOLLENAERE
leert dat Hooft en Vondel hun teksten wijzigen om aan ... (de) h haar
recht te geven". Waarom? Omdat "deze (h) meer consistent geworden"
was 84). Neen, maar eenvoudig otndat men niet langer wenste
te dulden, dat deze goed hoorbare, normale Hollandse, Amsterdamse
h-k I a n k- die, zoals ik elders 85) aantoon, onmogelijk zijn ontstaan
kan te danken hebben aan taalkundig overleg - nog langer
werd behandeld als het reine niets van de in het fonetisch luchtledige
zwevende Vlaams-Brabantse 1 e tt e r h. Men wenste m.a.w. zich niet
langer neer te leggen bij het negerpn in het Frans-Zuidnederlandse
metrum van een belangrijk Hollands, een belangrijk Amsterdams taalelement,
het foneem h. Daarmee was men dan, merkwaardig genoeg,
in overeenstemming met het voorschrift van Ronsard : "Quand elle
(est) aspirée elle ne se man ge nullement" !
*
\Vat zullen we nog verder gaan zoeken? Ik vrees dat wie uit dit
"materiaal-op-papier" met Verdenius een "geheel onbewust phonetisch
proces" wil aflezen, zich bezighoudt met "een oefentocht in het luchtledige",
evenzeer als hij die er met hem in zou willen zien "een bewust
reguleringsproces ... waarbij slordige en haastige allegrovormen met
nauwelijks of niet gerealiseerde h worden verworpen en (mede) daardoor
de h groeit tot algemeen vaster, scherper omlijnd, meer bewust
phoneem". Deze allegrovormen zijn immers noch slordig, noch haastig,
ze zijn alleen wat ze zijn: eigenaardigheden van een Zuidnederlandse,
resp. Frans-Zuidnederlandse metriek. Een "nauwelijks of niet gerealiseerde
h" in het Amsterdams der 16de-begin 17de eeuw is niet alleen
moeilijk aannemelijk te maken, doch verhindert ons bovendien de Amsterdamse,
Hollandse elisie van -e voor h in het juiste licht te zien.
Men komt, geloof ik, verder, wanneer men aanneemt, dat niet alleen
met h begon", in de Statenbijbel, is geen bewijs dat "de h aan 'i begin ... zeer
zwak (schijnt) ie zijn uitgesproken", zoals Heinsius, Klank- en Buigingsleer
§ SS [18971 aanvankel~j k veronderstelt, doch slechts een van de "Vlaams-Brabantsche
eigenaardigheden" (zie § 244), zoals Heinsius op blz. S2 trouwens zelf
wel inziet.
84) MicheIs, in N. Tg. 47, 78 [19541.
8S) Album Blancquacrf.
FONOLOGIE OF VERSLEER
"in 1683", doch evenzeer in Bredero's tijd "de h in Amsterdam stellig
wel phoneem" 86) was.
Moller had het dus wel degelijk bij het rechte eind, toen hij in de
Vondeluitgave van de W.B., het anagram uit het "Gespreck Op het
Graf van ... J oan van Oldenbarnevelt" [1625 ?] commentariërend
schreef: "Vondel liet nog altijd volgens zijn Vlaams-Brabantse taal de
slot-e ook samensmelten met 'n klinker door h voorafgegaan 87). Als
Moller hier i.p.v. "zijn Vlaams-Brabantse taal" had geschreven "de
Vlaams-Brabantse traditie", dan had Verdenius daaruit wellicht niet
gelezen, dat Moller suggereerde, dat de samensmelting van -e voor h
"uitsluitend Vlaams-Brabants zou zijn". Een dergelijke formulering
had Verdenius er tevens voor kunnen behoeden de geschiedenis van
de Nederlandse metriek te verwaarlozen en, min of meer hals over
kop, een verklaring te gaan zoeken in een 16de-eeuwse Amsterdamse,
"nauwelijks of niet gerealiseerde h" 88), of althans in een h die "zwakker
resistentie (zou hebben gehad) dan de h van onze algemene cultuurtaal"
89).
Over de al te wijde kloof van een door hem verkeerd geïnterpreteerd
metrisch verschijnsel in de 17de-eeuwse Amsterdamse dichtertaal, heeft
Verdenius m.i. een fatale sprong gemaakt van het vaste terrein der
metriek naar de in zijn tijd sinds kort opgespoten bodem der fonologie,
die zich in 1943, toen het bewuste artikel verscheen, nog niet had gezet,
die nog niet voldoende was ingeklonken, als ik bij mijn beeldspraak de
terminologie van een bij uitstek Nederlands bedrijf mag gebruiken.
Nieuw, onbekend terrein, maagdelijke bodem lokt tot verkenning, daagt
uit tot betreden. Hij bergt echter tevens het gevaar in zich, dat men
in onverkende, onbekende moerasgrond terechtkomt.
De metriek en de fonologie zijn beide respectabele disciplines, die
elk voor zich hun eigen methode hebben en die in de eerste plaats
volgens deze methode moeten worden beoefend. Natuurlijk kunnen
inzichten verworven op het ene terrein verhelderend werken op het
86) N. Tg. 37, De Vooys-nummer 147 [19431.
87) 2, 754 [19291.
88) N. Tg. 37, De Vooys-nummer 145 [19431.
89) a.w. I47 [19431.
141
F. DE TOLLlmAERE
andere en omgekeerd. Zo leert ons de studie van het fonologisch
systeem van het Frans, van het Vlaams of van het Brabants, de elisie
van de toonloze -e voor (grafische) h te begrijpen. Zo wordt ons ook
door de studie van het fonologisch systeem van het Hollands duidelijk,
waarom de schrijvers die in de 17de eeuw in Amsterdam de toon aangeven,
zich omstreeks 1630 gaan distanciëren van de elisie voor h,
elisie die volgens het traditionele metrische systeem gevolgd moest
worden door het niet-uitspreken van de letter h.
In zijn Algemene Versleer schrij ft A. W. de Groot op blz. 67 "dat
tot de versbouw van een taal alléén phonologische elementen van die taal
behoren; de rest behoort tot de voordracht". Zonder op de waarde van
dit volgens de schr. "verlossende woord" 90) nader in te gaan, zal men
er m.i. toch g00d aan doen deze uitspraak niet tot een metrisch dogma
te verheffen. Men mag namelijk niet uit het oog verliezen, dat metrische
gewoonten en tradities niet noodzakelijk wortelen in of geheel adekwaat
zijn aan het eigen fonologisch systeem. De geschiedenis leert
ons immers, dat metrische systemen evenals alfabetten worden ontleend,
worden overgenomen van volkeren of volksdelen die op een
bepaald moment de toon aangeven, cultureel superieur zijn. Schriftsystemen
zijn inderdaad "in wezen niets anders dan verzamelingen van
symbolen voor phonologische elementen" 91), maar bij de symbolen
die in sommige schriftsystemen worden gebruikt zijn er die mechanisch
van een vreemd taalsysteem zijn overgenomen en in de eigen taal
niet aan een fonologisch element beantwoorden. Anderzijds kan het
gebeuren, dat in een van anderen overgenomen schriftsysteem sommige
noodzakelijke symbolen voor bepaalde, eigen fonologische elementen
ontbreken. Een ontleend alfabet of metrisch systeem kan in
zijn geheel of in onderdelen voor de ontlenende taal passen àf als een
90) De Groot schrijft dit "verlossende woord" aan R. Jakobson toe; in deze
vorm echter vind ik het niet geformuleerd in diens opstel Olm' den Versbau der
S erbokroatischen Volksepen (Proc. Int. Congress Phon. Sciences, Amsterdam,
1932, 44-S3 [ 1933], waar schr. naar verwij st. W èl schrij ft J acobson: "Der V ers
als solcher ist ein Gebiet der Phonologie, bloss die Deklamation kann vom phonetischen
Standpunkt betrachtet werden" (blz. 45), wat m.i. niet helemaal hetzelfde
betekent als de omschrijving van De Groot.
91) De Groot, Alg. Versll'cr S8 [1946].
142
FONOLOGIE OF VERSLEER 143
handschoen, of als een tang op een varken. Als wij de raad van
Roman J akobson opvolgen en "die Gesetze der Beziehungen zwischen
clem Versbau und dem phonologischen System der entsprechenden
Sprache" 92) onderzoeken, dan constateren we, dat de vorm van een
gedicht bij Vondel en Hooft voor -+- 1630 "althans ten dele zijn verklaring"
n iet vindt "in het karakter van de betreffende taal" 93), van
het Hollands.
De elisie aan het eind van twee- of meerlettergrepige woorden gevolgd
door vocaal of h, deze elisie zoals die in het Frans en in "de
françoische mate" 94) voorkwam, paste de Brabantse en de Vlaamse
"nieuwlichters" nagenoeg als een handschoen. Als de bekende tang
echter paste de Frans-Zuidnederlandse elisie voor h op het Hollands,
op het Amsterdams van de r6de en I7de eeuw. Immers met een
belangrijk fonologisch element van het Hollands, met het foneem
h, bemoeide het traditionele Zuidnederlandse ritme en metrum zich
niet, al bezat het daarvoor een vrij geregeld gebruikt symbool. Toen
nu omstreeks 1630 in Holland de taalkundige voorschriften werden
herijkt volgens inheemse, Hollandse maatstaven, was de vreemde elisie
vóór h ten dode opgeschreven. De behandeling van de toonloze -e voor
een woord dat met een h begint, zal voortaan in overeenstemming zijn
met de normen van de Hollandse spreek- en schrijftaal van die tijd,
die op dit punt op de hedendaagse N oord-Nederlandse normen gelijken
als de ene druppel water op de andere. De nieuwe vorm van het
gedicht bij Hooft en Vondel vindt hiermee dan eindelijk zijn verklaring
in het karakter van de Hollandse taal.
Uit het artikel van Verdenius blijkt m.i. nog eens ten overvloede,
welk een waagstuk het eigenlijk is, een fonologisch systeem te ontwerpen
van een taal uit het verleden die wij alleen uit "materiaal-oppapier"
kennen. Komt dit laatste in metrisch gebonden vorm voor, dan
kan dat een voordeel én een nadeel zijn; een voordeel omdat rijmen,
92) Proc. Int. Congress Phon. Sciences, Amsterdam, 1932, 45 [1933].
93) De Groot, Alg. Versleer II2 [1946].
94) Zie Kossmann. Ned. Versrythme 34 [1922]. Over de Franse "nieuwlichterij"
in het Nederlandse vers van de 16de en 17de eeuw, zie a.w. blz. 24-25,
38-39, 158-I 59.
144 DE TOLLENAERE, FONOLOGIE OF VERSLEER
allitteraties en elisies ons veel kunnen leren, een nadeel omdat ze ons
geweldig kunnen misleiden. Is dit materiaal-op-papier adekwaat aan
het taal systeem, is er een gelukkige correlatie tussen taalsysteem, spellingsysteem
en metrisch systeem, dan lijkt het me inderdaad mogelijk
het -fonologische systeem in zijn hoofdlijnen te reconstrueren, al zal het
concrete detail daarbij uiteraard dubieus en van speculatieve aard blijven.
Zijn het spellingsysteem en het metrisch systeem daarentegen
niet adekwaat, dan is het resultaat a priori dubieuzer. Hoe minder adekwaat
spelling en metrum zijn aan het fonologisch systeem, des te
interessanter en belangrijker worden dan de ontsporingen, de "fouten".
Nog veel interessanter en belangrijker dan incidentele fouten echter
is een uiteraard minder vaak voorkomend geval van herijking der waarden.
Zulk een geval nu constateren we in de metrische gewoonten van
onze toonaangevende dichters in het 17de-eeuwse Amsterdam. Het is
m.i. zaak daarbij metriek en fonologie niet te verwarren, niet voor een
projectie van zich voltrekkende veranderingen in het fonologisch
systeem van het Amsterdams te verslijten, wat in werkelijkheid slechts
een verwerping is van vreemde metrische gewoonten, als gevolg van
het normatief worden van het eigen, Hollandse consonantensysteem.
Leiden, april 1957. F. DE TOLLENAERE
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV Plaat 1
Leiden, Univ. Bib!., ms. Letterk. II97-2 (recto, bovenhelft).
~ i . \~ ~ . . ~7~~y (' . :~~ J i ' ",$I!a " ~ ~ -111 1. 1~~ \~1ti:~: .~~J~ g . ;.1~! ;i(l~ 311 ~ ~~ ä~ ~
J'i tn :- ~ ~t ! ~
Itql"~'ilf j~f Jlti~l8 !B1ID~ I11 ~ft.jl t~f.1! lij 1IJ 1 J . ~ I }f ä ~~ !.~ ~ t ~~ o.t i ... ~ ~ ~ ~ ~ ~
Ql~~~\~ (iJ~~~.~~i: (-tL~~~
. ' - ~
Leiden, Univ. Bib!., ms. Lctterk. II97-2 (recto, bovenhelft).
Tij(lsc11rift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV Plaat II
Leiden, Univ. Bib!., ms. Letterk. 1I9ï-I (verso, onder-rechts).
tNll 1~'.':;'
À~
'~id-~i~\
~\ lU~
44t(";~:
~/~(
t~~ tj0'
~tl ÓtJl
: t M''Jt.U
tJ.\ b11l~
jÓ
: '. ~,J ,.
, ~~,{3 It:8ntt~
~
....
'"
Leiden, Univ. Bib!., ms. Letterk. 1I9ï-I (verso, onder-rechts).
FRAGMENT G VAN MAERLANT'S EERSTE PARTIE
VAN DE SPIEGEL HISTORIAEL
(Leiden, U. B. Letterk. 1197-2, olim Zutphen, Gemeente Archief)
In de voorrede van zijn Van vrouwen ende van minne (Groningen,
1871), brengt Eelco Verwijs een nogal erg beschadigd blad perkament
ter sprake, dat blijkbaar afkomstig is van een handschrift met mengeldichten.
Het was hem ten gebruike afgestaan door Matthias de Vries.
Hoe deze eraan gekomen was, wordt niet vermeld. Na diens dood,
in 1892, is het biad overgegaan in hel bezit onzer Maatschappij en het
berust sindsdien als nr. 1197 in haar handschriften-collectie.
Dit fragment is in art. 1363 van de Bouwstoffen van het MnlW ten
onrechte verwaarloosd en ik neem dus de gelegenheid te baat dit verzuim
goed te maken. Op een straks te noemen langer gedicht na, waarvan
het blad de eerste strophen overlevert, wordt het ingenomen door
berijmde vragen en antwoorden, een soort van minne-casuïstiek. Een
volledigere verzameling daarvan heeft Verwijs in zijn derde afdeling
uitgegeven naar een handschrift uit het begin der Ise eeuw, vermoedelijk
uit de abdij van Egmond afkomstig. In dat handschrift is een
verzameling van spreuken en raadsels, meest alle op de liefde betrekking
hebbende, waaronder dan ook die vragen en antwoorden,
onde,r de titel Der minnen guet tezamen gebracht. Van deze laatste
komen de eerste vijf stellen vragen en antwoorden in het Leidse fragment
ook voor, en wel van op het einde van de tweede kolom van
het recto tot bovenaan de tweede kolom van het verso. De varianten
heeft Verwijs dan ook opgegeven onder aan de bladzijden 37-39 van
zijn editie. Zijn nummers 48-56 echter, afgedrukt op blz. 48-51, zijn
uitsluitend ontleend aan het ter plaatse helaas erg verminkte Leidse
fragment; zij ontbreken dus in het Haagse handschrift. Men vindt
die op het blad perkament verspreid, t.w. de nrs. 48 en 49 in de
tweede kolom van het verso, dus nà nr. 5. Het is daar dat de collectie
eindigt, want eronder staat in sierlijke met rood aangezette letters
Ex p I i c i t. De nrs. 50 en 56 vindt men op het recto; zij sluiten dus
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV IQ
G. 1. LIEFTINCK
aan op nr. 1. Deze tekst is zeer slecht overgeleverd, doch doorgaans
waarschijnlijk wel goed ontcijferd door de uitgever. Dit alles had dus
in de Bouwstoffen vermeld moeten worden. Het was de schuld van de
uitgever niet, dat het artikel te wensen overlaat, want Verwijs heeft
zijn doen en laten volledig verantwoord.
Wij begrijpen overigens niet, waarom hij het langere gedicht, waarvan
boven reeds sprake was, naar de inleiding (blz. XVII) verbannen
heeft. Het sluit zich wat vorm en inhoud betreft zeer goed bij de rest
aan. Het volgt dus na het woord E x p I i c i t en is getiteld Een
s a I u u t van min n e n. De eerste regel ervan begint met een grote
blauw rode aanvangsletter I, die geen nadere beschrijving behoeft, omdat
men de reproductie kan raadplegen.
Mij heeft dit fragment altijd geboeid om zijn uiterlijke kwaliteiten
en ik heb het zelfs wel eens tentoongesteld. Het blad moet een relict
zijn uit een vroege periode van onze letterkunde; ik ben geneigd het
vroeger te dateren dan Verwijs, begin 14e eeuw. Het schrift heeft
karakter, al is het zeer eenvoudig, bijna cursief. Ik vestig de aandacht
op de bijzondere vorm van de g, voor een ongeoefend oog misschien
wel een struikelblok bij de ontcij fering.
Het blad heeft bovendien een kleurig aspect door al die wisselend
in rood en blauw getekende paragraaftekens, waarmede vraag en antwoord
zijn gemarkeerd.
Het fragment is het laatste blad van een katern. In de ondermarge
van het verso ziet men een reclame Q u ede I e n 1) van t, de woorden
waarmede het volgende katern aanving. Daardoor weten wij nog
iets meer dan de derde strophe van het gedicht, dat ik hier nog maar
eens afdruk, omdat het eigenlijk onvindbaar is, verscholen in de inleiding
van Verwijs. Ook kan ik daarmee twee zinstorende foutjes
verbeteren:
Een saluut van minnen
INt begontsel vander soetertijt
Als over al de warelt wijt
Elke creature verblijt
Ende die vogelkine hare jolijt ----- r) Hiermede hebben wij tegelijk de eerste vindplaats voor q u e cl e I e n. Zie
MnIW, 6, 865!
146
MAERLANT'S EERSTE PARTJE VAN DE SPIEGEL HISTORIAEL 147
Met sange ute geven sonder nijt
Ende die minne hare abijt
Den minres an doet sonder strijt
Willic lief dat ghi seker sijt
Scoot mi ju minne soude (1. sonder) 1) respijt
Alse dat soete jaer begint
Ende dat groene ghers verwint
Tcoude den snee die verblint
Den mensche . vernamic een kint
Dat mijn herte so hevet versint
Dattic van minnen bem worden blint
Al datmen doget nes niet een twint
Tiegen mijn dogen ende mijn torment
Ay scone lief dat si u bekint
Alse die scone bloemekine
Spruten ende die vogelkine
Quedelen. so vant ..... .
Tot zover het Leidse fragment.
Onlangs voor een ander onderzoek in Zutphen zijnde, werd mij in
het Gemeente-Archief, toen men zo goed was mij het gehele bezit
aan geschreven litteraire documenten te tonen, ook een fragment van
Maerlant's Spiegel Historiael gebracht, dat ik onmiddellij~ meende te
herkennen als van dezelfde hand als een der fragmenten in de Leidse
bibliotheek. De archivaresse stond mij toe het mede te nemen naar Leiden
en thuis gekomen, bleek ik goed gezien te hebben: dit fragment
en hs. Letterk. 1197 waren inderdaad afkomstig uit een en hetzelfde
boek. Het nieuwe fragment is al meer dan honderd jaar bekend, mad.r
men schijnt het al spoedig uit het oog verloren te hebben. In deel VII2
(1856) van de Nieuwe Reeks van Werken van de Mij. der Ned. Letterkunde
2) heeft W. G. Brill dit fragment van het zesde boek der
Eerste Partie met de oude uitgave van Clignett en Steenwinkel vergeleken
en de voornaamste varianten afgedrukt en besproken. Hij
I) Merkwaardiger wijs vindt men in nr. 52 ook een maal sou d e voor
s 0 n der.
2) Blz. 219-230: Fragment van een handschrift van Maerlants Spiegel Historia
el, gevonden te Zutphen.
148 G. 1. LIEFTINCK
heeft de teksl dus al gedetermineerd als caput 53, vs. 61 tot caput 56,
vs. 44, tevens mededelende dat R. W. Tadema, de toenmalige archivaris
van Zutphen, het blad aldaar kortelings in het archief der Sint-Walburgskerk,
als omslag van een "onderrentmeestersrekening" van het
jaar 1523, had aangetroffen. Voorts kan men het vermeld en gebruikt
vinden in de standaardeditie van de Eerste Partie van Matthias de
Vries (1861) als fragment-Go Heeft deze het ooit met eigen ogen
aanschouwd? Hoogstwaars1chijnlijk niet, zoals wij strak,s zien
zullen. Blijkbaar is het stuk, aldus de archivaresse van Zutphen,
in de boedel van Tadema blijven berusten en daaruit in handen van
zijn erfgenamen geraakt. Een van hen althans zond het in 1941 aan
de toenmalige Rijksarchivaris in Gelderland, ter terugbrenging op de
plaats waar het behoorde. Het is dus jarenlang zoek geweest, hetgeen
de aantekening "zoek" in de B.N.M. verklaart. Het is door de Rijksarchivaris
aan het gemeente-archief van Zutphen gezonden, terwijl het
oorspronkelük in het archief van de Sint-Walburgskerk was aangetroffen.
Het stuk is waarschijnlijk wel door de stedelijke kanselarijamblenaar
om de rekening van 1523 aangebracht, voordat deze in het
kerk-archief werd gedeponeerd, zoals met de stadsrekeningen in deze
periode doorgaans geschiedde. Er staan bovendien - in dezelfde hand
die het opschrift A na. M.D. en ( de). x x i i j. aanbracht - aantekeningen
op het perkament omtrent stadslanderijen, een aanwijzing des te
meer in de richting van de stedelijke kanselarij. Maar waar de zestiende-
eeuwse binder het blad vandaan heeft gehaald? Het is merkwaardig
dat er, hoewel alle in banden verwerkt handschriftenmateriaal in de
loop der jaren ten archieve zorgvuldig is verzameld, nooit meer dan
deze beide fragmenten van dit handschrift te voorschijn zijn gekomen.
Want het Leidse fragment moet ook wel uit Zutphen komen. Men
denkt te Zutphen aan L. E. Lenting, een latere gemeente-archivaris
(1867-77), die vele wetenschappelijke betrekkingen onderhield, en vermoedt
dat deze het aan Matthias de Vries zal gezonden hebben.
Men zou een ogenblik kunnen denken aan mogelijke herkomst uit
de Librije zelf van de Walburgskerk als oorspronkelijke plaats van herkomst
van het boek, dat voor dit doel misbruikt is, maar bovenstaand
relaas maakt dit alles toch niet waarschijnlijk. In het begin der zestienMAERLANT'S
EERSTE PARTIE VAN DE SPIEGEL HISTORIAEL 149
de eeuwen ook later nog, reisden rondtrekkende binders door Gelderland
met bladen perkament van de meest verschillende herkomst bij
zich, als materiaal. Een aardig voorbeeld uit de nabijheid van Zutphen
heb ik er vroeger eens een keer van kunnen aantonen 3). Perkament
moet heel schaars zijn geweest in die tijd, vandaar dat wij de meeste
voorbeelden van dit vandalisme juist in deze periode aantreffen.
Ik heb mijn gelukkige vondst onmiddellijk aan de bibliothecaris
onzer Maatschappij medegedeeld, en deze heeft zich in verbinding gesteld
met het Archief te Zutphen. Het resultaat van een briefwisseling,
die daarop gevoerd werd, is dat het Gemeente Bestuur zich bereid
heeft verklaard om het fragment over te dragen aan de Leidse Maatschappij
om het bij het andere te bewaren in haar handschriftencollectie,
ter bestudering door een ieder die er belang in zou stellen. Het is
mij een voorrecht namens het Bestuur der Maatschappij een woord
van dank te richten aan de Stad Zutphen en aan Mevrouw M. M.
Doornink-Hoogenraad voor haar bemiddeling en voor allerlei nuttige
inlichtingen die ik in dit opstel verwerkt heb.
Wij zullen de fragmenten (hs. Letterk. 1197, 1 en 2) dus gezamenlijk
beschrijven.
Het zijn twee op volkomen gelijke, ruwe wijze uit een boek gesneden
bladen kalfsperkament (vellum). De buitenrnarges zijn volledig
intact; de kleine spleetvormige gaatjes, aangebracht ten behoeve van
de liniëring, zijn er nog. De binnenmarges zijn grof besnoeid door
het mes van iemand die een paar stukken perkament nodig had.
De hoogte der bladen is vrijwel gelijk, 272/273 mmo en het oorsrponkelijke
handschrift moet ongeveer 27,5 X 19,5 gemeten hebben. De maten
van de bladspiegel zijn 223 X 146, de afschrijving, in twee kolommen
van 45 regels, is hier en daar nog duidelijk te zien.
Het Leidse fragment was het laatste van een katern, wij merkten
dat reeds op. Behalve de custode vinden wij midden in de ondermarge
ook nog een fraaie signatuur: het romeinse cijfer xl met een afkortingsteken
voor -us: quadragesi11'lus. Dat is het nummer van het katern,
niet van het blad, zoals Verwijs meende. Het handschrift telde dvs
3) Vlgiliae Christianae V (I95I), p. 2()()-20I.
G. I. LIEFTINCK
niet minstens 40 X 180 = 7200, maar minstens acht maal zoveel
regels, als wij het gewone aantal van acht bladen per katern mogen
aannemen. Het was dus een groot boek. Het nieuwe fragment uit
Zutphen bewijst voorts, dat het handschrift ook gefolieerd was, en wel
ongeveer in het midden van de recto-zijde der bladen. Dit is aan het
Leidse blad niet meer te zien, omdat het bovenaan zeer gehavend
is, maar het andere is blad CCClxv en dat was niet zo heel ver daarvan
verwijderd. Als de tekst bij f. J begon, dan was de laatste bladzij
van katern 40 bijgevolg f. CCCxxverso.
Deze vaststelling voert tot een gewichtige conclusie: het fragmentG
van de Spiegel Historiael is niet een blad van een volledig handschrift
van dat werk, maar een fragment van een handschrift met een
of meer uittreksels daaruit. Het was een codex die, waarschijnlijk niet
uitsluitend, maar dan toch gedeeltelijk, verzamelingen, rijmspreuken,
raadsels en wie weet wat nog meer behelsde. In ieder geval werd het
gedeelte tussen een eindje vóór f. 320 en een eindje nà f. 365 ingenomen
door dergelijk mengelwerk, toch altijd nog acht- à negenduizend
regels!
Dat daarin ook een gedeelte van Maerlants zesde boek der Eerste
Partie een plaats heeft gekregen, is niet zo vreemd.
De capita 52 tot 56 geven immers juist zulk een verzameling spreuken?
In deze hoofdstukj es, onder de titel Van Ovidius sproken, wordt
een zeer vrije navolging gegeven van Vincentius' Floscula Ovidii.
In des keysers Augustus dagen
Levede horen wi gewaghen
Ovidius Naso die boeke maecte
Scone vele ende wel geraecte.
Vut sinen boeke sullen wi noemen
Hier ter stede somech bloemen
Men ziet het, een prachtig "tuiltje" om kant en klaar in een dergelijk
rapiarium over te worden genomen. Er zijn voorbeelden te over,
die aantonen welk een voorliefde men had voor dergelijke spreukenverzamelingen.
Ook op dit Maerlant-blad treft ons weer de levendigheid van de
uiterlijke verschijning van het boek. Bijna steeds zijn de spreuken van
elkaar gescheiden door afwisselend rode en blauwe paragraaftekens;
150
MAERLANT'S EERSTE PARTJE VAN DE SPIEGEL HISTORJAEL I5I
slechts een enkele maal is zulk een afscheiding niet opgemerkt, naar
het schijnt. De hoofdletters, alle in een afzonderlijk kolommetje, zijn
alleen gerubriceerd, wanneer een nieuwe spreuk begint, dus na een
paragraafteken.
Tenslotte een enkel woord over de tekst. Deze wijkt, het is reeds
lang bekend, aanmerkelijk af van die in het grote lVIaerlant-handschrift
der Koninklijke Academie in de Koninklijke Bibliotheek. De hoge
ouderdom en het dialect, dat wel zuiver Vlaams is, staan er ons borg
voor, dat deze tekst het origineel veel meer nabij zal komen dan die
van het, berucht slechte, grote handschrift. Een afzonderlijke uitgave
komt mij dan ook wenselijk voor, want Brill's varianten, overgenomen
door De Vries, geven ons maar een onvolledig beeld van de tekst. Een
enkel voorbeeld volsta om Brill's werkwijze te demonstreren. cap. 54,
vs. 3-12.
Ed. De Vries: Fragment:
Peinster omme u naect de oude;
Die hier om me peinsen woude,
Rine verlore en ghenen tijt.
Speelt, singet, hebt delijt,
Die jaer geliden inder maniere
Dat twater doet inder riviere.
Dat water en keert niet
Alst nedere te dale vliet:
Also peinst dat keren mach
Na weder wile noch dach.
Peinst hier amme u naect die
oude
Die der omme pensen woude
Rine verloren ghenen tijt
Speilt ende singet ende hebt delijt
Die jare gliden inder manire
Dat twater doet in de riviere
Dat water ne keert danne niet
Vandaert neder te daZe vliet
Also peinst dat keere ne mach
Na weder wile iaer na dach
Juist het gecursiveerde vindt men bij Brill èn bij De Vries. Dat
deze laatste het fragment niet gezien heeft, blijkt uit de weergave van
regel 11 in de variant: dat en k.m. door De Vries. Brill had immers:
"Vóór keren ontbreekt in den uitgegeven text het ontkennende en of
ne, hetwelk in ons fragm. niet gemist wordt" !
Leiden G. 1. LIEFTINCK
BOU\VSTOFFEN VAN HET MIDDELNEDERLANDSCH
WOORDENBOEK
ADDENDA EN CORRIGENDA 1)
II
1524. (60) Berijmde Brugsche Wetten.
De editie van GILLIODTS-VAN SEVEREN is volstrekt zoo slecht niet als hier gezegd
wordt. Zie mededeeling van E. I. Strubbe bij P. GORISSEN, Costuimen van
het Brugse Vrije. Fragment van een recensie in pro::;a - Handel. v. d. Kon.
Commissie v. d. Uitg. der Oude Wetten en Verordeningen van België XVIII
(1955), p. 5Il, noot I.
1525. (86) Blisc. v. M2.
Zie thans Die eerste bliscap z'an Maria, opnieuw uitgegeven en toegelicht
door WILLEM DE VREESE. 's-Gravenhage, 1931. 8° (XXXII, 186 blzz.).
1526. (406) Elizab. Leg.
2. Hs. B, Brussel, Kon. Bib!. 1683-87 is geschreven na 1552 (zie f. 128 r.).
9. Hs. I, Brussel, Kon. Bib!. 4302-05, is geschreven in dezelfde hand als hs.
Leiden, v.B., B.P.L. 2541. Dit hs. is gecopieerd door een der zusters van
Sint Agnes te Maeseyk in 1486 en vertoont ook de dialectkenmerken van
die streek. Zie ]. DEScHAMPs, Catalogus der Tentoonstelling van Middelnederlandse
handschriften uit beide Limburgen. 17 Ju/i-25 Aug. 1954, blz. 9
en nrs. 35-41.
1527. (408) Eng. hss.
9Z. Afschriften uit Cod.-Hulthem n° 194, Brussel, Kon. Bib!. 15642-'651.
1528. (437) Flovent
Z. Het fragment dateert wel uit de 2e helft der 14e eeuw. Een foto te Leiden,
V.B., B.P.L. 2485.
Fragment te Gent - Zie art. 495.
1529. (488) Gelre, Wapenb.
Door F. GORISSEN wordt het hs. gedateerd in het laatste derde deel der
14e eeuw. Zie Jan Ma/wael und die Briider Limburg in Bi/dragen Ge/re LIV
I) 1 zie Ts. 72 (I95.Ü, p. 39-42.
BOUWSTOFFEN: ADDENDA EN CORRIGENDA 153
(I954), Anhang "Ueber den Verfasser des Codex Gelre (Wapenboek)",
p. I80-I89.
1530. (495) Gentsch fragm. (hs.) - ook Fragment te Gent (hs.).
F ragmen t van een berij mde geschiedenis van Barlaam en J osephat ?
In het Mnl. Wbk. twee maal aangeduid gevonden: Mnl. Wbk. 5, I495: Frag-
1//cnt te Gent (hs.); 4,670: Gentsch fragment (hs.).
Hs.: Gent, UB., I 592. Een strook perkament van c. I 400. Uitgegeven door
W. DE VREESE in Ts. I4 (I895), p. I70-I72. - Vlaamseh.
1531. (613) Hs. aangeh. M. Loep Gloss, blz. 201.
F. xv ra H ier n a a I s a dam 0 u t was ... tot f. xx rb ... End e doe
vercreech adam die oly der ontfermherticheit die hem
bel 0 e ft was is afgedrukt door J. TYDEMAN als bijlage tot zijn editie van
Dboec vanden houte, p. 46-58. Zie arU. 1318 en 1544.
1532. (653) Hs. Lett(k). 339.
De dateering is te vroeg. De tractaten H. IISb, I26a en I37b bestonden nog
niet in 1426 en 1430. Zie C. C. DE BRUIN, De middelnederlandse vertaling
7'an De imitatione Christi (Qui sequitur) van Thomas a Kempis in hs. Leiden,
Maatschappij der Ned. Lefterk. 339 (Leiden I954), p. IO.
N aar een ander hs. uitgeg .... lees. Naar een andere redactie uitgeg ....
1533. (693) Hs. Yp.
3a. BI. 476: Gelaetkundc. Zie art. 56 sub 32 en 108.
1534. (835) Lev. v. Lutg.
Onnauwkeurige en willekeurige uitgave. Zie D. A. STRACKE, Een Lutgartcollatie
in Versi. en Meded. der Kon. Vlaamsche Academie voor Taal en
Letterkunde I927, p. 853-873. De editie verraadt bovendien gebrek aan
paleographische kennis.
1535. (869) Madelg. - fr.
2. De signaturen in de Gem. Bibliotheek te Rotterdam zijn sindsdien gewijzigd:
nr. I4D26 is thans 96 C 4.
5. De verwijzing naar het artikel van W. L. DE VREESE in Ts. I5 (I896)
moet vervallen. Daar is sprake van een ander fragment, nl. Gent U.B.
nr. I65I.
1536. (871) Maleg.
4. De fragmenten Leiden, U.E., Letterk. 202 en 203 behoorden eens tot hetzelfde
handschrift.
5. Fmgment-Serrure I lees Il.
1537. (872) Maleg. - fr., Onuitgegeven.
Zie art. 1535 (869) sub 2.
154 G. I. LIEFTINCK
1538. Naamloos citaat.
Mnl. Wbk. IV, II6I naamloos citaat lees Vierde Mart. 887.
1539. (923) Nat. BI. (I).
3. Detmold, Lippische Landesbibl.
Ms. 70. - Voor de editie zijn slechts die gedeelten gebruikt die uitgegeven
waren door M. L. Petri in Jacob van Maerlant, und Der Naturen Bloeme,
cine Ms. der öffentlichen Bibliothek in Detmold. Detmold, 1853.
6. Alleen het eerste van de beide bladen is uitgegeven in deze editie: Boek III
1895-2202.
7. Van fragment E deelt BORMANS op p. 388 in variis lectionibus bij Boek III
2877 mede: "dit is eigentIijk geen handschrift van Maerlants Naturen bloeme,
maar een medecijnboek met sommige uittreksels uit dat werk". De bedoelde
codex is Handschrift Brussel, K.B. 15624-41 (zie art. 693. Hs. Yp.), uit de
collectie van VAN HULTHEM, waarin op f. 75v-77r uittreksels uit Der Naturen
Bloeme voorkomen, beginnende bij Boek II II3. De eerste drie passages
heeft BOR~!ANS niet opgenomen: hij begint bij II 263.
1540. (1013) Patr. Vag.
Hs.: Berlijn, Pruis. Staatsbibl. ms. germ. 8° ro87 lees 4° 1087.
1541. (1154) Scalc e. Cl.
OPMERKING: Mnt. Wbk. IV, 1660 mistaet - hs.: mis t a n t?
1542. (1171) Serv.
De Servaes-fragmenten te Leipzig, Bibl. des Reiehsgerichts berusten thans
in het Oberstes Gericht der Deutschen Demokratischen Republik. Het fragment
van München is nog niet teruggevonden. Zie]. DESCHAMPS, Catalogus
der Tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen.
I7 Juli-25 Aug. 1954, blz. 9.
1543. (1188) Sp.
I, 3.
G: Een blad perkament, langen tijd verloren, doch in 1941 terug in het
Gemeente-Archief te Zutphen, waar het gevonden was. Sinds 1957 te Leiden.
De uitgever heeft het fragment niet gezien, doch hij nam de varianten om
uit een artikel van W. G. BRILL, Fragment van een handschrift van MaerJants
Spiegel Historiael, gevondcn te Zutphen in deel 2 van vol. VII (1856)
van de N. R. v. Werken van de Mij der Ned. Lefterk. (Zie art. 826 sub 7,
waar ook deel 2 bedoeld is).
Hs.: Leiden, u.B., Letterk. 1197, 2, uit het begin der qe eeuw - Vlaamseh.
(Zie ook art. 1547).
1544. (1318). V. d Houte.
Blz. 46-58: Bijlage A. In het Mnl. Wbk. geciteerd naar blz. en regel. Een
prozabewe,rking van de legende, die ook als stof heeft gediend voor het Boec
vanden Houte.
Hs.: Leiden, U. B., Letterk. 262, f. xvra-xxrb. Zie artt. 613 en 1531.
BOUWSTOFFEN: ADDENDA EN CORRIGENDA 155
1545. (1327) Verk. Mart.
OPMERKING: Mnl. Wbk. Il, 55 - Verk. lvJart. 523 lees Vierde Mart. 523.
1546. (1342) IV Mart.
OPMERKING: Mnl. Wbk. III, 1609 Vierde Mart. 177 lees 777 en VIII, 7I
Vierde Mart. 150 lees 550.
1547. (1363) Vr. e. M.
3. Van de nrs. 1-5 de varianten ontleend aan het fragment te Leiden, vroeger
eigendom van M. DE VRIES. Zie thans G. 1. LIEFTINCK, Fragment G van
Maerlants Eerste Partie van de Spiegel llistoriael in Ts. 75 (1957),
blz. 145-I 5 l.
Hs.: Leiden, U.B., Letterk. [[97, l. Een blad perkament uit de eerste helft
der 14e eeuw - Vlaamseh.
CORRIGENDA
In de vorige CORRIGENDA, art. 1498, Nat. BI. is voor 1. te lezen 2. De verwijzing
naar art. 503b moet zij nart. 1503b.
In de artt. 1509, 1513 en 1514 wordt een photocollectie van fragmenten genoemd,
te Leiden, U.B., B.P.L. 2586. Dit moet zijn B.P.L. 2485.
De samenstelier is dank verschuldigd aan H. van Alfen t (artt. 1538, 1545, 1546),
]. Deschamps (art. 1526), Dr. K. Heeroma (art. 1530), Dr. W. G. Hellinga en
zijn staf (artt. 1525, 1535-37, 1540), Mej. A. Kampstra (art. 1539) en Dr. R. G.
Lievens (artt. 1531 en 1544)
G. 1. LIEFTINCK
VENZEN EN KRENZEN
In het W.N.T. XVIII, I4I7 heb ik vensen [I567], veinsen [I562]
"smeulen" verklaard "als een vorming met het in VI. (aanderen ) gewone
s-suffix, t.W. ontstaan uit *venksen (met latere reductie van de
k) naast een ouder *venken (verg. mnl. ontfenken, ontfengen "ontbranden";
mhd. venken "aansteken"), zndI. vinken "smeulen" (CORN.VERVL.
[I903]; JOOS [I904]), waarnaast met ablaut mnl. vonken
"smeulen, gloeien", zndl. vonken, vunken "id." (CORN.-VERVL.
[19°3] ) ... Den o-trap vindt men in mhd. vanke "vonk" ".
Deze verklaring is blijkbaar direct geïnspireerd door De Bo [I873]
die i.v. Veunzen schrij ft: "Misschien voor Vunkzen, Vinkzen".
Thans zou ik in dit tot Vlaanderen beperkte woord venzen, veinzen
liever een geval van assibilatie willen zien, zoals Kieft dat trouwens in
I944 reeds heeft gedaan. Venzen staat dan tot mnI. ontfenken als
oudbeierl. drainze "vocht doorlaten" tot ndI. drenken "doortrekken van
een vloeistof" (trans.) 1). en vI. zwenselen "waggelen" tot ndl. zwenken
2).
Men kan zich echter afvragen, of vI. krenzen "het lichaam wringen"
door Kieft wel te recht in de rubriek 2B. "Inlautende k na een medeklinker"
is geplaatst. Hij laat het Vlaamse woord wisselen "met ags.
crinwn "in de strijd vallen, eigenlijk in de doodsstrijd het lichaam
wringen" en lidI. krinkelen "zich in allerlei bochten wringen" IJ. Ik
vraag mij echter af, of vI. krenzen niet eerder thuishoort in de rubriek
4. "Inlautende g in de verbinding ng"? Het zou namelijk wel
eens een assibilatie kunnen zijn bij ndI. krengen, trans. "buigen, wenden,
draaien", intrans. "een wending, een draai maken" (zie W.N.T.
i.v.).
Venzen en krenzen zijn dan, evenals het in Schönfeld, Hist. Cr. 5
aan het eind van § 157 vermelde smetsen (: smekken) "smakken",
werkwoorden met een schijnbaar -s-suffix.
Leiden, mei 1957. F. DE TOLLENAERE
I) Ten onrechte noemt Kieft drenken in deze betekenis "intrans.".
2) Zie Kieft, in N. Tg. 38, 178 [19451.
BOEKBEOORDELINGEN
Prof. Dr. J. L. M. FRANKEN, Tentatiewe Etimologieë (Annale
van die Universiteit van Stellenbosch, Jaargang 27, Reeks B,
No. 1 [1953]). Prijs. 5/6.
In I912 promoveerde de auteur van genoemd werk aan de Gentse
universiteit op een, zoals dat gebruikelijk is, ongepubliceerd proefschrift,
getiteld: 'n Bydrage tot 'n Afrikaans Woordeboek en de kennis
van de oorsprong van het Afrikaans. Hij had er als leermeesters
o.m. J. Vercoullie (zie blz. 29) en W. de Vreese (zie blz. 20). Thans
emeritus-hoogleraar in het Frans aan de universiteit van Stellenbosch,
is de schrijver blijkbaar, na een levenslang intensief en intiem contact
met Marianne, tot zijn Dietse jeugdliefde teruggekeerd. Immers, wat
ons hier onder de titel Tentatiewe Etimologieë geboden wordt, is een
aanvulling en verbetering van wat voor een groot deel behandeld werd
in het Gentse proefschrift van 1912.
Het vijftigtal Afrikaanse woorden en uitdrukkingen dat Franken in
zijn minder dan vijftig bladzijden tellende publikatie behandelt, is ingedeeld
in acht rubrieken: een eerste groep omvat woorden die waarschijnlijk
afkomstig zijn uit Frankische streken, de tweede wordt gevormd
door termen die betrekking hebben op het· "albasterspel", in de
derde zijn woorden ondergebracht die schr. afkomstig acht uit het
(N eder) saksische gebied, groep vier omvat geslachtelijke termen, in
de vijfde worden gegroepeerd woorden die direct of indirect van
Franse, in de zesde die welke van Maleise of Portugese herkomst zouden
zijn; baie vormt op zichzelf groep VII, terwijl tenslotte de achtste
"segwyses" bevat.
De hier' geboden etymologieën zijn van interne aard, d.w.z. ze bewegen
zich niet op het terrein der Indogermaanse taalvergelijking;
deze laatste komt af en toe wel eens bescheiden om een hoekje gluren
(b.v. blz. 27), doch dat is niet meer dan een even overbodige als geleerde
franje. Hoewel schr. zijn etymologieën bestempelt als tentatief,
dus als pro e ven van woordverklaring, zegt hij toch in zijn voorwoord,
dat hij "van party daarvan die voorgestelde afleiding so goed
as seker ag". Sommige van de hier geboden etymologieën zijn inderdaad
zeer overtuigend, b.v. bokman, drabok, eenspaaierig, windskeef.
Andere daarentegen varen m.i. terecht onder de "tentatiewe" vlag.
158 BOEKBEOORDELINGEN
Een enkele, t.W. die van muishond ("vervorming van musckhond tot
muyshond") is etymologische ,spielerei'.
Hier volgen enkele aantekeningen die ik bij het doorlezen van Frankens
publikatie heb gemaakt:
Kei I (blz. 8-9): dit art. levert stellig een welkome emendatie bij
het art. keil (II) van het W.N.T. Dat afr. keil « kuil) echter identiek
zou zijn met kuil ,holte' is mogelijk, hoewel semasiologisch niet
direct overtuigend. Zou kuil (H) < kuidel ,zakvormig visnet' en
,tenen vogelkorf' niet eerder in aanmerking komen? Zie trouwens ook
kogel (II) in het W.N.T. Is keil (lIl) in het W.N.T. VII, x b, Bijvoegsels
en verbeteringen, niet eveneens een ontronde vorm van kuil
(1) of (II)?
V I e i (blz. 12 volg.): hier pleit schr. voor een heterogene afkomst
van vlei ,moerassige laagte' naast vallei. In dit verband is wellicht de
volgende aanh. uit Leeghwater, Haarl.-Mb. § 75 [1643] van belang:
"Water-molens, ... daar mede men het land uit die Valeien moet zoeken".
Men zal er echter goed aan doen, te bedenken dat vallei in de
I7de en I8de eeuw een ruimere betekenis had dan tegenwoordig, en
ook wel ,ravijn, bergkloof' kon betekenen.
Pa m per I a n g (blz. 14): schr. meent dat dit afr. woord in verband
moet worden gebracht met wvI. paplammeren; als afr. pamperlang
echter van "Vaderlandse dialektiese oorsprong" is, kan wvI. paplammeren
nauwelijks de directe bron zijn van het Afrikaanse woord.
Direlcte Zuidnederlandse invloed op de Afrikaanse woordenschat is,
zover ik weet, nog nooit aangetoond 1); soms is er wel gelijkheid (zie
b.v. 'l!aring (1) in het W.N.T.), maar er is nu eenmaal meer gelijk dan
eIgen.
Bok man (blz. 17-18): "waarskynlik uit bakman"; verg. vI. boktand
naast bak tand.
H a a s bek (blz. 18): waarom dit afrikaanse woord in groep III
thuishoort (het romeinse cijfer ontbreekt op blz. 17), d.w.z. "uit die
(N eder) Saksiese gebied" afkomstig moet wezen is mij niet duidelijk.
Het bewijs voor deze stelling heeft schr. stellig niet geleverd.
I) Verg. D. Bax, in N. Tg. 38, IlO [1945].
BOEKBEOORDELINGEN IS9
Ot j i e (blz. 20-21): zolang schr. voor het bestaan van ndl. ark
,dolfijn' geen andere bewijsplaatsen kan aanvoeren dan Kiliaan, waa~
ik dat bestaan in twijfel te trekken. Tegenover Kiliaans orek, bnw.
,koppig' staat het W.N.T. intussen skeptischer dan Franken.
Pot j ier 0 I (blz. 21-22): schr. heeft ons er niet van overtuigd
dat zijn verklaring als "toutologiese samestelling" beter zou zijn dan
die van het W.N.T. XII, 3716. De Scandinavische woorden rolling,
rolp enz., door hem hier aangevoerd, hebben in intern etymologisch
verband geen enkele bewijskracht. Hoe onwaarschijnlijk Frankens "saksiese"
interpretatie van kleine potjes hebben ook oren is, blijkt als
men de bewijsplaatsen bekijkt in het W.N.T. XI, 48.
R oom s (blz. 22): wanneer men hier leest: "Rooms( eh) in N dl.
en Vlaams by verskillende plantname (sien Heukels, Ned. Volksnamen
van planten) waarvan die etimologie nog nie nagegaan is nie", dan
vraagt men zich af, wat voor bezwaren schr. wel kan hebben tegen
de interpretatie van het W.N. T. XIII, 1303.
o n- (blz. 23 volg.): dat het grondwoord van ondieft niet "nachgewiesen"
zou zijn, is intussen door het art. van Buma ( N. Tg. 44,
337-338 [19S I]) achterhaald.
In de lijst van "aangehaalde werke en artikels" vindt men enkele
slordigheden. Ik stel me voor dat Dijkstra en Van W yk (zoals schr.
spelt) de ij/y van hun naam gaarne hadden willen ruilen. De ed. van
1777 van Kiliaan is niet in Antwerpen verschenen, zoals schr. ons wil
doen geloven. Schr. citeert Stoett naar de editie van 1917, Van Dale
naar de sde druk van 1914. Het idioticon van Teirlinck werd niet in
1913 doch in 1922 voltooid. Weigand is tot Wiegand verhaspeld. Het
op blz. 10 geciteerde werk van Von Wielligh heb ik in de bibliografie
niet teruggevonden.
Al met al lijkt me de publikatie van Franken een belangrijke bijdrage
tot het etymologisch onderzoek van de Afrikaanse woordenschat. Ook
voor de interne etymologie van het Nederlands zal men er allerlei
interessants in vinden, b.v. spaans spek (blz. 32) of wage( n ) wijd
(blz. 37-38).
Leiden, 24 dec. I9S6. F. DE TOLLENAERE
INGEKOMEN BOEKEN
Aldfryske Houlikstaspraken. Mei ynlieding, oantekeningen, nammelist, wunlboek
en in ingelske gearfetting utjown fan W. ]. BUMA. Assen, Van Gorcum
& Comp., MCMLVII. 8°. VII en 129 blz. Prijs geb. f 14.50.
Boerden, De Middelnederlandse -. Voor het eerst verzameld uitgegeven door
Dr. C. KRUYSKAMP. 's-Gravenhage, ,Mart. Nijhoff, 1957- 8°. VII en 159 blz.
Prijs ing. f 10.-.
Liederen 7!Gn MECHTELDIS VAN LOM en andere annuntiaten, voorafgegaan door
de Franscedronkroniek van BARBARA DE PUT. Ingeleid en met aant. voorzien
door N. WIJNGAARDS (Zwolse Drukken en Herdrukken Nr. 25). Zwolle, W. E. J.
Tjeenk Willink, 1957. 8°. 276 blz. Prijs ing. f 8.25.
WljNGAARDS, Dr. N. C. H., Mechteldis Van Lom 1600-1653 Dichteres en Annuntiate
van Venlo. Zwolle, W. E. ]. Tjeenk Willink, 1957. 8°. 179 blz. Prijs ing.
f 6.30.
PUTEANUS, ERYCIUS, Honderdveertien N ederlanclse brieven aan de astronoom
Michael Florent Van Langren. Met een inleiding uitgeg. door ]. ]. MOREAU
(B. Bib!.). Voor de Seven Sinjoren uitgeg. door De Sikkel N.V. te Antwerpen
en ook verkrijgbaar bij de Wereldbibliotheek te Amsterdam.
MCML VII. Gedrukt in 500 genummerde exemplaren.
BRANDT CORSTIUS, Dr. J. c., De Muze in het Morgenlicht. Inleiding tot de geschiedenis
van de eenheid der Westerse Literatuur. Zeist, W. de Haan en Antwerpen,
Standaardboekhandel, MCMLVII. 8n • VII en 176 blz., met illustraties.
De Redactie heeft voor het citeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandse philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandse Taal
Mnl W - Middelnederlands Woordenboek
Med NA, Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., Lette'rk.
M ed V A - Verslagen en Mededelingen Kon. Vlaamse Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
Ort - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvense Bijdragen.
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
N eoph - N eophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De medewerkers ontvangen kosteloos 25 overdrukken van hun
artikel. Extra-overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever.
Het eenvoudigst geschiedt dit door het gewenste aantal op de drukproef
te vermelden.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het .lot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gege',.
ven. Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men bet daartoe vereiste porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bij dragen, ook boeken ter beoordeling, moeten worden gezonden
aan de secretaris der Redactie, Dr. C. KRUYSKAMP, Rapenburg
49 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts één
kant van het papier) overgetikt en persklaar in te zenden.
~pJ.Gll)~
;S'jjJJ~
~.: ~ E. J. BRILL-VERLAG - LEIDEN/KöLN
\(·eJ~·~'
Noch erhältlich die dritte, neubearbeitete und vermehrte Auflage des
altbewährten Werkes: ..
VERGLEICHENDES WORTERBUCH
DER
GOTISCHEN SPRACHE
MIT EINSCHLUSS DES KRIMGOTISCHEN
UND SONSTIGER
ZERSTREUTER ÜBERRESTE DES GOTISCHEN
VON
SIGMUND FElST
1939. XXVIII und 710 S., Gr. 8vo. In Halbleder Gld. 50.-
Im Rahmen der drirten Auflage des Feist'schen Wörterbuches der
gotischen Sprache wurde das Hethitische mit einbezogen. Auch dem
Tocharischen, dem in lateinischen QueUen der römischen Spätzeit zerstreuten
gotischen Wortmaterial und den gotischen Eigennamen wird
breiter Raum gewidmet.
Wir bringen in Erinnerung:
GALLÉE, J. H., Altsächsische Sprachdenkmäler. 1894. IV und 366 S.
Ln Gld. 7.50
--, Vorstudien zu einem altniederdeutschen Wörterbuche. 1903.
XXIV und 645 S. Gld. 7.50
--, Altsächsische Grammatik. 2. völlig umgearb. Aufl., eingeleitet
und mit Registem versehen von J. Lochner. 1910. XI und 352 S.
Gld. 5.50
MEDE VERKRIJGBAAR DOOR BEMIDDELING VAN DE BOEKHANDEL
Deel LXXV Aflevering 3
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1957
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Dr. A. C. BOUMAN
Dr. G. A. VAN Es
Dr. K. HEEROM.A.
Dr. G. G. KLOEKE
Dr. F. H. K. KOSSMANN
Dr. C. KRUYSKAMP
Dr. G. 1. LIEFTINCK
Dr. P. J. MEERTENS
Dr. P. MINDERAA
Het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde" verschijnt
in afleveringen van 80 bladzijden, 4 afleveringen vormen een jaargang.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt f 15.-, voor leden van '
de Maatschappij f 12.50.
INHOUD
COWAN, H. K. J., Opmerkingen over oudnederfrankische structurele
grammatica . . . . . . . . . . . . . . . 161
BERG, B. VAN DEN, Naar aanleiding van de o's van P. C. Hooft 181
MAXIMILIANUS, P., G. Gezelle en het Stabat Mater 199
BONT, A. P. DE, Stapelgek . . . . . . . . . 218
BOEKBEOORDEUNGEN:
HENDRIK LAURENSZ. SPIEGEL, Lieden op 't Vader Ons, door
Dr. GILBERT DEGROOTE. - JUSTUS DE HARDUWIJN, "De
Weerliicke Liefden tot Roose-mond", door Dr. O. DAMBRE
(c. KRUYSKAMP) . . . . . . . . . . . . . . . 230
Honderd veertien Nederlandse Brieven van ERYCIUS PUTEANUS,
uitgeg. door J. J. MOREAU (c. KRUYSKAMP) 233
STEN HAGSTRÖM, Kölner Beinamen (P. J. MEERTENS). 234
H. J. VIEU-KUIK, Het Gebruik van Franse Woorden door
Wolff en Deken. Deel II (c. KRUYSKAMP) . . . . . . 238
OPMERKINGEN OVER OUDNEDERFRANKISCHE
STRUCTURELE GRAMMATICA
In dl. 71 (1953) van dit tijdschrift 1) wees ik er o.a. terloops op,
hoe van Helten bij zijn bewerking der oudnederfrankische psalmenfragmenten
2) de fout beging van miskenning van het feit der verzwakking
van zwak accent dragende klinkers in de richting van de z.g. "kleurloze"
vocaal. Dit verschijnsel, dat toch ook in het oudgents en het oudengels
in de IOe eeuw waarneembaar is en dat voor het dialect onzer
psalmenfragmenten ook reeds door Heyne en Tack 3) was opgemerkt,
moet, naar ik toen deed uitkomen, invloed hebben gehad op de - onzeker
geworden - schrijfwijze van zulke vocalen, zoals blijkt uit het
afwisselend gebruik van verschillende klinkers in dezelfde zwak geaccentueerde
posities in één en hetzelfde woord. Hetzelfde ziet men ook
buiten het indo-europese taalgebied gebeuren bij talen zoals b.v. het
Tjam van Indo-China, die geen officiële orthografie kennen 4).
Dit punt is nu niet alleen van belang voor de beoordeling en de
bewerking van de overgeleverde tekst der psalmen, maar het is het
uiteraard ook voor een juist inzicht in de structuur van het oudnederfrankisch
van het begin der IOe eeuw, zoals dat in de psalmenfragmenten
is bewaard. Om zich de volle betekenis van de hier bedoelde
verschijnselen te realiseren is het echter wenselijk zich los te maken
van de door van Helten toegepaste traditionele, historische behandelingswijze
en zich op synchronische grondslag te plaatsen voor de vastlegging
der feiten en op functioneel-structurele basis voor hun interpretatie.
Deze interpretatie kan er zeer wel één in historische zm zIJn.
I) "Oudoostnederfrankisch of Oostelijk Oudnederlands?"
2) "Die Altostniederfränkischen Psalmenfragmente, die LiJsius'schen Glossen
und die Altsüdmittelfränkischen Psalmenfragmente" (Groningen, 1902).
3) M. Heyne, "Kleine altsächsische und altniederfränkische Grammatik" (I873),
§§ 4 en 9; P. Tack, "Proeve van Oudnederfrankische Grammatica" (I897), p. 26.
4) Zie mijn studie in Bijdragen tot de ~aal-, Land- en Volkenkunde ('s-Gravenhage),
I04, p. 478 en 433; en kort samengevat in noot 7 van mijn hoger genoemd
artikel in Tifds. Ned. T. en L., 7I (I953).
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV II
H. K. J. COWAN
Dit betekenl geen tegenstrijdigheid, omdat de methodes der structurele
linguistiek zeer goed toepasbaar zijn op de studie der taal-ontwikkeling,
evengoed als synchronisch waargenomen feiten een diachronische
interpretatie toelaten 5).
Voor een synchronisch-descriptieve behandeling leent zich, indien
wij de beperkte omvang van het materiaal buiten beschouwing laten,
de taal der psalmen goed, omdat wij in de bewaarde tekst een momentopname
hebben, die ons - afgezien van ingeslopen vreemde elementen
en copieerfouten en hier en daar van een ongelukkige spelling - een
beeld geeft van de taal zoals zij was ten tijde van de opstelling van
het document. Voor b.v. het oudengds (en mutatis mutandis ook
voor het oudhoogduits ) is dat veel moeielijker, omdat die taal, behalve
in verschillende dialecten, ook over een langere periode bekend
is. Een traditioneel-historische behandeling leidt licht - en heeft bij
van Helten geleid - tot historische redenering voor de emendatie
van als onjuist beschouwde vormen, zo nodig met afwijking van het
handschrift. M.a.w. het gevaar bestaat, dat men de vorm zoals hij
historisch "zou moeten zijn" laat prevaleren boven hetgeen de overgeleverde
tekst, en dus waarschijnlijk de taal zelf, daadwerkelijk biedt.
Wel bestaat omgekeerd het gevaar, dat men te veel gezag toekent aan
de overlevering en daarmede de mogelijkheid van fouten onvoldoende
telt. Doch het handschrift is nu eenmaal het gegeven uitgangspunt
en slechts sterke aanwijzingen, dat er fouten zijn gemaakt, zullen tot
afwijking daarvan mogen leiden. Als men b.v. tegenover vele malen een
vorm op -on enige malen dezelfde vorm op -en aantreft, dan kan deze
laatste een schrij Hout zijn, maar hij kan ook als variant goed zijn.
Van Helten meent in zulke gevallen het eerste en emendeert dus, tenzij
hij om andere reden met een residu uit het middelfrankisch origineel
van de tekst te maken meent te hebben of een verklaring op grond van
analogiewerking mogelijk acht. Waarneming, combinatie en analyse
van de taalkundige gegevens van de overgeleverde tekst in zy'n geheel
- en niet alleen van elke vorm op zichzelf - leidt echter tot andere
conclusies, zoals wij zullen zien.
5) Zie de werkzaamheid van de Linguistic Circle of N ew Vork en zijn tijdschrift
Word.
162
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA
Een functioneel-structurele analyse der synchronisch verzamelde
taalfeiten is gewenst, al ware het alleen al hierom, dat men bij een
slechts uit geschreven bron bekende taal als deze, welke duidelijk in
een instabiele overgangstoestand verkeert, t.a.v. de gebezigde tekens
zeker niet die vèrstrekkende fonetische conclusies kan trekken, die
van Helten meende te mogen maken. Wel echter kan men uit de tekens
tot fonologisch'e gevolgtrekkingen komen, m.a.w. men kan beoordelen of
de door de tekens weergegeven eenheden een distinctieve functie vervulden,
d.w.z. fonemen waren. Als b.v. van Helten uit het naast
elkander voorkomen van vormen met i en met e resp. met u en 0
in zwak geaccentueerde posities al naar gelang van hun relatieve frequentie
besluit tot een "uitspraak" ie of ei resp. UO of ou, dan gaat deze
conclusie zeker te ver en houdt zij ook niet voldoende rekening met de
mogelijkheid, enerzijds dat het hier slechts historische schrij fwijzen betreft
voor wat reeds was samengevallen in één neutrale "klank", anderzijds
dat i en e, u en 0 fonetisch wel degelijk de "klanken" [i] en
[e], [u] en [0] weergeven; om van de factor toeval bij de onderlinge
frequentie der schrijfwijzen nog te zwijgen. De fonologie kan
hier echter doen besluiten, dat die "klanken" geen distinctieve functie
ten opzichte van elkander vervulden en, indien zij al fonetisch verschilden,
dus slechts varianten van één en hetzelfde foneem waren.
Dat dit laatste in zulke gevallen inderdaad zo is, wordt hieronder
betoogd.
Wat zijn de feiten? Wij zullen hier een aantal voorbeelden geven
van varianten, welke voor de overgrote meerderheid ook van Helten
niet als fouten of mfr. residua beschouwde, maar die hij verklaarde
hetzij door analogiewerking van ("anlehnung an, übertritt in") verschillende
(flexie ) vormen, hetzij door fonetische interpretaties als de
hiervoren reeds aangeduide 6 ). Wij bepalen ons daarbij hoofdzakelijk
tot gevallen van varianten bij hetzelfde woord en hetzelfde functionele
6) Hoever van Helten hiermede gaat illustreren b.v. zijn verklaringen van
de e in fore "coram" (ohd. fora) naast furi als "compromisbildung" uit *fora en
furi; van die in inde (ohd. inti, indi), "et", door invloed van nohne, "nee"; van de
i in regin en têikin (naast "regelmatig" regan en têican) door "anlehnung" aan
de niet in de psalmen of glossen voorkomende en zuiver hypothetische vormen
*regin(i)an en * têikin(i)an ; enz.
163
H. K. J. COWAN
type. De variatie over verschillende woorden 15 uiteraard veel groter.
a) Varianten buiten de flexie-uitgangen.
1. in zwak geaccentueerde syllaben, volgende op die met hoofdtoon:
morgan, morgen; regan, regin; têican, têikin, dat. p. têignon; lepora,
lepera; losinga, -onga, -unga; uuatar, uuatir, gen. s. uuateres, -uuaterfollora;
auont, gen. s. -ondis, dat.s. -andi; af ter, -ir; under, -ir; uunder,
-ir; sunder, -ir; ouer, -ir; ~imel, himilisco; enz.
2. in de prefixen:
be-, bihalt; be-, bicanda; be-, bigian; ge-, gimikilot; ge-, ginatha;
ge-, gitruon; ferterron, farteridos; uergeldan, fargalt; uirnimit (v. H.
corr. in uar- of uer-), farnamin; furkundit (v. H. corr. in far- of
fer-), farcundon; enz. Hiertoe kan men ook rekenen de min of meer
proclitisch optredende prepositie to, te in to trûoni, to gerone (aldus
naar Rooth 7)) naast elders te bij het gerundium.
b) Varianten in de conjugatie.
1. infinitivus: geuan, -en, -on; ge-, gihoran, -m, -on, -un: menden,
. . -on, -un; sIngen, -In, -on; uuonon, -tm; uuesan, -en; cuman, -un;
quethan, -on; enz.
2. part. praes. en gerundium: fehtinda, (ana)fehtonde; uuîtononda,
uuîtinunda; quethinde, dat. p. quethandon; andradendi, gen. p. andradandero,
dat p. andradondin; (ge) blîthande, gen. p. blîthendero; (forth-)
gangande, gen. p. (umbi)gangindero; enz; (te)uuonone, -ene; (te)
settane, -ene; (to) trûoni; (te) geriksini; enz.
3. 3 p.p. praes. ind.: uuerthint, -ont, -unt; suokint, -cunt; uuîtonont,
uuîtinunt; uuonont, -unt; enz.
4. I, 3 p. s. praes. opt.: uuerthe, -i; singe, -i; cunde, -i; enz.
S. (1),3 p.p. praes. opt.: uuerthon (v. H. corr. in -ont), uuerthin; scaman,
-in; quethen; bedriegen; offron; enz.
6. imperativus: (sg.) (ir)heui, (up)heue; gineri, -e; testori, -e; glnathe,
-i, -0; thenke, -co; (ir )quicke, (ge )quicco; (pI.) quethet, -il:;
singet, -it; enz.
7) Zie diens collatie van het handschrift 111 U ppsala Arsskrift, 1924.
164
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA
7.2 p.s. praet. indo ("sterk"): uuie1de, (be)uuildi; faruurpe, -i; (ir)fienge,
(ant)fiengi; enz.
8. 3 p.p. praet. indo ("sterk"): tradon, -un: spracon, -un; uuaron,
-un, -en (naar v. H. mfr. residu); quathon, -un; farnamen (v. H.:
mi r. residu); enz.
9. part. praet. ("sterk"): behaldan, -on; behaidana, -ona (pl.); (gi-)
bundana, (be-) bundona (pl.); beholona, dat. beholenen (v. H. corr. in
-on); gegeuan, pI. -ona; genuman, pI. -ena; (urn) beuuollan, acc. s.
-enin; enz.
10. part. praet. ("zwak"): bekêret, -it, bekêrt, pI. bekêrda; gescendit,
pI. gescendida, -idi, -oda; geuuîet, -it; irfullit, -ot; pI. -ida; gidruouit,
pI. -ida, -eda; giscurgidi (pl.); enz.
c) varianten in de substantief-declinatie.
I. dat. s.m.n. ("sterk"): bluode, -i; gade, -i; himeIe, -iIi; munde, -i;
gemerke, -i; smere, -i; sêuue, -i; thurste, -i; siluer; cunig; druhtin,
druftene (v. H. corr. de uitgangsloze vormen in -e of -i); lîua (v.
H.: mfr. residu); enz. S).
2. gen. s.m.n. ("sterk"): dages, -is; folkes, -is; godes, -is; lîues, -is;
kelikas (v. H.: mfr. residu); rouuas (?9)); enz.
3. gen. dat. s.f. (subst. met nom. acc. s. op -e, -i): menege, -lgl;
abulge, -i; hoe, -i; enz.
4. gen. dat. s.f. (subst. met nom. acc. s. op cons.): crefte, -i; ferthe,
(ût )ferthi; thiade, -i; burg, burgi, -e (dat.); naht, nahti (dat.); enz.
5. nom. acc. p.f. (id.): thiade, -i; dade, (mis)dadi; enz.
6. gen. p.f. (id.): crefte, -0; thiade(kunni), thiado; fluodi.
7- dat. s. ("sterk") der vrI. subst. met nom. acc. s. op -a: ertha; scama;
stimma; saldo; (be )haluo; hulpa, -e; gehêite (de laatste twee op -e
door v. H. gedeeltelijk gebracht onder de z.g. "i-stammen") ;
8) In Lipsius' brief aan Schottius nog spella en bispilla, welke ecnter in de
volledige verzameling der glossen - welke niet van Lipsius' hand is - met -e
zijn weergegeven.
9) Van Helten beschouwt rO·lluas (61,11) als gen. s. met mfr. uitgang. In mijn
onder noot 1 hierboven vermeld artikel heb ik betoogd, dat het woord ook acc.
p. met inguaeoonse uitgang kan zijn, maar dat het, indien het inderdaad gen. s.
is, geen mfr. residu behoeft te zijn, doch als Iro :v"Js! kan worden opgevat.
165
166 H. K. J. COWAN
8. dat. s.m.n.f. ("zwak"): (m.) hêrron, -in, -en (v. H.: mfr. residu);
namon, -in; (f.) erthon, -en (v. H.: mfr. residu); uuambon, -un;
selethon, -un; thurofremingon, -en (v. H.: mfr. residu); enz.
9. dat. p. (alle declinaties): grauon, -in; frîthouon, -en (v. H.: mfr.
residu); selethon, -en (v. H.: mfr. residu en dat. sg., hoewel de lat.
tekst hier "habitaculis" heeft); uulcon, -un; thiadon, -in; fiundon,
-un; buckin; enz.
d) varianten in de adjectief-declinatie (zie ook bij participia hierboven).
1. gen. S.m.n. : êïnes, -is; mînes, is; sundiges, -is; enz.
2. dat. S.m.n.: rehlikin, -on; hêiligon, -in; dumben (v. H.: mfr. residu)
; êuuiscen (v. H. corr. in -on) ; enz.
3. acc. s.m.: allan, -in; sînan, -in; glauuon; unendeliken (v. H.: mfr.
residu); enz.
4. dat. s.f.: fastero, -ira; allero, -eri (v. H. corr. in -ero); hêiligoro;
mikiliro; uuaterfollora; genuhtsamora; uûstera; mînro; sînro; enz.
5. nom. p.c.: mîna, -e, -i; libbenda, -e; managa, -e; gescendoda, -ida,
-idi; giscurgidi ; quethinde; andril;dendi ; enz.
6. gen. p.C.: libbendero; upstfmdiro; lutticoro; uuirkindere (v. H. corr.
in -ero); mînro; sînro; enz.
7. dat. p.c.: managon, -un; mînon, -un, -in; allon, -in; sînon, -in;
unsan, -en (v. H.: mfr. residu); entiscen (v. H.: mfr. residu);
an(a)standandon, -an (v. H. corr. in -on) ; enz.
Het materiaal leidt tot conclusies zowel op fonologisch als op morfologisch
terrein.
1. Fonologisch.
A. Vocalisme.
J. Wij deden reeds uitkomen, dat de feiten wijzen op een vermenging
en verwarring van de betrokken vocalen, die verband moeten
houden met hun verzwakking in de richting van de z.g. "kleurloze"
vocaal als gevolg van het zwakke accent. Voor wie een eenvoudige
interpretatie voorstaat ligt dit voor de hand 10). Functioneel gespro-
IQ) Ook op dit punt treft van Belten terecht Steinmeyers verwijt, dat hij het
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA
ken is daarmede echter nog niet alles gezegd. Deze verwarring en vermenging
betekenen nl. niet anders, dan dat de z.g. "volle" vocalen,
ook al zouden zij in dergelijke zwak geaccentueerde posities nog als
zodanig zijn uitgesproken, in ieder geval in die posities niet in oppositie
tot elkander stonden en derhalve hun distinctieve functie aldaar hadden
verloren. Fonologisch kunnen deze als fonemen geneutraliseerde vocalen
daar dus met /;)/ worden aangeduid, welke M overigens zeer
wel a-, i-, u- enz. "gekleurde" niet-distinctieve varianten kan hebben
gehad. Deze ontwikkeling is geheel in overeenstemming met het "economisch
motief": het - overigens meestal onbewuste - streven naar
de grootst mogelijke efficiëntie door de minst mogelijke inspanning.
Zij was mogelijk, deels omdat geen functionele bezwaren zich daartegen
verzetten, deels omdat de taal andere middelen had of gemakkelijk
kon verwerven ter vervanging van verloren distinctieve kenmerken
van essentieel belang. Wij zullen hierop nog nader terugkomen bij onze
morfologische beschouwingen; hier volstaan wij voorlopig met erop
te wijzen, dat b.v. voor de aanduiding van het functionele type "infinitief"
inderdaad geen verschillende vormen ("uitgangen") nodig
zijn, zodat het "eonomisch motief" in dit opzicht ongestoord kon werken
zolang van elders geen gevaar dreigde.
De conclusie, dat de vocaal in zwak geaccentueerde posities in het
IOe eeuws onfr. der psalmen fragmenten fonologisch, zoal niet fonetisch,
reeds M was, betekent, dat dit dialect toen op dit punt in wezen
reeds het stadium van het middelnederlands had bereikt, althans een
onmiddellijk daaraan voorafgaand stadium vertegenwoordigt. Deze
conclusie vindt ook op enkele andere hierna te noemen punten steun.
2. Uit een aantal voorbeelden blijkt, dat ook als tweede element van
een tweeklank de vocalen een soortgelijke verzwakkmg doormaakten,
b.V. thianin (I p.p. opt.) , thienon (inf.); faruuieton, faruuîton; undirsciethon,
underschîd; diopi, diupi (subst.), diepin (adj.), dupi [dy:pi]
(subst.); fuot, fuet(kippon) ; irruort, irruert; fluoc (subst.),
flûkti (3 p.S. praet. opt.); uuosti, dat. s.f. uûstera; uuostinnon,
oog voor het eenvoudige had verloren (zie Steinmeyers bespreking van van
Heltens werk in Anz. f. d. A., 29).
167
r68 H. K. J. COWAN
uûstinon ; gidruouis, gedrûuedos; enz. Uit de meermalen voorkomende
schrijfwijze met (lange) monophthong naast die met tweeklank volgt
nu niet alleen, dat het tweede element in die tweeklanken, zoals van
Helten zelf reeds opmerkte v.w.b. die < *ê en < *6 (niet echter v.w.b.
io, ia, ie < *eu, *eo), tot een "vluchtige d" was verzwakt, doch ook,
dat deze [id] en [Ud] slechts niet-distinctieve varianten waren van
twee fonemen, die daarnaast ook de varianten [i:] en [u:] kenden.
Men moet aannemen, dat deze verschuiving geen functionele belemmering
ontmoette van de zijde van de naastliggende bestaande fonemen
ji:j en ju:j in woorden als lîf, mîn, tît, blîthon, glîden, gî,
uuî; *hûs, *bûk, lûdon, thû; enz. hetzij omdat het functioneel rendement
van de aanvankelijke opposities jid/-/i:/ en jUdj-jU:j niet zeer groot
was, hetzij omdat ji:j en ju:j zelf reeds begonnen te verschuiven in de
richting van de latere tweeklanken ij en ui (deze laatste via y:) 11).
Waarschijnlijk is, dat deze laatste ontwikkeling tot op zekere hoogte
wel verband houdt met de zo juist behandelde, waarbij ik in het midden
laat of de verschuiving van ji: j en ju: j de ontruimde plaats in het
systeem tenslotte vrij liet aan jidj en jUdj, dan wel of de ontwikkeling
van iJ >i: en UJ > u: toch nog zoveel druk op de naastliggende fonemen
ji:j en ju:j heeft uitgeoefend, dat deze laatste er voor weken.
Homonymie was immers mogelijk, zoals blijkt uit b.v. lieuis jli~)Vdsj
d.i. [lidvds] > [li :VdS], "dilecti", naast lîuis jli :VdSj, "vitae"; en
buoke jbudbj d.i. [budkd] > [bu:kd], "libro", naast bûke jbu:kdl,
"utero", al was zij wellicht niet storend. Hoe dit zij, ook op het punt der
hier besproken monophthongisatie en de daarmede waarschijnlijk verband
houdende verschuivingen in het fonemen stelsel blijkt het onfr.
der psalmen een aan dat van het middelnederlands onmiddellijk voorafgaand
stadium te vertegenwoordigen. Schematisch kan men het besproken
proces als volgt aangeven:
lid --:> i: --:> ejl en
3. Uit het voorkomen van enodi naast einodis; furitekin naast teikin;
II) Het voorkomen van sciere naast filoscire heeft hiermede waarschijnlijk
niets te maken; hier zal wel een combinatorische variant, verband houdende met
de volgende r, in het spel zijn, zoals ook in het mnl. wel voorkomt.
einodis; efiunroitdeiks;i n furitekin
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA 169
freson naast freison; giheta naast geheita; scethint naast ûtsceithon;
uuest naast uueist; enz. en ogun naast ougun; ogodos naast ougedos;
uuithirlop naast geginloup; enz. blijkt, dat de tweeklanken ei en ou en
de monophthongen ê en 8 niet in oppositie tot elkander stonden en
derhalve vrije varianten van de fonemen le:1 en 10:1 waren. De fonemen
zijn reeds die van het middelnederlands.
E. Consonantisme.
J. Een labiodentaal foneem If <Xl vi, waarbij dus stemhebbende en stemloze
articulatie geen onderling distinctieve functie hadden, volgt uit:
uan naast fan; uirnimit naast farnamin; uergeldan naast fargalt;
uerthe naast ferthe; uilo naast filohardo enz. (daarnaast alleen met
f overgeleverd b.v. fiel, fole, fetheron, fluoc, fritho enz., en alleen
met u b.v. uaton, uusso, uelli enz.) 12).
De varianten zijn echter niet "vrij", althans niet in alle posities.
Uit de gegeven voorbeelden volgt wel vrije variatie als initiaal vóór
vocaal, en uit siuonualdun, northaluon, ouirfiel, ouirferdi kan worden
opgemaakt, dat hetzelfde het geval was na consonant tevens vóór
vocaal. Maar door vocalen ingesloten vinden wij slechts u geschreven,
zodat het foneem hier mogelijk aan de stemhebbende variant "gebonden"
is geweest.
Als initiaal vóór consonant en aan het slot van een woord of lettergreep
wordt daarentegen f geschreven, b.v. fluoc, flêisc, flucht, fritho,
frêson, fruht, fremithi; lîf, lof, calf, afgetali, lîfnara, zodat men mag
aannemen, dat het foneem in deze posities aan de stemloze variant
gebonden was. Geheel zeker is dit intussen voor de preconsonantische
initiële positie niet, daar in de mfr. psalm 2 vs. 13 en de daarbij behorende
glosse wel éénmaal uriste voorkomt en dus in de nfr. psalmen
het toeval een rol kan spelen.
Door consonanten ingesloten wordt het foneem eveneens door f
gerepresenteerd, althans in het enige beschikbare voorbeeld 13): ge-
12) Waarschijnlijk mag wel aangenomen worden, dat m.m. voor s hetzelfde
geldt als voor t, dus dat het een foneem /s 00 z/ voorstelt, doch dit blijkt nergens
uit het schrift, mogelijk omdat z voorkwam in mfr. leenwoorden als lu::zilon,
luzzilhêide en daa,r dan in zijn hoogduitse waarde.
13) D.w.z. afgezien van schrijfwijzen als sceptti e.d. voor scetti enz.
17° H. K. J. COWAN
tunft. Verdubbeld wordt al mede f geschreven: offran, offringa.
In combinatie met t heeft neutralisatie van de oppositie tussen het
foneem (in zijn stemloze variant) en lxi plaats, b.v. stihtan naast gestiftoda;
senihte naast senifte; éhtidon naast hêftidon; echt naast eft
enz.
Schematisch kan de verdeling der stemhebbende en stemloze varianten
van jfNv/ dus als volgt worden voorgesteld:
f-, vV (of v-?) I -fC, Cf V, -vV I -f
Hoewel zij nog niet geheel zo ver zijn, gaan de hier besproken verschijnselen
toch duidelijk in de richting van het latere (middel )nederlands.
2. Uit ûtferdi en ouirferdi naast ûtferthi, ferthe; arbêide (dat. s., aldus
ook v. H.!) naast arbêithe (id.); aruidoda (v. H. corr. in -thoda!)
naast aruithon; uuard (aldus ook v. H.!) naast uuarth; fortgangande
(v. H. corr. in forth- !) naast forthbrenginde (aldus ook v. H. !); uuerd
(v. H. corr. in uuerth!) naast geuuerthe; underschîd naast undirsciethon;
quad naast quathon; quit naast quethet; aruit (v. H. corr. in
aruith!) naast dat.s. atuithi; arbêit naast dat.s. arbêide, arbêithe;
enz. 14) volgt neutralisatie van de oppositie tussen de fonemen /BI
(of wellicht eerder lof) enerzijds en Idl en Itl anderzijds al naar gelang
van inwendige of slot-positie. Dat IB/ nog wel als foneem moet
worden aangemerkt blijkt uit een oppositie als thuo, "tune" - duo
(3p.s. opt. van duon), terwijl geen varianten met dnaast th in initiële
positie in de schriftelijke overlevering voorkomen. De enige uitzondering
hierop in 72, 16 ik uuanda dat ik kende that is het slechts schijnbaar:
de d van dat is hier incidenteel als combinatorisch te verklaren
in het geheel van de zin, indien althans niet van Helten (die in thcorr.)
gelijk heeft met zijn opvatting, dat het een schrij Hout is wegens
het voorafgaande -da. Het is echter duidelijk, dat ook de behandeling
van het foneem /B/ een onmiddellijk aan het (middel)nederlandse voorafgaand
stadium vertegenwoordigt.
14) Men lette op het gebrek aan consequentie m de verbeteringen, die van
Helten aanbracht!
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA
Il. Morfologisch.
A. Conjugatie.
J. De infinitivus der werkwoorden - afgezien van zulke als gán,
(up Jstán '- gaat uit opj-o;mj.
2. Het gerundium en het part. praes. gaan uit op resp. j-dndj en
j-dnddj; de 3 p.p. praes. indo op j-dntj.
3. De I en 3 p.S. praes. opt. eindigt op I-dj en de 3 p.p. van deze modus
op j-dnj15).
4. De imperativus S. en p. gaat uit op j-dj, j-dtj.
5. De 2 p.S. praet. indo ("sterk") heeft tot uitgang j-dj en de I en 3
p.p. j-dnj.
6. Het part. praet. ("zwak") eindigt op j-dtj, j-tj; de nom. p. op j-dddj,
j-ddj.
Wij zeiden v.w.b. de infinitief reeds, dat zich - tenzij van elders
gevaar dreigde - tegen deze ontwikkeling geen functionele bezwaren
konden verzetten, omdat aan verschillende vormen voor de infinitief
geen behoefte bestaat. Inderdaad kan worden gesteld, dat zulk een
gevaar van elders niet aanwezig was, althans niet dreigend. De met
de infinitief samenvallende vormen der I en 3 p.p. praes. opt. zullen,
mede omdat zij als regel met een subject (substantief of pronomen)
optreden, in het zinsverband evenmin als in het nieuwnederlands de I
en 3 p.p. praes. indo tot storende gevolgen leiden; terwijl ook overigens
het functioneel rendement van de oppositie tussen optatiefvormen en
andere niet zeer groot kan zijn geweest, zoals ook blijkt uit het herhaald
gebruik van de 3 p.p. praes. indo pro opt. (b.v. flient 67,2; gangint
68,28; scietint 63,4; uuerthint 65,7; uuirkint 67,4; blîthent 66,5)
IS) Als uitgaande op I-àl moet nu ook verklaard worden gemeini /gàme :nà/,
"communicabo", in de glossen van Lipsius. Wij hebben hier dan zeer waarschijnlijk
te maken met een Ie p.S. praes. (pro futuro) indic. op /-àl<*-u van het werkwoord
*gemeioo.n Igàme :mn/, vgl. oudeng. gemaenan. De enigszins geforceerde
verklaring van Van HeIten, volgens welke in de tekst eigenlijk moet hebben
gestaan gemeini bin of uuesan sal (gemeini als adjectief opgevat), is dan niet
nodig. Een ander voorbeeld van zulk een Ie p.S. praes. indic. op I-àl vonden wij
in ps. 61,3: ne uuerthe ik irruert, "non movebor" (zie mijn artikel in dl. 71 van
dit tijdschrift). Tegenover drie onverdachte voorbeelden van een Ie p.s. praes.
indo op ~on I-àn/ staan thans dus twee waarschijnlijke met uitgang /-à/.
171
H. K. ]. COWAN
en uit de weinige vormen, die de opt. bezit in vergelijking met de indicatief.
Over de I p.p. praes. indo valt in dit verband weinig te zeggen, daar
hiervan slechts één voorbeeld beschikbaar is op -uno
Verwarring met de 3 p.p. praet. indo is uiteraard uitgesloten, terwijl
het samenvallen van de infinitief met het sterke part. praet. in woorden
als behaldan niet in eerste instantie aan de hier bedoelde ontwikkeling
is toe te schrijven.
Van de homonymie, die kan optreden met vormen der substantiefdeclinatie,
b.v. bedon (inf.) naast bedon (gen. S. van beda); bergon
(inf.) naast *bergon (dat. p. van berg) kan worden gesteld, dat het
zinsverband hier, evenals bij ned. bergen (inf.) en bergen (pI. van
berg), zelden verwarring in de hand zal werken.
Eveneens uitgesloten is verwarring tussen de samenvallende vormen
der I, 3 p.S. praes. opt. en van de imperatief S., al ware het alleen
al hierom, dat de eerste veelal van het pronomen personale of een
substantief-subject vergezeld zal gaan en de imperatief niet. In het veelvuldig
gebruik van het pronomen personale bij vervoegde verbale vormen
(waar althans geen substantief als subject optreedt) mag dan ook
wel een compensatiemiddel voor het verlies van andere distinctieve kenmerken
worden gezien; dat echter nog lang niet volledig wordt toegepast,
getuigen b.v. 61,5; 63,4,5,6,7; 65,17 (alle ind.); 54,16; 68,29;
71,19 (opt.), enz., waar vaak het subst. zeer ver terug staat en niet
altijd als subject, en waar ook geen pron. pers. wordt gebruikt.
Van andere conjugatie-vormen valt in dit verband door onvoldoende
gegevens weinig te zeggen.
11. Declinatie.
a) substantief-declinatie.
J. De "sterke" gen. s.m.n. gaat uit op I-ds;'
2. De z.g. "sterke" dat. s.m.n. en die der fem. met nom. acc. S. op -a,
alsmede de gen. dat. s. en nom. acc. gen. p. der vrl. subst. met nom.
acc. S. op consonant eindigen alle op j-dj; voor de vrl. subst. met nom.
acc. S. op -e, -i vallen bovendien ook deze casus met de vorengenoemde
samen in /dl, terwijl de dat. s.m.n. en de dat. S. der fem. met nom. acc.
172
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA 173
s. op cons. een bijvorm hebben zonder uitgang, die dus met de nom. s.
samenvalt.
3. De "zwakke" dat. s.m.n.f. en de dat. p. van alle declinaties gaan
uit op I-;ml. Hetzelfde geldt voor de "zwakke" gen. s.f. en waarschijnlijk
ook voor de "zwakke" gen. s.m., al worden de zes hiervan voorkomende
gevallen alle (toevallig?) met -in geschreven, alsmede voor
de zwakke nom. acc. p.m.f., al komt hiervan tegen 14 X -on (toevallig?)
slechts 2 X -un en I X -en voor (door v. H. in 3 gevallen gecorr.
in -on en in een geval als mfr. residu beschouwd) 16). Voor de
"zwakke" acc. s.m., die eenmaal -on en eenmaal -in geeft (de acc. is
hier overigens = de nom.) en voor de "zwakke" acc. s.f., die ook in de
minderheid is tegenover de sterke, maar (toevallig?) constant -on heeft,
schijnen de voorbeelden van de acc. s.m. der adj. declinatie in dezelfde
richting te wijzen (de zw. acc. f. is aan de m. ontleend).
b) adjectief-declinatie.
I. Voor de gen. s.m.n. geldt het opgemerkte bij de subst. declinatie.
2. De dat. s.m.n. eindigt op I-;ml.
3. De voorbeelden voor de acc. s.m. kunnen, zoals gezegd, erop wijzen,
dat niet alleen voor de adj. declinatie, maar ook voor de "zwakke"
subst. declinatie deze naamval eveneens eindigde op I-;m/.
4. De gen. ( ?), dat. s.f. en de gen. p.c. (?) gaan uit op I-';Ir';ll, I-r';ll
(dit laatste bij de possessiva, behalve unsero).
5. De nom. acc. p.c. eindigt op I-dl en de dat. p.c. op I-';m/.
Veel meer nog dan bij de conjugatie is bij de declinatie "economisering"
der vormen waar te nemen. In de subst. declinatie zijn zelfs alle
naamvallen van de vrl. subst. met nom. ace. s. op 1-';11 hiermede fonologisch
samengevallen, behalve de dat. p., waarvan eigenlijk alleen het
consonantische element (-n) nog de distinctieve trek bewaart, terwijl
16) Zo wordt ook duidelijk de schijnbare discrepantie tussen jadera (nom. pI.)
en scepenin (volgens Van Helten gen. sg.) in 67,6 welke Van Helten, die zich
-in niet anders dan als zwakke gen. sg. kon denken tegenover -on als zwakke
nom. pI., ten onrechte onder de "stümpereien" van de vertaler rekende. Scepenin,
opgevat als /skep;m;)n/ of /sxep;m;m/ = *scrpenon, is hier echter nom. pI., evenals
jaJem.
174 H. K. J. COWAN
de fem. met nom. acc. s. op consonant deze vorm nog afzonderlijk
hebben. Iets dergelijks zien wij ook bij de z.g. "zwakke" declinatie optreden,
waar nagenoeg alle casus van enkel- en meervoud zijn samengevallen,
behalve de nom. s. en de gen. p., waarbij daarnaast dan de
vorm van de nom. s. ook kan optreden als acc. s. en zelfs als dat. s.,
bij de fem. ook nog als "sterke" nom. acc. p. (zie van Helten, Gr. I,
§ 59 en § 68 en Borgeld 17) §§ 121 sqq. en 144 sqq.). De gen. p. bewaart
hier zijn distinctief kenmerk door de combinatie van consonant n
+ volgende vocaal J.
Eigenlijk levert alleen de z.g. "sterke" mnl. en onz. declinatie nog een
"paradigma" met enige reële inhoud op, d.w.z. een paradigma, waarin
de verschillende casus waarschijnlijk ook fonologisch nog in hoofdzaak
onderling onderscheiden waren. Daarbij is intussen het volgende op te
merken:
a) Naast de gen. p. op -0 komen voor berge en ouita (beide door
van Helten gecorr. in -0). De bij de vrl. substantiva met nom. acc. s.
op consonant vermelde gen. p. fluodi kan ook mnl. zijn (zie v. H., Gr.
I, § 64 en Borgeld § 142). De gen. p. kan dus ook bij de hier bedoelde
categorie in wezen reeds j-dj zijn geweest, waarbij de schrij fwijze met -0
(toevallig?) de overhand had (een I5-tal voor de Z.g. "a" - en "jastammen"
tezamen) 18). Van Helten verklaart naar traditionele historische
beschouwingswijze fluodi (dat historisch overigens tot de z.g. "ustammen"
behoort) uit overgang naar de -i-declinatie. Het onbevredigende
van een dergelijke verklaring is, dat zij niet verklaart, waarom
overgang nu juist in die declinatie plaats had. Ook zuiver historisch beschouwd
- want het is allerminst mijn bedoeling om de factor der analogie-
werking te verkleinen - kan ik bezwaarlijk inzien, dat een overgang
naar de z.g. -i-declinatie van deze z.g. "u-stam" eerder te ver-
17) "De Oudoostnederfrankische Psalmen. Klank- en Vormleer", Groningen,
1899.
18) Ook van Helten moest in het kader van zijn verklaringen met de mogelijkheid
van toeval bij het overheersen van bepaalde schrij fwijzen rekening houden,
vgl. Gr., I §§ 628, 8Sa, ()6 e.a.
nUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA 175
wachten is, dan een overgang bv. in de z.g. "a-stammen" (mnl.) of
"consonant-stammen" (mnl. of vrl.). Van Helten's verklaring is in
feite alleen gebaseerd op de uitgang -i van de gen. p. in dit woord, mede
in verband met die op -e in thwde en erefte (naast thWdo en
erefto). Om die reden ook handhaaft hij in deze gevallen de -e en
de -i van de gen. pI., terwijl hij de -e in berge en de -a in ouita als
fouten beschouwt en corrigeert, omdat ze z.i. historisch niet goed
kunnen zijn. Tegen het gevaar van "hineininterpretieren", dat de traditionele
historische behandelingswijze aldus kan opleveren, waarschuwde
ik reeds in de aanvang. Van synchronisch standpunt bezien echter -
en dat is, als men zich op het standpunt van de taal zoals zij was ten
tijde van de opstelling van het document wil stellen, toch het enige
mogelijke - is tussen fluot en *bluot enjof tussen fluot en thwt generlei
structureel verschil. Indien dus bij synchronische vergelijking naast
fluodi evenzeer bluodo, th'iado, thiade enz. voorkomen 19), dan is er
- behoudens sterk tegenbewijs en tenzij men ook fluodi en thWde
als fouten in -0 corrigeert - ook weinig reden om berge en ouita als
fouten aan te merken. De conclusie ligt dan voor de hand, dat ook de
gen. pI. fonologisch reeds j-dj was (behalve in de zwakke declinatie,
waar het n-element nog een rol speelt).
b) Dit punt is ook van belang voor de beoordeling van de nom. acc. p.m.
der "sterke" declinatie, die op -a, -e, -i uitgaat. De historische verdeling
dezer uitgangen over de z.g. ,,-a-" en ,,-ja-stammen" (met -a en
eenmaal -e in ereetere, door v. H. gecorr. in -a) en de ,,-i-stammen"
(met -e, -i) heeft al evenmin reële synchronische betekenis, daar tussen
b.v. enerzijds butrik of lût (,,-a-stammen") en anderzijds strie of
tûn (volgens v. H. "i-stammen") geen structureel verschil bestaat,
zodat dan ook strie door Borgeld bij de ,,-a-stammen" werd gerekend
met een nom. acc. p. op -e ! 20). Indien wij dus naast elkaar aantreffen
19) Dat thiat v.rouwelijk is maakt voor dit doel geen verschil; het behoort tot
de substantiva met nom. acc. s. op consonant en historisch tot die, welke men
,,-i-stammen" pleegt te noemen, evenals de mnl. disc, stric, *scaft, waarvan echter
geen gen. p. is overgeleverd.
20) Van Helten brengt vaker casus, die niet in zijn constructie passen, onder
bij andere declinaties; zo b.v. de dat. s. hulpe, gehêite bij de Z.g. ,,-î-stammen"
tegenover hulpa, hulpon en gehêita bij de Z.g. ,,-ó-" en ,,-ón-stammen".
H. K. J. COWAN
nom. acc. p. op -a, -e en -i bij mnl. substantieven met nom. acc. s. op
consonant en bij die met nom. acc. s. op -e, -i, dan is er wederom reden
voor het vermoeden, dat ook in de uitgang van deze casus de "volle"
vocalen geen distinctieve functie meer hadden en dus waren gereduceerd
tot j-dj, evenals dat bij de overeenkomstige vrl. substantieven het
geval bleek te zijn. Ja, zelfs zou men in verband met de nom. acc. p.
man, ambachtman (van man, historisch een z.g. "consonant-stam",
maar die volgens v. H. overigens de z.g. ,,-a-stammen" volgt) kunnen
stellen, dat daarnaast nog een variant zonder uitgang bestond! Men
moet in deze gevallen ook steeds rekening houden met het zo uiterst
beperkte en fragmentarische van het materiaal.
c) Op soortgelijke gronden moet van Heltens correctie van de -
naar zijn historische behandelingswijze tot de Z.g. "a-stammen" behorende
- dativi siluer, cunig en druftin in -e of -i worden verworpen. Van
de vrl. substantieven met nom. acc. s. op consonant (ook historisch
z.g. "cons. stammen") komen eveneens dativi als burg (naast bur,qi, -e)
en naht (naast nahti) voor. (Dat hiervoor van deze "consonant-stammen"
slechts vrl. voorbeelden zijn, maakt voor ons doel geen verschil).
Historisch gezien zijn de dativi burg en naht voor van Helten resten
der oude declinatie; synchronisch beschouwd vertonen zij aan de nom.
acc. s. op consonant gelijke vormen, hetgeen ook de drie zo juist bedoelde
dativi kan verklaren. Men vergelijke overigens ook de datief
dag (z.g. ,,-a-stam"!) in de uitdrukking an dag, die van Helten niet
corrigeert, omdat hij hier "analogie-bildung" ziet met an naht (zie v.
H., Gr. I, § s6a).
Over de adjectief-declinatie kunnen wij na het voorgaande kort
zijn. Slechts een enkele opmerking over de gen. en dat. s.f. en de
gen. p.c. Hoewel van de gesyncopeerde vormen (mînro, sînro enz.)
geen varianten met andere klinker dan -0 geschreven voorkomen en
dus mogelijk o-"gekleurde" articulatie hier overheerste, betekent dit
niet, dat deze articulatie functionele waarde had. V.w.b. de gen. p.
moet worden opgemerkt, dat hier slechts (toevallig?) één vorm op
-ere in de overlevering optreedt (die v. H. corr. in -ero). De overigens
gelijke vormen van de gen. dat s.f. en gen. p.c. maken een gelijke con-
176
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA 177
clusie echter aannemelijk. Waarschijnlijk is ook hier het consonantische
element (-r-) het belangrijkste distinctieve kenmerk.
Terwijl er, zoals wij zeiden, in de declinatie nog meer dan in de conjugatie
economisering der vormen is waar te nemen, is juist bij de
declinatie het gevaar voor hinderlijke homonymie als gevolg van verlies
van distinctieve kenmerken groter dan bij de conjugatie. Bij de vervoegingsvormen
van het werkwoord zorgt toch meestal nog wel het
subject in de vorm van een substantief of pronomen voor een juist
begrip. Dat overigens in het regelmatiger gebruik van pronomina bij
het vervoegde werkwoord, althans waar een substantief-subject ontbreekt,
zeker een compensatie-middel mag worden gezien voor het
verlies van distinctieve vormen, werd reeds aangetekend 21).
Met de nomina staat het enigszins anders. Daarbij werden door de
casus veelal ook zonder het gebruik van preposities bepaalde betrekkingen
aangegeven, doch een bijkomend hulpmiddel als de rechtstreekse
betrekking subject-predicaat ontbrak hier, tenzij de casus zelf het subject
(eventueel ook het object) aangaf. Neutralisering der buigingsuitgangen
zou dus tot veel grotere misverstanden aanleiding kunnen
geven dan bij het werkwoord, indien geen middelen ter compensatie
werden gevonden. Deze compensatie is, gelijk bekend, gevonden in het
(verhoogde) gebruik van preposities, ook daar waar die tevoren niet
nodig waren. En het is dan ook in het besproken verband zeker geen
toeval, dat onze onfr. psalmen, hoewel nog niet over de gehele linie,
op veel ruimer schaal, dan de latijnse tekst, gebruik maken van preposities.
Dit is begrijpelijkerwijze vooral het geval met de - in het onfr.
met een dativus weergegeven - latijnse ablativus als instrumentalis
of locativus gebruikt. Doch dat het hier niet alleen gaat om het verschil
tussen ablativus en dativus blijkt uit het feit, dat toch nog meermalen
de ablativus wordt weergegeven door de dativus zonder meer.
Een goed voorbeeld van het gebruik van een prepositie in plaats van
een casusvorm biedt de hoger besproken datief süuer in ps. 67,31:
thia gecoroda sint mit siluer, waarvoor de lat. tekst heeft: qui probati
21) Een zeer sprekend voorbeeld biedt het frans, waar de als compensatie van
verloren conjugatieuitgangen opgetreden personalia op hun beurt bijkans tot onmisbare
vervoegingsprefixen zijn geworden.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 12
H. K. J. COWAN
sunt argento. Verder vindt men b.v.: mit erefte mikiliro, "virtute
multa" (67,12); mit smere in mit fêite, "adipe et pinguedine" (62,6);
an dag in an naht, "die ac nocte" (54, II). Aldus ook in 59,7; 64,7,
10,12,14; 65, 6,10; 67,18; 68,22; enz. Soms heeft bij herhalingen het
lat. één maal, het onfr. echter steeds beide malen de prepositie,
b.v. fan fantuátannussi in fan lugenon, "de exsecratione et mendacio"
(58,14); thuro fûir in thuro uuatir, "per ignem et aquam"
(65,12); en zo ook in 71,14; 73,6. Maar zonder prepositie nog in:
irfuNit uuirthit manerefte sînro, "replebitur maiestate eius" (71,19);
te imo mundi mînin riep, "ad ipsum ore meo clamavi" (65,17) ; munde
iro quedidon, "ore suo benedicebant" (61,5); mendisle huuekl begurdida
uuerthunt, "exsultatione colles accingentur" (64,13). Soms is in
deze laatste gevallen het distinctieve kenmerk van de datief bewaard in
het bijgevoegde possessief; in munde, -i ook in het subst. zelf. Maàr
in mendisle is generlei onderscheiding met b.v. de nom. meer aanwezig
anders dan door het zinsverband.
Preposities worden natuurlijk niet gebruikt, waar de casus niet
anders dan de (directe) objectsverhouding aanduidt, of dit nu de acc.
doet of· - op historische gronden bij bepaalde werkwoorden - de
gen. of dat. Hier ontbreekt ook de noodzaak van handhaving van verschillende
vormen voor één functie. Daarmede te vergelijken is nu ook
het gebruik van de dat. zonder meer als aanduider van het indirect
object, waarvoor trouwens zelfs het nieuwnederlands (en in nog mindere
mate het engels) maar zelden de prepositie aan dwingend vereist.
B.v. (obj. dat.:) alla thia forhtit gode, "omnes qui timetis deum" (65,
16); thahta stemmon bedon mînro, "attendit voci deprecationis meae"
(65, 18); (obj. gen.:) lasteris bêid herta 1nîn, "improperium e~pectavit
cor meum" (68, 2 I); (dat. indir. obj.:) thu gêui andrádondin thi têikin,
"dedisti metuentibus te significationem" (59, 6); so sal ie lof
quethan namin thînin, "sic psalmum dicam nomini tuo" (60, 9); getton
sal stimma sînro stemma erefte, "dabit voci suae vocem virtutis" (67,
35); geuet guoliehêide gode, "date gloriam deo" (ibid.); antfangin
berga fritho folki, "suscipiant montes pacem populo" (71, 3); duom
thîn eunig gif, "iudicium tuum regi da" (71,2).
Evenmin strekt het gebruik van preposities zich (nog) uit tot de
178
OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA 179
gemtlvus partitivus of possessivus. De prepositie fan, uan wordt nog
steeds gebruikt ter weergave van lat. ab, de, ex, niet voor de lat. gen.,
welke ook in de onfr. tekst door de gen. zonder meer wordt weergegeven,
b.v. fan antscêine fiundis, "a facie inimici" (60A); fan menege
uuirkindere unreht, "a multitudine operantium iniquitatem" (63, 3);
f.an uuambun muodir l11,înro, "de ventre matris meae (70,6). Dit kan
zeker ten dele worden verklaard door het feit, dat de genitief in vele
gevallen nog een duidelijk distinctief kenmerk bewaarde in de consonant
(s bij de "sterke" gen. s.m.n.; n bij de "zwakke" gen. s. en gen.
p. subst. - deze bovendien met volgende vocaal -; r, eveneens met
vocaal, bij de gen. sJ. en p.c. adj.). Waar dit niet het geval is, en waar
ook geen bijgevoegd possessief pronomen de casus aangeeft, zoals
in het juist genoemde voorbeeld fan uuambun muodir mînro, daar
kan de genitief-verhouding veelal blijken uit de woordorde, b.v.
turn sterke, "turris fortitudinis" (60A); an lêimo diupi, "in limo profundi"
(68,3); an tîde eldi, "in tempore senectutis" (7°,9). Maar dit
gaf nog geen oplossing voor de homonymie tussen gen. s. en gen. p.,
b.v. stemma crefte, "vocem virtutis" (67,35) tegenover hêrro crefte,
"domine virtutum" (68,7) en cunig crefte, "rex virtutum" (67,13),
welke in het latere nederlands eveneens haar oplossing zou vinden.
Een enkel maal is de woordorde juist omgekeerd, doch in het desbetreffende
voorbeeld, an muodis ouirferdi, "in mentis excessu" (67,
28), gaat het om een "sterke" gen. met -s.
Misschien is ook het gebruik van de -s-genitief voor het vrouwelUke
subst. uuerolt, in plaats van de voor dit woord normale, maar met alle
casus behalve nom. acc. s. en dat. p. samengevallen genitief op (-d(
in de combinatie an uuer~ldi uuerildis, "in saeculum saeculi" (18,10;
vgl. ook 60,9: an uuerolt uueroldis) te verklaren uit een behoefte het
verwarrende (an werdldd werdldd( te vermijden. Als dat zo is, dan is
ook het gebruik van meer distincte buigingsvormen ook daar, waar zij
oorspronkelijk niet thuis hoorden, een compensatiemiddel voor verlies
van andere. Op deze wijze kan ook de latere verbreiding van het
(-dn(-meervoud worden verklaard. Want onduidelijkheden moeten in
het stadium van de taal, zoals het in de psalmen voor ons kenbaar
wordt, veelszins mogelijk zijn geweest, indien althans de psalmentekst
180 COWAN, OUDNEDERFRANKISCHE GRAMMATICA
ons een enigszins redelijk beeld van de werkelijke taal geeft en niet
een door al te nauwe aansluiting bij de latijnse tekst verwrongen voorstelling
22). Zoals bekend is, kwam het gebruik van de s-genitief bij
vrl. substantieven, die op een consonant uitgingen ook in het middelnederlands
voor, en het was ook daar een symptoom van de verwarring
in het flexiesysteem.
Zo is het algemene beeld, dat het onfr. der psalmenfragmenten
ons biedt, er één:
I. fonologisch: van instabiliteit, zich uitende vooral in de reductie
van zwak geaccentueerde klinkers tot jdj en, daarmede gepaard gaande,
oplossing van tweeklanken in lange monophthongen, waardoor waarschijnlijk
tevens de verschuivingen in het fonemen stelsel zijn ingeluid,
die tenslotte tot û (9) > ui en î > ij in het nederlands hebben geleid;
en
2. morfologisch: van een - met vorenbedoelde reductie verband houdende
- ineenstorting van het flexiesysteem, vooral bij het nomen.
Dit beeld is in overeenstemming met de datering van de psalmentekst
in het begin der IOe eeuw. Het dialect vertegenwoordigt immers
aldus de laatste stadia van de "oude" periode der nederlandse taal en
bereidt daarmede het stadium van het middelnederlands reeds voor,
dat ruim twee eeuwen later met de eerste ons bekende tekst - de
Servatiuslegende van van Veldeke -- in ongeveer dezelfde streek voor
het voetlicht treedt.
Dr. H. K. J. COWAN
22) De inderdaad vaak aanwezige mechanische vertaling van de latijnse tekst,
die van Helten signaleerde, is toch niet altijd aanwijsbaar; zoals ik in noot 14
van mijn meergenoemd artikel in deel 71 van dit tijdschrift reeds aantekende zijn
op verschillende plaatsen duidelijk "vrijere" vertalingen waarneembaar.
NAAR AANLEIDING VAN DE O'S VAN P. C. HOOFT
1. Het materiaal voor deze studie is ontleend aan de Baeto en de
Hendrik de Grote, die beide in het jaar 1626 bij Wi1lem Jansz Blaeuvv,
op 't water, in de gulde zonnewyzer, te Amsterdam, gedrukt zijn. In
deze beide werken worden de o's door middel van accenten onderscheiden.
Uit de Baeto heb ik alle woorden waarin 0, 00, ó of ÓÓ
voorkomt, in mijn materiaal opgenomen, de Henrik de Grote heb ik
ter aanvulling gebruikt. De gegevens uit de Baeto die mij om de een
of andere reden verdacht voorkwamen, heb ik met de druk van 1626
en met die van 1636 vergeleken. Mij is daarbij gebleken, dat de
Baeto-uitgave van Dr. F. Veenstra (Tjeenk, Willink, 1954), waarnaar
ik in het materiaal verwijs, zeer nauwkeurig is.
Oorspronkelijk was het mijn bedoeling, de gegevens van de uitgave
uitsluitend met het handschrift van de Baeto te vergelijken. Ik moest
echter tot mijn teleurstelling constateren, dat dit handschrift, waarnaar
de uitgave van 1626 gezet is, de o's maar in een gering aantal woorden
door accenten onderscheidt Men vindt er in vijftig gevallen accenten,
verdeeld over de woorden: aanhóóren (2 X), bróósch, dóódt (2 X),
gedóóghen (3 X), gróót (4 X), hóf (3 X), hóóft (2 X), hóógh
(3 X), hóóp (2 X), króónen, lóf, lógrijck, lóós, nóót ("nood"), óf,
ongetóómt, óóghe(n) (6 X), óórd, óóren (2 X), schóón, slót,
stóf, stróómt, stróóyen, tóónen, tóóren (2 X), tróónen (3 X) en
verschóónen.
De drukken van 1626 en 1636 zijn veel nauwkeuriger in het grafisch
onderscheiden van de o's. Of dit een gevolg is van de correcties
van Hooft op de drukproef of van het initiatief van de zetter, kan ik
niet beslissen.
Het handschrift van de Hendrik de Grote is ons niet overgeleverd.
We weten dus niet of de o's daarin grafisch onderscheiden waren.
Uit een en ander volgt, dat de mogelijkheid bestaat, dat niet Hooft
maar Blaeuvv verantwoordelijk is voor de onderscheiding van de o's in
de drukken. Zelfs als dit werkelijk zo was, dan behoefde dit nog niet
B. VAN DEN BERG
te betekenen, dat Hooft een andere verdeling van de o's zou hebben
aangebracht dan Blaeuvv. De hierboven opgesomde handschriftwoorden
met accenten vallen namelijk in precies dezelfde etymologische
rubrieken als die uit de druk van 1626. Bovendien is het niet waarschijnlijk,
dat Hooft, die belangstelling voor taal- en spelkwesties had,
het zou hebben goed gevonden, dat Blaeuvv op zijn eigen houtje o's
ging onderscheiden op een manier die niet de zijne was.
Men kan de vraag of de o's in de Baeto en de Henrik de Grote op
een aanvaardbare wijze onderscheiden worden, pas beantwoorden na
de ordening van het materiaal, die hieronder volgt. Wel kan al iets gezegd
worden over de nauwkeurigheid waarmee de accenten gehanteerd
zijn. Allereerst blijkt, dat er buiten de titels geen accent op een hoofdletter
geplaatst wordt: zo vindt men aan het begin van een zin bijvoorbeeld
Oft, maar in een zin óft. Dit verschijnsel is natuurlijk een
gevolg van het handhaven van de gebruikelijke afstand tussen de
regels van de tekst. Een accent boven een hoofdletter zou een extrainterlinie
vergen en dat zou de bladspiegel bederven.
Verder komt het voor, dat er geen accent aangebracht is op een
woord dat dit gewoonlijk wel heeft. In de Raeto vindt men bijvoorbeeld
dóchter in vs. 92, 166, I073, 141 I, 1412 en dochters in vs. 161.
In zulke gevallen mag men van een omissie spreken, die wel verklaarbaar
is. Immers zo'n accent moest bij het zetten met een apart blokje
worden aangebracht. Het plaatsen van een bij het gewone zetten niet
gebruikelijk accent, vergde niet alleen extra aandacht, maar bovendien
een ongewone zethandeling. De zetter moest dus twee automatische
handelingen, namelijk het accentloos zetten en het gebruikelijk
vulblokje nemen. onderdrukken en het is begrijpelijk, dat hij hierin
van tijd tot tijd faalde. In zulke gevallen is natuurlijk de 0 met het
accent de juiste. In de veel omvangrijker Henrik de Grote zijn zulke
vergissingen veel talrijker dan in de Baeto.
Het omgekeerde, dat er een accent geplaatst is op een 0 waarbij men
dit niet verwacht, komt nauwelijks voor. In de Baeto vond ik alleen
hóópt (vs. 8IO; ook in de druk van 1626 en 1636) tegenover hoopt
(vs. 828), in de Henrik belóóft (blz. 54), bótsten (blz. I02), vóórdeel
182
DE O'S VAN P. C. HOOFT
(blz. 14) en overóótmóedighe (blz. 162; met een onrechtmatig accent
op de oe).
2. Uit het in de bijlage afgedrukte materiaal blijkt duidelijk, dat
Hooft twee a-klanken onderscheidt, die beide kort en lang voorkomen,
n1. een korte en een lange ó (óó) enerzijds en een korte en lange 0
(00) anderzijds, die over het geheel genomen op een etymologisch
aanvaardbare wijze over de a-woorden verdeeld zijn.
De korte ó is de representant van Germaans 0 (door a-umlaut uit
Oergermaans u ontstaan, bijvoorbeeld in: aanlócken, bedrógh, belófte,
blóck) en in enkele gevallen verkortingsproduct van óó (bijvoorbeeld
in: dóch. ló/. lós). De lange ó (óó) is de representant van Germaans 0
wanneer deze voor r + dentaal gerekt is, zoals in: bóórdt, dóren,
móórdt, of de representant van Germaans au, zoals in: aanhóren,
sfóót, belóóp, blóót.
De korte 0 is de vertegenwoordiger van Germaans u in gesloten
lettergreep. Dit is de Oergermaanse u, die behouden bleef voor nasaal
+ consonant en in die woorden waarin geen a-umlaut kon optreden,
zoals in: afgezonden, afgrondt, boghten, lacht, op.
In open lettergreep vinden we zowel Germaans u als 0 door 0, 00
vertegenwoordigd. Voor r + consonant worden ze, als rekking achterwege
blijft, wel onderscheiden. In dat geval staan bijvoorbeeld begordt,
bestort, be7!Urdere, bloeddorst tegenover bórghe, dórp, vórst, zórgh.
Of ze zich bij rekking voor r + dentaal verschillend ontwikkeld hebben,
blijft onzeker: er zijn vele gevallen van óó < Gm. 0, doch slechts
twee gevallen van 00 < Gm. u, n1. gebaart en geboortenis, waarop
de accenten misschien vergeten zijn.
3. Welke klanken worden door 0, 00 en Ó, ÓÓ voorgesteld? Als we
bedenken, dat het timbreverschil tussen de beide lange o's in later tijd
opgegeven is, terwijl dat tussen de beide korte o's nog heden in de
volkstaal zowel als in het A.B, een groot verbreidingsgebied heeft,
dan hebben we grote kans, dat Hoofts korte o's niet of weinig verschild
hebben van die, welke vele Nederlanders nog thans bezigen. In
dat geval zouden de lange (J's van Hooft dus respectievelijk [n] en
[~.] geluid hebben en geen van beide gelijk geweest zijn aan de 00
van het A.B.
183
B. VAN DEN BERG
4. Wanneer we materiaal zoeken dat we met de o's van Hooft kunnen
vergelijken, komen we natuurlijk eerst bij de Twe-spraack terecht·
Hooft kende dit werk en heeft er zijn onderscheidend accent aan ont·
leend. Op blz. IX van de Twe-spraack (ik citeer naar de uitgave van
Kooiman) somt Spiegel onder het hoofd "Onderscheydlyke veranderingh,
int ghewoonlyck ghemeen N ederduytseh spellen nódich" o.a. op:
,,0, ende ó
o een zo, ho. op, tis bol l ), my dorst, vol, ick rock.
ó alzó, vló, hóp, een ból, iek dÓ>r.sch, vólek, een róck.
00 ende óó.
00 ick geloof, hoop, het roock, ick coock, bood.
óó ghelóóf, een hóóp, de róóck, ich cóóp, een bÓót."
Van de hier genoemde woorden vindt men in mijn materiaal: op, vol,
zó, vólck, ghelóóf, hÓóp. Naast my dorst kan men het substantief dorst
bij Hooft zetten. Spieghels praeterita het roock en ick bood staan
tegenover die met ÓÓ in de Henrik, maar naast die met 00 in de Baeto
(zie beneden blz. I96).
Op blz. XXIII van de Twe-spraack luidt het: "De ,0, ende ,u,
(waar in het meeste misbruick is) behoeven naerstighe opmerking 2) :
voor al ghaslaande dat de klinkers elck ander in gheklanck 3) minst
ghelyck zyn ende meest verschelen. De 0 word na haar maxel 4) met
int rond gheboghen lippen leeghlyck 5) (als de [a.]) uytghesproken:
in hom 0, hol a, 0 pen, 0 ver, gheef iek u mondeling 6) haar
eyghen geluyd, na myn mening gheen ghemeenschap in gheklanck
met de ,a, hebbende: maar meerder ghelyckheid met de Westphaalsche
,u, die bynaast uytghesproken word als onze oe.
Een ander gheluid neemt de ,0, somstijds an, in onze ghewoonlyke
uyt spraack wat ghelijckheits hebbende met ,a, dies zommighe t'selve
met ,oa, andere met ,oi, (daart durigh ófte lang valt) hebben willen
I) "vet".
2) waarneming.
3) klank, in tegenstelling met vorm van de letter.
4) na haar maxel = in overeenstemming met de vorm van het letterteken.
s) met een gering aantal articulerende organen.
6) met de mond = sprekende.
184
DE O'S VAN P. C. HOOFT
af beelden: wy gheven hem een bytéken, om de minste velandering 7),
óóck om dat wy het enckele slechte 8), ende breede, durighe óf langhe
gheklanck des zelven gheluids zouden onder scheyden konnen: hóórt
myn mening des zelfs in ó g hen, ó ren, n ó ó d, d ó ó d, c ó ó pman,
etc."
Spiegels voorbeelden open, over, óghen, óren, nóód en dóód bevestigen
de gegevens uit Hooft. Hetzelfde is het geval met de woorden
ófte, óóek, óf en hóórt, uit zijn tekst.
Volgens Spiegel heeft de klank van zijn (lange) 0 enige "ghelycheidt
met de Westphaalsche ,u, die bynaest uytghesproken word als
onze oe". Ter vergelijking geeft hij het voornaamwoord du, waarvan
de Westfaalse uitspraak voor hem ongeveer met de Nederlandse
spelling doe kan worden weergegeven. Caron 9) ziet in deze Westfaalse
u een gesloten 00, geen [u]. Ik geloof dat hij gelijk heeft, mits de
geslotenheid niet zo ver gaat als bij onze thans beschaafde 00. Ongelijk
heeft hij, meen ik, als hij na vergelijking van de Mndd. 01, 02 en 0;1,
tot de veronderstelling komt, dat Spiegel met de Westfaalse u de °1-
klank bedoeld heeft. Spiegel noemt herhaaldelijk en alleen het pronomen
du als vergelijkingsvoorbeeld, dat wil zeggen: een woord met een Germaanse
U, die na rekking tot ft, in auslaut met accent blijkbaar een
a-klank opgeleverd heeft. Ik zie hierin een gevolg van "zerdehnung"
van u 10), die bijvoorbeeld ook in het Enschedees gewerkt heeft, waar
dów het resultaat wasll ). De ó van dit woord ligt volgens Bezoen
tussen Nederlands oe en Nederlands à (de klinker van klok) in. Misschien
lag de Westfaalse u van du in Spiegels tijd ook op dit niveau,
dat blijkens Bezoens beschrijving dicht bij dat van de thans beschaafde
zachtkorte 0 moet hebben gelegen. Spiegels lange 0 in homo,
enz. leek, naar hij schrij ft, op de Westfaalse u in du en kan, daarvan
7) om de verandering zo gering mogelijk te houden.
8) niet samengesteld, kort, tegenover durigh.
9) W. J. H. Caron, Klank en teken bij Erasmus en onze oudste grammatici,
blz. 84 vlg.
ra) Zie: A. Lasch, Mittelniederdeutsche Grammatik, blz. 35.
rr) H. L. Bezoen, Klank- en vormleer van het dialect der gemeente Enschede,
blz. 72.
185
186 B. VAN DEN BERG
enigszins afwijken(ie, heel goed dezelfde klank gehad hebben als cL:
lang aangehouden, thans beschaafde zachtkorte o.
Spiegel spreekt in het boven aangehaalde alleen over de lange 0 en
vertelt nog niet, dat die een korte met hetzelfde timbre als pendant
heeft. Dat doet hij wel ten opzichte van de andere 0, waarvan de klank
"wat ghelijckheits" heeft met de a, een timbrebeschrijving die uitstekend
past bij onze scherpkorte 0 en die de identificatie van Hoofts ó
met onze scherpkorte 0 zeker niet in de weg staat. Spiegel wil deze
o met een accent onderscheiden. Hij doet dat liever dan er het teken
oa of oi voor te gebruiken, eensdeels omdat dit zo'n grote spellingverandering
zou inhouden, anderdeels (en dit is voor ons een hed
belangrijke opmerking) omdat hij dan nog weer een ander teken zot!
moeten bedenken om de scherplánge klinker aan te duiden. Als hij een
accent gebruikt, is het lengteverschil heel eenvoudig aan te geven: ó
is de korte, óó de lange klinker. Op deze wijze is het lengteverschil in
gesloten lettergrepen eenvoudig en ondubbelzinnig aan gegeven. In
open lettergrepen is het enkele teken ó niet zo bezwaarlijk, omdat de
enkele medeklinker die erop volgt, een voldoende waarschuwing omtrent
de kwantiteit inhoudt.
Ondubbelzinnig blijkt uit dit gedeelte, dat de korte ó en de lange óó
hetzelfde timbre hadden, en als Hooft dezelfde tekens ó en óó gebruikt,
dan behoeven we er dus niet aan te twijfelen, dat de hierboven op
blz. 183 getrokken conclusie dat ze hetzelfde timbre hadden en alleen
in lengte verschilden, juist is.
Ook omtrent de gelijkheid van timbre van de zachtkorte en de
zachtlange 0 laat Spiegel ons niet in het onzekere, zoals blijkt uit het
volgende citaat (Kooiman, blz. XXIX, XXX): "R. vindmen bay 12)
de voors. gheluiden van ,0, ende ,ó, zich te verlanghen óf te verdubbelen
onderscheydlyck 13)? G. Ja men merckt in de vólghende wóórden,
k 0 0 1 carbo en k ó ó I caulis, h 0 0 p, spes h ó ó p acervus, i c k
k 0 0 c k spys i c k k ó ó k óf breke 14) i c k sloot claudebam een
s I ó ó t fossa, ick poot planto, een pó ó t pes quadrupedis, r 0 0 c k
12) beide.
13) met betekenisverschil.
14) braak.
DE O'S VAN P. C. HOOFT
odor r ó ó c k fumus, i c k b 0 0 d gheld voor een b ó ó t, i c k I 0 0 f
laudo en g hel ó ó f fides, met noch ontelbare: Welker gheluyd óóck
doort voorghaande bytéken onderscheyden wort. Want evenghelyck ifl
h 00 p spes het gheluyd van 0 p verlangt is, alzó is óóck in hóóp
acervus het gheluit van h ó p verdubbeld, merckt int uytspreken van
o p zó ghy de ,0, lang inde mond laat worden daar komt 0 0 p, l' eerste
deel van 0 pen ófte met een h. hoop spes af: alzó dat na myn
mening de 0, in 0 p, 0 pen, ende hoop spes een is: als óóck in
zon, zon e en zoo n. Maar van h ó p de ,ó, als voren verlanghende
word h ó ó pacervus alzó dat in h ó p, h ó pen, cumulare, ende
h ó ó p avervus, een zelfde gheklanck ghehóórt wordt, dat de ,a, wat
ghelycker is, als in de vorighe."
Spiegel bevestigt dus op volstrekt ondubbelzinnige wijze de g-elijkheid
in timbre van enerzijds de zachtkorte en -lange 0, anderzijds de
scherpkorte en -lang-e 0, hierboven op blz. r83 uit de spellingpraktijk
van Hooft afgeleid.
Vermeld zij nog, dat de voorbeelden die Spiegel in het laatst opgenomen
citaat geeft, geheel overeenstemmen met de gegevens uit de
onderzochte teksten, voor zo ver ze dezelfde woorden hebben. Dat
Spiegel hoop "spes" vermeldt, pleit tegen hóópt (blz. r82 boven). Ook
zijn in de tekst van het betoog met een accent getekende woorden
komen bij Hooft zo voor. Ook andere, in de Twe-spraack op blz.
XXVII en XXX voorkomende voorbeelden, nl. om, óch, zócht, stóck,
vólk, mocht, brócht, kort, porren, onder, ongezond, grond, óf, tót,
móy, beróyt en nóyt bevestigen de gegevens uit de onderzochte
teksten.
De Amsterdammer W. Sewel schrijft in zijn "Nederduytsche
Spraakkonst" (Asd. 1708) op blz. 23: ,,0 heelt driederleye klanken,
de helderste hoort men in Oven, open, over, zomer, ,hoven; de doffe
word gehoord in Bok, bot, wol, wolk, hond, stond, konnen; en de
hardste in H ól, ról, gról, gólf, kólf, dólk, rós, klós, kóp, stóp, zót,
spót, tót, Gód, stórm. Het accent gebruikt hij "op 't voorbeeld van de
Amsterdamsche Kamer in Liefde bloeijende". Hij kent dus maar één
lange 0 meer, die hij de helderste noemt en waarvan hij het timbre
niet gelijk stelt aan dat van een van de beide andere.
187
188 B. VAN DEN BERG
L. ten Kate bevestigt in zijn "Aenleiding tot de kennisse van het
verhevene deel der Nederduitsche Sprake" (Asd. 1723), dat de Amsterdammers
en de Amstel- en Rijnlanders 15) slechts één lange 0
kennen: "Gelijk het onderschéid van Spélling tussen de Langklinkende
EE en ÉÉ, 00 en óó, veeltijdts bij de teegenwoordige Schrijvers word
naagelaaten, zó word zélf het onderschéid in de Uitspraak bij ons,
en de geenen die tussen Noord-Hólland en den Rijn woonen, niet
waargenoomen, als gebruikende alléén de zagte lange EE en 00;
waar door wij niet alléén zondigen teegens de Gemééne-Iands Dialéct,
maar óók vervallen in een' Dubbelzinnighéid van woorden; van 't
wélke veele Zuid-Hóllandsche Steede~, en andren van onze Nederduitsche
Provintiën, die dit onderschéid in agt neemen, vrij zijn."
(blz. II8).
Hij vergelijkt in zijn beschrijving de klinkers met de A: "onder alle
de klinkers is de A (vermits die nógte door de Tong', nógte door de
Lippen belemmert word 16) de Kragtigst-klinkende, waerom ik onder
de anderen in 't vergelijken, zulk éénen Klinker den Héldersten óf
Schérpsten óf Hardsten zal noemen, wélks vórming naest aen die
van A komt" (blz. II6). Hij noemt de klinker van het woord "Slót"
de héldere óf harde Kort-klinkende ó (blz. 117). Deze wordt dus van
de o's die hij kent, het "naest aen" de A gevormd en deze klinker
komt dus overeen met onze scherpkorte o. Hij kent deze klinker ook
lang: "en, verlangt zijnde, onze óó als bij Dóóp" (blz. 1I7). Het
woord "onze" moet men hier opvatten als "in ons Gemééne-Iands
Dialéct", want zelf spreekt hij, blijkens het hoger op gegeven citaat
van blz. I 18 uit zijn werk, geen scherplange o.
Voor de "zagte óf doffe Kortklinkende 0" geeft hij Bot (stupide)
als voorbeeld. "Lang zijnde" levert die "onze 00, als bij Door (per)".
We zullen deze. "zagte 0", die volgens zijn beschrijving één graad
15) D.w.z. de leidende kringen, niet het volk onder de Amstel- en Rijnlanders,
dat nog in de tegenwoordige tijd twee o's kent (Zie: Kooiman, N. TIg. 1955,
blz. IS). Ten Kate behandelt de eigenlijke volkstaal niet. Op blz. 14 van deel
I van zijn werk schrij ft hij o.a. dat men bij zijn beschouwingen uit moet gaan
van het gebruik "in de beschaaftste spreektaal".
16) Cf. Spiegels omschrijving "Ieeghlyck".
DE O'S VAN P. C. HOOFT
verder van de A afligt dan de ó, wel met onze zachtkorte 0 mogen
identificeren. Zijn lange zachte 0 heeft, blijkens zijn beschrijving, hetzelfde
timbre. De 00 van zijn voorbeeld door heeft, bij mij althans, nog
het timbre van de zachtkorte 0, zoals steeds voor r. Dat Ten Kate niet
een speciale klank van 00 voor r op het oog heeft (analoog met die
van A.B. boor tegenover die van boom), blijkt duidelijk uit de lij sten
van woorden met zachtlange 0, die hij in zijn bijlagen op etymologische
gronden opgesteld heeft. (In deze lijsten komen een aantal fouten
voor, daar hij niet opgemerkt heeft, dat de scherplange 00 niet uitsluitend
gm. au vertegenwoordigt, maar deze kwestie kan hier buiten
beschouwing blijven.) Hij geeft in die lijsten als woorden met dezelfde
zachtlange 0 o.a. op: door, doren, doorne (spina) , geboren, goden,
horen, hooren (cornu), koren, oven, over, verloven, vogel (veugel),
voZen ('l/euZen) , voltogen, voor (veur) , zole, zone.
Men mag uit dit alles de gevolgtrekking maken, dat de leidende
Amsterdamse kringen niet later dan in het begin van de r8de eeuw
de scherplange óó hadden opgegeven en de zachtlange 00 behouden 17).
Deze zachtlange 00 was niet gelijk aan de thans beschaafde gesloten
lange 00, maar had, als lange pendant van de zacht-korte 0 het timbre
van de thans beschaafde 00 voor r (de ongespannen half gesloten
geronde achterklinker, volgens Eijkman). De kwantiteitscorrelatie
op
kóp
hoop
kóóp
([ op]
([k:>pJ
[ho.p ])
[k:).pJ)
die in Hoofts tijd bestond, is in de r8de eeuw dus verstoord; er IS
övergebleven:
op ( [ op]) hoop, koop ([ ho. P ], [ko. p ])
kóp ([k:>pJ).
Om tot de thans beschaafde, gesloten 0 te komen, is er sellert de
17) Kooiman (N. TIg. 1955, 183) neemt op grond van Hoofts ,pellingp 'aktijk
aan, dat de oppositie óó/oo te Amsterdam in de 17de eeuw verdween. Hij zal wel
gelijk hebben, want Ten Kate is als zijn boek verschijnt een man van 49 jaar
en vertelt nergens, dat hij in zijn jeugd nog twee lange o's gesproken heeft. Hij
zal dus wel bij één lange 0 opgegroeid zijn en dan moet die dus in zijn geboortejaar
1674 in zijn familiekring al hebben bestaan.
189
E. VAN DEN EEHG
I8de-eeuwse Amsterdamse eenheids-o nog een stap nodig geweest. Het
is echter de vraag, of hei de Amsterdammers geweest zijn, die deze
stap het eerst gezet hebben. Immers de Haarlemmer AIEPzing getuigde
al in 1628, dat de Haarlemmers maa.r één lange 0 gebruikten:
"Hier van daen (nI. uit het verschil tussen de scherp- en zachtkorte
0) achte ik ook het onderscheyd in de dobbelc 00 gekomen te wesen,
die sommige, niet sonder reden, verscheyden uyt spreken, hoe wel wy
dat alhier te Haerlem (mijns wetens) wederomme (hij bedoelt: net als
bij de aa en ae) niet en doen: als hoop een stapel, een hoop (ofte
hope) verwachtinge: kool warmoes, ende een kool vuers: nood swaericheyd,
ende een noot, een vrucht: ende meer andere: waer toc
sommige de Grieksche Omega w gebruyken willen, die by hen eene
anderhalve 0 sal uytleveren, ende die woorden uyt-drukken die van
den rechten klank der 0 meest afwijken, ende wat smeltende ende lijmende
worden uytgesproken 18)." Welke die "rechte klank der 0" is,
blijkt op blz. I7ï t.a.p., waar men o.a. vindt: "gebruykende de rechte
ende harde 0, die in volk, kolk, tolk, ende diergelijke woorden plaetze
heeft". Uit de voorbeelden die hij geeft, blijkt dat de rechte 0 de
scherpe is. De w, die bij sommigen moet dienen in de woorden die het
"meest van de rechte klank der 0 afwijken", zal dus de zachtlange 0
moeten weergeven. Dit klopt mei wat Spieghel over dit teken schrijft.
Op blz. XXIV (uitgave Kooiman) heeft hij het over de wenselijkheid
niet, e of i als lengteteken bij de schriftelijke weergave van een lange
vokaal te gebruiken. Hij verwerpt dus spellingen als ae en ai in plaats
van aa, enz.: "t'sou niet qualyck voeghen datmen d'eerste silben van
ghaaf en ghave, van heef en heve, van loof en love met eenderley
letter schreef. alzó wy in de i raden te doen" Ct laatste heeft betrekking
op scryven, scryf). De Grieken hebben in 0 micron ende w mega,
dierghelyken onderscheid". Hij bedoelt dus, dat het onsystematisch is,
dezelf de klank nu eens met twee (aa, ee, 00), dan weer met één teken
(a, e, 0) weer te geven. Er behoorde één teken voor de korte en één
voor de lange klank te zijn, terwijl in de praktijk de 0 van love ge-
18) Zie F. L. Zwaan, t"t de gescbieclenis der N ederlamlsche spraakkunst,
blz. Iï6.
190
DE O'S VAN P. C. HOOFT
bruikt wordt om nu eens een zachtkorte 0 (dus bijv. in op) en dan
weer een zachtlànge 0 (dus bij v, in love) weer te geven. Het zou dui··
delijker zijn, als men een apart teken voor de korte 0 had, dus bijv. 0,
overeenkomende met de Griekse 0 micron, en een apart teken voor
de lange klank, waarvoor dan de Griekse w mega, zou kunnen die··
nen. De Griekse wmega zou dan volgens zijn voorbeelden loof/love
de zachtlange 0 voorstellen. Ook de andere a-woorden (aver, back)
uit zijn betoog, dat tot deze passus over 0 microll en w l11,ega leidt, hebben
de zachtlange en zachtkorte o.
De Haarlemse eenheids-o was dus, in tegenstelling met de Amsterdamse
(Ten Kate) de scherplange 0, en dat al in r628. Twee zo
naburige steden hebben dus, blijkens het tegengestelde resultaat, onafhankelijk
van elkaar een van hun twee lange o's opgegeven. Ze
kwamen geen van beide tot de huidige beschaafde, gesloten lange a.
Hebben ze de tweede stap. vervanging van respettievelijk de zachtlange
o en de scherplange 0 door de gesloten, beschaafde lange a, ook onafhankelijk
van elkaar gezet?
·Wanneer het volk in Amsterdam en Haarlem tot één lange 0 gekomen
is, laat zich niet met nauwkeurigheid vaststellen. Dat moet
echter in ieder geval al in het begin van de 19de eeuw zo geweest zijn.
N och in Van de Schelde tot de Weicltsel (Joh. A. en L. Leopold),
noch in \I\linklers Dialectican vindt men ook maar één aanwijzing,
dat er twee lang a's onderscheiden werden. In de bijdrage van Alberdingk
Thym in het eerste werk, die een staaltje van de taal der deftige
burgers in 1825 geeft, is wel sprake van het onderscheid tussen de
scherpkorte en zachtkorte a, die hij respectievelijk met (5 en 0 aangeeft,
maar niet van twee lange a's. Ook in de andere teksten wordt
maar een teken voor de lange 0 gebruikt. Wel wijst Winkier erop,
dat groot in sommige Amsterdamse tongvallen "niet slechts chroot,
maar zelfs chraut" luidt. Een diftongering tot au past, naar het mij
voorkomt, het best bij een zachtlange o. Immers deze heeft een kleinere
lippenafstand dan de scherplange, zodat de zachtlange eerder naar een
[w] zal verglijden dan de scherplange en dus eerder een ou zal opleveren
dan de scherplange a. Misschien mag deze Amsterdamse au
191
B. VAN DEN BERG
ons dus fen Kate's verklaring dat de Amsterdamse eenheids-o zachtlang
was, bevestigen 19).
Haarlem, januari 1957 B. VAN DEN BERG
BIJLAGE
HET MATERIAAL
I. Men vindt ó als weergave van een korte klinker in gesloten lettergrepen in
de volgende gevallen:
A) ó is representant van Germaans iJ (door a-umlaut uit Oergermaanse 17 ontstaan)
in de 'VOlgende woorden:
a) voor volgende ck, gh, t, p, s, t, I: aanlócken (H. blz. 41), bedrógh (B. vs.
761, 889, 945, 1222), belófte (B. vs. 587, 588, 591), blóck (H. blz. 70), bólwerken
(H. blz. 96), bót "slag" (H. blz. 95), bróck (H. blz. 154), dóbberen (H. blz. 73),
dóchter (B. 92, 166, 1073, 1411, 1412), dróck "druk" (H. blz. 41), drógh (B.
1074), dróppelen (B. 689), fócken (H blz. 198), gebódt (H. blz. 147), gedócht
(bij dunken; H. blz. 230), genót (B. 666), geschóckt (H. blz. 72), glóp "gat"
(H. blz. 159), Gódt (B. passim), góddelycke (B. 447, 1468), en talrijke andere
samenstellingen met gódt, gróf (H. blz. 30), gróflyck (H. blz. 204), hartógh
(H. blz. 44), hóf (B. passim), hól (B. 416, 1094), hólgaande (B. 1032), HóIIant
(B. blz. loS), HóIIanders (B. 1432, blz. 110), klópte (H. blz. 67), kókk (B. 97),
kóp (B. 630), mankóp (B. 51), kót (B. 670), króp (H. blz, 56), króppen (inf.
H. blz. SI), lyftóght (B. 763), lóf (B. passim), lóffelycke (B. 1346), lóftenisse
(B. 1081), lóckende (H. blz. 198), lóghryck "leugenrijk" (B. 716), lót (B. 390,
1220), mós (B. 474), nóch, nócht (B. passim), nóchtans (B. 6 X), nóódlót (B.
46, 1006, II14, 1248), overschót (B. 244, 815), schócken (H. blz. 3), slót (B. 167,
671, 921, 1217), spinrócken (H. blz. 156), spróckelmaandt (H. blz. 35, 205), stóck
(H. blz. 243), stóf (B. 188), strótten (B. 1091), tóckelen (H. blz. 211), tóght (B.
512, 1212, 1228), tóchtigh (H. blz. 8), tókk (B. 1193), tóp (B. 1022), tóppaapin
(B. 1193), tróts (en afleidingen; B. 2, 28, 90, 189, 364, 522, 1449), t'samenrótting
(H. blz. 41), verkrópt (B. 3), vervólgh (B. 1238), vlót (H. blz. 68),
vólgh, vólghe, 'Vólght, vólghen (B. 834, 1471, 1208; 1166; 536, 1234, 1479; blz.
107; 1028, 1016, II84, II 70) , vókk (B. passim; de vorm met 0 in 1512 heeft
in de druk van 1626 en 1636 ó, die met 8 in vs. 7 heeft in de druk van 1626
ook 8, in die van 1636 ó), vóssen (B. 327). Ook in de participia: verbólghen
(B. 257, 274) en 'Vergólden (B. 621). Met analogische ó het praet. góld, (H.
blz. 69, 237).
19) Na de voltooiing van dit opstel hcb ik Dr. ]. C. Daan gevraagd naar de
Amsterdamse ,,0", Z~j beschreef mij die 0 als vrij sterk gediftongeerd. Men
komt er het dichtste bij, wanneer men de A.B. ou ongerond en slap gearticuleerd
uitspreekt. Het is dus een duidelijk ou-achtige klank. "Maar het eerste element
lijkt me minder open dan in de A.B.-ou". Een dergelijke ou, dunkt mij, wijst op
een zachtlange 0 als uitgangspunt en bevestigt Ten Kate's verklaring, dat de
Amsterdamse eenhc!ds-o zachtlang was.
192
DE O'S VAN P. C. HOOFT I93
Al deze woorden worden in het W.N. T. X, kolom 3, 4 en 5 met scherpkorte 0
opgegeven, met uitzondering van de daar niet genoemde woorden glóp, lóghryck
en verbó!ghen. Voor mós vergólden geeft het W.N.T. o.
b) voor r + cons.: bórghe (H. blz. 19, 125), dórp (B. 336), mórghen (B.
207, ro5I, 1376), stórmen (B. 3II), stórremenderhandt (B. 1221), tórn (H. blz.
135), vórssen (H. blz. II3), vórst (B. passim), zórgh (en afleidingen; B. 12 X)
en de participia: gestórven (H. blz. 240), ontwórpen (H. blz. 41), verbórgen
(H. blz. 74, 239).
B) ó komt verder voor in de leenwoorden: Cólchós (B. 88), drógghen (B.
122), gedóst (B. 324), hópman (B. 907), kóstelycke (B. 475), lógh (B. 1221),
óffer (B. 1098), ófferhand (B. 482, lI57), sóldaten (B. blz. 109, 189), stóffe
(B. 397), stóffeeren (B. 212), stóffeert (B. 860), stóppen (B. 460), tóllen (H.
blz. 53), tóppet (B. 693, 698; blz. 107); voor r + cons.: fórs (B. II3I), fórssen
(B. 271), fórtuin (B. 339, 783), gerefórmeerden (H. blz. 9), órde (B. 466, 965,
ro60), pórfir (B. 468), schórs (B. 606).
Deze woorden worden in het W.N.T. X ook met scherpkorte 0 vermeld, met
uitzondering van de daar niet opgegeven woorden: Cólchós, tóppet, pórfir.
C) De herkomst van de ó staat niet vast in de woorden: kóllen (B. SS, 1094),
{,órlógh (B. 1433, 1511), póllen (B. 56), schótst (B. I). Ze hebben in het W.N.T.
X scherpkorte 0 met uitzondering van het niet opgegeven póllen.
D) ó is representant van gm. au door verkorting: dóch (B. 173, 307, 423, 543,
700, 867, 877, 918), lóf (B. 473), lós (B. 473), aflóssinge (H. blz. 212), verkócht
(H. blz. 160), verkóft (H. blz. 206), verlóssing (B. 1225). Het W.N. T. geeft
voor deze woorden eveneens scherpkorte o.
E) ó is 'representant van gm. a: achterdócht (B. 213), achterdóchtighe (B.
259), gebróght (B. 214), óf "af" (B. 1264). Het W.N.T. X geeft voor deze
woorden scherpkorte 0, met uitzondering van óf, dat er niet vermeld wordt. In
óf, óft (B. passim) moet de 0, uit e ontstaan zijn.
F) ó is representant van gm. 8: gezócht (B. II64), tót (B. passim), verzócht
(H. blz. 4, Tnl.), zócht (B. roSS), voo:- welke woorden het W.N. T. X scherpkorte
o geeft.
De volgende woorden in de BAETO missen, zowel in de druk van 1626 als in
die van 1636, ten onrechte het accent: drochheidt (921), Godt (1507, 2 X),
oft (338, 339, blz. ro7), schorste (524), tocht (823), toghtich (236), volghens
(485), volleght (,'134. (67), 's vollex (768), volx (ro62). Zie hierboven voor de
vormen met accent.
2. Men vindt 0 als weergave van een korte klinker in gesloten lettergrepen
in de volgende gevallen:
A) 0 is representant van gm. u:
a) voor nasaal + consonant in de volgende woorden: afgezonden, afgrondt,
begonnen, besprongen, bondt(adj.), bron, donders, flonckeren, gebonden, gegrondt,
gekioneken, gepronckt, geronnen, gezondt, grondelóze, gronden, grondt, honck, honden,
honger, jonek, joncker, jonckvróuwen, jonge, jongsken, jonst, jonstelyck,
jonstich, kon, konden, konst 1), konstigh, monber, mondeling, mondt, nonnen,
I) kónsten (B. 778) staat verkeerd in de uitgave: de drukken van 1626 en
1636 hebben kansten.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 13
194 B. VAN DEN BERG
on-, onder, onderlingen, ongebondenheit, ons onze, ont-, óórsprong, pronck,
rondom, schonck (substantief), tong, vcrbondt, verdroncken, verslonden, verwonnen,
verzoncken, voncken, vond (subst.), vonnis, welgevonden, wonden, wonderbare,
wonderteicken, wonderdaadt, zonder, zon, zonne, zons, alomme, bekommering,
bromt, drommel "drom", geglommen, gommen, herkomst, kommer, lomp,
mompelen, om, ommering, overromplen, priesterdoms, ryckdom, trom, trommel,
trompet, uytbrom.
Analogisch in: gezonden, zond (praet.).
b) voor eh, gh, f, ek, p, s, I in: begost 2) (B. 672), boghten (B. IQ9Ó),
gosten 2) "begonnen" (B. 280), holpen (H., blz. I, Inl.), joffren 2) (B. 708),
joffrouwen 2) (B. 109), locht (B. 755, 1457), op (B. passim), opperste (B. 437),
schoppende (H. blz. I, Inl.), vol (B. 154, 253, 310, 325, 593, 717, 881, 907, 95.~,
1082, 1381), voldeed (B. 775), wolf (B. 92, 128, 531),
In het W.N. T. X, kolom 3, 4 en 5 hebben deze woorden zachtkorte o.
c) voor r + cons. in de woorden: begordt (B. 29), bestort (B. 370), bevordere
(B. 396), bloeddorst (B. 819), borst (B. 417, 722, 861, 927, 1333, 1403,
1469), borsten (B. 763), borstligh (B. 128) doffen adj. (B. 520), dOflre (B.
606, 1233), dorst (B. 1334), gestort (B. 997), meêborgers (B. 1360), morren
(B. 1024), omgordt (B. 59), ontgort (B. 1095), porren (B. 703), port (B. 101),
porrens (B, 867), schort (3s. pr., B. 211, 238), sporten (B. 558), stort (B.
634. 525), stortinge (B. 970), tortelduyf (H. blz. 3), verdorren (B. 1023),
vorder (B. 1777), worrem (B. 348), wortelen (B. 123).
Het W.N. T. geeft zachtkorte 0 in al deze woorden, met uitzondering van het
daar niet vermelde begordt; omgordt, sport worden daar met scherpkorte 0
gegeven.
De praet. 3 s. storf (B. 812) en worp (H. blz. 8) hebben een analogische
klinker, sworft, 2 pI. (B. 87) kan een klankwettige 0 hebben. De participia bestorven
(B. 518), geborghen (B. 1351), geworpen (B. 1494), onderworpen (B.
1494), ontworpen (B. 504), ongekorven (B. 458), verborghen (B. 106, 717), ook
het substantief verborghentheên (B. 217), die in het W.N. T. X met zachtkorte
o opgegeven worden, staan tegenover gestórvnl, ontwórpen en verbórgen (zie
boven, blz. 192) en zullen wellicht ten onrechte geen accent hebben 3).
B) 0 komt verder voor in de leenwoorden: bos (B. 58, 107, 483, 516, 732),
bosschaadjen (B. 471), geborduurt (B. 474), gemarmort (B. 117), korst (B. 556),
kort (B. 26, 131, 236, 313, 1389, 1397). Deze worden, met uitzondering van het
daar niet genoemde gemarmort, in het W.N. T. X met zachtkorte 0 opgegeven.
e) Tenslotte vindt men 0 in: moght (B. 121, 439, 440, 627, 741, 756, 853), dat
een analogische 0 heeft, voehts (B. 1457), met gm. û, zelfwosse "Gegroeid" (H.
blz. I, Inl.), dat gm. ii heeft, slordigh (B. 56), een contaminatievorm van sloorigh
2) Hoort oorspronkelijk onder a) thuis.
3) Het is ook mogelijk, dat juist in Hoofts tijd de klinkers van het praet. en
het part. van deze werkwoorden gelijk gemaakt werden, waardoor hij omtrent
het timbre van de 0 van deze woorden in twij fel kon verkeren, zodat hij nu eens
wel, dan weer niet een accent zette. Hij zou dan in een overgangsstadium naar
de zachtkorte 0 van het W.N. T. X verkeerd hebben.
DE O'S VAN P. C. HOOFT 195
en slodderen, ~('Gldt 3 s. pro (B. 22 X), worden inf. (B. II30, 1384). Deze woorden
worden in het W.N. T. X met zachtkorte 0 opgegeven, met uitzondering van
het daar niet vermelde zelfwosse en slordig.
3. Men vindt ó als weergave van een lange klinker in open lettergrepen, óó
in gesloten lettergrepen in de volgende gevallen:
A) ó, óó is representant van gm au in: aanhóren (B. 52), aanstóót (H. blz. 9),
afgeslóóft (H. blz. 86), altóós (B. 699), bekópen (B. 842, 1068), belóóp (B. 658),
beróóft (B. 1384), blódigheidt (H. blz. 89), blóót (H. blz. 67, 167), bómen (B.
520), bóómstruiken (H. blz. 69), bóós (B. 179), bóósheidt (B. 846, 881, II56),
bóóst (B. 752, II85), bóze (B. 882), bózer (B. 402), bróódt (H. blz. 48), bróós
(B. 1234), dóde (B. 1210), dóódt (B. 5II, 730, 776, 781, 849, 1238, 1346), dópen
(B. 753), dóópsel (H. blz. 218), dóve (H. blz. 132), draaibóómt (B. 138), dróghe
(H. blz. 125), dróógh (B. 1312), dróóm (H. blz. 210), duldelóze (B. 1401),
eerlóós (B. 341), eindlóós (B. 1457), gebóómt (B. 334), gedóghen (B. 1010,
1028, 1063, II36), gedóódt (B. 168), gedóófde (B. 231), gedróógde (B. 1091),
gehóórzaam (B. 108), gehóórzaamheidt (B. 985), gelóóf (B. 155, 403), gelóóft
(B. 685), genóótzaackt (B. 648, II24), gestróópt (H. blz. 73), getróóst (B. 897,
1004), gezóóght (H. blz. 3), góddelóós (B. 727), gróot, gróte (B. 31 X), heillóze
(B. 710; 778 mist het accent, maar de drukken van 1626 en 1636 hebben
het wel), hóimaandt (H. blz. 13, 63, 213), hóógh, hóghe (B. 32 X) hóóft (B.
15 X), hónen (H. blz. 59), hóón (B. 841, 1061), hóóp "stapel" (B. 80, 106, 132,
990, 1049, 1066, 1062, 1362), hóór (B. 681, 862, 916), hóórt (B. 848, 910, 1319),
hóren (B. 663), intómen (H. blz. 215), konstghenóten (B. 66), lichaamlóze (B.
1459), lóódt "plumburn" (H. blz. II3, 241), lóóck (substantief, B. 406), lóón (B.
407, 1368), lóóp (subst. B. 881; 3 s. conj. B. 903), lóópt (B. 923), lópen (inf. B.
963), lóós (B. 716; lóze: 888, IOII), moedelóós (B. 498), mói "mooi" (B. 308),
nódigh (B. 69, soS, 878), nódighen (H. blz. II), nóódt (B. 78, 361, 674, 8II,
867, 919, 997, 1080, 1003, 1006, II14, 1248, 1296), óógh, óghen (B. 26 X), ongelóóf1yck
(B. 876, 877), ongehóórde (B. 872), ongetóómt (B. 525), ontknópen
(H. blz. 9), ontóónbre (B. 718), óóck (B. 19 X), óóm (H. blz. 6), óór (B. 845),
óóren (B. 51), óren (B. 317, 1099, 1467), Oósten (H. blz. 138), óóstwaart (H.
blz. 218), óótmoed (B. 462), overghelópen (H. blz. 3, Inl.), overlóópt, (B. 341),
reuckelóze (B. 901, 785), róken (I. pI. B. 562), róóf (H. blz. 20), róóck (subst.
B. 405), róódt (H. blz. 208), henen schóiden 3 pI. praet. (H. blz. 71), schóón
(B. 26, 169, 213, 505, 654, 1062, II29, 1449), schóner (B. 773), schóót (B. 30,
1316, 1494), slóóp 3 s. conj. (B. 1514), slóópt 3 s. prs. (B. 342), slópende (H.
blz. 65), snóód (H. blz. 206), snóódtheidt (B. 771), stópen "kannen" (B. 316)',
stróbulster (H. blz. 99), stróyen (B. 1394), stróómt (B. 333, 526), stróópt (B.
324), stróópte (H. blz. 142), strópen (B. 645, 1086), toebehóren (B. 219), tómelóósheidt
(H. blz. 45), tónen (B. 1521), tóóm (B. II86), tóveres (B. 84, 774,
818, 931, 1099), tróónen "trekken" (H. blz. 10), tróóst (B. 785, II73, II86,
1465), verdóven (B. 1275), verfróyen (B. 1098), verkópen (H. blz. 59), verlóghende
(H. blz. 138), verlópen (B. 841), verschóit 3 s. prs. (B. 1043), verschónen
(B. II39, 1343), verschóning (H. blz. 9), vertóningen (H. blz. 12),
voltóit (H. blz. 178), wederstóót (B. 1299), weergaelóze (B. 795), weerelóze (B.
1369), wieróóck (B. 493, 560), zinnelóze (B. 806), zóóm (H. blz. 94). Ook in
B. VAN DEN BERG
de praet. sing.: uytvlóóch (H. blz. 214), vertóógh (H. blz. 212), vlóód (H.
blz. 71); in de Baeto komen echter alleen de volgende vier praet. met 00 voor:
besloot (.391), loogh (737), spoogh (786), zoop (762).
Van de woorden uit deze etymologische categorie komen in de Baeto zonder
accent slechts voor: droghe (492, 557; tgor. 1312; dróógh), grote, (68) ook
in de druk van 1626; 1636: groote; tgor. 31 X gróót, gróte), hoghen (793;
tgor. 32 X 6, óó), horen (II43 = druk 1626, maa,r 1636: ó; tgor. elders óó,
ó), popelboom (100).
B) óó of ó is de representant van gm. Ö « gm. i1 in geval van a-umlaut)
bij rekking voor r + dentaal in: over bóórdt (H. blz. 217), dórcn (H. blz. 220),
kóórts (H. blz. 4), kóren "graan" (B. 329), mÓl,rdadelyck (B. u5I), móórddadigh
(B. 497, 746), móórder (H. blz. 235), móórdt (B. 221, 228, 995), móórdtsteeck
(B. 162), nóórden (B. I037) , nóórdschen (B. 514), óórden (H. blz. 69), óórdt
(B. I05, 287), tóren "toorn" (B. 220, U44), vermóórdt 3. s. (B. 350), vóórt
(B. 156, looS, 1445), vóórtaan (B. 614), vóórts (B. 79, 19Ó, 490, 859, 1362).
wóórden, subst. pI., moet zijn ÓÓ analogisch naar het sing. hebben, daar het
meervoud, behalve in de dat!ef, geen a-umlaut kan opleveren. Het prefix óór
kan in óórbaarlyckst (B. 1498) en óórzaken (B. 791, I I 13) a-umlaut hebben, in
óórdeel (H. blz. 2, Inl.), óórlógh(en) (H. blz. I, Inl., 164, 203), óórlóógh (H.
blz. 163) en óórsprong (B. blz. lIO) moet het wel een analogische ÓÓ hebben.
Leenwoorden met ÓÓ voor r + dentaal: kóórden (B. 20), póórt (B. 142),
tóórts (B. 120, 231), tóren "turris" (B. lIOO, 1227).
Met ÓÓ < a < a: swóórt (B. 128).
Zonder accent 'vindt men in de Baeto slechts: oorsprong (7::2) en voortaan
(1506).
C) ÓÓ (ó) is misschien ook representant van gm. au in de woorden: alzó (B.
IOS), afgeslóóft (H. blz. 54), beróide (H. blz. 120), lóófheidt "vermoeidheid"
(H. hlz. 222), lóve "vermoeide" (B. 1364), nóit (B. 90, 179, 729, 758, 787, 792),
óit (B. 121, 451, 603), zó (B. pass!m).
D) ÓÓ (ó) komt verder voor in de leenwoorden: bóótsmakers (H. blz. 165),
gebóótst (H. blz. 14), króón, króne, krónen (B. 86, 615, 825, 904, 825, I023,
1217, 1427, 1480, 1518), óir "erfgenaam" (B. 827, 829), onnózele (B. 759, 1232),
póós (B. 1364), pó::en (B. 3U), tóónneel (B. 795), trónen, tróón (B. 433, 902,
1516).
E) Rekkingspro:!uct van gm. a is ÓÓ in: Góthen (H. blz. I, Inl.), hóófsch
(H. blz. 82; tgor. hoofsch, blz. 3), een van hóf afgeleid woord, in hóópt "sperat"
(B. 8IO), als de accenten hier niet op een vergissing berusten (B. 828 heeft hoopt)
en in vóórdeel (H. blz. 14). Misschien ook in gepóóght (H. blz. 129), póóghde
(H. blz. 205), nópende (H. blz. u).
4. Men vindt 0 als weergave van een lange klinker in open lettergrepen, 00
in gesloten lettergrepen in de volgende gevallen:
A) 00 is representant van gm. u na rekking voor r + dentaal in: geboort
(B. 1485), geboortenis (B. 1360).
B) 00 (0) is de representant van gm. u (waarop geen a-umlaut gewerkt heeft)
in open lettergrepen in: afkoomst (B. 36, 972; met analogische klinker naar
komen), inkoomst (B. 36), bekoort (B. 167; participium), bekoren (B. 1380;
196
DE O'S VAN P. C. HOOFT 197
inf.), bekoring ~B. 214), bespaart "bespeurt" (B. 1359), bode (B. 869, 873, IlOI,
Il31), boven (B. 62, 441; cf. a.e. bufan tegenover os. bi-oban), boren (B. I087;
inf.), doorboordt (H. blz. I, Inl.), door (B. passim), gewoon (B. 381, 455), gloor
(B. 83, 548), goden (B. passim; tegenover het enkv. gód, dat wel a-umlaut heeft;
het mv. met de oergm. uitgangen -ó, -óm, -omiz, -ó had geen ii), ten hoof (B.
275, I043; de dat. enkv. had oergm. geen ii), hoop "spes" (B. 764, 827, I075),
hoopt 3 s. (B. 828), kolen "brandstof" (B. 231, 560), komen (B. 570, 859, 1216,
1256, 1387), konig (B. passim), konincklyck (B. Il X), koningin (B. 9 X),
koom (B. 52,976; 3 s. conj.; 95; Ie s. ind.), looft "belooft" (B. 571; tegenover
,belóóft, zie blz. 182 boven), loten "twijgen" (B. 480), lover (B. 521), moghen
(B. 394; met 0 naar prs. pl.), moghenheidt (B. 138, 1508), mokers (B. II49) ,
naekomelingen (B. 1512), ooft (B. 1261), over (B. passim), oversten (B. 673),
schoorvoetend (B. 1309), schromen (B. 1215), smoken (B. 560; inf.), spoor (B.
652, I056; subst.), stoken (B. 559; inL), stoockt (B. 529; 3 s.), stooft (B. 1324;
3 s.), storen (B. 713; inf.), vergoodt (B. 1451), verhonight (B. 750), verlooft
(B. 1323), vermoghen (B. 447, 1388), wisselstaatvermoghe (B. Il20), vloten (B.
I036; subst. pl.), voghel (B. 480), voor (B. passim), voorspoock (B. 1377;
tegenover de oudere samenstelling vóórdeel, zie boven blz. 182), vromen (B.
417, 8°9, 1379), vroomheidt (B. 721, 994, Il$4), vromigheiden (B. 1438), welkoom
(B. 683), woninge (B. 1218), met der woon (B. 417, 1001), zoon (B. 14 X,
waaronder I X zone en 2 X stiefzoon), zoontjen (B. IO, 133).
De beoordeling van deze o's is moeilijk, doordat we rekening moeten houden
met de mogelijkheid, dat althans vele ervan misschien slechts schrij ftaalklinkers
zijn, die een "natuurlijke" eu vervangen. Zie verder beneden.
C) 00 (0) komt verder voor in de leemwoorden : glori (B. 1516), glorirycke
(B. 1451), koockt (B. 530; 3 s. ind.), koor (B. 475), persoon (B. 8Il, 982),
popelboom (sic) (B. 100), vervooghster (B. 6), vooghdt (B. Il 15), vooghden
(B. 1329), vooghdy (B. 1497), zolen (B. 652; subst. pl.).
D) 0 komt als lange klinker ook voor in de volgende participia:
a) Klas 1I: besloten (B. 79, I020, I035, I075), gesloten (B. 1396), geboden
(B. 1224), geboghe (B. 25), gesproten (B. 80, 479), getoghen (B. 1387), onttoghen
(B. 1458), opgetoghen (B. 448), gevloden (B. Il 64) , opgevloghen (B.
1447), vervloghen (B. 1507), vergoten (B. 316), verkoren (B. 1219), verloren
(B. 714, 785, 1479).
b) Klas IV: aangeboren (B. 1480), bekomen (B. II87), bevolen (B. 649), bijgekomen
(B. 1367), geboren (B. 503), gekomen (B. 133, 999), herboren (B. 604),
inghenomen (H. blz. 2, Inl.), nieuwgeboren (B. 1379), overkomen (B. 8ro, 896),
verholen (B. 232, 947), vernomen (B. II80).
c) Klas V: gewroken (B. 885), onbesproken (B. 196), onbewoghen (B. 13Il),
uytgesproken (B. 886), wydtgebroken (B. 1221).
Omtrent de herkomst van deze o's kan men weinig zekerheid krijgen. Die
van de participia uit klas V zijn in ieder geval van analogische aard: oudere
vormen moeten e gehad hebben. De jongere moeten naar het voorbeeld van klas
II of IV gevormd zijn. De 0 van de participia uit klas II kan overgenomen
zijn uit het praet. pl., die van de particip~a uit klas IV echter niet. Deze zal
dus wel klankwettig zijn en wellicht is die uit klas II het dan ook. Als we
198 VAN DEN BERG, DE O'S VAN P. C. HOOFT
een participium op Oergm. -anaz aan moeten nemen, zouden we van Gemeengm. cl
in open lettergreep moeten uitgaan en tot de conclusie moeten komen, dat gm. Û
en (5 in open lettergreep bij rekking in 0 waren samengevallen, wat klopt met
de gegevens uit de moderne dialekten, maar daarmee toch niet verklaard is.
E) Tenslotte vond ik 0, 00 in: bozem (H. blz. 8) en woonsdach (H. blz. 14), in
welke woorden men van gm. i5 p!eegt uit te gaan.
G. GEZELLE EN HET STABAT MATER
Het Stabat Mater, door een Minderbroeder vervaardigd, waarschijnlijk
in de tweede helft van de dertiende eeuw, is bij ons herhaaldelijk
vertaald. Uit de middeleeuwen zijn er niet minder dan zeven berijmde
en zes prozavertalingen bekend. Sommige daarvan zijn ons in een
enkel handschrift overgeleverd, andere in meerdere, een zelfs in twaalf
afschriften, terwijl deze nog meermalen in incunabelen en postincunabelen
werd afgedrukt. Na de middeleeuwen zien we een groot aantal
nieuwe vertalingen verschijnen in de zeventiende en achttiende eeuw,
goeddeels vervaardigd door R.K. geestelijken en verspreid in de talloze
gebedenboeken, die in deze twee eeuwen het licht zagen. Toen de
romantiek de belangstelling voor de middeleeuwen had gaande gemaakt,
kreeg het Stabat Mater ook waardering in niet katholieke kringen. De
eerste vertaling, die de romantiek bracht, was die van de protestant
Pieter van Braam 1740-18171), wiens vertaling in hetzelfde jaar van
zijn overlijden werd gepubliceerd in het tijdschrift Mnemosyne, III 273,
samen met een vrije bewerking van Bilderdijk. De katholieken wilden
blijkbaar niet achterblijven en deze beide vertalingen werden gevolgd
door die van Mr. P. J. Hoppenbrouwers 2), een pater trappist L.,3)
J. A. Alberdingk Thijm 4), J. H. J. C. Nouhuys 5). De vertaling van
Van Braam kreeg groter bekendheid door J. F. Willems, die in Belgisch
Museum, 3 (1839) 443-472 de tien hem bekende Stabat Matervertalingen
afdrukte, waaronder die van Van Braam op p. 468-9. Op
deze tekst schoeide de Warmondse hoogleraar P. v. d. Ploeg (1815-81)
een nieuwe vertaling 6), die kort daarop werd opgenomen in zijn boek
Het Kerkelijk Jaar, 's Grav., 1859, p. 127-9.
I) Zie N.Ned.Biogr.Wdb. IX 44-45.
2) Straalkrans. Breda, 1841, ongepagineerd.
3) De Getrouwe Leerling, Turnhout, zevende druk (1849), p. 385-6.
4) Palet en Harp, Amst. 1849, p. 132-3.
5) Hymnen en gebeden, Amst., 1851, p. 30-32.
6) Zie onder, nota 19.
200 P. MAX1MlLIANUS
Ook van GezelIe is een vertaling bekend uit de ee:-ste jalen van zijn
dichterlijke werkzaamheid. Hij was verliefd op de poëzie der middeleeuwen
en noemde daaronder met name het Stabat Afater 7). In de
eerste jaargang van Rond den H eerd 8) spreekt hij van de beroemde
Stabat Mater dolorosa en van dat ,;allerheerlijkst kerklatijnsch gedicht"
9). We treffen zijn bemoeienis met deze hymne nog in zijn
later werk aan. Fr. Baur heeft in Laatste Verzen bijeengezet, wat er
aan vertalingen op dit punt van Gezelle bekend is. Op p. 267 van deze
bundel komt een vertaling voor van de eerste haHstrofe:
Moeder stond zij, vol van smerte,
naast het Kruis en 't brak heul' herte,
dat heul' kind daar hangend was.
En Baur tekende daarbij op p. 393 het volgende aan: "Het Hs., blauwvierkantig
gekwadrilleerd, ligt in LV-convoluut bij Streuvels. Reeds
tweemaal vroeger had Gezelle het Stabat Mater vertaald: eens volledig,
op een Hs. dat door Z.E. H. Dr. P. Allossery voor de Gelegenheidsgedichten
gebruikt wordt Ct Stond een' moeder en zij
schreidde (sic!) luidt het incipit); en een tweede maal, blijkens mededeeling
van Proost van Damme aan Gustaaf Verriest (handschriften
thans bij Streuvels ) voor het gebedenboek Het Gulden Wierookvat;
ook die lezing zal in Gel. ged. te pas komen. - Van dezen nieuwen
aanzet tot vertaling bestaan twee andere lezingen: a. in een brief van
R. Ghesquiere aan Gezel1e, over de 30 Geestelijke Liederen; b. in De
Vlaamsche Vlagge (Kerstnummer 1900) blz. IS."
C. Gezelle heeft in de biografie van zijn oom: Guido Gezelle I830-
1899, Amst., [1918], p. 46 het eerst gewezen op de vertaling 't Stond
een' moeder en zij schreidde met de volgende woorden: "Een ander,
tot dan toe onbekend, gedicht uit dezelfde jaren '46-'48 is eene bewerking
van het Stabat Mater". Hij laat de eerste twee hele strofen volgen
met enige varianten van de aanstonds te noemen editie van Baur, en
7) A. Walgrave, Guido Gezelle, Amst., I 924, I I63.
8) I 865-66, p. 329 en 33I-2.
9) Ring van het kerkelijk jaar, p. 2I4-5. Wij verwijzen hier en in het vervolg
naar de Jubileum-uitgave, tenzij uitdrukkelijk anders wordt opgegeven. Liederen,
Eerdichten et Reliqua, p. I9I-2.
G. GEZELLE EN HET STA BAT MATER 201
vervolgt dan: "en zoo volgen nog 8 strofen, alle van daaromtrent
dezelfde kunstwaarde. Terecht dus schrijft K. Deflou (Levensschets,
blz. 8): "in die jaren bracht de jonge student veel rijmwerk voort,
schoon niet van blijvende waarde, en dan ook maar voor zijn eigen
genoegen en bij wijze van oefening verricht. De daarop volgende Mandelbeke,
die in 1848 opgesteld werd, getuigt van merkelijke vordering
in het vak!" De vertaling werd opgenomen naar het hs. van Streuvels
in Gelegenheidspoezie 3, Amst. p. 657-8. Daar blijkt dat op de eerste
twee niet nog acht, zoals C. GezelIe schreef, maar zeven strofen volgen.
De laatste twee halfstrofen ontbreken en de vertaling kan dan ook niet
geheel "volledig" genoemd worden.
Wij drukken hier deze tekst af samen met de Latijnse tekst, die
GezelIe vertaalde, n.l. niet de corrupte lezing van het Romeins missaal,
die o.a. in de laatste drie haHstrofen 18-20 opvallend bedorven lezingen
heeft naar Duitse redacties, maar de authentieke tekst van de Romaanse
redacties.
I. Stabat mater dolorosa
I uxta crucern lacrimosa
Dum pendebat filius;
2. Cuius animam gementem,
Contristantem et dolentem
Pertransivit gladius.
3. 0 quam tristis et afflicta
Fuit illa benedicta
Mater unigeniti!
4. Quae maerebat et dolebat
Et tremebat, cum videbat
N ati poenas inc1iti.
5. Quis est homo, qui non fleret
Matrem Christi si videret
In tanto supplicio?
6. Quis non pos set contristari,
Piam matrem contemplari
Dolentem cum filio?
7. Pro peccatis suae gentis
Iesum vidit in tormentis
Et flagellis subditurn.
't Stond een' moeder en zij schreide
Wijl ze droef bij 't kruishout beidd('
Waar heur' lieve zoon aan hong,
En dat heure ziel, vol zuchten,
IJl van vreugde en van genuchten,
't Zweerd der bitterheid doordrong.
o hoe treurig, hoe verslegen
Was die moeder, vol van zegen,
Des Eeniggeborenen,
Zij, die weende en stond te kwijnen
En zoo beefde op 't zien der pijnen
Van heur' Uitverkorenen.
Wee de mensch die niet en rouwde
Zoo hij Christi moed'r aanschouwde
In een wee zoo scheurende
Wie zou konnen, zonder klagen,
de eed'le moeder gade slagen
bij heur' Zone treurende.
Zij zag J esum voor de zonden
Van Zijn volk gekweld, geschonden
Door de wreede geeselroe.
202 P. MAXIM1LIANL'S
8. Vi dit suum dulcem natum
Morientem, desolatum,
Cum emisit spiritum.
9. Eia, mater, fons amoris,
Me sentire vim doloris
Fac, ut tecum lugeam;
TO. Fac, ut ardeat cor meum
In amando Christum Deum,
Ut sibi complaceam.
1 I. Sancta mater, illud agas,
Crucifixi fige plagas
Cordi meo valide;
12. Tui nati vul ne rat i ,
Jam dignati pro me pati
Poenas mecum divide.
13. Fac me vere tecum fiere,
Crucifixo condolere,
Donec ego vixero.
Lt. Iuxta crucem tecum stare,
Te libenter sociare
In planctu desidero.
15. Virgo virginum praeclara,
Mihi iam non sis amara,
Fac me tecum plangere;
16. Fac, ut portem Christi mortem,
Passionis eius sortem,
Et plagas recolere,
17. Fac me plagis vulnerari,
Cruce hac inebriari
Ob amorem 'filii;
18. Inflammatus et accensus
Per te, virgo, sim defensus
In die iudicii.
Zij zag haren zoet gewonnen
Stervend en geheel verslonnen
Toen Z~in brekend oog look toe.
Hei mij! Moeder, bron der liefde,
Geef mij 't weedom dat dij griefde
Geef dat ik dij medeklaag
Schenk dat ik toch gloei van binnen
Om zóó Christum te beminnen
Dat ik eens Zijn hert behaag!
Heiige Moeder, hoor mijn smeeken
En druk vast elk wondeteeken
Des Gekruisten in mijn hert,
Van dijn Zoon, die gansch door-
[korven.
Heeft voor mij geleên, gestorven.
Geef mij d'helft van al Zijn smert!
Laat mij waarlijk met dij weenen
Den Gekruisten mij vereenen
Lijdende al mijn leven lang
Mij met Dij aan 't kruis bevinden
Mijn getraan aan 't dijne binden
Dáár, daar is al mijn verlang!
Maghet, aller maagden schitter,
Maak dijn hertje op mij niet bitter,
Bij dij laat mijn tranen vlien!
M oog' ik J esu dood verlangen.
Al Zijn lijden zelf ontvangen
En Zijn wonden eere bien.
Wil mij met Zijn kwetsen slagen,
En mij dankbaar 't kruis doen dra-
[gen
Klaar uit liefde tot dijn' Zoon!
Moog' ik branden en in gloed zijn
En door dij, 0 Maagd, behoed zijn
J n den dag van straf en loon.
De overeenkomsten, vooral in de rijmen, die de tekst van GezelIe
vertoont met vroegere vertalingen, wijzen er op dat hij andere vertalingen
benut heeft. Alleenstaande overeenkomsten als het rijm in
G. GEZELLE EN HET STABAT MATER 2°3
17,1-2 slagen : dragen, dat bij Bilderdijk str. IS wordt aangetroffen;
de rijmwoorden verlangen in 16,1 en Zoon in 17,3, die men bij Vondel
ontmoet, resp. 10,1 en 17,3, zeggen voor ontlening niet zo heel veel.
Evenmin de rijmen kwiJnen : pijnen in 4,1-2 en zuchten : genuchten
2,1-2, die reeds voorkomen in de vertaling van A. van der Mat (= A.
van Brienen) in Fasciculus myrrhae, waarvan ons een zevental edities
bekend is van 1677 tot 1750. Deze zelfde rijmen ontmoet men echter
ook in de vertaling van Albertus van 's Hertogenbosch O.F.M.Cap.,
Litanien en kleyn getyden (1729), die nog op andere plaatsen met de
vertaling, althans in de woordkeus der rijmen overeenkomt. Men vergelijke:
Albertus Gezelle
5,1-2 beyen schreien 1,1-2 schreide : beidde
6,1-2 rouwen aenschouwen 5,1-2 rouwde aanschouwde
2,1-2 treuren scheuren 5,3 : 6,3 scheurende : treurende
Bijzondere aandacht trekt ook het rijm in strofe I en 2: hong : drong,
te meer omdat het gewone rijm in bijna alle vertalingen van de M.E.
af is: hing: ging. Ditzelfde rijm nu vinden we alleen terug in de vertaling
van Thijm:
I. Schreiend - och, zoo droef en teder! -
Stond ze bij het kruis ter neder,
Daar heur lieve Zoon aan hong.
2. 0 wat leed dat zuchtend harte,
't Geen het zwaard der felste smarte
Diep verscheurend binnendrong.
Nog een tweede rijm van Thijm's vertaling zien we bij GezelIe terug,
nl. Eeniggeborenen: Uitverkorenen in stro 3,3 : 4,3 bij GezelIe en
Eengeboorne : uitverkoorne in stro 5 bij Thijm, welke rijmen we
. alleen bij Thijm en Gezelle aantroffen.
Een opvallende overeenkomst, die moeilijk aan toeval kan worden
toegeschreven, vertoont het rijm van stro 13-14 met de vertaling, die
teruggaat op Het Boeck des Broederschaps tot Hoboken (1618) van
Willem Spoelberch O.F.M., en die een buitengewone verspreiding
2°4 P. MAXIMILIANUS
vond in de 17e en 18e eeuw door het Hemels Palmh-oJ van W. Nakatenus
S.]. Men vergelijke strofe 13-14 van Hemels Palmhof met de
overeenkomstige strofen van Gezelle:
13. Doet miJ waerlyck met u ween en
En met Godt in druck vereenen
Uyt medelyd' miJn leven lang.
14. Neffens 't Kruys met u te stane
Uw gezelschap houden gane
In 't beklag, dat's miJn 'verlang.
De meest in het oog springende overeenkomst is die van de strofen 9
en 10 met dezelfde strofen van Van der Ploeg, die het rijm met verandering
van dat in 10,1 overnam van Van Braam. Van der Ploeg
vertaalde:
9. Geef, 0 Moeder! bron van liefde,
Dat ik voele wat u griefde,
Dat ik met u medeklaag,
10. Dat mij 't hart ontgloei van binnen
In mijn God en Heer te minnen,
Dat ik Hem alleen behaag.
Deze drie rijmen worden ook al in 17e en 18e eeuwse vertalingen aangetroffen:
liefde: griefde, o.a. in Hemels Palmhof, binnen: minnen
in Klein Prieel (1627) en M. de Swaen (c. 17(0), klaag: behaag in
Lusthof der Siele (1777), maar dezelfde zes rijmwoorden in dezelfde
orde op dezelfde plaats in de kruisklacht komen alleen voor bij Van
der Ploeg en Gezelle. Van der Ploeg kon evenmin als Thijm de rijmen
aan Gezelle ontlenen, daar Gezelle's vertaling niet gepubliceerd was,
zodat we moeten besluiten, dat Gezelle ze van Thijm en Van der Ploeg
heeft overgenomen.
Hoe Gezelle profijt trok van zijn belezenheid heeft R. Gaspar aangetoond
in Dietsche Warande en Belfort, 1920, p. 141-165. O. Dambre
heeft in dit tijdschrift 43 (1924) 189-195 gewezen op de afhankelijkheid
van Gezelle's Dies Irae-vertaling van 185910) van Justus
IQ) Kerkhofblommen, p. 21-23.
G. GEZELLE EN HET STA BAT M.'-TER 2°5
de Harduyn. We kunnen daar nog aan toevoegen, dat Gezelle's vertaling
even opvallende overeenkomsten vertoont met een vertaling die
voorkomt in Den Troost der Siecken van Jan van Goreurn, 2e druk.
1614, 's Hertog., Jan Scheffer, p. 308-3IO; o.a.
Van Gorcum
12. Wel versucht ick, als verwesen
Wel beschaemt is al mijn we[
sen:
Spaert mij Godt, wilt my ge-
[nesen.
Gezelle
'k Zuchte als een ter dood verwe[
sen,
maar mijn schaamrood schuldig
[wesen
hoopt op uw barmhertig we sen.
meer nog met een vertaling in Devote oeffeninge op de Vijf Letteren
van ... Jesus ende Maria van Aug. van Teylingen, S.l, Antw., 1649,
p. 218-220:
Dev. Oeff.
2. Hoe sullen de menschen schro[
men
Als den rechter selfs sal komen,
Als naer al dingh werdt ver[
nomen.
6. Als den Rechter is geseten,
Al 't verborgen salmen weten,
't Wordt al gestraft, niet ver[
geten.
IS. Wilt my met u schaepkens
[weyden
Ende vande boeken scheyden
Wilt ter rechter-handt mijn
[leyden.
16. Als gaen de vermaledijden
Die 't Helsche vyer moeten
[l#en
Roept met de gebenedijden
Gezelle
5. 't Zal een boek te voorschijn
[komen
waarin 't al staat opgenomen
dat het oordeel Gods moet
[schromen,
6. als de Rechter, nêergezeten,
al 't verdoken kwaad zal weten,
straffen ende niets vergeten.
IS. Laat mij bij uw schaapkes wei[
den,
wilt mij van de bokken schei[
den
en ter rechter hand geleiden.
16. Moet gij dan vermalediden
en het eeuwig vier doen lijden
roept tot mij: "Gebenediden!"
Strofe IS van Gezelle komt in de rijmen zelfs geheel met die van
Devote Oeffeningen overeen, wat in de vertaling van De Harduyn niet
206 P. MAX1MILIANUS
het geval is, Lodat we wel mogen aannemen, dat Gezelle hier niet aan
De Harduyn maar aan Dev. Oeff. ontleende.
Zoals Gezelle te werk ging met zijn Dies Irae-vertaling, zo deed hij
ook met zijn Stabat Mater; beide ontstonden in dezelfde tijd, zoals
we aanstonds zullen zien. Hugo Verriest vermeldde reeds, dat Gezelle
"oude versleten vlaamsche boeken, kerkeboeken en andere boeken"
bezat, "waaruit hij met allergrootst genoegen zijn woorden en taal in
gezocht (en) gevonden heeft." 11) Gezelle, zo schrijft Baur, bezat honderden
boeken en boekjes uit de 16e, 17e en 18e eeuw, die menigvuldig
onderlijnd, het bewijs leveren van de zorg, waarmee hij ze geëxcerpeerd
heeft 12). Die boeken zijn natuurlijk met verloop van jaren in aantal
gegroeid. Dat weerspiegelt zich in zijn vertalingen; we zullen nog zien,
dat in de latere vertaling de ontleningen veelvuldiger en gevarieerder
zIJn.
De ontleningen aan de vertaling van Van der Ploeg stellen ons in
staat de datum van Gezelle' s vertaling nader te bepalen. C. Gezelle
plaatste ze in de jaren 1846-1848, ze rekenend tot de heel zwakke
poëzie en daarom de datum zoveel mogelijk terugschuivend. Baur dateert
ze "ca. 1850 ?". Maar Van der Ploeg gaf zijn vertaling uit in 1858,
die hij het volgend jaar opnam in zijn boek Het Kerkelijk Jaar,
's Grav., 1859, p. 127-29. Wij komen hierop nog terug bij de vertaling
van 1895. De vertaling kan derhalve niet ouder zijn dan van 1858. In
deze tijd was Gezelle in drukke correspondentie met Thijm, las zijn
Volksalmanak en Dietsche Warande, citeerde Thijm's almanak en tijdschrift,
plus zijn Karolingische Verhalen in de Verantwoording van
zijn Dichtoefeningen, stond zelfs 't Ruischen van het ranke riet aan
de Volksalmanak af, en was zo vertrouwd met de dichtbundel Palet
en Harp, dat hij er op zinspeelt in een gedicht van 1858-9: Ceen blijder
stonde (zie C.C.C. p. 58), wanneer hij schrijft: Doet voort, en houdt
den Degen by Cyther en Palet, en 1 mei 1860 aan een oud-leerling
kon schrijven: ,,'t Palet en de Harp hangt aan de muer" 13). De boven-
II) Guido GezeUl', zijn leTen en zijne 'l!.'crken, Gent, 1900, p. 80.
12) N. Tg. 14 (1920) 236.
13) Walgrave, o.c., I 254. Vgl. voor de verhouding Gezelle-Th~jm Dichtoefeningen,
p. 218-220.
G. GEZELLE EN HET STABAT MATER 207
vermelde overeenkomst van Gezelle's vertaling met die van Thijm heeft
dus voldoende historische achtergrond.
De tweede vertaling van Gezelle, die volgens de opsomming van
Baur ook in de Gelegenheidsgedichten zou "te pas komen", werd
daarin niet opgenomen, "omdat, zoals Prof. Baur ons schreef, ik niet
100 % zeker ben dat ze (geheel of ten dele) van Gezelle zou zijn."
Deze vertaling komt voor in een gebedenboek waarvan het titelblad
luidt: ,,'t Gulden Wierookvat van Zaliger Deken De Bo met BiJvoegselen,
bijeengebracht en geschikt door den Eerw. Heer Edmond van
Damme, zijn oud leerling, en nagezien door den Eerw. Heer Guido
Geze'lle ... Gedrukt te Rousselaere bij Jules de Meester, z.j. De tafel
der Roerende Feestdagen begint met lB95.
Wanneer wij deze vertaling vergelijken met de toen reeds bestaande
vertalingen, dan blijkt dat ze niet weinig geborgd heeft, voornamelijk
bij Van Braam, Van der Ploeg, en bij de vertaling die twee eeuwen
lang verspreid was door de gebedenboeken de Godvrugtige Leidsman
(1706 e.v.), Christelyke OnderwiJsingen (1721 e.v.), Epistels en Evangelien
Te samen met de gebeden, genoemd Collecte, enz. (1759 e.v.).
Wellicht is ook de tekst afgekeken van Hemels Palmhof, alsmede van
L1lsthof der Siele (1777 e.v.), die in de 1ge eeuw door andere gebedenboeken
werd overgenomen. Vooral de rijmen wijzen op ontlening, hetgeen
meermalen bevestigd wordt door de overeenkomst van heel de
berijmde regel. Wij laten hier de tekst van 't Gulden Wierookvat volgen
en zetten daarnaast de parallelplaatsen van andere teksten.
Van der Ploeg (Van Braam) Gulden Wierookvat
I. Naast het kruis, met schreijen- Naast het kruis, met weenende
[de oogen [oogen,
Stond de Moeder, diep bewo- Stond de Moeder, diep bewogen,
[gen,
Daar de Zoon te sterven (door- Daar, gegalgd 14), heur kind aan-
[nageld) hing. [hing.
Van der Ploeg (Van Braam)
14) Een geliefkoosd woord van GezeIIe voor "gekruisigd". In een kleengedicht
je van 1879 (zie G.G.G., p. 167)
Klaar bloed en louter wonden
daar hangs Du, aan den hout,
208 P. MAXIMILIANUS
2. En haar door het zuchtend
[harte,
Overstelpt 'van wee en smarte
't Zevenvoudig slagz'WOOrd
[ging.
Van der Ploeg
3. 0 hoe droef, hoe vol van
[rouwe
Was die zegenrijkste vrouwe
Hemels Palmhof
Moeder van dat eenig Kindt.
Van Braam
Dwers door 't midden van heur
[herte 15),
Vol van zuchten, leed en smerte,
't Scherpe zweerd der droefheid
[ging.
Ach! hoe droef, hoe vol van
[rouwe,
Was die zegenrijke vrouwe,
Moeder van dat eenig kind!
4. Ach, hoe streed zy'! achl hoe Ach! hoc treurde zij, hoe kreet zij,
[kreet zij,
En wat boezempijnen leed zy', Acht! wat boezempijnen leed zij
Palmhof
Ct Herte scheurde, als 't nu
[speurde)
Haers Soons pijn, soo hoog Naast Hem, die zij zoo bemint!
[bemindt.
Van der Ploeg
S. Wie, die hier niet schreijen Wie die ook niet weenen zoude,
[zoude
Die het grievend leed aan- Zoo hij 't bitter leed aanschouwde
[schouwde,
Dat Maria's ziel verscheurt. Dat Maria's ziel verscheurt!
gestraft voor mijne zonden,
g'egalgd om mijne schoud.
In Laatste Verzen p. 156 in een gedicht van zijn sterfjaar IS jan. 1899:
die, aller hulpe en troost,
God zelf, voor mij te lijden en,
gegalgd, te sterven koost.
IS) Vgl.: dweers door mifn hart, in het gedicht van]. de Harduyn: Clachte
van Maria beneven het cruys, in Goddelicke lof-sanghen, 1620, p. 127, door Gezelle
gedeeltelijk opgenomen in Rond drn Heerd II (1866-7), p. 146. Zie Ring van
het KerkeliJk Jaar, p. 215.
G. r;EZELLE EN HET STA BAT MATER 209
6.
Van der Ploeg
Daar zij met haar Zoon hier
[ treurt!
Lusthof
7. Om zyns volks, om aller zon[
den
Zag zij J esus vol van wonden,
Geeselstraamen zonder tal
Van der Ploeg (Van Braam)
8. Zag haar lieven Zoon zoo
[lifden,
Heel alleen den doodkamp
[strifden
Lusthof
(nadat hij te vooren)
Wie kan zonder medelijden,
Christus' Moeder zoo zien lijden,
Daar zij met haar Zoon hier
[treurt?
Om de schuld van onze zonden,
Ziet zij J esus vol van wonden,
Heel doorgeeseld, overal!
Ziet zij 't dierbaar Kind in 't strij[
den,
Met de dood, verlaten lijden,
Zijnen Geest aan God beval. Eer, eilaas, het sterven zal.
9. Moeder, liefde doet u kwijnen;
Godvr. Leidsman
Geef mij deel in al die pijnen,
Dat ik met u schreij en ween. Dat ik met u mede ween' ;
Godvr. Leidsman
10. Dat ik J esus liefde smaeke,
In zijn liefde brand en blaeke;
Hem beminnen maer alleen.
11.
Van Braam
12. Ik de wonden, die hem wond[
den
Dus gebonden om mijn zonden
Met hem deel' en ook gevoel!
Laat mijn herte nimmer staken,
God mij aangenaam te maken,
Vlammende voor hem alleen.
Maagd der Maagden, mijn gebe[
den,
Hoort ze, zonder bitterheden;
Helpt mijn medelijdend hert.
Door de wonden die Hem schon[
den,
Moeder, en aan 't kruishout bon[
den,
Deele ik in zijn pijn en smert.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 14
210 P. MAXIMILIANUS
Van Bradi"n
13 .. ~i ogt ik klagen, al miJn dagen
Waarlijk al die smerte dragen
Tot mij 't sterfuur overviel!
Van Braam
14. M~' bij 't kruis met u verëenen!
Met u stenen, met u weenen
't Is de wensch van mijne ziel.
Van Braam
I 5. Maagd, der Maagden roem en
[zegen!
Wees, ai! wees mijn' zucht niet
[tegen;
Gun mij dat ik met u klaag'.
Godvr. Leidsman
16. In de dood en Christus won[
den
Kond' ik zijn geheel verslon[
den,
'k Was in rust, ik was in vre.
Godvr. Leidsman
17. Dat ik Christus Cruys mag
[draegen,
Daer in nemen mijn behaegen
Godvr. Leidsman
18. ] esus z,al m~' dan ontferm én,
En gij Maget my beschermen,
Als ik sal in 't oordeel sijn.
Godvr. Leidsman
Mocht ik klagen al mijn dagen
Mocht ik met u smerten dragen,
Eer mijn sterfdag voorenviel.
Mij bij 't kruis met u vereenen!
Met u sterven, met uweenen!
Is <he>t wenschen mijner ziel.
Maagd, der maagden roem en ze[
gen!
Werk mij, in dien wensch niet
[tegen;
Gun mij dat ik met u klaag:
Mochte ik eens in Christus' won[
den
Zijn verborgen, zijn verslonden,
'k "Vare in ruste: och, hoor mijn
[vraag!
Mocht ik Christus' krui se dragen,
Hebben daarin mijn behagen,
Heel doordronken zijn, voortaan!
Dan zal Jesus mijns ontfermen,
En Gij, Maagd, zult mij bescher[
men,
Als ik zal voor 't oordeel staan.
19. Dan sal Christus dood en lijden Laat in Christus' dood en lijden
G. GEZELLE EN HET STABAT MATER 211
lVIy in dien dag verblh"den,
Aen my geven een nieuw
[jeugd.
Godvr. Leidsman
20. Als mijn liehaem sal gaen ster[
ven,
Sal hier naermaels gaen be[
erven
Mijne ziel des Hemels vreugd.
Op dien dag mijn hert verblijden,
Herontwekken mijne jeugd;
En, als 't lichaam komt te sterven,
Laat mij dan voor eeuwig erven
's Hemels weêrgalooze vreugd.
Amen.
De rijmen kwijnen : piJnen (str. 9) treft men ook al aan in Faseiculus
myrrhae 16), waar ook hert: smert (II,3 : 12,3) op dezelfde
plaats voorkomt. De rijmwoorden voortaan : staan (17,3 : 18,3) ontmoetten
we reeds in De Witte Leere (1679) van Rumold de Coster
O.F.M., en GeestelHek bloemigh Beddeken l 1687] van Mathias Croonenborch
O.F.M. 9,3 : IO,3, en ook in die vertaling alleen:
Dat ick weên met u voor-taen
Dat ick in zijn grati' staen.
Aan de Godvr. Leidsman herinnert nog het rijmwoord bitterheden
(11,2) dat ook en alleen daar en eveneens als rijmwoord wordt aangetroffen.
Baur haalt slechts één getuigenis aan voor het auteurschap van Gezelle
van deze vertaling, n.l. de brief van Van Damme aan Gustaaf
Verriest 17). Er is nog een ander getuigenis, en wel van De Vlaamsehe
Vlagge, XXVle jaar, Kerstverldf 1900. p. IS, door Baur in ander
verband vermeld. In dit tso wordt de eerste strofe van bovenstaande
vertaling geciteerd, die zonder meer aan GezeIle wordt toegeschreven
18). Of de uitgave van De Bo zelf een vertaling bevatte, hebben
16) Zie boven p. 203.
17) Zie boven p. 200.
18) Een maand na het overlijden van GezelIe (27 nov. 1899), wijdt een anonieme
schrijver een artikel aan Gezelle's priesterschap en zijn poëzie, waarin
wordt gezegd: "hij geeft, volgens uiterlijk bedied en innerlijke gemoedsaandoening
de verschillende blij dagen weer van het kerkelijk leven. Verders roept en klaagt
zijn stemme voor de zielkes om "Requiem", en daarachter komen al even roerend
en schoone Kerstdag, Driehmingen. Goevrijdag en wat al meer andere
212 P. MAXIMILIANUS
we niet kunnen achterhalen, daar we het boekje ondanks veel
navragen niet in handen konden krijgen. Indien er reeds een vertaling
was opgenomen, dan heeft Gezelle ze door bovenstaande vertaling
vervangen. Zo niet, dan behoort de vertaling in de editie van
1895 tot de Bijvoegselen, die zoals het titelblad zegt zijn "bijeengebracht
en geschikt door Edmond van Damme en nagezien door Guido
Gezelle". Nemen we dit zo streng mogelijk op, dan heeft Van Damme
deze compilatietekst aangebracht, die door Gezelle werd nagezien, d.i.
verbeterd. Het zou echter al te welwillend geweest zijn om hem daarom
eenvoudig op naam van Gezelle te zetten. Waarschijnlijker daarom
komt de onderstelling ons in dit geval voor, dat Van Damme een vertaling
opnam, waarvoor GezelIe bij het nazien een andere in de plaats
zette; dan blijven de geit en de kool gespaard. Van Damme heeft de
bijvoegselen aangebracht, Gezelle heeft ze nagezien en hij is tegelijk
de auteur van de vertaling. Het lijkt ons echter niet nodig "bijeengebracht"
en "nagezien" zo rigoreus te nemen. Al voegde Gezelle er
bij het nazien nog een en ander aan toe, dan blij ft toch beider aandeel
in de "bijvoegselen", als op het titelblad vermeld, in het algemeen gehandhaafd.
Wij geloven ook dat een vertrouwdheid met oude gebedenboeken,
zoals die blijkt uit de vertaling, eer van GezeIk dan van Van
Damme te verwachten is. Wanneer wij de teksten van c. 1859 en 18g5
vergelijken, dan zien we enige dezelfde rijmen of rijmwoorden:
c. 1859 c. 1895
4. kwijnen : pijnen 9. kwijnen : pijnen
5. rouwde : aanschouwde 5. rouwde : aanschouwde
plechtige geheimenissen van onzen godsdienst. Doch dit alles is hem niet genoeg;
neen 't: hier en daar doet hij nog onder onze oogen, de deugden en wonderen der
heiligen herleven. Liefst en meest van al begroet en bezingt hij de Heilige Maagd,
't zij ze aan den voet des kruises in weedom baadt,
N aast het kruis, met weene-.lde oogen
stond de Moeder, diep bewogen,
daar gegalgd, heur kind aanhing!
't zij ze daar hooge reeds in al de glans ha,rer heerlijkheid gezeten is:
Maria, Maged onbevlekt
nog schoonder duizendmaal,
als 't daglicht dat den morgen wekt
vol perels en coraal."
G. GEZELLE EN HET STAEAT MATER
5,3 : 6,3· scheurende: treurende
9,3 : 10,3· klaag : behaag
5,3 : 6·3· verscheurt : treurt.
15,3 : 16,3. klaag : vraag
13. weenen : vereenen 14. vereenen : weenen
21 3
Dit suggereert eenzelfde vertaler: GezelIe heeft de eerste vertaling
benut voor de tweede, hetzij rechtstreeks, hetzij uit de herinnering,
of hij heeft voor de tweede vertaling ten dele dezeHde vroegere teksten
afgekeken als voor de eerste.
Opgemerkt mag worden, dat ook deze tweede vertaling niet naar de
tekst van het Romeins missaal, maar naar de F rans-Italiaanse redacties
is gemaakt. Een tweede opmerking geldt de tekst van Van der Ploeg.
Gezelle had niet de tekst van Het K erkel~'k Jaar voor zich, omdat daar
de zesde strofe in de vertaling ontbreekt, en hij, blijkens de bovenstaande
parallel, toch aan deze zesde strofe heeft ontleend 19).
Volgens Fr. Baur is Gezelle nog driemaal aan een nieuwe vertaling
begonnen, waarmee het gebleven is bij vertaling der eerste half strofe.
Een daarvan is afgedrukt in Laatste Verzen, p. 267. Twee andere
lezingen van deze aanzet zouden voorkomen in een brief van Ghesquiere
en in De Vlaamsche Vlagge. \Ve hebben echter boven al gezien
20) dat de lezing in genoemd tijdschrift de beginstrofe is van de
vertaling in 't Gulden Wierookvat. De aanzet in de Laatste Verzen
afgedrukt is:
Moeder stond zij, vol van smerte,
naast het Kruis en 't brak heur herte,
dat heur kind daar hangend was.
De andere lezing voorkomend in de brief van Ghesquiere luidt:
r9) J. A. F. Kronenburg c.ss.R.. Maria's Hecrlû'kheid in Nederland, II [r904]
250, deelt mee, dat de vertaling van Van der Ploeg in r858 is verschenen, zonder
te vermelden waar de publicatie heeft plaats gehad. Het is ons niet mogen gelukken
de uitgave van dat jaar te achterhalen. In DI' Katholiek of Thijm's Volksalmanak,
waarin Van der Ploeg gedichten publiceerde, komt ze niet voor, evenmin
in De Godsdienstvriend van r858. Ook het Seminarie te Vlarmond kon ons daarover
niet inlichten. De Katholiek, 36, (r859) 378 attendeerde op het ontbreken
van de zesde strofe in Het Kerkelijk Jaar, en vulde ze in een nota "van elders"
aan. Uit de uitgave van r858, of uit het hs. van de auteur? Gebedenboeken, die
later de vertaling van Van der Ploeg opnamen, hebben alle deze zesde strofe.
20) Zie p. 2r I.
214 P. MAXIMILIANUS
Zy stond, Moeder, vol van smerte
naast aan 't Kruise, en 't brak heur herte,
dat heur kind daar hangend' was 21) !
Een eenvoudige, maar opmerkelijke verbetering! De vraag mag gesteld,
of deze nieuwe aanzet geïnspireerd is door de vertaling van
Anselmus Boëtius de Boodt in De Baene des Hemels, Brugge, 1623,
p. 276, die door Willems werd opgenomen in de tien vertalingen in
Belgisch Museum 3 (1839), 456-9. Geen enkele van de ons bekende vertalingen
vóór GezelIe heeft in de eerste strofe het rijm herte : smerte,
dan die van Boodt:
J esus moeder stont vol smerte
Neffens 't cruys met weenend herte,
als haer sone daer aen hing.
Niet onmogelijk, dat een ontmoeting met de vertaling van Boodt Gezelle
heeft gelokt tot een eigen nieuwe aanzet. Maar in deze kruisklacht
biedt zich dit rijm gemakkelijk aan, en het komt dan ook in de meeste
vertalingen voor, zij het niet in de eerste strofe, al lag een vertaling
van dolorosa door vol van smarte, zou men zeggen, vlak voor de hand.
Tot een gehele herdichting voor Ghesquiere schijnt GezelIe niet te
zijn gekomen. In de Dertig Geestelijke Liederen (1891 en 19(0),
~oonzettingen op gedichten van GezelIe, komt geen vertaling van het
Stabat Mater voor; wel in Honderd Geestelijke Liederen, n.l. n. 61,
een vertaling van strofe 1-2, 7-8, 15-16, 19-20, die evenwel volgens een
recente mondelinge mededeling van de componist aan de conservator
van het Gezelle-Museum, A. Viaene, niet van Gezelle is, "maar van
een van de mannen rond GezelIe en door GezelIe 'n keer overzien."
Hij dacht daarbij aan Pastoor Bruloot, die in de jaren 1890 onderpastoor
was van de O.L.V.Kerk te Kortrijk 22).
Een reeks van herinneringen aan het Stabat Mater, die in zijn poëzie
aan de ·dag komen, verbindt zijn eerste aan zijn tweede vertaling. Waarschijnlijk
nog uit zijn Roeselaarse tijd is een gedicht 23), geschonken
21) Zie Laatste Verzen, p. 267 varianten in de nota's.
22) Mededeling van de Zeer Eerw. Heer A. Viaene in een brief van 14 augustus
1956, waarvoor hier mijn dank. Voor E. H. Bruloot schreef GezelIe een paar
gedichten. Zie Baur, Gelegenh. p. 596, 6g6.
23) Laatste Verzen, p. 239.
G. GEZELLE EN HET STA BAT MATER 21 5
aan Ernest Wibo, Gezelle-Ieerling uit de vierde (volgens onze omgekeerde
telling: derde) klas van 1858-1859, en later notaris te Aersele:
Wie hoorder de eerste messe, wie was 't
Wie hoorder de eerste messe
Een eêlgeboren Vrouwe die was 't
Die hoorde de eerste messe
En J esus eigen Moeder die was 't
Die hoorde de eerste messe
Hei! "Mater dolorosa" die wat 't
En op 't Kruis was de eerste messe.
\Ve horen in de volgende j aren terloops het Stabat Mater genoemd 24),
het hield zijn aandacht, maar een echo daarvan vernemen we pas weer
in 1878. De Mater Dolorosa verschijnt weer in zijn verzen. Hij laat
een moeder bij de dood van haar dochter zich zelf troosten met de
gedachte aan de Moeder onder het kruis:
Die schat is weg! Die gunst heeft God mij zelf ontnomen!
Waarom? 0 Moedermaagd, waarom en vrage ik niet:
uw J esus weet het best, Hij is om haar gekomen,
Hij, die mij, moeder, met U, Moeder, weenen ziet 25).
Twee jaar later opent hij zijn Liederen, Eerdichten et Reliqua met een
Kruislied, waarin hij zich plaatst onder het kruis naast Jesus' Moeder:
Kruis van den Heer, rondom uwen stam
staan wij vereend, bij de Moeder uws herten.
Dertig geestelijke Liederen bevat, zo wij zagen, geen vertaling van het
Stabat Mater. Niettemin klinkt er de middeleeuwse kruisklacht in door.
Onder de zestien Maria-liederen van dit bundeltje roepen er drie de
Moeder van smarten onder het kruis voor onze geest. Het zijn n. 6
U, Maria, loven 'Wij, n. 130 Moedermaagd, die Jesus draagt, en n. 14
Maria, nooit geschonden. Het heet in deze liederen: "Omtrent het kruis
des Heeren, Calvarie-Koningin" (n. 14), "Onder 't kruis hebt gij
gestaan ... met bitterheid omhangen ... Al uw' tranen, al uw leed ... bij
Uw kind ... aan 't kruis" (n. 6), "Vol pijnen groot. .. stondt gij getrouw,
24) Zie boven, nota 7-9.
25) Kerkhofblommen, XXXVI.
216 P. MAXIMILIANUS
o sterke Vrouw bij Jesus' brekend Herte" (n. 13) 26). De heruitgave
van 't Gulden Wierookvat brengt hem dan de schone gelegenheid
van een nieuwe vertaling. Nog eenmaal inspireerde hem daarna de
schreiende Moeder naast het kruis tot een gedicht : Mater dolorosa 27).
Er was weer een droevige moeder bij de dood van haar kind. GezelIe
voert weer de moeder sprekend op, die manmoedig na(;lst het kruis wil
staan samen met Maria, evenals de dichter van het Stabat Mater het
uitzong in de veertiende strofe: "Iuxta crucern tecum stare, Te libenter
sociare In planctu desidero."
Staat op, Gij, Heere, en vat
mijn' handen! Stelpt de bronnen
mijns weenens, die bijna
zijn uit- en afgeronnen;
laat volgen mij met U,
met U ten Kruise gaan,
en, droeve moeder, naast
uw' droeve Moeder staan!
Het "allerheerlijkst gedicht", zoals GezelIe het Stabat Mater eens
noemde, heeft hem zijn hele leven gefascineerd. De vertaling van zijn
Roeselaarse jaren had hem niet voldaan. Nog eens zet hij een vertaling
aan 28), en die aanzet heeft hij weer verbeterd 29). Eindelijk is hij
26) Deze drie gedichten zijn opgenomen in Fr. Bauer, Guido Gezelle's Dichtwerken,
Gelegenheidspoeziil, Amst. z.j. p. 644, 662, 664, waar ze alle drie gedateerd
zijn op 1885 (?). Over het ontstaan van Dertig geestelijke Liederen deelt
Ghesquiere, die van 1885 tot 1890 organist was van de Kerk van GezeIIe, de kerk
van O.L.Vrollw te Kortrijk, het volgende mee in West-Vlaanderen, 5 (1956)
278: "Hij (GezelIe) leende mij bereidwillig zijn geestelijke gedichten om er
muziek op te zetten. De eerste uitgave ervan, onder de titel Dertig geestelijke
Liederen dagtekent van 1891. GezeIIe had die gedichtjes gemaakt op gekende
wijzen, meest Franse". Hieruit blijkt dat, toen Ghesquiere zijn verzoek deed,
GezeIIe de gedichten in portefeuille had, of reeds vroeger had uitgegeven, zoals
n. 10 ,,0 Maria die daar staat" in Rond den Heerd I, n. 6 oct. 1866, p. 358. Zie
Lied., Eerd., et Reliqua, p. 197-8. Ghesquiere is in 1866 te Geluwe geboren, hij
verwierf in 1884 op de normaalschool te Turnhout het diploma van koster en
onderwijzer. Zijn verzoek aan GezeIIe moet gedaan zijn tussen 1885 en 1890. De
gedichten kunnen dan ook niet veel later dan 1885 gemaakt zijn, wel veel vroeger.
27) Rijmsnoer, 11 11, gedateerd 29 sept. 1896.
28) Zie boven p. 200.
29) Zie boven p. 214.
G. GEZELLE EN HET STABAT MATER 21 7
tot een geheel nieuwe vertaliIig gekomen. Ook. daarover IS hij niet
tevreden geweest. Geen van beide heeft hij in zijn dichtbundels opgenomen.
Als we de dubbele aanzet bezien, dan blijkt dat hij er naar
streefde de oorspronkelijke tekst zo nauwgezet mogelijk naar inhoud,
gevoel, woordorde en ritme te volgen. Heeft hij zich daartoe onmachtig
gevoeld? Het heeft er alle schijn van. Evenwel toen hij 't Gulden
Wierookvat van Van Damme te verbeteren kreeg, heeft hij zijn volk
het roerende gedicht niet willen onthouden, ofwel een reeds opgenomen
vertaling door een betere willen vervangen. Hij heeft een nieuwe vertaling
gemaakt en gemeend niet beter te kunnen doen dan leerzaam
naar anderen te zien.
P. MAX1M1LIANUS,
o.f.m.cap.
STAPELGEK
Wanneer men de verschijnselen waarneemt die zich voordoen bij
iemand die gek is, zal men ervaren dat er in de gedachtengang van de
patiënt geen lijn zit die een logisch opeenvolgen van gebeurtenissen
aangeeft, zijn gedachten lopen in een kring rond en voeren tot geen
resultaat. Het is dan ook niet te verwonderen dat er in onze taal verband
gelegd wordt tussen gek zijn en draaien; het A.B. zegt van iemand
die niet wel bij het hoofd is: Hij loopt met molentjes d.i. zinloos
draaiende dingen, Hij is weer aan het malen en Hij heeft een slag van
de molen weg (of beet); Schuermans, De Bo, Rutten, Corn. Vervl,
en Teirl. geven Er es 'n vijze (d.i. schroef) los Hij is een weinig zinneloos;
Het wederzijds Huwely'ksbedrog vs. 1079 De heer Baron is 'I
hoofd geen kleintje weer op schroeven; in Baas Gansendonck blz.
339 a luidt het De haan op den toren draait ook gelijk een zot. In onze
gedachtenwereld wordt er alzo een brug geslagen van gek zijn naar
draaien, maar omgekeerd kan het draaien van een of ander voorwerp
aan het draaien in de gedachtenwereld van een krankzinnige doen denken
en wordt zo'n voorwerp als iets geks gezien: in de bouwkunde
heet de beweegbare, met de wind meedraaiende kap die men op een
schoorsteen plaatst om het roken te beletten en welke tevens als windwijzer
,dienst doet (WNT) gek, resp. windgek. Nog andere heen en
weer gaande, draaiende voorwerpen met de naam gek geeft genoemd
woordenboek, resp. Koenen-Endepols24 (s.v. II gek). In Overijssel
kent men het woord winddoor = wervelwind, waarin door dwaas, zot,
gek betekent 1). Een draaimolen is een mallemolen d.i. etymologisch
een malle molen. Vooral in vergelijkingen komt het tot uitdrukking dat
draaien "des geks" is: in de Noordbrabantse Kempen heet het: zeu
gäk as 'n deur (Tuerlinckx zoeë zot as in' deur; dit ook bij Corn.Vervl.
blz. I500), welke zegswijze in WNT s.v. deur (I) verkeerd
wordt opgevat: we moeten in deze vergelijking niet denken aan een
r) Zie Ts. LXV 32.
STAPELGEK 2I9
vervorming van mnl. door, znw. m. dwaas, zot, gek, maar aan een
werkelijke deur, znw. vr., die draaien kan resp. die draait 2) ; zeu gäk
as 'n rad (J ongeneel blz. 87); bij Endepols zoe gek wie e raad (= rad)
en raadgek = stapelgek; in Deventer zo gek az 'n raadjen; bij v. d.
Water en in de dialekten van Oss en Wijchen o.a. zo gek az e karnul;
Ter Laan Hai is zo gek as 'IJ waagrfrad 3). Nog andere zegswijzen
die duiden op het gekke van het draaien zijn: zo gek as de wieke
'van 'n mölle (in Deventer), Hij is zoo zot as 'ne meuten (Comelissen
Bijv. dl. II blz. I63) = doorgek ; De Bo en Teirlinck zoo zot als een
top (= tol), ook toppezot; Schuermans haspelzot; Teirlinck zoo zot as
'n drilnote (kinderspeeltuig dat in draaiende beweging wordt gebracht
en schoone drouit) ; Kil. pepelsot; Rutten piepelzot en De Bo
Zoo zot als een piepel = vlinder, voor wiens draaien we herinneren
aan Gezelle's Bladerval. 2 de strofe:
Ze (de winterblaren) wentlen, zoo de wouters doen,
die weg en weder draaien,
van de eene blomme op de andere, in
het heetste zonnelaaien.
De Bo geeft verder: Eenen draai hebben, niet wel bij zijn verstand
zijn, meer of min zot zijn; ook Hij geeft geheel zijn leven een weinig
gedraaid (vgl. ook nhd. er ist im Kopfe verdreht hij is niet wel bij 't
hoofd); in Eigen Volk IIl 63 leest men: Hij is op 't nonje ( non =
knopje op een priktol) = dol, resp. Hij heeft me op het nonje gejaagd
= dol gemaakt (vgl. voor dit dol mnl. dolhuus, krankzinnigengesticht);
in Deventer kent men nog zo gek as 'n kuis (knikker), zo
gek as 'n kralle (kraal), zo gek as 'n cent en in mindere mate zo gek
as 'n knoop; hier zal de gedachte: rond en dus kunnende: rollen,
draaien wel voorgezeten hebben. Het door Com.-Vervl. blz. 1500 ge-
2) Huygens (Worp IV IOO)
H aer sinnen wentelen in 'tbedd of inden dutt:
In 'tbedde gins en weer als deuren op haer' duijmen,
(Worp VII 148)
't Is draeyen als een' deur die vast is daer s'aen sweeft.
3) Op het ogenblik voelt men in Oerlë en elders rad als rat = knaagdier, wat
ook in de roman Willeke Bruis, blz. 96 Dat is nou eenmaal een gekke 'rat, gezien
genus en spelling van rat, het geval blijkt te zijn.
220 A. P. DE BONT
geven Polfer zot, doorgek, gans zinneloos zal ook wel met draaien in
verband staan, inzover men polfer = pulver als dwarrelend stof zal
gezien hebben 4).
In deze richting zouden we ook, ten dele tenminste, de verklaring
willen zoeken van het woord stapelgek (-zot) . Vooraf zij gezegd dat
er reeds pogingen zijn gedaan om de oorsprong ervan op te helderen:
de gangbare mening omtrent de herkomst van stapelgek is, dat het
Of een analogievorming is naar stapelhoog, waaruit men een versterkend
voorvoegsel stapel- abstraheerde, Of dat het samengesteld is met
als eerste lid het woord staPi!l, dat Kiliaan [1599] geeft als "vetus.
Sax. Sicamb. H oll. Fris." met de betekenis van cicada, krekel. Betreffende
de eerste verklaring merken we op dat stapelhoog een weinig
gebruikelijk woord is: Koenen-Endepols24 geeft het niet eens, terwijl
WNT s.v. stapel (IIl), kol. 780 het enkel vermeldt zonder meer, en
dat het daarom onwaarschijnlijk moet worden geacht dat het algemeen
bekende en gebruikte stapelgek (-zot) daarnaar gevormd zou zijn. De
tweede verklaring is al in de I7de eeuw gegeven en door A. Beets in
Ts. XIV, 319 v. nog eens opgehaald. Ze heeft noch Van Wijk noch
de redakteur van WNT (Van der Meulen) voor honderd procent kunnen
overtuigen: men zie de desbetreffende artikels in beide woordenboeken.
De vergelijking met Kil. pepel-sot (zie boven), waarop men
dan graag steunt, gaat slechts in zover op als in beide vergelijkingen het
eerste lid de naam van een dier is (zou zijn). Waarom men een vlinder
gek kan noemen hebben we in het begin van dit artikel aangetoond;
geen die de dwaze buitelingen en wendingen van een vlinder niet talloze
malen heeft gezien. Bij de krekel ligt het geval anders: Beets heeft
in bovengenoemd opstel de aandacht gevestigd op het onverstaanbare
"gekriek" van het "kriekske", dat meer dan de fabuleuze zorgeloosheid
dit diertje als een toonbeeld van dwaasheid zou hebben doen beschouwen
5). Om deze opvatting haar volle pond te geven wijzen we er
4) Vgl. Potgieter, Gedroomd Paardrijden:
Wat wolk van dwarlend stof, met weêrlich-tspoed geheven,
Zou Meerhof op zien gaan bij 't dreunen van zv·n grond enz.
s) Stoett, Nederl. Spreekwoorden enz. 4 nr. 21S8 is van oordeel dat men evengoed
aan de zorgeloosheid van de krekel kan denken als aan zijn onverstaanbaar
STAPELGEK 221
hier op, dat in de Noordbrabantse Kempen een rijmpj e op de koekoek
bestaat, luidende
Koekoek,
Schijtbroek,
Halve gäk,
Snouterbäk (snoterbek).
Ofschoon men de betekenis van dergelijke volksrijmpjes in het algemeen
niet al te zeer au sérieux moet nemen, zou het toch wel eens kunnen
zijn dat men in de Kempen een koekoek Jwlve gek noemt, omdat hij
onafgebroken hetzelfde roept. Trouwens, welk dier geeft nièt altijd
hetzelfde geluid? 6). Als dit juist is - meer dan een bloot vermelden
is het feitelijk niet waard - zou men een krekel, die ook altijd hetzelfde
geluid, cri cri, laat horen eveneens gek kunnen noemen. Het is
de vraag echter of men cicada in dit verband wel met krekel moet
vertalen. Niets is er tegen om bij stapel cicada aan sprinkhaan te denken,
want deze betekenis heeft cicada ook. Het ags. kent het znw. stapa
= sprinkhaan, dat, volgens Franck-van Wijk s.v. stapelgek (-zot),
bij het ww. stappen, waarnaast een vorm stapen, hoort. Het is dus niet
te gewaagd aan te nemen dat in het ags. de sprinkhaan stapa is genoemd
naar zijn eigenaardige wijze van voortbewegen 7). Volkomen
hetzelfde benamingsprincipe, de beweging nl., ligt ten grondslag aan ons
woord sprinkhaan (bij het ww. springen), evenals bij de door Franckvan
Wijk s.v. II sprenkel genoemde woorden mnl. sprinkel, sprenkel,
hoy-sprenkel (laat-mnl. ook sprengelkijn, sprengerken ), onfr. sprinco,
mnd. sprinke, sprenkel (en sprengel) , ohd. houuespranca; verder mnl.
spranke, sprankel, hippelcoren, bij Plantijn en Kil. hipper en hupper,
nhd. heuschrecke (ohd. hewi-screccho) , bij een ww. schrikken met grote
gekriek. Het pleit er o.i. niet zeer voor in stapelged (-zot) aan een krekel te
denken en het diertje gek te noemen zonder recht te weten waarom.
6) Of is het soms omdat hij altijd zijn eigen naam roept, zoiets van "En ik,
zegt de gek?"
7) Verdam s.v. stappen (kol. 1950) zegt: "Ook in eene andere beteekenis komt
het woord (stappen nl.) voor, nl. springen, gezegd van eene krekel of sprinkhaan.
Vgl. Stapel, 2de Art., dat dus eigenlijk wel beteekenen zal, "de springer" (ook in
de duitsche talen heeft stapel de bet. "sprinkhaan"). Dat naast stapp- in het Germaansch
ook een stamvorm stap- heeft bestaan, zie men o.a. bij Franck t.a.p.;
ook ofri. stapa naast steppa."
222 A. P. DE BONT
passen lopen enz.; eng. grass-hopper (bij eng. to hop huppelen, springen,
dansen); fr. sauterelle (bij sauter, it. saltare springen, huppelen,
dansen); nhd. Heup! erd; it. eavalletta 8). In al deze talen is de sprinkhaan
dus genoemd naar zijn eigenaardige wijze van voortbewegen en
het is begrijpelijk dat dit een oorzaak is kunnen worden om er iets
geks in te zien. Om zulks nog even terloops te onderstrepen wijzen we
op een passage uit Les ConquistadorsG, van Jean Descola, blz. 307 v.,
waar het gaat over een zekere Fernand de Luque: "Les récits d'Andagoya
lui sont montés à la tête. 11 saute de joie dans les rues. On
appelIe Luque "elloeo", Ie fou, jeu de mot que justifie son exaltation".
Genoeg om te doen zien dat een of andere eigenaardige of drukdoende
beweging als gek kan worden aangezien. Het meng. stape (voorkomende
in stape fole), dat beantwoordt aan ags. stapa, sprinkhaan, kan men
dus o.i. het best vertalen met sprinkhaan en de verbinding stape fole
met: zo gek als een sprinkhaan (vgl. dumm wie ein heupferd). Deze
konstruktie stape fole schijnt in het meng. slechts eenmaal te zijn aangetroffen,
andere vindplaatsen dan de door Beets aangegevene worden
tenminste niet genoemd en ook in het latere Engels vindt ze geen
representant. Daaruit mag men konkluderen dat deze vergelijking in
het meng. niet een reflex was van iets dat algemeen bekend en in gebruik
was, maar dat de schrijver van de Patience dit voor zich, als
iets persoonlijks, heeft gezien en geschreven, m.a.w. dat we daar (vs.
122) dus met een stukje individuele taal te doen hebben. We willen
hier een parallel geval aanhalen: Van een Oerse boer, die te kennen
wou geven dat zeker iemand uitermate zachtjes en geheimzinnig pleegt
te fluisteren, hoorden we de persoonlijke vergelijking: Hij" pritselt of
er 'n mous in de kraom moet komme.
Beets heeft het Ned. bnw. stapelgek (-zot) op dezelfde Wijze als
meng. stape fole willen verklaren, met dien verstande dat hij stapel
opwat als krekel i.p.v. sprinkhaan, en dit op voetspoor van wat er te
lezen staat in de Synonymia Latino-Teuton. (de "omgekeerde" Kiliaan):
"Cicada, krekel... sicamb. stapel hine stapel-gek, homo ineon-
8) Een aardig vb. hoe een dier naar z~jn beweging is genoemd geeft nog de
Teuthonista: hup'inc (-yng) kikvors.
STAPELGEK 223
dite loquax, stuitus" . Gelijk gezegd heeft deze verklaring noch Van
Wijk noch Van der Meulen voor de volle honderd procent kunnen
overtuigen. Welke bezwaren beide taalgeleerden tegen deze opvatting
hebben gehad is ons niet bekend; wij van onze kant geloven dat die
verklaring juist kán zijn. Het beeld dat de meng. schrijver voor zich
zag, kunnen elders ook anderen gezien hebben. We zullen in enige volgende
regels zelfs trachten de juistheid van die opvatting aan te tonen.
Het woord stapel sprinkhaan, krekel (beide betekenissen zijn volgens
WNT niet altijd scherp te scheiden) komt op een beperkt Nederlands
taalgebied voor: Kiliaan [1599] noemt het vetus. Sax. Sicamb. H oll.
Fris. Gelijk boven reeds gezegd is, noemt de "omgekeerde" Kiliaan
van circa 1640, de Synonymia Latino-T eutonica deprompta (d.i. overgenomen,
ontleend) ex Etymologico C. Kiliani, stapel Sicambrisch,
dit wel in navolging van de eigenlijke Kiliaan. Het is zeer opvallend
dat de Teuthonista [1477], in dezen toch wel het aangewezen woordenboek
voor het Sicambrisch, het woord niet vermeldt 9). Wat hiervan
zij, stapel cicada komt "dus niet in het Vla.-Brab." voor (Verdam VII,
1946). Het (eventueel) daarmee gevormde stapelgek ( -zot) moet dus,
voor zover het er dialektisch gehoord wordt 10), van uit dat beperkte
gebied zich naar het zuiden als een soort Hollandse expansie hebben
verbreid, waardoor het dan begrijpelijk kan worden dat hier in bepaalde
streken, met name in Vlaanderen, het woord dialektisch (nog)
niet gebruikt wordt 11). Zodanige expansie van uit een gebied dat in
zake taal zulk een dominerende invloed had en nog steeds heeft is
mogelijk. Kiliaan plaatst achter het woord stapel "vetus" . Vermoedelijk
heeft hij het uit een oudere bron en wel uit de Nomenclator [1567]
van Junius, uit Hoorn afkomstig, bij wie stapel voor krekel, als vertaling
van cicada, het eerst voorkomt. Hoe J uni us eraan komt is
9) Kiliaan heeft trouwens hiervan geen gebruik gemaakt (De Vooys, Gesch.
v. d. Ned. Taalti blz. 73).
10) Zie daarvoor Schuerm. en Corn.-Vervl., voor Z.-VI. WNT s.vv. stapelgek
en stapelzot.
II) De Bo geeft het niet, terwijl Teirl. uitdrukkelijk zegt dat het in Z.-O.-V1a.
niet voorkomt. Voor het ontbreken van stapelgek (-zot) in Vlaanderen zie verderop
in dit art. blz. 31 voetn. 20.
224 A. P. DE BONT
voorshands niet bekend; hij heeft voor diernamen echter o.a. Conrad
Gessner, Historia Animalium gebruikt, die ook volksnamen geeft.
Zoals we schreven is stapel cicada een Hollands ( -Fries) woord;
(ook Zeeuws?: zie een aanhaling van De Brune, Emblemata in WNT
s.v. stapel (Il), 2). Nu is het wel opvallend dat de oudste aanhalingen
met stapelgek(-zot) ook van de Hollander Langendijk zijn (resp. van
Sprankhuisen). Dit wijst op de gelijkheid van stapel cicada en het eerste
lid van stapelgek ( -zot).
Gelijk men ziet gaan we zover mogelijk mee met de oude verklaring
die stapelgek ( -zot) in verband brengt met stapel cicada. Toch hebben
we een groot bezwaar om in het onderhavige bnw. stapel uitsluitend
te zien als cicada. Als we Stoett in zijn, voetnoot 5 aangehaalde, werk
mogen geloven, komen in sommige streken der Kempen de vormen
stiepelzot en stiepelzat voor 12), waarin stiepel, in Z.-Ndl., de poot
van een tafel, stoel of ander meubel betekent (WNT s.v. stieper, 3) -
niet cicada -, dezelfde betekeniswaarde dus heeft die WNT aan
stapel 'stipes' toekent (aldaar s.v. stapel (lIl), I, 5 13 ). "Om alles in
een woord van kort beslagh te knoopen" , wanneer in de woorden
stiepelzot en stiepelzat het eerste lid stiepel de poot van een tafel,
stoel of ander meubel is - nog eens gezegd: stiepel kan niet krekel
of sprinkhaan betekenen; zie verder voetnoot 13 - ligt het voor de
hand dat, ondanks de min of meer stellige bewering van Beets dat
N ederl. stapelzot moet zijn samengesteld met stapel cicada en niet met
stapel stipes, met stapel in stapelgek (-zot) óók de poot (de stijl) van
een stoel enz. is bedoeld 14) en niet stapel = krekel of sprinkhaan.
Weliswaar wordt in stapelgek (-zot) de oorspronkelijke betekenis van
stapel stipes niet meer gevoeld, maar evenmin voelt men er de betekenis
krekel of sprinkhaan in. In dit opzicht komt stapelgek (-zot) overeen
met bremzout, waarin maar zeer weinig Nederlanders de eigenlijke d.i.
de oorspronkelijke waarde, van brem zullen onderkennen, En, om
12) Voor de laatste zie Corn.-Vervl. s.v. stiepel, blz. n88. Stiepel:::ot staat
reeds in de eerste uitgave van Stoett's werk, die in H)OI verscheen.
13) Zeer leerzaam zijn hier ook twee aanhalingen: Een taeffel mit stapels en
Een taeffele met stipels.
14) N.B. st iep e I zat bij Corn.-V ervl. = sta pel zat bij Corn-VervI., oostfri.
stapeldûn, Ter Laan 2 stoapelbezopen, stoapeldoen smoordronken.
STAPELGEK 225
andere vbb. te noemen, wie herkent de pnmalre betekenis van het
eerste lid in lierlauw, en wie die van mierzoet?
N aast stapelzot en stiepelzot zouden we als derde in het gezelschap
kiJkelzot willen plaatsen, dat door Schuermans s.v. stapel voor Antwerpen
wordt gegeven en waarvan wij het eerste lid kijk el opvatten als
de door hem onjuist geschreven, maar akoustisch gelijkluidende, vorm
keikei < kekel = kegel 15). Keikel, de gediftongeerde vorm met k
voor kegel, kan men nog steeds in de Noordbrabantse Kempen horen
en is ook voor Antwerpen mogelijk: "Te Antwerpen en in eenige dorpen
van de omstreken dier stad klinkt zij (de zachtlange e) zoo zuiver niet
als in de Kempen, maar luidt er ongeveer éï" (Corn.-Vervl. op blz. 9
van de Inleiding). We hebben er ons van overtuigd hoe kegels (van het
kegelspel) op dezelfde als hierna bij stapel aangegeven wijze worden
vervaardigd, door nl. het werkstuk in kwestie in draaiende beweging te
brengen en het middelerwijl met een beitel voortdurend te bewerken.
Als onze opvatting van het Antwerpense kijkelzot juist is en het
hogerop door Stoett genoemde stiepelzot werkelijk bestaat, kunnen
we de woorden stapelzot, stiepelzot en kijkelzot van uit één en dezelfde
gezichtshoek verklaren - stapel, stiepel en kijk el (kegel) zijn dan
werkstukken die al draaiende ontstaan -, waarmee onze veronderstelling,
dat met het eerste lid van stapelzot (-gek) stapeli stipes bedoeld
is, op een brede (re) basis komt te rusten.
Uitweiding. Bij stapel stipes, "een der pooten of steunsels van een
tafel, stoel, bank enz." denken we vooral aan een stoel. Een stoel is
een zeer belangrijk meubel en van zo'n stoel zijn weer de belangrijkste
onderdelen de zitting en, meer nog, de stapel, zo zeer zelfs dat beide
onderdelen (partes), vooral weer de stapel, gelden als representanten
voor het geheel (totum): bij De Bo is een stoelbreier hij "die de zate
van de stoelen met biezen bevlecht", de ambachtsman die bij Teirl.
stoelvlechtere genoemd wordt. Zo is een stoeldraaier hij die stoelen
draait 16) d.i. hij die de, soms met knoppen als anderszins min of meer
IS) Voor kr;kel = kegel zie WNT s.v.
16) De omschrijving van dit woord in WNT met: ambachtsman die stoelen
maakt uit daartoe gedraaid hout is o.i. niet gelukkig.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV IS
226 A. P. DE BONT
geornamenteerd, (stoel) stápels draait 17). Uit de gelijkstelling van
stapel met stoel (in stoeldraaier) blijkt o.i. overtuigend de belangrijk~
heid van dit onderdeel van dit belangrijke meubelstuk 18). Waar een
stapel van een stoel (enz.) ontstaat terwijl hij in een heen en weer
gaande draaiende beweging wordt gebracht - vgl. de toelichting bij
de schets -, dus draait tijdens zijn ontstaan, en veel wat draait, wcn~
telt, dwarrelt, buitelt, tolt of rolt als iets geks wordt gezien, is er alles
voor te zeggen om in het algemeen bekende komparativische bnw. sta~
pelgek resp. stapelzot het eerste lid stapel op te vatten als stapel van
een stoel (enz.).
Men kan hier enige bedenkingen opperen nl. dat er zoveel dingen
zijn die op dezelfde wijze als stapels door draaien vervaardigd worden
bv. knoppen en ballen en verder dat deze voorwerpen wel door draaien
gemaakt worden maar zelf niet draaien. Wat het eerste bezwaar be~
treft zij opgemerkt, dat een (stoel) stapel door zijn afmetingen en zijn
belangrijkheid meer opvalt dan een knop of bal en men dan ook is
gaan spreken van stoel (d.i. stapel) draaier, niet van knoppen~ en ballendraaier.
Het zou overigens ook wel heel toevallig zijn als juist álle
voorwerpen die draaiende gemaakt werden (worden) vergelijkenderwijze
gingen gebruikt worden. Dat kijkelzot (kegelzot) het niet zo ver
gebracht heeft als stapelzot d.w.z. tot dialekt is beperkt gebleven en
niet A. N. is geworden, kan men toeschrijven aan de geringere belangrijkheid
van kegels t.o.v. stapels. Betreffende het tweede bezwaar,
dat in werkelijkheid geen bezwaar is, wijzen we erop dat genoemde stapel
tijdens zijn bewerking wel degelijk draait, evenals een kegel,
waarbij het er niets toe doet of hij gedraaid wordt dan wel uit zich
zelf draait. Een top (tol), een haspel, een drilnote, een knikker, een
kraal, een cent, een knoop draaien of rollen ook niet als ze niet door
een of andere hand in beweging worden gebracht en toch worden ze
blijkens de op blz. 2 gegeven zegswijzen in vergelijkingen gebruikt.
In de werkplaatsen van de stoel (d.i. stapel)draaiers kon men en in
17) Er zijn tnahon~'werkers, die nooit iets anders doen, dan stoelenpooten
draaien (WNT s.v. stoel, kol. 1767).
18) Het is een dergelijk geval als tong, welk lichaamsdeel zo belangrijk voor
de spraakvorming werd gezien, dat het in veel talen met taal werd gelijkgesteld.
STAPELGEK
de Noordbrabantse Kempen te Meerveldhoven hOg tot voor kort het
(rond)draaien van de (stoel) stapels dikwijls genoeg en zeer duidelijk
zien en was het voor het gezicht hetzelfde of ze werden gedraaid dan
wel zelf draaiden: ze drááiden.
Naast A.B. stapelgek (-zot) komt dialektisch stapelerend gek resp.
stapelierend gek voor (zie WNT s.v. stapelier (II), 2). WNT brengt
stapelier en de volgens genoemd wdbk. daarnaast gevormde stapelierend
en stapelerend met stapel als afkorting van stapelgek (-zot) in
verband, dus stap~l « stapelgek (-zot)) > stapelier > stapelierend
(stapelerend). Men zou o.i. ook kunnen aanknopen bij het ww.stapeleren,
dat met de bastaarduitgang -eren naast stapelen is gevormd 19).
In de vorm van het verl. deelw., als bnw. gebezigd, wordt het thans in
Z.-Nederl. nog gezegd van mensen en dieren die stevige benen (poten)
hebben: E gestapeleerd peerd (Corn.-Vervl.), ene gestappeleerden haan
(Noordbr. Kempen). Zo opgevat zou stapelerend gek (stapelierend
gek) met stapel, poot, in verband gebracht kunnen worden, evenals we
dat met stapelgek (-zot) hebben gedaan. We kunnen hierbij aannemen,
dat stapelerend (gek) resp. stapelierend (gek) zich aangesloten heeft
bij stapel (gek), doordat men in beide eerste delen stapel- een gelijke
betekenis: been (poot) aanvoelde, waarvan evenwel het element draaien
reeds lang verdwenen was. Een en ander zou dan een bevestiging zijn
van onze mening: stapel in stapelgek (-zot) = stipes. Intussen, of
onze opvatting van stapelerend gek al dan niet juist is, doet overigens
niets af aan de juistheid van onze hovengegeven verklaring van
stapelgek (-zot).
Samenvatting en eindkonklusie. Uit het bovenstaande blijkt dat
wij de opvatting als zou stapelgek (-zot) een analogische formatie
naar stapelhoog zijn, waaruit dan een versterkend voorvoegsel stapelzou
zijn geabstraheerd, zonder meer verwerpen. Het is niet aan te
nemen dat het alom gebruikte stapelgek (-zot) naar het weinig gebruikelijke
stapelhoog zou gevormd zijn. WNT s.v. stapelgek zegt dan
ook o.i. terecht, dat de samenstellingen waarin stapel- versterkende
19) Dit stapelen kOl.1t van stapel poot, been e. dgl. (WNT s.v. stapelen).
227
228 A. P. DE BONT
kracht heeft - hiervan geeft het onder stapel (V) talrijke vbb. -
veeleer naar stapelgek (of stapelzot) schijnen te zijn ontstaan.
De betekenis cicada voor het eerste lid achten we mogelijk, maar
dan opgevat als sprinkhaan en dit
1° in verband met de etymologie van stapa sprinkhaan bij het ww.
stap en (stappen). Ofschoon ook van een krekel dit ww. eens (toevalligerwijze)
gebruikt werd: Sinte Franciscus leven (ed. P. Maximi·
lianus O.F.M. Cap.) vs. 4531 v.
Sa dat hi tenen tiden riep,
Entie crekel up zine kant stiep (= sprong)
is deze beweging toch meer eigen aan de sprinkhaan, die juist door
zijn eigenaardige wijze van zich verplaatsen eertijds stapa geheten werd.
2° Als we stapa opvatten als sprinkhaan (de springer, het diertje dat
zich (met zijn poten) zo eigenaardig voortbeweegt) kunnen we in
stapelgek (-zot) twéé woorden stapel zien: 1° cicada (sprinkhaan)
2° stipes poot enz., die in één opzicht met elkaar overeenkomen,
nl. dat ze beide een eigenaardige, gekke beweging te kennen geven,
het eerste meer een springende, het tweede meer een draaiende, anders
gezegd: in stapelgek kan met het eerste lid (in oorsprong) wel stapel
= sprinkhaan zijn bedoeld, vanwege zijn eigenaardige beweging. Dit
stapelgek heeft dan versterking gekregen van een ander stapelgek,
waarin met stapel een (draaiende) stipes is bedoeld, en dit ook vanwege
zijn gekke beweging. Want dat men, gelet op stiepelzot en
kiJkelzot, bij stapelgek (-zot) ook aan stapel stipes kan denken zal
na het vorenstaande toch wel niemand willen betwijfelen 20).
Deventer A. P. DE BONT
20) Merkwa3lrd~g is het dat naast stapel stipes (niet naast stapel cicada) ook
stabel voorkomt en dat naast stapelgek ook stabelgek bestaat.
De Bo en TeirI. geven stapel (stabel) = stipes niet '" en (dus) ook niet stapelgek
(-zot). Ter Laan kent stoapel o.a als stelling waar een schip in aanbouw op
rust. Onder invloed van stoapelgek (-maal) heeft in het Gronings, en ook wel
elders, stoapel uitbreiding gekregen: zie WNT s.v. stapel (V) Samenst.
DE BONT, STAPELGEK 229
TOELICHTING BIJ BOVENSTAANDE SCHETS
De draaier zit op een bankje (B) en trapt op plank A, die bij C op de g,rond
rust en waarvan het andere einde voorzien is van een touw, dat naar boven loopt
naar het uiteinde van een lat of (meestal) een lange stok (20 à 3 meter lang),
naar D dus. De draaier slaat dit touw één of meermalen om het te draaien hout.
Door op de plank te trappen draait het hout naar hem toe en haalt de draaibeitel
dus hout af. Door de veerkracht van de lat aan de zoldering gaat de trapper A
weer omhoog en draait het hout terug, zodat bij deze draaiing de beitel niet kan
snijden. Het hout heeft dus een heen en weer draaiende beweging, in tegensteIIing
met een machinale draaibank.
E: lange veerkrachtige lat (bv. een tak van essenhout), die aan één kant
(meestal aan de zoldering) is vastgemaakt.
F: Als het touw gaat schuiven wordt het meermalen om het hout gewonden.
G: ijzeren punt moet in center staan.
H: ijzeren schroeven voor het vastzetten van het te draaien hout.
BOEKBEOORDELINGEN
HENRDIK LAuRENsz. SPIEGEL, Lieden op 't Vader Ons. Uitgeg.,
ingeleid en toegelicht door Dr. GILBERT DEGROOTE (Zwolse
Drukken en Herdrukken Nr. 20). Zwolle, Tjeenk Willink,
1956.
JUSTUS DE HARDUWIJN. "De Weerliicke Liefden tot Roose-mond"
- 1613 - Ingeleid en met aant. voorzien door Dr. O. DAMBRE
(Zwolse Drukken en Herdrukken Nr. 21) Zwolle, Tjeenk Willink,
1956.
Spiegels beknopte oeuvre in ZlJn geheel is nog altijd slechts toegankelijk
in de antieke, 17de- en 18de-eeuwse uitgaven, waarin te
lezen overigens een lust is: het zijn zeer verzorgde, fraai gedrukte
boeken. Meer dan een kwart eeuw nadat Dr~ De Jong een aanloop
heeft gedaan tot een eerste moderne uitgave van Hertspiegel (1930),
verschijnt nu Spiegels naast-belangrijkste werk in een uiterst accurate
editie in de bekende Zwolse reeks; men kan de tekst hier zelfs tweemaal
lezen: eenmaal in een facsimile van het sierlijke en zeer duide-lijke,
enig bewaarde manuscript, en eenmaal in de transcriptie daarvan.
Het handschrift is ook nog afzonderlijk minutieus beschreven
door een assistent van prof. Hellinga (D. W. Fokkema), terwijl prof.
De La Fontaine Verwey aan het slot een belangwekkend verslag doet
van de geschiedenis ervan. Dr. Degroote geeft in zijn inleiding een
lezenswaardig overzicht van Spiegels leven en werk, waarin alle bekende
feiten zijn bijeengezet en een goede karakteristiek van zijn
figuur wordt gegeven, voor zover dat met de beperkte gegevens mogelijk
is.
Spiegels werk is een torso, zoals ook zijn figuur in onze letterkunde
het is en wel altijd blijven zal. Zijn Hertspiegel is onvoltooid en zijn
Lieden op 't Vader Ons zijn een fragment. Het zal wel geen toeval
zijn dat deze laatste onvolzongen bleven naast het onafgewerkte tapijt
van de Muzen. De inleider zegt dat "het gedicht wordt een uiteenzetBOEKBEOORDELINGEN
ting van zijn ethiek. Een herhaling van de Hertspiegel had het enigszins
kunnen worden". Een herhaling dunkt mij niet, maar wel een
spiegelbeeld. In de Hertspiegel wil de dichter een uiteenzetting geven
van zijn levensleer en ethica van het gezichtspunt der Socratische en
stoische filosofie uit; in de Lieden kiest hij tot basis het gebed dat de
essentie van het Christelijk geloof en de Christelijke ethiek zo subliem
samenvat, en laat die daaruit openbloeien en zich ontvouwen in zijn
prachtige parafrase. Hij wil slechts tonen dat de deugd die verheugt
dezelfde is bij de Antieken en bij de Christenen.
De annotatie is overvloedig en over het algemeen bevredigend. Op
enkele plaatsen leek mij de verklaring minder gelukkig. "Van 't mal
spelen" in vs. 18 en 394 is eer: een dwaze houding aannemen, een
dwaze opninie aanhangen, dan "onverstandig handelen"; "klerken" in
vs 34 is niet "geleerden", maar studenten, leerlingen; "zuchtmenging"
in vs. 373 zal toch wel geen ademhaling zijn, maar wederzijds of op
elkaar afgestemd streven; "roeren" in vs. 5050 is niet "bewegen",
maar raken. De aandacht had wel even gevestigd mogen worden op
het voor ons ongewone meervoud "Lieden". In de uitgaven van Wetstein
en Vlaming is aan het begin een berijmd Onze Vader toegevoegd,
waarbij wel opgemerkt had kunnen worden dat dit in 't geheel niet past,
immers een andere volgorde geeft dan die van het Latijn, die Spiegel
volgt.
De Harduyns werken zijn in de antieke uitgaven vrijwel ontoegankelijk,
daar ze tot de grootste zeldzaamheden behoren. Met name
geldt dit voor zijn Roose-mond, waarvan slechts één exemplaar bekend
is. Wel was deze bundel in Z uid-Nederland reeds tweemaal opnieuw
uitgegeven, maar beide keren in een beperkte oplage die in het
N oorden nauwelijks is doorgedrongen. Het is daarom zeer verheugend
dat dit werkje nu in een voortreffelijke uitgave algemeen toegankelijk
is gemaakt. Aan Kalff en Te Winkel was het nog onbekend; de eerste
spreekt wel met waardering over De Harduyns geestelijke poëzie,
waarin hij een voorloper van Gezelle meent te horen. Toch was de
Roose-mond niet spoorloos ondergegaan; men vindt er sinds de r8de
eeuw melding van gemaakt in de bibliografische werken, zij het meestal
231
232 BOEKBEOORDELINGEN
min of meer verminkt. Foppens (1739) zegt van Harduyn: "Amcenissimi
ingenii Poëta fuit, rythmo pm~sertim vernaculo, eoque puro ...
Quo in genere excellunt ingenii Rosemon(la~ ignes (blz. 783). Paquot
zegt (dl. lIl, 653 van de folio-uitgave) "Nous avons de Josse Hardwyn:
I. Les Amours honnêtes de Rosemonde. Imprimé." Hier ziet
men de fout ontstaan door het onbegrepen "weerliicke", die wordt
overgenomen door Wits en Geysbeek, die in zijn Anthologisch Woordenboek
dl. 2, blz. 61 (1822) weet te melden dat Harduyn heeft uitgegeven
"zonder vermelding waar of wanneer gedrukt: Eerlycke
Liefde tot Rosemond", welke fout klakkeloos wordt overgenomen door
Schrant in zijn bloemlezinkje. Toch had deze zonder veel moeite tot
betere kennis kunnen komen, immers Serrure bezat een exemplaar
van de oorspronkelijke uitgave, hetzelfde dat later door de U.E. in
Gent verworven werd. Dr. Dambre, die zich al een mensenleeftijd
met De Harduyn bezighoudt en ook zijn geestelijke gedichten reeds
heeft uitgegeven, geeft nu in de Zwolse reeks een uiterst verzorgde
tekst van het enige, anoniem verschenen wereldlijke werk van zijn
lievelingsdichter, welke zonder voorbehoud als standaard uitgave gekwalificeerd
kan worden. In de inleiding en de commentaar vindt men
de neerslag van zijn jarenlange onderzoekingen, waardoor hij in staat
is een diepgaande analyse van de bundel te geven, de cyclische bouw
ervan te demonstreren en alle naspeurbare voorbeelden die de dichter
gevolgd heeft aan te wijzen. Die voorbeelden zijn vele. De Hal'duyn
was een ijverig leerling en een gelukkig navolger. Gelukkiger waarschijnlijk
als navolger dan als minnaar. Men heeft aan de realiteit van
die liefde getwijfeld en gemeend hier slechts een "fictie en literair
modespel" voor zich te hebben. De uitgever drukt zich voorzichtig uit,
maar meent dat er toch wel degelijk een persoonlijke beleving aan ten
grondslag ligt: "Wij staan hier voor een voorbijgaande jeugdverliefdheid
in haar veelal ontwapenende argeloosheid; niet als een luchthartig
spel, maar in volle overgave van de jonge minnaar, d.i. met felle
hunkeringen, en snerpende ontgoochelingen ... " Het is moeilijk hierin
te beslissen; bij onbevangen lezing maakt de bundel toch wel heel sterk
de indruk meer oefening dan werkelijke beleving in te houden. Meer
dan een enkele ontmoeting geloven wij niet dat er geweest is; de rest
BOEKBEOORDELINGEN 233
lijkt grotendeels speculatie hoe het allemaal had ku~nen worden. De
litteraire betekenis van het werkje wordt er nauwelijks minder om,
misschien eer integendeel! Het gevaar bestaat evenwel dat men De
Harduyn nu vooral als minnedichter gaat waarderen en zijn geestelijke
poëzie vergeet; dit zou zeker ten onrechte zijn. Wij geloven dat zijn
religieuze inspiratie zuiverder was dan die in de Roose-mond en hem
als dichter minstens zo belangrijk maakt.
Leiden Juli 'st c. KRUYSKAMP
Honderd veertien Nederlandse Brieven van ERYCIUS PUTEANUS
aan de astronoom MICHAEL FLORENT VAN LANGREN. Met een
inleiding uitgegeven door J. J. MOREAU. Antw. en Amst.,
MCMLVII (voor de Seven Sinjoren).
Met de publicatie van deze brieven uit een Brusselse verzamelcodex
waarvan, volgens prof. De Vleeschauwer in de inleiding "meer dan
een eeuw geleden de uitgave door taalkundigen en geschiedschrijvers ...
werd aanbevolen", heeft de heer Moreau een verdienstelijk werk gedaan,
Zij tonen ons aspecten van het leven en verkeer van humanisten
en geleerden die in hun officiële publicaties niet aan den dag komen;
hun geploeter om het resultaat van hun onderzoekingen aan het licht
te brengen en, van de kant van Puteanus vooral, om een plaatsje in
de zon te krijgen en er zo mogelijk wat aan te verdienen. Puteanus is
een typisch vertegenwoordiger van wat de uitgever noemt het "decadent
humanisme"; het is hem "volstrekt onverschillig welke stof hij
onder handen krijgt: alles wordt bij hem dadelijk materiaal voor een
klassiek-literaire deklamatie". Dat deze briefwisseling niet in het Latijn
geschreven is, komt alleen doordat Van Langren deze taal niet
kende; herhaaldelijk vindt men dan ook zachte wenken van de kant
van Puteanus om zich door hem daarin te laten inwijden: "lck versekere
V.L. de Latynsche spraecke, ist dat wy alleen met malkanderen
converseren eenyge maenden" en P. kan niet laten nu en dan
fraaie Latijnse wendingen en termen in zijn brieven in te vlechten.
Voor het overige zijn deze echter zeer los en eenvoudig van taal en
stijl; hoezeer bij deze humanisten het Latijn a.h.w. in hun vlees en
234 BOEKBEOORDELINGEN
bloed was overgegaan, zij kunnen toch ook nog hun moedertaal hanteren
en vaak krijgt men uit deze simpele briefjes de indruk dat het
hun een verademing kon zijn dit te mogen doen. De onderwerpen waar
deze briefwisseling om draait zijn Van Langrens methode voor de
lengtemeting en zijn ontwerp van een maankaart, waarop de streken,
"zeeën" en bergen met de namen van geleerden en humanisten zouden
worden aangeduid; mogelijk is dit laatste een suggestie van Puteanus
geweest (het blijkt niet duidelijk, omdat de antwoorden van Van
Langren ontbreken). Verder bevatten de brieven alleen kleine personalia.
Of de "volstrekte afwezigheid van ook maar de geringste toespeling
op de grote gebeurtenis van de jaren dertig, nI. de veroordeling
van het heliocentrisme of van het Copernicaanse wereldbeeld in de
persoon van Galilei" zo opmerkenswaardig is en alleen uit "opportunistische
vrees" verklaard kan worden, zoals de uitgever meent, lijkt
ons niet zo evident; het komt ons niet onvermijdelijk voor dat dit
onderwerp in deze brieven ter sprake had moeten komen.
De tekst is niet door noten opgehelderd omdat dit voor de uitgever,
die in Z.-Afrika woont, een reis naar Europa noodzakelijk gemaakt
zou hebben, waartoe hij nu geen gelegenheid had. Onoverkomelijk is
dit gemis niet; hoewel hier en daar een enkele opheldering over personen
of zaken welkom geweest zou zijn, leest men deze tekst toch in
de eerste plaats om zijn eigen saveur. In de inleiding staan nogal wat
taalkundige ontsporingen en in de tekst helaas nogal wat drukfouten
(b.v. p. lOl "doncker seyt", 1. donckerheyt; p. 117 "betteryck", 1. botteryck),
maar als geheel kunnen wij deze uitgave toch als een positieve
aanwinst beschouwen voor de kennis van het tijdvak.
Aug. '57. C. KRUYSKAMP
STEN HAGSTRÖM, Kölner Beinamen des 12. und 13. Jahrhunderts.
1. (Nomina Germanica, Arkiv för Germansk Namnforskning
utgivet av Jöran Sahlgren, 8). Uppsala, 1949. (XXXII, 482
blzn.).
Nu het tweede deel van het boek van Sten Hagström langer uitblijft
dan we verondersteld hadden, kondigen we alvast dit eerste deel aan,
BOEKBEOORDELINGEN 235
dat trouwens op zichzelf een afgeronde studie vormt. Het behandelt
de bijnamen uit de I2de en de I3de eeuw, waarmee de inwoners
van de stad Keulen elkaar plachten aan te duiden. Keulen was in de
loop van de I Ide en de I2de eeuw de eerste handelsstad van het Duitse
Rijk geworden en had Mainz van deze plaats verdrongen. Het zwaartepunt
van zijn handelsverkeer lag klaarblijkelijk langere tijd in zijn betrekkingen
tot de westelijk gelegen Nederlanden. Deze betrekkingen
waren niet alleen van economische, maar ook van culturele aard, en
daarom mag men bij voorbaat aannemen dat dit boek ook voor de
Nederlandse anthroponymie van belang zal zijn, wat het dan ook is.
Het materiaal dat Hagström ter beschikking stond bestaat in hoofdzaak
uit de kadasterkaarten en kadastrale leggers van Keulen, die al
eerder waren uitgegeven. Onder het begrip bijnaam verstaat de bewerker
"ein über den Rufmimen hinaus verwendeter Eigenname".
Deze bijnamen willen iets vastleggen, dat voor de naamdrager karakteristiek
is. Naar hun begripsmatige inhoud onderscheidt de bewerker
ze in vier groepen: 1. toenamen (Uebernamen), waaronder indirecte
beroepsnamen (Kurtenase, Vinke, Rovetasge, Cruge); 2. rechtstreekse
beroepsnamen, ambtsnamen en standsnamen (Cruchere, Dincvochit);
3. roepnamen-bijnamen, d.w.z. bijnamen die op een roepnaam teruggaan
(filius Heinrici, Belderici, Erenfrid); 4. woonplaats-bijnamen,
d.w.z. bijnamen naar de woonplaats, verder herkomstnamen en bijnamen
naar de stam (Guldengans, de Randinrode, Swaif [Schwabe]).
In heel veel gevallen is het niet met zekerheid uit te maken of de als
bijnaam aangeduide bijstelling werkelijk een naam is, dan wel een
verduidelijkende toevoeging van degeen die de akte opstelde. Met
nadruk wijst Hagström er dan ook op dat het na zoveel eeuwen onmogelijk
is, uit te maken wat alleen maar een bijnaam had kunnen
zijn en wat werkelijk een bijnaam geweest is.
Het feit dat een bijnaam in de hoofdzakelijk in het Latijn gestelde
oorkonden herhaaldelijk in het Latijn vertaald wordt (b.v. Gerardus
Inmoderatus = Gerart Ungemaz) is een belangrijk hulpmiddel bij de
verklaring van een aantal namen, die zonder dit waarschijnlijk onverklaard
zouden zijn gebleven.
In de I2de eeuw worden de Keulse mannen in vele gevallen nog
BOEKBEOORDELINGEN
uitsluitend met hun roepnaam aangeduid, maar m de volgende eeuw
neemt dit gebruik af. Dikwijls wordt bij de eerste vermelding van
iemand in een oorkonde zowel zijn roep- als zijn bijnaam opgegeven,
terwijl men dan verder met de roepnaam volstaat. De Keulse vrouw
daarentegen wordt gewoonlijk alleen bij haar roepnaam genoemd, maar
dikwijls wordt bovendien haar verwantschap met haar man, haar vader
of een andere bloedverwant aangegeven. Soms bezit een vrouw een
andere bijnaam als haar man (Henr. Videlere et uxor Methildis
Citharista, ca. 1246); deze bijnaam dateert dan klaarblijkelijk van vóór
haar huwelijk (en is dan misschien die van haar vader), of is later
verkregen (en is dan misschien die van een nieuwe echtgenoot).
Kenmerkend voor het nog weinig vaste karakter van de bijnamen
is, dat niet zelden een en dezelfde persoon met meer dan één bijnaam
voorkomt. In het algemeen vindt men dit uiteraard meer bij minder
bekende personen dan bij de aanzienlijke burgers der stad.
De erfelijkheid der bijnamen en de overgang van bijnaam naar
familienaam is ten dele op zuiver praktische overwegingen terug te
voeren. Naarmate de steden groter werden en de bemoeiingen der
overheid met de burgerij toenamen moest in toenemende mate de behoefte
ontstaan zich van een zo weinig mogelijk dubbelzinnige aanduiding
van een persoon of een familie te kunnen bedienen. Daarnaast
zal ook het gevoel van saamhorigheid binnen de familie de erfelijkheid
van een bijnaam dikwijls ondersteund of zelfs veroorzaakt hebben.
Ook de wens, uit de positie van de vader of de goede naam van het
geslacht voordeel te trekken, zal onder omstandigheden ertoe hebben
bijgedragen dat men waarde ging hechten aan de bijnaam, die dan
gemakkelijk tot familienaam kon worden. Hiermee zijn wel niet alle,
maar toch de belangrijkste oorzaken genoemd die geleid hebben tot
het erfelijk worden der bijnamen.
Van de vier bovengenoemde categoriëen zijn bijnamen uit de eerste
groep al omstreeks het midden van de 12de eeuw tot familienaam geworden.
Vóór het eind van deze eeuw is dit ook het geval met enkele
bijnamen uit de derde en de vierde groep; eerst later verschijnen de
eerste vertegenwoordigers van bijnamen uit de tweede groep, dus die
van de rechtstreekse beroepsnamen, als familienamen.
236
BOEKBEOORDELINGEN 237
In dit eerste deel behandelt Hagström alleen de eerste twee categorieën,
de toenamen en de rechtstreekse beroeps-, ambts- en standsnamen.
In beide groepen worden deze in alfabetische volgorde opgesomd
en verklaard. Bovendien zijn de namen systematisch ingedeeld
naar de betekeniscategorieën (S. 290-298 en 400-405). Hagström wijst
zelf al op de onmogelijkheid, van bepaalde bijnamen te kunnen verklaren
of ze tot de groep der bijnamen in engere zin (spotnamen) behoren,
dan wel tot die van de beroepsnamen. Terecht plaatst hij er
dan ook enkele in beide groepen, waarbij het niet altijd duidelijk is
waarom hij aan de bespreking in de ene dan wel in de andere groep
de voorkeur geeft. Maar dit mag men hem nauwelijks als een verwijt
aanrekenen.
Illustreert de tweede categorie de betekenis van het namenonderzoek
voor de economische geschiedenis, de eerste is belangrijk voor de
psychologie van de naamgeving en levert dan ook waardevol vergelijkingsmateriaal
met name voor de anthroponymie van onze Middeleeuwen.
Wie bedenkt hoe weinig doorzichtig menige bijnaam is, die
in onze eigen tijd en a.h.w. onder onze ogen ontstond, begrijpt dat
talrijke middeleeuwse bijnamen volkomen onbegrijpelijk zijn. Men
moet bewondering hebben voor de scherpzinnigheid van de bewerker
van deze verzameling, die voor elke naam zich althans aan een veronderstelling
heeft gewaagd, die voor vrijwel alle gevallen aanvaardbaar
is. Maar enkele van zijn pogingen tot verklaring komen ons
weinig aannemelijk voor; zo zouden we Hasart liever van een persoonsnaam
(Hazo) willen afleiden dan van het hasardspel, Copgin, Coppart
en Coppelyn liever van (Ja)cop dan van kop = beker of kopper .=
aderlater. Anesele verklaart Hageström als "zonder ziel", maar valt
hier niet liever te denken aan een bijvorm van Answald (vgl. de
Vlaamse fn. Anseele)? Ook in Kempo (Kempe) en Scerpinch (Scherpene),
respectievelijk als kampvechter en scherpslijper verklaard, zouden
we persoonsnamen willen zien. Witebolle verklaart hij als weitbol
en dus als de bijnaam van een bakker; het laatste zal wel juist
zijn, maar de N ederl. fn. Wittebolle doet eerder aan witte bollen
denken.
Een groot aantal bijnamen uit het Keulen van de I2de en de 13de
BOEKBEOORDELINGEN
eeuw treft lllt1J 'Jok in Nederlandse steden in deze of latere eeuwen
aan. Daaro~der zijn ook zonderlinge of ongewone namen als HardebolIe
(Jacobus HardebolIe, Utrecht 1227), Cnouf (Cnoep, Arnhem
1306), Cauda-bovis (Ludiken Coestert, Deventer 1369), Curtfrunt
(Corttevrinde, baljuw van Walcheren, 1266), Curthose (Mathys
Corthose, Utrecht 1330), Minnenbode (Cleys Minnenbode, Dordrecht
1351), Selig (Willem Salie, Leiden 1398-1400), Sconewedir (Arnoldus
Scoenweder, 's-Hertogenbosch 1325), Suzekind (Henricus Sutekint,
Arnhem 1317) enz. Van andere namen kennen we overeenkomstige
formaties; vlg. Garoe (= grauwe rok) met ndI. Ruigrok, Hundertmarc
met Willaem Virtichpont (Dordrecht 1284-1287), Cranehals met
Cranenvoet (Deventer 1360), Lanchalse met ndI. Korthals enz. De
Keulse bijnaam Solrebuke doet ons, al is het niet zonder aarzeling,
de vraag stellen of de bekende Utrechtse fn. Zoudenbalch (oudste vormen:
Saldenbalch, 1227, Soldenbalg, 1231, Soldenbalch, 1245) niet
dezelfde betekenis kan hebben, nI. iemand die van zijn buik een solre,
een schuur, maakt - al zouden we ter staving van deze veronderstelling
graag een vorm als Solderbàlg hebben gehad.
Vrij veel van deze bijnamen hebben het tot familienamen gebracht,
namen als Gans, Kint, Knoef, Vrijdag, \Vilde en zelfs Minneboo leven
zelfs nog a1t~jd voort, maar bij vele andere was het element van de
spot daarvoor een beletsel, zodat ze de Middeleeuwen niet of nauwelijks
overleefd hebben. Maar het uitsterven van familienamen is een onderwerp
op zich zelf: een der nog talrijke desiderata van de anthroponymie
en een van de vele onderwerpen waarvoor men in deze monografiE
waardevolle bouwstoffen vindt. P. J. MEERTENS
Dr. H. J. VIEU-KUIK, Het Gebruik van Franse Woorden door
Wolff en Deken. Deel Ir. Woorden, die den mens tekenen in
zijn godsdienstige, intellectule en aesthetische ontplooiing. Arnhem,
G. W. van der Wiel & Co., z.j. (1957). Prijs f 12.-
Dit boek is een onmiddellijk vervolg op het in 1951 verschenen, in dl.
LXX, blz. 151 vg. door Kloeke besproken eerste deel, dat "den mens
in zijn verhouding tot den evenmens" behandelde. Zo onmiddellijk is dit
vervolg, dat men het niet kan gebruiken zonder ook het eerste deel te
238
BOEKBEOORDELINGEN 239
raadplegen: de vrijwel het hele ~uvre van W. & D. omvattende bronnenlijst,
welker titels bij het citeren alleen door enkele letters zijn aangeduid,
is niet herhaald, zodat men telkens naar het eerste deel moet
teruggrijpen. Ook verder is dit tweede deel in opzet en uitwerking
geheel gelijksoortig met het eerste, zodat dezelfde lof ervoor en dezelfde
bezwaren ertegen geldig blijven; de kritiek, doar Kloeke destijds
geoefend, heeft de schrijfster zich bepaald niet ten nutte gemaakt.
Voorop gesteld zij dat dit werk getuigt van de grootst mogelijke toewijding;
een overstelpend materiaal is hier verwerkt en tentoongesteld
op een zodanige wijze dat het, om het taalgebruik van W. en D. te leren
kennen, zo goed mogelijk tot zijn recht komt; geen gelegenheid laat
schr. voorbijgaan om erop te wijzen hoe persoonlijk gekleurd en vernuftig
dit gebruik, bepaaldelijk bij Betje, is. Het register geeft dit
materiaal in alfabetische orde nog eens, met aanwijzing van de sfeer
van gebruik en globale chronologie. In het werk zelf is het systematisch
geordend in rubrieken als "de orde in het maatschappelijk leven",
"godsdienst", "wetenschappen" enz. Ieder systeem leidt tot systeemdwang,
en ook deze schrijfster is daar niet aan ontkomen. Zij wilde
het materiaal rubriceren en in vele gevallen leidt dit tot de vraag:
waarom dit woord nu juist hier geplaatst? Zo vindt men op blz. 37 het
bijwoord notoir, "in het publiek", onder. .. "Ambten"! In hoofdstuk V,
,,\Vetenschap (en woorden in verband met de faculteiten der wetenschappen")
worden ondergebracht considereeren, explicatie, penetreren,
resolutie, introduceren, en zelfs, mirabile dictu, chimère en bêtises, alles
in verband dat niets, maar dan ook niets met wetenschap te maken
heeft. Op blz. 26 vindt men behandeld rameien, bij woorden "die opstand,
critiek, debat" uitdrukken, n.b. in de volgende zin: "Het kwam
mij echter voor, dat er nog al vry wat op dat hartje zou moeten gerameid
worden, vóór dat het met dit gewaad harmonieerde". Hier komt
bovendien het tweede bezwaar weer te berde, dat nl. dit hele woord hier
niets te maken heeft omdat het geen Frans is. Hetzelfde geldt voor
woorden als proveniershuis (38), formeersel (Il7) en een toponiem
als Passeerderstroot (24). Andere woorden zijn wel van oorsprong
Frans, maar werden door W. & D. zeker zomin als door ons meer
als zodanig gevoeld, b.v. lak, fijn (en zelfs fijn man wordt bespro240
BOEKBEOORDELINGEN
ken !), braaf. Een derde bezwaar geldt het gebrek aan chronologisch
besef. Op blz. 41 en 42 worden couvert en enveloppe kortweg vermeld
als gebruikt voor briefomslag. Maar couvert komt blijkens WNT reeds
bij Jan de Wit voor, terwijl van enveloppe geen ouder voorbeeld dan
Coupe rus gegeven kon worden. Zulke dingen mochten bij een lexicologisch
onderzoek toch wel even gesignaleerd worden. Ook synchronistisch
schiet schr. o.i. tekort, omdat zij absoluut verzuimt naar
de tijdgenoten van W. & D. te kijken; pas door deze te vergelijken, zou
kunnen blijken wat nu werkelijk het eigene van deze schrijfsters is. Zo
wordt op blz. 77 van menageus gezegd: "Schijnt door B.W. zelf gevormd".
Het komt niettemin in Sanders' Fremdwörterbuch [1871] voor,
die het in de Franse vorm geeft: "m e nag e u x, a.: haushälterisch ... ;
weibl. -e u se".
Dit zijn de hoofdbezwaren tegen het boek; zij komen voort uit
schrijfsters gefixeerdheid op haar auteurs, die haar beletten wat verder
rond te kijken in het tijdperk en haar een beschouwing in de pen
geven die weinig minder dan een constante verheerlijking van de originaliteit
van Betje Wolff is. Het had o.i. wel de voorkeur verdiend de
woorden die duidelijk in een bepaalde rubriek thuis horen, daarin te behandelen,
en de rest in een alfabetische lijst met commentaar onder te
brengen.
Een curieuze vergissing van schr. wil ik nog signaleren: op blz.
90 vermeldt zij "Babtize, schertsend voor "genaamd": "Jan babtize
Rousseau". Dit komt voor in een brief van Betje, in een opsomming van
dichters, en bedoeld is natuurlijk de dichter Jean Baptiste Rousseau,
thans vergeten, maar in de I8de eeuw als een groot litterator beschouwd.
Kenschetsend is deze vergissing omdat zij toont hoe schr.
tot zelfs in de slordigheden van Betje vernuft wil zoeken (zo is ook
recriptie, op blz. 45 besproken, niet anders dan een verschrijving voor
rescriptie).
Deze bezwaren nemen niet weg dat wij dit boek als een belangrijke
aanwinst voor het te lang verwaarloosde hoofdstuk over de lexicografie
der vreemde woorden in het Nederlands beschouwen.
Leiden, I Nov. '57 C. KRUYSKAMP
De Redactie heeft voor het citeren :ier bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandse philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van het
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandse Taal
Mnl W - Middelnçderlands Woordenboek
Med NA. Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., Letterk.
M ed V A - Verslagen en Mededelingen Kon. "llaamse Academie
Ts - Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NTg - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
on - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvense Bijdragen.
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
NeoPh - Neophilologus
T aalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De medewerkers ontvangen kosteloos 25 overdrukken van hun
artikel. Extra-overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever.
Het eenvoudigst geschiedt dit door het gewenste aantal op de drukproef
te vermelden.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeling
niet in ynmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereiste porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeling, moeten worden. gezonden
aan de secretarb der Redactie, Dr. C. KRUYSKAMP, Rapenburg
49 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts één
kant van het papier) overgetikt en persklaar in te zenden.
~ -ö
PUBLISHERS LEIDEN
~1J~G/l>~
0( /" E. J. BRILL
~ ~ --------------
~·êJ~·
Reminder:
NETHERLANDIC
LANGUAGE RESEARCH
MEN AND WORKS IN THE STUDY OF DUTCH
BY
c. B. VAN HAERINGEN, Ph. D.
Professor in the University of Utrecht
I954. viii, lO8 p., 2 maps Price: Gld. 8.50
In this new book a sketch is given of the Netherlandic linguistic
activity during tbe last tbree decades.
It covers the period which has seen the rise of a new trend that
likes to caB itself structural linguistics. Dutch promotors like J. VAN
GINNEKEN, N. VAN 'WIJK and A. W. DE GROOT are known by all
cultivators of general linguistics.
Dut it is with the Dutch language, not the Dutch linguists, that this
book is concerned. The history of Common Standard Dutch (the
author prefers the term N etherlandic) is quite interesting, and deserves
tbe attention of general linguistics in tbe same way as e.g. tbe peculiar
circumstances in N orway do.
N etherlandic Language Research presents lingt\Ïsts outside Holland
and Belg-ium, especially those occupying themselves with Germanic
studies. with a general view of linguistic activity in the Low Countries,
of methods and results of Netherlandic studies. In particular it gives
a survey of monographs and papers on Netberlandic linguistic subjects,
and is, in that way, an orientation for foreign scholars whose studies
bring them in contact witb Netherlandic.
From 1880 to 1920 this survey is given in broad outlines only; after
1920 tbe ground in covered more closely.
Apart from general linguistic subjects, special chapters deal with
such topics as dialectology, onomastics, word studies, and pronominal
questions. There is an index of ten pages.
MEDE VERKRIJGBAAR DOOR BEMIDDELING VAN DE BOEKHANDEL
Deel LXXV Aflevering 4
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
LEIDEN
E. J. BRILL
1957
SUB AEGIDE PALLAS
EJB TUTA
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Dr. A. C. BOUMAN
Dr. G. A. VAN Es
Dr. K. HEEROMA
Dr. G. G. KLOEKE
Dr. F. H. K. KOSSMANN
Dr. C. KRUYSKAMP
Dr. G. I. LIEFTINCK
Dr. P. J. MEERTENS
Dr. P. MINDERAA
Het "Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde" verschijnt
in afleveringen van 80 bladzijden, 4 afleveringen vormen een jaargang.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt f 15.-, voor leden van
de Maatschappij f 12.50.
INHOUD
MAK, J. J., Boendale-studies ..
I. Boendale en Durandus. .
Il. Boendale en Sidrac. .
MAXIMILIANUS, P., Vondel en Thomas van Kempen
BOEKBEOORDELINGEN:
Dr. W. A. P. SMIT, Van Pascha tot Noah, een verkenning
van Vondel's Drama's naar continuïteit en ontwikkeling in
hun grondmotief en structuur. Deel I, Het Pascha-Leeuwen-
257
291
dalers (P. MAXIMILIANUS) . . . . . . 301
Dit is een suuerly'c Boecxken (c. Kruyskamp) 317
G. KNUVELDER, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse
Letteren (c. KRUYSKAMP) 317
Dr. H. J. E. ENDEPOLS, Woordenboek of Diksjenaer van
't Mestreechs (G. KLOEKE)
INGEKOMEN BOEKEN 323
319
241
241
BOENDALE-STUDIES
I. BOENDALE EN DURANDUS
Tot de oorspronkelijke gedeelten in Boendale's Der Leken S pieght>l
rekent de uitgever o.a. de capita SI tfm 54 van het tweede boek 1). En
niemand heeft zich daar later bij mijn weten tegen verzet. Toch - het
is vreemd, dat een zo nauwgezet lezer als Matthijs de Vries dat niet
heeft opgemerkt - vallen deze hoofdstukken geheel uit de toon.
Symbolische toepassingen, ook waar die zich a.h.w. opdringen, maakt
Boendale elders nooit of vrijwel nooit; men vindt ze alleen in deze
vier capita, die er dan nog ongeveer uitsluitend mee worden gevuld.
Zo mogelijk nog opvallender is het, dat de toepassingen in c. SI, vs. 89
e.v. en in c. 53 uitsluitend betrekking hebben op de Passie. Zelf zegt hij
van de Mis-symboliek (c. SI, vs. 173-6):
Aldus, als ghi hier siet,
En is die messe anders niet
Dan ghedincken ende leren
Vander heilegher passien ons heren.
Nu zal het iedere onbevangen lezer van de Lekenspieghel hebben getroffen,
dat voor Boendale - blijkens dit rijmwerk althans - de
Passie buiten de bedoelde capita weinig of geen betekenis heeft gehad.
De Lijdenscultus was blijkbaar nog niet algemeen tot het volk doorgedrongen.
Ik moet hier al dadelijk een beroep doen op de toegeeflijkheid
van de lezer en toestemming vragen de details voor later te bewaren.
Zeer in het algemeen constateer ik dan, dat wij in Lek. alle Passielegenden
missen, ja elk legendarisch gegeven, voorzover het Evangelie
van Nicodemus (één van Boendale's hoofdbronnen) dit niet heeft.
Dat wij voorts, ofschoon er aanleiding genoeg voor was, inz. bij de
behandeling van Christus' leven en lijden en voorts bij die der inventio
crucis et armorum Christi, niets bespeuren van een devotie betrekking
hebbend op kruis of relieken noch van Passie- of Kruismeditatie. En
I) M. de Vries Der Leken Spieghel, enz. I (Leiden 1844), blz. xlviij.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 16
J. J. MAK
tenslotte, dat - behc.udens één uitzondering 2) - noch in het eerste
boek bij de bespreking van Oudtestamentische zaken - waar de typologische
toepassingen onmiddellijk voor de hand lagen - noch in de
andere boeken met hun deels gewijde deels profane stof ergens iets
van Passie-preoccupatie of Passiesymboliek blijkt. Hierbij komt nog,
dat Boendale in de symbolische hoofdstukken 51-54 van boek II zelf
vrijwel nergens commentaar geeft bij de zakelijke mededelingen. Het is
een eigenaardigheid van deze dichter, dat hij zich altijd uit de tent
laat lokken, wanneer een onderwerp zijn bijzondere belangstelling gaande
maakt. De Passiesymboliek doet dat blijkbaar niet, want zelden of
nooit komt hij het relaas met een betuiging van instemming onderbreken.
En wijst ook niet de plaats van deze hoofdstukken in het tweede
boek, t.w. tussen de geschiedenis der pausen en Maria's "Hemelvaart",
zonder dat de dichter ook maar enig verband legt met een van deze
onderwerpen, op vreemde oorsprong?
Op grond van deze overwegingen meen ik aan de oorspronkelijkheid
van de onderhavige capita te moeten twij felen en het plausibel te
achten, dat Boendale ook hier, zoals meermalen in Lek., min of meer
getrouw een bepaalde bron heeft gevolgd. Welke? Helaas kan ik niet
het onmiddellijke voorbeeld aanwijzen, dat de dichter naast zich op zijn
schrij ftafel had liggen. Wel geloof ik een bepaald spoor te hebben gevonden,
dat tot de ontdekking daarvan kan leiden of mogelijk zelfs
een sleutel tot een voorlopige oplossing kan bieden.
Op zoek naar de bron(nen) der onderscheiden motieven werd ik
getroffen door de overeenkomst in volgorde van behandeling der symbolen
bij Boendale en Gulielmus Durandus. Zoals men weet, bevat
diens Rationale Divinorum Officiorum acht boeken, resp. gewijd aan
I. het kerkgebouw, 2. liturgische personen, 3. liturgische gewaden, 4.
Mis, 5. uurgebed, 6. kerkelijk jaar, 7. heiligenfeesten en dodenofficies,
8. tijdrekening. Boendale nu geeft in cap. 51-54 van boek II de sym-
2) t.w. de toepassing van paradijsbron en -rivieren op Christus' wonden in
Lek. I, c. 21, vs. 103 e.v., mogelijk ontleend aan Maerlant's Van ons Heren
Wonden vs. 37 e.v. - De vergelijking van de levensboom met het kruis (Lek. I,
c. 23, vs. II7 e.v.) behoeft om haar algemeenheid hier nauwelijks te worden
vermeld.
242
BOENDALE-STUDIES 243
boliek resp. van het kerkgebouw, liturgische gewaden, Mis en uurgebed
en vervolgens iets van het kerkelijk jaar (indien men de 7 geschiedtijdperken
daartoe mag rekenen) en van de tijdrekening, stoffen dus,
die Durandus behandelt in de boeken I, 3, 4, 5, 6 en 8. Uit de boeken
2 en 7, resp. over liturgische personen en heiligenfeesten en dodenofficies,
vindt men in Lek. niets terug, alleszins begrijpelijk, omdat
Boendale die voor zijn doel - lekenvoorlichting ! - niet van belang
achtte (of omdat deze stoffen in zijn onmiddellijke bron ontbraken).
Gaat men nu in bijzonderheden na, of Boendale's motieven inderdaad
op Durandus teruggaan, dan stuit men op een opvallende caesuur
bij c. 51, vs. 89. Van daar af is geen redelijke twijfel meer mogelijk:
-+- alle gegevens in Lek. vindt men ook - en meermalen uitsluitend
- in het Rationale Divinorum Officiorum. Maar t.a.v. cap. 51, vs.
1-88 is Boendale's werkwijze minder doorzichtig. Hij begint met een
definitie van de kerk:
Die kerke in haren bediede
Es sameninghe der goeder liede,
Thuis van bedinghen mede
Ende ene stat van rechten vrede,
Daermen van gheenre zake
En sal hebben ander sprake
Dan Gode bidden tallen stonden
Verghefnesse vanden zonden (c. 51, vs. 5-15).
Ofschoon twee van de drie elementen in deze omschrijving verspreid
terugkeren in Rat. Div. Off. I, I, 1-4 (t.w. "fidelium collectio" en
"domus orationis") acht ik het om de algemeenheid van Boendale's
parafrase niet noodzakelijk daarin de bron te zien. Van symboliek
in eigenlijke zin is hier trouwens ook nog geen sprake.
Door de deur treedt men de kerk binnen. Volgens Lek. lI, c. 51,
vs. 15-16 is die deur het ware geloof:
Bider dore vander kerken
Moeghdi recht gheloeve merken 3).
3) Hier - zoals ook nog enkele malen elders - volgt (vs. 17-30) exegetisch
commentaar van de soort, die ik beneden (zie blz. 255) bedoel.
244 J. J. MAK
De toepassing gaat, meen ik, niet rechtstreeks terug op een der bekende
symbolisten, maar wijst op een persoonlijke conclusie van Boendale
of diens zegsman uit Rat. Div. Off. I, I, 26: "Ostium Ecclesiae
est Christus. Unde in Evangelio: Ego sum ostium dicit Dominus ...
Dictum est autem ostium ab obsistendo his, qui foris sunt, vel ab
obsidendo hos, qui foris sunt, vel ab ostendendo aditum" 4).
De twee wanden zijn Joden en heidenen:
Die twee wande bedieden
Twee manieren van lieden,
Dat Joedsche ende dat Heidijn (c. SI, vs. 31-33).
De bron is mogelijk Rat. Div. Off. I, I, 9: "Superaedificati parietes,
Iudaei sunt, & Gentiles ... " 5).
De stenen zijn de gelovigen:
Die steene die daer versaemt sijn
Deen opten andren menech een,
Die bedieden dat ghemeen
V ole der heilegher kerstenheden,
Dat in minnen ende in vreden
Te samen sal sijn ghemeene,
Alsoe versaemt daer s~in die steene (c. SI, vs. 34-40).
De toepassing is algemeen-middeleeuws 6) en kenmerkende details -
onontbeerlijk voor een bepaalde toeschrijving - ontbreken. Ook Dttrandus
kent deze symboliek, vg. Rat. Div. Off. I, I, 9: "Fideles autem
ad vitam praedestinati, sunt lapides ... " (Lek. Il, c. SI, vs. 38-40
kunnen een reminiscentie zijn aan het cement der liefde, waarvan
ook Durandus tap. gewag maakt).
De toren wijst naar de hemel:
Die hoghe torre die daer staet,
Die hoghe ende scarp op gaet,
Wijst ons onse erve daer boven,
Daer dingle Gode loven (c. SI, vs. 41-44).
4) Vg. ook Honorius Augustodunensis Gemma Animae I, 38 (Migne SL
172, S87c). Zoals men weet is Honorius een van Durandus' bronnen.
5) Ontleend aan Hrabanus Maurus De Univ. 14. 23 (Migne SL lIl, 40I)?
Vg. ]. Sauer Symbolik des Kirchengebäudes und seiner Ausstattung in der Auffassung
des Mittelalters, 2. Aufl. (Freiburg im Breisgati 1924) S. Il6.
6) Sauer a.w. S. II2-3.
BOENDALE-STUDIES 245
Heeft Boendale hier de symboliek losgelaten? Of moeten we er toch
een herinnering in zien aan de prediking die naar de hemel wijst bij
Honorius Augustodunensis 7) of aan de praedicatores et praelati bij
Durandus 8), wier leven "ad alta tendit" ?
Het kruis op de toren is de sleutel des hemels door Christus' offerdood:
Dcruce daer boven, wet dat wel,
Bediedt die selve slotel
Die den hemel ons onsloet
Mids Cristus heileghe doet (c. SI, vs. 49-52).
Een rechtstreekse toepassing van het torenkruis op de hemelsleutel
zoekt men bij de bekende symbolisten weer tevergeefs. Algemeen staat
dit kruis voor het Christelijk geloof 9). We hebben Lek. dan ook
wel met een indirecte toepassing te doen, t.W. via het geloof, want
daarvan is ook de sleutel een symbool 10) , of anders via Christus, door
Wiens kruis de hemel ontsloten is.
De pilaren zijn de apostelen of de prelaten:
Biden pilaren vander kerken
Moghen wi die apostlen merken,
Die tgheloeve staende hilden
Ende daeromme oec sterven wilden.
Si bedieden oec mede
Prelate der kerstenhede,
Die mids lee re ende goet leven
Dien volke souden gheven
Goede exemple, daer si
Te beter souden wesen bi,
Ende lij f ende goet, zonder lettên,
Vore der kerken recht setten (c. SI, vs. 53-64).
De aangehaalde versregels bevatten een duidelijke ontlening aan Honorius
Augustodunensis 11), die de pilaren vergelijkt met "apostoli eorum-
7) Gemma tmimae I, 144 (Migne SL 172, S89 B), Spec. Eecles. (De dedieat.
eecles., Migne SL 172, IloSA), vg. Sauer a.w. S. I4I.
8) I, I, 20.
9) Vg. Sauer a.w. S. 143.
10) Sauer a.w. S. 240.
11) Migne SL 172, 407D, vg. Sauer a.w. S. 134 n. 3.
J. J. MAK
que successores, episcopi, praedicatione recti, eloquentiJ. ~t vita mundi.
qui verba et exemplo susten ta nt domum Dei".
De vensters zijn de gewijde geschriften:
Glasen venstren die daer sijn,
Daer dore blict dat sonneschijn
Dat die kerke verlicht binnen,
Daer bi moghen wi versinnen
Die scrifture die doet
Verlichten den goeden moet (c. 5 I, vs. Ó9-74).
De toepassing is algemeen 12), men vindt haar ook in Rat. Div.
Off. I, I, 24: "Fenestrae Ecclesiae vitreae, sunt Scripturae divinae,
quae... dum claritatem veri Solis, id est Dei in Ecclesiam, id est, in
corda fidelium transmittunt, inhabitantes illuminant".
De klokken zijn de predikers:
Die docke bediedt die predecaren
Die Goeds woert openbaren;
Want alsoe die docken
Die goede liede te gaeder locken,
Alsoe roepen die predekeren
Ten gheloeve die zonderen (c. SI, vs. 75-&».
Een mogelijke ontlening aan Rat. Div. Off. I, I, 4: "Siquidem campanae
praedicatores significant qui fideles ad similitudinem campanae
ad fidem vocare debent" 13).
Het doopvont is de Jordaan:
Die vonte gheeft ons te verstane
Die riviere vander Jordane;
Want alsoe Cristus, alsic las,
Indie J ordane ghedoept was,
Alsoe doept men, dat cont es u,
Die menschen inder vonten nu,
Daer derf sonde met gaet af,
Dat ons Cristus passie gaf (c. 5 I, vs. 81-88).
12) Sauer a.w. S. 120-1.
13) Ontleend áan Honorius Augustodunensis Gemma animae I, 142 (Migne, SL
172, S88)?
246
BOENDALE-STUDIES 247
Waarschijnlijk weer een indirecte toepassing en wel via de J ordaandoop,
waarmee Boendale trouwens zijn gelijkstelling motiveert. Het
verband van de doop met de Jordaan werd niet alleen gelegd door
Christus' doop, maar ook door de doortocht onder Jozua 14).
Uit deze analyse van Lek. II, c. SI, vs. 1-88 is men geneigd te
concluderen, dat dit gedeelte niet rechtstreeks op Durandus teruggaat.
Verscheiden onderdelen van het kerkgebouw (het dak, de vloer, enz.)
ontbreken bij Boendale, al moet worden toegegeven, dat onze dichter
- vergeleken met zijn behandeling van de Mis in het volgende hoofdstuk
- hier vrij volledig is geweest. Een argument, dat sterker pleit
tegen Durandus als Boendale's onmiddellijke bron is de omstandigheid,
dat wij verscheiden toepassingen niet of niet in deze vorm in het latijn
terugvonden. Anderzijds hebben beide ook weer zoveel met elkaar gemeen,
dat wij het Rat. Div. Off. bezwaarlijk terzijde kunnen schuiven.
Wanneer nu blijken zal, dat het vervolg uitsluitend op dit algemeen
verbreide liturgische handboek teruggaat, worden we wel genoodzaakt
althans een Durandus-excerpt, weliswaar met interpolaties, o.a. van
Honorius Augustodunensis, als onmiddellijke bron van de Lekenspieghel
te veronderstellen.
Om plaatsruimte te sparen zullen we voor het vervolg (c. SI, vs.
98 e.v., c. S2-S4) de parallelteksten uit Lek. en Rat. Div. Off. naast
elkaar plaatsen; het geheel wordt er meteen overzichtelijker door.
Het altaar is Christus' kruis:
LEK. RAT. DIV. OFF.
Doutaer vierhoect diedt ghewes Altare autem exterius est ara Crucis
Dcruce dat oec vierhoect es (I, 2, 3) 15)
(c. SI, vs. 89-90)
De superplie is zuiverheid:
Dat witte linen c1eet
Dat boven sine cleedre gheet
Bediedt rechte suverheit al,
Die elc priester hebben sal
(c. SI, vs. 93-96)
14) Sauer S. 138 H.
Superpellicium autem primo, propter
sui candorem, munditiam seu
puritatem castitatis designat. ..
(III, I, JO)
IS) De toepassing is oud en algemeen verbreid, Sauer a.w. S. IS6 H.
J. J. MAK
De amict is de doek, die men Christus voor de 0gen bond:
Die doec seone ende wit,
Diemen heet een ammit,
Bediedt die doec, alsict vant,
Dien men Gode vore doghen bant,
Doen die Joeden seiden: "Sech
mi,
Die welke van ons sloech di?"
(c. SI, vs. 97-I02)
Amictus etiam, repraesentat operimentum,
quo Iudaei velabant faciem
Christi dicentes, Matth. xxvj.
Prophetiza nobis Christe, quis est,
qui te percussit.
(lIl, 2, 3)
De albe is het purperen spotkleed. We stuiten hier op een nonchalance
van Boendale of zijn zegsman. De albe als priestergewaad was
wit en de enig-mogelijke Passie-toepassing was die van het witte spotkleed
van Herodes, vg. Die bediedenisse van der missen in dietsche
vs. I82 e.v. 16).
Daer es ons betekent mede
Jhesus Christus witte cleet,
Daer hi groet spot in leet,
Dat hem die qua:de Herodes dede,
Ende alle sine meyseniede mede,
Doe Pylatus ute sier hande
Jhesum tote Herodesse sande.
Deze toepassing gaat terug op Rat. Div. Off. III, 3, 6: "Haec etiam
vestis repraesentat albam vestem, in qua Herodes illusit Christo. Lucae
xxiij". Boendale of de excerpent die hij volgt, heeft op de albe
klakkeloos de symboliek van het kazuifel toegepast:
Dalve, dats dat langhe cleet Haec etiam vestis repraesentat pur-
Dat hem tote op derde sleet pureum vestimentum, quo· milites
Bediedt dat purperen c1eet dan circumdederunt Iesum.
Dat hem die Joeden(!) daeden an, (lIl, 7, 5)
Doensi spot met hem maecten CVg. Die bediedenisse van der misNachts
doen si met hem waecten sen in dietsche vs. 22I e.v.:
Ende riepen lude dese dinc: ... Dat betekent ons tpellen.
"Ic gruete di, der Joeden coninc!" Dat die riddren ende haer gheEnde
bespouwen sijn soete anschijn sellen
(c. SI, vs. I03-III) Deden onse Here ane trucken
(t.a.p., blz. I8)
r6) Uitg. A. C. Oudemans in Nieuwe Reeks der Werken van de Maatschappij
der Ned. Lett. 7, r (Leiden r852) blz. r6-7.
248
BOENDALE-STUDIES 249
In het onmiddellijk hierbij aansluitende gedeelte van Lek. c. SI
zijn de toepassingen van cingel en stola met elkaar verwisseld en van
de gesel is bovendien nog de geselkolom gemaakt:
Dgordel maect ons den bant bekant (Cingulum) Repraesentat etiam fla-
Daermen Cristurn mede bant gellurn, quo Pilatus caecidit Iesurn.
Ane die columme, vast ende stijf, (lIl, 4, 6)
Daermen gheeselde al sijn lijf (Vg. Die bediedenisse van der
Van boven tote beneden ontwee missen in dietsche vs. I90 e.v.
(c. SI, vs. II3-II7) (t.a.p. blz. 17):
Die langhe stole, dat verstaet,
Die hem toten voeten slaet,
Bediedt die columme, alsic las,
Daer Cristus ane ghebonden was,
Daer hi ontfinc ten selven stonden
[Groote smerte van sinen] wonden,
Met dien cnoepen hart ghebonden,
Ende algaeder om onse zonden.
(c. SI, vs. II9-I26)
. .. Daer es ons betekent bi
Die ghesele, daer Pylatus mede
Onsen Here gheselen dede.)
Stola signat ligaturam, qua Iesus
ligatus fuit ad columnam.
(lIl, 5, 7)
(V g. Die bediedenisse van der missen
in dietsche vs. 202 e.v. (t.a.p.
blz. 17):
Die sto1e betekent ons die bande,
Daer hi mede wert ghebonden
Ane die columme tien stonden,
Doene Pylatus dede slaen ... )
De manipel is het koord, waarmee Christus' handen werden gebonden:
Die hantvane dien hi dan langt
Ende anden slinken arm hangt,
Bediet den bant daer met, twaren,
Sijn hande doen ghebonden waren,
Die al die werelt ontbinden mach
Ende al ontmaken op enen dach
Het kazuifel is de liefde:
Die casufle diemen dan
Boven al dander doet an,
Bediedt caritate ende minne,
Manipulus etiam repraesentat funem,
quo Iesus comprehensus à
I udaeis ligatus fuit.
(lIl, 6, 5)
(V g. Die bediedenisse van der
missen in dietsche vs. 213 e.v.
(t.a.p. blz. 18):
... Dat betekent ons die bant
Daer die ioden alte hant
Onsen Here mede cnochten,
Doen sine voer tgherechte brochten).
... significans charitatem sme qua
sacerdos est, sicut aes sonans, aut
cymbalum tinniens... Plenitudo
J. J. MAK
Die elc priester sal hebben inne
Soe volcome1ec datsi al
Boven dander doeghde gaen sal,
Alsoe ghe1ij c alse dat deet
Boven dandre ghewaeden gheet;
Want karitate, des sijt ghewes,
Van allen doegheden moeder es.
(c. SI, vs. 133-142)
legis est charita,,; sic (s,T hec vestis
cuncta plana & alia omnia indumenta
intra se c1audit & continet.
(lIl, 7, I) 17)
De kelk is Christus' graf, de pateen de steen vóór het graf, de
corporaal de lijkwade:
Die kelc, alsoe ie lese daer af, Potest enim non incompetenter
Bediedt ons heren Cristus graf...dici, quod ... calix., sepulchrum vel
(c. SI, vs. 143-144) passionem Christi (IV, 29, 28)
Die patene die mer op leit, Patena quoque seorsum, à calice
Betekent inder waerheit revoluta, scilicet pars superior sub-
Den steen michel ende groet tus posita, significat lapidem à
Daermen dat graf mede sloet... sepulchro commotum & revolutum
(IV, 30, 31)
Tcorporae1 volght hier nare 18) Duplex est enim palla, quae dicitur
Dat bediedt die sudare 19) corporale: una, scilicet quam dia-
Daermen in want ter selver tijt conus super altare extendit, altera
Gods lichame ghebenedijt, quam super calicem plicatam im-
Ende int graf doet leide ponit: significantes duo linteamina,
N a sine sterflike menscheide quibus Ioseph corpus Christi in-
(c. SI, vs. 149-152, ISS-160)voluit. Extensa, repraesentat syndonem
qua corpus fuit in sepulchro
involutum, & inde corporale vocatur:
plicata, super calicem posita,
sudarium quo caput eius separatim
involutum (IV, 29, 4) 20)
Wijn en water in de kelk is het bloed en water van Christus' zijdewond,
de wijn is Zijn Godheid, het water Zijn Mensheid:
Wijn ende water, des sijt vroet, Commiscetur autem aqua vi no in
17) De toepassing is zeer algemeen, vg. J. Braun S,J. Die liturgische Gewandung
im Occident und Orient, etc. (Freiburg im Breisgau 1907) S. 718.
18) Verraadt Boendale hier niet zijn bron met dat "volght hier nare"?
19) Blijkens het latijn is de keuze van sudare (door het rijm ingegeven?) minder
gelukkig.
20) Ook bij Honorius Augustodunensis Gemma animae I, 47 (Migne SL 172,
558), Durandus' bron? Zie voor nog andere plaatsen Sauer a.w. S. 198 ff.
250
BOENDALE-STUDIES
Dat die priester inden kek doet,
Bediedt bloet ende water dan
Dat uut Cristus siden ran:
Die wijn betekent sine godhede,
Ende dat water sine menschede,
Die te samen vereent sijn,
Ghelijc dat water ende wijn.
(c. SI, vs. 161-168)
calice ... ad notandum, quód de latere
Christi simul exivit & sanguis
& aqua... Nam per vinum divinitas,
per aquam humanitas, intelligitur
(IV, 30, 18-19)
Caput SI sluit met een vreemd bestanddeel: de pIscme is zuiverheid
(vs. I6g-I72). Bij Durandus I, I, 39 betekent ze Christus' barmhartigheid,
evenzo bij Honorius Augustodunensis Gemma Animae
I, 3621), mogelijk Durandus' bron. De - banale - toepassing op
de zuiverheid is waarschijnlijk eigen makelij van Boendale of zijn
zegsman. Overzien we nog even dit hoofdstuk te beginnen met vs. 89,
dan blijken alle symbolen met uitzondering van de laatste (piscine =
zuiverheid) ook - en sommige uitsluitend - in Durandus' Rationale
voor te komen. Voorts valt er een merkwaardige volledigheid te constateren
ten aanzien van de paramenten - al komen juist daar een
aantal ernstige vergissingen voor - terwijl de behandeling der altaarbenodigdheden
weer de nodige lacunes vertoont (ik noem slechts
het ontbreken van de ciborie). Nog veel bonter in dit opzicht maakt
Boendale het in het nu volgende caput over de Mis. Het is een toonbeeld
van oppervlakkigheid. Wat hier al niet ontbreekt! Geen Introitus,
Kyrieeleyson, Gloria, Collecte en zo maar door. Er blijft
feitelijk niets anders over dan Confiteor, Offertorium en Elevatio.
Maar laten we dit hoofdstuk eerst even analyseren.
Het wijwater wist de dagelijkse ionden af en verdrijft boze geesten:
Eermen die messe ane slaet, Sacerdos ... altare, Ecc1esiam, & po-
Als ghi wel siet ende verstaet, pulum, aqua benedicta consper-
Maectmen dwijwater om docsoen git, ut omnis spirituum immundoDattet
daghelijcs zonden can afdoenrum spurcitia ... propellatur ... Aqua
Ende die quade gheeste henen sale aspersa, divinisque precibus
hissen: sacrata, populum sanctificat, atque
Daeromme werptment vore der mundabat à venialibus.
missen, (IV, 4, 1-2)
Om dat hi te min sal becoren
21) Migne SL 172, S87B.
251
J. J. MAK
Die ghene die daer messe horen.
(c. 52, vs. 1-8)
Het Confiteor is de biecht van dagelijkse zonden:
Als die priester dan ane sal slaen Prius, quàm sacerdos vel Episco-
Die messe, gaet hi neder staen pus gradus altaris ascendat, &
Oetmoedelike vordien outaer, antè, quam sacrum ordinetur offi-
Ende seeght den Confiteor daer, cium, ad seipsum revertens inclinat
Dats biechte van dagheliken se ante altare & ... de peccatis suis
zonden, cum adstantibus generaliter confite-
Om dat hi ten selven stonden tur... Fit ergo confessio, ut pu-
Messe wilt doen werdelike rior sit, & sine macula ingredia-
Gode teren van hemelrike, tur. (IV, 7, 1-2)
Buten zonden ende allen smetten (V g. Die bediedenisse van der misDie
hem vor Gode moghen letten. sen etc. vs. 245 e.v. (t.a.p. bI. 19):
(c. 52, vs. 9-18) Soe staet die pape vor den outaer;
N.B. De vss. 19-42 bevatten een "Confiteor" so seit hi daer,
moralisatie, die wij hier buiten be- Vor sine daghelike sonden)
schouwing wensen te laten.
Na het Confiteor nadert de priester het altaar, maakt er een kruis
op en kust dit ter ere van Christus' passie:
Alse die Confiteor es ghedaen, Primo enim facit quaedam oscula,
Soe gaet die priester thant staen ante collationem hostiae & calicis
Wel vast an dien outaer, scilicet quam de primo ad altare
Ende maecter op een cruce daer. accedit ... Adhuc nonnulli in locis
Dat cust hi thant inder eren ipsos osculandis signum crocis ...
Der heilegher pas si en ons heren. imprimunt (IV, 39, resp. 6 en 7)
(c. 52, vs. 43-48).
De rechterzijde van het altaar is de hemel, de linkerzijde de aarde:
Vandien outaer ter rechter side, Qui transitus (t.w. van de priester)
Alsoe mi die scriftuere lide, de medio altaris in dextram par-
Betekent dat hemelsche rike, tem, significat Christi transitum de
Ende dslinke side diedt ertrike. passione per resurrectionem ad vi-
(c. 52, vs. 49-52) tam aetemam. Item à laeva transiens
in dextram (1. à dextra transiens
in laevam?) imitatur Christurn
ingredientem mundum: laevam
enim tetigit Christus, quando temporalem
assumpsit vitam.
(IV, II, 1) 22)
22) Ook bij Hon. Aug. Gemma animae I, 20 (Migne SL 172, 550).
252
BOENDALE-STUDIES 253
Bij het Evangelie staat men op, bij het Epistel gaat men zitten, omdat
het de woorden zijn resp. van God Zelf en van de heiligen.
N.B. Durandus geeft een andere motivering!
Datmen ter ewangelien opstaet
Ende ter epistien sitten gaet,
Dats daeromme, in waren zaken,
Dat sante depistle spraken
Ende God selve dewangelien
sprect
Daer al onse gheloeve in stect;
Ende om die reverentie daer af
Doetmen den caproen af.
(c. 52, vs. 63-70)
Cum autem dicitur Epistola '"
sedemus, quia doctrina in silentio &
quiete audienda est (IV, 16, 8).
Sane Evangelium stando & non sedendo
auditur... Auditur etiam
capite nudato. (IV, 24, 23-24)
Kruisen maken betekent het ware geloof omhelzen:
Crueen maken wi ter stede
Vore hoeft ende vor herte mede,
Alsmen dewangelie aneslaet:
Dat bediedt, dat verstaet,
Dat wi met herten ende met sinne
Selen laten comen inne
Dat gheloeve ende ontfaen,
Ende daer in altoes volstaen
(c. 52, vs. 71-78)
Quidam autem signant se tantum
in fronte, & in pectore, quasi in
utroque superliminari... Unde per
hoc, quod crucem fronti imprimunt,
ostendunt se non erubescere
credere crucifixum, cuius liber legitur,
& eum habere Deum & dominum...
in pectore vero, ad designandum,
quod verba Evangelij debent
nos percutere in pectore, & in
mente. (IV, 24, 27-28)
Het vijfmaal omkeren van de priester betekent de vijfvoudige verschijning
van Christus op de dag der Opstanding:
Dat hem die priester, alsmen ons
leert,
Ter midden vij fwerf omme keert,
Betekent datmen Cristum sach
Vij fwerf opten Paeschdach,
Doen hi op was verresen.
(c. 52, vs. 79-83)
Tamen in quinque duntaxat expraemissis
salutationibus sacerdos ad
populum se convertit. .. Caeterum
quinta ... significat quinque apparitionis,
quas Christus fecit discipulis
suis in die resurrectionis:
(IV, 14, 10)
De offerande is Christus kruisoffer (vs. 85-90). Een parallel ontbreekt
in Rat. Div. Off. IV, 26, zodat we wel mogen concluderen tot
een onnozele leken-toepassing. Even banaal is de vergelijking van de
254 J. J. MAK
elevatie met Christus' hemelvaart (VS. 9 I -102), een primitieve associatie?
Of een reminiscentie aan een der vij f motieven der elevatie
van Durandus: " ... sacerdos elevat corpus Christi. Primo, ut cuncti
astantes illud videant, & petant quàd proficit ad salutem, I uxta illud:
Ego si exaltatus fuero à terra, &c. (Rat. Div. Off. IV, 41, SI)? Volgt
een curieuze confessie aangaande de werkdadigheid der gebeden vóór
en na de elevatie, waarvan A. Franz merkwaardig genoeg geen gewag
maakt, ofschoon hij in Die deutsche M esse etc. S. 100 H. de volksconcepties
met betrekking tot de elevatie uitvoerig bespreekt. Boendale's
opvatting zal wel verband houden met het geloof in buitengewone
gunsten bij het "zien van God" tijdens de elevatie 23). Van de velerlei
betekenissen van "Ite, missa est!" in Rat. Div. Off. IV, 57, 7 vindt
men in Lek. niets terug; de dichter maakt er zich van af met "Ghi
lide moght wel henen gaen!" (vs. IIS).
Zoals men ziet keren al Boendale's toepassingen in caput 52 - op
één gemakkelijk te verklaren uitzondering na - bij Durandus terug.
Zijn onmiddellijke bron, die hij ook in dit hoofdstuk mogelijk weer
verraadt in zijn verantwoording in vs. 123 e.v.:
Men vint vele meer leringhen
Van desen selven dinghen
Dan ic hebbe ghenoemt nu;
Doch hebbic gheseeght u
Dbeste ende dprincipale,
Daer ute altemale
Dese vorseide dinghen ruren,
Alsment vint inder scrifturen,
- waaruit men, mede op grond van wat volgt in vs. 131 e.v., misschien
mag besluiten, dat hij geen mondelinge tradities wil overdragen,
maar uitsluitend wat schriftelijk is vastgelegd - zal een slordig en
onvolledig Durandus-excerpt zijn geweest, waaruit hij dan weer, naar
ik vermoed, via een schooldiktaat heeft geput 24). Op de slordigheid en
23) Vg. M. Meertens De Godsvrucht in de Nederlanden, enz. 3, blz. 21.
24) Dat Boendale de "latijnse" school heeft bezocht, meen ik o.a. te mogen
opmaken uit zijn verdeling van de zeven vrije kunsten in Lek. III, c. 14, vs. 63
e.v., t.w. gramaria, logike, geometrie, musike, arismetrike, astronomie en theologie.
Het trivium (grammatica, dialectica, rhetorica) werd immers destijds in de praktijk
gereduceerd tot grammatica (d.i. latijn) en logica (d.i. dialectica), vg. o.a.
BOENDALE-STUDIES 255
onvolledigheid hebben wij niet van geval tot geval gewezen. De Durandus-
citaten zouden telkens uit het verband, waarin zij voorkomen, uitvoerig
moeten worden toegelicht om dienaangaande elke twijfel weg
te nemen. Dat laat het bestek van dit artikel echter niet toe. Wij wensen
niet meer te geven dan een eerste, algemene benadering van het
vraagstuk der verhouding van Der Leken Spieghel en het Rationale
Divinorum Officiorum. Intussen hebben wij in het voorgaande wel
enige van de meest in het oog springende lapsus en lacunes gesignaleerd.
Mocht het door mij bedoelde Durandus-excerpt ook Lek. lI,
cap. 5 I hebben bevat dan was het excerpt geinterpoleerd, althans met
Honorius-motieven. En vermoedelijk heeft het tevens bij verschillende
toepassingen commentaar gegeven.
Een - nog vluchtig - onderzoek naar de capita 53 en 54 versterkt
mij in mijn vermoeden. Het eerste geeft de betekenis der zeven uren:
metten = gevangenneming van Christus, priem = overlevering aan
Pilatus, terts = bespotting, sext = kruisiging, noen = kruisdood,
vesper = kruisafneming, completen = graflegging. - Deze toepassing
ligt ten grondslag aan de "Passie-getijden", bijv. in O.L.H.
Passie 25), de bundel Carton 26), Dietsce Rime 95, enz. 27). Boendale
kan deze algemeen verbreide "Passie-getijden", door M. Meertens
voor het eerst aangetroffen bij Mechtelt van Maagdenburg (t 1280),
ook hebben leren kennen uit het veronderstelde excerpt, waarin uit Rat.
Div. Off. V, 1,6: "Nempè in node Christus est compraehensus, manè
illusus, & hora prima gentibus traditus: tertia flagellatus, voce crucifixus,
sexta cruci affixus: nona, mortuus: undecima, de cruce deposi-
R. R. Post Scholen en onderwijs in Nederland gedurende de Middeleeuwen
(Utrecht-Antwerpen 1954) blz. 94. Om nu toch het zevental vol te krijgen voegt
Boendale voor de weggevallen rhetorica de theologie toe. Had hij universitair
onderricht genoten, dan zou hij wel geweten hebben, dat de theologie niet tot de
artes liberales behoorde. Maar ook de opsomming der kunsten, zoals hij die geeft,
komt niet uit zijn eigen koker; hij beroept zich daarvoor op zijn meester
Maer aldus als ghi nu hoort
Gafse mi mijn meester voort (Lek. lIl, c. 14, vs. 107-108).
Zie voor die "meester" ook ben. noot 31.
25) Ui tg. N. de Pauw, Mnl. Ged. en fragm. I, 59 e.v.
26) Oudvlaemsche Liederen en andere Gedichten, enz., blz. 40 e.v.
27) Zie voor nog andere vindplaatsen M. Meertens a.w. I, blz. 149 e.v.
J. J. MAK
tus: in duodecima, sepultus" de Lauden zijn geschrapt om het gebruikelijke
zevental te krijgen, maar niet zonder een spoor achter te laten.
Want de Passie-herinnering van de Lauden, t.W. de bespotting, is op
de Terts toegepast, terwijl de onveranderlijk bij de Terts behorende
herinnering, t.w. de geseling, ontbreekt.
In aansluiting aan de zeven uren van de dag behandelt Boendale in
c. 54 de zeven wereldtijdperken, of liever de zes, want het zevende
is de eeuwigheid. Die zes zijn: 1. Adam tot Noach (II99 jaar), 2.
Noach tot Abraham (ca. IOOO jaar), 3. Abraham tot Mozes of de Doortocht
door de Rode Zee (IOOO jaar), 4. Mozes tot David (IOOO jaar),
5. David tot Christus (IOOO jaar), 6. Christus' Geboorte tot Zijn
Wederkomst 28). Deze indeling der geschiedenis gaat terug op de vijf
perioden van Origenes (door splitsing van diens vierde periode, de tijd
van Mozes tot Christus, in tweeën door het leggen van een caesuur
bij David) en schijnt in Boendale's tijd verre van algemeen te zijn
geweest. Förster vond haar in een aantaloudengelse bronnen en voorts
in de Weltchronik van Rudolf van Ems (ca. 1220) en in de Saksenspiegel
; hij kon echter geen enkele latijnse bron aanwijzen 29). Toch
is er een latijnse bron, namelijk het Rationale Divinorum Officiorum.
Durandus geeft namelijk niet alleen de gebruikelijke, van Boendale
afwijkende indeling (VI, 53, 5), maar - let wel evenals Boendale in
aansluiting aan de zeven uren en als een der symbolische toepassingen
daarvan - ook de gezochte wereldtijdperken, tot en met het zesde
gelijk aan die in Lek. caput 54 (zie Rat. Div. Off. V, 1,9). De tijdsriuur
van 1000 of ongeveer IOOO jaar voor elke periode, die Augustinus
al had losgelaten, maar nog bij Honorius Augustodunensis gevonden
wordt 30), schijnt weer op een geïnterpoleerd excerpt te wijzen
als onmiddellijke bron van Lek. Intussen dient men op grond van
boek I caput 38, waarin dezelfde periodisering wordt aangetroffen, een
28) Men vindt de betr. passage (c. 24, vs. 1-56) ook in het Hulthemse handschrift
fol. 184b (M. de Vries, aang. uitg. I1, blz. 319), wat op zichzelf uiteraard
niets zegt omtrent Boendale's oorspronkelijkheid.
29) M. Förster Die Weltzeitalter bei den Angelsachsen in N eusprachliche
Studien, Festgabe Karl L1ûck (= Die neueren Sprachen, 6. Beiheft, Marburg
1925) S. 190.
30) Förster tap .. S. 185.
256
BOENDALE-STUDIES
ontlening van elders niet bij voorbaat uit te sluiten. Voorlopig gaat
dit hoofdstuk echter nog voor oorspronkelijk door 31).
11. BOENDALE EN SIDRAC
Tot de wemlge bronnen, die in Boendale's Der Leken Spieghel
[Lek.] explicite als zodanig worden genoemd, behoort ook het boek van
Sidrac [S.]. In bk. IV, c. I, vs. I e.v. 1) verklaart de dichter:
Een coninc, een groot heere,
Die so vraechde wilenneere
Enen c1erc, was heydijn
Ende so groten astronomijn
5 Dat hi vele propheteerde
Ende den volke wijsheit leerde,
Die hi hem screef ende ooc sprac,
Ende die meester hiet Sydrac.
Sinen boec hebbic ghelesen,
IO Daer vele wondre in wesen
31) Dezelfde "oorspronkelijkheid" geldt voor Het Boee van der Wraken II,
vs. 339 e.v., waar de auteur - ik zeg opzettelijk nog niet Boendale - om zo te
zeggen tegen beter weten in zijn periodisering handhaaft. Hij blijft zweren bij
het woord van zijn "meester" (OGû-roç Ètp7) I) :
Die tijt van desen ertrike/
340 Daert began sekerlike
Tote daert weder inden sal/
Es in sessen ghedeelt al.
Sulke maken daer .vij.af;
Maer mijn meester mi dus gaf.
345 Dierste duerde/min no meel
Van Adame tote N oe;
Van N oe tote Abraham;
Die derde tote Moyses quamf
Die vierde tote David den conine!
350 Die vij fste tote men Christum hinc;
Die seste/alsic bewende/
Duert toter werelt inde;
Die .vij./als een wijs man seyt/
Es hier boven in dewecheyt/
355 Daert en daget no en deemt/
Noch nemmermeer inde en nemt.
I) Uitg. M. de Vries II (Leiden 1848) blz. 233.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV
257
17
J. J. MAK
Van prophecien ende mede
Van uutnemender wij shede.
Die coninc vraechde den c1erc
Menigherhande vraghe sterc,
15 Die hi hem berechte wale.
Over deze confessie zou heel wat te zeggen zijn. Ze is typerend voor
het gezag, dat "Ie trésor des sciences" - zoals een enthousiast frans~
man het zonderlinge boek heeft genoemd 2) - in de late middeleeuwen
genoot, maar tevens voor Boendale's persoonlijkheid, vooral wanneer
men weet, welke diepgaande verschillen er zijn op te merken in de
levensbeschouwing van de Antwerpenaar en de franse alweter, wat de
lezer in de loop van dit betoog, hoop ik, wel duidelijk zal worden.
Wat al dadelijk opvalt, is dat de naam Sydrac hier in bk. IV, c. I,
vs. 8 voor het eerst wordt vermeld, ofschoon Boendale, zoals we nog
zullen zien, reeds in bk. I en bk. III rijkelijk uit deze bron heeft geput.
Het geval staat niet op zichzelf. De kroniek van Martinus van Troppau
bijvoorbeeld heeft hij al voor een flink stuk gevolgd - in bk. I en ook
hier en daar in het begin van bk. II - wanneer hij eindelijk in bk. II,
c. 40, vs. I09 zijn kaarten op tafel legt. In beide gevallen - die nog
met andere vermeerderd kunnen worden - is Boendale's brongebruik
en vooral zijn bronverantwoording bijzonder leerzaam voor zijn werkwijze.
Ik hoop daaraan nog een afzonderlijke studie te wijden. Voor het
ogenblik willen we alleen nagaan, waar en waarom de schrijver van de
Lekenspieghel al of niet van de Sidrac heeft gebruik gemaakt.
In het genoemde caput I van boek IV word S. meermalen uitdrukkelijk
als bron genoemd, het duidelijkst in vs. 58 e.v.:
Nu willic u voort scriven
Hoe dattet int einde sal vergaen,
Alse ons Sydrac doet verstaen.
Van daar af, d.i. van c. I, vs. 61 e.v. tot en met c. 4, bevat Lek. een
min of meer getrouwe weergave van S. 400 3). Daarvóór, d.i. dus in
2) eh. V. Langlois La vie en France au moyen age, etc. III (Paris 1927)
p. IgS.
3) J. F. J. van Tol Het boek van Sidrac in de Nederlanden, diss. Amsterdam
1936, blz. 214 e.v. - Ik ,ga er van uit, dat de lezer de beschikking heeft over de
tekst van Lek. en S.; er is geen beginnen aan de uitvoerige passages voortdurend
te citeren.
258
BOENDALE-STUDIES 259
C. I, vs. 1-57 herinneren de vss. 17-29 aan S. 396 (met 394 voor de
vss. 22-24) en de vss. 50-57 aan S. 398 en 399. In c. 5 komt de "astronomijn"
niet aan het woord, Boendale gaf hier de voorkeur aan Ps. Methodius
S ermo de regnum cantium et in novissimis temporibus certa
demonstratio, waarvan hij c. 13 4 ) in eigen woorden weergeeft. In
het volgende hoofdstuk volgt onze dichter nu eens S.,dan weer Ps.
Methodius 5), wat hij telkens conscientieus verantwoordt 6). Conform
zijn verklaring in vs. I houdt Boendale zich in c. 7 uitsluitend aan
S. (c. 7 = S. 401). De inhoud van c. 8 wordt niet verantwoord, maar
uit mijn onderzoek is gebleken, dat B. hier, zoals in c. 6, deels S. deels
Ps. Methodius heeft gevolgd 7). Caput 9 gaat terug op Legenda Aurea
c. 1 8), c. 10-12 zijn grotendeels oorspronkelijk, d.w.z. opgebouwd
uit algemeen gangbare noties, afgewisseld door vrij uitvoerige persoonlijke
verzuchtingen. Enkele losse motieven zijn wellicht ingegeven door
de Legenda Aurea 9) en/of S.10).
Zoals boven al werd opgemerkt, heeft Boendale niet alleen voor bk.
IV van Lek., maar ook voor bk. III van Sidrac's wijsheid geprofiteerd.
Weliswaar noemt hij de "wise clerc" hier nergens bij name, maar de
inleidende formules, die in bk. III te beginnen met c. 5 regelmatig
weerkeren, laten ons omtrent 'sdichters bron allerminst in het onzekere.
Zo begint c. 5 met:
Een mensche vraeghde wilen ere
Enen clerc van groeter lere, enz.
4) Uitg. E. Sackur Sibyllinische Texte und Forsehungen etc. (Halle a.S, 1898)
S. 88 H.
5) Vs. 1-3 en 10-16 zijn ontleend aan S. 401, vs. 4-9 en 17-66 aan Ps. Methodius
c. 14 (met uitzondering van 'Vs. ZI-z5 en 57-6z, die ik althans in Sackur's
tekstredactie niet of niet zo terugvind).
6) Vg. bijv. vs. 4: "Mechodosius brinct ons voren", vs. 10: "Sydrac die seit
ons mede"; zie ook vs. I en 67-68. .
7) VS. I-Z9 en 41-44 zijn ontleend aan Ps. Methodius c. 14. vs. 30-40 aan S. 401.
8) Zie mijn Boendale en de Legenda Aurea in Med. v. d. Kon. Ned. Akad. v.
Wet., afd. Lett., N.R. dl. zo, no. 13, blz. Z5 e.v.
9) Zie het in de vorige noot aangehaalde opstel blz. 3Z, n. 30
10) Zekerheid t.a.v. deze bron bestaat slechts voor c. 10, vs. 50-65 (ontleend
aan S. 407) ; mogelijke ontleningen zijn c. 10, vs. Z-4 (aan S. 405), vs. 15-19 (aan
S. 404), vs. zo-z5 (aan S. 414), vs. 85-86 (aan S. 4II), vs. 90 (aan S. 410) en
c. IZ (aan S. 409, 4IZ).
J. J. MAK
De "clerc" heet in vs. 82 "een wijs man", in c. 22, vs. 2 "een meester
die wijs was", in c. 24, vs. 2 "een man die was herde vroet". Het duidelijkst
verraadt Boendale zijn bron in c. 11 vs. 1-2:
Wilen soe vraeghde een con i n c
Enen wisen clerc dese dinc, enz.
Voor Boendale's variatievermogen pleit ook nog c. 16, vs. 1-2, waar
de "mensche" van c. 5 een "man" en de "clerc" tevens "meester" is.
Dit type inleidingen begint, zoals we zeiden, in c. 5 en dat is niet toevallig.
Tussen c. 4 en c. 5 van boek III ligt een duidelijke caesuur.
In c. 4, vs. 549 e.v. kondigt Boendale aan, dat hij de stof verder in
hoofdstukken zal indelen:
Nu willic dese wijsheit deelen
Voert ane met capitteelen;
Maer hier vore int ghemeen
Hebbicse ghesayt over een, enz.
Caput 3 en 4 waren dus in zijn eigen ogen niet anders dan collecties
losse spreuken. In dit licht gezien zou het dubieus kunnen schijnen,
of Boendale zichzelf wel bewust is geweest van de (volg) orde, die
Baas in deze capita heeft menen te ontdekken 11). Nu dient men te
weten, dat deze onderzoeker geen rekening heeft gehouden met eventuele
Sidrac-invloeden op de hoofdstukken 3 en 4, zoals omgekeerd
Van Tol onkundig is gebleven van Boas' onderzoek. De bron van
c. 3 zocht deze in een excerpten-verzameling, een spreuken- of wijsheidsbundel,
die mogelijk onder de naam Vier duechden cardinale 12)
bekend was en voornamelijk bestond uit spreuken ontleend aan de
vier boeken van de Disticha Catonis. Ik geloof, dat dit inderdaad juist
is, wanneer wij ons die bundel tenminste geïnterpoleerd mogen denken
met Sidrac-vragen. Zo niet, dan heeft Boendale er zelf die vragen
tussengevoegd. Want daaraan kan geen twijfel meer bestaan, zodra
men heeft geconstateerd, dat het juist de passages zijn, waarvoor
Boas geen bron heeft kunnen vinden en waarmee hij eigenlijk niet
goed raad weet, die men in S. terugvindt. Zo is c. 3, vs. 1-18 bijna
II) M. Boas De IV Virtutibus Cardinalibus, een middeleeuwse benaming voor
de Disticha Catonis in Tijdschr. 32 (1913) blz. 101 e.v.
12) Zie c. 3, 'Vs. 1239 en Boas a. art. 133 e.v.
260
BOENDALE-STUDIES
woordelijk gelijk aan S. 88, vs. 57-71 aan S. 357, vs. II 5- 128 (een
"vreemd bestanddeel" volgens Boas) aan S. 21713) - interessant is
hier de aansluiting van vs. 129-134 (= Dist. Cat. I, 14) bij vs. I07-II4
(= Dist. Cat. I, 13); de Cato-spreuken zijn kennelijk door een S.-vraag
onderbroken! -, vs. 149-160 aan S. 271.
Van hier af, dus te beginnen met vs. 167, worden de S.-interpolaties
onbelangrijk, zo niet twijfelachtig. Meteen vertoont Boendale's excerpten-
verzameling hier een caesuur. Of moeten we zeggen, dat hij zijn
"Cato" nu eerst nauwkeurig volgt, ja misschien nu pas ter hand neemt
(terwijl dan het voorgaande aan een andere, eventueel zelf aangelegde
verzameling is ontleend) ? Hoe het zij, het is opvallend, dat in c. 3, vs.
167-478 de Cato-spreuken elkaar vrijwel zonder onderbreking opvolgen
en wel, op een paar uitzonderingen na, in de oorspronkelijke
rangorde 14 ). De enkele hiaten van vier of vij f versregels 15) kunnen
niet met S.-vragen worden opgevuld. Waar keuze is tussen ontlening
aan S. of Dist. Cat., zal men geneigd zijn de schaal ten gunste
van de laatste te doen doorslaan. Zo zal vs. 187-194 wel teruggaan op
D.e. I, 3 en niet op S. 270; desgelijks vs. 2II-216 op D.e. I, 9, liever
dan S. 269; vs. 224: "Soe doedi dat Cathoen raet" wijst trouwens
duidelijk de weg.
In vs. 479-876 staat Boendale's excerpten-verzameling weer wat
vrijer tegenover D.e. Volgens Boas 1'6) is dit gedeelte "verwant" aan
het tweede boek der D.e., maar heerst hier minder regelmaat dan in
13) Deze vss. komen ook voor in het Hulthemse hs. fol. I 36b, uitg. in Belg.
Mus. 6, blz. 2IO; ze zijn daar waarschijnlijk mèt andere stukken uit Lek. terechtgekomen.
14) Ze zijn uitsluitend ontleend aan het eerste boek der Disticha Catonis en
wel van no. 2-38 (waarvan de no's I, 4. 7, 8, IO, 12, 17, 23-27, 33 en 35 ontbreken)
; de volgorde is tlm no. 32 oorspronkelijk (uitgezonderd no. 20, dat op no. 22
volgt), daarna is ze vrij grillig (31, 36, 38, 34, 37).
IS) T.w. vs. 235-242 (zinspeling op het verhaal van Jood en Magiër in Heim.
d. Heim. vs. 1933 e.v.? Zie A. A. Verdenius' proefschr. blz. lI3), vs. 330-333
(oorspr. "staart" van vs. 323-329 (= D.e. I, 28)? Of - mèt vs. 323-329 -
ontleend aan S. 2II? N.B. Het motief ook in Lek. lIl, c. IO, vs. 75 e.v. en o.a.
Die Rose 9075 e.v.) vs. 389-394 (:= D.e. IV, 5? Of II, 30?) en vs. 433-438
(spoor van de latijnse motivering van D.e. I, 31 (Boas a. arl. blz. II4)? Of =
Brev. Sent. 39 (A. Beets De "Dist. Cat." in het Mnl. blz. 9, n. 3).
16) A. art. blz. 123.
261
262 J. J. MAK
de behandeling van bk. I: de oorspronkelijke volgorde is meermalen
verstoord, er zijn disticha uit andere boeken ingelast en enkele spreuken
worden door lange exempels toegelicht. Omdat wij in dit gedeelte geen
S.-vragen ontmoeten, laat ik een nauwkeurige analyse achterwege. Ik
heb op die van Boas trouwens alleen dit aan te merken, dat hier geen
rekening is gehouden met de mogelijkheid van oorspronkelijke passages.
Zelf meen ik wel degelijk iets als een eigen geluid te horen in het fabula
docet der exempelen en in het algmeen in de "staarten" (zoals bijv.
vs. 523-56817) en dan ook in de inleidingen der exempelen (bijv. vs.
877-882). Zekerheid in deze heb ik echter nog niet overal kunnen verkrijgen,
vs. 925-928 o.a. kàn de staart zijn van het exempel van de
jongeling die door armoede wijs werd (vs. 883 e.v.), maar ook een
bewerking van Breves Sententiae 6. Na de inlassing van een aantal
"Kleine Cato" -spreuken (vs. 925 of 929 tot 982), gaat Boendale's
excerpt weer voort met de "grote", aanvankelijk schijnbaar willekeurig
aan de boeken II -IV ontleend, maar van vs. I I9I af uitsluitend aan bk.
IV. Het gehele hoofdstuk biedt verder nog slechts één mogelijkheid
om voor de inlassing van een S.-vraag te pleiten. Volgens Boas zouden
vss. III3-II20 teruggaan op D.e. IIl, I2. Dit berust echter op een vergissing
en zo komt hier ruimte voor S. 83.
Na de "wijsheden" in c. 3 volgen in c. 4 de "hovescheden" en "scone
zeden". Is c. 3 in laatste instantie een bewerking van de Disticha
Catonis en c. 4 van het Supplementum Catonis, de zog. "Facetus" 18),
dan zou men eenzelfde werkwijze mogen verwachten. Toch is dat niet
he,t geval. Boendale is met zijn Facetus veel vrijer omgesprongen dan
met zijn Cato-excerpt. Tot en met vs. I40 geeft hij bijna achter elke
spreuk een eigen nabeschouwing(terwijl die "staarten" in c. 3 hoge uitzondering
waren), vervolgens houdt hij zich een poosje (van vs. I4I
tot 336) streng aan zijn voorbeeld, om dan weer zichzelf te worden,
d.w.z. nog een enkele keer een Facetus-spreuk aan te halen, maar
liever Sidrac te làten doceren of' zelf het woord te nemen. Wij geven
hier geen analyse van Lek., maar jagen slechts op S.-vragen, zodat we
17) Vs. 529-568 ook in het Hulthemse Hs. fol. 181b, uitg. in Belg. Mus. IO, 339,
met inlassing van 2 X 4 ,regels Cvg. M. De Vries Lek., dl. Il, blz. 319).
18) Boas a. art. blz. 137.
BOENDALE-STUD1ES
alleen de aandacht willen vestigen op wat uit dien hoofde van belang
is. Welnu, het blijkt, dat Boendale na S. tijdelijk op zij te hebben
gelegd (ofschoon nooit uit het oog te hebben verloren), het boek - als
ik me niet bedrieg met kennelijk genoegen - weer openslaat en
er uit berijmt, wat van zijn gading is. Nadat hij in vs. 337-356 een
stokpaardje heeft bereden, besloten met een exempel (vs. 357-382),
volgt na een Facetus- (of Jezu~ Sirach-?)spreuk weer een preek, grotendeels
van eigen makelij en dan wordt blijkbaar de verleiding te sterk
en krijgt de "wise c1erc" zijn kans. De vss. 415-554 bevatten nog
slechts drie Facetus-spreuken, voor de rest zijn ze gevuld met S.-vragen
19) en wijsheid uit eigen (of nog niet bekende) koker.
Zoals gezegd schijnt Boendale met c. 5 uitsluitend S. te gaan volgen.
In de hoofdstukken 5 tot en met 8 loopt hij zelfs slaafs aan diens leiband
20). Was hij nog niet goed op dreef? Of interesseerde de stof hem
minder? De algemene Mammondienst van c. 5 raakte wellicht te veel
de levenswerkelijkheid voor onze naieve idealist, c. 6 en 7 handelen
resp. over "jalouzie" en gramschap en melancholie, onderwerpen die
Boendale - blijkens zijn behandeling der hoofdzonden in boek I -
weinig aanspreken. Maar ook de stof van c. 8, dat handelt over de
onkuisheid, een onderwerp waarin Boendale zeker niet gedesinteresseerd
was, al mogen we nog niet van een hobby spreken, is nog geheel
aan S. ontleend. C. 9 daarentegen is goeddeels eigen werk 21). Door de
luxuria kwam hij op de verhouding van man en vrouw, d.w.z. op een
van zijn stokpaardjes. Aan S. ontleend of er door geïnspireerd zijn hier
slechts de vss. 1-7 en 35-41 (vg. S. 82) en voorts de passages 61-90
(vg. S. 83 en 239) en I03-128 (vg. S. 337), waarin bijzondere gevallen
worden behandeld (t.w. resp. de boosaardige en de ontrouwe vrouw).
Het zijn opvallende interpolaties, die de bespreking van de gewone,
normale situatie onderbreken. C. IO is weer geheel "eigen" werk; geen
19) V g. vs. 415-424 met S. 330, vs. 437-470 met S. 306, 309, 3IO, vs. 485-524
met S. IlO.
20) V g. c. 5, vs. I -41 met S. 95, vs. 42-81 met S. 89, vs. 82- I02 met S. 327,
c. 6 met S. 84, c. 7 met S. 79, c. 8, vs. I-Sa met S. 159, vs. 51-64 met S. 136.
: 21) Vs. 1-60 van dit caput zijn overgenomen door Willem van Hildegaersberch
("Hoe man ende wij ff sullen leven", uitg. W. Bisschop en E. Verwijs, 's-Gravenhage
1870, blz. 96-7).
263
J. J. MAK
wonder, want opvoeding is voor Boendale een zaak van groot gewicht.
Ontlening (of inspiratie) van enkele passages aan S. (vg. vs. 74-83 met
S. 200, vs. 231-24° met S. 272) blijft dubieus 22).
Tot zover is de aansluiting der hoofdstukken wel verklaarbaar. In
c. 5-7 leek het er op, dat de ondeugden of de hoofdzonden aan de
orde kwamen 23). Door de onkuisheid zal hij op het huwelijk en vervolgens
op de opvoeding zijn gebracht. Maar dan wordt ons in c. I I
plotseling het probleem van recht en macht voorgelegd. Hoe moeten
we die sprong verklaren? Drie factoren hebben hier, meen ik, samengewerkt,
t.W. het doel, dat Boendale voor ogen stond, de middelen
waarover hij beschikte en zijn persoonlijke voorkeur. Het doel was
een leken-ethiek en de voornaamste leiddraad helaas de Sidrac. Ik zeg
helaas, want de "casuistische", veelal abnormale en in elk geval grillige
stoffen, waarmee dit rommelboek is gevuld, leenden zich slecht
voor een systematische zedeleer. Daarom blijven het capita selecta, al
heeft Boendale getracht er nog zoiets als een lijn in te krijgen. Maar
zijn behoefte om op anderen te leunen maakt het geheel toch weinig
samenhangend. Daarbij laat hij zich doorgaans meer door het moment
verlokken, door toevallige gedachtenassociaties, dan dat hij welbewust
uit S. kiest met het oog op een vooraf bepaald schema. Zo heeft zijn
hartstocht voor recht en wet vermoedelijk de keus bepaald van c. Ir.
De persoonlijke weergave van S. 199 in vs. 1-28 laat geen twijfel daaraan
bestaan. Evenmin de merkwaardige parafrase van S. 343 en 344
in c. 12 (na de nogal slaafse weergave van de S.-vragen 49, 96 en 279
in c. Ir, vs. 29-44, vs. 45-60 en vs. 71-96) 24). Dit C. 12 over de eigenschappen
van een goede heer sluit overigens wel bij het vorige aan;
op zijn beurt gaf de ideale "heer" weer aanleiding tot bespreking van
zijn raadslieden in het oorspronkelijke c. 13. Des te grilliger is dan
echter weer de sprong naar dichtkunst en wetenschap in c. 14, tenzij
de vierde eigenschap, die een raadsman moet bezitten en die aan het
22) T.a.v. de laatste parallelplaats lette men op de verschillende motivering.
23) Boendale had in bk. J, c. 28, vs. 81 e.v. een opzettelijke behandeling daarvan
in uitzicht ,gesteld.
24) Het gehele caput - blijkbaar uit Lek. afgeschreven - ook in het Hulthemse
hs. fol. 76a (zie de varianten in P. Leendertz J.r. Middelned. Dram.
Poëzie, Leiden z.j., blz. 447-8.
264
BOENDALE-STUDIES
slot van c. 13 nog vermeld had moeten worden, kennis, kunde of ontwikkeling
is geweest. Gezien Boendale's belangstelling voor deze materie
wekt het geen verwondering, dat c. 14 goeddeels oorspronkelijk
is, alleen vs. 1-9 herinneren aan S. 263 en vs. 162-185 aan S. 203
(vg. ook S. 208). Geheel zelfstandig is het hierbij aansluitende c. IS
over de ars poetica. Opnieuw vreemd is nu weer de sprong naar
"trouw" in c. 16. Uit de inleidende verzen (vs. 1-5) blijkt Boendale
S. weer ter hand te hebben genomen en inderdaad beantwoorden de
vss. 1-44 aan S. 61. Zodra hij met vs. 45 zelf het woord neemt, buigt
hij het begrip trouw om tot "onbaatzuchtigheid" en hij zit weer op een
oud stokpaardje 25). Dat doet Boendale graag, zich een eindweegs
laten leiden om dan alleen verder te gaan, vooral wanneer de stof zijn
belangstelling heeft; in het laatste geval heeft hij dan meteen de ridderlijke
opvatting van trouw verburgerlijkt. Intussen heeft die trouw
van c. 16 onze dichter mogelijk op de waarde van een trouwe vriend
gebracht, ofschoon de inhoud van dit hoofdstuk grotendeels op S.
teruggaat (vg. c. 17, vs. 1-90 met S. 85) en de eigen "staart" niet
meer dan een twintigtal regels telt.
Zeer grillig is weer de overgang naar de vier soorten mensen in
c. 18, een parafrase van S. 198 en vervolgens naar de vijf soorten
liefde in c. 19, ingegeven door S. 168. Alleen de liefde tot de ouders
lokt Boendale hier uit zijn tent; de helft van het hoofdstuk is daaraan
gewijd. Wie denkt aan 'sdichters eerbied voor het se gebod 26), zal
trouwens niet anders verwachten. De vij f soorten liefde inspireerden
Boendale mogelijk tot behandeling van de eigenliefde in c. 20 en de
"gezonde" eigenliefde kan hem weer gebracht hebben op het particulier
bezit in c. 21. In geen van beide hoofdstukken is navolging van S. te
bespeuren. Van c. 20 af laat Boendale zich trouwens minder door de
"wise clerc" betoveren. C. 22, dat ingegeven kan zijn door het slot
van het voorgaande hoofdstuk, gaat nog vrijwel integraal terug op
S. 50, maar in c. 23 laat hij zijn leidsman weer los. Men kan dit hoofd-
25) V g. Lek. I, c. 24, 28, 111, c. 10, vs. 177 e.v., C. 14, 'Vs. 186 e.v., vg. ook
T eesteye c. 9 en 36.
26) Blijkens Lek. I, c. 33, 11, c. 60, vs. 5 e.v., 111, c. 3, vs. 334 e.v., c. 10,
vs. 115 e.v.
265
J. J. MAK
stuk over de mildheid beschouwen als een persoonlijke "staart" van
c. 22, waarmee hij dan tevens zijn belofte van c. 12, vs. 135-136
Van ghevene willic neder legghen,
Want ic wilder hier na af segghen,
heeft ingelost. Het hierbij weer slecht aansluitende c. 24, dat handelt
over elen en drinken, gaat waarschijnlijk in zijn geheel terug op de
Sidrac 27) en komt ons mede daarom voor als een willekeurige greep.
C. 25 over ledigheid en onledigheid (mogelijk geïnspireerd door het
slot van S. 76) is oorspronkelijk. Evenzo de beide volgende hoofdstukken
26 en 27, behoudens de invloed van S. 48 op het in c. 27,
vs. 1-4 gestelde thema en op het motief van vs. 25-27.
*
* *
Heeft Boendale nog elders in Der Leken Spieghel van de Sidrac
gebruik gemaakt? In aanmerking daarvoor komt nog slechts boek I,
want van boek II zijn de bronnen bekend 28). Boendale's karakter en
werkwijze kennend is men a priori geneigd te denken aan een bepaalde
bron, die hem diende tot leiddraad en die hij telkens op zij
schuift, wanneer een onderwerp hem raakt. Als we hem zo bezig zien
in de boeken 1I, III en IV, dan zou het zeer vreemd zijn, indien hij
in boek I anders had gehandeld. Was die bron de Sidrac? Er zijn
enkele omstandigheden, die daartegen schijnen te pleiten. De naam
Sidrac wordt nergens genoemd en aanwijzingen zoals in bk. III ("een
man (of coninc) vraeghde" - "een wij s clerc seide" e.d., zie boven
blz. 259) ontbreken te enen male. Ja, onder de vage bronvermeldingen
in bk. I stuiten we integendeel op een mogelijke contra-indicatie. In
c. 3, vs. 47 verklaart de dichter: "Te suIker stat seit dat Latijn",
waarbij men op het eerste gezicht geneigd is aan een "geleerd" werk
te denken. Maar wanneer men weet, dat Boendale nergens elders blijk
geeft een wetenschappelijk boek te hebben gelezen en voorts, dat met
27) Vs. 1-12 zijn mogelijk ontleend aan S. 171, vs. 13-51 stellig aan S. 76.
28) Alleen in "Die prologhe van den andren boeke" blijkt Sidrac's invloed in
de vss. 73-84 (uit S. 186); met vs. 72 ("Also seit ons een wijs elere") verraadt
Boendale nagenoeg zijn bron.
266
· BOENDALE-STUDIES
deze bron kennelijk gedoeld wordt op de Sidrac - vg. c. 3, vs. 47-49
met S. 139:
Te suIker stat seit dat Latijn, Maer selke noemen VII hemele
Datter hemele zeven zijn, om den staet vanden VII planeten.
Omme der zeven planeten wille.
-, dan zal men toch liever in dat "Latijn" de bron zien, waaruit S.
heeft geput en waarnaar daar ook uitdrukkelijk wordt verwezen door
"selke". Naar Boendale's begrip is de bron van een "wijs c1erc" natuurlijk
een geleerd, wetenschappelijk werk oftewel "dat Latijn". Overigens
stuitte ik in bk. I slechts op twee directe, maar helaas vage
bronvermeldingen 29), t.w. "alsoe ons een meester leert" (c. 8, vs. 32)
en "aldus las iet in ene stat" (c. 12, vs. 32). De eerste komt voor aan
het begin en de tweede aan het slot van een S.-citaat (resp. S. 133
en 285). Geen van beide zeggen ze iets bepaalds, behalve dan dat ze
niet pleiten tegen S. als bron, immers de "wise c1erc" krijgt van Boendale
zelf in bk. III tot tweemaal toe de "meester" -titel (in c. 16, vs. 2
C. 22, vs. 2).
Theoretisch blij ft de mogelijkheid natuurlijk bestaan, dat Boendale
en Sidrac hun gegevens aan een gemeenschappelijke autoriteit hebben
ontleend. Dat zou dan Honorius Augustodunensis kunnen zijn geweest,
waaruit Boendale via een excerpt zal hebben geput. Mocht nu blijken,
dat de ordening van de stof in Lek. I overeenkomt met die in het
Elucidarium, dan zou dit een belangrijke aanwijzing zijn. Maar dat is
niet het geval. Afgezien van de zwaarwegende omstandigheid, dat wij
lang niet alle S-citaten van Lek. I in het Elucidarium terugvinden, is
er vrijwel geen overeenstemming in volgorde der gegevens tussen
Lek. I en Elucidarium I-lIl. Wanneer men dus als voornaamste bezwaar
tegen S. als bron van Lek. I zou willen laten gelden, dat Boendale
in dat geval de stof zelfstandig moet hebben geordend, dan blijft
ditzelfde bezwaar bestaan tegen het Elucidarium als bron.
Maar moet het argument van de zelfstandige ordening wel zo zwaar
wegen? Is de compositie van bk. I van dien aard, dat we ze Boendale
29) Indirecte bronnen, zoals "Aristoteles" (c. IS, vs. 41), "Boetius" (c. 31,
v.s. '17 en 76), "Orosius" (c. 36, vs. 82), enz., laten we hier uiteraard buiten beschouwing.
267
268 J. J. MAK
moeten ontzeggen? Zeker de Antwerpse schepenklerk is als stilist geen
hoogvlieger. Waar we met zekerheid weten, dat hij in dit opzicht eigen
werk levert, zoals in lans Teesteye, krijgen we van hem niet bepaald
een hoge dunk. Een verantwoord schema is er nog wel, maar de uitwerking
gaat mank aan allerlei inconsequenties en wordt in hoge mate
gefrustreerd door plotselinge invallen en het berijden van stokpaardjes,
met soms verwaarlozing van het essentiële. In dit licht gezien zou men
er inderdaad aan kunnen gaan twijfelen, of de samenstelling van bk. I,
die bepaald niet slecht is, wel op 'sdichters rekening kan worden geschreven.
Maar dan veronderstellen we, dat die compositie geheel oorspronkelijk
is en vergeten we, dat een middeleeuws auteur bij de behandeling
van stoffen als in bk. I gebonden was aan traditionele, min
of meer vaste schema's, bepaaldelijk wanneer de logica zo'n schema
verlangde. Op dezelfde wijze als Boendale voor de onderwerpen, die
hij over de vier boeken van Lek. heeft verdeeld, niet kon afwijken
van de volgorde schepping, gewijde geschiedenis, geloofs- en zedeleer,
eschatologie, zat hij ook voor de behandeling van deze onderwerpen
zelf en de verdeling daarvan in hoofdstukken aan een logisch schema
vast. Ik bepaal me nu even tot c. 1-20 van bk. I30) en vraag, hoe
Boendale zijn stof anders had kunnen ordenen dan hij heeft gedaan
(God -hemelen -engelen - duivelen -hemellichamen-aarde-vagevuur-hel-de
mens naar lichaam en ziel)? In deze door traditie en logica voorgeschreven
hierarchie zat voor een middeleeuws dichter weinig speelruimte.
Boendale heeft dan die a priori gegeven hoofdstukken ongeveer
uitsluitend met S.-stof gevuld. Hij pikte uit, wat van zijn gading
was. Deze werkwijze verklaart wellicht ook zijn bronverzwijging. Boendale's
waarheidsliefde staat nu eenmaal buiten verdenking (ik hoop
elders nog daarop terug te komen); zijn karakter kennend ga ik ervan
uit, dat we hem op zijn woord moeten geloven. Welnu, wanneer hij o.a.
in bk. IV zijn bronnen conscientieus verantwoordt en in bk. I daarover
handnekkig zwijgt, moet dat een bepaalde reden hebben. Mogelijk
ging hij uit van de gedachte, dat hij aUeen dan zijn bronnen behoorde
30) Voorde Oudtestamentische geschiedenis, die dan volgt, was geen opbouwschema
nodig, evenmin voor de profane (c. 4I(?) e.v.), waarvoor hij Martinus
van Troppau volgde.
BOENDALE-STUDIES
te noemen, wanneer hij ze integraal, om zo te zeggen met huid en haar
overnam, terwijl hij bij incidentele ontlening of "zelfstandige" ordening
van de verspreide gegevens eigen werk leverde 31).
Biedt nu die "zelfstandige" ordening zelf misschien ook argumenten
voor de stelling, dat Boendale de Sidrac heeft gevolgd ?32). De verleiding
is groot hier het gehele eerste boek uitvoerig te gaan analyseren.
Dat zou ons echter veel te ver voeren en is trouwens voor ons doel
ook niet nodig. Het is ons hier uitsluitend te doen om het antwoord op
de vraag naar de Sidrac als bron van bk. 1. Welnu, na c. 33 is geen
invloed van S. meer te bespeuren, zodat we c. 34 tot en met c. 48 op
het ogenblik buiten beschouwing mogen laten. Het "Sidrac-gedeelte"
(c. 1 -33) omvat de Schepping (c. 1 -20) en de Oudtestamentische geschiedenis
van Adam tot Noach (c. 21-33). De invloed van S. op beide
gedeelten is zeer ongelijk: in c. 1-20 houdt de "wise clerc" Boendale
volledig in de ban, terwijl onze dichter in c. 21-33 steeds onafhankelijker
wordt. Dat wij tenslotte na c. 33 geen S.-invloed meer bespeuren,
laat zich gemakkelijk verklaren. Boendale volgt bij de bespreking der
Oudtestamentische geschiedenis de traditionele lijn der rechtvaardigen:
Adam-Seth-Noach-Abraham-Mozes-David-Salomo. De betekenis van
het O.T. is tweeërlei, het bevat de vóórgeschiedenis van Christus en
Zijn kerk en dient tevens als exempelverzameling. De bijbelse gegevens
worden ook door Boendale - ja door hem bij voorkeur - dienstbaar
gemaakt aan de moralisatie. De daaraan gewijde paragrafen of hele
hoofdstukken, die dan de gang der geschiedenis onderbreken, zijn vrijwel
zonder uitzondering oorspronkelijk; de Brabantse lekedichter berijdt
daar zijn stokpaardjes. De Oudtestamentische gegevens zelf zijn
uiterst summier, ze bestaan uit algemeenheden (geheugenkennis) plus
"weetjes", d.w.z. treffende, men zou bijna zeggen "sensationele", anecdotische
nieuwtjes. Deze laatste zijn merendeels aan S. ontleend. Het
criterium voor die ontlening was dan de religieuze of zedelijke waarde
31) Hier zou een onderzoek naar de middeleeuwse opvatting(en) van plagiaat,
bronvermelding, wetenschappelijke verantwoording, enz. verhelderend kunnen
werken.
32) Het gebruik van een zog. "gesystematiseerde" Sidrac acht ik om thans niet
ter zake doende redenen hoogst onwaarschijnlijk.
269
27° J. J. MAK
van die weetjes. Maar uiteraard kon Boendale uit zijn bron niet meer
halen, dan er inzat. Voor zover dat nodig was kon hij de lijn der rechtvaardigen
tot Mozes in S. terugvinden 33), maar over die "oudvaders"
zelf vertelt S. slechts tot Noach iets - voor Boendale ! - interessants.
Zo wordt dus het ontbreken van S.-invloeden na c. 33 duidelijk.
Maar ook het opvallende onderscheid tussen c. 1-20 en c. 21-33 kan
op eenvoudige wijze verklaard worden. Niet minder dan negen hoofdstukken
zijn gewijd aan de Paradijsgeschiedenis (c. 21-29). Die had
Boendale's volle belangstelling. Als er iets is geweest, dat hoge ernst
voor hem was, dan de zondeval. Hier had hij absoluut geen behoefte
aan leuke weetjes en dus schuift hij S. ver van zich weg. C. 30 en 32
daarentegen - over Noach en de zondvloed - zijn weer bijna geheel
gevuld met S.-gegevens.
En hoe staat het nu met Boendale's Scheppingsverhaal in c. 1-20?
N a de eerste twee hoofdstukken over God, met Wie een werk als Lek.
uiteraard moèt beginnen 34), waarin elke speculatie wordt vermeden
35) en overigens alles, wat naar theologie riekt, aan S. is ontleend,
komt Boendale via de drie hemelen (c. 3 naar S. 139) op de engelen,
die immers de middelste hemel bewonen. Hij vertelt van hen precies
datgene - niet meer en niet minder - wat hij in S. kon vinden.
Lucifer's val, die hij - compositorisch minder fraai - al in het
engelenverhaal had ingelast, gaf hem vervolgens aanleiding over de
duivels te spreken, alweer voorzover S. hem daarvoor stof bood. Compositorisch
ware het wellicht weer juister geweest, indien hij de devillore
in het hoofdstuk over de hel had ingevoegd, althans wanneer we
aannemen, dat de dichter hier nog altijd bezig is aan de uitwerking van
het schema der drie hemelen. En dat lijkt wel zo, want op de bespreking
van engelen en duivelen volgt die van de derde hemel (van ons uit
33) lnl., fol. !Ir, Van Tol blz. 23.
34) Compositorisch ware het juister geweest, indien hij c. 3 aan c. I en 2 had
laten 'Voorafgaan; naar aanleiding van de drie hemelen had hij dan achtereenvolgens
kunnen spreken over God, de engelen en het firmament.
35) Welsprekend is de titel "Van sempelen ghelove" waaronder Willem van
Hildegaersberch c. I, vs. 17-22 en c. 2 overnam (zie Gedichten enz. uitg. d. W.
Bisschop en E. Verwijs, 's-Gravenhage 1870, blz. 100; zie aId. lnl. blz. XXVII
en M. de Vries, Lek. II, blz. 318).
BOENDALE-STUDIES
gezien de eerste), d.w.z. van wat zich binnen die hemel bevindt: het
firmament, de zeven planeten en de aarde (c. 8-I I ). Het wezenlijke
in deze vier capita gaat terug op S., hier en daar gecorrigeerd naar de
Natuurkunde des Geheelals. Want dat is het kenmerkende van Boendale's
gehele Scheppingsverhaal: S. bepaalt de keuze der gegevens, al
worden die zo nodig naar andere informatiebronnen verbeterd.
Van de aarde komt Boendale op wat onder de aarde is, de onderwereld,
d.i. vagevuur en hel (c. 12-14). Afgezien van de weinig diepzinnige
persoonlijke opmerkingen, wordt ook hier weer ongeveer uitsluitend
S.-wijsheid ten beste gegeven. Vagevuur en hel (die zoals
gezegd aanleiding hadden kunnen geven tot behandeling der duivelleer
) inspireerden Boendale, naar het schijnt, tot beschouwing van de
mens naar lichaam en ziel. Of gaf hij aan de mens als "koning der
Schepping" deze plaats? Van de zes hoofdstukken (c. IS-20) zijn er
twee gewijd aan het lichaam en vier aan de ziel. Men kan deze verhouding
naar middeleeuwse maatstaf juist achten en toch vragen, of
de ware oorzaak van de schamele behandeling van het lichamelijke niet
eerder te zoeken is in 'sdichters verhouding tot S. Al wat daarin te
vinden was over de schepping van de mens neemt Boendale in c. IS
gretig over. Dat heeft religieuze waarde. Maar wat bood S. in dit
opzicht over de vij f zintuigen (c. I S, vs. 4S e.v.)? Alleen de allegorie
van het hart als kasteelheer (S. 81) sprak hem hier aan. Merkwaardig
is in dit licht gezien ook het aan inhoud arme, oorspronkelijke c. 16.
Tot het lichamelijke, zegt Boendale, behoren bepaaldelijk drie zaken,
t.w. slapen, eten en drinken. Wie verwacht, dat hij over elk van die
drie menselijke behoeften iets zal zeggen, komt bedrogen uit. Al wat
de "wise c1erc" daarvan weet te vertellen, laat onze moralist, als van
geen religieuze of zedelijke waarde, achterwege. Van het eten had
Boendale trouwens al het zijne gezegd in c. IS, vs. S9 e.v. Van de
slaap in S. 196, 342 honoreert hij slechts, wat ethische waarde heeft
en verder vult hij het hoofdstuk op met eigen moralisaties over de
nietigheid van het lichaam en het gehele aardse leven. Over een allerbelangrijkste
functie van het menselijk lichaam, de sexuele, rept hij -
weinig geinteresseerd in deze zaken als hij is - met geen woord, terwijl
S. daarvoor juist een speciale belangstelling aan de dag legt. Des te
271
272 J. J. MAK
radicaler plundert Boendale weer de "schatkamer der wetenschappen"
in de hoofdstukken over de ziel (c. 17-20). Ze bevatten vrijwel niets
eigens; al wat S. leert, vindt men bij zijn bewonderaar terug.
Ik wil dit gaarne nader toelichten door de volgende analyse, gedetailleerd
voorzover dit met het oog op ons huidig onderzoek nodig
of wenselijk werd geacht. We merken dan eerst op, dat Boendale met
c. 3 definitief in het spoor van S. loopt. Van de incidentele parallellen
tussen Lek. en S. in c. 1 en 2 wijst er feiteijk maar één op rechtstreekse
beïnvloeding. Ik zou tenminste niet weten, waar de Antwerpse schepenklerk
zijn polemiek tegen de Averroïstische concepties in c. I, vs. 1-22
en vs. 59-62 anders vandaan heeft gehaald dan resp. uit S. 1 en 257,
258. Andere overeenstemmingen, zoals vs. 34-37 met S. 9, vs. 38-58
met S. 214, 257, c. 2, vs. 8-10 met S. 2, betreffen algemeenheden, waaruit
deze hoofdstukken trouwens merendeels bestaan, een aanwijzing te
meer voor hun oorspronkelijkheid. Met c. 3 wordt dat anders. Op het
staartje van vier versregels na (vs. 50-54), een reminiscentie aan Natuurkunde
des Geheelals (zie beneden bij c. 8), gaat het in zijn geheel
terug op S. 139 en 14036). Van c. 4 zijn de vss. 1-16 mogelijk oorspronkelijk
(de namen der negen engelenkoren kan Boendale uit het
hoofd gekend hebben), behoudens de "taken" der engelen (vs. 9 e.v.),
die de dichter aantrof in S. 7, maar die hij als "te swaer" voor leken
(vs. 16) opzettelijk achterwege liet; van vs. I7 af berust het hoofdstuk
op S. 6. Caout 5 heeft een oorspronkelijke - overigens onbenullige -
kop (vs. 1-8) en staart (vs. 59-62), de rest is ontleend aan de Sidrac 37).
Caput 6 bestaat alweer grotendeels uit algemeenheden, zodat S-invloeden
moeilijk met zekerheid zijn vast te stellen. Na de oorspronkelijke
inleiding van 23 verzen volgt het enige volstrekt zekere S-citaat (vs. 24-
42 = S. 245) ; de rest van het hoofdstuk kàn opgebouwd zijn uit S.motieven
38), behoudens natuurlijk het persoonlijke slot (vs. 66-70).
Caput 7 bestaat - afgezien van enkele oorspronkelijke (wederom wei-
36) Vgl. vs. 1-36 en vs. 47-49 met S. 139, vs. 37-46 met S. 140.
37) Vs. 8-40 zijn ontleend aan S. 282 (behoudens de zeer banale persoonlijke
opmerking in 'Vs. 25-32), vs. 46-58 aan S. 283.
38) Vs. 43-46 als reminiscentie aan S. 282 of 364, vs. 49-50 uit S. 280?, vs. 51-55
een in S. vaak herhaald motief (o.a. S. 150).
BOENDALE-STUDIES
nig diepzinnige) toevoegsels (t.w. vs. 8-16, 41-60 en 78-88) - geheel
uit S.-stoffen 39).
In de caT;>ita 8-11 ~ebruikt Boendale naast S. een andere bron, t.w.
Natuurkunde des Geheelals 40 ), waaraan hij op verscheiden plaatser.
zelfs de voorkeur heeft gegeven boven S. Voor vs. 1-6 verwijzen we
naar de bespreking van c. 11 (zie beneden), vs. 7-18 komen overeen
met Natuurk. 375-402 (waar een andere voorstelling wordt gegeven
dan in S. 191, 192), vs. 19-30 zijn ontleend aan S: 141, vs. 31-38 aan
S. 133, vs. 39-46 vormen een oorspronkelijk staartje. Van c. 9 gaan
de vss. 1-22 terug op S. 146. Voor de vss. 33-57 komen twee bronnen
in aanmerking, t.W. S. 137 en Natuurk. 1467 e.v.; na nauwkeurige vergelijking
acht ik invloed van S. het waarschijnlijkst. In de vss. 23-32
en in de staart (vs. 58-88) verkoopt Boendale weer eigen wijsheid.
Caput IQ is gebaseerd op S. 142, maar met eigen en anderer gegevens
doorspekt. Vs. 11-40 zijn ontleend aan Natuurk. 1399 e.v. Bij vs. 41-58
kan Boendale mede hebben gedacht aan Natuurk. 1287 e.v.; van de
drie plagen aldaar vs. 6IQ e.v., t.w. epidemie, hongersnood en oorlog,
keren er in Lek. (vs. 45-47) twee terug, terwijl epidemie tweedracht is
geworden, zeer begrijpelijk als men weet, welk een idée fixe dit voor de
dichter was. De vss. 59-81 en 85-90 komen vermoedelijk weer uit eigen
koker. Wat voor c. IQ is opgemerkt, geldt ook voor c. 11: het is gebaseerd
op S. met interpolaties uit Natuurk. en met eigen op- en aanvullingen.
VS. I-IQ is ontleend aan S. 112, vs. 11-30 aan Natuurk. 1662
e.v. (S. 112 geeft een afwijkende voorstelling!) vs. 31-38 zijn mogelijk
oorspronkelijk, vs. 39-50 zeer waarschijnlijk geïnspireerd door Natuurk.
1671 e.v., vs. 51-57 vermoedelijk weer oorspronkelijk en vs. 58-78 ontleend
aan S. 113 (vg. ook S. 190). Van c. 12 is maar betrekkelijk weinig
in S. terug te vinden (vs. 22-32 = S. 285, vs. 59-66 = S. 361). De
vss. 45-50 schijnen ontleend te zijn aan Tondalus' Visioen 41 ), want
het "smouten alse caden" (vs. 46), dat in S. ontbreekt, vindt men daar
39) Vgl. vs. 1-7 met S. 353, vs. 17-26 met S. 6, vs. 27-40 met S. 284, vs. 61-77
met S. 8.
40) Uitg. d. J. Clarisse in Nieuwe Reeks van Werken v. d. Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde te Leiden, dl. 4 (Leiden 1847).
41) Tondalus' Visioen en St. Patricius' Vagevuur, uitg. d. R. Verdeyen en J.
F.ndepols ('s-Gravenhage-Gent 1914-'17) dl. I, blz. 101.
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 18
273
J. J. MAK
- zij het uitsluitend in het Gentse handschrift 42) - terug. De rest
is niet zo diepzinnig, dat oorspronkelijkheid uitgesloten moet worden
geacht. Caput 13, dat een der krachtigste bewijzen levert voor Boendale's
schatplichtigheid aan S., gaat - afgezien van de aan Matth.
24:30 ontleende inleiding (vs. I-rI) - terug op S. 286, mogelijk met
bijgedachte aan S. 25043); slechts het kronkelen van de serpenten om
de hals der verdoemden (vs. 62-63) ontbreekt in S. 286. Zeer bewijskrachtig
voor Boendale's afhankelijkheid van S. is de voorstelling van
de negende hellestraf in c. 13, vs. rI I e.v. Het woord lien (= band)
werd naar alle waarschijnlijkheid als lieu gelezen en dan door de Sidracvertaler
weergegeven met "stede". Op de aangehaalde plaats in Lek. -
waar de dichter zich niet gebonden voelde aan dat in het verband
bevreemdende woord "stede" - is die vreemdigheid geëlimineerd door
de nadruk te laten vallen op de eeuwigheid van de straf.
Caput 14, vs. 1-74 schijnt een min of meer vrije bewerking te zijn
van de toepassing der negen straffen op de negen soorten zondaren
in het tweede gedeelte van S. 286; Boendale laat enkele motieven weg,
maar is anderzijds in de uitwerking consequenter dan zijn voorbeeld;
het slot van dit hoofdstuk (vs. 75-90) is weer oorspronkelijk 44).
T.a.v. caput IS, vs. 1-I4 zou twijfel kunnen rijzen, of S. 29 (met rIl)
dan wel Lucidarius 748-77045) Boendale's bron is geweest. Na serieuze
vergelijking van de betreffende teksten ben ik geneigd aan Lucidarius
de voorkeur te geven. Vs. 15-44 en 71-94 gaan weer terug op S. (vg.
vs. 15-29 met S. 33, vs. 3°-36 met S. 30, vs. 37-40 met S. 32 en vs.
71-94 met S. 8I), alleen ontbreekt in S. het beroep op Aristoteles (vs.
4I). De vss. 45-70 zijn oorspronkelijk, met dien verstande dat vs. 60-
42) Verdeyen en Endepols a.w., dl. Il, blz. 30-31.
43) Van Tol, die in Het Boek van Sidrac, enz. blz. 240 op een vergissing wijst
van Verdeyen-Endepols I, blz. 101, vergist zich op zijn beurt, wanneer hij elke invloed
van Tondalus' Visioen op Boendale afwijst (zie onze opm. bij c. 12, vs. 45-
50); slechts t.a.v. de negen hellestraffen zelf heeft Van Tol gelijk; ze verschillen
in Lek. van T.v., maar zijn gelijk aan die in S. 286, behoudens de volgorde.
44) Op de vraag, wat Boendale precies bedoelt met het "boekje" van vs. 75,
behoef ik hier niet in te gaan, S. is hier niet in het geding.
45) Ph. Blommaert OuJvlaemsche Gedichten der XIIe, XlIIe en XIVe eeuwen,
dl. III (Gent 1851) blz. 10.
274
BOENDALE-STUDIES
66 wel ontleend zal zijn. Maar aan wie? 4,6). S. 76 noemt één- of tweemaal
eten per dag menselijk, driemaal beestelijk; is Boendale zelf zo
vernuftig geweest om menselijk te splitsen in geestelijk en wereldlijk?
In c. 16 zijn slechts geringe S.-sporen te vinden (vs. 15-20 herinneren
aan S. 196 en 342 en vs. 76-79 mogelijk aan S. 101), in tegenstelling
tot c. 17, dat er van wemelt 47); onder de persoonlijke opvulsels is niets
treffends, niets bijzonders, niets "origineels" te ontdekken. De capita
18-20 gaan vrijwel geheel op S. terug 48) .
Bij c. 21 ligt er een duidelijke caesuur. Na het systematische gedeelte
volgt thans het historische, t.W. de geschiedenis van Adam tot Christus
langs de lijn der rechtvaardigen (Seth-Noach-Abraham-Mozes-DavidSalomo),
d.i. Christus' vóórgeschiedenis of de geschiedenis van Zijn
geslacht. Overzien we eerst even de resultaten van de Sidrac-jacht in
het systematische gedeelte. Van de capita 1-20 bleken alleen c. I, 2, 6,
12 en 16 slechts geringe invloed van de franse polyhistor te vertonen,
de vij ftien overige vonden we daarentegen geheel of grotendeels bij
hem terug. Van de nog resterende 28 hoofdstukken in bk. I bevatten
alleen nog de eerste 13 (c. 21-33) S.-gegevens. Het verschil tussen
Boendale's Scheppingsgeschiedenis in c. 1-20 en de "Urgeschichte"
(Adam-Noach) t.a.v. de S.-invloed, is zoals reeds gezegd opvallend,
maar verklaarbaar. Trouwens, wáár Boendale weer aangewezen was
op S. voor zijn informatie - en dat is meteen ook dáár, waar zijn
persoonlijke belangstelling vermindert - volgt hij zijn voorbeeld met
dezelfde slaafse trouw (c. 30, 32). Maar voor de Paradijsgeschiedenis
kon hij de .franse veelweter gemakkelijk missen. De schaarse bijbel-
46) A. Schultz Das häusliche Leben im MA., S. 297 en F. E. J. M. Baudet
De Maaltijd en de keuken enz. blz. 2 spreken niet over het aantal maaltijden per
dag; ook Maerlant Heim. d. Heim. vs. 1027 e.v. kent de onderscheiding niet.
47) Vg. vs. 1-8 met S. 41, 42, vs. 13-16 met S. 24, 'Vs. 17-24 met S. 283 (vg.
c. 5, vs. 41 e.v.), vs. 25-34 herhalen c. I (vg. ook c. 5, vs. I e.v.), vg. vs. 41-42 met
S. 232, vs. 43-45 en vs. 56-59 met S. 231, vs. 76-78 met S. 30.
48) V g. c. 18, vs. 7-20 met S. 25, vs. 53-60 met S. 33, vs. 61-72 met S. 23, vs.
73-78 met S. 24, 'Vs. 83-92 met S. 286 (vg. ook S. 43), vs. 97-II4 met S. 246, 288. -
Voor de elementaire zielkunde in dit hfdst. ('Vs. 1-6 en vs. 21-52) zal Boendale
wel gebruik hebben gemaakt van een mij nog niet bekende bron. - Van c. 19
gaan vs. 1-36 terug op S. 45, vs. 37-44 op S. 260 en vs. 45-90 op S. 319, caput
20 op S. 21, 135.
275
J. J. MAK
gegevens kende hij toch wel en hij gebruikt ze slechts als kapstok voor
zijn wijdlopige bespiegelingen en moralisaties.
In c. 21 volgt hij S. nog tamelijk trouw 49), zij het voortdurend
onderbroken door eigen en anderer gegevens, maar in c. 22 en 23 zijn
de S.-motieven schaars 50), hij doet hier ook niet veel anders dan
Adam's misdaad bejammeren en moraliseren. Na het betrekkelijk substantiële
hoofdstuk 24, waarvoor S. weer ongeveer uitsluitend de stof
leverde 51), volgen enkele oorspronkelijke. In c. 25 (lof van het huwelijk)
berijdt de dichter een stokpaardje, in c. 26 ziet hij in Kain's
broedermoord een bevestiging van zijn optimisme t.a.v. het heden 52).
Hoe gevaarlijk het voor Boendale is zijn eigen koers te volgen, blijkt
overduidelijk uit c. 27 en 28. Het eerste gaat feitelijk over invidia
("nijt"), waarvoor Kain's broedermoord in vs. 1-7 slechts de aanleiding
vormt en die "nijt" voert hem vervolgens in c. 28 tot de derde
hoofdzonde, de hebzucht 53). In vs. 81 herinnert hij zich blijkbaar, dat
de hoofdzonden hier niet aan de orde zijn en stelt hij de bespreking van
de overige tot later uit. Hij keert daarop in c. 29 - naar het schijnt met
weinig enthousiasme - tot Adam terug. Hij moet nu eenmaal verder
en zo komt hij al moraliserende via Seth op Noach 54). Zoals wij boven
bij de algemene beschouwingen al opmerkten, is c. 30 weer ongeveer
uitsluitend gevuld met S.-stof 55). Onmiddellijk daarop roemt de dichter
- vier 'eeuwen vóór Rousseau - de deugden van de natuurstaat
(c. 3 I). Hij laat zich zodanig door zijn hobby (feitelijk een mythe van
de tijd) verblinden, dat hij niet schijnt op te merken, dat de sober
49) V g. vs. 1-35 met S. II, vs. 36-40 en vs. 53-55 met S. 126, vs. 56-62 met
S. 252, vs. 143-145 met S. 249 en vs. 146-148 met S. 401.
50) Vg. C. 22, vs. 71-76 met S. 80, c. 23, vs. 1-10 met S. 11.
SI) Vg. vs. 1-5 en vs. II-16 met S. II, vs. 6-8 en vs. 45-48 met S. 12, vs. 29-
30 met S. 362, vs. 31-32 met S. 13, vs. 65-73 met S. SI.
52) Wat daar verder vo\'gt over de "tienden" stamt niet uit S.
53) Vs. 65-69 herinneren wellicht aan S. 104.
54) Vs. 35-46 en vs. 47-49 herinneren hier mogelijk, resp. aan S. 12 en 420
(ofschoon Boendale 90 kinderen noemt en Sidrac 30).
SS) V g. c. 30, vs. 1-3 met S. 299, vs. 4-8 met S. 297, vs. 9-15 met S. 125, vs.
25-32 met S. 127, vs. 61-62 met S. 261 (of~choon Boendale hier èn in c. 33, vs. 60
het getal 24000 noemt en Sidrac 20000). Interessant voor B. is zijn schrappen van
de wilde fantazieën in het zondvloedverhaal van S. 128.
276
BOENDALE-STUDIES 277
levende oermensen toch zo boos zijn geworden, dat ze door de Zondvloed
verdelgd moesten worden. Caput 32 is volkomen bepaald door
S. Noach's wijnbouw (vs. 1-9 uit S. 295) brengt de dichter op de wijn
en met instemming zal hij gelezen hebben, wat S. daarvan weet te vertellen;
de vss. 10-30 en 63-106 zijn duidelijk ingegeven door S. 303;
de tussenliggende vss. 31-62 zijn reminiscenties aan lectuur, w.o. de
bijbel. In c. 33 tenslotte laat Boendale S. voor het laatst aan het woord,
of liever hij laat hem herhalen, wat hij al eens heeft gezegd - zoals dit
gehele hoofdstuk niet veel meer is dan herhaling - t.w. in vs. 57-62
(vg. S. 261 en boven c. 30, vs. 62). Overigens kan hier ook de plaats
die ]aphet inneemt i.p.v. Sem (vs. IS, 22 en 65) op S.-invloed wijzen
(als we tenminste niet met de variant Sem moeten lezen), evenals
de "goede usagien" in vs. 101, die ook S. prijst 56). De rest van dit
hoofdstuk is voornamelijk - voorzover oorspronkelijk en nieuw -
een loflied op het vijfde gebod (een stokpaardje !).
Van de 13 capita, die het "Sidrac-gedeelte" ,van de heilsgeschiedenis
in Lek. I beslaat, heeft dus "le trésor des sciences" op enkele kleinigheden
na de stof, ik bedoel de substantie geleverd. Dat die betrekkelijk
gering is, vindt zijn grond in de omstandigheid, dat Boendale hier veel
meer dan in het scheppingsgedeelte (c. 1-20) van zijn onderwerp afdwaalt.
Hij laat zich zo door zijn hobby's meeslepen, dat de bijbelse geschiedenis
slechts de tekst levert voor zijn zedepreken, ja dat hij bij de
bespreking der hoofdzonden (die in bk. III thuishoort) de draad van
zijn verhaal dreigt te verliezen.
Als resultaat van onze analyse stellen we vast, dat er weinig of niets
pleit tegen S. als hoofdbron van Lek. I, c. 1-33. Een enkel klein verschilletje
in de getallen 90 (in c. 29, vs. 48 t.O. 30 in S. 420) en 24.000
(in c. 30, vs. 62 en c. 33, vs. 60 t.o. 20.000 in S. 261) kan geen gewicht
in de schaal leggen tegenover de nauwe overeenkomst, die Lek. en S.
doorlopend vertonen, ook waar de bron van S. (nog) niet is gevonden.
Boendale heeft stellig een aantal verspreide gegevens van elders ontleend.
Wij hebben daarvan de voornaamste opgespoord en ter plaatse
gesignaleerd 57). Het gros echter van de gegevens, ja vrijwel alle essen-
56) Fol. I Ir, Van Tol a.w. blz. 23.
57) Uiteraard zullen er ons nog wel enkele verborgen zijn gebleven; ik denk
hier aan de van S. afwijkende plaatsen c. 29, vs. 48 en c. 30, vs. 62.
J. J. MAK
tiële motieven van Lek. I, c. 1-33 vonden we in S. terug. En daaronder
bevinden zich motieven, die op zeer bijzondere wijze zijn "aangekleed",
ik bedoel met individuele en incidentele beelden en vergelijkingen
(zoals bijv. c. 6, vs. 24-42 uit S. 245). Daarbij komt Boendale's voorstelling
van de negende hellestraf, die naar alle waarschijnlijkheid op
een lieu- voor Zien-lezing in S. 286 teruggaat (zie boven blz. 274), een
vergissing, die onder de S.-redacties inderdaad wordt aangetroffen 58).
En tenslotte is er de zwaarwegende omstandigheid, dat Boendale's
afhankelijkheid van S. in de boeken III en IV onomstotelijk vaststaat,
waaruit we wel mogen besluiten, dat onze dichter het wonderboek ook
bij het schrijven van bk. I, gesteld natuurlijk dat hij het toen reeds
kende, zal hebben opgeslagen.
*
* *
Het pleidooi ten gunste van Boendale's afhankelijkheid van de Sidrac
voor boek I van Lek. zou nog aan overtuigingskracht winnen, indien
bewezen kon worden, dat de Antwerpse schepenklerk ook de vertaler
is van deze encyclopedische catechismus. Tot nu toe zijn de meningen
daarover zeer verdeeld geweest. De zaak is aan het rollen gebracht door
Nap. de Pauw, die in een opstel Over den Sydrac 59) zes argumenten
aanvoerde ten gunste van Boendale. Dat waren: I. Boendale en de
S.-vertaler woonden beiden te Antwerpen; 2. blijkens de epiloog is S.
vertaald in 1323( want "Dertienhondert XXVI ende drie" zal wel corrupt
zijn voor "Dertienhondert XX ende drie") en in 1323 (trouwens
eventueel ook in 1329) woonde Boendale in Antwerpen; 3. blijkens de
proloog was de S.-vertaler 50 jaar oud, toen hij het werk begon; 4·
Boendale èn de S.-vertaler zijn leerlingen van Maerlant; 5. de vertaling
van S. was niet het eerste werk van deze auteur, hij verklaart immers
Ende hebbe versleten nochtan
Met dichtene minen sin;
6. S. is een werk geheel in de geest van Boendale. - Eerst zeven jaar
later heeft L. Wi1lems deze zes argumenten aan kritiek onderworpen
58) Zie Van Tol a.w. blz. 240.
59) Verslagen v. d. Kon. Vlaamse Academie 1919, blz. 421 e.v.
278
BOENDALE-STUDIES 279
in zijn opstel Nota's over den Sydrac 60). Ad I. merkt hij op, dat Antwerpen
destijds groot genoeg was om twee letterkundigen-tijdgenoten te
bergen. Ad 2: is de mnl. S. van I323, dan zou Boendale - ware hij de
vertaler - in I273 zijn geboren, wat niet waarschijnlijk lijkt, aangezien
hij pas in I365 is gestorven. Ad 3 en 5: Boendale kan in I323 Abraham
nog niet hebben gezien en in geen geval was hij toen "versleten". In
I330 schreef hij met "jeugdige ijver" zijn Lekenspiegel, in I533 lans
Teesteye, enz. Pas in I355 in zijn Boec van der Wraken zegt hij, dat hij
versleten is, d.i. 23 (lees 32) jaar na het versleten zijn van de S.-vertaler.
Ad 4: dat Boendale en de S.-vertaler beiden leerlingen zijn van
Maerlant, zegt niets, want Maerlant heeft een hele school gevormd.
Alleen t.a.v. punt 6 is Willems het met De Pauw eens, zonder het
overigens bewijskracht toe te kennen voor Boendale's auteurschap van
de S.-vertaling. Na deze commentaar op het betoog van De Pauw komt
Willems met een eigen contra-argument: Boendale zegt nergens, dat
S. zijn werk is, alleen dat hij het boek heeft gelezen. - In de zesde
reeks van zijn Antwerpiensïa heeft Fl. Prims de pro- en contraargumenten
tegen elkaar afgewogen en daaruit geconcludeerd, dat er
feitelijk maar één ernstig bezwaar is aangevoerd, namelijk het "versleten"
zijn van de S.-vertaler in de tijd, dat Boendale nog in de kracht
van zijn leven was. Die ene uitspraak kan de vele argumenten, die vóór
Boendale pleiten, echter niet ontzenuwen; wij zullen haar dan niet als
een physiologische vaststelling moeten beschouwen, maar veeleer als
een subjectieve indruk 61). - In zijn kort daarop verschenen bespreking
van het 4e deel van Prims' Geschiedenis van Antwerpen blijft J. van
Mierlo evenwel afwijzend staan ten opzichte van Boendale's auteurschap.
Zou de dichter dan in proza geschreven hebben, vraagt hij 62).
- Tenslotte heeft dan ook J. F. J. van Tol in de inleiding tot zijn
uitgave van de mnl. Sidrac de vraag van het auteurschap onder ogen
gezien '63). Hij somt zeven redenen op, die z.i. tegen Boendale pleiten:
60) Verslagen v. d. Kon. Vlaamse Academie 1926, blz. 197 e.v.
61) Fl. Prims Antwerpiensia 6 (1933) blz. 180, en Geschiedenis van Antwerpen
IV, 2, blz. 225.
62) Ons Geestelijk Erf 8 (1934) blz. 109.
63) A.w., Inl. blz. XLI e.v.
2S0 J. J. MAK
1. Boendale zegt alleen, dat hij het boek gelezen heeft; 2. er zijn talrijke
volkomen gelijkluidende plaatsen in S. en Lek., waaruit blijkt, dat
Boendale de Nederlandse vertaling voor zich heeft gehad. Het zou
toch wel vreemd zijn, dat Boendale zichzelf zo dikwijls herhaalde
zonder van "zijn" vertaling te reppen; 3. Boendale schreef geen literair
werk in proza; 4. hij was niet zo nauwgezet, waar het vertalingen betrof
als zijn stadgenoot blijkens de Rijmproloog 57-So; 5. Rijmproloog
en -epiloog missen de sprekende enjambementen, die voor Boendale zo
kenmerkend zijn; 6. de toon van de rijmstukken is onmiskenbaar die
van een man ouder dan de auteur van Lek.; 7. Boendale's "zin" was in
131S (en evenmin in 1323) nog lang niet "versleten".
Op onze beurt zouden nu ook wij al deze argumenten pro en contra
nog eens kritisch willen bekijken. Men verwachte niet het laatste
woord. Wij willen slechts deelnemen aan het gesprek in de hoop daardoor
dichter bij de oplossing te komen. Helaas kunnen wij er ons niet
toe beperken de laatste spreker te antwoorden. Die schijnt er van uit
te gaan, dat De Pauw's argumenten al afdoende door Willems zijn
weerlegd. Maar dat is bepaald niet het geval. Tegen De Pauw's eerste
bewijsgrond, t.W. dat Boendale en de S.-vertaler beiden in Antwerpen
woonden, voerde Willems aan, dat de Scheldestad destijds groot genoeg
was om twee letterkundigen tegelijk te bergen. Twee ja, maar ook vijf?
Want behalve Boendale en de S.-vertaler leefden daar in de eerste
helft van de 14de eeuw immers nog de auteurs van de M ellibeus, de
Dietsehe Doctrinale en het B oee van der Wraken? - om Lodewijk van
Velthem en andere tijdelijk te Antwerpen vertoevende poëten maar
buiten beschouwing te laten. Ik weet niet, of er statistieken bestaan
van het aantal Muzenzonen, dat de grotere steden door de eeuwen heen
binnen hun muren hebben geherbergd en ik weet evenmin, hoeveel
zielen Antwerpen destijds telde, maar vij f dichters tegelijk lijkt me
toch wat veel. De goede stad Leiden telt er op het ogenblik nog niet
zoveel, als ik goed ben ingelicht. De havenstad moet wel op de Helicon
hebben geleken. En we kunnen het getal ook niet verminderen door
toekenning van het ene werk aan de auteur van het andere, althans nog
niemand heeft daarvoor gepleit, afgezien van het Boee van der Wraken,
dat wel aan Boendale is toegeschreven, maar let wel nièt door een der
BOENDALE-STUDIES
bestrijders van Boendale's Sidrac-auteurschap! Wanneer nu allen het
er over eens zijn, dat S. niet is vertaald door de dichters van de M ellibeus
of de Dietsche Doctrinale en allen het er over eens zouden kunnen
worden, dat vij f dichters rijkelijk veel is voor het Antwerpen van die
tijd, is er dan geen aanleiding, alleen al uit dien hoofde, aan Boendale
te denken als de vertaler van de Sidrac?
Tegen De Pauw's tweede argument, dat S. blijkens de epiloog in
1323 (of 1329) is geschreven en dat Boendale toen inderdaad te Antwerpen
woonachtig was, voerde Wi1lems aan, dat de dichter dan in
1273 moet zijn geboren, wat niet waarschijnlijk lijkt, aangezien hij in
1365 is overleden. Wi1lems heeft deze sterfdatum, naar het schijnt,
klakkeloos van Jan te Winkel 64) overgenomen. Mèt de oudere biografen
houden de jongere onderzoekers het er voor, dat Boendale kort na
1347 zal zijn gestorven. Daarmee blijft De Pauw's tweede argument van
kracht.
Naar aanleiding van de punten 3 en 5 (de S.-vertaler was 50 jaar en
had "versleten nochtan met dichtene(sinen) sin") merkt Willems
op, dat Boendale in 1323 nog geen vijftiger kon zijn. Hij was in 1323
nog niet "versleten", enz. (zie boven). Wanneer de schepenklerk echter
niet in 1365 is gestorven, maar veel eerder, past het jaar 1323 uitstekend
voor een sa-jarige Boendale. Hij is dan inderdaad nog niet
"versleten", maar dat zegt de S.-vertaler ook niet. Hij bekent slechts,
dat hij met "dichten" (dat is niet hetzelfde als prozaschrijven, zoals
Willems suggereert, maar schrijven, stellen in het algemeen, dus óók
dichten!) zijn "sin" (d.i. verstand, geest(vermogen(s) heeft "versleten"
(d.i. verbruikt, of liever: ingespannen gebruikt 65). Lek. is geschreven
in de jaren 1325-1328 (de epiloog alleen is van 1330), naar
het mij voorkomt niet in "jeugdige ijver", maar - o.a. blijkens de hobby's
- als een geposeerd man, een veertiger of desnoods een vijftiger.
Op De Pauw's vierde argument (Boendale en de S.-vertaler zijn
beiden leerlingen van Maerlant), waarmee het zesde (S. is een werk geheel
in de geest van Boendale) nauw samenhangt, zegt Willems alleen,
64) Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde II2, blz. 5.
65) Voor sinen sin versliten vg. men gepens versliten "zich door peinzen vermoeien
of afmatten" (MnI.W.i.v. Versliten, sub bet. I, A, I).
281
J. J. MAK
dat Maerlant een hele school heeft gevormd, zonder de uitspraak van
zijn voorganger zelf aan kritiek te onderwerpen. We mogen aannemen
- op grond van zijn verweer tegen punt 4 en van zijn commentaar bij
punt 6 - dat Willems evenals De Pauw in de S.-vertaler een geestverwant
zien van de Lekenspiegel-dichter. Maar is die opvatting wel
juist?
Van de 42I vragen in de door Van Tol uitgegeven S.-redactie hebben
er IOO stellig en 22 mogelijk 66 ) (voor een enkel motief bijv.) op
Lek. invloed geoefend. Er blijven 299 vragen over, waarvan in het
dietse leerdicht geen spoor is terug te vinden. Beziet men deze vragen
van naderbij, dan blijken er niet minder dan IOO 67) betrekking te
hebben op wat ik zou willen noemen "algemeenheden", waaronder ik
versta elementaire geloofsleer - waarin de heidense koning Boctus
uiteraard nog moet worden onderwezen, maar niet meer het publiek,
dat Boendale wilde bereiken -, kennis dus die goeddeels in Lek.
wordt vóórondersteld, maar niet ex professo behandeld, en voorts algemene
wereldse wij sheid (w.o. ook raadselwij sheid), die hetzij om haar
banaliteit hetzij om haar waardeloosheid voor het godsdienstig of zedelijk
leven voor onze dichter niet in aanmerking kwam. Resten 199
vragen, die Boendale had kunnen gebruiken, maar waarvan niets in
Lek. is terug te vinden. Een indrukwekkend aantal, immers bijna de
helft van het totale aantal vragen, die S. bevat. De voornaamste redenen
van Boendale's stilzwijgen hierover meen ik te moeten zoeken in de
aard van de behandelde stoffen en in de strekking van de gegeven
antwoorden.
66) T.w. no. I, 2, 7, 80, 82, J04, '1I2, 137, 171, 200, 208, 231, 232, 239, 249, 270,
272, 364, 409-412.
67) T.w. no. 3-5, JO, 20, 22, 26, 35, 38-40, 44, 46, 54, 56, 63, 70, 71, 87, 90, 92,
93, JOO-J02, 153, lÓ"2, 164, 165, lÓ9, 170, 177-184, 188, 193, 197, 216, 226, 230, 244,
247, 248, 250, 254, 255, 259, 268, 277, 278, 281, 307, 313, 317, 321, 325, 326, 328,
329, 332 -334. 336, 338, 340, 341, 346, 347, 349, 350, 355, 358, 374-383, 388-391,
395, 414-417. - Mijn indeling der S.-vragen is natuurlijk betrekkelijk willekeurig;
veelvuldig zijn de antwoorden, die onder twee of meer rubrieken gerangschikt
kunnen worden. Het niet-voorkomen in Lek. is niet in absolute zin te verstaan.
Buiten beschouwing gelaten dat ik iets over het hoofd gezien kan hebben, houde
men er ook rekening mee, dat er meermalen een motief bij Boendale terugkeert,
dat om zijn algemeenheid niet noodzakelijk aan S. behoeft te zijn ontleend.
282
BOENDALE-STUDIES
Het laat zich verstaan, dat een dichter, die vóór alles godsdienstige
en zedelijke lering beoogt, aan de bèta-wetenschappen weinig of geen
aandacht zal besteden. Hij zal die slechts aanroeren, voorzover ze
religieuze of ethische waarde bezitten, bijv. als grondslag voor "hoger"
onderricht. Het is, meen ik, daarom, dat Boendale in totaal 37 vragen
heeft overgeslagen, die betrekking hebben op de "kennis der natuur"
in de ruimste zin des woords 68) en voorts plusminus alle vragen op
het gebied der sexuologie en gynaecologie (waarover Boendale liever
niet spreekt), in totaal 17 69 ). Even nutteloos waren voor zijn doel de
theologische vragen, voorzover die zuiver theoretisch of casuïstisch zijn,
16 in totaal 70) en de "folkloristische" met hun religieus-ethisch irrelevante
en vaak uiterst fantastische antwoorden, in totaal 18 71 ). Onder
de geseponeerde S.-vragen ontdekte ik er voorts niet minder dan 48,
waarvan het antwoord een onmiskenbaar deterministisch-fatalistische
strekking heeft 72). Boendale, die als optimist innerlijk vreemd stond
tegenover elk determinisme, die zelfs een begrip als de voorwetendheid
Gods liever niet hanteert, voelde zich hier door Sidrac's antwoorden
niet aangesproken en zijn zwijgen wordt welsprekend. Precies zo is het
gesteld met het bescheid, dat Boctus krijgt op 16 andere vragen 73),
maar nu om de min of meer rigoreus-ascetische, wereldverzakende en
zelfverloochenende tendens, waarvan onze dichter - die nog altijd
Gods hulde plus wereldse eer najaagt - ook niet veel moest hebben.
68) 18 daarvan raken de geografie (t.w. no. II7-124, 129-132, 143-145, 147,
148, 213), 16 de zoölogie (t.w. no. 69, II6, 128, 151, 152, 212, 318, 360, 365, 367-
373) en 3 de physica (t.w. no. 31, 52, 91).
69) T.w. 60, 65, 75, 99, 161, 175, 210, 218, 225, 234-236, 296, 316, 351, 352, 356.
70) T.w. 14-17, 55, 109, 189, 195, 202, 251, 266, 280, 289, 290, 293, 348.
71) T.w. 18, 53, 66, 74, 108, 163, 166, 253, 273, 274, 294, 320, 335, 345, 359, 363,
418, 421.
72) Waarvan 16 op het gebied der psychologie (t.w. no. 154, 155, 201, 204, 207,
267, 312 en (berustend op psycho-somatische fantazieën): 64, 106, 205, 209, 291,
300, 308, 314, 315), 13 op dat der astronomie-astrologie (t.w. no. 68, 72,73,107 (vg.
130), 138, 149, 229, 241-243, 256, 262, 275), 7 op dat der physiologie (t.w. no. 167,
220, 221, 223, 224, 240, 366), 5 op dat der diaetetiek en hygiene (t.w. no. 78, 197,
219, 264, 3II), 4 op dat der theologie (t.w. no. 27, 34, 174, 258), 2 op dat der
psycho-pathologie (t.w. no. 105, 206) en 1 op dat der chirurgie (no. 222).
73) T.w. no. 86, 97, 135, 160, 187, 194, 215, 227, 228, 233, 265, 298, 301, 304, 305,
354·
283
J. J. MAK
Onder de nu nog resterende 48 vragen bevinden er zich elf 74),
waarvoor Boendale een andere, bekende bron volgt, negen 75) die strijdig
zijn met zijn voorstelling of opvatting in Lek., vier 76) die hem
niet aanspreken en eveneens vier 77), waarop een verward of duister
antwoord volgt. Zodat er slechts 20 vragen overblijven 78), waarvan
het vreemd zou kunnen schijnen, dat Boendale er geen gebruik van
heeft gemaakt. Maar onder die twintig bevinden er zich vrij veel, die
betrekking hebben op de wellevendheid, een thema waarvoor de dichter
zich in het betreffende hoofdstuk (bk. lIl, c. 4) nu eenmaal liet voorlichten
door de zog. Facetus.
Het gebruik, dat Boendale in Lek. van S. heeft gemaakt, is nu
wel iets duidelijker geworden. De keuze uit de ruim 400 vragen schijnt
te zijn bepaald enerzijds door het doel, dat de dichter met zijn werk
beoogde en anderzijds door zijn persoonlijke voorkeur. Veel moeilijker is
het uit de inhoud van S. iets op te maken omtrent de ideeënwereld van
de auteur. In 48 vragen was een duidelijke deterministisch-fatalistische
tendens te bespeuren. We zouden dit aantal nog kunnen uitbreiden met
de niet weinige gevallen, waarin de alweter feitelijk geen antwoord weet
te geven en dan maar verwijst naar Gods almacht. Die ban van het
determinisme wordt intussen weer even zo vaak doorbroken, telkens
namelijk wanneer Gods handelen wordt gezien als straf of beloning,
of wanneer de mens met zijn vrije wil - die dan plotseling door geen
erfelijkheid wordt gehinderd - ten goede of ten kwade kiest. De aan
het determinisme ten grond liggende pessimistische levensopvatting
openbaart zich evenzeer in het meedogenloze realisme van de schrijver
en de a.h.w. daarbijbehorende wereldverachting en het ascetisme, die
zoals we zagen in 16 vragen domineren. Gesteld dat het er om ging,
of Boendale de auteur kan zijn geweest van de oorspronkelijke Sidrac,
ik zou zonder een ogenblik te aarzelen zeggen: neen! Alleen al het
pessimisme van de quasi-geleerde in deze 48 plus 16 = 64 vragen is
74) T.w. no. 191, 192, 397, 402-406, 408, 413, 419·
75) T.w. no. 47, 57, 58? 59, 173, 185? 261? 276, 420?
76) T.w. no. 287, 292, 302, 33I.
77) T.w. no. 19, 28, 36, 37·
78) T.W. no. 43, 62, 67, 77, 94, 98, II4, 156-158, 172, 176, 237, 238, 322-324, 339,
392, 393·
284
BOENDALE-STUDIES
lijnrecht in strijd met Boendale's optimistische natuur. Daarbij komen
de totaal verschillende hobby's van de Lekenspiegelaar en de pseudoprofeet.
Men denke aan Boendale's preutsheid tegenover Sidrac's
bijna onnatuurlijke belangstelling voor sexuele en intiem-vrouwelijke
zaken blijkens de 17 vragen dienaangaande, of aan de waarheidszin
van Maerlant's navolger t.o. de fantasterijen van de "astronomijn".
of aan de exclusieve waardering van het nuttige bij de een en de
nieuwsgierigheid, het zich vermeien in zuiver-wetenschappelijke, theoretisch-
scholastische en casuistische kwesties bij de ander, aan het diametrale
verschil in waardering van de clerus, enz.
Maar nu het niet de vraag is, of Boendale de Sidrac heeft vervaardigd,
maar alleen of hij het werk van de franse anonymus heeft vertaald,
durf ik niet zo stellig in negatieve zin te antwoorden. Zeker, de
Sidrac is géén werk "geheel in de geest van Boendale" (zoals De Pauw
en Wi1lems meenden), maar een vertaler behoeft het toch niet met de
oorspronkelijke schrijver van a tot z eens te zijn? De dichter van Lek.
prijst in bk. IV de Sidrac allereerst om de "prophecien". Daarin is
hij hem grotendeels gevolgd, mede of voornamelijk ook, omdat de
woorden van deze "prophete" hier overeenkwamen met die van een
"heilige" profeet, t.w. Ps. Methodius en dus waarheid bevatten. Let
wel, pas in de tweede plaats roemt onze dichter Sidrac's "uutnemende
wijshede". Welnu, in meer dan de helft van de "meesterlike" antwoorden
kon Boendale die hebben gevonden, zelfs indien men "uutnement"
verstaat in engere zin, ik bedoel die van Maerlant en zijn school, dus
van "nuttig en waar". Reden genoeg om het boek te vertalen.
Zoals men zich zal herinneren, werd Willems' contra-argument, t.w.
het feit, dat Boendale in Lek. alleen zegt S. gelezen te hebben, door
Van Tol overgenomen. Hierover valt op te merken, dat de dichter
bezwaarlijk kon verklaren, dat S. zijn eigen werk was. Hij heeft -
indien hij dit inderdaad heeft gedaan - het boek slechts vertaald, niet
geschreven. S. is niet de schepping van een bekende of onbekende
Nederlander, maar van een anonieme Fransman 79). Zeer waarschijnlijk
heeft Boendale, wanneer hij spreekt over S., het oog gehad op dat
79) Aldus ook reeds Ft. Prims Antwerpiensia 6 (1933) blz. 179.
285
286 J. J. MAK
franse werk. De mnl. vertaling zal trouwens tijdens de bewerking van
Lek. nog niet zijn voltooid. Het leerdicht werd geschreven tussen 1325
en 1328 (alleen de epiloog dateert van 1330), terwijl de S.-vertaling
hoogstwaarschijnlijk in 1329 gereed kwam (zie voor deze datering
beneden).
Rest ons thans nog Van Tol's overige bezwaren onder het oog te
zien. Nagewezen te hebben op de gelijkluidende passages in S. en Lek.
concludeert Van Tol, dat Boendale de S.-vertaling vóór zich heeft
gehad. Ware dit zijn eigen vertaling, dan zou hij daarvan wel gewag
hebben gemaakt. Gesteld dat Van Tol's conclusie juist is en dat Boendale
de S.-vertaling vóór zich had, dan kan men precies de tegenovergestelde
veronderstelling maken, nam. ware dit zijn eigen vertaling
niet, dan zou hij daarvan wel gewag hebben gemaakt. Gelijkluidende
passages wijzen op dezelfde auteur of op plagiaat. Zou Boendale een
tijd- en stadgenoot ongestraft zó hebben kunnen plunderen?
Maar hééft Boendale de S.-vertaling wel voor zich gehad? Was die
vertaling reeds "verschenen", toen Lek. werd gedicht? Van Tol neemt
dit aan op grond van zijn datering van de mnl. Sidrac op 1318. Maar
ik heb ernstige redenen om aan de juistheid van die datering te
twij felen. Tegenover het getuigenis van één handschrift met 1318
staan er twee met 1329, terwijl ook de druk dit jaartal veronderstelt.
Vs. 20-22 luiden daar als volgt:
Ter bede van veel edelre heren,
Doe men screef dertyen hondert ende XXVI.
Nu la et wy bidden der maghet Marien ...
De verzen 20 en 21 zijn kennelijk corrupt, immers vs. 18-19 luiden:
Al in die stadt van Andwerpen
Wast dat ick dit boeck transferierde
Transferierde rijmt niet op heren, evenmin XXVI op Marien. Vs. 20
moet dus naar de handschriften worden geëmendeerd in "Doe men
Gods ia re notierde" en vs. 21 in "Dertyen hondert XXVI ende
drie(n)". Sidrac is dus in 1329 te Antwerpen vertaald. Het jaar tevoren
(1328) had Boendale Lek. voltooid (alleen de epiloog is later gedicht,
t.w. in 1330). Gedurende de jaren, dat hij daaraan arbeidde (1325-
BOENDALE-STUDIES
1328) kon hij de S.-vertaling niet vóór zich hebben liggen, want die
bestond nog niet. Wel lijkt het aannemelijk, dat Boendale tijdens de
berijming van Lek. het plan heeft opgevat S. te gaan vertalen. Hij had
het boek immers voortdurend nodig en kan er al lezende en er uit overnemende
plezier in gekregen hebben. Zijn voornemen heeft hij dan
uitgevoerd, zodra hij met Lek. klaar is gekomen. Terecht kon hij dan
in 1329 na voltooiing van de S.-vertaling - een topprestatie in zo
korte tijd, onmiddellijk na de ook niet kinderachtige Lek. - zeggen, dat
hij "met dichtene (sinen) sin versleten" had, d.w.z. dat hij suf was geworden
van al dat geschrij f.
Tenslotte ga ik ook nog knagen aan Van Tol's suppositie, waaruit
zulke gewichtige conclusies werden getrokken. Waar zijn die "talrijke
volkomen gelijkluidende plaatsen" in S. en Lek.? Van Tol noemt
slechts S. 82, 83 en 84, maar de parallellen in Lek. 80) zijn niet be~
paald "volkomen gelijkluidend". Zelf zou ik een zo krasse uitspraak
t.a.v. geen enkele S.-vraag durven doen. Voorlopig weet ik niet, wat
er tegen pleit, dat Boendale tijdens zijn berijming van Lek. een franse
Sidrac heeft gebruikt 81). Hier zou alleen een opzettelijk en nauwkeurig
vergelijkend onderzoek naar taal en stijl het verlossende woord
kunnen spreken. Enkele losse overeenkomsten zeggen uiteraard weinig
82 ).
Over het proza van de S-vertaling heb ik niet veel te zeggen. Het
argument heeft dienst gedaan van Willems over Van Mierlo tot Van
Tol. Willems maakte van dichten (waarmee de vertaler zijn "sin versleten"
zou hebben) "prozaschrijven", waaraan de goede man te gronde
moet zijn gegaan. Natuurlijk zag men in, dat dat niet ging, dichten =
schrijven, dus óók "dichten". Maar ja, van Boendale kennen we alleen
poëzie en S. is in proza vertaald. Overigens was die prozaïst óók
80) S. 82 = Lek. lIl, c. 3, vs. II09-II20 en c. 9, vs. 1-7 en vs. 35-41, S. 83 =
Lek. lIl, c. 3, vs. II09-II20 en c. 9, vs. 61-90, S. 84 = Lek. lIl, c. 6, vs. 1-17 en
vs. 27-90.
81) Hij zal een handschrift hebben gehad met de Zieu-Iezing voor Zien, zie boven
blz. 274.
82) Zo schijnt versinnen = "dienen, gehoorzamen" uitsluitend aangetroffen te
worden in Lek. I, c. 16, vs. IS (zie Mnl. W. 8, 2440) en S. 4, scalcheit = "wellust(
igheid)?" in Lek I, c. 23, vs. 3 en S. 251.
287
J. J. MAK
dichter, getuige zijn rijmproloog en -epiloog. Waarom nu niet het gehele
werk in verzen vertaald? In het voorbijgaan wil ik er op wijzen,
dat S. in geen enkele taal - het engels uitgezonderd 83) - is berijmd.
Wie vlug klaar wil zijn - en dat wil Boendale altijd - zal
liever eenvoudig vertalen dan die vertaling ook nog berijmen. In ons
geval schijnt de schepenklerk bijzonder veel haast te hebben gemaakt;
in 1328 was Lek. gereedgekomen en het jaar daarop kon hij al het
slotwoord van zijn S-vertaling schrijven. Maar, naar het schijnt, had
Boendale ook een speciale reden om niet te berijmen! Hij heeft er
ernstig over nagedacht, want ja, hij was het verzenmaken nu eenmaal
gewend. En blijkbaar vond hij het ook vreemd, dat zo'n prachtig boek
als S. "sonder rime inden walsche lach". Maar het is nu juist zijn eerbied
voor de oorspronkelijke tekst - volmaakt in overeenstemming met
de beginselen, die hij. in Lek. ontvouwt - die hem, al had hij daarvoor
een zekere weerstand te overwinnen, in "slechte woert" doet vertalen:
Doen werdic daer toe becoert,
55 Dat ic dit boec woude maken
Uten Walsche in Dietsche spraken,
Sonder rime alsoe ic sach,
Dat hy inden Walsce lach,
Omme dat ic van dier edelre leren
60 Een woert [niet] woude anders keren,
Dant die edele wise clerc
Selve dichte in sijn werc, enz.
Dan beweert Van Tol verder, dat Boendale in het vertalen niet zo
nauwgezet was als de auteur van de mnl. Sidrac. Voorwaar een zonderlinge
uitspraak!
Ik meen Boendale's theorie èn praktijk wel zo ongeveer te kennen
en verklaar, dat de dichter van de Lekenspieghel niet minder conscientieus
is geweest dan de S.-vertaler, ja dat - voorzover ik dáárvan een
indruk heb gekregen - de S.-vertaling nauwkeurig beantwoordt aan
Boendale's eisen aan een vertaling van dit s oor t werken gesteld.
Voorts zou het ontbreken van enjambementen in rijmproloog en
-epiloog tegen Boendale pleiten. Maar wat nu? De rijmproloog wemelt
83) Zie van Tol a.w. Inl. blz. XXXVIII.
288
BOENDALE-STUDIES
van enjambementen en zelfs de epiloog, die maar enkele regels telt,
heeft er nog twee. Wat zo mogelijk nog meer verbazing wekt, is het
onverklaarbare feit, dat Van Tol niet heeft opgemerkt, hoe zuiver die
rijmproloog de geest van Boendale weerspiegelt. Ik durf bijna te zeggen,
dat die uit geen andere pen dan van de Antwerpse schepenklerk
kan zijn gevloeid. Wat die "volkomen gelijkluidende plaatsen" aangaat,
die Van Tol in het proza van S. en Lek. meende te hebben gevonden,
hier zijn ze. Laat mij even mogen citeren:
S., rijmprol. vs. 67 e.v.
Die de materie sal leggen wale
Van ere tale in een ander tale,
Die sal den. text leggen dan
70 Soe hy al re gelijcxt can.
Dit sal van rechte sijn sine sede,
Alsoe alse sinte J eronimus dede,
Die de bybele ende menich
ander werc
Int latijn dichte als een c1erc
75 Uten Grixe, dat hy conste
wale,
Ende oec ute Ebreusche ta1e.
Hy en deder toe noch af
Anders dant dauctor ute gaf.
Die anders doen, sy doen quaet.
80 Hoets hem elc, dats mijn raet.
Lek. lIl, c. IS, vs. 255 e.v.
255 (Jheronimus) trac die bible
met zire pine
Uten Ebreeusche in Latine
Ende den zouter mede alsoe
Ende menich groot werc daer
toe, ..
263 (Zo) datmen niet en wert
gheware des
Dat teen yet dan tander es.
265 Aldus sullen dichters mecken,
Die scrifturen uut trecken
Van eenre spraken in dander
sprake,
Datsi om ghene zake
Te scrivene en onderwinden
270 Anders dan sijt daer vinden;
Want uut des auctoors woort
En salmen niet gaen een oort
Ende uter materien winden
twint
Men lette op de variatie in de bewoordingen, typisch voor Boendale.
Want onze schepenklerk is - wat men ook van hem moge zeggen -
een knap versificateur, ja een rijmvirtuoos. Ook in omrij men schijnt
hij behagen te hebben geschept; de eerste boeken van de Brabantsche
Veesten zijn niet veel anders, en ook in Lek. en Teesteye zegt hij meermalen
hetzelfde met andere woorden.
Tenslotte nog iets over één der zeven argumenten van Van Tol,
dat nog niet ter sprake kwam: de toon van de rijmstukken zou onmiskenbaar
van een man zijn, ouder dan de auteur van Lek. Hetzelfde
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 19
289
MAK, BOENDALE-STUDIES
valt hierover op te merken als t.a.v. het verschil in nauwgezetheid i.z.
vertalen: de uitspraak berust uitsluitend op een subjectieve, op niets
steunende en helaas onjuiste indruk. De toon is dezelfde, zoals ook
past bij de data van vervaardiging (Lek.: 1325-'28, S. 1329).
Is er dan helemaal niets in te brengen tegen Boendale's auteurschap
van de S.-vertaling? Misschien wel. Een opzettelijk onderzoek zou die
wellicht aan het licht kunnen brengen. Ik wees al op een vergelijking
van taal en stijl. Daarvoor zal er eerst een kritische uitgave moeten
komen van de franse Sidrac en vervolgens een van de middelnederlandse.
Dan pas zal de vertaaltechniek bestudeerd kunnen worden en de
taal en de stijl van de overzetter. Zolang dit onderzoek niet is verricht,
heb ik persoonlijk maar één bedenking. De vertaler zegt in de proloog
vs. 125 e.v., dat hij behalve de vragen over kruiden en stenen en allerlei
"meestrie" ook "some ander dinc" heeft weggelaten, die "hem niet int
herte ghinc". Dat achterwege laten van die kruiden en stenen en die
"meestrie" (waarvoor "astronomische" kennis wordt vereist!) strookt
uitnemend met Boendale's persoonlijkheid, zoals we die kennen uit Lek.
en T eesteye. Maar, vraagt men dan, er staat in de mnl. Sidrac toch nog
betrekkelijk veel, dat hem "niet int herte" kan zijn gegaan. We hebben
daarbij reeds langdurig stilgestaan en willen niet in herhaling vervallen.
Het bezwaar blijft ernstig, maar is toch niet onoverkomelijk. Wanneer
ik denk aan Boendale's talrijke inconsequenties in Lek. en Teesteye, dan
acht ik het niet uitgesloten, dat deze man van het ogenblik het "onkruid"
minder radicaal heeft gewied dan een consequenter mensentype.
Zodat ik alle tot dusver bekende argumenten tegen elkaar afwegend
geneigd ben het auteurschap van de S.-vertaling aan Boendale
toe te kennen.
J. J. MAK
290
VONDEL EN THOMAS VAN KEMPEN
Voorzover ons bekend, is de jongste uitspraak over de verhouding
van Vondel tot Thomas van Kempen (d.i. De Navolging van Christus)
die van B. Molkenboer O.P. in de Vondelkroniek II (1940) 78: "de
godvruchtige Thomas van Kempen, wien hij (Vondel) de Imitatio toeschrijft,
vernoemt hij éénmaal (in de inleiding van het Onderwijs der
H. Dryeenheit (W.B. 8, 735) en schijnt hij een enkelen keer ook elders
te benutten." Het komt ons voor, dat Vondel's werk meer herinneringen
aan de Navolging meedraagt dan Molkenboer ons wil doen geloven.
We zullen trachten dat aan te tonen.
Dat Vondel meer dan oppervlakkig bekend geweest is met de Imitatio
is a priori te verwachten gezien de faam en de verspreiding van het
boek 1), ook door de jezuieten (Sommalius, Rosweyde), en Vondel's
brede belangstelling en belezenheid. We kunnen in dit verband voorbijzien,
hetgeen Molkenboer zelf heeft aangewezen als "wellicht" een
herinnering aan de Navolging. In de W.B. 4, 643 tekent hij bij de bespreking
van het vignet der Altaergeheimenissen aan: "Wellicht heeft
den dichter bij het ontwerpen van het vignet de ontboezeming van de
Navolging van Christus, in het begin van het vierde, d.i. het eucharistische
Boek voor den geest gestaan: ,De vrome koning David danste
voor de Gods'lrk met alle kracht, de weldaden aan zijn voorvaderen herdenkend.
Hij liet velerlei speeltuig maken, dichtte psalmen, die hij liet
zingen met blijdschap, en zong zelf dikwijls bij de harp, bezield door
de genade van den H. Geest .. .', enz. (Im. Christi IV, I )", d.i. IV, I,
28. 2 ) De typologische betekenis van David dansend voor de Bondsark
had Vondel ook kunnen aantreffen bij de j ez ui et Cornelius a Lapide
(C omm. in IJ Reg. 6, 14), die door Vondel graag gevolgd werd (zie
Ts. 67 [1950] 102. V gl. W.B. 8, 222, vs. 8). Bij de Altaergeh. I 780:
J) De Bibliotheca Cathohca Neerlandica Impressa, 's-Gravcnh., 1954 vermeldt
tussen 1500 en 1670 meer dan 70 Latijnse en bijna 50 Nederlandse edities te onzent.
2) Onze indeling der hoofdstukken in verzen is naar de nummering van Angelus
Mercati in de Vaticaanse editie, in veel uitgaven overgenomen.
P. MAXIMILIANUS
"Dees Offerspijs, Godts lijf, wort niet gespilt", d.i. Christus onder de
gedaante van brood bederft niet, vergaat niet, verwijst Molkenboer
naar de hymne Lauda Sion en "Thomas van Kempens Imitatio IV, 2"
(bedoeld is wel vs. 22: Gij wordt door hem die U ontvangt genuttigd
zonder verteerd te worden), echter wel niet als bron voor het vers van
Vondel, maar louter als illustratie.
De eerste keer dat we een duidelijke aanhaling uit de N avolgmg bij
Vondel ontmoeten, en hij noemt daarbij Thomas van Kempen met name,
is in de inleiding van het Onderwijs (1659), waarvoor we naar bovenstaand
citaat van Molkenboer verwijzen. Uit deze tijd dateert ook een
tekst van Vondel, waarmee hij Thomas vers voor vers volgt, nl. in
Joannes de Boetgezant Il 272-84. Aan dit episch gedicht, dat in 1662
verscheen, moet Vondel enkele jaren hebben gewerkt, en de verzen
II2-4 in zijn gedicht Maeghdepalm voor Anna Bruiningh (1658), dat
Joannes weigerde ,,'s konings gunst, en disch, Hoofsche pracht, en zijde
kleeren", schijnen een korte samenvatting van het uitvoerige verhaal
in de Boetgezant IV 315-324 (vgl. Francisc. Leven 22 [1939] 237-8).
Moller annoteerde in W.B. 9, 712 bij de verzen Il 272-84: "Deze verzen
tonen opmerkelike overeenkomst met de gedachten uit het 3e Boek
van De Navolging van Christus van Thomas van Kempen". En bij
deze aantekening merkte hij in het zelfde deel van de W.B., p. 981
op: "Dat deze verzen zo duidelik heenwijzen naar Thomas van Kempen
is 'n opmerking van Schrant". De nietszeggende, want al te vage
verwijzing bij Vondel's verzen naar boek III van de Navolging heeft
Moller op rekening geschreven van Schrant. Evenwel ten onrechte.
Want wat is het geval? Schrant tekende in zijn uitgave van Joannes
de Boetgezant, Leiden, 1840 op p. 87-88 aan: "Zet weereltwijzen enz.
Hier volgt eene heerlijke tegenstelling van de wereldsche tegen over
de hemelsche wijsheid. Vergelijk daarmede het treffende tafereel, aangaande
de verschillende werkingen der zinnelijke Natuur en der Genade,
in het gulden Boekske Van de Navolging van Jesus Christus, lIl,
35". Het is onbegrijpelijk dat Moller de drukfout 35, i.p.v. 54 niet
ontdekt heeft, daar Schrant niet alleen de titel van hoofdstuk 54 meedeelt:
de verschillende werkingen der zinnelijke Natuur en der Genade
(De divers is motibus naturae et gratiae), maar de verzen van Vondel
292
VONDEL EN THOMAS VAN KEMPEN 293
zin voor zin van de paralleItekst van de Navolging voorziet. Wij laten
hier de verzen van Vondel volgen samen met de aantekeningen van
Schrant, opdat men zich zou kunnen overtuigen van de duidelijkheid
van de Leidse hoogleraar en van Vondel's kennelijke bewerking van de
Navolging.
272 Dees ziet op rijckdom, pracht, en naem, en faem alleen,
En die op nedricheit, en schuilende arremoede.
Schrant: "De Natuur tracht het kostbare en fraaije te bezitten ... De
Genade vindt vermaak in het eenvoudige en nederige. (l.c. 8 [ = 9])".
274 Dees ziet op afkomste, uit aenzienelijcken bloede,
En die op bloet, noch staet, maer ongeveinsde deught.
Schrant: "De Natuur roemt op rang en hooge geboorte ... De Genade
let noch op rang, noch op geboorte, ten zij daar mede grootere deugd
gepaard ga. (l.c. IS)".
276 Dees acht al wat het oog behaeght, en 't lijf verheught,
En die de wellust en de weelde, in 't hart genoten.
Schrant: "De Natuur heeft gaarne eenig uitwendig genoegen, waarin
de zinnen zich verlustigen. De Genade zoekt haren troost bij God alleen,
en haren lust in het hoogste goed boven al het zigtbare. (l.c. 13)".
278 Dees wil zich zelven breet uitmeeten en vergrooten,
En die bekrompen en vergeeten heenegaen.
Schrant-: "De Natuur wil uitwendig schitteren, en veel door hare zinnen
ondervinden; zij wenscht bekend te zij n en te doen, wat lof en
bewondering baart. De Genade leert de zinnen beteugelen, ijdel zelfbehagen
en vertooning vermijden, het roem- en bewonderenswaardige
nederig verbergen, en, bij al het doen en weten, nuttige vruchten en
Gods lof en eer beoogen. (l.c. 18)".
280 Dees vlamt op wraeck en roof, ziet recht noch onrecht aen,
En die vergeet zijn leedt, is rijck in zijn geweten.
Dees woelt: die houdt zich stil in aendacht neêrgezeten.
Schrant: "De Natuur ziet op het tijdelijke, verblijdt zich over aardsche
winst ... en wordt toornig over een gering smaadwoord. De Genade let
op het eeuwige, hangt niet aan het tijdelijke ... zij wordt niet door hard~
woorden verbitterd. (I.c. 9 [= IO ])".
283 Dees hongert eeuwigh: die wort lichtelijck verzaat.
294 P. MAXIMILIANUS
Schrant: "De Natuur is inhalig ... De Genade is met weinig te vreden.
(l.c. II)".
Wij voegen hier nog aan toe, dat vs. 271 : "Zet weereltwijzen en godtwijzen
tegens een", geinspireerd is op het opschrift van hoofdstuk
54 (zie boven), en dat "naem en faem" van vs. 272 ook in de context
van de Navolging voorkomt: "De natuur ontvangt gaarne eer en eerbewijzing"
(vs. 6).
In Van Onzen Tijd II (I9IO-II) 52-53 heeft J. F. M. Sterek. gewezen
op de invloed van Thomas van Kempen op Vondel in het algemeen
en met name in zijn Uitvaert van Maria van den Vondel (1668,
W.B. IO, 613-4). Hij heeft dat in zijn Oorkonden van Vondel (Bussum,
1918, p. 212-3) onveranderd overgenomen. "Dat Vondel de ,Navolging
van Christus' gekend en tot zijn gewone leesstof gebruikt heeft,
zal wel niet worden betwijfeld, zelfs al zou er geen nader bewijs voor
te vinden zijn in de opdracht ... die voorafgaat aan ,Onderwijs' ... Maar
zelfs waar Vondel niet nadrukkelijk Thomas noemt, blijkt hij ook wel
onder zijn invloed gestaan te hebben, zóó zelfs, dat die in zijn verzen
merkbaar is. Dit komt duidelijk aan 't licht in deze fijngevoelde ode,
door den dichter aan het afsterven van zijn kleindochter Maria gewijd ...
- Behalve ... , dat de gedachten: ,los van werreltsche ydelheê'n (Nota.
Vglk. Imitatio, I, 1,3 [= 11-20]) en, het hart voorbereid tot het volkomen
goed, d.i. Godt, .door de ellenden', geheel van à Kempis' geest
doordrongen zijn, is het fraaie beeld, waarmede de tweede strofe begint,
lètterlijk aan de ,Imitatio' ontleend. Men oordeele. ,Twee vleugels ootmoet
en gedult, verhieven haer uit aertsche dampen' leest ge bij Vondel;
en sla nu de Navolging op, boek II, hoofdstuk IV, vers I, daar
hoort ge Thomas zeggen: ,Duabus alis homo sublevatur a terrenis,
simplicitate scilicet et puritate'. - Vondel heeft de beide deugden: eenvoud
en reinheid van Thomas, slechts veranderd in ootmoed en geduld
... Overigens is het beeld bij beide groote dichters gelijk".
In Het Leven van Vondel in de W.B. 10, 3 wijst Sterck nog eens
op de ontlening van het beeld der twee vleugels aan de Navolging 1).
I) Sterck citeert daarbij de strofen 7 en 8, en verwijst naar de Imitatio I, I, 3.
Deze verwijzing is niet geheel juist. Immers strofe 7 herinnert aan I, I, 3 (=
II-20) en I, 12, 6, strofe 8 echter aan Il, 4, 1.
VONDEL EN THOMAS VAN KEMPEN 295
A. J. Barnouw in zijn Vondel, New York, 1925, p. 213 volgt Sterck:
"Humility and patience were the pinions that winged her thither, he
~rote, remembering a passage in Thomas à Kempis". Zie Idem, Vondel,
Haarlem 1926, p. 213-4. De W.B. 10, 614 tekent bij vs. 29 van de Uitmert aan: "Sterck ziet hier een herinnering aan het tweede boek
van de Imitatio Christi (IV, I)", daarmee deze zienswijze geheel voor
rekening van Sterck latend. Het is inderdaad niet zo onmiddellijk duidelijk,
dat Vondel het beeld aan de Navolging ontleende. Het is een
oude metafoor, reeds bij Augustinus, en wellicht nog vroeger voorkomend.
Augustinus S ermo 311, 4: "Wat ge liefhebt hier op aarde, is
lijm 'voor de geestelijke vleugels, de deugden, waarmee ge naar God
opvliegt" (Migne, p, L 38, col. 1415). In Enarratio in Ps. 93: "Wilt
gij dat uw gebed tot in de hemel vliegt, maak het twee vleugels: vasten
en aalmoezen" (Migne, P. L 36, col. 482). S. Bernardus, De Consideratione,
Lib. V, cap. 2, n. 3 in fine: "Hij wordt tegelijk gevleugeld met
1e vleugels van zuiverheid en blijmoedigheid." (Migne, P. L, 182, col.
789). Thomas van Celano in Vita Prima S. Francisci, n. 114: "Mettwee
vleugels moet er gevlogen worden om de tweevoudige verplichting van
liefde jegens de naaste te verV'ullen, door nl. zijn ziel te voeden met het
woord Gods en zijn lichaam met aardse middelen in stand te houden" 1).
In de Legenda Major S. Framcisci, XI, 2 deelt S. Bonaventura mee,
dat een Predikheer eens van Franciscus zei: "De godgeleerdheid van
die heilige 'Vader, door haar zuiverheid en hoge beschouwing als op
vleugels omhoog zwevend, is waarlijk de vlucht van een adelaar" 2). In
het Leven van Catharina van Siena (1347-1380) wordt verhaald, dat de
Heer tot haar zei: "Daarom wens ik dat gij met twee vleugels naar de
hemel vliegt (nI. die van de liefde tot God en tot de naaste)" 3).
Men treft het beeld nog aan bij H. Taine (1828-1893) in Les origines
de la France contemporaine, XI, 147: "Aujourd'hui ... il (Ie christianism:
e)' est encore ... la grande paire d'ailes indispensables pour soulever
! I) Analecta Franciscana, X. Quaracchi, 1926-1941, p. 90 .
. 2) a.w., X, 606.
3) Zie Catharina van Siena, door J. ]örgensen, vertaald door D. Logeman-van
der Willigen, 2e druk, Hilversum, 1931, p. 60.
P. MAXIMILIANUS
l'homme au-dessus de lui-même, au-des sus de sa vie rampante et de
ses horizons bomés".
Het beeld van deugden als geestelijke vleugels was Vondel al bekend
vóór zijn Uitvaert. In Ter Lykstaetsie der Weled. Mevrouwe Anne
van Hoorn van 1666 (W.B. 10, 204-5) zweeft de ziel op de vleugels
van haar werken van barmhartigheid naar omhoog (vs. 31-33):
Nu zweeft de ziel van Anne op wieken
Van haar hantreikingen, den zieken
Gegunt, in 't alleruiterste endt. Vgl. Franc. Leven 22 (1939) 213.
Niettemin staat deze beeldspraak van de Uitvaert toch meer rechtstreeks
in verband met de Navolging, want ten eerste de voorstelling is in
beide hetzelfde: zich op de twee vleugels van deugden uit het aardse
ophef fen naar het hemelse, en ten tw·eede het hele gedicht is, zoals
Sterck al opmerkte, doordrongen van de geest der Navolging. Dit laatste
is zelfs met teksten van Thomas te preciseren. De hoofdgedachte
van de Navolging lIl, 21 is: Dat men boven alle goederen en gaven in
God moet rusten. De uitwerking daarvan vindt in de Uitvaert haar
parallel :
lIl, 21, I. De Heer is de eeuwige rust der heiligen; stro I: het endeloze leven
der zaligen bij God.
3. In hem (de Heer) zijn tegelijk en volmaakt alle goederen; stro 4:
alle geschapen goed is in God volkomen.
4. Het hart kan niet rusten als het niet rust in U (God); stro 5: wat
van God voortkwam vindt geen rust op aarde en zoekt het vaderland
daarboven.
5. Wie geve mij vleugels van ware vrijheid om te vliegen naar U en
te rusten in U; stro 7-8: Maria steeg los van het aardse op twee
vleugels naar het volkomen goed, God.
S. Nu zucht ik herhaaldelijk, en mijn ellende draag ik met smart; stro 7:
de ellenden bereiden het hart om aan het aardse te ontstijgen.
Kunnen we de hoofdlijnen van het gedicht herkennen in III 21, enkele
gedachten hebben nog nader contact met andere plaatsen uit de Navolging.
Strofe 4 herinnert aan Il 4, 7: Geen schepsel is zo klein of
gering, dat Gods goedheid niet vertegenwoordigt; strofe 7 is een echo
van I, 12: over het nut van tegenspoed; de voorstelling van geestelijke
vleugels in lIl, 21, 5 vergleed in die van twee vleugels in lI, 4, J.
296
VONDEL EN THOMAS VAN KEMPEN 297
Natuurlijk laat Vondel zich niet tot in onderdelen narekenen, maar
de invloed van de Navolging op Uitvaerl is onmiskenbaar.
Ter Staetsie van Jongkvrou Heleene Blezen (W.B. 10, 650) heeft
tot motto: In cruce salus. De W.B tekent daarbij aan, dat Vondel dit
ontleende "aan de R.K. ascetiese literatuur". Hij ontleende het met name
aan de Imitatio 1I, 12, 7. Hoofdstuk 12 handelt over "De koninklijke
weg van het heilig Kruis." Op dit hoofdstuk is Ter Staetsie geinspireerd.
Het kruis is "elx heil" (vs. 2), door het kruis gaat men tot
het Rijk (12, 6) ; - men moet de zinnen kruisen naer Jesus les en
raet (vs. 4), Christus heeft gezegd: als iemand na mij wil komen, hij
verloochene zichzelf en neme zijn kruis op en volge mij (12,65 en I) ;
- Hij, Christus, tradt rustigh zelf vooraen (vs. 6), Hij ging het kruis
torsend vóór (12, 10); - Hij boette 's menschen schuIt (vs. 7), Hij
is voor u gestorven (12, 10); - 't vleesch, vervaert voor lyen kant
zich hier tegens aen (vs. 17-18), het is niet naar de mens het kruis
te dragen, het kruis lief te hebben, enz. (12, 39) ; - gelijk een kruisheldin
slaet zy den kruiswegh in, die naer het leven leit ter eeuwige
eeuwigheit (vs. 53-56), er is geen heil voor de ziel en geen hoop op
het eeuwig leven, tenzij in het kruis (12, 8) 1).
In deze tijd schrijft Vondel een gedicht bij een professiefeest van
de minderbroeder Franciscus de Wit (W.B., 10, 660-663), die in 1643
te Amsterdam geboren, deelnam aan de strijd van Oostenrijkse legers
tegen de Islam en 31 augustus 1673 zijn professie deed bij de minderbroeders
in België. Vondel richt met Thomas van Kempen, die schreef:
"Habijt en kruinschering baten weinig, maar de verandering van leven
en de algehele afsterving van onze hartstochten maken de ware kloosterling"
(Nav., I, 17, 6), vrij en vaderlijk zijn vermaning tot de jonge
zwerver, dat men ook pronken kan met de veren van de monnik, zonder
monnik te zijn. Denk er op, zo gaat hij voort met Thomas van
Kempen (Nav. 1I, 6, 21), die uit het eerste boek der Koningen citeert
(16, 7), dat God naar het hart ziet. Is de bedoeling zuiver, maant het
hart tot het kloosterleven, dan is er geen gevaar, dat de uiterlijke schijn
zou meespreken, die onecht is (vs. 57-64).
1) Vgl. Franciscaans Leven 22 (1939) 3<>4-5.
~98 P. MAXIMILIANUS
Hoe, Franciscus! in dees veders,
Die het oogh uitwendigh ziet,
Koorde, geessel, haire kleeders,
Schuilt noch duikt de monnik niet.
Satan kan zich wel vermommen
Als een engel van het licht,
Maer zoo 't hart spreekt, dan verstommen
Wat de schijn verziert en dicht.
En de vriendelijke dichter vergoelijkt zijn bezorgde vermaning, door
de jonge monnik zelf het antwoord in de mond te leggen: zeker dat is
zp, maar Sint Franciscus, de stichter der orde en de maker van de regel
der minderbroeders, heeft dat zelf bijzonder goed geweten. Vondel
heeft ook dit in de Navolging III 5.0 gelezen, dat aan het slot geheel
handelt over schijn en waarheid en aldus besluit: "Wat ieder mens in
uw eigen is, dat is hij en niets meer, zegt de nederige Sint Franciscus"
(vs. 65-69) :
't Zy zoo, zegt hy, maar die 't zegel
Aen dees heilige orden hing,
d'Innesteller van den regel
Wist dit mede zonderling.
Wanneer we Vondel in deze Inwijding duidelijk de gedachten van
~et zeventiende hoofdstuk van het eerste boek der Navolging zien overnemen,
dan wordt het wel zeer waarschijnlijk dat hij de gestrengheid
van het eremieten-leven in de HeerliJekheit der Kercke (1663, W.B.
9, 889, vs. 996-1001) schilderde naar het volgende, het achttiende
hoofdstuk van de Navolging:
",Over de voorbeelden der heilige vaderen."
Wat wildernis, woestyn, en bosschen vint men niet
Bescheenen, en betreên van strenge woestynijten,
Die, naeckt, en arm, en stil, en eenzaam, 't leven slijten
Met waecken, en gebeên, en vasten, om met Godt
Te spreecken, nacht en dagh, en nimmer 't hoogh gebodt
.• ~t Ontwijden, door een woort, of wercken, en gedachten.
Vergelijk daarmee I, 18, ,
vs. 3. De heiligen en vrienden van Christus hebben de Heer gediend in
honger en dorst, in koude en naaktheid, ... in waken en vasten, in
heilige gebeden en overwegingen.
vs. 6. 0 welk een streng en verstorven leven hebben de heilige vaderen in
de woestijn geleid.
vs. 11. Zij waren arm aan aardse dingen, maar zeer rijk in genade en deugden.
VONDEL EN THOMAS VAN KEMPEN 299
Uit de geestelijke overvloed van het godgewijde leven deed Vondel
een vlotte greep.
Het is niet toevallig, dat de herinneringen aan de Navolging vooral
voorkomen in Vondel'sgeestelijke poëzie: in een preek van J oannes
de Doper, in een gedicht op een begijntje en op een minderbroeder,
in een meditatie over de wereldse ijdelheden. Het ascetisme van Thomas
kreeg juist daar gemakkelijk weerklank.
Letten we op de tijd, waarin de sporen der Navolging zich bij Vondel
vertonen, dan schijnt hij op het eind van de vijftiger jaren daarmee
zo vertrouwd te zijn geraakt dat de herinneringen daaraan bij tijd en
wijl in zijn poëzie opduiken. "Dat Vondel de Navolging ... tot zijn gewone
leesstof gebruikt heeft", zoals Sterck schreef, zal wel tot de
laatste twintig tot vijf en twintig jaren moeten beperkt worden.
Er zijn ons nog een drietal plaatsen bekend, die zinspelen op de
bekende spreuk "in een hoekske met een boekske," die vroeger onder
Thomas' beeltenis in het klooster op de Sint Agnietenberg te lezen was
(Vgl. WNT, III 98).
Eenzaeme Aendacht in de Vasten, 1654, (W.B. 5, 826, vs. 93-94) :
Mijn wellust is mijn boeck,
In een' vergeten hoeck. 1)
Parnasloof 1660 (W.B. 6, 86-87, vs. 32-37) :
Nu mooghtge ...
" .onder" 't lindeloof, in eenen stillen hoeck
En eenzaem, spreecken met een stom en landnut boeck.
[Op Ida Blok] 1666? (W.B., 10, 200) :
J onkvrou Ida, stil van aert,
51yt haer jaeren ongepaert,
En wil ergens in een hoekj e
Liever met het stomme boekje
Eenzaem spreeken, stil en vry
Dan zich onder slaverny
Van het huwelyk begeven.
2y wint rust dié zoo kan leven.
I) De datering in de W.B.: 1564 is een drukfout; de f van fal/ere in het motto
heeft men voor een lange s aangezien, zodat het nu luidt: Secura requies, et nescw
sallere (inzouten) vita; voor de verklaring vs. 93 boeek: gedenkboek, schijnt geen
reden.
300 MAXIMILIANUS, VONDEL EN THOMAS VAN KEMPEN
De pointe van de rijmen heeft Vondel steeds bewaard.
Deze zinspelingen hebben wel niets te maken met de invloed van
Thomas van Kempen op Vondel. Hoogstens kunnen ze mede getuigen
voor Vondel's belangstelling in Thomas. In dit verband is opmerkelijk,
dat, als ons tenminste geen vroegere zinspelingen ontgingen, ze tot
dezelfde tijd als van de reminiscenties aan de Navolging zijn beperkt.
P. Maximilianus
o.f.m.cap.
BOEKBEOORDELINGEN
Dr. W. A. P. SM1T, Van Pascha tot Noah, een verkenning van
Vondels Drama's naar continuiteit en ontwikkeling in hun
grondmotief en structuur. Deel I, Het Pascha-Leeuwendalers.
N.V. Uitgeversmaatschappij, W. E. J. Tjeenk Willink, Zwolle,
1956. 8°, 519 blz. Ing. f 12.50, geb. f 15·-.
Bovenstaand werk verscheen als Nr. 5 A van de Zwolse Reeks van
Taal- en Letterkundige Studies. In het "Woord Vooraf" rechtvaardigt
de Schr. de uitgave van dit werk, en hij merkt op, dat telkens weer
stukken van Vondel werden bestudeerd en geïnterpreteerd als zelfstandige
grootheden, zonder dat zij tevens werden beschouwd als een
fase in Vondels dramatische ontwikkeling en in zijn afrekening met
de problematiek, welke hem in een bepaalde periode van zijn leven bij
uitstek bezig hield. De Schr. stelt zich in dit werk dan ook ten doel
Vondels gehele dramatische oeuvre als één groot samenhangend geheel
te overzien, de grondmotieven der verschillende spelen in hun
continuiteit, ontwikkeling en overgangen na te gaan, de structurele
principes vast te stellen waarvan de dichter uitging, en op grond daarvan
de perioden van zijn ontwikkeling te bepalen (blz. 5). Daarmee is
de ondertitel van het werk gemotiveerd en nader omschreven.
In de Inleiding zet de Schr. voorop uit welke gedachtenwereld en
poëtische opvattingen Vondels drama's zijn voortgekomen om alzo
anachronistische interpretaties te couperen. Vondel, zo betoogt hij, beoogde
een klassieke tragedie te schrijven, maar hij heeft zijn opvattingen
omtrent de klassieke tragedie geregeld herzien, en daardoor de
structuur van zijn drama's veranderd. Vondel trachtte, zo zegt hij
verder, een idee uit te beelden, die in een bepaalde geschiedenis belichaamd
was. De lotgevallen van de afzonderlijke personen waren dan
ook ondergeschikt aan het geheel der geschiedenis, en de uitbeelding
der personen ging niet verder dan voor de uitbeelding der geschiedenis
nodig was. Zijn drama's zijn ideeën-drama's en geen psychologische
302 BOEKBEOORDELINGEN
stukken. Prof. Smit onderscheidt vier keerpunten in Vondels dramatische
ontwikkelingsgang, zodat in heel zijn dramatische productiviteit
vijf perioden te onderscheiden zijn. Vooruitlopend op de conclusies,
waartoe het onderzoek van het werk leiden zal, geeft hij een vluchtig
beredeneerd overzicht der vij f perioden, hetgeen bij voorbaat de aandacht
vestigt op de keerpunten en er accent aan geeft. In het eerste
deel worden dan de drama's der drie eerste perioden achtereenvolgens
besproken, lopende van Pascha tot Leeuwendalers, in het tweede zullen
de drama's der laatste twee perioden aan de orde komen: van Salomon
tot Noah. De bespreking van de drama's heeft plaats volgens een vast
plan: een algemene inleiding op het stuk, waarin vooral de aanleiding
tot het drama wordt nagegaan, opdracht, berecht en inhoudsopgave
van Vondel zelf worden bezien; dan volgt een uitvoerige interpreterende
analyse van het stuk, waarna de continuïteit en de ontwikkeling
van motieven en structuur en de daarmee samenhangende aangelegenheden
hun behandeling krijgen. Na de bespreking der afzonderlijke
drama's worden in een schematisch overzicht de uitkomsten samengevat.
Drie registers van personen, zaken en titels verhogen in niet
geringe mate de bruikbaarheid van het veelzijdige werk.
De Schr. toont zich het hele werk door een leerling van Verwey, die
de gave bezat tot de kern van een tekst door te dringen en zijn gedachten
glashelder en zonder enige' zwaarwichtigheid te formuleren.
Na de vele studiën die er over Vondels dramatiek en de afzonderlijke
drama's zijn geschreven heeft Prof. Smit voor het eerst het dramatische
oeuvre als een groot samenhangend geheel overzien, waartoe hij zich
door een reeks afzonderlijke studies voorbereidde. Hij heeft het bekende
werk van Geerts, Vondel als classicus bij de humanisten in de
leer, aangevuld en nader gepreciseerd en strak de lijn getrokken waarlangs
de ontwikkeling van Vondel als classicus verloopt. Wij zien reeds
in dit eerste deel Vondel de kunstenaar groeien naar een betere compositie
en naar het rijkere en diepere toneel der grote Griekse voorbeelden.
Het werk is inderdaad een synthese, een magistrale samenvatting,
helder en overzichtelijk, in een stijl die boeit tot in de analyses
der stukken toe. Soms, als in de ontleding van J oseph in Dothan, is
het alsof er een regisseur aan het woord is. Een bijzondere aantrekBOEKBEOORDELINGEN
kelijkheid ontleent het werk aan de wijze waarop het wordt voorgedragen.
De Schr. spreekt zijn dankbaarheid uit aan voorgangers, is
zich bewust vaak slechts hypothesen te geven, staat niet in voor de
absolute waarheid der interpretatie, en vat een en ander samen in de
titel van zijn werk "een verkenning", "waarvan de conclusies op allerlei
punten aanvulling en herziening behoeven". Vervult deze beschei -
denheid de recensent enerzijds met een zekere schroom om afwijkende
opvattingen te berde te brengen, anderzijds bieden de veelal hypothetische
voordracht en de menigvuldigheid der gegevens gerede aanleiding
om met de Schr. in discussie te treden. Hij moge de aantekeningen die
wij bij de studie van het werk maakten beschouwen als een blijk van
meer dan gewone belangstelling in zijn doorwrochte studie.
De Schr. vangt zijn Inleiding aan met de uitspraak: "Vondel beoogde
het schrijven van een klassieke tragedie". Ware het niet gewenst
geweest Vondels drama's te situeren in de dramatische stromingen van
de Europese literatuur? Dat zou aan deze thesis en Vondels dramatisch
werk reliëf hebben gegeven. Maar de auteur heeft zich wellicht
hier opzettelijk willen beperken.
Op blz. 20 wordt betoogd: "de universele strekking van de door het
drama geïllustreerde idee ... sluit psychologische diepgang bij voorbaat
uit. Zulke diepgang veronderstelt immers toegewijde aandacht voor het
bijzondere geval, voor de zeer speciale situatie waarin een bepaalde
mens door allerlei omstandigheden is komen te verkeren, en vooral
voor zijn reacties waarin de gecompliceerde psychische structuur van
die mens zich openbaart". Een paar bladzijden verder echter zegt de
Schr., dat Vondel het universele illustreert door het bijzonder geval,
en dat Vondel de grootste zorg besteedt aan de geschiedenis tot in Je
details toe. Maar de dramatis personae en vooral de hoofdfiguur behoren
toch ook tot de geschiedenis, zij maken de geschiedenis. En
waarom zou de dichter hen niet tot in details, dat is in heel hun menselijkheid,
in heel hun karakter kunnen tekenen? Het is een andere
kwestie, of Vondel dat heeft gedaan, maar dat hij het kon doen, achten
wij niet bij voorbaat uitgesloten. Dientengevolge kan naar onze mening
de biografische inslag, de eigen belevenis van de dichter een grotere
rol spelen, dan de Schr. schijnt te willen aannemen.
303
BOEKBEOORDELINGEN
De jaren 1620-1640 met hun literaire producten kunnen anders
worden bezien. In de twintiger jaren had de studie bij Vondel zozeer
op de voorgrond gestaan, dat er voor groter creatief werk geen gelegenheid
overbleef, zegt de Schr. op blz. 155. Dat is wellicht een factor
geweest, maar zijn worsteling om het geloof heeft daarbij toch ook
een rol gespeeld, die we niet voorbij mogen gaan. Prof. Smit wijst
er elders op (blz. 100), dat in de twintiger jaren zijn christelijke overtuiging
enigszins op de achtergrond was geraakt. Dit is niet gebeurd
zonder pijn. Vondel lag in die jaren met zichzelf overhoop en hij ontlaadde
zich in zijn bittere hekeldichten. Hij sloot die periode af met
zijn Decretum H orribile. In het begin der dertiger jaren komt hij tot
ernstige bezinning op zijn geloof. De Groot wijst hem op de oude
Kerk, en de studie daarvan brengt de kunstenaar tot de Constantinade.
Hij breekt het epos plotseling af en laat het onvoltooid. Er zijn daarvoor
verschIllende redenen aangehaald, die wij hier kunnen laten
rusten. Prof. Smit acht het niet onwaarschijnlijk (blz. 156), dat hij het
epos afbrak, omdat hij zich voorlopig nog niet in staat voelde tot een
creatieve inspanning als het voortwerken aan zijn epos zou hebben
betekend, maar ook omdat hij na het sterven van zijn vrouw troost
nodig had, die hij zocht in de vertaling van Sofompaneas. Maar waarom
zou hij dan toch ten slotte zijn epos hebben verscheurd, toen zijn
creatieve werklust weer opleefde en de vertaling van de Groot's drama
tot stand was gekomen? We geloven dat de geschiedenis met zijn
Constantinade te belichten is met een parallel geval, dat ons geheel
bekend is. Wij bedoelen het Essay on Development of Christian Doctrine
van John Newman van 1845. Newman stond voor het probleem:
berust de geopenbaarde christelijke waarheid bij de Anglicaanse of de
Rooms-Katholieke Kerk. Om tot een oplossing te komen begon hij
met de studie van de ontwikkeling van het dogma. Vóór de studie
voltooid was, ging hij tot de Rooms-Katholieke Kerk over en hij heeft
zijn studie niet meer afgemaakt. Vondel bevond zich in een gelijksoortige
strijd. "Zijn streven was het, zegt Prof. Smit, blz. 155, de eenheid
der christenkerk te herstellen en hij heeft zich daartoe lang en
grondig met het onderzoek van het oudste christendom beziggehouden."
Daarmee doende begon hij aan zijn epos. Naargelang en zijn studie
304
BOEKBEOORDELINGEN
en zijn epos vorderden veranderde zijn inzicht. De Roomse Kerk
begon voor hem te dagen. Hij kon op de ingeslagen weg niet verder.
Hij zocht nog enige tijd, zette eindelijk de beslissende stap en verscheurde
zijn epos. Vondel, mogen we zeggen, had zich als N ewman
Rooms geschreven. Wellicht is daarbij nog een andere factor van betekenis
geweest, n.l. zijn aarzeling tussen epos en drama, waarop wij
nog terugkomen.
In de Gysbreght en Maeghden is het algemeen christelijke specifiek
rooms geworden. "Het katholiek-liturgisch element (gaf) aan de
Gysbrecht kleur en toon, bisschop en kloosterzusters (vormen er) een
treffend middenstuk ... , in Maeghden (wordt) geloofd in de heilige
Eucharistie, in de voorbede van de heiligen, in het gebed voor de overledenen
... Ursula voorspelt dat het heilig Agrippijn steeds zal volharden
als een oprechte roomse dochter" (L. Rogier, Geschiedenis van het
Katholicisme in N oord-Nederland in de I6e en de I7e eeuw, Ir. 172,
Amst. 1946). En Brom heeft aangetoond hoe diep reeds in de Gysbreght
het katholiek karakter is ingedrukt (Vondels Geloof, Amst., 1935, blz.
144-8). Dat is meer dan wat Prof. Smit op blz. 386 noemt: "belangstelling
voor het Rooms-Katholieke". Het valt op dat de Brieven der
heilige Maeghden slechts in een nota (blz. 408) en dan nog alleen in
verband met Peter en Pauwels als "een leerdicht" vermeld worden. Er
is tussen deze Brieven en de daaromheenstaande drama's een innerlijk
verband. Het is, zegt Schr. op blz. 260, of Vondel de Klarissenmoord
uit de Gysbreght geïsoleerd heeft om er een afzonderlijk drama aan
te wijden. Dit verband is niet onmogelijk, maar we moeten de Maeghden
toch, dunkt ons, in het verband zien van zijn nieuw gewonnen
inzichten over heiligenverering en zijn waardering en verering van het
martelaarschap. De martelarencultus beleefde een heel nieuwe bloei in
de Contra-Reformatie. De vervolging der katholieken in de hervormde
landen gaf aan het martelaarschap zeer actuele betekenis. Vondels
drama's Maeghden, Peter en Pauw els, Maria Stuart staan ideëel rond
de Maeghdenbrieven en de Clarissen in de Gysbreght geven daarvan
reeds een voorspel. In al deze stukken staat de heerlijkheid boven de
deerlijkheid. Het is de heroiek van de Contra-Reformatie en geen Senecaans
hyperbolisme (blz. 2 JO). U rsula en haar gezellinnen en de Claris-
Tijdschrift voor Ned. Taal- en Letterkunde, Deel LXXV 20
305
BOEKBEOORDELINGEN
sen verlangen naar het martelaarschap. Prof. Smit stelt het voor alsof
zij dat kiezen omdat zij de wil Gods over zich aanvaarden: Ursula
omdat zij op het martelaarschap is voorbereid door de verschijning van
een engel, die zegt wat haar te Keulen wacht; "daaruit valt af te leiden
dat hun dood tot Gods plan behoort"; de Clarissen volgens een beginsel
van de Dopers, dat men zich bij de meest dreigende gevaren
niet in veiligheid mocht stellen en die daarom in hun situatie Gods wil
beschouwen (blz. 260-261). De zaak is echter dat zij hunkeren naar
het martelaarschap, en de engel die Ursula in de droom verscheen
kondigde haar deze eer aan. U rsula moet niet Gods plan in haar volbrengen;
haar wordt de blijde tijding gebracht dat haar verlangen naar
de marteldood in vervulling zal gaan. 't Is een genade die ze van God
ontving. Dit is de klaarblijkelijke zin van de verzen 205-210. Op dit
punt ligt de zaak hetzelfde bij de Clarissen in de Gysbreght.
Wij hebben reeds even vermeld, dat de aarzeling van Vondel tussen
epos en drama niet zonder invloed zal zijn geweest op de uiteindel~jk~
geschiedenis van zijn Constantinade. Dat vraagt nadere toelichting,
mede in verband met het episch karakter van enige drama's. Op blz.
27 ziet Prof. Smit Vondels epische instelling in Peter en Pauwels en
Maria Stuart als een tweede natuur geworden door het werken aan
zijn epos, en op blz. 409-410, 440 en 444 wordt dat met andere
woorden herhaald. Men zou verwachten dat dan de held in de stukken
die korter bij het epos liggen minstens even episch zou zijn opgevat.
Dit is echter niet het geval. En Smit geeft daarvoor deze verklaring
(blz. 410): die drama's hebben ook wel hun deugdhelden, maar de
bezwaren doen zich daar minder gelden, vooral omdat ze er niet zo
sterk geaccentueerd worden, het dualiteits-motief is er nog niet absoluut
gesteld als in de Peter en Pauwcls en Maria Stuart; en bovendien was
er telkens voldoende evenwicht aanwezig. Naar onze mening heeft zich
Vondels wankele houding tussen epiek en drama eveneens doen gelden.
In 1639 schrijft Vondel aan de Groot: "dat ick mijnen grooten Constantyn
moet vergeten, en met yet minders my zoecken te behelpen. Ick
ben aen de treurspelen vervallen" (J. Sterck, Vondel-brieven, Amst.
1935, blz. 95). Vij'ftien jaren later zegt hij in de opdracht van de
Lucifer Ovidius na: "Hoe hoogh men drave in styl, en toon, Het Treur-
306
BOEKBEOORDELINGEN
spel spant alleen de kroon." Toch hoopte hij tegelijkertijd nog eens
een epos te schrijven. Wanneer hij in 1660 zijn dichterlijke vertaling
van Vergilius aan Cornelis de Graeff opdraagt, hoopt hij nog, zoals
hij in Parnasloof (vs. 109-144) verklaart een echt epos te scheppen
"naer 's Mantuaners wetten", en Bato tot overwinning te voeren
"Door twalef boecken heen". De uitgave van zijn Aeneis-vertaling had
de epische lust weer doen opleven. En dat Vossius uiteindelijk het
epos boven het drama stelde, heeft Vondel niet losgelaten. Hij zwenkte
evenwel hoe langer hoe meer naar het drama. Hij heeft van Bato
geen epos maar een drama gemaakt in Batwische Gebroeders (1663).
Op het eind van genoemde passus over het epos in Parnasloof hoort
men zijn schroom voor een epos in twaalf boeken, zoals hij gedacht
had met zijn Constantijn, en nu droomde met Bato:
Hoewel ick schroom naer d' eer des Mantuaens te streven
Met wasse pennen, en om laegh, beneên zijn' faem
Blijf drijven, om geen zee te noemen naer mijn' naem.
Het is gebleven bij een epos van kleiner formaat en zwakker epische
allure: J aannes de Boetgezant, niet in twaalf maar in zes boeken,
doch duidelijk geïnspireerd op Vergilius' epos (Vereeniging tot het
bevorderen ~'an de beoefening der wetenschap onder de katholieken
in Nederland. Annalen 33 (1941) 94-96). Daarnaast geeft hij tegelijkertijd
twee grote epische werken uit: Bespiegelingen (1662) en De
H eerlyckheit der Kercke (1663), waaraan hij al geruime tijd bezig was.
Deze drie dichtwerken staan midden tussen de twaalf treurspelen, die
hij de laatste tien jaren heeft gemaakt of vertaald. En onder dat alles
door was hij bezig met de vertalingen van de Af etamorphosen van Ovidius,
die hij uitgaf na al zijn dramatisch werk. Vondels weifeling tussen
drama en epos bracht de paradox: toen hij het treurspel had achtergesteld
bij het epos schreef hij een reeks drama's, toen hij definitief de
voorkeur had gegeven aan het treurspel schreef hij eindelijk het lang
gedroomde epos.
De Schr. schenkt bij de behandeling der afzonderlijke drama's
bijzondere aandacht aan navolging en invloeden. Hierbij zIJn enige
opmerkingen te maken en aanvullingen te geven.
307
20
308 BOEKBEOORDELINGEN
Op zijn afscheidswoord aan Seneca in de opdracht van de Elektravertaling
is Vondel nooit meer teruggekomen, zegt de Schr. Dat mag
gelden voor de structuur van zijn drama's, niet voor beeldspraak en
de stijl van Seneca. Meerwald heeft aangetoond (Ts. 57 [1938] 123-
8), dat zelfs zijn vertalingen Edipus (1660) en lfigenia (1666) verschillende
reminiscenties aan Seneca bevatten. De pathetische en huiveringwekkende
schilderingen van Seneca strookten met Vondels barokke
geest, bovendien getuigen ze allesbehalve van Seneca's wansmaak en
de dichter Vondel bleef, ondanks zijn leermeesters, erdoor geboeid
(zie P. J. Enk in Hermeneus 15 [1942-3] lO6 en vlgg.). Maar misschien
komt dit nog in het tweede deel ter sprake.
De algemene opmerking dat Vondel tussen 16lO en 1620 vertrouwder
wordt met Vergilius (blz. 25), zich in de twintiger jaren bezighoudt
met Vergilius, (blz. 61 en lOl) is te concretiseren, en het vermoeden
dat op de homerische vergelijkingen in Hierusalem Verwoest de invloed
van Vergilius zich zal hebben doen gelden, is met voorbeelden te
bevestigen. \Ve laten hier enige duidelijke reminiscenties aan Aenei~
volgen, voorkomend in zijn drama van 1620.
- vs. 31: Wy zynder eens geweest, met Iuda is 't gedaen.
Aeneis II 325: Fuimus Troes, fuit Ilium.
- vs. 40-1: ick ... stond op 's doods oever.
Aeneis VII 598-9: omnisque in limine portus
funere felici spolior.
- vs. 135-142: ons volck ...
.. . is gelyck de geen die in de wilde zee
Na schipbreuck schrylings op den mast noch 't lyf wil bergen,
Dryft tusschen klippen heen, en ziet geen oevers nergen.
Aeneis VI 349-356: Palinurus wordt van zijn schip geworpen, blijft
drie dagen en nachten drijven zonder land te zien.
- vs. 234-242:
Wat gaet de Veldheer aen? de nood eyscht dat hy stry ...
Recht als de leeuw (wanneer de jagers op haer luym
Opdond'ren als hy is omcingeld op het ruym)
Zich vindende benaeuwt ...
Worpt voncken uyt 'tgezicht, ziet knodzen aen, noch voncken,
Laet d'achterkiezen zien, brult met beschuymde muyl,
En stuyft door 't lompe tuygh met eysselijck gehuyl.
Aeneis IX 793-796: ... ceu saevom tu rba leonem
BOEKBEOORDELINGEN
cum telis premit infensis, ac territus ille,
asper acerba tuens.
V gl. X 707-718, XII 6-8.
- vs. 243-4: ... d'haet hem ...
Groet met een hagelbuy van uytgelaten pylen.
Aeneis X 801-4:
telaque coniciunt perturbantque eminus hostem
missilibus,
ac velut effusa si quando grandine nimbi
praecipitant. ..
V gl. IX 666-670'
- vs. 490: die onze speeren smeert.
Aeneis V. II 6. 26-6. 27 ... spicula lucida tergent arvma pmgUl.
- vs. 697-699:
De Keyzer in zyn droom,
Vliegt op, grypt schild en helm, en d'appel van zijn slagzwaerd:
Verneemt hoe 't vuyr met asch 't gewijde marmer deckt.
Aeneis 1I 302, 3IO-3I2, 314:
excutior somno ..... .
...... iam Deiphobi dedit ampla ruinam
Volcano superante dom us, iam proximus ard'et
Ucalegon.
arma amens capio.
vs. 770-772:
De moeder overtrof in wreedheyd een leeuwinne,
Die in 't Libaensche bosch van honger afgejaeghd,
Noch nucht'ren haren roof in haren leger draeght.
Aeneis IX 339-41:
inpastus ceu plena leo per ovilia turbans
- suadet enim vesana fames - manditque trahitque
molle pecus.
- vs. 1279-129°: Hoe menigh held, die trotz van moed
Wou 't vaderland zijn heldisch bloed
Opoff'ren in 't gevaer der straten,
Van vrouwe en kind'ren om den hals
Gevallen wierd, met veel geschals:
Wat wildy vader ons verlaten.
De Meester greep nae 't courtelas.
't Riep deerlijck al: waer wildy henen?
Aeneis II 671-675:
309
310 BOEKBEOORDELINGEN
Rinc ferro accingor rursus clipeoque sinistram
insertabam aptans meque extra tecta fe re bam.
ecce autem complexa pedes in limine coniunx
haerebat parvomque patri tendebat Iulum:
"si periturus abis, et nos rape in omnia tecum".
- vs. 1297-1308. De huysweerd vliegt naar het dak en daar ziet hij
dat de vijand toestormt op de deur en die beukt, en de belegeraars
worden van boven met stenen en blokken getroffen.
Deze voorstelling is geheel naar Aeneis II 458-482.
- vs. 1395-1400:
lck zelf ontvlood den moord, en riep luydskeels in 't vli'en:
Vlied mei my 't is vergeefs den vyand weyr te bi'en.
Hy heeft de Stad voorlangh, en houd haer stereke wallen.
De Tempel is vergaen. onze hope is nu gevallen.
Zo berghde iek nauwlijcx 't lyf, en ruckte met deze hand
Veel heyl'ge schatten ongeschonden uyt den brand.
Aeneis II 318-327:
Ecce autem telis Panthus elapsus Achivom ...
sacra manu victosque deos ...
lpse trahit, cursuque amens ad limina tendit.
gemitu ... talia reddit:
"venit summa dies et ineluctabile tempus
Dardaniae. fuimus Troes, fuit Ilium et ingens
gloria T eucrorum ...
... incensa Danai dominantur in urbe."
De Schr. ziet op blz. 73 in de priester Phineas, die de verzen 1395-1400
zegt, een prototype van Broer Peter en Proost Willem uit de Gysbreght
vs. 832-4 en 1143-4. Prototype van al deze drie is Panthus van
de Aeneis.
Uit de aangehaalde parallellen blijkt, hoe vertrouwd Vondel reeds in
1620 met Vergilius' epos was, althans met het tweede boek, al zaten
de teksten hem nog niet zo woordelijk in het hoofd als later.
Voor de verhouding van de Gysbreght tot het tweede boek van de
Aeneis baseert de Schr. zich terecl1t op de dissertatie van Alfred Hermann,
Joost van den Vondels Gijsbrecht van Aemstel in seinem Verhältnis
zum zweiten Buch van Vergils Aeneis, Leipzig, 1928. Er zijn
Hermann een paar parallelplaatsen ontgaan en dat is voor Prof. Smit
misleidend geweest. Hij zegt op blz. 214: "Na de veelvuldige moord
BOEKBEOORDELINGEN 311
vergrijpt Haemstede zich nog aan een heiligentombe en aan het altaar
alvorens het klooster in brand te steken. Een parallel daarvan ontbreekt
in de Aeneis, zodat de toevoeging haar verklaring moet vinden in de
geschiedenis van Bethlehem. En dan lijkt mij het meest waarschijnlijk,
dat Vondel de parallellie tussen Haemstede en Herodes heeft willen
accentueren". De parallellie ontbreekt echter niet. Wel is de "albaste
tombe" door Vondel er aan toegevoegd, maar de "mensae deorum"
(vs. 764) is bij hem ,,'t gewijde autaer" (vs. 1504), en de "crateres
auro solidi captivaque vestis" (vs. 765) zijn "al 't zilverwerck en goud,
geplundert heilighdom (= gewijde voorwerpen), tapijten, scharlaken
en fluweel" (vs. 1508-10 ). In z~jn prozavertaling en nog expressiever
in zijn berijmde vertaling gaf Vondel crateres en vestis weer door kelk
en offerkleen. Hermann verstond "geplondert heilighdom" van de
"kerk" (Der Bote betritt das "geplondert heilighdom", blz. 39) en
bracht Prof. Smit op een dwaalspoor. Door de parallellie komt de
conclusie van de Schr. in de lucht te hangen.
Hermann heeft nog enkele parallellen over het hoofd gezien. De
brand van het klooster correspondeert met "incensis adytis" (vs. 764),
maar de toevoeging "Het vier nam d'overhand" (vs. 1506) is navolging
van het brandende huis van Aeneas: "exsuperant flammae,
furit aestus ad auras" (vs. 759). Proost Willem, die vlucht "geladen
onder d'armen Met overschot van 't kruis des heilands" (vs. 1143-4)
is naar Aeneis II 320-1, waar de priester Panthus "sacra manu victosque
deos ... ipse trahit". Vgl. boven blz. 310 bij vs. 1395-1400 van
Hier. Verwoest. In zijn vergelijking van de Gysbreght met de Aeneis
heeft Hermarm enkele overeenkomsten met teksten buiten het tweede
boek aangewezen. Hij heeft de volgende overeenkomsten niet opgemerkt.
"Geruckt noch versch van moeders borst" (vs. 923) is naar
Aeneis VI 427-9: "infantumque animae ... quos ... ab ubere raptos
abstulit atra dies"; "albast met purper overspat" (vs. 1460) naar
Aeneis XII 67-8: "Indum sanguineo veluti violaverit ostro si quis
ebur"; vs. 1446: "De Bisschop ... stond op d'oever van zijn leven",
naar Aeneis VII 598-9. Zie boven blz. 308, Hier. Verwoest, vs. 40-I.
Naar het mij voorkomt heeft de scène van Haemstede en Klaerisse
(vs. 1474-79) een antecedent in de geschiedenis van Tereus en Philo312
BOEKBEOORDELINGEN
mela in Ovidius' M etamorphosen VI 549-63, bij beide mishandeling
ten dode en verkrachting van een maagd.
Op blz. 196-7 beweert de Schr., dat de positie van de titelheld van
de Gysbreght anders is dan die van Aeneas. "Krachtens zijn functie
als heer van de stad had hij eigenlijk de parallel moeten zijn van de
oude koning Priamus". Maar hij is evenzeer heer van de stad als Priamus.
Priamus heeft slechts de leiding bij het begin in de geschiedenis
met Sinon, verder is er van zijn leiding niets meer te zien;
wanneer Sinon zijn sluwe rol heeft gespeeld, overrompelt de vijand
de stad en Priamus trekt zich met de vrouwen terug bij het altaar.
Zo gauw de vijand in de stad is, komt Aeneas in het middelpunt. Hij
krijgt geen opdracht te strijden, maar om te vluchten en elders een
nieuwe stad te stichten. Dezelfde opdracht krijgt Gysbreght. Hij tracht
nog evenals Aeneas tegen alle hoop in de stad te verdedigen, maar het
is een verloren zaak en hij gehoorzaamt dan evenals Aeneas aan de
opdracht van boven. Het tweede boek van de Aene:is is niet de verdediging,
maar de ondergang van Troje, de Gysbreght is de ondergang
van Amsterdam. Het gaat in geen van beide om een "verantwoordelijke
bevelhebber". Aeneas en Gysbreght zijn alleen verantwoordelijk
om elders de stad te herbouwen. Het was een vondst van Vondel de
aanvankelijk leidende rol van Priamus en de latere van Aeneas .door
Gysbreght te laten spelen.
Blz. 319: "Deze angstige droom (J ose ph in Dothan), waarvan noch
in het Bijbelverhaal noch bij Flavius J osephus sprake is, sluit aan bij
een toneeltraditie, die wij Vondel reeds zagen volgen in de droom van
Badeloch (Gysbreght) en in die van Rispe (Gebroeders)". A. A. Verdenius
heeft in H ermeneus 9 (1936-7) 49-58 aangetoond, dat Vondel
het droomverschijningsmotief in Pascha misschien indirect aan Vergilius
ontleende, maar later rechtstreeks Vergilius' invloed onderging,
alsmede dat de droomverschijningen evenzeer in niet dramatische werken
van Vondel voorkomen.
De Schr. wijst er blz. 289 op, dat in het vijfde bedrijf van Gebroeders
(vs. 1586-91) de Levieten verhalen van talloze toeschouwers, die
zich op de hellingen als in een "schouwburgh" verdrongen, welke beschrijving
zou zijn naar het model van Seneca's Troades. Wij geloBOEKBEOORDELINGEN
ven dat dit tafereel nog meer geschreven is naar Aeneis V 286-29°,
waar eveneens van een schouwplaats wordt gesproken, en naar Aeneis
VIII 603-5, waar men het uitzicht had van een heuvel, die langzaam
afloopt in de vlakte. Op zijn minst is de beschrijving naar Troades
gecontamineerd met die in de Aeneis.
Op blz. 485-490 gaat de Schr. min of meer uitvoerig in op Guarini,
Tasso en Rodenburg als bronnen van de Leeuwendalers. "De bronnen
waaraan Vondel slechts enkele gegevens voor détails van zijn spel
ontleende, laat ik hier rusten. Men vindt ze nauwkeurig opgesomd
in de jubileum-uitgave van Anton van Duinkerken (p. 20-25) en voor
onze karakteristiek hebben zij geen betekenis." Toch zijn er nog andeïe
dan de door van Duinkerken verzamelde motieven die Vondel door
anderen aan de hand werden gedaan, en in de Leeuwendalers zelfs
functionele betekenis hebben.
De dronkemansruzie groeit er uit tot een oorlog tussen Zuid- en
Noordzijde, wanneer bij een poging om de vechtenden te scheiden er
twee het leven verliezen: de Zuiderling Waerandier en de Noorderling
Duinryck. (Inhoudt r. 4-7; vs. 936-940). Hetzelfde geval, enigszins
gewijzigd, treft men reeds aan in Aeneis VII. Daar ontstaat een boerenruzie
doordat het hert van Silvia, de dochter van 's konings rent·
meester, gewond is (vs. 475-530). De ruzie groeit uit tot een formeel
gevecht, waann er twee sneuvelen: de oudste zoon van de rentmeester
en een grootgrondbezitter, die bemiádelend tussen de partijen optrad
(vs. 53 I - 539). Dit wordt aanleiding tot een algemene mobilisatie.
In de kommervolle zorgen wordt Ve1leede geraadpleegd, de priesteres
en waarzegster van Pan; zij gaf slechts een duister antwoord, n.l.
(Inhoudt r. 28-34; vs. 69-70):
Dat Pan genezen zal de langgeproefde smart,
Wanneer de wilde boogh hem micke naer zijn hart.
Na lange tijd wordt de zin hiervan plotseling duidelijk, en daarmee
is het einde van de ellende aangebroken. Eenzelfde geval treft men aan
in de Aeneis. In de nood wordt het orakel van Apollo geraadpleegd,
dat een onbegrijpelijk antwoord geeft (H 251-7). Na jaren brengen
de omstandigheden opeens de vervulling, die het einde van de ellende
in uitzicht stelt (VII 107-129).
313
BOEKBEOORDELINGEN
Het verloop van het levenslot der beide gelieven Adelaert en Hageroos
vertoont zoveel overeenkomst met de geschiedenis van Esmoreit
en Damiet, dat men kwalijk van toevalligheid kan spreken. Ontlening
van Vondel aan het abel spel behoeft niet te verwonderen, daar er
zoveel erfgoed uit de M.E. bij hem wordt aangetroffen. Mogelijk ook
dat de geschiedenis der beide liefdesparen op een gemeenschappelijke
bron teruggaat. De overeenkomst is zo treffend, dat het haast overbodig
is de parallellie in hoofdlijnen aan te geven. Vooraf zij opgemerkt
dat de mannelijke en vrouwelijke rollen in beide spelen zijn
verwisseld. Esmoreit en Hageroos zijn vondelingen; 'beiden zocht men
te doden; zij dragen een herkenningsteken van hun hoge afkomst:
Esmoreit het wapen van Sicilië en Hongarije op de hoofddoek, Hageroos
de zegelring van Duinryck; Adelaert is op Hageroos verliefd als
Damiet op Esmoreit. De afkomst van beide vondelingen blij ft verborgen
tot de huwbare leeftijd, bij beiden nauwkeurig aangegeven, bij
Esmoreit 18 jaar, bij Hageroos 20 jaar. Kommerijn is op de hoogte
van de geschiedenis van Hageroos als Platus van die van Esmoreit.
Bij de ontknoping verlaat de moeder van Esmoreit de gevangenis en
V redegund, de moeder van Hageroos, de schuilhoek der ballingschap.
Na de herkenning wordt het huwelijk gesloten. Wij menen dat deze
hoofdlijnen reeds sprekend genoeg zijn.
Behalve de zegelring heeft Hageroos nog een bloedroos op de arm
als herkenningsteken (vs. 1970). Van Duinkerken citeert op blz. 217
A. S. Kok: "Vondel bedient zich, evenals Cervantes (in de Novela
de la Gitanilla) vóór hem, van een moedervlek, doch ... op den arm
in plaats van onder de linkerborst." We merken hierbij op, dat het
laatste reeds vóór Cervantes werd aangetroffen in Boccaccio's Decamerone
II 9: over de kuise Ginevra, al vertaald in Coornhert's Vijftigh
Lustighe Historien (Vg!. Taal en Letteren 14 [1904] 104-5).
Enkele punten, die de Schr. terloops behandelt, kunnen wellicht
anders of breder verklaard.
In Hippol:/tus geeft Vondel tweemaal een wijs-aanduiding bij reizangen
en in het hele latere dramatisch oeuvre nooit meer. "Misschien
mogen wij vermoeden, zegt de Schr. blz. 152, dat Vondel zich bij wijze
van technische oefening aan deze melodieën en daarmee aan be
314
BOEKBEOORDELINGEN
paalde strofe-vormen heeft willen binden. In een werk dat hij mede
ondernomen had met de bedoeling, ,zich van de rijmkunste meester
te maecken', behoeft dit niet onaannemelijk te worden geacht." Evenwel
schreef Vondel in zijn later dramatisch werk nog wel op bekende
melodieën, echter zonder het te vermelden. Zo zijn het
overwinningslied in het vierde bedrijf van Lucifer, en de rei van
het tweede bedrij f van J eptha in dezelfde strofenvorm geschreven als
de Lofzang van Sinte Klam, waarbij de wijsaanduiding is gegeven:
Cupid'onlangs gele én. De strofen van Lofzang tellen acht regels, en
bestaan uit twee helften, die in bouw elkaar volkomen gelijk zijn. De
muziek van Cornelis de Leeuw is geschreven op de achtregelige strofe.
Het triomflied van Lucifer is evenwel niet in strofen van acht regels
te verdelen, daar het twintig verzen lang is. Daaruit volgt dat het niet
op de gemelde muziek is te zingen en dat Vondel slechts de maat overnam
(Vgl. Franciscaans Leven 17 [1934] 168-172). Jo van Tol kwam
in Dietsche Warande en Belfort 1929, blz. 398 uit andere overwegingen
tot dezelfde conclusie. Dat Vondel in Hippolytus de wijs aangeeft en
later in de drama's nooit meer, zal wel samenhangen met het feit, dat
hij tot aan 1629 vrij dikwijls de melodie vermeldt, ruim twintig maal in
twintig jaren, daarna maar zelden meer, negen maal in vijfendertig
jaren. (Vgl. Roeping 7 [1928-29] 261-6).
Vondel voegde aan Hippolytus het gedicht Liick Traenen toe. De
Schr. geeft daarvoor twee onderstellingen (blz. 152), nl. Vondel wilde
het wellicht reeds eerder gedrukte gedicht onder de aandacht van het
publiek brengen, terwijl het nog actueel was, ofwel een parallel in het
sterflot wm Hippolytus en Frederik suggereren. In de tweede
editie, van 1649, komt het gedicht ook nog voor, daarmee is de eerste
veronderstelling niet goed te rijmen; in de editie van 1658 blijft het
weg, en daarmee komt de tweede onderstelling in het gedrang. Als we
echter aannemen dat het gedicht aan het treurspel werd toegevoegd
om de resterende bladzijden te vullen, en dat juist dit gedicht werd
gekozen, omdat het actueel was en bovendien nog enig verband met
het treurspel hield, dan vindt de opname in de eerste editie, het blijven
in de tweede en het verdwijnen in de derde voldoende verklaring.
Dat J oseph in Dothan een symbool is van Christus, was reeds vroeger
315
BOEKBEOORDELINGEN
aangetoond. Prof. Smit heeft door zijn grote bijbelkennis nog duidelijker
de parallellen kunnen aanwijzen. Maar we hebben ons afgevraagd
of er hier en daar niet meer vernuft dan waarschijnlijkheid zichtbaar
wordt, b.v. wanneer Joseph, de zoon van Sara, verkocht aan een
Arabier, de zoon van Hagar, Christus zou aanduiden uitgeleverd aan
de Romeinen (blz. 344-5), wanneer de boom aan een wijd vermaarde
stroom (vs. 841-2) behalve op de Nijl nog zou doelen op het Nieuw
Jeruzalem van het Boek der Openbaring (blz. 341). Met de rechte
Phoenix is ongetwij feld J oseph zelf bedoeld, maar of de rechte Phoenix
waarop de Arabieren zo trots zijn op Mohammed zou duiden, lijkt
ons kwestieus. Volgens Tacitus (Annalen VI 28) waren de Egyptenaren
niet zeker welke vogel de echte Phoenix was. Zou Vondel daarop
niet het antwoord geven: De rechte Phoenix is J oseph? (V gl. H ermeneus
II [1938-9] 27-8; Bijblad voor Taal en Letteren 3 [1915]
126-130).
Bij Hierusalem Verwoest merkt de Schr. op (blz. 68) dat Vondel
de eenheid van duur waarschijnlijk zo vanzelfsprekend vond, dat er
niet afzonderlijk op gewezen behoefde te worden. Was het in de Gysbreght,
Maeghden en Gebroeders niet zo vanzelfsprekend en in Maria
Stuart en Leeuwendalers weer wel?
vVe hebben ons ook afgevraagd: Wanneer het Pascha en Hierusalem
Verwoest in werkelijkheid meer omvatten dan uit de Voorrede valt
op te maken (blz. 66), waarom dan elders uit het zwijgen van Vondel
kan worden besloten tot bijkomstigheid (blz. 79-80).
Het spreekt vanzelf, dat elk drama zijn eigen problemen meebrengt
in verband met de continuiteit en ontwikkeling van grondmotief en
structuur. Het wilde ons evenwel niet steeds duidelijk worden, waarom
de ene aangelegenheid nu eens wel dan weer niet wordt besproken;
waarom b.v. de wordingsgeschiedenis bij de Gysbreght blijft rusten,
terwijl daaraan bijzondere aandacht wordt besteed bij de Palamedes
(blz. I02-5), en J oseph in Dothan (blz. 303-312); de ene keer wel op
de esthetiek van een drama wordt ingegaan, de andere keer niet. Wij
twijfelen er niet aan of de Schr. heeft daarvoor zijn goede reden gehad,
maar een verantwoording daarvan zou, zo komt het ons voor,
niet overbodig zijn geweest.
316
NAAR AANLEIDING VAN DE O'S VAN P. C. HOOFT
1. Het materiaal voor deze studie is ontleend aan de Baeto en de
Hendrik de Grote, die beide in het jaar 1626 bij Wi1lem Jansz Blaeuvv,
op 't water, in de gulde zonnewyzer, te Amsterdam, gedrukt zijn. In
deze beide werken worden de o's door middel van accenten onderscheiden.
Uit de Baeto heb ik alle woorden waarin 0, 00, ó of ÓÓ
voorkomt, in mijn materiaal opgenomen, de Henrik de Grote heb ik
ter aanvulling gebruikt. De gegevens uit de Baeto die mij om de een
of andere reden verdacht voorkwamen, heb ik met de druk van 1626
en met die van 1636 vergeleken. Mij is daarbij gebleken, dat de
Baeto-uitgave van Dr. F. Veenstra (Tjeenk, Willink, 1954), waarnaar
ik in het materiaal verwijs, zeer nauwkeurig is.
Oorspronkelijk was het mijn bedoeling, de gegevens van de uitgave
uitsluitend met het handschrift van de Baeto te vergelijken. Ik moest
echter tot mijn teleurstelling constateren, dat dit handschrift, waarnaar
de uitgave van 1626 gezet is, de o's maar in een gering aantal woorden
door accenten onderscheidt Men vindt er in vijftig gevallen accenten,
verdeeld over de woorden: aanhóóren (2 X), bróósch, dóódt (2 X),
gedóóghen (3 X), gróót (4 X), hóf (3 X), hóóft (2 X), hóógh
(3 X), hóóp (2 X), króónen, lóf, lógrijck, lóós, nóót ("nood"), óf,
ongetóómt, óóghe(n) (6 X), óórd, óóren (2 X), schóón, slót,
stóf, stróómt, stróóyen, tóónen, tóóren (2 X), tróónen (3 X) en
verschóónen.
De drukken van 1626 en 1636 zijn veel nauwkeuriger in het grafisch
onderscheiden van de o's. Of dit een gevolg is van de correcties
van Hooft op de drukproef of van het initiatief van de zetter, kan ik
niet beslissen.
Het handschrift van de Hendrik de Grote is ons niet overgeleverd.
We weten dus niet of de o's daarin grafisch onderscheiden waren.
Uit een en ander volgt, dat de mogelijkheid bestaat, dat niet Hooft
maar Blaeuvv verantwoordelijk is voor de onderscheiding van de o's in
de drukken. Zelfs als dit werkelijk zo was, dan behoefde dit nog niet
BOEKBEOORDELINGEN
kortzichtigheid van de uitgeefster, die deze postincunabel liet reproduceren
op modern, glanzend, felwit papier. Ook bij een vorige uitgave
in deze reeks moest ik dit reeds constateren, maar men heeft geen leergeld
gegeven. Nogmaals moet ik er daarom op wijzen dat het effect van
het facsimile door dit verkeerde papier geheel .verloren gaat; tegen dit
hard-witte papier steken de vette, diepzwarte, brede letters zo fel af,
dat het pijn aan de ogen doet, vooral bij het lezen bij kunstlicht. Ik
spreek daarom de hoop uit dat de Sichting, die voor onze oude letteren
zulk voortreffelijk werk doet, aan dit aspect van haar publicaties wat
meer aandacht zal gaan besteden.
C. KRUYSKAMP
G. KNUVELDER, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse
Letterkunde. Tweede, herziene druk. Eerste deel. 's-Hertogenbosch,
L. G. C. Malmberg, 1957. (Prijs bij intekening f 18
per deel).
Zoals te verwachten was, bleek het handboek van Knuvelder zozeer
in de smaak te vallen, dat reeds drie jaar na de voltooiing van de eerste
druk een nieuwe uitgave nodig bleek. Het eerste deel daarvan is
thans verschenen en het mag zeker een "herziene" uitgave genoemd
worden. Op bijna 400 bladzijden wordt nu de stof behandeld die in de
eerste druk slechts 340 besloeg, nl. tot aan de "Vroeg-Renaissance",
die toen nog in het eerste deel besproken werd. Van der Noot rekent
Knuve1der nu tot die periode, terwijl hij eerst bij de overgangsfiguren
"van rederijkerij naar Renaissance" ingedeeld was. Dit is zeker een
verbetering. De beschouwing over de Renaissance in het algemeen is
uitgedijd van nog geen 20 blz. tot ruim 3°; dit hoofdstuk is geheel
herschreven. Ook de figuur van Maerlant heeft een nieuwe behandeling
ge~onden en in het algemeen kan men zeggen dat de schr. met grote
toewijding de sinds 1948 verschenen literatuur in zijn boek verwerkt
heeft. Figuren die in dit tijdsverloop opnieuw onder de aandacht zijn
gekomen, zoals Corn. Crul en Jan van den Berghe, krijgen de hun toekomende
plaats. In de noten v· ndt men zeer uitvoerige literatuurverwijzingen,
waardoor de bruikbaarheid van het boek zeker is toegeno-
318
BOEKBEOORDELINGEN
men. Een enkel onderdeel leek ons bij het doorzien minder bevredigend,
o.a. de bespreking van de boerden en sproken; schr. zegt daarvan: "de
meeste - óók de veelal platte kluchten - hebben een duidelijk zedelijke
strekking". Voor de boerden is dit stellig onjuist, zoals ik in mijn
uitgave betoogd heb. Als geheel is dit handboek echter een voortreffelijk
instrument, ook voor degenen die, al of niet bezitters, tegen de
grote "Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden" bezwaren
hebben wegens het trage tempo van publicatie, de kosten of de onhanteerbaarheid.
Dec. '57 C. KRUYSKAMP
Dr. H. J. E. ENDEPOLS, Woordenboek of Diksjenaer van 't
Mestreechs, met pentekeningen van Willem Hofhuizen. Maastricht,
Boosten en Stols, 1955 (XXX, 561 blz.).
Terwijl in ons land het aantal volledige dialektwoordenboeken voorlopig
nog door woordenboek-jes en lijst-jes (in diminutief-vorm) wordt
overtroffen, bezitten we voor het Vlaamse gebied een respectabele reeks
van omvangrijke idiotica. Er is alle reden om zich te verheugen over
het feit, dat we nu ook beschikken over een omvangrijk wbo (van over
de duizend kolommen) voor de stad Maastricht. Het spijt me daarom
dubbel, dat ik mijn recensie daarvan wat al te zeer uitgesteld heb,
maar toen ik toevallig weer zag, dat de schrijver op 15 februari 1958
zijn 8Iste verjaardag zal vieren, wilde ik toch vóór die tijd een overzicht
van deze belangrijke prestatie trachten te geven.
De ontwerper van een idioticon dient enigszins rekening te houden
met de omstandigheid, dat het populair leesbaar en tevens linguistisch
bruikbaar moet zijn. Wat het eerste betreft heb ik van Limburgers,
die zich toevallig tegenover mij over dit wbo uitlieten, vernomen, dat
ze vaak hele stukken daaruit met grote belangstelling achter elkaar
doorlazen; de vele illustraties werken hier stellig ook animerend. Endepols
maakt zelf de opmerking: "We wilden noch in de Scylla ener
overbodige uitvoerigheid, noch in de Charybdis ener onduidelijke beknoptheid
terecht komen!". Hiermee is hij m.i. ook in zuiver linguistisch
opzicht geslaagd. Afgezien van een klein deel enkel-Maastrichtse
319
320 BOEKBEOORDELINGEN
woorden is het materiaal alphabetisch naar de Algemeen-Nederlandse
woorden gerangschikt. Dat E. hiervoor geregeld de term A.N. gebruikt
zal wel een aanwijzing zijn, dat hij (m.i. terecht) de modeterm A.B.N.
wetenschappelijk niet aanvaardt.
E.'s "diksjenaer" heeft in zover nog een waardevolle aanvulling, dat
hij ons in zijn woord-vooraf een aanduiding geeft van de dialektgeschiedenis
in de laatste eeuwen: "Het staat vast, dat het Maastrichts
gedurende anderhalve eeuw èn in woordenschat èn in klanken èn in
buigingsvormen is geëvolueerd ...... Hoe ouder het Maastrichts is, hoe
groter overeenkomsten het vertoont met het tegenwoordig "boers" en
niet alleen lexicologisch, maar ook fonetisch". Opmerkelijk is het aan
het slot van het wbo opgenomen sermoen, waarvan beweerd wordt, dat
het in het jaar 1729 (dus lang vóór de romantiek elders het schrijven
van dialektverhalen in de mode heeft gebracht) neergeschreven is. Op
blz. 549 drukt E. zich hieromtrent echter positiever uit, dan in zijn
(vermoedelijk later gedrukt) woord-vooraf waarin hij zich afvraagt:
"Is het hs. van het Sermoen oorspronkelijk?" en daaraan toevoegt:
"Een zekere skepsis ten aanzien van een aantal vormen en woorden
uit de eerste periode overgeleverd, is niet alleen gerechtvaardigd, maar
noodzakelijk". Een eigen oordeel heb ik mij hieromtrent niet kunnen
vormen, o.a. daar jg. 12 van "Veldeke" waarin eh. Thewissen het
Sermoen gepubliceerd heeft, niet in de Leidse Universiteitsbibliotheek
aanwezig is [alleen viel mij op dat E. in zijn woord-vooraf telkens
gewag maakt van het jaartal 1729, terwijl in de op blz. 540 vermelde
titel 1792 staat].
Voor historisch geïnteresseerde linguisten heeft dit wbo het voordeel
van duidelijke vermelding, dat bepaalde woorden n iet in het Maastrichts
voorkomen of althans kort geleden nog niet aanwezig waren.
Zie b.V. BANKETBAKKER, sókkerbekker: de -s heite tegeswoordig "banketbakkers";
BENEDEN, ongebr.; BEUNHAAS, ongebr. [in Holland pas
bekend sinds de 17de eeuw]; BOCHEL niet bekend [evenmin in het
Mnl.]; DORPEL, dörrepel [drempel is alleen N oordnederl.]; HOFJE,
Z. kevinsje [hofje is dunkt me een Hollands woord, dat in deze betekenis
na de middeleeuwen in gebruik is gekomen] ; KAPPER ongebr.
gwl. hooffeur [kapper is wsch. niet vóór de 18de eeuw in Holland in
BOEKBEOORDELINGEN 321
gebruik gekomen]; KNIKKER, z. huif [knikker nog niet bij KiL];
PINK, kink [pink in de bet. 'kleine vinger' komt, naar mij gebleken is,
voor het eerst voor bij Murmellius; op blz. 320 geeft E. uitdrukkelijk
drie maal de schrijfwijze met k, op blz. 471 staat echter (bij vergissing?)
pink gedrukt] ; STIJGBEUGEL, stiefbugel [niet Mnl., maar o.a.
"Haags" in de 18de eeuw, zie Ts LVII 30 en Herkomst en Groei van
het Afrikaans 45] ; TOL (speelgoed), ongebr., zie kókkerel, dop [in het
Mnl. komt tol niet voor]. Van hoeveel belang deze terloopse mededelingen
van E. omtrent het n iet-existeren kunnen zijn, zou ik nog willen
illustreren met een paar woorden, die het noor den van Nederland
uit het Duits heeft overgenomen. nI. verzoeking (verleiding-), roem I'n
spreekwoord. Op blz. 468 vindt men: "Opm. verzeuke in de bet. van
bekoren is ongebr."; op blz. 353 "ROEMEN, reume", maar het sub st.
roem is niet opgenomen; op blz. 118 GEZEGDE, gezèkde... spreuk,
spreekwoordelijke uitdrukking". Als op blz. 401 toevallig onder SPREKEN
ook het compositum -woord vermeld wordt (naast -oefening, dat
nergens elders als dialekt genoteerd wordt) krijgt men de indruk, dat
men hier van moderne schoolse invloed kan spreken.
Men staat hier voor het merkwaardige feit, dat het ich-gebied, waar
de ontleningen uit het Germaanse zuiden toch zeer talrijk zijn, sommige
Duitse ontleningen n iet heeft opgenomen, die in het noorden wèl
algemeen in gebruik zijn gekomen. Ik denk hier b.v. ook aan scherts,
dat op blz. 367 als "ongebr." wordt aangeduid en treffen dat in het
geheel niet vermeld wordt, terwijl de dialektische vertaling op blz. 341
als rake wordt aangegeven.
Voor gevallen als spreekwoord en oefening dient men rekening te
houden met E.' s uitdrukkelijke constatering dat hij het Maastrichts
beschouwt "als een kultuurdialekt met de allures van wat men een taal
pleegt te noemen. Het zal dus moeten kunnen beschikken over een
woordenschat, die voldoet aan de behoeften van geest en hart van sprekers
en schrijvers over uiteenlopende onderwerpen". Daarmee hangt
onmiddellijk samen, dat het zich van vele andere dialekten onderscheidt
"door de opvallende talrijkheid en levensvatbaarheid van de doebletten,
zodat de ene vorm of het ene woord zich blijvend handhaaft tegenover
de andere vorm, het andere woord zonder betekenis- of affektdifferenciëring"
.
322 BOEKBEOORDELINGEN
Dit grote aantal doebletten is stellig ook bevorderd door het feit "dat
Maastricht eeuwenlang binnen zijn wallen een vrij talrijke boerenbevolking
heeft gekend, die haar beroep buiten de eigenlijke stadsgrenzen
uitoefende". Wat dit betreft kan men op de kaarten van de
Taalatlas b.v. nu eens verwantschap met het noorden, dan weer met het
oosten constateren, merkwaardigerwijze het minst met het westen. Het
zou mij te ver voeren om dat in bizonderheden te illustreren; het gaat
hier om een zaak, die ten nauwste met de geschiedenis van het Maastrichts
samenhangt en die o.a. van groot belang is voor de verhouding
van dit dialekt met "het" Middelnederlands. Zo vervult dit boek dus
een belangrijke plaats in onze neerlandische vakliteratuur.
Leiden, Dec. 1957. G. KLOEKE
INGEKOMEN BOEKEN
BERG, Dr. B. VAN DEN, Comparatisme op structuele grondslag. Rede uitgespr. bij
de opening van het 43ste studiejaar van de School voor Taal- en Letterkunde
te 's-Gravenhage op 21 Sept. 1957. Gron.-Djakarta, P. Noordhoff, 1957. 8°.
26 blz. Prij s f 1,25.
BROM, GERARD, Vijf Studies (Zwolse reeks van taal- en letterk. studies nr. 7).
Zwolle, W. E. J. Tjeenk Willink, 1957. 8°. 321 blz. Prijs ing. f 8,90, geb.
f IIAO.
GELDER, H. E. VAN, Ikonografie van Constantijn Huygens en de zijnen. 's-Gravenhage,
Mart. Nijhoff, 1957. gr. 8°. XVI en 59 blz. en 57 portretten. Prijs
ing. f 4,75
MICHELS, Prof. Dr. L. c., Filologische Opstellen. Dl. 1. Stoffen uit de Middeleeuwen
(Zwolse reeks van taaI- en Ietterk. studies nr. 2). Zwolle, W. E. J.
Tjeenk Willink, 1957.8°.249 blz. Prijs ing. f 7,50; geb. f 10,-.
PENNINK, Dr. R., Silvander (Jan Baptista Wellekens) 1658-1726. Haarlem, De
erven F. Bohn N.V. 1957 gr. 8°. 226 blz. Prijs ing. f 10,-.
ROMBOUTS, Fr. S., Naar een betere spelling! Pleidooi voor radikale vereenvoudiging
(Opvoedkundige brochurenreeks, nr. 185). Tilburg, Drukkerij van het
R. K. jongensweeshuis, 1957. 8°. 128 blz. Prijs ing. f 3,50.
WEEVERS, TH., Beeldspraak, klank en bouw van "De Nieuwe Gebaart" (Med.
Kon. Ndl. Akad. Afd. Letterk., N. R., dl. 20, n° 7). Amst., Noord-Hall. U. M.,
1957. 8°. 31 blz. Prijs f 2,-.
MAXIMILIANUS O. F. M. Cap., P., De Middelnederlandse vertalingen van het
Stabat Mater. Ingeleid en toegelicht door - (Zwolse drukken en herdr. nr.
18). Zwolle, W. E. J. Tjeenk Willink, 1957. 8°. 160 blz. Prijs ing. f 5,25.
MELLEs, ]., Joost van den Vondel. De geschiedenis van zijn leven, Ingeleid door
Dr. P. J. H. Vermaseren. Utr., Kemink en Zoon, 1957. 8°. 304 blz. met tien afb.
STELLINGA, Dr. G., De Abele Spelen. Zinsvormen en zinsfuncties. Gron.-Djakarta,
J. B. Walters, 1955. 8°. IV en 299 blz. Prijs ing. f 9,90.
BROUWERS, A. P. ]., De Vlasserij in het Nederlands van de eerste helft der
twintigste eeuw (diss. Nijmegen; niet in de handel). 8°. 175 blz., met afb.
De Jeeste van Walewein en het Schaakbord van PENNINC en PIETER VOSTAERT.
Artur-epos uit het begin van de 13e eeuw, uitgeg., verklaard en ingeleid door
Dr. G. A. VAN Es (Zwolse drukken en herdr. nr. 26). Zwolle, W. E. J. Tjeenk
Willink, 1957 8°. 2 dl. met doorl. pag., 637 blz. Prijs ing. dl. I f 10,- dl. II
f 9,-·
Mamtal of Phonetics. Edited by L. Kaiser. Amst., N.V. Noord-Hall. U.M., 1957.
gr. 8°. xv en 460 blz. Prijs geb. f 38,-.



Tl ]DSCHRIFT VOOR
NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE

TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL- EN LETTERKUNDE
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER
NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
VIJF EN ZEVENTIGSTE DEEL
LEIDEN
E. J. BRILL
1957
REDACTIE:
De Commissie voor Taal- en Letterkunde bij de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde.
Printed in theN etherlands
INHOUD
ARTIKELEN:
BERG, B. VAN DEN, Naar aanleiding van de o's van P. C. Hooft 181
BONT, A. P. DE, Stapelgek . 218
COWAN, H. K. ]., Opmerkingen over oudnededrankische structurele
grammatica. . . . . . . . . . . . . 161
DREWES, J. B., Enige bijzonderheden in het woordgebruik van
de rederijkers. ........ 24
KLOEKE, G., De culturele achtergrond van de termen spreekwoord,
verzoeking en roem . 81
KossMANN, F. K. H., Versvoeten en versmaat I
KRUYSKAMP, c., Huydecoper als lexicograaf . 50
LIEFTINCK, C. 1., Fragment G van Maerlant's Eerste Partie van
de Spiegel Historiael . . . . . . . . . . . 145
--, Bouwstoffen van het Middelnederlandsch Woordenboek,
Addenda en corrigenda II . . . . . . 152
MAK, J. ]., Lexicologische kanttekeningen IV . . 56
--, Boendale-studies. . . . . . . . . . . . 241
MAXIMILIANUS, P., G. Gezelle en het Stabat Mater 199
--, Vondel en Thomas van Kempen. 291
MICHELS, L. c., Beny uw soon den hemel niet. . . 42
--, Stuivers met een merk . . . . . . 49
TOLLENAERE, F. DE, Fonologie of versleer? Was de h in het
16de-eeuwse Amsterdams een "wankel foneem"? 139
--, Venzen en krenzen 156
BOEKBEOORDELINGEN:
Sinte Franciscus Leven van Jacob van Maerlant Cc. C. DE
BRUIN) 69
VI INHOUD
KURT RUH, Bonaventura deutsch (c. C. DE BRUIN) 73
Keur uit het ongebundelde werk van W. G. C. Byvanck (c.
KRUYSKAMP) . . . . . . . . . . . . . . 78
Prof. Dr. J. L. M. FRANKEN, Tentatiewe Etimologieë (F. DE
TOLLENAERE). . . . . . . . . . . . . . . . . 157
HENDRIK LAURENSZ. SPIEGEL, Lieden op 't Vader Ons, door
Dr. GILBERT DEGROOTE. - JUSTUS DE HARDUWIJN, "De
Weerliicke Liefden tot Roose-mond", door Dr. O. DAMBRE
(C. KRUYSKAMP). . . . . . . . . . . . . . . . 230
Honderd veertien Nederlandse Brieven van ERYCIUS PUTEANUS,
uitgeg. door J. J. MOREAU (c. KRUYSKAMP) 233
STEN HAGSTRÖM, Kölner Beinamen (P. J. MEERTENS) 234
H. J. VIEU-KUIK, Het Gebruik van Franse Woorden door
Wolff en Deken. Deel II (c. KRUYSKAMP) . . " 238
Dr. W. A. P. SMIT, Van Pascha tot Noah, een verkenning van
Vondel's Drama's naar continuïteit en ontwikkeling in hun
grondmotief en structuur. Deel I, Het Pascha-Ieeuwendalers
(P. MAXIMILIANUS). . . . . . . . . . . . .. . . 301
Dit is een suuerlijc Boecxken (c. KRUYSKAMP) . . . . . 317
G. KNUVELDER, Handboek tot de Geschiedenis der Nederlandse
Letteren (c. KRUYSKAMP) . . . . . . . . .. 317
Dr. H. J. E. ENDEPOLS, Woordenboek' of Diksjenaer van
't Mestreechs (G. KLOEKE) 319
INGEKOMEN BOEKEN . 80, 160, 323
De Redactie heeft voor het citeren der bekendste woordenboeken
en periodieken die betrekking hebben op de Nederlandse philologie
een manier van afkorten vastgesteld, die zij de medewerkers van he
Tijdschrift verzoekt wel te willen toepassen:
WNT - Woordenboek der Nederlandse Taal
Mnl W - Middelnederlands Woordenboek
Med NA, Lett - Meded. Kon. Ned. Akad. v. Wetensch., LetterJ..
M ed V A - Verslagen en Mededelingen Kon. Vlaamse Academie
Ts _. Tijdschrift v. Ned. Taal- en Letterkunde
NT 9 - Nieuwe Taalgids
TTL - Tijdschrift v. Taal en Letteren
on - Onze Taaltuin
Leuv B - Leuvense Bijdragen.
NGN - Nomina Geographica Neerlandica
H Top Dial - Handelingen Kon. Comm. v. Topon. en Dialectologie
NeoPh - Neophilologus
Taalatlas - Taalatlas v. Noord- en Zuid-Nederland.
De medewerkers worden verder verzocht de titels van alle in hun
bijdragen geciteerde werken te cursiveren en de namen van schrijvers
in gewone letters te laten drukken.
De medewerk;ers ontvangen kosteloos 25 overdrukken van hun
artikel. Extra-overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever.
Het eenvoudigst geschiedt dit door het gewenste aantal op de drukproef
te vermelden.
Boeken, die daarvoor naar het oordeel. der Redactie in aanmerking
komen, worden gerecenseerd. Aan het slot van elke aflevering
wordt bovendien een lijst van ingekomen boekwerken gegeven.
Wanneer, in geval een werk bij de Redactie voor beoordeling
niet in aanmerking mocht komen, de terugzending daarvan wordt
verlangd, gelieve men het daartoe vereiste porto bij de toezending
in te sluiten.
Alle bijdragen, ook boeken ter beoordeling, moeten worden gezonden
aan de secretarb der Redactie, Dr. C. KRUYSKAMP, Rapenburg
49 te Leiden. Men wordt verzocht de kopij (op slechts één
kant van het papier) overgetikt en persklaar in te zenden.
~rJ.Glb~
~~Î E. J. BRILL ~ PUBLiSHERS ~ LEIDEN
~·éJ\)·'"
TEXTUS MINORES
IN USUM ACADEMICUM SUMPTIBUS E. J. BRILL EDITI
CURANTIBUS R. HOOYKAAS, N. W. POSTHUMUS,
J. H. WASZINK, J. DE ZWAAN
QUIBUS ACTUARIUS ADFUIT B. A. VAN PROOSDIJ
lust out;
DE OUDNEDERLANDSE
(OUDNEDERFRANKlSCHE)
PSALMENFRAGMENTEN
MET INLEIDING EN
FRANKISCH-LATIJNSE WOORDENLIJST
OPNIEUW UITGEGEVEN
DOOR
Dr. H. K. J. COW AN
(Textus Minorcs in Usum Academicum Editi, Vol. XXIII)
1957. 61 pages. Gld. 3.75
This booklet opens with an explanatory introduction followed up
by Variae Lectiones. There follows the Oid Low Frankish text of thc
Psalm Fragments, and a Frankish-Latin vocabulary has been appended.
Latin translations have been put in accordance with the Latin text of
the Psalms, since the Frankish text originally was the interlinear
rendering of th J .~. ,.1LU~b+ .h ~ :~1_· -- - , •.
will enhance
MEDE VER
201837_008
_tij003195701
Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 75