TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL-EN
LETTERKUNDE
DEEL 109, 1
LEIDEN - E.J . BRILL - 1993
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
Het T&'dschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde wordt uitgegeven vanwege
de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Een jaargang
omvat vier afleveringen van 96 bladzijden.
REDACTIE
De commissie voor taal- en letterkunde bij de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde , bestaand uit:
dr. G. R . W. Dibbets
dr. J. L. A. Heestermans
dr. P . F. J. Obbema
dr. F. P. van Oostrom
dr. M. H. Schenkeveld
dr. M. A. Schenkeveldvan
der Dussen
dr. P. G. J. van Sterkenburg
dr. J. P . A. Stroop
dr. M . C. van den Toorn
dr. P . E. L. Verkuyl
dr. F. Willaert
dr. G. C. Zieleman
Bijdragen, brieven en boeken ter beoordeling dienen te worden gezonden
aan de redactiesecretaris: dr. G. C. Zieleman, Rondedans 160,
2907 AH Capelle aan den Ijssel; eindredactie Th. P. F. Wortel.
The paper in this journal meets the guidelines for permanence and durability of
the Committee on Production Guidelines for Book Longevity of the Council on
Library Resources.
ISSN 0040-7550 PRINTED IN THE NETHERLANDS
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
H. SCHULTINK
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE
VANUIT WETENSCHAPSHISTORISCH OOGPUNT*
Inleiding
In het Nederlands en in andere talen vertonen een aantal woorden
een zekere geleding, een zekere articulatie in hun klankvorm die
correspondeert met een zekere geleding in hun betekenis. Zo kan
men stellen dat binnen het woord huisdeur met het klankvormmoment
huis- het 'huis-achtige' betekenismoment van het woord als
geheel correspondeert en met het klankvormmoment -deur, zijn
'deurachtig' betekenismoment. Insgelijks correleert in het woord
appels met het klankvormmoment appel- het 'appelachtige' betekenismoment
en met het klankvormmoment -s het betekenismoment
'meer dan één'.
Grosso modo maken dergelijke gelede woorden het traditionele
onderzoeksdomein uit van de morfologie, de woordvormingsleer.
Binnen de gelede woorden noemt men die waarvan de samenstellende
delen elk afzonderlijk ook weer als zelfstandig woord dienst
kunnen doen, samenstellingen of composita. Voorbeelden zijn huisdeur,
lichtbruin en strifzuigen. Binnen de gelede woorden waarvan de
samenstellende delen niet allemaal afzonderlijk als woord kunnen
voorkomen, als appels en apin, wordt evenzeer traditiegetrouw door
velen (maar bepaald niet door iedere morfoloog! Vgl. bijv. Schultink
1962, Lieber 1981: 6 n. 2 en Carstairs 1988: 68) gedifferentieerd
tussen buigings- dan wel flexievormen aan de ene kant en afleidingen
of derivaties aan de andere. Onder de Nederlandse buigingsvormen
worden dan de naamvals- en meervoudsvormen van het
• Aanvullingen en ander commentaar van J. van Marle, M. Trommelen en W.
Zonneveld op eerdere versies hebben fundamenteel aan de inhoud van dit artikel
bijgedragen. Ik ben hun daar hoogst erkentelijk voor.
2 H. SCHUL TINK
nomen, de naamvals-, comparatie- en -e-vormen van het adjectief
alsmede de getals-, persoons-, tijds-, wijs- en deelwoordsvormen van
hét verbum verstaan. De resterende gelede woorden, die dus noch
composita noch flexievormen zijn, heten afleidingen.
Bij woordvorming wordt van diverse middelen gebruik gemaakt,
zo ook bij de woordvorming in het Nederlands. Nederlandse
samenstellingen zijn opgebouwd uit elementen die - gelijk gezegd
- ook elk afzonderlijk als zelfstandig woord kunnen optreden. Deze
elementen zijn binnen het compositum gebonden aan een bepaalde,
vaste volgorde: tojeltennis is een ander woord dan tennistojel. Bovendien
heeft iedere samenstelling een karakteristieke accentuering. Bij
buiging en afleiding wordt in het Nederlands gebruik gemaakt van
affigering en interne klankverandering. Affigering kan geschieden
met behulp van prefixen (bijv. on-knap), suffixen (groen-ig) of infixen.
Laatstgenoemde kent het Nederlands niet. Affigering kan gepaard
gaan aan accentverschuiving (be'nul/ 'onbenul, 'drankzucht!
drank'zuchtig). Interne klankverandering manifesteert zich in het
Nederlands hoofdzakelijk als de zgn. Ablaut van sterke werkwoorden:
bevelen, beval, bevalen, bevolen. Andersgeaarde interne verandering
via reduplicatie, d.w.z. herhaling aan het woordbegin van de
aanzet van het uitgangspunt - Latijn: mordeo 'ik bijt'! momordi 'ik
heb gebeten', curro 'ik ren'! cucurri 'ik heb gerend' - doet zich in het
Nederlands niet voor.
Tot de morfologie wordt veelal ook conversie gerekend, het verschijnsel
dat twee of meer woorden zonder klankvormverschil en
met na verwante betekenissen tot uiteenlopende woordklassen
behoren: droog, vlucht, zot etc .. Conversie, in het Nederlands zeker
niet ongebruikelijk, blijft hier verder onbesproken. Zie daarvoor
bijv. Don 1990.
In dit artikel wil ik aspecten van de beschrijving van derivatie,
flexie en compositie zoals die laatste zich binnen het Nederlands
manifesteren, schetsen in (taal)wetenschapshistorisch perspectief. Ik
doe dat achtereenvolgens aan de hand van verkleinwoorden, sterke
verba en samenstellende afleidingen. 1
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 3
Verkleinwoorden
Voor de Germaanse talen in hun totaliteit zijn verkleinwoorden
het eerst door Jacob Grimm 1831 behandeld. Het Nederlands, van
alle talen volgens Grimm het rijkst met diminutieven gezegend,
krijgt daarbij het volle pond.
Grimm (1831: 664-5) geeft een korte uiteenzetting over betekenis
en gevoelswaarde van het diminutief in het algemeen. Niet alleen
'klein/ gering' maar ook 'lieflijk/liefkozend' zijn daarbij de centrale,
semantische features. Vormelijk kenmerkend voor diminuering acht
hij de consonanten L en K, gewoonlijk gevolgd door een flexivische
N en voorafgegaan door een I. Het mnl. heeft het suffix -kin, in het
nnI. is -kin bijna geheel opgegeven. Wel vindt men in het Vlaams en
Brabants nog -ken (t.a.p. p. 681). Het nnI. diminueert met -je en
varianten, door Grimm (1831: 683-6) teruggevoerd op I. Die uitgang
is volgens hem ook te vinden in het Schots, het Zwitserduits en
incidenteel in het Oudhoogduits.
Te Winkel 1862 verfijnt de betekenisomschrijving door Grimm
gegeven. Verder geeft hij (t.a.p. p. 100-4) in termen van "week"heid
van sluit"letters", van vocaallengte en incidenteel van de accentuering
van het grondwoord een bloemrijke, zij het nauwkeurige, synchronische
beschrijving van de verschillende vormen die het diminutiefsuffix
kan aannemen. Wat de diachronie aangaat, "Het waarschijnlijkste
is, dat -ken eerst in -gen, en dat dit -gen vervolgens in -jen
veranderd is. [ ... ] Je kan ook uit ie zijn ontstaan" (Te Winkel 1862:
99).
In de formulering van Pée (1936: 26) beperkte de studie der
verkleinwoorden zich tot in het begin van de twintigste eeuw bijna
uitsluitend "tot zuiver abstract-historisch onderzoek: d.i. tot het
constateeren en verklaren van constructies zooals ze ons door de
teksten uit het verleden zijn overgeleverd of verschijnen in het
modern beschaafd. Aan het rijke, oneindig afgewisselde materiaal
dat de levende taal hun bood, hebben de oudere taalgeleerden
tenslotte al te weinig aandacht gewijd". Pas de opkomst van de
dialectgeografie bracht daar verandering in. Een ware doorbraak
betekende het artikel "Die Diminutiva im Deutschen" van de Duit4
H. SCHULTINK
ser Wrede uit 1908. Wrede putte hiertoe materiaal uit Wenker,
Sprachatlas des Deutschen Reiehs (1895). Kloeke, met name 1923,
bouwde voor het Nederlands op Wrede voort en veronderstelde dat
-tje als palatalisering van -kîn zich vanuit de huidige provincie
Noord-Holland over ruimer taalgebied verbreid heeft. Daarbij
raakte hij verzeild in hardnekkige polemieken met W. de Vries, die
het niet op Hollandse expansie maar op autochtone ontwikkelingen
hield. Pée (1936-8) biedt een samenvattende, tot nader order definitieve,
zeer breed opgezette, met vierentwintig kaarten gedocumenteerde,
dialectgeografische monografie over het Nederlandse verkleinwoord
in noord en zuid. Pées (1936: 106-9) conclusie luidt dat
aan al de, produktieve, Nederlandse diminutiefsuffixen hoogst
waarschijnlijk het oudere k-suffix -kîn ten grondslag ligt. Hun verdere,
historische ontwikkeling loopt per dialect evenwel fonetisch
sterk uiteen.
Een niet historisch maar louter synchronisch onderzoeksparcours,
waarvoor de grondslagen in feite door Te Winkel 1862 zijn
gelegd, slaat Kruisinga 1915 in. Hij constateert dat de uitgangen
van de Nederlandse verkleinwoorden "slechts tweeërlei: tje of etje"
(t.a.p. p. 97) zijn. De overige zijn te verklaren uit assimilatie van -tje.
Dezelfde opvatting ligt ten grondslag aan Kruisinga's (1924: 120-4)
uitvoeriger beschrijving van het Nederlandse diminutief in zijn A
grammar of modern Duteh. De keuze tussen -tje en -etje wordt ook bij
hem bepaald door de laatste klanken en de accentuering van het
woord dat als uitgangspunt fungeert. Anders dan Te Winkel gaat
Kruisinga bovendien in op de klinker in diminutiva afgeleid van
woorden die vocaalwisseling in het meervoud vertonen, als dagje,
daagje naast dag/ dagen.
Kruisinga komt in 1942 nog een keer terug op de verkleinwoorden.
Nu schetst hij vormen en gebruik van diminutiva in eigentijds Engels,
Nederlands en Duits. Speciale aandacht krijgen gediminueerde
eigennamen met hun specifieke vormelijke kenmerken en affectieve
betekenisaspecten. Ook pleit hij ervoor - net als Grimm - "de
Germaanse talen weer als 'n geheel te beschouwen, en te behandelen,
wat bij de Romaanse talen steeds min of meer gedaan is" (Kruisinga
1942: 61). Die laatste gedachte is overigens niet gevolgd!
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 5
De anglist Cohen maakt er in 1958 geen aanspraak op nieuwe
feiten te brengen maar beoogt via systematische ordening van de
bekende gegevens tot een beter inzicht in de samenhang tussen de
morfologie en de fonologie (de functionele klankleer) van het Nederlands
te komen. Dat zogeheten morfonologisch onderzoek doet hij
in de geest van het toenmalige Praagse en Amerikaanse structuralisme.
Cohen (1958: 43-4) differentieert tussen fonologisch
bepaalde, mede paradigmatisch bepaalde en onregelmatige Nederlandse
diminutiva. Basisvorm van het suffix is voor hem -ije. De
"fonologisch bepaalde" allomorfen van dit suffix worden primair
gedetermineerd door de slotconsonant( en) van het uitgangspunt,
bovendien soms tevens door aard en accentuering van de daaraan
voorafgaande klinker. Als "mede paradigmatisch bepaald" ziet
Cohen formaties gelijk daagjes en eierijes die volgens hem kennelijk
van meervouden zijn afgeleid. "Onregelmatig" noemt hij Janije,
bloemeije en woorden gelijk poppeije en weggeije die als dubbelvormen
naast de regelmatige, fonologisch bepaalde popje en wegje figureren.
De beschrijving in de ANS (1984: 79-81) kiest als uitgangspunt
voor het suffix -je, maar ademt verder een zelfde geest. Trommelen
(1983: 4) merkt trouwens terecht op dat ook allerlei generatieve
benaderingen weinig anders zijn dan Cohens uitspraken in modieuze
regelvorm gegoten.
Een geheel nieuwe benadering brengt in 1983 haar in het Engels
geschreven proefschrift. Trommelens aanpak van de diminutiefformatie
is louter syntagmatisch.2 Ze bedient zich niet van een nonhiërarchische,
lineaire fonologie maar van een hiërarchische, nonlineaire,
zogenoemde metrische, bomenfonologie, geïntroduceerd
door Liberman and Prince 1977.
Trommelen (1983: 4) beschrijft haar opzet als volgt:
Above all, my aim will be to show that diminutive formation is, in the
intuitive sen se, alocal process, and th at in the most economie al description
a very limited type of phonological information suffices to
characterize the distribution of the various allomorphs. The relevant
phonological information does not consist of factors such as sonorance,
stress, vowellength, or morphological make-up, but rather it concerns
6 H. SCHULTINK
the final portion of the noun stem involved. This portion wiU be
identified as the Time rif the final syllable of the noun, and on!y this rime.
Volgens Trommelen is de keuze van het verkleiningsallomorf dus
uitsluitend afhankelijk van het rijm, d.w.z. de klinker + wat daarop
volgt, van de laatste syllabe van het woord dat als uitgangspunt
dient. De syllabe, waarvoor sinds Kahn 1976 hernieuwde opmerkzaamheid
ontstond, bestaat globaliter - voor andere gevallen zijn
ook voorzieningen getroffen! - uit eventuele onset + rijm: het rijm
uit peak (kern) + eventuele coda (staart). In schema:
syllabe
/\
(onset) rIJm
/\
peak (coda)
Dienovereenkomstig is bijv. in de Nederlandse lettergreep fan f de
onset en an het rijm; binnen an is a de peak en n de coda.
De mogelijke invullingen van onset, peak en coda zijn afhankelijk
van een aantal universele en taalspecifieke beperkingen. In termen
van een aldus hiërarchisch opgebouwd woordeindrijm pretendeert
Trommelen (1983: 142-53) de distributie van alle allomorfen van
het Nederlandse diminutiefsuffix -Ue te kunnen beschrijven.
Ook Van der Hulst 1984b is erop uit de spreiding van de Nederlandse
verkleiningsallomorfen in termen van het voorafgaande rijm
te verantwoorden. Van der Hulst 1984a en b wijst enige zwakke
punten aan bij Trommelen en komt met alternatieve voorstellen.
Op hun beurt geven die aanleiding tot kritiek aan Kager, Trommelen
en Visch 1985, Van Zonneveld 1985 en Verluyten 1986. Afzonderlijke
vermelding verdient verder het tweede hoofdstuk van de
dissertatie van Nijen Twilhaar (1990: 11-53) dat de verkleinwoordvorming
binnen het Hellendoorns en enkele andere N oordnederlandse
dialecten behandelt in Trommelens voetspoor.
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 7
Met dat al kunnen we de ontwikkeling van de studie van de
Nederlandse diminutiva in vier, deels parallelle trajecten samenvatten:
I) Van Grimm tot Pée van abstract-historische tot dialectgeografische
benadering;
2) Van Grimm via Te Winkel en Kruisinga tot de ANS (1984:
82-5) aandacht voor de betekenis;
3) Bij Grimm en Kruisinga een duidelijke behoefte het onderzoek
in groter Germaans verband te zien;
4) Van Te Winkel tot heden synchrone vormelijke beschrijving,
in toenemende mate gekenmerkt door generalisatie, abstractie en
aandacht voor universalia.
Acht men voor systematisch morfologisch onderzoek de koppeling
van fonologische woordmomenten aan semantische en/ of syntactische
cruciaal, dan springt in het oog hoe weinig puur morfologisch
onderzoek aan de hand van Nederlandse verkleinwoorden is
verricht. Veeleer worden deze afleidingen primair vanuit louter
klankvormelijk al dan niet historisch perspectief behandeld. De
beschrijving van hun betekenis, en trouwens ook die van hun
gebruikswijzen, fungeert daarbij op zijn hoogst als onafhankelijke
appendix.
Sterke verba
In hedendaagse beschrijvingen van het Nederlands is de traditionele,
van Jacob Grimm afkomstige tweedeling in zwakke en sterke
werkwoorden grotendeels vervangen door een in regelmatige en
onregelmatige. Daarmee zou de achttiende-eeuwse, Amsterdamse
taalkundige Lambert ten Kate (1674-1731) niet gelukkig geweest
zijn.3 In zijn hoofdwerk Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der
Nederduitsche sprake I en II, Amsterdam, 1723, spreekt hij met een
waarschijnlijk in oorsprong op de termen "gleichfliessende" en
"ungleichfliessende" van de Duitse geleerde Schottelius (1663)
teruggaande benaming, van gelijkvloeiende (= zwakke) en ongelijkvloeiende
(= sterke) verba. Hij toont zich geërgerd dat eigentijdse,
8 H. SCHULTINK
Nederlandse (vgl. De Vooys 1957: 119 en vooral Schaars 1988:
287-93), Duitse en Engelse grammatici de ongelijkvloeiende, sterke
verba als "ongeregelt" beschouwen. Voor Ten Kate (1723: I 543)
was "Regelmatigheid [ ... ] de kroone eener Tale" en bovendien
"onder de leden eener Sprake is een Werkwoord het voornaemste".
De gedachte dat het "aenzienelijkste deel" van onze taal de
"vlekke" van onregelmatigheid te dragen zou hebben, acht Ten
Kate (1723: I 545) "de welverdiende eere onzer Taele te nae".
"Onze Tael en hare Verwanten te zuiveren van die deerlijke smet,
die de Grammatici door vergissing haer hebben aengewreven" (t.a.p.
p. 544) wordt zo Ten Kates leidend heuristisch principe. De in elke
taal te verwachten regelmaat achtte Ten Kate voor de Nederlandse
ongelijkvloeiende verba om vier redenen wel bijzonder waarschijnlijk.
In de eerste plaats betreft het hier circa 200 verba waarvan we
volgens Ten Kate ongeveer tien keer zo dikwijls gebruik maken als
van de wel regelmatig geachte gelijkvloeiende, zelfs al zijn die
laatste, ook volgens hem, omtrent tien maal meer in aantal. Verder
nemen hun betekenissen een centrale positie in omdat "die onze
voornaemste en gemeenzaemste bewegingen van 't Lichaem en van
de Gedagten behelzen" (t.a.p. p. 206). Ten derde telt hun hoge
ouderdom, op zijn minst 3.000 jaar. En ten slotte geldt een morfologische
reden: van de praeterita der ongelijkvloeiende verba worden
tal van substantiva afgeleid die op hun beurt het favoriete uitgangspunt
vormen voor gelijkvloeiende werkwoorden (blijken, bleek, bleken;
ruiken, rook, roken) (t.a.p. p. 545).
De vraag dient gesteld te worden wat Ten Kate eigenlijk onder
regelmaat verstond. Als ik het goed zie, komt regelmaat voor hem
neer op de mogelijkheid van rangschikking, van classificatie, op beregelbaarheid
om het anachronistisch te formuleren. De Nederlandse
wisseling van stamvocalen in infinitief, praeterium en participium
perfectum (als in bevelen, beval, bevolen) leent zich niet slechts voor
puur individuele opsomming maar voor een indeling in vijf klassen,
voor generaliserende uitspraken dus. Dit voor één taal geldige,
idiosynchronische inzicht wordt bevestigd en versterkt door de
resultaten van diachronisch dan wel geografisch-comparatief onderzoek.
Daarmee geeft Ten Kate zijn studie een panchronisch comDE
STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 9
plement, althans binnen de grenzen van wat we heden ten dage de
Germaanse taalfamilie zouden noemen.
Grimm (1785-1863) blijkt honderd jaar later wel duidelijk van het
werk van Ten Kate op de hoogte maar hoe ver Ten Kates eventuele
invloed reikt, valt moeilijk te bepalen. Ook Grimm (1822: 836)
poneert:
Das starke praet. musz als hauptschönheit unserer sprache, als eine mit
ihrem alterthum und ihrer ganzen einrichtung tief verbundene eigenschaft
betrachtet werden. Unabhängig von [ ... ] endungsflexionen [ ... ]
betrifft es die würzel selbst und zwar auf dobbelte weise: entw. wird der
anlaut der wurzel vor derselben wiederholt (reduplication) oder der vocal
der wurzel (sey er in- oder anlautend) in einen andern verwandelt
(ablaut).
Het Gotisch kent vlg. Grimm nog zes reduplicerende klassen,
waarvan er twee bovendien ablaut vertonen, daarnaast zes puur
ablautende. Op basis daarvan komt hij tot een indeling van de
sterke werkwoorden in twaalf klassen, waarvoor praesens, praeteriturn
sg., praeteritum pI. en participium praeteriti de ijkpunten vormen.
De reduplicerende zijn echter wellicht onder één klas te vangen
(t.a.p. p. 1034). De zwakke conjugatie (zwak omdat de wortel
niet op eigen kracht via ablaut of reduplicatie haar praeteritum en
participium vormt) voegt tussen verbum en persoonsuitgang een
dentaal in.
Grimm (1822: 840-1022) geeft een gedetailleerde, classificatorische
beschrijving van de sterke werkwoorden in de afzonderlijke
Germaanse talen, waaronder 150 middelnederlandse en
170 contemporain Nederlandse. De door hem in totaal op
450 geschatte sterke-werkwoordswortels maken volgens Grimm
(1822: 1032) "durch tiefe verbreitung und leitung in alle theile der
sprache, noch immer die eigentliche kraft derselben aus". Hij durft
zelfs de uitspraak aan "jedes verbum unserer sprache steht mit einer
starken conjugationsform in ursprünglicher beziehung".
Van Helten (1877) behandelt de sterke vervoeging - net als
Grimm maar anders dan Ten Kate - vóór de zwakke. Op historische
gronden komt hij tot een zeer minutieuze indeling in zes
10 H. SCHULTINK
klassen van sterke wortelverba en vijf kleinere klassen van sterke
grondwoordverba.
Een geheel nieuw geluid vinden we bij Talen (1894: 86) die streeft
naar een "eenvoudig groepeeren wat in het moderne Nederlandsch
bijeenpast" zonder historische ballast. In zijn puur synchronische
indeling in acht sterke klassen vormt de vocaal van de verleden tijd
enkelvoud het centrale ordeningsprincipe (Talen 1894: 86-9). N agenoeg
ongewijzigd wordt deze classificatie overgenomen in Talen,
Kollewijn en Buitenrust Hettema (1908: 107-10). De behandeling
van de sterke vervoeging volgt nu stilzwijgend op die der zwakke.
Van Wijk (1909: 88-9) stelt: "Over de vervoegingsvormen behoeft
niet veel te worden meegedeeld. Ieder kent de gebruikelijke vormen
uit de gesproken taal en met het schrijven zal men zich niet licht
vergissen. [ ... ] Men verdeelt de w.w. in zwakke en sterke". Van een
ook maar enigszins systematische bespreking van laatstgenoemde
sterke verba onthoudt hij zich.
In zijn al eerder aangehaalde A grammar rif modern Dutch, onderscheidt
Kruisinga (1924: 31) overeenkomstig toenmalig Engels
gebruik, binnen het Nederlands "regular" , zwakke, van "irregular
verbs".4 "As in English, most of them <= the irregular verbs>
belong to the originally strong verbs". Zijn classificatie van deze
oorspronkelijk sterke werkwoorden blijft echter gestoeld op die van
de historische grammatica, al voegt Kruisinga daar onmiddellijk
aan toe dat tal van veranderingen in latere periodes het oude
systeem bijna onherkenbaar en van weinig praktische waarde hebben
gemaakt.
In 1950 presenteert Van Haeringen een nieuwe indeling van de
sterke werkwoorden op niet-historische, strikt synchronische grondslag.
Voor hem is het essentiële criterium of een en dezelfde stamklinkerverandering
zich al dan niet zowel in het praeteritum als in
het participium voordoet (Van Haeringen 1950: 82). Ook sluit hij
zich (t.a.p. p. 76, vgl. Schultink 1989: 204-5) bij Kruisinga's tweedeling
in regelmatige en onregelmatige werkwoorden aan. Sindsdien is
dit onderscheid in de Nederlandse spraakkunst gemeengoed geworden.
Dat daarmee de voorheen sterke werkwoorden vanuit hun
centrale positie, a.h.w. in het hart van de Germaanse talen, gedeDE
STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 11
gradeerd zijn tot een perifere groep onregelmatigheid, mag op zijn
minst een opvallende evolutie heten. Ze is het gevolg van twee
ontwikkelingen: 1) de in de loop van de twintigste eeuw sterk toegenomen,
academische belangstelling voor een niet-historische, synchronische
taalbeschouwing, en 2) daarbinnen een eigenlijk al sinds
het midden van de vorige eeuw ontluikende, specifieke interesse
voor wat niet-verstard, levendig, expansief, vermeerderbaar is binnen
de woordvorming: een groeiende interesse voor produktiviteit
als morfologisch fenomeen. Zo'n produktieve uitbreidbaarheid is
kenmerkend voor de zwakke vervoeging in eigentijdse Germaanse
talen maar - een enkele uitzondering daargelaten - vreemd aan
de Ablaut. Overigens heb ik in Schultink 1989 proberen aan te
tonen dat de inhoud van het begrippenpaar regelmatig/ onregelmatig
volop kwalificatie behoeft.
Er kleeft nog een heel andere problematiek aan de Ablaut. Namelijk
hoe dit fenomeen klankvormelijk precies beschreven moet
worden, als men zich tenminste niet louter tot een - al dan
niet systematische - opsomming wil beperken. In de tijd van
Ten Kate en Grimm was dat nog weinig problematisch. Ten Kate
(1723: 1560-6) sprak van het "verwisselen", "verruilen", "veranderen"
van "Wortel-Vocael" of ,,Accent-Klinker"; Grimm (1822: 836)
van de wortelvocaal die "in einen andern verwandelt" . En dat was
dan dat!
In het tweede kwart van de twintigste eeuw komt het Amerikaanse
structuralisme op. Daarbinnen kreeg vooral de statische
Item-and-Arrangementaanpak van de morfologie grote problemen
mf't clf' Ahlaut f'n soort!l"diike verschiinselen clie ook hlliten het
12 H. SCHULTINK
tijd nam of het Engelse took - parallel aan een zwakke verleden tijd
als speelde - isoleerbare morfemen te onderscheiden.
Overeenkomstige problemen doen zich binnen de generatieve
morfologie voor. Hierbij komt nog het betrekkelijk incidentele,
sporadische karakter van de onderhavige vocaalwisseling in een taal
als het Nederlands. Aanvankelijk bestond bij generativisten de neiging
buigingsverschijnselen in het algemeen (en daarmee ook de
sterke conjugatie) in het fonologisch gedeelte, in de fonologische
component, met behulp van fonologische regels, zij het sterk gespecificeerde
en geclausuleerde fonologische regels, af te doen. Gevallen
als deze onregelmatige verba, die tot bijzonder idiosyncratische,
improduktieve regels leidden, hebben er mede toe bijgedragen dat
de morfologie tegenwoordig door generatieve grammatici dikwijls
niet langer als een onderdeel van de fonologie wordt beschouwd
maar als een autonome, soms ook lexicon genoemde, afzonderlijke
component.
Dat door sommige weer anderen die morfologische component
als nauw verweven met de syntactische wordt gezien of haar
bestaansrecht nu op déze grond geheel wordt ontkend, maakt de
plaatsbepaling van de morfologie binnen de generatieve grammatica
er vooralsnog niet doorzichtiger op. V gl. Schultink 1988: 7 en
Spencer 1991: 423-59.
Dit alles confronteert ons inmiddels met een trend in de taalwetenschap
die we ook reeds ontwaarden bij de bestudering van het
diminutiefaffix en die kenmerkend genoemd mag worden voor de
linguïstiek in de tweede helft van de twintigste eeuw. Minder dan in
het verleden zijn taalkundigen primair gespitst op de specifieke
beschrijving van (verschijnselen in) één of meer bepaalde talen
(zoals bijv. in de ANS). Vaker dan tevoren concentreren ze zich op
feiten die kenmerkend zijn voor alle menselijke taal en bij gevolg
voor iedere adequate grammatica. De positionering van de morfologie
is daar een typerend voorbeeld van. Daarbij mogen ook de nietaffigerende
ofte wel non-concatenatieve morfologische procédés,
waarop in 1982 en in later werk vooral McCarthy zich richtte, een
wezenlijk criterium heten, vgl. bijv. Spencer 1988. Erkend moet
alleen worden dat in deze internationale discussie - waarbinnen
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 13
zgn. discontinue morfemen als het Engelse t-k in take en took en het
Arabische k-t-b in bijv. kataba 'hij heeft geschreven' en aktubu 'ik
schreef een centrale positie innemen - het typisch Nederlandse
materiaal geen rol van betekenis heeft gespeeld.
Anders is dat gesteld met een derde Nederlands woordvormingstype,
waaraan ik ten slotte enige aandacht wil besteden.
Samenstellende afleidingen
In het Nederlands en andere talen bestaan woorden die via suffigering
zijn gevormd op basis van een samenstelling. Zo is van het
samengestelde nomen drankzucht het adjectief drankzucht-ig af te leiden.
Er bestaan ook samenstellingen waarvan het tweede lid een
afleiding is, bijv. vrouw-vriendelijk. Bovendien komen er, o.a. in tal
van Indo-europese talen, woorden voor bestaande uit twee woorden
plus een suffix, terwijl die twee woorden tezamen geen bestaande
samenstelling vormen en het laatste woord plus affix evenmin een
afleiding is.5 Voorbeelden daarvan zijn tweemaster, veelwijverij, machthebber
en blauwogig. Samenstellingen als *tweemast, *veelwijf, *machtheb
en *blauwoog bestaan niet in het Nederlands, afleidingen als *master,
*wijverij, *hebber en *ogig evenmin. Voor dergelijke woordvormen
veronderstelde Den Hertog (1898: 106) de term "samenstellende
afleidingen" bekend: "Eene bijzondere soort van afleidingen zijn
zulke, die niet van een enkel, maar van twee of meer bijeenbehoorende,
doch nog onverbonden woorden gevormd worden. [ ... ] Voor
deze vormingen is de naam samenstellende afleidingen in
gebruik". Het verschijnsel als zodanig werd in de loop van de
negentiende eeuw door verscheidene Nederlandse grammatici
gesignaleerd. In het begin van die eeuw had Grimm er trouwens al
volop oog voor. N.a.v. eh-brecher, blut-vergiesser, ha us-halter, land-messer,
theil-nehmer, tag-wähler, hif-haltung en dank-sagung schrijft hij
(Grimm 1826: 618): "hier wird kein subst. mit subst. zus. gesetzt,
sondern das bereits vorhandne infinitivcompositum zur erzeugung
von subst. genutzt". Wilmanns (1896: p. 2-3) bezigt voor deze
formaties de thans in het Duits algemeen gebruikelijke term
"Zusammenbildung", ofschoon Paul (1920: 131-3) die nog vermijdt.
In het Engels heten ze "synthetic compounds", al worden
14 H. SCHUL TINK
daar gewoonlijk slechts die samenstellende afleidingen onder
verstaan waarvan het tweede element verbaal van aard is als in
macht-hebb-er. Blauw-og-ig, twee-mast-er en veel-wijv-erij vallen er dan
buiten.
Voorlopig kunnen de drie eerder onderscheiden formatietypen
schematisch als volgt worden weergegeven:
( afleiding)
A
/ \
N tg
/ \
N N
1 1
drank zucht
(samenstelling)
A
/ \
N A
/ / \
vrouw vriend !iJk
(samenstellende afl.)
A
/1\
N N ig
1 1
blauw oog
Hoekserna (1981: 169) schetst evenwel op wat voor uiteenlopende
manieren verschillende auteurs samenstellende afleidingen binnen
het geheel der woordvorming behandelen: als specifiek soort
samenstellingen, als specifiek soort afleidingen of - gelijk hierboven
- als een morfologisch type sui generis. Met boomdiagrammen
die ik aan hem ontleen, kan men de genoemde benaderingswijzen
op de volgende manier in beeld brengen:
A) sui generis B) samenstelling C) afleiding
A A A
/1\ / \ / \
A N ig A A NP tg
I I I / \ / \
blauw oog blauw N tg A N
I I I
oog blauw oog
In een vierde benaderingswijze die Hoekserna (1981: 169-70)
noemt, is blauwogig niet - als in C - afgeleid van een NP (=
nominale woordgroep) blauw oog naar van een non-existente samenstelling
*blauwoog. Volgens Hoekserna zou De Vooys (1957: 179)
deze analyse voor hebben gestaan maar Van Santen (1992: 230)
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 15
noemt dat m.i. terecht "een misverstand". Eerder kan Grimms
(1826: 618) zojuist aangehaalde analyse van samenstellende afleidingen
mutatis mutandis als C geïnterpreteerd worden. Aangezien
deze vierde wijze van aanpak op dit moment bij mijn weten geen
enkele actualiteitswaarde heeft, laat ik haar verder onbesproken.
Met reden stelt Hoekserna (1981: 170):
Struktuur A is in zekere zin de nul-hypothese, omdat deze struktuur,
indien juist, uniek zou zijn voor samenstellende afleidingen. Vanuit
theoretisch oogpunt is het de minst interessante van de vier, omdat het
meer de moeite waard is om een verschijnsel, in dit geval het verschijnsel
samenstellende afleiding, terug te voeren tot andere, algemenere
verschijnselen. Dit betekent allerminst, dat daarom mogelijkheid A op
voorhand verworpen dient te worden. Wél betekent het, dat A eerst
dan een serieuse kandidaat wordt, als de andere mogelijkheden de
eigenschappen van samenstellende afleidingen in onvoldoende mate
kunnen verklaren.
Daarmee wordt de analyse toegespitst op de vraag of de onderhavige
formaties gezien moeten worden als samenstellingen dan wel
als afleidingen van woordgroepen. In het eerste geval zijn ze te
vergelijken met andere samenstellingen waarvan het tweede lid een
afleiding is, zoals vrouwvrindeliJk. Alleen behoeven dergelijke afleidingen
- (blauw)ogig, (macht)hebber, (twee)master en (vee~wijverij - klaarblijkelijk
geen bestaande woorden te zijn. De andere optie is
samenstellende afleidingen - min of meer parallel aan oudemanneijesachtig,
vergeetmenieije en eersteklasser - als afleidingen van een
woordgroep te zien.
In de internationale discussie over deze kwestie blazen Nederlandse
grammatici, veelal gebruik makend van Nederlands materiaal,
hun eigen partijtje mee, met name wanneer ze in het Engels
publiceren. Het bij die Nederlandse grammatici thans gangbare
standpunt is dat samenstellende afleidingen in wezen samenstellingen
zijn, aan de vorming waarvan geen woordgroepvormende zinssyntactische
regels te pas komen. Dienovereenkomstig kunnen ze
geheel in de morfologische component alias het lexicon worden
afgehandeld. In onderling soms sterk divergerende varianten treffen
we dit standpunt o.a. bij Meijs (1980), Moortgat (1984), Hoekserna
16 H. SCHULTINK
(1984) en Van Santen (1984, 19866) aan. Ook internationaal is het
trouwens courant: Allen (1978), Selkirk (1981, 1982), Lieber (1983),
Di Sciullo and Williams (1987). Roeper en Siegel (1978), die de eer
toekomt binnen generatief kader de discussie over 'synthetic compounds'
opnieuw te hebben gestart, brachten de vorming van deze
formaties eveneens in het lexicon onder. Daartoe waren zij wel
genoodzaakt hun toevlucht te nemen tot een nieuw genre regels,
lexicale transformaties, dat inmiddels geen lang leven beschoren
bleek. In de laatste jaren wint de syntactische aanpak in de Verenigde
Staten meer aanhang: Fabb (1984), Pesetsky (1985), Sproat
(1985), Roeper (1988) en Lieber (1988).
Ter vorming van samenstellende afleidingen in het ook in dit
opzicht zeer na aan het Nederlands verwante Afrikaans laat Botha
(1980,1981,1984) - na op uiterst kritische wijze te hebben afgerekend
met het bovengenoemde werk van Roeper en Siegel, Allen,
Selkirk, en Lieber (1983) - woordvormingsregels eveneens inwerken
op syntactische dieptestructuren. Ook Sassen (1980: 139) concludeerde
uit Nederlands taalgebruik "dat er in de grammatica
plaats moet zijn voor lexicale bouwsels op basis van syntactische
constructies" .
De discussie over deze zaken wordt zowel nationaal als internationaal
voortgezet. Natuurlijk is dat van belang voor de beschrijving
van de Nederlandse taaldata, van de Nederlandse samenstellende
afleidingen. Van minstens even groot, zo niet nog groter gewicht is
deze kwestie opnieuw voor onze visie op de structuur van grammatica's
in het algemeen en daarmee op die van het menselijk taalvermogen.
Zo stelt ze de eventuele status van 'mogelijke' versus
'bestaande' woorden aan de orde. Buitendien rijst wederom de
vraag: geeft een adequate beschrijving van de onderhavige taalfeiten
aanleiding binnen grammatica's een afzonderlijke, van de zinssyntactische
te differentiëren, morfologische component, soms ook
lexicon genaamd, te onderscheiden? En zo ja, kan dan de output
van die morfologische component, i.c. de woorden, niet alleen als
input van de woordgroep- of zinsvormende, syntactische component
functioneren maar kunnen omgekeerd ook produkten van de
syntactische component, bijv. de woordgroepen oude mannetjes en
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 1 7
blauw oog - als basis van oudemanneijesachtig en blauwogig - invoer
voor de morfologische component vormen? Of dreigt hier vicieuze
circulariteit? Kortom, we zien ons andermaal geconfronteerd met
het centrale probleem van "the morphology-syntax interface".
Dit laatste brengt me meteen tot mijn conclusies uit het gegeven
overzicht.
Conclusies
Een hoogst belangwekkende ontwikkeling die we in het voorafgaande
hebben geobserveerd, is dat de morfoloog, en trouwens de
grammaticus in ruimer zin, tegenwoordig dikwijls niet langer primair
gericht is op beschrijving van zijn eigen of een bepaalde andere
taal. Meer dan tevoren is hij uit op het ontdekken van de taal in een
taal, van het algemene in het bijzondere, van hoe de universele
grammatica in een specifieke spraakkunst gestalte krijgt. Er wordt
a.h.w. geopereerd op een hoger aggregatieniveau aan de hand van
voor alle taal relevante, universele verschijnselen die nu eens aan
deze en dan weer aan één of meer andere, daarvoor om wat voor
reden ook speciaal in aanmerking komende talen, als bijv.
het Engels, het Turks, het Swahili of het Nederlands, getoetst
worden. Ontegenzeggelijk ligt hierin het risico besloten dat de
grammaticus door fixatie op het bos zijn zicht op de bomen gaat
verliezen.
Een voor deze ontwikkeling noodzakelijke voorwaarde was allereerst
een toenemende internationalisering van de linguïstiek, een
ont-, een deprovincialisering van o.a. de taalkundige neerlandistiek.
En dat niet alleen in over de eigen grenzen heen kijkende, puur
geografische zin zoals bijv. de pan-germanistische ambities van Ten
Kate, Grimm en Kruisinga suggereren, of qua breder wetenschappelijke
oriëntatie maar - gelijk gezegd - vooral als exploratie van
de algemeen-menselijke "faculté du language". De vér-strekkende
invloed van het werk van Chomsky en de zijnen is bij dit laatste
onmiskenbaar.
Een tweede, even noodzakelijke voorwaarde was dat naast de
overwegend historisch-vergelijkende, diachronische taalstudie van
18 H. SCHULTINK
de negentiende eeuw, zoals we ook al gezien hebben, een overwegend
synchronische tot ontplooiing kwam met in de laatste decennia
vooral te onzent specifieke aandacht voor het produktieve. "The
concern with the notion 'productivity' and its role in morphological
theory is a persistent and perhaps unique characteristic of Dutch
morphology" (Booij 1990: 43-4). Het feit dat in het laatste decennium
maar liefst drie Nederlandse proefschriften (Van Marle 1985,
Baayen 1989 en Van Santen 1992) aan produktiviteit zijn gewijd,
wijst in dezelfde richting. V gl. hiervoor verder Schultink 1992a en
b.
Een andere overgang die ik terloops reeds signaleerde, was die
naar een strikt geformaliseerde, syntagmatische aanpak. Deze overgang
werd door hernieuwde aandacht in de jaren zeventig voor -
syntagmatische! - morfologie bij generatieve taalgeleerden in de
Verenigde Staten gestimuleerd. Deze linguïsten hadden aanvankelijk
morfologische facetten nogal ernstig verwaarloosd. De notie
'syntagmatisch' en haar tegenhanger 'paradigmatisch' gaan via de
Deen Hjelmslev terug op De Saussure. Onder paradigmatische
relaties zijn te verstaan "de systematische relaties tussen taaltekens
los van het gebruik in zinnen (relaties in absentia). Dit tegenover
syntagmatische relaties: de relaties tussen de < in zinnen > aan
elkaar geregen woorden of woorddelen (relaties in presentia)" (Kaldeway
en Koefoed 1979: 98). Dienovereenkomstig is voor de paradigmatische
strategie van E.M. Uhlenbeck (o.a. 1959: 22-4) en van
Schultink 1962 de notie 'reeksvorming' ter herkenning van vormbetekeniscorrespondenties
binnen gelede woorden cruciaal. Als
"paradigmatic structure" zijn de relaties in absentia in recent werk
van Van Marle (o.a. 1985) weer terug te vinden. Becker 1990 brengt
op deze grond Van Marle zelfs samen met Uhlenbeck en Schultink
1962 onder in een Nederlandse school van paradigmatische morfologie.
Overigens is ook het werk van Amerikanen als Aronoff (o.a.
1976, vgl. Van Marle 1985: 5) en S.R. Anderson (o.a. 1982) paradigmatisch
georiënteerd.
Enige consequenties van de syntagmatische aanpak exemplificeerde
ik hierboven aan de hand van recente beschrijvingen van de
allomorfen van het Nederlandse diminutiesuffix. Een andere conseDE
STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 19
quentie is dat het aan de zinssyntaxis ontleende begrip 'hoofd' nu
mede in de morfologie, en wel op gelede woorden wordt toegepast.
Generaliter kan gezegd worden dat binnen gelede Nederlandse
woorden het meest rechtse lid 'hoofd' is. Het eenvoudigst is dat te
demonstreren aan gelede nomina als de samenstelling achterdeur en
de afleiding toe-ije. In beide formaties bepaalt het rechterlid (-deur
c.q. -ije) , de syntactische categorie, het genus en de meervoudsuitgang
van het betreffende woord (vgl. Trommelen and Zonneveld
1986).
Als laatste gevolg van de syntagmatische benadering in de morfologie
wijs ik op de sinds het midden van de jaren zeventig sterk
toegenomen aandacht besteed aan opeenvolgingsverschijnselen van
affixen binnen herhaald afgeleide, Nederlandse woorden als bijv. de
principiële onmogelijkheid van *vriend-elijk-schap naast het
bestaande vriend-schapp-elijk. Deze aandacht richt zich niet alleen op
een tot dan toe vrijwel onontgonnen domein van de Nederlandse
morfologie maar leidt mede tot vragen met betrekking tot de
interne, al dan niet gelaagde structuur van de morfologische component
en het inspelen van de fonologische (accentuerings-)regels
daarop. Ook hier ontbreekt nog consensus. Zie daartoe bijv. Van
Beurden 1987, Paulissen and Zonneveld 1988, Booij 1989, Trommelen
en Zonneveld 1992.
Een groeiende, Nederlandse belangstelling voor de eigen
argumentenstructuur, de externe syntaxis, de syntactische
valentie, de eigen syntactische mogelijkheden van gelede
formaties valt verder op. Waaruit komt bij wijze van voorbeeld
naast het grammaticale een tekenaar van rivierlandschappen de ongrammaticaliteit
van *een pentekenaar van rivierlandschappen (Booij
1988: 64) voort? Onder vijf literatuurverwijzingen daaromtrent in
Carstairs-McCarthy 1992: 117, refereren er drie aan Nederlandse
auteurs: Booij 1988, Booij en Van Haaf ten 1988 en Hoekstra en
Van der Putten 1988.
Ten slotte ontwaren we een hernieuwde behoefte de vormelijke
structuur van gelede woorden onverbrekelijk te verbinden aan hun
- niet langer parafraserende maar op Montague stoelende modeltheoretische
- semantische representatie. Het eerder genoemde
20 H. SCHULTINK
werk van Hoeksema 1984 en van Moortgat 1984 over samenstellende
afleidingen alsmede Moortgat en Van der Hulst 1981 leveren
hier standaardvoorbeelden van.
Het zal boeiend zijn te volgen ofin de al dan niet nabije toekomst
op de ingeslagen wegen wordt voortgegaan of dat andere, nu nog
moeilijk te ontwaren paden zullen worden betreden. Niet alleen de
oplossingen die de hedendaagse morfologie oppert, zijn immers
intrigerend maar op zijn minst evenzeer de nieuwe problemen die
ze vermag te stellen.
september 1992
Adres van de auteur:
Prins Bernhardlaan 26
3722 AG Bilthoven
NOTEN
1 'Gewone' samenstellingen laat ik met een gerust hart buiten beschouwing
omdat Van den Toorn (1982) aan het onderzoek daarvan in TNTL al een zeer
lezenswaardig artikel heeft gewijd.
2 Op het onderscheid tussen een syntagmatische en een paradigmatische aanpak
ga ik in mijn concluderende slotparagraaf nader in.
3 Uitvoeriger heb ik Ten Kates standpunt te dezen besproken in Schultink 1989:
205-9.
4 Bij Talen, Kollewijn en Buitenrust Hettema (1908: 100) lezen we nog: "Men
kan ook onderscheiden regelmatige (zwak en sterk) en onregelmatige (gemengd
en onregelmatig); of ook: regelmatige, gemengde en onregelmatige
vervoeging" .
5 De door Nederlandse grammatici ook veel besproken samenstellingen met een
zgn. pseudo-deelwoord als tweede lid, bijv. breedgeschouderd, laat ik hier buiten
beschouwing.
6 In gemotiveerde afwijking van haar eerdere publikaties kent Van Santen 1992:
215-29 aan samenstellende afleidingen van het denominale type blauwogig - anders
dan aan die van het deverbale type machthebber- een drieledige structuur sui generis
toe.
BIBLIOGRAFIE
ALLEN, M.R., 1978. Morphological investigations. PhD. dissertation University
of Connecticut.
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 21
ANDERSON, S.R., 1982. "Where's morpho1ogy?", in: Linguistic inquiry 13,
571-612.
ARoNoFF, M., 1976. Wordformation ingenerativegrammar. Cambridge MA and
London.
BAAYEN, R.H., 1989. A corpus-based approach to morphological productivity, Statistical
analysis and psycholinguistic interpretation. Amsterdam.
BECKER, Th., 1990. Analogie und morphologische Theorie. München.
BEURDEN, L. van, 1987. "P1aying level with Dutch morphology", in: F.
Beukema, P. Coopmans (eds.). Linguistics in the Netherlands 3, 21-30.
BooIj, G., 1988. "The re1ation between inheritance and argument linking:
deverbal nouns in Dutch", in: M. Everaert et al. (eds.), 57-73.
--,1989. "Complex verbs and the theory oflevel ordening", in: Yearbook
ofmorphology 2,21-30.
--, 1990. "Phonology and morphology. The Dutch contribution", in: F.
Aarts, Th. van Els (eds.). Contemporary Dutch linguistics. Georgetown,
38-49.
BOOI], G. and T. van HAAFTEN, 1988. "The external syntax of derived
words", in: Yearbook of morphology 1, 29-44.
BOTHA, R.P., 1980. Word-based morphology and synthetic compounding. Stellenbosch
papers in linguistics 5. Stellenbosch.
--, 1981. "A base rule theory of Afrikaans synthetic compounding", in:
M. Moortgat et al. (eds.), 2-77.
--, 1984. Morphological mechanisms, Lexicalist analyses of synthetic compounding.
Oxford, New Vork etc.
CARSTAIRS(-McCARTHY), A., 1988. "Some implications of phonologically
conditioned suppletion", in: Yearbook of morphology 1, 67-94.
--, 1992. Current morphology. London and New Vork.
COHEN, A., 1958. "Het Nederlands diminutiefsuffix: een morfonologische
proeve", in: Ntg 51, 40-5.
DON,]., 1990. "Tegen "Against any directional rule of conversion" ", in:
Ntg 83, 97-110.
EVERAERT, M., A. EVERs, R. HUYBREGTS and M. TROMMELEN (eds.), 1988.
Morphology and modularity, In honour of Henk Schultink. Dordrecht/
Providence.
FABB, N., 1984. Syntactic affixation. PhD. dissertation MIT.
GEERTS, G., W. HAESERYN, J. de ROOI] en M.C. van den TooRN (red.),
1984. Algemene Nederlandse spraakkunst (= ANS). Groningen-Leuven.
GRIMM,]., 21822. Deutsche Grammatik I. Göttingen.
--, 1826. Deutsche Grammatik 11. Göttingen.
--, 183l. Deutsche Grammatik 111. Göttingen.
HAERINGEN, C.B. van, 1950. "De hoofdvormen van het Nederlandse werkwoord",
in: Ntg 43, 20-8.
22 H. SCHULTINK
HELTEN, W.L. van, 1877. Nederlandsche spraakkunst ten behoeve van onderwijzers
en belangstellenden, IIde Stuk, 1 ste en 2de deel, Het werkwoord in zijne
vervoeging en afleiding. Rotterdam.
HERTOG, C.H. den, 1898. De Nederlandsche taal. Practische spraakkunst van het
hedendaagsche Nederlandsch 11. Amsterdam.
HOEKSEMA,j., 1981. "Twee theorieën over samenstellende afleidingen", in:
Clot 4, 169-78.
--, 1984. Categorical morphology. Proefschrift Groningen.
HOEKSTRA, T. and F. van der PUTTEN, 1988. "Inheritance phenomena", in:
M. Everaert et al. (eds.), 163-86.
HULST, H. van der, 1984a. Bespreking van M.Th.G. Trommelen (1983), in:
FdL 25, 233-6.
--, 1984b. Syllable structure and stress in Dutch. Dordrecht.
KAGER, R., M. TROMMELEN en E. VISCH, 1985. "Over Nederlandse lettergreep-
en klemtoonstruktuur" , in: Spektator 15, 123-38.
KAHN, F., 1976. Syllable-based generalizations in English phonology. PhD. dissertation
MIT.
KALDEWAY, j. en G. KOEFOED, 1979. "Strukturalisme en T.G.G. in het
licht van de tegenstelling paradigmatiek-syntagmatiek, Een stukje
recente geschiedenis van de taalwetenschap", in: FdL 20, 93-119.
KATE, L. ten, 1723. Aenleiding tot de kennisse van het verhevene deel der Nederduilsche
sprake 1-11. Amsterdam.
KLOEKE, G.G., 1923. "Die Entstehung der niederländischen Diminutivendung
-tje", in: Zeitschrift für deutsche Mundarten 18, 217-31.
KRUISINGA, E., 1915. "De vorm van de verkleinwoorden", in: Nlg 9,96-7.
--, 1924. A grammar qf modern Dutch. London.
--, 1942. "Diminutieve en affektieve suffixen in de Germaanse talen",
in: Med NA, Lelt NR dl. 5, no. 9. Amsterdam.
LIBERMAN, M. and A. PRINCE, 1977. "On stress and linguistic rhythm", in:
Linguistic inquiry 8, 249-336.
LIEBER, R., 1981. On the organization qf the lexicon. Bloomington.
--, 1983. "Argument linking and compounds in English", in: Linguistic
inquiry 14, 251-85.
--, 1988. "Phrasal compounds in English and the morphology-syntax
interface", in: Papers from the 24th Annual meeting qf the Chicago linguistic
sociery. Chicago, 202-22.
MARLE, j. van, 1985. On the paradigmatic dimension qf morphological creativiry.
Dordrecht.
MCCARTHY,j., 1982. Formal problems in Semitic phonology and morphology. New
Vork.
MEYS, W J., 1980. "Synthetische composita: voer voor morfologen", in:
Spektator 10, 250-90.
DE STUDIE VAN DE NEDERLANDSE MORFOLOGIE 23
MOORTGAT, M. en H. van der HULsT, 1981. "Geïnterpreteerde morfologie",
in: Glot 4, 179-214.
MOORTGAT, M., H. van der HULST and T. HOEKSTRA (eds.), 1981. The scope
of lexical rules. Dordrecht, Cinnaminson.
N IJEN TWILHAAR, J., 1990. Generatieve fonologie en de studie van Oostnederlandse
dialecten. Amsterdam.
PAUL, H., 1920. Deutsche Grammatik, Band V Teil IV: Wortbildungslehre. Halle
a. S ..
PAULISSEN, D. and W. ZONNEVELD, 1988. "Compound verbs and
the adequacy of lexical morphology", in: M. Everaert et al. (eds.),
281-302.
PÉE, W., 1936-8. DialectgeograPhie der Nederlandsche diminutiva I en 11. Tongeren.
PESETSKY, D., 1985. "Morphology and logical form", in: Linguistic inquiry
16, 193-246.
ROEPER, T., 1988. "Compound syntax and he ad movement" , in: Yearbook of
morphology 1, 187-228.
ROEPER, Th. and M.E.A. SIEGEL, 1978. "A lexical transformation for
verbal compounds", in: Linguistic inquiry 9, 199-260.
SANTEN, A. van, 1984. De morfologie van het Nederlands. Dordrecht, Cinnaminson.
--, 1986. "Synthetic compounds: syntax or semantics?" , in: Linguistics
24, 645-60.
--, 1992. Produktiviteit in taal en taalgebruik. Een studie op het gebied van de
Nederlandse woordvorming. Proefschrift Leiden.
SASSEN, A. 1980. "Kwesties van morfologie", in: Th. Janssen, N.F. Streekstra
(red.). Grenzen en domeinen in de grammatica van het Nederlands. Groningen,
138-56.
SCHAARS, F.A.M., 1988. De Nederduitsche Spraekkunst (1706) van Arnold Moonen
(1644-1711). Wijhe.
SCHULTINK, H., 1962. De morfologische valentie van het ongelede adjectief in modern
Nederlands. Den Haag.
--, 1988. "Some remarks on the relations between morpho1ogy and
syntax in twentieth-century 1inguistics", in: M. Everaert et al. (eds.),
1-8.
--, 1989. "Regelmaat in onregelmatigheid, Ten Kate, Van Haeringen
en de ANS in historisch perspectief', in: A. Quak und F. van der Rhee
(Herausg.). Palaeogermanica et onomastica, Festschriftfiir ].A. Huisman zum
70. Geburtstag. Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik. Amsterdam-
Atlanta, 203-13.
--, 1992a. "Herkomst en groei van het begrip 'produktiviteit' als morfologisch
fenomeen", in: M. Klein (red.). Nieuwe eskapades in de neerlandistiek.
Een bundel opstellen voor M. C. van den Toorn. Groningen, 187-201.
24 H. SCHULTINK
--, 1992b. "Produktiviteit, competence en performance. Naar aanleiding
van het proefschrift van Ariane van Santen", in: FdL 33, 206-13.
SCIULLO, A.M. DI and E. WILLIAMS, 1987. On the difinition rif word. Cambridge
MA, London.
SELKIRK, E.O., 1981. "English compouding and the theory of word structure",
in: M. Moortgat et al. (eds.), 229-77.
--, 1982. The syntax rifwords. Cambridge MA, London.
SPENCER, A., 1988. "Morpholexical rules and lexical representation", in:
Linguistics 26, 619-39.
--, 1991. Morphological theory, An introduction to word structure in generative
grammar. Oxford, Cambridge MA.
SPROAT, R., 1985. On deriving the lexicon. PhD. dissertation MIT.
TALEN,J.G., 1894. "Over vorm en indeeling der werkwoorden. Wat toegepaste
methodologie", in: Taal en letteren 4, 83-104.
TALEN,J.G., R.A. KOLLEWIJN en F. BUITENRUST HETTEMA, 1908. Nederlandse
taal, proeve van een Nederlandse spraakleer. Zwolle.
TOORN, M.C. van den, 1982. "Het onderzoek van samenstellingen", in:
TNTL 98, 33-52.
TROMMELEN, M.Th.G., 1983. The syllable in Dutch, with special riference to
diminutive formation. Dordrecht.
TROMMELEN, M. and W. ZONNEVELD, 1986. "Dutch morphology: evidence
for the Right-hand Head Rule", in: Linguistic inquiry 17, 147-69.
--, 1992. "Schappelijke woorden", in: Ntg 85, 112-43.
UHLENBECK, E.M., z.j. 1959. Taalwetenschap, een eerste inleiding. 's-Gravenhage.
VERLUYTEN, S.P., 1986. Bespreking van H. van der Hulst (1984), in: Ntg 79,
546-51.
VOOYS, C.G.N. de, 41957. Nederlandse spraakkunst. Groningen, Djakarta.
WENKER, G., 1895. Sprachatlas des Deutschen Reichs. Strassburg.
WIJK, N. van, 21909. De Nederlandsche taal, Handboek voor gymnasia en hoogere
burgerscholen. Zwolle.
WILMANNS, W., 1896. Deutsche Grammatik, Gotisch, alt-, mittel- und neuhochdeutsch,
Zweite Abteilung: Wortbildung. Strassburg.
WINKEL, L.A. te, 1862. "Over de verkleinwoorden", in: De Taalgids 4,
81-116.
WREDE, F., 1908. "Die Diminutiva im Deutschen", in: Deutsche Dialektgeographie
1. Marburg. 73-144.
ZONNEVELD, R. van, 1985. Bespreking van H. van der Hulst (1984b), in: FdL
26, 229-35.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
FRANS CLAES SJ.
IETS OVER DE DATERING VAN DE
OUDSTE VINDPLAATSEN IN
ETYMOLOGISCHE WOORDENBOEKEN
Naar aanleiding van de laatste uitgave van het Etymologisch Woordenboek
van 1- de Vries/F. de Tollenaere (1991) wil ik in deze
bijdrage wijzen op het belang van de datering van de oudste vindplaatsen
van woorden in etymologische woordenboeken. Ook wil ik
de traditie van zulke dateringen in Nederlandse etymologische
woordenboeken nagaan en tevens een aantal vindplaatsen publiceren
die ouder zijn dan die in het recentste Nederlandse etymologisch
woordenboek.
1_ Het belang van dateringen
Terecht schrijft O. Bloch in zijn inleiding op het Dictionnaire
étymologique de la langue jrançaise dat de etymologie van een woord
zoveel mogelijk moet steunen op de geschiedenis ervan, op de
historische en culturele omstandigheden waarin het gebruikt wordt.
Omdat geschiedenis altijd gedateerd moet worden, is het van groot
belang te weten wanneer een woord voor het eerst in een taal
voorkomt: "La date de l'apparition d'un mot est un des points
principaux de son histoire". Hij noemt het dan ook een van de
geslaagde vernieuwingen in het Dictionnaire général de la languejrançaise
(1890-1900) van Darmesteter-Hatzfeld-Thomas dat het de woorden
nauwkeurig dateert. Zelf heeft Bloch dit voorbeeld gevolgd, met
uitbreiding van de dateringen, zoveel mogelijk voor alle periodes
(Bloch, 1932: xx).
Bloch wijst wel op het relatieve, voorlopige karakter van zijn
dateringen en vraagt dat zijn lezers ze zouden helpen aanvullen en
verbeteren: "Nous espérons que nos lecteurs prendront plaisir à
rectifier ces données et voudront bien nous communiquer Ie résultat
26 FRANS CLAES S.J.
de leur découvertes" (Bloch 1932: XXI). In het woord vooraf op de
vijfde druk van het Dictionnaire étymologique wijst W. von Wartburg
nogmaals op het grote belang van zo nauwkeurig mogelijke dateringen
van de oudste bewijsplaatsen van de woorden: "On s'efforce de
dater avec la plus grande précision pos si bie la première apparition
des mots et leur évolution sémantique, pour les placer ainsi dans Ie
milieu d'ou ils sont sortis" (Bloch-Von WartburgS, 1968: XXXII).
Sinds 1970 worden geregeld lijsten van oude vindplaatsen van
Franse woorden gepubliceerd in de reeks Matériaux pour l'histoire du
vocabulairefrançais, met als ondertitel Datations et documents lexicographiques,
onder leiding van Prof. B. Quemada. Naderhand werd de
volgorde van beide titels omgekeerd en is Datations ... de hoofdtitel
geworden en Matériaux ... de ondertitel. Het eerste deel van deze
reeks (1970) bevat bijdragen van 26 medewerkers, latere bundels
zijn vaak het werk van één enkele onderzoeker, soms met woorden
uit een bepaald vakgebied. Tot 1991 verschenen 38 delen met in
totaal tienduizendtallen dateringen van woorden die ouder zijn dan
de bewijsplaatsen in etymologische en andere woordenboeken,
waarbij deze woorden telkens met hun context worden aangehaald.
Het is duidelijk dat deze reeks Datations onmisbaar is voor wie zich
met de woordgeschiedenis of de etymologie van het Frans
bezighoudt.
Het is wel jammer dat de oudste dateringen van Nederlandse
woorden niet systematisch worden bijgehouden, zoals in de Franse
reeks Datations.
2. Dateringen in Nederlandse etymologische woordenboeken
De oudste Nederlandse etymologische woordenboeken, van J.
Franck (1892) en]. Vercoullie (1890), beperken zich bij het dateren
van woorden tot de vermelding of een woord al in het Middelnederlands
voorkwam.
N. van Wijk (1912) gaat wat verder, o.a. door herhaaldelijk naar
Kiliaan te verwijzen, bijv. bij aaien, aak (vaartuig), aak (Spaanse aak),
aal (els, priem) en aalbezie, en door soms te zeggen "nog niet bij
Kiliaan", bij v . bij aalt, aamt, aandoening en aanstonds. Andere tij dsaanOUDE
VINDPLAATSEN 27
duidingen die hij geeft, zijn" l5e eeuw", bijv. bij aandacht, "sedert
de 1 7 e eeuw", bijv. bij aambei, aamborstig en aanklampen, en "sedert de
18e eeuw", bijv. bij aantal. Een nauwkeurige datering geeft hij
slechts bij grote uitzondering, bijv. bij brooddronken ("in 1344 te
Yperen als eigennaam"), berooid ("in een holl. tekst van 1488"),
bestendig (bij de Aanvullingen achteraan: 1588), atlas (1595) en arifelier
("bij Spieghel in 1614: anjier").
In zijn supplement op het woordenboek van Franck-Van Wijk
geeft C.B. van Haeringen eveneens af en toe nauwkeurige dateringen,
bijv. bij batterij (1599), berenklauw ("bij Dodonaeus 1608"),
bestendig (" 1574 bij Marnix") en dukdalf ("reeds 1581 dükdalben te
Emden"). Toch zijn de vagere dateringen veel talrijker, zoals
"begin 17e eeuw", bijv. bij bars en bij bauwen, "sedert Kil.", bijv. bij
apart, bevestigen en buis (beschonken), en vaker nog "niet bij Kil.",
bijv. bij aankleif, almacht, alphabet, ampel, benepen, bezwadderen en
boeteling.
Op dezelfde wijze schrijft ook J. de Vries dikwijls "sedert
Kiliaen", bijv. bij aal (priem), affuit, alfabet, allee, amelkoren en arsenaal,
en "nog niet bij Kiliaen", bijv. bij anker (vochtmaat), antilope, balkon,
bandiet, bas en batist. Evenals zijn voorgangers geeft hij soms ook
nauwkeurige dateringen, bijv. bij antraciet (1846), arabesk (1558),
begijn (1209), beting (1530), bezaan (1480) en botvangen (1681).
Van Wijk, Van Haeringen en De Vries hebben ongetwijfeld het
nut van exacte dateringen van de woorden ingezien. In het materiaal
dat ze tot hun beschikking hadden, waren echter maar weinig
dateringen te vinden. Het MNWen de oudere delen van het WNT
geven wel citaten met bewijsplaatsen, maar vrijwel altijd zonder
datering. In het WNT is men er pas in de jaren veertig mee begonnen
onder invloed van de enkele jaren eerder, in 1936-37, aangetreden
jongere generatie Heeroma, Kruyskamp en De Tollenaere.
Ook in het enige jaren geleden verschenen Supplement (1983) op het
Middelnederlandsch Handwoordenboek worden de woorden systematisch
gedateerd.
Het zoeken naar de juiste datering van de citaten in het MNWen
in de delen van het WNT vóór de jaren veertig is een zeer omslachtig
en tijdrovend werk. Om datering van de citaten mogelijk te
28 FRANS CLAES S.J.
maken bewerkte Kruyskamp in de eerste oorlogsjaren een bronnenlijst,
die in 1943 verscheen. Hierop verschenen nog twee aanvullingen.
De tweede, bewerkt door AJ. Persijn, verscheen in 1966. Ook
met behulp van die bronnenlijst is een exacte datering in een aantal
gevallen overigens nog niet mogelijk.
3. De dateringen van De Tollenaere
In zijn Woord vooraf bij de l3de druk van het beknopte Etymologisch
Woordenboek van J. de Vries/F. de Tollenaere (1983) schrijft
laatstgenoemde dat deze bewerking een zelfstandige waarde ontleent
aan de chronologische informatie die ze verschaft: "etymologiseren
zonder dateren van het materiaal is varen zonder kompas".
Hij zegt wel dat zijn "exacte" dateringen "slechts een relatieve
waarde" hebben, "namelijk die van een richtsnoer voor verder
onderzoek. Het zijn niet meer dan bakens die er dringend om
vragen verder naar achteren in de tijd te worden verplaatst". Ze
betekenen "niet dat deze woorden in onze taal niet ouder zouden
zijn, maar alleen dat de oudst bekende voorbeelden toevallig uit die
jaren stammen". Met zijn dateringen doorbreekt hij wel wat hij eens
"het Kiliaanse ijzeren gordijn" heeft genoemd (p. 28-29).
Dat De Tollenaere zo systematisch heeft geprobeerd de woorden
te dateren, is te verklaren door zijn veertigjarig redacteurschap van
het W.NT Bovendien werd hij sterk beïnvloed door het Franzó"sisches
etymologisches Wó'rterbuch (1928 vlg.) van W. von Wartburg, door het
boven al vermelde Dictionnaire étymologique (1932) van Bloch, waarvan
de tweede (1950) tot en met de zesde druk (1973) werd bewerkt door
Von Wartburg, en door de boven ook al vermelde Datations (1970
vlg.) van Quemada.
De Tollenaere noemt het dateren van de oudste vindplaatsen
"vaak omslachtig en tijdrovend". Hij had wel het voorrecht daarbij
af en toe "in de keuken van het Leidse woordenboeksapparaat" te
mogen kijken, anders was een dergelijke mate van volledigheid
uitgesloten geweest.! Aan de 15de druk van het Etymologisch Woordenboek
(1991) heeft De Tollenaere nog heel wat nieuwe dateringen
toegevoegd, o.a. ook van woorden uit de vroegste periode van onze
OUDE VINDPLAATSEN 29
taal. Hiervoor werd hij bijgestaan door AJ. Persijn en maakte hij
gebruik van het Corpus van Middelnederlandse Teksten van M. Gysseling.
Zoals De Tollenaere me persoonlijk meedeelde, zijn vele van
zijn andere dateringen niet gemakkelijk te controleren voor anderen,
tenzij ze zijn fiches gaan raadplegen of de potloodaantekeningen
in zijn exemplaar van het W.NT.
Zelf heb ik ongeveer 500 bewijsplaatsen gevonden die ouder zijn
dan die bij De Vries/De Tollenaere (1991), dus blijkbaar ook ouder
dan die in het Wfl (en het MNJiV?). Hieronder zijn ook wel woorden
die bij De Vries/De Tollenaere niet gedateerd zijn. In de
volgende paragraaf geef ik een keuze van mijn oudere vindplaatsen,
waarbij ik uiteraard ook nog slechts een voorlopige stand van het
onderzoek weergeef.
4. Oude vindplaatsen van woorden
De geraadpleegde bronnen rangschik ik chronologisch met enige
voorbeelden van merkelijk oudere dateringen dan die bij De Vries/
De Tollenaere (1991). Deze laatste dateringen geef ik aan met de
afkorting T.
4.1. Herbarium (J. Jacobs, "Over de herkomst van het 'Oudwestv1aamsch'
Herbarium uit Königsberg", in: VMA 1930, p. 189-209).
In deze Latijns-Vlaamse lijst van plantnamen, ca. 1225 in de streek
van Aardenburg geschreven (LJ. Vandewiele en W.L. Braekman,
in: Scientiarum Historia 10, 1968, p. 120), staan vier oudere vindplaatsen,
o.a. van den (p. 195 dan; T. danne 1345) en radijs (p. 201 radic; T.
1484).
4.2. Glossarium Bernense (ed. L. de Man en P.GJ. van Sterkenburg,
's-Gravenhage, 1977). In deze Latijns-Limburgse woordenlijst van
ca. 1300 staan zes oudere vindplaatsen, o.a. van gezant (nr. 2588
gesant; T. 1599, uit nhd. der gesandte, sedert Luther), komkommer (nr.
1862 cucumern; T. 1515) en marmer (nr. 4823; T. uit het Latijn kort
voor 1500, mnl. marber en marbel uit het Frans).
4.3. F. Claes, "Fragmenten van twee Middelnederlandse woordenboeken",
in LB 71, 1982, p. 392-426. In het eerste van deze twee
Latijns-Brabantse fragmenten, dat van ca. 1320 dateert, staat een
30 FRANS CLAES S.J.
oudere bewijsplaats van aenbilt (I, nr. 35; T. mnl. aenbelt < anevilt, ca.
1400). In het tweede fragment, dat van ca. 1300 dateert, staan acht
oudere vindplaatsen, o.a. van hazelaar (11 nr. 139 herseieren hout; T.
1546) en hop, vogel (11 nr. 719; T. 1562).
4.4. J.Jacobs, Het Glossaire latin-Jlamand uit de dertiende eeuw, uitgegeven
door L. Gilliodts- Van Severen (VMA 1928, p. 957-981). In deze
Latijns-Vlaamse woordenlijst van ca. 1330 (P.GJ. van Sterkenburg,
Het Glossarium Harlemense, 's-Gravenhage, 1975, p. 127) staan zeven
oudere vindplaatsen, o.a. van anker, wijnmaat (nr. 11 ancker; T. 1688)
en kampernoelie (nr. 16 compernoel; T. 1583).
4.5. LJ. Vandewie1e en W.L. Braekman, "Een Latijns-Middelnederlands
plantenglossarium uit het midden van de l4de eeuw", in
Scientiarum Historia 10, 1968, nr. 3, p. 115-144. In deze lijst van
plantnamen van ca. 1350 staan vijf oudere vindplaatsen, o.a. van
averuit (p. 122 in de vorm aueroene; T. 1670), buks(boom) (p. 122
buxboem; T. 1573, mnl. busboom, bosboom) en ginst (p. 124 in de vormen
gheenst, gheents; T. 1599).
4.6. Documenten over de heerlijkheid Horst te Sint-Pieters-Rode in de 14de
en 15de eeuw (ed. E. van Ermen, Oostbrabantse Historische Teksten
5, Tielt-Winge, 1987). In deze teksten staan drie oudere vindplaatsen,
o.a. uit 1369 vanflorijn (p. 14 vyftichflorine gu1dene penninghen;
T. 1599).
4.7. Glossarium Trevirense 112512059. In deze Latijns-Vlaamsl
Brabantse woordenlijst uit de 14de eeuw (Glossarium Harlemense (zie
onder 4.4.) p. 128-130) staat een oudere vindplaats van de vorm
hagedis (Ibid., p. 241 haghedisse; T. 1567).
4.8. F. Straven, Inventaire analytique et chronologique des archives de la
ville de Saint- Trond. I, Sint-Truiden, 1886. In deze oorkonden uit
Sint-Truiden staan negen oudere vindplaatsen, o.a. van absent (in
1404, p. 137; T. 1544), ampt (in 1417; T. < mnl. ambet < ambacht),
debatteren (in 1366, p. 84; vgl. debat T. 1565), gezin (in 1366: gesinne ...
huijsgesinne, p. 74; T. 1564, mnl. ghesinde 1293) en verver (in 1422:
ververe, p. 241; vgl. T. verven 1599, mnl. va(e)rwen, ver(u)wen).
4.9. G. van der Schueren, Vocabularius qui intitulatur Teuthonista
vulgariter dicendo der Duytschlender. Keulen, 1477. Dit woordenboek
werd in Kleef samengesteld, dat toen tot het Nederlandse taalgebied
OUDE VINDPLAATSEN 31
werd gerekend. Hoewel het ook heel wat oostelijker Nederduitse
woorden bevat, moeten we er toch naar verwijzen voor woorden die
later in het Nederlands voorkomen. In de Teuthonista staan vijftien
oudere vindplaatsen, in het Latijns-Nederlandse deel o.a. pantheer,
panter (i.v. Pantera; T. 1620) en in het Nederlands-Latijnse deel o.a.
acht woorden die ook voorkomen in het Erymologicum (1599) van
Kiliaan (hiervoor kan de Teuthonista de bron geweest zijn, al is in
enige gevallen een tussenschakel waarschijnlijk): adeler (adelaar),
qwapp (kwab, vis), metworst (i.v. braidtworst), schellen (i.v. luyden),
schock (getal van 60), s(ye (slij, vis, i.v. lywe), smucken en spoick (spook,
i.v. budde), alle T. 1599.
4. 10. De liggeren en andere historische archieven der Antwerpsche Sint
Lucasgilde (ed. Ph. Rombouts en Th. Van Lerius). Antwerpen/Den
Haag, 1864-1876; reprint 1961). In deze teksten staan vijf oudere
bewijsplaatsen, o.a. van gleis (in 1550 in de samenstelling geleyspotbacker,
p. 170; in 1552 waren er al zeven andere geleyspotbackers, p. 179
en 181-182; T. gleis 1835) en korrifoor (in 1491 in de vorm conJoor, p.
43; T. corrifoir 1733, koffoor 1552).
4.11. Joannes Murmellius, Pappa puerorum aesui atque usui percocta.
Deventer, 1518. Murmellus was geboren in Roermond, maar werkzaam
in Münster en neemt, evenals Van der Schueren in de Teuthonista,
ook oostelijker Nederduitse woorden op. In dit zakelijk ingedeelde
Latijns-Nederlandse schoolwoordenboek staan twaalf oudere
vindplaatsen, o.a. van vier woorden die ook bij Kiliaan staan:
oorworm (in de vorm oerworm, f. BijvO; T. 1588), kramsvogel (in de vorm
kromet vogel, f. BivO), oeros (in de vorm vyrosse, f. A5rO) en sneb (snebbe, f.
A6vO), deze laatste drie T. 1599.
4.12. Petrus Apherdianus, Tyrocinium linguae Latinae. Antwerpen,
1552. Apherdianus werd waarschijnlijk in Wageningen geboren en
was leraar in Harderwijk en in Amsterdam. In dit zakelijk ingedeelde
Latijns-Nederlandse schoolwoordenboek staan veertien
oudere vindplaatsen, o.a. van zeven woorden die ook bij Kiliaan
staan: generaal (zn., f. 70vO), hulst (de vorm met t, f. 5lvO), knapzak (f.
20vO), moeras (in de vorm morassche, f. 46vo; T. mnl. marasch), morel (in
de vorm amorelle, f. 33rO), schalbijter (f. 5 7vo, oudere vorm van scharrebijter)
en snik (van snikken, f. 7r0
), alle T. 1599.
32 FRANS CLAES S.J.
4.13. Bibliotheca Catholica Neerlandica impressa 1500-1727.'s-Gravenhage,
1954. In dit bibliografische werk staan, in titels van boeken,
drie oudere vindplaatsen van woorden, die blijkbaar al goed
bekend waren: in 1557 catechismus (nrs. 2606-2607; T. 1672), in 1567
catholycke (nr. 3079; katholiek, T. 1599) en in 1566 theorien (nr. 3000;
theorie, T. 1629).
4.14. Joos Lambrecht, Naembouck van allen natuerlicken ende ongeschuumde
vlaemsche woorden. Gent, 1562 (ed. R. Verdeyen, Luik/
Parijs, 1945). In dit Nederlands-Franse woordenboek staan 45
oudere vindplaatsen, o.a. twaalf woorden die ook bij Ki1iaan staan
(T. 1599) en bijv. ook nog: aentyghen (T. c. 1635), boenen (T. c. 1612),
brockelen (T. 1610) en snippen (T. i.v. snipperen: 1642).
4.15. Dictionarium Tetraglotton. Antwerpen, 1562. De Nederlandse
tekst van dit viertalige woordenboek is heel waarschijnlijk van
Ki1iaan. Daarom verwondert het niet dat er van de 26 oudere
vindplaatsen 16 ook bij Kiliaan staan (alle T. 1599). Bovendien
staan er nog oudere vindplaatsen van o.a. email (emaille, f. 107 B;
T. 1666) en wuft (f. 223 D; T. s.a., met als oudere vorm wijt
1599).
4.16. Hadrianus Junius, Nomenclator omnium rerum. Antwerpen,
1567. In dit veeltallige zakelijk ingedeelde woordenboek van de
Hollander Junius staan 34 oudere vindplaatsen, waarvan er 24 ook
bij Kiliaan staan (alle T. 1599). Verder valt bijv. nog ritsig op (p.
48b-49a; T. 1605, bij Kiliaan 1599 rits).
4.17. (C. P1antijn) Thesaurus Theutonicae Linguae. Antwerpen,
1573. In dit Nederlands-Frans-Latijnse woordenboek, waarschijnlijk
hoofdzakelijk het werk van de Brusselaar Andries Madoets,
staan 42 oudere vindplaatsen. Hiervan staan er 31 ook bij Ki1iaan (2
T. 1574, 29 T. 1599). Verder vallen nog op pistolet (wapen, vgl. T.
1623 pistool) en u (iuw, 'vous'; T. 1624).
4.18. Cornelius Kilianus, Dictionarium Teutonico-Latinum. Antwerpen,
1574. In deze eerste uitgave van het Nederlands-Latijnse woordenboek
van Kiliaan staan zes oudere vindplaatsen (bij vier T.
1599). Hierbij valt adres op, in de betekenis 'verzoek, rekest' (brieuen
van adresse int hof; T. 1783 zonder betekenisonderscheid).
4.19. Id. Antwerpen, 1588. In de tweede uitgave van Kiliaans
OUDE VINDPLAATSEN 33
woordenboek staan niet minder dan 118 oudere vindplaatsen, waarvan
er 104 zijn waarbij T. het jaartal 1599 vermeldt! Bovendien
vallen enige bij T. later gedateerde woorden op, o.a. in Kiliaans
Appendix: banderolle (banderol, T. 1657), caualerye (cavalerie, T. 1672),
glose (glosse, T. l7e e.) en lambrisseren (lambrizeren, T. 1792).
4.20. Id. Erymologicum Teutonicae Linguae. Antwerpen, 1599. Ook
het Erymologicum van Kiliaan blijkt niet volledig voor het W.NT
geëxcerpeerd te zijn. Zo heb ik er nog drie oudere vindplaatsen
gevonden, van cilinder (Appendix; T. 1698), drom (in de betekenis
'druk, drang'; T. 1637) en on-ghe-vaer, on-ghe-vaerlick (ongeveer, als
'vetus.sax.'-woord; T. s.a.).
4.21. De Vierde Kiliaan. Aanvullingen en verbeteringen door Kiliaan zelf
toegevoegd aan zijn Erymolocicum van 1599 (ed. F. Claes). 's-Gravenhage,
1981. Deze toevoegingen heeft Kiliaan opgeschreven tussen 1599
en 1607 (zijn overlijden). In de Vierde Kiliaan heb ik nog dertien
oudere vindplaatsen gevonden, o.a. van damhert (p. 151; T. 1798,
reeds 1562 danhert) , loif (hoogh boordt, p. 234; T. 1612), slak (van
metalen; T. 1808) en slobberen (p. 418; T. 1623).
4.22. Lodewijk Meyer, Nederlandsche Woordenschat. Amsterdam,
1663. In het eerste deel van dit woordenboek, met basterdtwoorden,
staan dertig oudere vindplaatsen, o.a. van acut (in de algemene
betekenis 'scherp'; T. 1852), artist (T. 1854), charlatan (T. 1875),
dresseren (T. 1784), instinct (T. 1765), ironie (T. 1781), probleme (T.
1830), talud(T. 1760), tenor(T. 1810) en triste(T. 1782). In het tweede
deel, met konstwoorden, staan vijftien oudere vindplaatsen, o.a. in de
Latijnse vorm balsamina (T. 1839), gymnasium (T. 1860), lepra (T.
1835) en in de Italiaanse vorm scorzonera (T. 1769).
4.23. Samuel Hannot en David van Hoogstraten, Nieuw Woordboek
der Nederlantsche en LatY·nsche Ta Ie. Amsterdam/Dordrecht, 1704.
In dit woordenboek staan 28 oudere vindplaatsen, o.a. van acacia (T.
1939), chalotte (sjalot; T. 1787),fokken (T. 1772), oorveeg (T. 1836) en
verontwaardigd (T. 1777).
4.24. O.R.F.W. Winkelman, Néderduitsch en Fransch Woordenboek.
Utrecht, 1783. In dit woordenboek staan dertig oudere vindplaatsen,
o.a. van doedelzak (T. 1830), messing (van een plank; T. 1863),
priegelen (T. 1897), scharrelen (T. 1826) en windbuil (T. 1ge e.)
34 FRANS CLAES S.J.
5. Overzicht
Hoewel ik slechts een vrij oppervlakkig onderzoek heb gedaan,
blijkt uit de hier gegeven voorbeelden toch duidelijk dat het MNW
en het W.NT allesbehalve volledig zijn voor de oude vindplaatsen
van woorden. Buiten die twee belangrijke bronnen zijn nog heel wat
bewijsplaatsen te vinden in oude archiefstukken, die ik alleen maar
occasioneel heb nagezien, en in oude en recentere woordenboeken.
Bij mijn oudere vindplaatsen is me opgevallen dat bijna de helft
van deze woorden in De Vries/De Tollenaere (1991) het jaartal
1599 (het Etymologicum van Kiliaan) krijgt. Dit toont aan dat De
Tollenaere al wel begonnen is met de "doorbreking van het
Kiliaanse ijzeren gordijn", maar dat dit gordijn nog voor een groot
gedeelte heeft standgehouden.
Adres van de auteur:
Waversebaan 220
B-300 I Heverlee (België)
NOOT
1 Het is dan ook te begrijpen dat De Tollenaere onaangenaam verrast was, toen
het resultaat van zijn moeizame werk zonder enige bronvermelding in het etymologische
woordenboek van Van Dale werd overgenomen (zie voor de duidelijke
bewijzen van overname TNTL 106 (1990), p. 210-212). Volgens mijn eigen steekproeven
komen op 106 jaartallen bij de letters B, C en G in de eerste uitgave van
Van Dale er 82 overeen met die in De Vries/De Tollenaere (1983), 22 met die in het
Supplement (1983) op het Middelnederlandsch Handwoordenboek, terwijl de resterende
twee wel eens vergissingen zouden kunnen zijn. In de tweede oplage van deze Van
Dale is overigens geruisloos De Vries/De Tollenaere aan de bibliografie toegevoegd.
BIBLIOGRAFIE
O. Bloch, Dictionnaire étymologique de la languefrançaise. Presses Universitaires
de France, Paris, 1932; 5de ed. door W. von Wartburg, 1968.
J. Franck, Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. M. Nijhoff, 'sGravenhage,
1912.
e.B. van Haeringen, Franck- Van Wijk, Etymologisch Woordenboek der Nederlandscke
Taal. Supplement. M. Nijhoff, 's-Gravenhage, 1936.
OUDE VINDPLAATSEN 35
P.A.F. van Veen, m.m.v. N. van der Sijs, Etymologisch Woordenboek. Van Da1e
Lexicografie, Utrecht/Antwerpen, 1989.
J. Vercoullie, Beknopt etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. J. Vuy1-
steke, Gent/M. Nijhoff, 's-Gravenhage, 1890.
J. de Vries, Nederlands Etymologisch Woordenboek. EJ. Brill, 1971.
J. de Vries/F. de Tollenaere, m.m.v. AJ. Persijn, Etymologisch Woordenboek.
Het Spectrum, Utrecht/Antwerpen, 1991.
N. van Wijk, Franck's Etymologisch Woordenboek der Nederlandsche Taal. M.
Nijhoff, 's-Gravenhage, 1912.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL· EN LETTERKUNDE 109 (1993)
F. DE TOLLENAERE
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT'*
Voor Jaap Persijn
1. De etymologische woordenboeken
Wie iets over de geschiedenis van het woord spuigat wil te weten
komen en daarvoor de Nederlandse etymologische woordenboeken
opslaat, wacht een teleurstelling: geen van alle hebben ze dat
lemma. Oppervlakkig gezien terecht. Waarom zouden ze ook? Spuigat
lijkt een duidelijke vorming: hetzij uit spui(en) + gat, hetzij uit spui
+ gat. Maar al hebben ze geen lemma, Vercoullie 1-3(1890-1925)
heeft wel "Spiegat, z. spuwen", maar daar wordt spijen i.p.v. sPîê"n
genoemd. Franck (1892) vermeldt spijgat en spiegat, zij het niet als
lemma, maar bij Spui onder een "st." sPî. van Wijk (1912) heeft
zowel "Spiegat = spijgat" als "Spijgat .... Bij spuien". Onder dit laatste
lemma verklaart hij Kiliaans "spije. flandj. spuye", met zijn onetymologische
ij, vragenderwijs "naar di al. spijen = spuwen. Dit dial.
spiJen verklaart spijgat, spiegat, die hij, tussen haakjes, na "Kil. spije"
* Deze bijdrage berust op de tekst van een lezing die ik in de Commissievergadering
van febr. 1949 heb gehouden. Aanleiding daartoe vormde de etymologie van zwe.
spygatt, die E. Hellquist in zijn Svensk etymologisk ordbok2 (1939) heeft gepubliceerd en die
ik onjuist achtte. Toen ik onlangs zag, dat Niels A. Nielsen, Dansk etymologisk Ordbog
(1966) er in de laatste druk (1989) i.v.m. de. spygat nog precies dezelfde theorie als
Hellquist op nahoudt, dacht ik, dat het geen overbodige luxe zou zijn, als ik mijn
bezwaren van toen alsnog zou publiceren. Om de etymologie van Hellquist te kunnen
rechtzetten, is publikatie van mijn kritiek op het artikel Spuigat van het WNT een
onmisbare voorwaarde. De oorspronkelijke tekst werd hier en daar bij- en omgewerkt,
de paragrafen 4, 5 en de bijlagen zijn nieuw; het Skandinavische gedeelte werd geheel
weggelaten.
Met dank aan prof. dr. B.C. Damsteegt en dr. G.C. Zieleman voor suggesties i.v.m.
de inhoud en compositie van deze bijdrage.
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT' 37
i.p.v. na "dial. spijen" vermeldt. In J. de Vries, NEW, afl. 6 (1965)
vindt men een lemma "spiegat ... voor spuigat, vgl. spuien". Aldaar
vermeldt hij, dat mnl. spiegat samenhangt met dial. spijen, bijvorm
van spuwen.
Dat de etymologische woordenboeken van Franck (ca. 1883
begonnen, 1890 voltooid) tot en met Van Wijk niets zeggen over de
geschiedenis van spuigat, dus ook niet over zijn verhouding tot spiegat
en spijgat, is te begrijpen. Ze beschikten niet over het nodige materiaal:
het Woordenboek, later Wfl genoemd, was nog niet zover.
Het was, zoalsJacoba van Lessen me eenmaal zei, toen ik bij haar in
opleiding was: zij die etymologieën maken hebben het nodige materiaal
niet, en zij die het materiaal hebben maken geen etymologieën!
Dit laatste mag uit de volgende bladzijden blijken.
2. Het materiaal
Slaat men spuigat op in het W.NT, afl. 24 van deel XIV (dit is van
1936 en draagt de signatuur van dr. J.A.N. Knuttel), dan ziet men,
dat het woord daar verklaard wordt "uit Spuien en Gat. Daarnaast
spijgat".l Hoe die 'bijvorm' spijgat te begrijpen is, hoe die zich
verhoudt tot spuigat, wordt niet gezegd. Twee jaar tevoren, in 1934,
had Knuttel spijgat wel verklaard, t.w. als een samenstelling met het
ww. spij·en; zie afl. 22, kol. 2781.
Als we de verschillende vormen van het woord bekijken in de
voorbeelden die het Wfl vermeldt, dan zien we dat spijgat, spygat
niet de enige 'bijvorm' is van spuigat; daarnaast komt ook spi(e)gat
voor. Op 12 voorbeelden is de verdeling als volgt: spi(e)gat 3, spijgat,
spygat 5, spuigat 4. Het moet ook al direct opvallen dat de oudere
voorbeelden alle spi(e)gat of spijgat, de jongere alle spuigat hebben. In
de door het Wfl aangehaalde voorbeelden is spuigat zelfs beperkt
tot de fig. zegswijze het loopt de spuigaten uit, 'het gaat ver boven
hetgeen verdraagbaar is, het gaat alle perken te buiten'.
Het oudste voorbeeld van spuigat in het Wfl is niet ouder dan
1862; in De Gids (2, 341) van dat jaar heeft Potgieter het over de
Zweedse dichter Bellman die "dronk en dichtte [ ... ] naar lust. Het
38 F. DE TOLLENAERE
liep de spuigaten uit, zullen de matigheidsluî, zeggen". Ook de
andere voorbeelden van spuigat, een uit Busken Huet, Rembr. 22, 490
(1884) en een uit Het Volk van 21 april 1914, behoren niet tot de
echte zeemanstaal doch tot de literatuur, behalve dan misschien het
laatste, dat ontleend is aan de Zilte Verhalen van Pim Pernel (W J.H.
Mulier, 1925). Jongere voorbeelden van spuigat vindt men bijvoorbeeld
nog in T J. Noordraven, Het Beladen3 21 (1923), K. van der
Geest, Thuisreis 172 (1938) (speelt op de grote vaart, dus niet op
Schiermonnikoog) en D. Tael, Martijnije3 118 (1941): "Het kan wel
eens de spuigaten uitlopen".
Geheel anders is het daarentegen gesteld met de oudere vormen
spi(e)gat en spygat, spijgat. Van deze beide woordvarianten is de eerste,
spiegat, de oudste, vier keer opgetekend. In deze vorm is het woord
voor het eerst bekend uit het jaar 1596. Tijdens de "eerste schipvaert"
naar Indië onder Cornelis de Houtman, kwam het ... tot een
overval van de Javanen op het schip Amsterdam, waarbij er veel
doden vielen.
De adelborst Franck van der Does, die van 2 april 1595 tot 1597
een journaal hield op het schip Hollandia, schrijft: "Het schip
anders niet soe boouen als beneeden hem verthoonde al oofmen in
een slachters huys gecoomen hadde [ ... ], eenen ge1yck was het schip
gestelt van het menschen bloet dat tot allerweeghen de spigaeten
wyt liep" . 2 Een tweede voorbeeld is te vinden in Ons telde-Zee, rift ZeeDaden,
dat in 1654 zonder auteursnaam verscheen: "wel 2 uren
langh om de zeegen, zo schrikkelijk hart gevoghten wiert, dat zy (=
de schepen) 't samen in brant Schenen te staan, en 't bloet te
spiegaten uyt liep, dat 'er de zee bloet root af wiert". Dit voorbeeld
komt niet voor in het W.NT. Nog een ander voorbeeld is ontleend
aan Nicolaas Witsen, Aeloude en hedendaagsche Scheeps-bouw en bestier
(1671): "Spiegaten. De gaten, daer op den overloop het water door
uitgaet" . Het vierde voorbeeld vinden we in de picareske roman De
Middelburgsche Avanturier. Of het leven van een Burger Persoon (1760)3:
"Thans ontstond een bloedig gevegt (=op het schip), stromende het
bloed uit de spiegaten". Moderne voorbeelden van spiegat vond ik in
het mooie boek van W.L. Ledercq, Wind in de Zeilen 16 (1933): "Aan
lij gorgelt het water af en toe door de spiegaten"; "Daarna werden
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT' 39
de spiegaten dicht gemaakt en het voordek herschapen in een groote
waschtobbe", a.w. 223.
Ook de vorm spygat, spijgat is oud.4 Het oudste citaat is van 1607
en is te vinden bij Scheurleer, Van varen en vechten 1, 92: "De vyand
werd, vergramt, met steeken, houwen, schieten. / Men sagh ten
spygat uyt een Spaansche bloetstroom vlieten". De andere voorbeelden
zijn uit 1697 (Van Yk, Scheepsb. 86 en 98), 1700 (G. van
Spaan, Schermschool der Huislieden 1, 149) en 1859 (Mossel, Schip 226
volg.). Nóg een laat voorbeeld, t.w. uit het jaar 1782, is te vinden in
Berkhey's De Zeetriumph der Bataafsche Vryheid 155: "Toen kreeg mijn
volk courage, / En vogt verwoed, het gong gewis nu huid om huid: /
Wij hoorden het gegil, 't bloed liep het spijgat uit", dat niet in het
W.NT is opgenomen.
Het materiaal dat het W.NT geeft, is naar alle waarschijnlijkheid
slechts een fractie van wat er bij de bewerking van het artikel
voorradig was. Nu spi(e)gat/ sp ijgat/ spuigat toch onder de loep worden
genomen, is een wat overvloediger materiaal uit de aard der zaak
niet ongewenst.
Een belangrijke bron zijn in dit geval natuurlijk de zeemanswoordenboeken.
De vorm spiegat vinden we bij: Aubin, Dict. de Marine
(1702) i.v. Dalot; Röding, AUg. Wtb. der Marine 3 (1793); De Flines,
Schee ps en Zeemans Woordenboek (1806) ; Twent, Zeemans Woordenboek
(1813); Van Lennep, Zeemans-Woordeboek (1856). Een andere bewijsplaats
is te vinden in het Idiotocon Osnabrvgense (1756) vanJ.C. Strodtmann:
"Die Holländer nennen die Seitenlöcher der SchifTe Spygatt"
(y= [~ bij S.). In deze werken is spiegat bij Aubin en De F1ines
de enige vorm, bij Twent de hoofdvorm, bij Röding en Van Lennep
een bijvorm van spijgat. De vorm spijgat komt voor in: Röding (1793),
H.W. Lantsheer, Wdb. der Fransche Zee-termen i.v. Dalot (1833), Van
Lennep, Zeemans- Woordeboek (1856), Tideman, Wdb. v. Scheepsbouw
(1861), A.H.L. Badings, Wdb. v.d. Zeevaart (1880), Kath. Encyclop. 22,
27 (1938), L. Groenen, Geilt. Scheepvaart Encyclop. (Antwerpen, 1939);
in al deze werken is spijgat Of de hoofdvorm, Of de enige vorm.
De vorm spuigat komt alleen voor bij: Twent (1813), Van Lennep
(1856), Tideman (1861); bij de eerste min of meer in de schaduw van
spiegat, bij de laatsten als bijvorm van spijgat. Andere bewijsplaatsen
40 F. DE TOLLENAERE
voor spuigat vindt men o.m. in de volgende werken: F. Kerdijk, Alles
wel aan boorrf2 (1944); H.C.A. van Kampen, De Zeilsport (1947); Het
nieuwe Zoeklicht (1948).
Het materiaal van de scheepswoordenboeken is dus eveneens
duidelijk; het toont onweerlegbaar aan dat spi(e)gat/ spijgat ouder en
spuigat jonger is. Voor deze laatste vorm geven deze woordenboeken
ons bovendien bewijsplaatsen die het dubbele voordeel hebben dat
ze ouder (1813-1861) zijn dan de oudste van het WNT (1862) en dat
ze tenminste, op Van Lennep na, van authentieke zeelui afkomstig
zijn (Twent was vice-admiraal en Tideman ingenieur der marine).
Spuigat hoeft dus niet per se te zijn ontstaan in de mond van, al dan
niet literaire, landrotten, zoals het WNT ons zou kunnen laten
vermoeden. Het is nogal opvallend dat latere werken als de Kath.
Encyclop. en Groenens Scheepvaart Encyclopedie spuigat niet vermelden.
De gewone woordenboeken, die elkaar zo vaak naschrijven, hebben
als bronnen natuurlijk veel minder waarde dan de zeemanswoordenboeken.
Toch zijn ze ook hier niet geheel van belang ontbloot.
Het oudste woordenboek waarin het woord voorkomt, is H.
Hexhams N.E. Dictionarium Ofte Woordenboeck "van nieuws Oversien,
Verbetert, ende ... Vermeerdert, door Daniel Manly" (1678) dat
"Spije-gaten, Scupper holes" heeft.5 De vorm spijgat komt insgelijks
voor bij o.m. Sewel (1691), Van den Ende (1695), Halma (1710),
Weiland (1810), Van de Velde-S1eeckx (1861), Ca1isch (1864), Heremans
(1869), Van Dale (1872), Kuipers (1893), Van Dale (1898)
enz. Uit het voorkomen van deze vorm in de woordenboeken kan
men, althans op zichzelf genomen, natuurlijk geen bijzondere conclusies
trekken, geheel zonder belang echter was het overzicht van
deze woordenboeken niet, omdat Hexham van 1678 ons op één na
het oudste voorbeeld van spijgat - het oudste in het WNT is van
1607 - aan de hand deed. De vorm spiegat is in de woordenboeken
te vinden vanaf Sewel (1691) tot de allernieuwste toe. Spuigat in de
woordenboeken is niet ouder dan Van Dale (1872) en gaat blijkbaar
op Van Lenneps Zeemans- Woordeboek (1856) terug. Het resultaat van
ons onderzoek van de woordenboeken sluit dus eveneens aan bij wat
we tot nu toe constateerden: spi(e)gat/ spijgat zijn de oude vormen,
spuigat is de jonge vorm.
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT' 41
Na de zeemanswoordenboeken en de gewone woordenboeken is
er nog een derde bron waarmee we het materiaal van het Wfl
kunnen aanvullen, t.w. de idiotica en dialectlijsten. De vorm spiegat
wordt vermeld door Van Weel voor Goeree (1904), door Van Schothorst
voor de N.W.-Veluwe (1904) en in het Woordenboek der Zeeuwse
Dialecten 9l0b: spiegaeten, -gaaten (1964) van Dr. H.C.M. Ghijsen.
Spijgat wordt door Ter Laan (1929) opgegeven voor Groningen, t.w.
in de uitdrukking dat lópt tau spijgoatn oet (echter met deze restrictie
dat het Westerkwartier en het Hogeland spuigat hebben) en door
Varkevisser voor Katwijk (1949). Spuigat vond ik ook - naast spijgat
- in de aantekeningen over de Noordhollandse tongval die door
Agge Roskam Kool ca. 1780 werden verzameld met het oog op het
woordenboeksplan van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde,
en die thans, helaas verknipt, zij het toch als een aparte
kleine collectie, in de verzamelingen van het Wflberusten. Spuigat
wordt ook vermeld door Achthuizen op Overflakkee in A. Weynens
Studies over het Achthuizens Dialect (1946), doch aangezien spugJ 'spuwen'
aldaar de gewone vorm is, lijkt spuigat import. De oogst van de
dialectlijsten is dus vrij schraal, en dat zal wel zo blijven, zolang we
geen systematische beschrijving bezitten van de Nederlandse vissersdialecten,
iets dat zeker "een dringende eis van de Nederlandse
dialectologie is". 6
Intussen biedt het Dialectenbureau van de Koninklijke Ned. Academie
van Wetenschappen uitkomst. 7 Op mijn verzoek werd bij de
correspondenten in de vissersplaatsen een enquête gehouden. De
vorm spiegat werd opgegeven voor Veere (Ze.), Hellevoetsluis (Z.H.),
Spakenburg (Utr.), Harderwijk (Geld.), Vollenhove, Zwartsluis
en Urk (Ov.), terwijl bovendien nog de fonetisch meer nauwkeurig
genoteerde varianten spiegaaten (Spakenburg) en spiegaiten (Goeree)
werden genoteerd. Ik kan hier nog aan toevoegen dat, blijkens een
mededeling van de heer J. Bakker, een in 1884 geboren Westterschellinger,
die tot 1914 als stuurman gevaren heeft, spiegat ook op
Terschelling gezegd wordt. Spiegat of spuigat werd opgegeven voor
Elburg (Geld.) en Vlaardingen, voor deze laatste plaats met de
interessante toevoeging dat spuigat jonger is. Spijgat werd alleen voor
Durgerdam (N.-H.) vermeld, terwijl voor Schiermonnikoog ook
42 F. DE TOLLENAERE
speegat werd genoteerd. Spuigat tenslotte werd opgegeven voor Edam
(N.-H.), Blokzijl (Ov.), Hindeloopen (Fr.), Hollum (Ameland) en
Schiermonnikoog. Uit mondelinge mededelingen is me verder
gebleken dat spiegat het gewone woord is bij schippers,8 terwijl in de
gestandaardiseerde taal van koopvaardij9 en marine steeds spuigat
wordt gezegd.
3. 'Spîë"n, spijen' in de dialecten
Bij het beschouwen van ons materiaal valt het op dat alle voorbeelden
van spi(e)gatl spijgat in het WNT uit het Noorden afkomstig
zijn. Het zijn de Hagenaar Franck van der Does en de Amsterdammer
Nicolaas Witsen bij wie voor het eerst spiegat, de Delftse
scheepstimmerman Cornelis van Yk,1O de Rotterdammer Gerard
van Spaan en de Leidenaar Berkhey bij wie spijgat is opgetekend. II
Spi(e)gatl spijgat kunnen we immers alleen daar verwachten waar de
werkwoorden die eraan ten grondslag liggen, t.w. spîë"n, resp. spijen
voorkomen. De niet-gediftongeerde vorm sPîë"n is, gaande in de
richting Z. naar N., opgetekend voor Zuid-Beveland (behalve Goes),
Schouwen-Duiveland (behalve Zierikzee) en Goeree,12 voor het
land langs de kust van de voormalige Zuiderzee, voor Deventer,
Heerde en Kampen,13 en dan verder noordelijk voor het Friese
Hindeloopen. 14 Verder is sPîë"n voor verschillende plaatsen in Limburg
en van de Achterhoekl5 opgetekend, doch voor ons onderzoek
is dat van geen belang. Ook de N.W.-Veluwe moet, blijkens het
bewaarde spi.goJttm, eenmaal spië"n hebben gehad in plaats van het
later ingevoerde späjen (W. van Schothorst, Het Dialect der NoordWest-
Veluwe, § l35a (1904). De gediftongeerde vorm spijen komt voor
in het noordelijke deel van N.-Holland, in Friesland en Groningen l6
en verder in verschillende oostelijke gebieden, die echter in dit
verband irrelevant zijn. Als we even teruggaan tot het begin van de
zestiende eeuw als de gediftongeerde spijen-vorm er nog niet is,
zouden we op basis van wat we thans over de dialectgeografische
verbreiding van spîë"nl spijen weten, sPîën-gebieden krijgen: een zuidelijk
in Zeeland en een noordelijk langs de kusten van de Noordzee
en de voormalige Zuiderzee, zowat vanaf het IJ tot aan de Dollard.
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT' 43
Deze dubbele basis is uitgestrekt genoeg om als grondslag voor
spiegat> spijgat te dienen. Ik geloof echter dat het niet te gewaagd is
om met Heeroma 17 aan te nemen dat de Holi. spoegenl spougenl
spugen-wig tussen beide spiëiz-gebieden secundair is. Het MNW VII,
1722 heeft verschillende als Holi. of Holl.-Utr. gekarakteriseerde
bewijsplaatsen van spiëiz die in de richting van een oorspronkelijk
Ho1l. spiëiz wijzen. In de in Amsterdam spelende Warenar zegt Lecker,
die Warnars pot met goud gestolen heeft: "Nu bin ick soo rijck
as 't water diep is [ ... ] ick bin de coningh van Spangen, [ ... ] Die so
dickwils als hy gaept, brocken gouts als boonen spiet; En niet en
snuyt den scepters, en niet den kroonen, swiet", Hooft, Ged. 2, 315
(1616). Heeft Amsterdam nog in het begin van de zeventiende eeuw
spieëiz gezegd? 18
Wanneer de Taalatlas van Noord- en Zuid-Nederland ons eens een
dialectkaart van het woord spuwen brengt, 19 dan zullen we makkelijker
kunnen aannemen, dat het spîëizl spijen-gebied eertijds uitgestrekter
is geweest dan het thans is.
Het ligt voor de hand dat wvla. spugen uit ouder spuwen (met u<Î) is
ontstaan, waaraan op zijn beurt spîëiz ten grondslag moet liggen. Dit
laatste is echter ook in het oudste Westvlaams niet opgetekend. Het
ene voorbeeld van spiëiz ... speech dat Verdam in het MNW citeert uit
de Sp. d. Sonden, een "Westv1aamsche tekst" door hem "hersteld" op
grond van het door een Nederduitse copiïst vervaardigde afschrift
(Hs. Münster, U.B. nr. 268 (15e eeuw)), is weinig bewijskrachtig.
Bewijskrachtiger voor een verondersteld Oudwestvlaams spîëiz lijkt
de samenstelling spiegat in het Oostends Woordenboek3 (1988) van
Roland Desnerck: Oostends spiegat, mv. spiegoatn, staat tot Oostends
spuugn, zoals spi.góJtm op de N.W.-Veluwe tot het aldaar later ontstane
spöjen. 20 Ook F. B1y, Onze Zeilvischsloepen. Beschrijving der zeilvischsloepen
in gebruik te Oostende, te Blankenberge en in De Panne2 (1910)
vermeldt op p. 248 van zijn woordenlijst Spiegat, Spijgat, Spuigat met,
na zijn definitie, als toelichting "Spijen=spuwen; spuien=loozen".
Dit spiegat van de Vlaamse kust is des te waardevoller, omdat men
op grond van het artikel Spuigat in het WNT de indruk moet krijgen
dat het woord bezuiden de Nederlandse grens volslagen onbekend
zou ZIJn.
44 F. DE TOLLENAERE
4. Van 'spiegat/ spijgat' tot 'spuigat'
Spiegat, spijgat hangen samen met het ww. sPîé"n/ spijen, oude, thans
gewestelijke vormen met w-synkope van een ww. dat in het Gotisch
speiwtm heet en in het Nederlands, met ontwikkeling van î+w>iuw
>uw (Schönfeld8 § 54) tot spuwen werd.
Het eerste voorbeeld van spuigat verschijnt eind achttiende eeuw,
d.i. ca. 1780 in de reeds vermelde aantekeningen van Agge Roskam
Kool, koopman in de Beverwijk:
Spuigaten, Gaten gemaakt in dat gedeelte van het boord van een schip
of schuit, welke op het dek staat en waar door water geloost wordt, ook
Spijgaten.
De vorm spiegat vermeldt hij niet, wat te begrijpen is. Immers ook
in de noordelijkste Noordhollandse dialekten die de diftongering
van germ. îin verreweg de meeste woorden nog niet hebben overgenomen,
wordt de î in syllabe-auslaut tot een diftong (Heeroma,
Hollandse Dialektstudies 75 (1935)). Beantwoordt spijgat dus precies
aan wat we bij de koopman in de Beverwijk verwachten, van spuigat
kijken we toch wel even op. Het is blijkbaar een jongere, dialectische,
Noordhollandse vorm naast het oudere dialectische Noordhollandse
spijgat. Het vindt zijn oorzaak dus niet in een zucht tot
verdeftiging. Het stemt overeen met wat in 1947 of '48 door de
correspondent uit de vissersplaats Edam (N.-Holl.) werd opgegeven:
spuigat maar zonder spijgat ernaast.
Spuigat laat zich verklaren als volksetymologische reïnterpretatie
van spijgat. De schuit kan het water dat op het dek is overgekomen
uitspuwen door zijn spijgaten; het schip kan ook het ongewenste water
spuien door spuigaten. Het vertrekpunt van deze reïnterpretatie is de
oude vorm spijgat die, met zijn diftong Nederlands [d] Noordhollands
[a:i], fonetisch niet zo bar veel scheelde van spuigat met zijn
meer gesloten tweeklank Nederlands [re.y], Noordhollands [a:i]. Of
zou het in de eerste plaats een kwestie zijn geweest van "onvolkomen
verstaan of onvolkomen reproduktie"? Spuigat dat ca. 1780 in
een Noordhollandse dialectaantekening voor het eerst opduikt kan
natuurlijk al veel eerder zijn ontstaan. Het is een serieuze concurrent
in opkomst naast het oude spijgat.
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT' 45
De tweede plaats van spuigat vinden we bij vice-admiraal Twent in
zijn Zeemans Woordenboek (1813), zij het niet als hoofdvorm, wèl
echter als apart lemma met een verwijzing naar spiegat. Is dit laatste
niet merkwaardig bij deze in 1771 geboren Amsterdammer in wiens
geboorteplaats spiegat niet thuishoort? En waarom noemt hij spijgat
niet? Het antwoord op deze vragen doet ons niet de dialectgeografie
aan de hand. Hij heeft spiegat als hoofdvorm, omdat zijn voorgangers,
Aubin (1702) en De Flines (1806), spiegat hebben, als
enige vorm nog wel. Hij heeft spijgat niet, omdat die variant bij
diezelfde voorgangers ontbreekt. Het enig opvallende bij Twent
is het optreden van spuigat, al is het nog niet de hoofdvorm. Had
spuigat reeds bovendialectische status bereikt? Het had in ieder
geval nu zijn intrede gedaan in de schrijftaal. Ook in de verzorgde
spreektaal? Meer dan veertig jaar later zal Van Lennep in zijn
Zeemans-Woordeboek (1856) spuigat nog afdoen met een verwijzing
naar spijgat.
Net als spuigat door een nieuwe associatie uit spijgat was ontstaan,
zo kon ook spuigat zijn semantische basis spuien wisselen voor die van
spuiten: het resultaat is dan spuitgat met de betekenis 'spuigat'. Ik
vond die vorm bij F. Kerdijk, Alles wel aan boorrP 55 (1944): "Het
loopt de spuigaten uit. (soms verbasterd tot: spuitgaten)". Deze vorm
is reeds eerder vermeld door De Vooys in Ntg. 9 (1915), 179. Hij
schrijft hem toe aan "onvolkomen verstaan of onvolkomen reproduktie
- vooral wanneer de uitdrukking zeldzaam en het woordgeheugen
niet sterk is". Maar zeldzaam is spuigat nooit geweest, evenmin
trouwens als zijn voorganger spijgat. Men vergelijke nog het
Nederduitse speitgatt "Sprützloch, z.B. ein Loch am Schiffsends zum
Wasserabfluss" in Stürenburg, Osifriesisches Wó'rterbuch (1857).
Kunnen bij het ontstaan van spuitgat uit spuigat de spuitgaten van
de walvissen en dolfijnen een rol hebben gespeeld? Het WJVTXIV,
3104 heeft van dit woord slechts één enkele bewijsplaats en wel uit
Schlegel, Zoogd. 77 (1870), door Kruyskamp in zijn Bronnenlijst
terecht, als titel uitgave , op 1862 gedateerd. Het apparaat van het
Woordenboek had de redacteur van deel XIV wel oudere bewijsplaatsen
van dit niet ongewone spuitgat aan de hand kunnen doen.
Dr. C. Smeenk, conservator afdeling zoogdieren aan het Rijksmu46
F. DE TOLLENAERE
seum voor Natuurlijke Historie te Leiden, bezorgde me verschillende
oudere vindplaatsen: Zorgdrager, Groenl. Vissch. 82 en 162
(1720); Houttuyn, Nat. Hist. I, 3, 442 (1762); Bennet in Nat. Verh.
Maatsch. Wetensch. te Haarlem V, 1,25 en 67 (1809); Bennet en Van
Olivier in a.w. IX, 1822, 159. Naast spuitgat vindt men dikwijls
blaasgat en een aantal andere termen.
Rest nog spiegat. Als uitgangspunt voor spuigat is het, althans
fonetisch, minder aannemelijk te maken dan spijgat. Men zou weliswaar
kunnen denken aan de wisseling iel ui in doubletten als lieden/
luiden, bedieden/ beduiden enz., waarbij dan de ie uit ger. î het spel
van de ie uit germ eu mee ging spelen. Maar dat lijkt te theoretisch.
Bovendien, als spuigat werkelijk oorspronkelijk in Noord-Holland
thuishoort, dan komt spiegat uiteraard niet in aanmerking als uitgangspunt.
5. Conclusie
Voor het tegenwoordig taalgevoel is spuigat onverbrekelijk verbonden
met het ww. spuien; synchronisch is het een samenstelling
van spuien en gat, zo wordt in het W..NT de etymologie van het woord
simplistisch afgedaan. Een synchronische verklaring is echter niet
wat men in de eerste plaats van een historisch woordenboek als het
W..NT verwacht, en diachronisch is spuigat toch ietsje anders te
verklaren. Het is in de achttiende eeuw, aanvankelijk als een Noordhollandse
dialectische vorm, door reïnterpretatie van spij(en) 'spuwen'
als spui(en), ontstaan op basis van het oude, traditionele, eveneens
Noordhollandse spijgat (1607---'). In het begin der negentiende
eeuw kreeg spuigat, misschien mede onder invloed van zeemanswoordenboeken
als dat van Twent (1813), bovendialectische status.
T oen had spijen, samen met spîé"n, in de algemene taal het veld
moeten ruimen voor spuwen, in de dialecten, in sommige althans
voor spugen, spouwen en andere meer. Dat heeft echter niet geleid tot
de vervanging van spijgat, spiegat door spuwgat,21 zoals bij spy·er 'uitmonding
van een goot of waterbekken', dat tot spuwer en daarnaast
ook tot spuier werd (EJ. Haslinghuis, Bouwkundige Termen (1953).
Hoewel... De Scheveningse Woordenschat (1986) van Dirkje Roeleveld
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT' 47
vermeldt naast spijgat (,,'et bloet loopt de spijgeate uit") ook spugat
(,,'t loapt de spugeate uit = 't is te erg"); maar hier werd een
konsonantische hindernis w + g uit de weg geruimd.
Het semantisch uitstekend gemotiveerde spuigat lag beter in de
mond dan een mogelijk spuwgat, toen spijgat door reïnterpretatie
gemoderniseerd, herijkt werd.
oktober 1992
Adres van de auteur:
Beatrixlaan 7
2361 SB Warmond
BIJLAGEN
I
Het hierboven behandelde sp~e)gat, samenstelling van spîè"n 'spuwen'
moet natuurlijk worden gescheiden van twee homoniemen die
er niets mee te maken hebben.
Dat geldt in de eerste plaats voor spiegat 'kijkgat', samenstelling
van spieden, waarvan men in het WJVTXIV, 2749 een aantal voorbeelden
vindt, met als oudste een uit Asselijn, Nickers-praeijen 29
(168.). Hierbij ook met de spelling spygat een Gelderse plaats uit
1527 in het Supplement op het Middelnederlandsch Handwoordenboek
(1988).
Er is in de tweede plaats spiegat, samengesteld uit het znw. spie
'pen, bout' een samenstelling die in het WJVT bij Spie (II) niet is
behandeld. Voorbeelden van dit spiegat vindt men in Winschooten,
Seeman 275 (1681), Kuipers (1893), L. Groenen, Geïllustreerde Scheepvaart
Encyclopedie 641, 646 (1939), P. Sopers, Schepen die verdwijnen 29
(1947).
Anderzijds moet van spuigat <ouder sp~e)gat, spijgat worden onderscheiden
spuigat, samenstelling van spui en gat, dus 'gat van een spui'
of 'gat waardoor een soort spui loopt'. Deze samenstelling ontbreekt
in het W.NT onder Spui 'verlaat, sluis'. Men kan echter voorbeelden
vinden in het MNW VII, 1775 i.v. spoyegat, in De Bo (1873) i.v.
48 F. DE TOLLENAERE
Spei, alsmede in de woordenboeken van Calisch (1864) onder spui
en Heremans (1869) i.v.
11
Spiemouw, Spiezak
In Dl. XIV, 2781 (= afl. 22, 1934) van het W.NT noemt Knuttel
onder Spijen een samenstelling spijmouw en verwijst daarbij naar
spuimouw bij Spuien. Daar, in Dl. XIV, 3099 (= afl. 24, 1936), vindt
men niet alleen spuimouw, spijmouw, maar ook nog spuizak, spijzak.
Beide woorden komen uit Weiland (1810), en daar uitsluitend als
spiemouw, resp. spiezak. Een normalisering tot spijmouw, spijzak is tot
daar aan toe. Een vervorming tot spuimouw, spuizak lijkt niet te
rechtvaardigen, zolang het bestaan van die laatste vormen niet is
aangetoond. Ze, met het W.NT, als samenstellingen met het ww.
spuien te beschouwen, is helemaal uit den boze; het zijn immers
slechts samengetrokken vormen van spiegatmouw, resp. spiegatzak.
Weiland schrijft: Spiezak .. .. Een linnen, of lederen, bekleedsel van
een spiegat; en zekerlijk eveneens uit spiegatzak zamengetrokken, als
spiemouw uit spiegatmouw. Dus zamengesteld uit zak en spiegat". V ercoullie
1 (1890), ook nog in de 3de druk (1925), heeft als lemma
spiezak, spiemouw met de verklaring van Weiland.
SpiJpijp, Spuipijp
Met spijen samengesteld is spypyp, niet genoemd in het W.NT
onder Spijen. Het woord wordt in de Geïllustreerde Scheepvaart Encyclopedie
(1939) van L. Groenen als volgt omschreven: "Spijpijpen.
Pijpen aangebracht tegen bovenbouwen, dekhuizen en andere
opbouwen, om het water af te voeren naar de gaten van het bovendek.
[ ... ] Op passagiersschepen vindt men nog spijpijpjes, welke
door de buitenhuid heen achter en onder de patrijspoorten zijn
aangebracht, ten einde te beletten dat vuil water over de patrijspoorten
loopt. Gewoonlijk zijn deze pijpen van lood" (blz. 249). Op
blz. 891 echter heeft Groenen spuipijp, een vorm die men ook vindt
in, T J. Noordraven, Het Beladen3 14 (1928). Het W.NT vermeldt
ETYMOLOGICA: HET ONTSTAAN VAN 'SPUIGAT' 49
spuzpyp aan een stoomketel met een citaat uit 1883; het is niet
waarschijnlijk dat hieraan een oudere vorm met ij-vocalisme ten
grondslag ligt.
NOTEN
1 De eerste betekenis die Knuttel opgeeft, t.W. "Gat waardoor een spui loopt" en
waarvoor een plaats uit Orlers, Beschr. v. Leyd. 478 (1641) wordt opgegeven, kan hier
als niet ter zake doende gevoeglijk worden weggelaten. Bij Orlers staat trouwens niet
spuigat doch spuitgat, en Orlers heeft deze plaats overgenomen uit J. Fruytiers, Corte
Beschrijvinghe D ij V O (1577), die het via de Iste editie van 1574 op zijn beurt
overneemt uit het anonieme pamflet van 1574 over het beleg, t.W. Een waerachtich
verhael van Schermutsinghe A I r; waar spoytgat voorkomt als synoniem van loopschans.
Het is een vrij duister geval, dat ik niet heb kunnen oplossen; wellicht is het een
corrupte plaats. Trouwens spuigat in de bet. "gat waardoor een spui loopt", is
samengesteld uit spui en gat, niet uit spuien en gat.
2 De Eerste SchiPvaart der Nederlanders naar Oost-Indie- onder Co melis de Houtman 2, 316
(1925), uitg. door G.P. Rouffaer enJ.W. Ijzerman.
3 De schrijver van deze schelmenroman is onbekend; zie Kalff 5, 531 (1910).
4 Ik neem stilzwijgend aan daty, ij hier het teken is voor de diftong. Het is echter
niet uitgesloten dat we bij sommige spijgat-vormen slechts met papieren diftongeringen
te maken hebben. V gl. De Vooys, "is ij bij Huygens altijd een diftong?", in: Ntg.
26(1932),178.
S De eerste druk is door H. Hexham alleen bewerkt; N,-E. (1658) of E.-N,
(1660) heeft het woord nog niet.
6 Zie P J. Meertens, Letterkundig leven in Zeeland in de 16de en de eerste helft der 17de
eeuw, stelling XII (1943).
7 Dit is te danken aan Dr. P J. Meertens, destijds secretaris van de dialectencommissie,
die zich hiervoor heeft ingespannen.
8 Zegslieden waren de schippers: L. Pouw, geboren te Woerden in 1882; de
gebroeders Durieux, geboren te Katwijk in 1886, resp. 1888, en Chr. Hogenes,
geboren te Mijdrecht in 1892.
9 Zegsman was T.O. Bloemen van de Stoomvaartmij. 'Nederland' te Amsterdam.
10 Hij heeft "zes à zeven agter-een-volgende Jaaren ... tot Delfshaven, onder het
bestier van Leendert Symonsz Heerman, ende Cornelis Jansz van Yk, mijne Oom,
beide Zalr • en doemaals Meester, ende Meesters-knegt Uwer Ed. Agtbaarhedens
(t.w. der bewindhebberen der Oost-Indische Compagnie, ter Kamer Delft) respective Timmeringe
aldaar, begeeven", Opdragt *4 V O volg. (1691).
II De oudste plaatsen van spijgat (Van Varen en van Vechten I, 92 (1607) en Hexham,
bewerkt door Manly (1678)) zijn niet nader te lokaliseren.
50 F. DE TOLLENAERE
12 Zie P. Meertens, Dialect-atlas van de Zeeuwse Eilanden (1939), kaart 44, tekst nr.
104, verder ook]. Dek, Het Kruiningensch Dialect, 81a (1928), M.A. van Weel, Het
Dialect van West-Voome, 144b (1904).
13 Zie W. Draaijer, Woordenboekje van het Deventersch Dialect2, 30a (1936); Bosch,
Heerder Wdb., 4la (1940);]. Gunnink, Het Dialect van Kampen en Omstreken, 212 (1908).
14 T. van der Kooy, De Taal van Hindeloopen, 154 (1937).
15 Zie L. van der Heyden, Zittesjen A.B.C. (1927); Schuermans (1670); A.M.
Mertens, in O. Volkst., 228 (1885); G.H. Wanink, Twents-Achterhoeks Woordenboek,
135g (1948).
16 Zie Boekenoogen (1897); G. Karsten, Het Dialect van Drechterland (1934); W.
Dijkstra, Friesch Woordenboek (1911); Molerna (1887) en Ter Laan (1929).
17 Hollandse Dialektstudies, 127 (1935): "Oorspronkelijk had het hele Nederlandse
taalgebied, behalve Noord-Brabant, spiqen of spijen".
18 Het WNT geeft van spijen slechts één plaats, en dan nog in de betekenis
'braken', van de Deventer predikant Revius (in Deventer toen wel met ij=î). Voor
moderne Noord-Hollandse (Enkhuizen) voorbeelden van spijen 'spuwen' zie bij
voorbeeld A. van Wijhe-Smeding, Rieuwerije Brand, 199 en 310 (1929).
19 Zie thans, maar alleen voor Nederland (en met allerlei woorden die etymologisch
niet bij spuwen thuishoren, wat de overzichtelijkheid met het oog op de
woordgeschiedenis van spuwen niet ten goede komt) twee kaarten: 1879 en 1979, in
B. de Haar, "Verboden te spuwen" in Marinel Gerritsen, Taalveranderingen in Nederlandse
Dialekten (1979), p. 150-157 (met dank aan dr.].B. Berns).
20 W. van Schothorst, Het Dialect van de Noord- West- Veluwe, § 135a (1904).
21 In het Ijslands heet de hier behandelde inrichting spjju-renna letterlijk 'goot
voor het spuwsel', zie S. Blöndal, Islandsk-Dansk Ordbog (1924). Verg. eng. scupper
'spiegat', anglonorm. afl. van ofra. escopir 'spuwen'.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL· EN LETTERKUNDE 109 (1993)
ROBRECHT LIEVENS
'APELLES SCHOON DU PRAAT' 11
In TNTL 108, 1992, p. 56-60 heeft meVL M. H. Zijlstra-Kröner
een nieuwe oplossing voorgesteld van een crux in het sextet van het
elfde 'sonnet van de Schoonheyt':
9 Och die 't eens weten mocht, wat Hemels suyghelinck
Daar noch aanlegghen sal; hoe metten gouden rinck,
Sijns Moeders echt cieraat, het dertelijck sal speelen.
12 En sitten op haar schoot, verslaan sijn kinder-praat:
Dan waar het segghen uyt, Apelles schoon Du Praat,
Ist' lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen. 1
Zij parafraseert (p. 57) de laatste twee regels als volgt: "Dan zou het
gedaan zijn met de bewering: Apelles' mooie 'Du Praet' (= CampasPè,
Apelles' bevallige geliefde) is het mooiste kind (= jonge vrouw) op de
gehele wereld." Deze interpretatie lijkt me vergezocht en zwak. Wie
heeft ooit (de toch vrij onbekende) Campaspè tot Miss Universe
uitgeroepen? Kon een lodderende en lallende baby haar naar de
kroon steken? Na 9 'suyghelinck' en 12 'kinder-praet' kan 14 '(liefTelijckste)
kindt' moeilijk plots 'jonge vrouw' betekenen. Een ander
tegenargument vermeldt ze ook zelf (p. 59): "Maar waarom noemt
de dichter haar een praatster, 'Apelles schone babbelaarster', terwijl
daarvoor bij Van Mander - waarom alleen Van Mander? - geen enkele
aanwijzing te vinden is?"
Aangezien meVL Zijlstra zelf toegeeft dat haar interpretatie geen
volledige zekerheid biedt (p. 59), mag ik misschien kort uiteenzetten
hoe ik deze passage vroeger gelezen heb. 2
Ik zie in Apelles geen genitief, maar het onderwerp van het
werkwoord 'schoon', de konjunktief (zoals 'waar') van 'schoonen'.
Het MNW 7, 638 geeft bij 'schonen' als tweede betekenis 'verbete52
ROBRECHT LIEVENS
ren, in een betere toestand brengen, beter maken'; het W.NT 14,844
noemt als eerste betekenis 'schooner, behaaglijker voor oog en oor
maken'; men zie ook bij 'verschoonen'. Apelles representeert
natuurlijk de schilderkunst, Madame Du Praat de woordkunst en is
dus min of meer synoniem met 'het segghen'. Ik vertaal dus v. 13
aldus: "Dan zouden woorden tekortschieten, de schilderkunst verbetere
(overtreffe ) de poëzie".
Leefde deze gedachte - dat de schilderkunst de woordkunst in
uitdrukkingsvermogen overtreft - onder de kunstenaars van toen?
Over het algemeen gesproken beschouwde men grammatica (taaIen
letterkunde) als de eerste van de zeven artes liberales (trivium en
quadrivium).3 Auteurs sloten zich daar volgaarne bij aan. Volgens
de factor van de Diestse Leliebloem in 1561 overtrof de macht van
Rhetorica alle andere kunsten.4 Jonker Jan van der Noot vond ook
dat de poëzie de overige artes te boven ging even ver "alsz die sonne
mit jrer clarheit alle andere sternen". 5
Aanvankelijk werd de schilderkunst als handwerk beschouwd en
werd ze tot een hogere waardigheid niet toegelaten6, maar allengs
veroverde ze haar rechtmatige plaats. Zo wanneer rederijkerskamers
voor het Antwerps feest in 1561 een sinnespel moeten schrijven
op de vraag 'Wat den mensche aldermeest tot consten verwect?',
dan zijn er minstens zeven die 'pictura' aan het klassieke
zevental toevoegen. 7
Ook onder de muzen werd 'pictura' opgenomen. Een mooi voorbeeld
daarvan levert m.i. de 'Inwyjinge der schilderkunste, Op Sint
Lukas Feest 1654' van Vondel (WB - editie 5, 820) dat als volgt
eindigt:
15 0 eedle Schildermin,
o tiende Zang-godin,
Wy loopen u, met d'andre negen
Parnas-godinnen tegen;
Van zingen noch van speelen moe:
20 Ontfang dees kroon: zy komt u toe.
Tegen de meningen dat Vondel met 'dees kroon' hetzij zijn eigen
gedicht zelf bedoelde, hetzij zijn Horatiusvertaling, hetzij een lauAPELLES
SCHOON DU PRAAT 53
werkrans wond rond het beeld der schilderkunst, heeft Leendertz
zich verzet in TNTL 45, 1926, 200. Hij ziet in 'dees kroon' een
verwijzing naar het tafelspel (Broederschap der Schilderkunst), dat Asselyn
bij deze gelegenheid dichtte. Wie Vondel echter onbevangen
leest komt tot de konklusie dat deze tot de schilderkunst gerichte
verzen betekenen: "wij lopen u, schilderkunst, met de negen muzen
tegemoet om ook u als muze te kronen". De muzen droegen als
versiersel van hun waardigheid elk een ander bloemenkransje.
Lucas d'Heere heeft dat leuk beschreven in zijn Den Hof en boomgaerd
der poë"sien (1565; ed. W. Waterschoot, p. 24), in zijn tiende gedicht,
een ode aan de jongedames van het Gents patriciaat; zo koketteert
o.a. Urania met 'van blau blomkens een croone' (v. 46).
Er gaan zelfs stemmen op om de schilderkunst boven alle andere
te verheffen. Ik heb daar niet te lang speciaal naar gezocht maar een
onverdachte verdediger van deze stelling is beslist Lucas d'Heere in
zijn refrein 'an d'edele Violieren t'Andwerpen'.8 Daarin laat hij
Apollo, als musagetes, een vraagstuk opgeven 'Wek voor de constichste
const was waert gh'estimeert?'. De meningen der muzen
lopen uiteen en Apollo moet zelf de knoop doorhakken: pictura
komt die eer toe, luidt het vijfmaal in de stok. Als argumenten voert
hij aan dat zij een gave Gods is, want stenen en blaren vertonen
reeds bepaalde tekeningen en God zelf vervaardigde het model van
het tabernakel; ook moet een echte schilder van alle artes verstand
hebben; een schilderij is 'vermakelick En orborelick' (utile dulci) ,
een spiegel der natuur en in staat het verleden en alle passies en
zeden uit te beelden. Een passage (v. 53-58) uit dit betoog verwoordt
precies hetzelfde als wat ik in 'Apelles schoon Du Praat' meen te
lezen:
Zi trect verwect tot duecht deur menich schoon bediet
Dicmaels meer dan de woorden van de goede clercken.
Z'en is gheen stom' Poësie naer t'oude lied,9
Maer zoo wel sprekende datmen eer yet ean mereken
Deur een rechte schilderye, staende in huus oft kereken,
Dan dicmaels deur de woorden, d'lesen oft sehrijuen.
54 ROBRECHT LIEVENS
Ook in later tijd vangen we hetzelfde geluid op. Een bijschrift
(1663) van Geeraardt Brandt bij een gegraveerd portret van
Erasmus luidt: 'Toen myn Histori guam in 't licht,! verscheen
Erasmus op 't papier,! gemaalt met woorden van myn plicht;! maar
gy bragt ons den edlen zwier/van 't wezen in uw kopre plaat.'
Lucretia Wilhelmina van Merken schreef in 1750: "De Poëzie word
stom, nu zy de Schilderkunst ziet spreken". 10
De lof van Vondel, Brandt en Van Merken aan het adres van
pictura is ingegeven door een bepaalde gelegenheid, die daartoe
uitnodigde. In de 'sonnetten van de Schoonheyt' ontbreekt dit element
en ik stel me dan ook de vraag of we onze dichter niet moeten
zoeken onder de dichters die tevens schilder waren. 11
Langs een geheel andere redenering kwam Huizinga voor de
l5de eeuw tot dezelfde konklusie omtrent de superioriteit van de
schilderkunst in hoofdstuk 20 (Het beeld en het woord) en in hoofdstuk
21 (Het woord en het beeld) van zijn Hersttii der middeleeuwen.
Bekend is zijn uitspraak: "Al ware Jan van Eyck tevens de grootste
dichter van zijn eeuw geweest, de geheimenis, die hij in het beeld
openbaarde, zou hij in het woord niet hebben kunnen benaderen".
12
Tenslotte blijft nog het laatste vers over. Het liefst verbind ik dit
met v. 9: 'die 't eens weten mocht'. 'Die' is een relativum met een
geïnkorporeerd antecedent: 13 'voor diegene die het mocht aanschouwen
.. .' Het lijdend voorwerp ('t) wordt dan verduidelijkt door
enkele afhankelijke zinnen met als werkwoorden aenlegghen, speelen,
sitten en verslaan. V. 13 beschouw ik als een onafhankelijke tussenzin,
een uitroep van onmacht, die ik tussen twee gedachtenstrepen
plaats.
Samenvattend parafraseer ik: 'Oh, voor iemand die het zou
mogen aanschouwen, (nI. welke prachtige zuigeling aan die borsten
nog zal aanliggen, hoe hij met de gouden ring van zijn moeder zal
zitten spelen op haar schoot en tateren) - dan zouden woorden
tekortschieten, de schilderkunst verbetere de woordkunst l4 - is het
het aanminnigste kind van de hele wereld."
Het zal de hedendaagse lezer misschien verbazen dat een sonnet
over een maagdelijke boezem eindigt in de apoteose van een zuigeAPELLES
SCHOON DU PRAAT 55
ling. Wellicht konden vroegere eeuwen lichaamsdelen moeilijker
losgemaakt zien van hun door de natuur verleende funktie. Ook
Marot - en d'Heere 15 in zijn voetspoor nog veel duidelijker
besluit zijn blason du beau tétin in hetzelfde perspektief:
A bon droit heureux on dira
Celui qui de lait t'emplira
Faisant d'un tétin de pucelle
Tétin de fe mme entière et belle.
Adres van de auteur:
Oudebaan 363
B-3000 Leuven
NOTEN
1 Ik citeer naar het facsimile (zondere enige tekstverklaring) van Apollo of ghesangh
der musen. Deventer (1985), p. 81. Zo deed het ook G. Stuiveling, G. A. Bredero's
verspreid werk. Leiden 1986, p. 299, voor de kommentaar zie p. 286; men verbetere
aldaar: 9 suygelinck in suyghelinck, lOsal, in sal; 13 uyt' in uyt 14 Ist, in Ist'. Zo deed ook
mevr. Zijlstra; men verbetere aldaar de interpunktie: II speele in speelen. en 12 schoot
in schoot,
2 Tijdens het door de studenten genoemde 'boezemseminarie' in de jaren zeventig.
Zie enkele vruchten daarvan in Hand.KZd.Nd.Mij 31, 1977, p. 148-152 en 33,
1979, p. 233-236.
3 Zie Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen Rhetorik. (München 1983), § 17.
4 Zie L. Roose, in Album J. F. Vanderheyden (Lange mark 1970), p. 100.
5 Zie C. A. Zaalberg (ed.), The Olympia epics of Jan van der Noot ... Assen 1950, p. 5,
regel 24 van onderen. - Idem, 'Das Buch Extasis' van Jan van der Noot. Assen 1954, p.
213.
6 Zie]. Huizinga, Homo ludens. Haarlem 1938, p. 238.
7 Zie L. Roose, o.c., p. 97-99.
8 Zie Lucas d'Heere, Den hrif en boomgaerd der poësien. Met inleiding en aantekeningen
door W. Waterschoot. Zwolle 1969, p. 107.
9 D'Heere neemt hier geen genoegen met de veel geciteerde eis van ps.-Cicero,
Ad Herennium: 'pictura tacitum poema debet esse'. Zie Lausberg, o.c., § 801 en ook
het door Waterschoot, o.c. op p. 142 (bij vers 55) aangehaalde citaat uit F. Patricius.
10 De laatste twee citaten vond ik in]. te Winkel, Ontwikkelingsgang 4, p. 154 en 5,
p.395.
11 Van Schooneman, die door W. Steenbeek als auteur wordt voorgesteld, is
echter geen schildersaktiviteit bekend; zie W. Steenbeek "De dichter van de 'Sonnetten
van de Schoonheyt'?", in W.]. van den Akker e.a. (ed.), Traditie en vernieuwing.
Opstellen aangeboden aan A. L. Só'temann. Utrecht/Antwerpen 1985, p. 11-23.
56 ROBRECHT LIEVENS
12 O.C., Haarlem 19476, p. 406.
13 Zie Stoett, § 60.
14 Voor wie een asyndetische zinsverbinding wil vermijden bestaat er nog een
tweede mogelijkheid: 'indien woorden tekortschieten, dan verbetere de schilderkunst
de woordkunst'.
15 Zie Hand.K.Zd.Nd.Mij 31, 1977, p. 148.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL· EN LETTERKUNDE 109 (1993)
P.E.L. VERKUYL
HEMEL EN DAMPKRING (VOLGENS ARISTOTELES)
IN SIX' GEDICHTEN
N.a.v. J. Six van Chandelier, Gedichten. Studieuitgave
met inleiding en commentaar, verzorgd
door A.E. Jacobs. Deel 1 Teksten, 894 blzz.; Deel
2 Commentaar XLX + 950 b1zz. Assen enz. 1991.
ISBN 90-232-2606-2 (Monumenta Literaria
Neerlandica vi, 2. Uitgegeven onder auspiciën
van het Bureau Basisvoorzieningen Tekstedities
der Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen); prijs voor beide banden tezamen:
f 230,-.
De twee volumineuze delen van deze uitgave zijn bijzonder goed
verzorgd door zetter, drukker, binder en uitgever. Ze blijven,
ondanks hun dikte van 5,5 resp. 6 cm. perfect openliggen waar men
de tekst wil lezen of raadplegen; en zetfouten zijn - zover mijn
ervaring reikt - zeer zeldzaam. Het gekozen lettertype is aangenaam
voor het lezend oog. Zo is het een lust om met de twee boeken
te werken. Voor dit laatste zijn ze dan ook gemaakt.
De editeur-commentator zegt immers nadrukkelijk in zijn Inleiding
dat zijn doel was het bezorgen van een studie-uitgave "in de
eerste plaats bedoeld voor een publiek van gespecialiseerde beoefenaars
van de literatuurwetenschap" (p. xx), i.c. voor hen "die
deskundig zijn op het gebied van de letterkunde van de zeventiende
eeuw" (p. xxv).
Wat nu wordt de lezer inhoudelijk precies geboden?
Het Teksten-deel (1) geeft, naar het exemplaar Den Haag, KB
841 D 22, de bundel Poè"sy [. . .J 1657, 631 pagina's in 8°, van Six,
diens gedichten. Dat zijn: 95 sonnetten, 5 grotere gedichten, de 18
58 P.E.L. VERKUYL
zgn. Spa-gedichten, en de verzamelingen In dat boek genoemd
'Dichtbosch' I (121), 11 (163) en III (79 gedichten); en nog 136
epigrammen (11 méér dan p. XLIV van dl. 2 meldt!). Als afsluiting
van dit deel 1 wordt een 19-tal ongebundelde gedichten (waarvan
één slechts in handschrift, in Heyblocq's album amicorum, overgeleverd)
afgedrukt. In de weinige gevallen dat een [eerdere (12 maal)
oflatere (3 keer)] versie van een gedicht (meestal in plano) bekend is,
wordt die achter de versie uit 1657 gepresenteerd en (ook) van
woord-zaakcommentaar voorzien.
Deel 2 bevat dan na een drie pagina's tellend Woord voora], 35
pagina's Inleiding (XIII-XLVII), 847 pagina's Commentaar. Een Lijst van
[ruim 500(!)] Geraadpleegde werken wordt gevolgd door 45 pagina's
met een Register van namen in 2 kolommen. Tenslotte volgen een
Uitgebreide inhoudsopgave en een pagina waarop de 7 Afbeeldingen verspreid
in dit deel opgenomen, worden vermeld.
In de Inleiding verantwoordt Jacobs theoretisch zijn keuze voor
een 'studie-uitgave', die andere eisen stelt dan de editie-soorten
waarvoor Hellinga, resp. Friedmann e.a. en Matthijsen een lans
hebben gebroken. Andere eisen stelt, maar ook een ander uitgangspunt
heeft: erkenning van de onvermijdelijke subjectiviteit van
annoteren, ja van überhaupt het interpreterend bezig zijn met teksten.
En hij geeft een lezenswaardige illustratie van de consequenties
van de onderscheiden editeurs-standpunten voor de commentaar
bij een bepaald gedicht. Op p. XXXV-XL wordt het beschikbare
materiaal voor een biografie in een "schets" weergegeven.
Waar Jacobs spreekt over wie hij als zijn lezers ziet, noemt hij
behalve de hierboven al vermelde 'specialisten' ook een breder
publiek, m.n. historici uit verschillende subdisciplines. Die keuze is
ongetwijfeld de hoofdoorzaak van de omvangrijkheid van de commentaar.
Dat die niet nóg uitgebreider is geworden, is te danken
aan de begrenzingen die de editeur heeft aangebracht en op
p. XXXIX-XXX bespreekt. Zo ontbreken dan: (a) retorische analyses,
(b) het confronteren van autobiografische passages met de biografische
gegevens, (c) literaire situering binnen subgenres, (d) stilistische
en prosodische opmerkingen en (e) confrontatie met gedichten van
anderen over dezelfde personen en! of zaken.
HEMEL EN DAMPKRING IN SIX' GEDICHTEN 59
Tóch is zo niet voorkomen dat elke lezer met eigenlijk te volumineuze
boeken moet werken. Of de keuze voor deze vorm van totaalaanbod
- niet dus de materiële uitvoering waarover ik hierboven
de loftrompet stak - wel gelukkig moet heten, is voor mij de vraag.
Om de zo intrigerende en dikwijls hoogwaardige poëzie van Six
dichter bij de ook door Jacobs genoemde lézer, die tevens geïnteresseerd
is in allerlei aspecten van de 17de-eeuwse Europese werkelijkheid,
te brengen, zou het 'mooier' zijn geweest als alle in realia
vergelijkbare gedichten wél met wat zojuist onder (b) en (e) als
ontbrekend is gemeld, in deel-uitgaven bij elkaar ter beschikking
waren gekomen. En voor de literatoren deel-edities met gedichten
in hetzelfde subgenre mét toelichtingen als onder (c) als niet gegeven
vermeld.
Dat daarmee het 'directe' zicht op Six' POè"sy, als thans in dl. 1
gegeven, zou komen te vervallen, kan, gegeven de aard van de
opbouw van dat boek, nauwelijks als een bezwaar gelden. Die bouw
is gemakkelijk te beschrijven, ja al duidelijk weergegeven (op p.
XLIV-XLV van dl. 2). Bovendien prefereert de daarin geïnteresseerde
toch al de gang naar een exemplaar van de editio princeps.
De Geraadpleegde werken zijn niet alleen bijzonder talrijk, als reeds
aangeduid, maar ook zeer verscheiden van aard. Die diversiteit viel
te verwachten bij een commentaar als Jacobs voor ogen stond bij
werk van een 'realist' als Six in zijn poëzie blijkt te zijn.
De 'varietas' van hulpmiddelen bij het ontsluiten van Six' teksten
blijkt toch nog te kunnen (moeten?) worden vergroot met de volgende
boeken handelend over deelgebieden van de werkelijkheid
waarin de zeventiende-eeuwse dichters (uiteraard) in andere feiten
en theorieën geïnteresseerd waren dan twintigste-eeuwse lezers kennen,
gewoonlijk. En ook nog de hier primair beoogde specialisten
onder hen, helaas. Het zijn:
Fr. Boll, Sternglaube und Sterndeutung. Die Geschichte und das Wesen
der Astrologie. Zweite Auflage. Leipzig enz. 1919 (= Boll).
S. K. Heninger Jr., A Handbook rif Renaissance Meteorologv with particular
Reference to Elizabethan and Jacobean Literature. New
Vork 1968 (= Heninger).
60 P.E.L. VERKUYL
P. H. van Laer, Vreemde woorden in de sterrenkunde en namen van
sterrenbeelden en sterren. Tweede herziene druk. Groningen
1964 (= Van Laer).
M. Minnaert, De natuurkunde van 't vrije veld (3 dIn.). Derde druk.
Zutphen 1968-1972 (= Minnaert).
]. D. North, Chaucer's Universe. Oxford 1988 (= North).
S.]. Tester, A History of Western Astrology. New Vork 1989 (= Tester).
S. W. Visser, Optische verschijnselen aan de hemel. Tweede uitgebreide
druk. 's-Gravenhage 1957 (= Visser).
Deze boeken waren mij van dienst, waar ik meende dat de Commentaar
op die terreinen niet helemaal of helemaal niet gelukkig was,
en de volgende aantekeningen noteerde. Het zijn er een 25-tal bij
even zoveel gedichten [aangeduid met het hun door Jacobs
bezorgde nummer tussen teksthaken, gevolgd door de pagina('s)
waarop ze in het Teksten-deel (I) te vinden zijn]. Ze zijn van
wisselende zwaarte en bedoeld (niet alleen maar voornamelijk) voor
de 'specialisten' onder de lezers. Mijn notities beogen immers bij
sommige passages uit de commentaar wat detail-commentaar te
leveren om hen m. i. beter of helderder de implicaties van Six' tekst
ter plekke en zake te tonen danJacobs gedaan heeft.
[14] (I, 16) Het sonnet krijgt nog wat meer reliëf als men bedenkt
dat de "gesternt( en)" waarvan de "ongestaadigheên" in de
"Hebreeuwsche" nachten en de (Egyptische) dagen waargenomen
worden ten behoeve van de berekening en correcte aanduiding van
de tijd, de planeten zijn, een zevental. Twee ervan (Maan en Venus)
zijn 'vrouwelijk', de overige vijf (Mercurius, Zon = Apollo, Mars,
Jupiter en Saturnus) 'mannelijk'.
Het "stil" uit vs. 7 heeft m. i. betrekking op de 'ik' die zich als
inactief (t. o. de astronomen/astrologen die nacht en dag waarnemen
en berekenen) presenteert, en niét op de Hemel die blijkens vs.
12 en 13 wél in beweging wordt verondersteld (n, 13).
De dag-benamingen binnen de planetenweek houden niet met de
lóóp van die "gesternten" verband, maar met de ordening ervan
naar de zgn. 'heerschappij' (een astrologische notie) over uren (en
dagen) (vgl. Boll, p. 85-86).
HEMEL EN DAMPKRING IN SIX' GEDICHTEN 61
Tenslotte: het zevenmaal een planéét in vs. 10 kan natuurlijk
nooit naar de stérrengroep der Pleïaden verwijzen (Il, 13).
[35] (I, 37) Het "op 't wysen der planeten" (vs. 4) kan, gegeven
het grillig bewegen van die hemellichamen, beter niet als "met de
hulp van planeten bij de navigatie" (Il, 32) toegelicht worden.
Correcter lijkt me een formulering als: "op grond van astrologische
aanwijzingen, in het bijzonder die welke 'uit' de samenstand van
planeten zijn opgemaakt".
[82] (I, 84) Als "kroonen" (vs. 12) de hemelingen zijn, zullen met
de "starren" (vs. 13) niet diezelfde ("hemelse sterren", Il, 83)
bedoeld zijn. Het is de harmonie van de "Heernelen" (vs. 12) (de
sferen van de planeten), de "aam dier starren" (vs. 13), die als 'basso
continuo' de ondergrond vormt waarop het "halleluja" (vs. 14) van
de hemelingen gestadig juicht.
[96] (I, 101-125) De commentator maakt niet duidelijk waartoe
de mededeling in vs. 752 "langs den maanboogh" (I, 122) dient. Het
lijkt me toe dat "de soele vorst / Van 't weste" niet eventueel, maar
zeker en alléén duidt op de "milde vrieskou" (Il, 126). Die immers
kan, áls èn op voorwaarde dát de oostenwind in zijn "warme bed"
blijft, langs de boog die de maan in haar 'eigen' (planeet-) beweging
(in west-oostrichting) aan de hemel volgt, dus (ook) vanuit het
(overwegend) westen komen.
[100] (I, 154-159) Bij de passage in "Eklips ... " waar Six schrijft
over het hoe en wat van zo'n zonsverduistering blijkt hij astronomisch
beter onderlegd (dank zij wellicht De Bies les: vgl. commentaar
bij vs. 37) dan Jacobs. Deze immers raakt na zijn compact
geformuleerde juiste annotatie bij vs. 73-74 het spoor bijster blijkens
zijn toelichting bij vs. 75-76.
In deze verzen is sprake van "de draak" (I, 156) die de "ontmoeting
tussen zon en maan", zoals die te zien is aan het hemelgewelf,
"moet verduren" (Il, 167): "lyde in hoofd, of staart, / Te Suide, of
Noordewaard". (I, 156). In astronomische literatuur en onderricht
figureerden een twéétal draken. Jacobs vermeldt bijzonderheden
over de éne: het sterrenbeeld Draco (Draak, of: Slang). Daarvan ligt
de staart (inderdaad noordelijker dan de kop, maar) op ongeveer 65°
ten noorden van de hemelequator. De maan kan nooit boven ruim
62 P.E.L. VERKUYL
28°, de zon niet meer dan 23,5° boven die equator uitkomen (op het
tijdstip van het zomer-solstitium bereikt hij zijn hoogste punt, in de
noorderkeerkring). "Bij de zonsverduistering van 12 augustus 1654
stonden de zon en maan bij de staart van de Draak" (1I, 168). Dat is
juist, maar geïnterpreteerd dient te worden: bij de staart van de
ándere draak!
Die Draco was het hemelsegment boven (ten noorden) van de
zonnebaan (de lijn der eclipsen: ecliptica) dat gevormd wordt door
deze ecliptica en (de projectie van) de maanbaan op het hemelgewelf.
De maanbaan snijdt de ecliptica in twee punten die 180° van
elkaar verwijderd zijn en ze komt niet hoger dan 5° boven die
zonnebaan uit. Het is dus een zeer lang en weinig breed segment,
lijkt zo op een slang (draco) als een stokvis uitgestrekt. Het punt
waar de maan in haar noordelijke beweging die ecliptica passeert
heet thans de klimmende, het tegenoverliggende punt de dalende
knoop; vroeger sprak men van respectievelijk caput en cauda ('hoofd'
en 'staart') draconis (vgl. North, p. 165, en fig. 27 en Van Laer, p. 34
s. v. Draconitisch; en voor de waarschijnlijke samenhang tussen de
'eerste' en de 'tweede' Draco: Tester, p. (121)-122).
Niet dus hoofd of staart bevinden zich "Te Suide" of "Noordewaard"
maar de bewéging van de maan is bij een zonsverduistering
"bij de staart van de Draak" 'te Suide' (naar het zuiden toe),
zuidwaarts, bij een bij de kop voorvallende bedekking van de zon
door de maan, 'Noordewaard'.
[139] (I, 239) In vs. 10 van dit grafdicht zie ik duidelijker tegenstelling
danJacobs. Is niet "de langst bestraalde dagh" een omschrijving
van 'het hemelgewelf dat zijn langste tijd van bestraling door
de zon heeft gehad (op weg naar het einde is)' en als gewelf's vaders
"deeglyken naam" als een lichtende 'zon' (eerder dan als een steen)
(1I, 256) over (langs) de hemel (,,'t Rond") en/ of over de aarde heen
voert totdat het 'bezwijmt, in onmacht (daartoe) valt'?
[156] (1,267) Op zich beschouwd kan in vs. 13 van deze heilwens
voor de reis van broer Joost met "heilloos aavondlicht" gedoeld
worden op "het Elmsvuur" waarvan de commentaar gewaagt en
bijzonderheden geeft (1I, 281). Maar ligt het, gegeven de aangewezen
navolging van Ode I, III van Horatius, niet méér voor de hand
HEMEL EN DAMPKRING IN SIX' GEDICHTEN 63
dat hier bij Six (zoals bij zijn voorbeeld) sprake is van de 'droefmakende
Hyaden' die in de avonduren zichtbaar (kunnen) worden?
Het St. Elmusvuur, bovendien, ziet men "alleen 's nachts, in de
regel bij onweders, sneeuw- of hagelval, of even daarna" (vgl. Minnaert
2, p. 336).
[159] (1,277-278) In het gedicht "Vraaghe, om aaderlaatinge ... "
schrijft Six over zijn lichamelijk gevoel op een bepaald moment van
een door de arts aan wie hij schrijft voorgeschreven kuur met deze
woorden: "Tot hier toe was het helder weer:". Dat is, binnen het
verslag, een aankondiging van minder gunstig 'weer'. Wat m. i.
wordt bevestigd door wat volgt: de vergelijking met het échte weer,
dat nl. van deze tijd van het jaar ("nu") waarin "de hond met hette
blaakt". Dat is de tijd van de bekende hondsdagen, waarin inderdaad,
zoals Jacobs opmerkt, het sterrenbeeld Hond (Canis major)
boven de horizon staat [vgl. ook de commentaar bij (1I, 528) bij 304
(I, 504, vs. 3]. Maar daarbij dient gestipuleerd: overdag, en met in dat
beeld de zon. Dán immers eerst kan duidelijk zijn dat in die periode
van het jaar - met de hoogstaande zon in dat beeld met de ster
Sirius, de helderste en daarom als heet-brandend beschouwd en
ernaar vernoemd (vgl. Van Laer, s. v. Canis Major) - béider hitte
overdag snel tot slecht weer aanleiding kan geven. Eerst dán verbaast
men zich over dat heldere weer, en vermoedt men het ophanden
zijn van slechter. Dat komt dan ook prompt.
En, dunkt mij, niet alleen binnen de beeldspraak, dus in Six'
lichamelijk gevoelen. Daarover spreekt hij inderdaad in de vs.
28-47a. Maar ,,'t weer, en lyf / Bedaarden" kan men toch ook
interpreteren als 'zowel het (echte) 'onweer' als (mijn) lichaam kwamen
tot bedaren'. Jacobs verklaart "onweer" met 'onweer'; nergens
blijkt evenwel dat Six per se op onweer (met bliksem en donder)
doelt en de normale betekenis van het oude woord "onweer", nl.
slecht weer (in contrast met "helder") [vgl. bijv. de annotatie bij
[287] (I, 480), vs. 23-24 (1I, 510)], lijkt mij hier de adequate.
[163] (I, 283-284) Dat de tulp in alle jaargetijden veel gevaar
loopt, vindt men in dit gedicht op de "Val van Haarlems flora" in
vs. 39-44 verwoord. De lente wordt dan omschreven met ,,( de tijd)
als de Noorder vlammen rooken"; de annotator verwijst naar' Wfl
64 P.E.L. VERKUYL
VIII, I, 1579-1580 onder lente', als hij naar het lijkt aarzelend de
waarheid omtrent de combinatie lente en poollicht (aurora borealis)
vermeldt. Zulk een aarzeling past eigenlijk slechts de gróótte van die
waarheid: ze is, blijkens een reeks waarnemingen rond het midden
van onze eeuw waaruit blijkt dat het poollicht in Nederland zowel in
de lente als in de herfst het meest frequent zichtbaar is, en de
uitspraak daarbij dat dit "ook reeds tevoren in de Nederlandse
waarnemingen is vastgesteld" (Visser, p. 118) slechts een halve.
[237] (I, 397-399) In vs. 35-44 wordt omschreven wat de dichter
zou bewerken met zijn lier, indien deze vermogens bezat als in vs.
1-12 geschetst, en wel om aan zijn "Nahuiswensch" te voldoen. Dit
laatste zegt hij in vs. 45-48 die beginnen met "Waar 't alles, tot myn
dienst" .
In de aanvangsverzen refereertJacobs terecht aan Arion en Orpheus
die 'de elementen kon temmen' resp. "woeste dieren" 'lokken
( ... ) kon' (11, 420). In het licht daarvan nu interpreteert hij het ,,'t
alles" in vs. 45 als 'letterlijk alles' (11, 421), want hij ziet in vs. 35-39
een omschrijving van de vier elementen in de volgorde: water, lucht,
aarde en vuur, en in vs. 41-43 die van 'de complete fauna, van
wormpje tot vis'.
Wat nu het vuur en het wormpje kunnen bijdragen tot de reis
naar huis is niet duidelijk, evenmin dat Arion met het vuur, Orpheus
met het wormpje iets deed; maar wél dat in deze passage niet
het vuur en, dunkt mij, evenmin het wormpje worden aangeduid.
Het vuur zou moeten schuilen in "Wat, in bedekte mynen, / Kan
stormen, dat het aardryk beeft,". Maar daarmee bedoelt (dunkt mij)
Six, de meteorologische leer van Aristoteles volgend, de winden die,
in aardse holen opgesloten een uitweg zoekend, aardbevingen veroorzaken
(vgl. Heninger, p. 128).
In "Wat langs den Heemel sweeft" (niet toegelicht), zie ik wolken
omschreven.
En zijn niet eerder met "Wat in de groenten eet" grote herbivoren
(bijv. paarden, uitermate voor vervoer van de zanger geschikt)
bedoeld dan wormpjes?
[238] (I, 400-405) Binnen de beschrijving, met suggestieve klanknabootsingen
van het "Onweer, ... " zijn de "rotsen" in vs. 70 geen
HEMEL EN DAMPKRING IN SIX' GEDICHTEN 65
'vuurstenen', maar de 'donderstenen', vanaf de Klassieke Oudheid
uit folklore en literatuur bekend (vgl. Heninger, o. a. p. 76, en
Figure 2).
In vs. 74 verdiende de betekenis 'reeks' van "drift" vermelding.
Het "vuurkareelen" in vs. 112 zal wellicht ook als 'donderstenen'
verklaard moeten worden als men hier 'steen' als synoniem van
'zware pijl' [= driehoekige pijlpunt(?); zie de zojuist genoemde afb.
in Heninger] mag beschouwen.
[241] (I, 409) De "Sy" uit vs. 9 die "gelyk een Heemelsche
Godin" komt, is vanzelfsprekend de Maria Anna uit de titel. Van Es
geeft tóch deze toelichting; maar hij wijst er niét op dat zij volgens
het gedicht verschijnt juist tijdens het "kom(en) schynen" van de
glans der "morgenstarre", de planeet naar die godin genoemd:
Venus. Is dit zó duidelijk dat hier niet op gewezen hoeft? Ook
J acobs doet het niet.
[287] (I, 480-481) én [304] (I, 504): vgl. [159].
[308] (I, 520-522) De bescheiden voorgedragen nieuwe oplossing
van het probleem der "beide Heemlen" (vs. 17) waar Van Es niet
uitkwam (11, 548) lijkt nóg meer te vergen van de lezer van Six dan
gewoonlijk het geval is: hij moet immers in de "sleuteldraaghster"
(vs. 16), Rome, de 'draaghster van twéé sleutels' van de (éne) schat
zien!
In vs. 31 vat J acobs "graauw" als adj. p. p. op bij wolken, en
"getraant" als te verbinden met "reegenkreekjes" uit het vorige
vers. Ligt het echter niet meer voor de hand "graauw ge traant" te
beschouwen als in zijn geheel behorend bij "wolken" aan de onderkant
waarvan 'grijze valstrepen' zichtbaar zijn (vgl. bijv. Minnaert
2, p. 206-207)?
In vs. 33 is, zeker gezien wat vs. 34 meldt (ook in de woorden van
de commentator), geen sprake van (keihard) regenen (zeer zware
regenval) maar van een ongebreidelde windvlaag (vgl. het duitse
"Bö"), waarschijnlijk een windhoos. Avicenna zal het dan ook
gehad hebben over een kalf dat door zo'n hoos de lucht ingeslingerd
werd en weer naar beneden kwam gevallen.
,,(Een ave) hiel" (vs. 54) wordt in de annotatie verwaarloosd ten
gunste van "gemompelt". Het zou '(een ave) uitsprak' kunnen bete66
P.E.L. VERKUYL
kenen, maar dan lijkt óf "hiel, óf "gemompelt", louter vers- en/of
rijmvuIIing. Ik denk hier aan de betekenis 'houden', waarbij dan
"een ave" de héle oefening is van het 'bidden van de rozenkrans
[een reeks van 50 "ave's"]' gezien als een 'te houden godsdienstoefening'.
Het 'nog maar nauwelijk(s)' uit de annotatie ligt, lijkt me, in "Na
dat ( ... ) pas" ['nadat zojuist'] niet besloten.
[315] (I, 531-533) De "vinnge donderstraal" (vs. 29) wordt wel
metaforisch, niet letterlijk toegelicht. Als komend ná de bliksemschicht
uit vs. 28 moet deze "vinnge donderstraal" ongetwijfeld
geïnterpreteerd worden als een, eerder (zie hierboven bij [238])
gesignaleerde, 'scherpgepunte dondersteen', die hier de 'mooie
voorjaarspraal van de hoP neersloeg. Het is hetzelfde verschijnsel,
maar dan in het meervoud, waarvan in [347] (I, 586-587) sprake is
waardoor "in Athos groene daalen ( ... ) I By t'allerhellerst soomerweer,
I De schaaduwrykste boom om veer" (vs. 57-60) valt. En ook
in [458] (I, 776) past de betekenis van donderstenen, in plaats van
bliksemstralen, voor "straalen" ("Des donders", niet, dunkt mij,
"Des donders(-vooghdy)" vgl. 11, 772) m. i. beter bij het 'object'
ervan, de "bloemetjes".
[338] (I, 569-571) Ook in dit gedicht wordt met "donderkloot"
(vs. 21) duidelijk de inmiddels wel bekende 'dondersteen' bedoeld;
de weergave met 'rots van de donder' zonder enige nadere toelichting
(11, 600) doet m. i. enigszins merkwaardig aan.
[347] vgl. [315].
[358] (I, 612-614) Zelden wordt een 'fragwürdige' plaats niét
verklaard. Een van die plaatsen is de mededeling in vs. 57-60, waar
te lezen staat "Zoo siet men, by ( ... ) Alcides [wél verklaard als: het
sterrenbeeld Herakles (dat altijd Hercules heet, Of Engonasi, P.V.)] van
ver, I 's Nachts tintelen uw klaare nieuwe star". In astronomische
literatuur wordt een nova (= nieuwe ster) uit die tijd niet gemeld;
heeft Six het hier (nog) over de komeet van 1652 [vgl. 353 vs. 71 (I,
603)]?
[394] (I, 672-673) Op grond van de titel die Six aan Pater in vs.
62 geeft, "leidstar", d.w.z. poolster (want die alleen kan een koers
doen bepalen omdat hij een vast referentiepunt aan de hemel is), zal
HEMEL EN DAMPKRING IN SIX' GEDICHTEN 67
men in toppunt (vs. 58) niét het "zenit" (11, 688), het punt recht
boven de waarnemer, moeten zien maar wèl: de 'top' van de as
waarrond het hemelgewelf draait, de plaats waar de poolster staat.
[447] (I, 762) De vergelijking aan het begin van dit gedicht berust
op de mening, al even aangestipt hierboven bij [237], dat aardbevingen
ontstaan door ontlading van de spanning van winden en
dampen opgesloten in onderaardse holten; zo'n theorie hangt
samen met de opvatting van de aarde als een organisme (Heninger,
p. 128-134 wijdt er ruimschoots aandacht aan). Er hóeft dus hier (in
vs. 1-2) geen sprake te zijn van beeldspraak. Men kan er evengoed
de' aardbevingstheorie in gangbare wetenschappelijke bewoordingen
in herkennen. Uit vs. 3-4 blijkt trouwens, dunkt mij, de onmogelijkheid
dat Six met vs. 1-2 op 'vulkanische eruptie' (11, 761) doelen
zou.
[448] (1,763) Dat het juist "onder Wester aam" is dat de "rooseblom
/ Met mirt" komt gevlaagd, wordt niét toegelicht (11, 762).
Het is omdat de Westenwind, sephyrus, met Flora is getrouwd, en
daarom Vader van de bloemen kan heten (vgl. Heninger, p.
125-126).
[458] Vgl. [315].
[462] Juist de beschrijving in het Droevigh-verhael enz., bij vs. 44 als
achtergrond van de commentaar dienend, wijst erop dat hier eerder
van een vallend object, een dondersteen, dan van een (gewone)
blikseminslag sprake was en dat Six met "heemeistraai" dus zo'n
Julmen (Heninger, p. 75-76) heeft bedoeld. De "straal" in vs. 55
verwijst dan ook naar het vallende vuur ("Toen viel het vuur des
HEREN" uit 1. Kon. 18, 38, zoals de Statenvertaling schrijft, met
de oûdere gedachte op de achtergrond, anders dan het "sloeg neer"
van bijv. de Canisius- en Willebrord-vertaling, op grond van moderner
noties).
[527] (I, 823) Ik kan met een verklaring het vraagteken bij de
annotatie van vs. 2 niet wegnemen, maar wél opmerken dat het
sterrenbeeld Grus, Kraanvogel, aan de zuidelijke hemel is te vinden,
in Nederland nooit zichtbaar is, maar in Zuid-Europa in augustusseptember
nog net boven de horizon komt en door Six op zijn eerste
Italiëreis gezien kan zijn. Het heet op de hemelglobe van Bayer uit
68 P.E.L. VERKUYL
1603 Grus, maar in de sterrencatalogus van De Houtman uit datzelfde
jaar Den Reygher (vgl. Van Laer), s.v. Grus, en p. 72).
Waarschijnlijk schuilt achter dit vers een spel met de benamingen
als 'zee' (mare), 'golf (sinus) en 'meer' (lacus) op M.F. van Langerens
maankaart (1645), of die van Hevelius' meer beroemde kaart (1647),
van verschillende kraterformaties op de maan (vgl. Van Laer, p.
115).
Bovenstaande (slechts schijnbaar uitgebreid) detail-commentaar
heeft geenszins de bedoeling te suggereren dat de commentaar
herhaaldelijk voor verbetering in aanmerking komen zou. Integendeel.
De confrontatie met de teksten van Six resulteert telkens weer
in vragen waarop Jacobs in zijn commentaar antwoorden aanbiedt
die in het overgrote deel van de gevallen de(ze) lezer bevredigen.
Waar de commentator onzeker is of (zelden!) een passus niet
begrijpt, laat hij dat blijken, geeft hij dat in ronde woorden toe.
Zeker de doelgroepen die hij in tweede instantie op het oog heeft,
zullen het op prijs stellen dat hij ingewikkelde constructies, niet
zelden bij Six!, parafraserend weergeeft;. evenzo dat hij taalkundig
vakjargon zoveel mogelijk vermijdt.
Zo is hij erin geslaagd inderdaad een monument voor de lezenswaardige
Six in te richten waarin het, mits men werkelijk geïnteresseerd
is, goed toeven is. Dat hij deze reuzentaak in de hem krap
toegemeten tijd tot dit einde heeft gebracht, mag al zijn 'lezers' tot
dankbaarheid stemmen. Maar vooral aansporen tot nader onderzoek
van de talrijke aspecten van Six Poë"sy en gedichten.
zomer 1992
Adres van de auteur:
Achterberghof 3
9752 HE Haren
BOEKBEOORDELINGEN
Van den vos Reynaerde. Het Comburgse handschrift. [Uitgeg. door
JozefJanssens e.a.]. Leuven Davidsfonds 1991; prijs: fl. 110,-.
In september 1991 verscheen in een oplage van 6000 exemplaren
een facsimile-editie van Van den vos Reynaerde in de Comburgse
redactie. Blijkens het "Woord vooraf' beogen de auteurs van dit
boek zowel een breed publiek als de wetenschappelijke vakgenoten
te bereiken. De auteurs van het boek zijn vier Vlaamse medievisten:
Jozef Janssens, Veerle Uyttersprot, Jo de Vos en Rik van Daele.
Initiator van het project isJo van Eetvelde, die zijn voordracht van
de Comburgse Reinaert - inmiddels op cassette en compact-disc
uitgebracht - begeleid wenste te zien door afbeeldingen van de
authentieke tekst. Het koperspubliek heeft zich inderdaad breed
gemaakt: reeds in december 1991 was de hele oplage uitverkocht,
zodat een tweede druk noodzakelijk was. In dit tijdschrift wordt het
boek besproken in zijn hoedanigheid van wetenschappelijke publicatie;
op de vraag in hoeverre het boek geschikt is voor de geïnteresseerde
leek, ga ik dus niet in.
Het boek bevat allereerst een kleurenfacsimile op ware grootte
van de Reinaert-tekst: f. 192v-2l3r van hs. Stuttgart, Württembergische
Landesbibliothek, Cod. poet. et philol. Fol. 22, het verzamelhandschrift
dat zijn roepnaam ontleent aan het Ritterstift Comburg
- waar het enkele eeuwen lang is bewaard. De kwaliteit van het
facsimile is zeer goed. Alleen de foto van f. 197v is onduidelijk (in
mindere mate ook die van 202r), doordat bij het afdrukken de
kleurenrasters niet precies over elkaar heen zijn gevallen.
Na het facsimile volgt de transcriptie van de tekst door Uyttersprot.
Elke pagina transcriptie correspondeert met een gefacsimileerde
foliumzijde uit het Comburgse handschrift, wat prettig is bij
het vergelijken. Enerzijds zijn de fouten in de Comburgse redactie
uiteraard overgenomen in de transcriptie, anderzijds zijn er hoofdletters
en leestekens aangebracht volgens hedendaags gebruik.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL· EN LETTERKUNDE 109 (1993)
70 BOEKBEOORDELINGEN
Ofschoon de transcriptie diplomatisch wordt genoemd (p. 53), hebben
we dus met een enigszins ongebruikelijke mengvorm van diplomatische
en kritische editie te maken. Deze oplossing werkt in de
transcriptie meestal bevredigend. Zij schiet evenwel tekort waar
corruptie het aanbrengen van moderne interpunctie eigenlijk onmogelijk
maakt. Zo moet de editeur in vs. 1745-52 enigszins wanhopig
met de punten en komma's in de weer zijn geweest. Elke poging tot
afbakening van logische gedachteneenheden is hier evenwel
gedoemd te mislukken. Doordat vs. 1749 en vs. 1750 ergens in de
overlevering verwisseld zijn, hangen vs. 1750-52 in de lucht.
Ik veroorloof me enkele opmerkingen bij deze afdeling. Uyttersprot
leest in vs. 993 dier, maar in het handschrift staat duidelijk de
(foutieve) vorm diet. Een slordigheidje, want collega De Vos illustreert
op p. 135 juist aan de hand van deze vorm de mogelijke
verwarring tussen ten r. Maar in vs. 2463 staat inderdaad catren en
niet catten, zoals alle vorige editeurs lazen. In vs. 1375 ben ik geneigd
om me i.p.v. nie te lezen: de i-streep, die hier ontbreekt boven de
derde poot voor de -e, is elders meestal aanwezig in de woorden met
nie(t)- (vgl. bij voorbeeld 1342, 1351, 1368, 1384, 1405). Niet aaneengeschreven
onderdelen van samengestelde eigennamen krijgen
elk een hoofdletter. Het geeft een enigszins Bourgondisch effect dat
ik weinig bevredigend vind: vgl. Krieke Putte (2596), Lottram Lanc
Voet (785) versus Abelquac (790), Juloeke (1289) versus Ju Loeken
(1298).
Op een aantal plaatsen zou ik anders interpungeren. Vs. 187-88
vormen m.i. geen vraag maar een voorwaardelijke bijzin; vs. 189
Daer toe willic helpen gherne is dan niet het antwoord van Y sengrijn aan
Grimbeert maar de bij het vorige verspaar horende hoofdzin,
waarin de das dus aan het woord blijft. Waarom zou de klagende
wolf zich ineens verzoenend opstellen? Vs. 682 Die daer te voren ghinc
so smeeken trek ik liever bij de voorafgaande zin; het is m.i. Reinaert
die Bruun ghinc smeeken. Aldus attendeert de verteller, zoals vaker, op
de tegenstelling tussen schone schijn (vleien) en werkelijkheid (verwijdering
van de wiggen). Bovendien is zo de cirkel rond: Nobel had
de beer in vs. 485 immers voor de vos gewaarschuwd: Hi sal u smeeken
ende lieghen. Verder lijkt Uyttersprot in een aantal gevallen er vanuit
BOEKBEOORDELINGEN 71
te gaan dat de lombarde niet zozeer de verhaalstructuur markeert
als wel de syntactische grens tussen twee zinnen (vgl. de toelichting
bij Doe op p. 106 en 119). Deze ongebruikelijke opvatting resulteert
in een gewrongen interpungering van vs. 282, 739, 1427, 1846 en
2446. Vs. 739 past beter bij vs. 740; vs. 1427 en 2446 leiden een
bijzin in die ontspoort; en vs. 1846 kan niet tot de vertellerstekst van
Reinaert horen. Markeringen in de verhaalstructuur d.m.v. lombarden
vallen vaak samen met syntactische grenzen, doch niet noodzakelijk.
Al eerder merkte Lulofs trouwens op dat de lombarden in de
Comburgse redactie bijna nooit een rijmpaar onderbreken (Huten
spele, p. 28-30). Waarom wordt vs. 1747 Yes si quamen ter rechter strate
niet bij de voorafgaande zin getrokken? De koppeling aan vs. 1748
ligt minder voor de hand. Doordat vs. 2578 wordt gescheiden van
het volgende vers (zo ook in de editie-Lulofs uit 1983), krijgt dit vers
(2579) de betekenis van een aansporing tot Nobel: " Koning, loop in
zuidwestelijke richting vanaf Kriekepit". Dit klopt evenwel niet met
het vervolg waarin Reinaert uitweidt over de Kriekepit-wildernis
alwaar de schat onder een berk ligt begraven. Er moet gelezen
worden (2578-79): Een borne, heet Kriekepit, ("Een bron, Kriekepit
genaamd", vgl. 2262) Gaet zuut west niet verre danen. ("stroomt in
zuidwestelijke richting niet ver van Hulsterloe"). Waarmee we terug
zijn bij de interpunctie in de editie-Van Dis uit 1972. Vs. 3239-40
tenslotte zijn ongetwijfeld corrupt, maar ook in deze staat kan vs.
3240 Dit waren die woerde ende niet hel onmogelijk woorden bevatten
die Cuwaert volgens Reinaert geroepen zou hebben. Het verdient
m.i. de voorkeur om Dit in vs. 3240 op te vatten als (Reinaerts)
verwijzing naar het geroep van de haas in vs. 3236-38.
Na de transcriptie volgt een afdeling met woordverklaring, tekstkritische,
paleografische commentaar en aantekeningen bij de op
cassette en compact-disc vastgelegde voordracht van Van Eetvelde.
De woorden en passages die in de diplomatische transcriptie van
een asterisk zijn voorzien, worden in deze afdeling besproken. De
auteurs ervan, Uyttersprot en Janssens, hebben degelijk werk geleverd.
De woordverklaring is uitvoerig en over het algemeen voldoende
voor de moderne lezer om de taalkundige problemen waarvoor
deze Middelnederlandse tekst hem stelt, op te lossen. Ik strooi
72 BOEKBEOORDELINGEN
wat zout op enkele slakken. Portaengen (301) duidt mogelijk Bretagne
aan maar zeker niet Portugal. Inderdaad moet in (915) een verschrijving
zijn van nu, maar niet als gevolg van een gelijk aantal poten: in
heeft er drie, nu vier. Betekent Ghi dinekt mi doven in vs. 1714 niet:
"me dunkt dat u gek bent" i.p.v. het voorgestelde: "u denkt dat ik
gek ben"? Het is niet correct om het corrupte Dien in vs. 1743 Dien
desen heleghen nonnen (voor Die ie of Ende) te verklaren als "en die ik".
En m.i. vraagt Ende in vs. 2033 om verklaring: "hoe". Het is een
goede gedachte geweest om evidente fouten of belangrijke ontbrekende
verzen uit de originele Reinaert in een tekstkritische commentaar
te bespreken, aangezien ze in de tekstuitgave zelf niet zijn
verbeterd of toegevoegd. Uiteraard kan men van mening verschillen
over de evidentie of importantie van fouten respectievelijk van
ontbrekende verzen. Zo zou ik een tekstkritische toelichting geven
bij Dese twee groete vreden (3452). Vreden geeft hier geen zin (de vijandelijkheden
worden immers niet opgeschort maar juist gesanctioneerd)
en gaat vermoedelijk terug op vriheden, "privileges".
De volgende afdeling, 'Cultuurhistorische achtergronden', bestaat
uit vijf paragrafen. In de eerste paragraaf beschouwt De Vos
de materiële en historische kant van de codex. Het handschrift is
samengesteld uit zes delen waaraan door tien verschillende kopiisten
(A-I) is geschreven. Zes kopiisten hebben samengewerkt bij het
schrijven van het eerste (A, I), vierde (E), vijfde (F, E) en zesde deel
(A, G, H, E); daarbij namen A en E een centrale positie in. Het
tweede en derde deel zijn door andere kopiisten geschreven (B, C
respectievelijk D, J). Het verbaasde me dat de vraag of de Comburgse
codex een convoluut is dan wel een als zelfstandige eenheid
bedoeld verzamelhandschrift, niet gesteld wordt. Op zichzelf is het
immers niet noodzakelijk dat de groepjes B C en DJ in één atelier
hebben samengewerkt met de groep A F G H I (zoals De Vos
aanneemt op p. 150). Zelfs de delen I, IV, V en VI kunnen in theorie
apart ontstaan zijn, op verschillende tijdstippen en in steeds wisselende
ad hoc-samenwerkingsverbanden. In dit verband is de datering
natuurlijk van groot belang. Het is daarom jammer dat slechts
terloops wordt meegedeeld dat de codex tussen 1380 en 1425 is
ontstaan (p. 133); de argumenten ontbreken. Dat kopiist E ook
BOEKBEOORDELINGEN 73
buiten de codex met name in Gentse archiefstukken uit die tijd
worden aangetroffen (een vondst van Hellinga en Vermeeren) lijkt
De Vos van belang voor de localisering (p. 150). Geldt dat niet
evenzeer voor de datering? Om welke archiefstukken gaat het eigenlijk?
Ook hieraan gaat De Vos m.i. te snel voorbij. Interessant zijn
de nieuwe gegevens over de herkomst van de codex (p. 141-43) en de
uiteenzetting over de gebruikssporen (p. 148). Erasmus Neustetter
(1523-1594) zou niet pas eigenaar zijn geworden toen het handschrift
al op de Comburg was, maar zou zelf degene zijn geweest die
het handschrift in 1541 of 1542, tijdens een studiereis, uit Vlaanderen
heeft meegenomen naar Duitsland, samen met een aantal
andere Middelnederlandse handschriften. Verder maakt De Vos
aannemelijk dat hetJacob Grimm is geweest die t.b.v. zijn editie uit
1834 in zwarte inkt bij verschillende verzen (Duitstalige) opmerkingen
noteerde en vermoedelijk ook verantwoordelijk is voor de versnummering.
De kwaliteit van het facsimile is zó goed dat de lezer
zelfs meer kan zien: Grimm zette ook regelmatig puntjes (in dezelfde
zwarte inkt), waarschijnlijk om de vordering van het afschrijven te
registreren (vgl. bij voorbeeld het laatste woord in vs. 585-99 en het
eerste woord in vs. 493-507). De puntjes lijken soms tevens het einde
van het eerste verswoord te markeren, dat vaak moeilijk leesbaar is
omdat de eerste letter als hoofdletter in een aparte kolom staat (vgl.
bij voorbeeld vs. 493-95). Verder is er op het facsimile boven de
laatste letter van het rijmwoord in vs. 1458 een haarstreep zichtbaar,
die volgens De Vos juist ontbreekt (p. 135); er staat derhalve
mi en niet nu.
In de tweede paragraaf bespreekt Janssens de middeleeuwse dierenliteratuur
voorafgaand aan en ten tijde van de Reinaert. Aan de
orde komen: de tegenstelling tussen het moderne (positieve) vossebeeld
en het middeleeuwse (negatieve) beeld; de wortels van dat
middeleeuwse beeld in de niet-verhalende dierenliteratuur, zowel in
de allegorische traditie (Physiologus, bestiaria) als in de natuurwetenschappelijke
(Thomas van Cantimpré, Maerlant); de verhalende
literatuur waarin sprekende dieren staan voor mensen die zich
"beestachtig" gedragen, met als belangrijkste exponenten de
Latijnse Ysengrimus en de Franse Roman de Renart. In de derde para74
BOEKBEOORDELINGEN
graaf geeftJanssens zijn visie op de Vlaamse Reinaert: oorspronkelijk
ondanks de voortdurende verwerking van verhaalgegevens uit de
Roman de Renart, dubbelzinnig en ironisch, spelend met de literaire
conventies van de contemporaine ridderepiek. Deze paragrafen zijn
boeiend geschreven. Ze vormen de interpretatieve kern van de
afdeling 'Cultuurhistorische achtergronden' maar ook van de daaropvolgende
'Verklarende commentaar'. Enkele opvattingen nodigen
uit tot tegenspraak. Het is niet onmogelijk dat enige Renartbranches
in Vlaanderen tot stand zijn gekomen. Als aanwijzingen
hiervoor beschouwt Janssens (p. 167-68) in navolging van Van
Mierlo de 'flandricismen' in bijvoorbeeld Branche 1. Maar het
welcomme in vs. 777 (ed.-Martin) kan evengoed een anglicisme als
een flandricisme genoemd worden (vgl. de vindplaatsen in ToblerLommatzsch,
Alifranziisiches Wó"rterbuch). Ook Estes le vos in vs. 1354
(ed.-Martin) geldt bij Van Mierlo als flandricisme ("zie de vos"?).
Ten onrechte: het is correct Oudfrans voor: "zie hem daar". Verder
gaat het te ver om achter Grimbert taxus in een Latijnse preek van
Gibertus van Doornik een Vlaamse das te zoeken (p. 175) omdat
Grinbert een Franse vorm zou zijn, en Grimbert (met -m-) een
Vlaamse vorm. De das wordt in de Roman de Renart namelijk regelmatig
Grimbert genoemd; vgl. bij voorbeeld branche I, redacties C
en a. Bovendien is een verschuiving als Grinbert -+ Grimbert niet
ongewoon in het Franse klanksysteem; vgl. Rheinfelder, Alifranzó"siche
Grammatik, dl. I Lautlehre (1976), p. 225. Tenslotte besteedt
Janssens m.i. naar verhouding te veel aandacht aan de verbindingen
van de Reinaert met de Arturromans en te weinig aan die met de
Karelepiek, vooral met de zgn. 'epics of revolt', waar net als in de
Reinaert de conflictueuze verhouding tussen koning en vazal een
dominant thema vormt. De hofgemeenschap van koning Artur
wordt niet gekenmerkt door interne feodale spanningen; de bedreigingen
komen van buiten. Maar Reinaert is geen onhoofse vertegenwoordiger
uit een andere werkelijkheid; hij maakt deel uit van
Nobels hofgemeenschap. Evenmin kan hij beschouwd worden als de
voortreffelijke tafelronderidder wiens afwezigheid aan het hof men
als een 'manque' ervaart. En Bruun, Tibeert en Grimbeert zijn geen
uitverkoren queesteridder maar koningsbode. Er is veeleer een juriBOEKBEOORDELINGEN
75
disch kader: de vos wordt meermalen gedagvaard door zijn leenheer.
Dit gegeven heeft parallellen in de chansons de geste (vgl. bij
voorbeeld de openingsepisode in de Renaut de Montauban, waarin
Beuves d' Aigremont, een opstandige vazal, niet aanwezig is op de
hofdag van Charlemagne en tot twee keer toe de bode van zijn
leenheer doodt).
De vierde afdeling gaat over de naleving van het Reinaertverhaal.
Van Daele geeft een overzicht van de teksttraditie, die via schakels
als Reynaerts historie en de prozadrukken tot in de negentiende eeuw
reikt. Ook volgt hij de iconografische sporen: afbeeldingen in middeleeuwse
handschriften, op schilderijen, misericorden en siermeubels.
Sinds de herontdekking van het Comburgse handschrift met de
middeleeuwse Reinaert, in het begin van de negentiende eeuw, is er
veel aandacht voor de tekst en de vossefiguur. De belangstelling
heeft zich wel vertakt: in wetenschappelijke Reinaert-studie, in
moderne bewerkingen en kinderboeken, en in Reinaert-folklore
(waarbij de vos voor menig ideologisch/ commercieel karretje werd
en wordt gespannen). De vijfde afdeling is gewijd aan het onderzoek
van de in de Reinaertvermelde (Vlaamse) toponiemen en landschapsaanduidingen.
Op dit terrein bewegen liefhebbers en wetenschappers,
heemkundigen en filologen zich al meer dan hondervijftig jaar.
Vele opvattingen zijn in die periode verdedigd en bestreden. Het
meest tot de verbeelding spreken de theorieën over de Kriekeputtewildernis
(p. 206-7). De prachtige kleurenfoto's van drie locaties die
gelden als Kriekeputte-kandidaat, geven een extra dimensie aan de
toponymische uiteenzettingen.
De uitgave wordt besloten met een degelijke 'Verklarende commentaar',
waarin de globale interpretatie uit de tweede en derde
afdeling van de 'Cultuurhistorische achtergronden' zich van passage
tot passage concretiseert.
Anders dan het 'Woord vooraf (p. 7) suggereert, bevat de editie
- op de uiteenzettingen over de bezitter Erasmus Neustetter en de
gebruikssporen van Jacob Grimm na - niet veel werkelijk nieuwe
inzichten. Maar daarvoor is een tekstuitgave ook niet de meest
geëigende plaats. Deze editie geeft een goede stand van zaken, met
verwerking van recent (eigen) onderzoek. Toch bevat deze jongste
76 BOEKBEOORDELINGEN
Reinaert-uitgave wel degelijk nieuwe aspecten. Allereerst is er het
uitstekende kleurenfacsimile, dat de onderzoekers tot dicht bij de
bron brengt; we zouden met alle gedrukte edities bijna vergeten dat
de Reinaert in zijn meest authentieke vorm onderdeel van een middeleeuws
handschrift is. Vervolgens hebben we hier de eerste editie
die de tekst consequent interpreteert vanuit een uitgesproken negatief
vossebeeld - en daar was na het onderzoek van de laatste jaren
alle reden voor. In dit verband zij overigens opgemerkt datJanssens
zelf als een van de eersten de boosaardigheid van Reinaert releveerde
(zie zijn Handleiding bij de Reinaerttentoonstelling 'Van schurk tot
schelm' uit 1982). Tenslotte vormt het ongemeen rijke en deels
onbekende beeldmateriaal dat de editeurs in de 'Cultuurhistorische
achtergronden' hebben opgenomen, een novum t.o.v. vorige edities.
Al met al een niet alleen qua afmetingen imponerende publicatie.
A. TH. BOUWMAN
A. TH. BOUWMAN, Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den vos
Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart (N ederlandse
literatuur en cultuur in de Middeleeuwen 111). Amsterdam,
Prometheus 1991. Deel 1, p. 1-427 en deel 2, p. 429-658.
Dit Leidse proefschrift is een prestatie die respect afdwingt: door
de hoeveelheid werk die erin verzet is, door het zorgvuldige geduld
waarmee het thema is behandeld, door de scherpzinnigheid waarvan
menige analyse blijk geeft, door de visie op de onderzochte tekst
als geheel, voor mijn gevoel ook door de moed waarmee de Reinaert-
discussie door nieuwe stellingen wordt verrijkt.
De vraag naar de verhouding van oorspronkelijkheid en afhankelijkheid
van andere teksten is bij de Reinaert - simplificerend weergegeven
- op het niveau van de plot allang als volgt beantwoord:
de Reinaert is tot aan de veroordeling van de vos een bewerking van
de eerste branche van de Roman de Renart, maar in het daarop
volgende deel, waarin deze zich uit zijn precaire situatie redt, gaat
de Nederlandse dichter volkomen zijn eigen weg. Bouwman heeft
het als zijn taak beschouwd, het probleem van afhankelijkheid en
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
BOEKBEOORDELINGEN 77
zelfstandigheid opnieuw, en ditmaal systematisch te onderzoeken en
via een analyse van de eigen kenmerken van het Nederlandse
gedicht dit opnieuw te interpreteren.
Om dit doel te bereiken gaat hij als volgt te werk: hij gaat eerst (p.
1-43) de overlevering van branche I na, waarbij hij op de resultaten
van de Renart-filologie kan steunen, en tracht zo te bepalen wat
voor een tekst Willem als legger heeft gebruikt. Zijn verrassende -
aanvankelijk met omzichtigheid voorgedragen -- conclusie luidt,
dat die over twee redacties van de Franse branche heeft beschikt,
een van het type BH, d.w.z. de stemmatak die aan de editie van
Roques (handschrift B) ten grondslag ligt, en een van het type
ADFGN, waarop de uitgave van Martin (handschrift A) berust. De
secundaire contaminatie van beide takken (editie Fukumoto met
handschrift C) kan daarbij verwaarloosd worden. Met de eerstgenoemde
tak vertoont de Reinaert op redactioneel niveau de meeste
overeenkomst. Van de handschriften waarmee Willem heeft
gewerkt, was er ten minste één een verzamelhandschrift, dat ook een
aantal andere branches bevatte.
Vervolgens onderzoekt Bouwman in een "bewerkingscommentaar",
die het omvangrijkste deel van zijn studie uitmaakt
(p. 44-371), systematisch van het begin tot het einde de tekst van de
Reinaert in verhouding tot zijn bronnen. De commentaar bestaat uit
zeven ongelijke delen: besprekingen van de proloog, de hofdag, de
eerste, tweede en derde indaging, de veroordeling met de verzoening,
de pelgrimage met de vlucht. In de eerste v\jf delen concentreert
het onderzoek zich uiteraard sterk op de verhouding tot
branche I, in de laatste twee wordt ook systematisch naar andere
bronnen gezocht waaruit de mnl. dichter gegevens heeft verwerkt
om zijn eigen afloop van het verhaal te construeren. Het is hier
vooral dat Bouwman waarschijnlijk kan maken dat Willem over een
handschrift met een verzameling van branches moet hebben
beschikt. Hij gaat echter ook in op de verbindingen met andere
teksten en zet daarbij interessante accenten. Uitstekend vind ik zijn
analyse van de pudenfabel, die ook in de Esopet voorkomt, en van de
verraadsthematiek, waarbij hij een verbinding legt met het chanson
de geste Garin de Loherain resp. de Roman der Lorreinen. Aan invloed
78 BOEKBEOORDELINGEN
van Karel ende Elegast gelooft hij niet zozeer. Hypotheses over historische
toespelingen behandelt hij (m.i. terecht) zeer kort en sceptisch.
Hij betrekt in dit uitvoerige hoofdstuk de tekstkritische, inhoudelijke
en andere - vooral rechtshistorische - commentaren van voorgangers
en geeft daarbij blijk van een grote belezenheid en een
afstandelijk oordeel. Dat het hierbij vaak tot een hoffelijk afstand
nemen of verwerpen van interpretaties van Lulofs komt, vind ik niet
zo verrassend. Het valt wel op dat hij herhaaldelijk met duidingen
van Heeroma instemt. Voor het schrijven van dit hoofdstuk, dat
Bouwman zelf als een "nogal heterogene bewerkingscommentaar"
(p. 372) karakteriseert, is ongetwijfeld veel taaie volharding nodig
geweest. Ik wil ook niet verhelen dat het systematisch doorlezen
ervan van de recipiënt een beetje van dezelfde eigenschap verlangt,
maar het resultaat loont de moeite.
Alvorens hierop in te gaan moet ik er echter op wijzen dat de
commentaar gelezen moet worden naast een paralleluitgave van
branche I en de Reinaert. Deze is afgedrukt in een eerste bijlage, die
ongeveer de eerste helft van het tweede deel van het boek uitmaakt
(p. 429-551). Beide teksten zijn verdeeld in segmenten, waarvan de
afbakening door de toevoegingen, weglatingen en verplaatsingen
aan Nederlandse kant is bepaald. Ze zijn genummerd op een wijze
die ik niet als zeer handig heb ervaren. Tekstuele overeenkomsten
die door ontlening in de zin van directe vertaling zijn te verklaren,
zijn gecursiveerd (in de uitleg op p. 430 is uit een vroegere fase van
de tekstverwerking de uitdrukking "onderstrepingen" blijven staan).
Niet parallelle overeenkomsten binnen het segment, overeenkomsten
buiten het segment, twijfelachtige overeenkomsten en overeenkomsten
van de Reinaerttekst met andere teksten dan branche I
(hoofdzakelijk andere branches) zijn eveneens zichtbaar gemaakt;
daarvoor wordt een aantal specifieke tekens gebruikt. De parallelteksten
komen niet direct uit de handschriften. De Franse tekst is
integendeel uit de uitgave van Roques, de Nederlandse uit die van
Lulofs overgenomen. Uit de commentaar blijkt wel dat Bouwman
ook met de teksten van de handschriften heeft gewerkt, wat voor de
Nederlandse - dank zij hoofdzakelijk de uitgave van Hellinga -
BOEKBEOORDELINGEN 79
vrij eenvoudig is; van de Franse heeft hij "branches I, Ia en Ib van
alle handschriften op microfilm geraadpleegd, met uitzondering van
M" (noot 24, p. 557), dat tot dezelfde tak als C behoort; hiervan kon
hij de varianten in de uitgave van Fukumoto-Harano-Suzuki vinden.
Nu is de uitgave van Lulofs een kritische editie met A als basis
en met ook een zeer duidelijke voorkeur voor de varianten van A.
Zij maakt als zodanig deel uit van een traditie die uiteindelijk haar
ontstaan dankt aan het feit dat handschrift A een eeuw vroeger is
ontdekt dan handschrift F. Ik ken uit de geschiedenis van de niet
strikt diplomatische tekstuitgaven maar één opzettelijke afwijking
van die traditie, de door Gysseling bezorgde mnl. tekst naast de
"hertaling" van K. Jonckheere van 1978. In de korte bijlage 2 (p.
552-553) geeft Bouwman een lijst van 36 varianten van de Franse
tekst die in afwijking van de tekst van Roques vermoedelijk in het
handschrift hebben gestaan dat Willem heeft gebruikt, en een lijstje
van slechts 11 varianten die in afwijking van de tekst van Lulofs
vermoedelijk in het mnl. origineel hebben gestaan. Het is verrassend
dat hij bij negen van deze laatste naar een andere kritische uitgave,
die van Muller, en slechts bij één naar de tekstgetuigen FBP verwijst.
In tien van de elf gevallen heeft F de "goede" variant. Nu is
het lijstje opgemaakt omdat deze varianten met die van de Franse
tak overeenstemmen waarop de editie van Martin teruggaat, en
anderzijds is het duidelijk dat Bouwman bij de voorbereiding van
zijn bewerkingscommentaar buiten A ook "bij elke relevante
lezing" uit de editie-Lulofs naar F en de overige getuigen heeft
gekeken en op grond daarvan ook vaak aan een andere variant dan
die van A de voorkeur geeft. Toch krijgt A op die manier een sterk
accent, waarvan de rechtvaardiging niet beredeneerd wordt. De
vraag in hoeverre men bij de mnl. overlevering van "redacties" mag
spreken en welke daarvan eventueel het dichtst bij de redactie van
de Franse voorbeeldtekst (d.w.z. de geëmendeerde redactie-Roques)
staat, wordt voor zover ik het zie niet algemeen gesteld, maar
telkens ad hoc beantwoord.
In het laatste hoofdstuk "Het bewerkingsgedrag van de Reinaertdichter"
(p. 372-427), wordt dan de rijke oogst ingehaald. Deze is
van compositorische en van inhoudelijke aard. Wat het eerste
80 BOEKBEOORDELINGEN
betreft maakt Bouwman gebruik van het bekende drie-mogelijkheden-
model van Gerritsen: traduction/vertaling - adaptation/
bewerking - remaniement/ omwerking. Hij constateert dat het
aantal verzen-met-vertaling, met inbegrip van de losse verzen (die
midden in passages staan die in hun formulering geheel van branche
I afwijken) en de "zwerfverzen" (verzen die ten opzichte van het
voorbeeld zijn verplaatst) naar verhouding gering is. Zij bewijzen
echter dat Willem met een schriftelijk gefixeerde tekst heeft gewerkt.
In het eerste deel van het verhaal moet meestal van een bewerking
gesproken worden. Zij uit zich in weglatingen van verhaalgegevens,
waardoor de causale samenhang van het verhaal wordt verstevigd,
in verplaatsingen of herschikkingen, wat een compositorische verstrakking
of een verbeterde motivering van de handeling tot gevolg
heeft, en in toevoegingen, die tot een scherpere karakterisering van
de personages leiden en. ook tot de structurering van het verhaal
bijdragen. In het eerste deel is echter ook al omwerking te vinden:
allerlei coupures, verplaatsingen en toevoegingen veroorzaken wijzigingen
in de "fabel" van het verhaal. In het tweede deel hebben
we dan in principe met omwerking te maken: gebeurtenissen uit
branche I zijn door nieuwe vervangen of zodanig getransformeerd
dat ze voor nieuw kunnen doorgaan. Het blijkt verder dat een
apparaat met een scherpe grens tussen bewerking en omwerking
niet in alle gevallen goed functioneert. De Reinaert als geheel kan het
best als een omwerking bestempeld worden, waarbij de dichter
alvorens aan het werk te slaan zich de grondtekst in zijn geheel
eigen heeft gemaakt. Naast branche I maakte hij gebruik van de
bovengenoemde bronnen, vooral branche VIII. In zekere mate is
vermoedelijk ook rekening te houden met een orale traditie en met
niet overgeleverde teksten. Alles samengenomen heeft de dichter
zich gedocumenteerd en daarnaast vermoedelijk trekken uit verwante
verhalen vanuit de herinnering gebruikt om een nieuw
gedicht met een eigen signatuur te scheppen.
De inhoudelijke conclusies hebben door het feit dat zij met interpretatie
te maken hebben een minder positivistisch-vast karakter,
maar zij zijn goed onderbouwd. Het gaat om vijf punten. Het eerste
betreft de ruimte van de handeling, die in het Vlaamse landschap is
BOEKBEOORDELINGEN 81
gelocaliseerd, maar ook symbolische aspecten vertoont. Zo vervalt
in de loop van het verhaal de geordende hofwereld tot een (morele)
wildernis die in wezen niet verschilt van die waarnaar de vos is
getrokken. Dit punt werkt Bouwman echter niet uit, om het gras
niet weg te maaien voor de voeten van R. van Daele, die intussen te
Leuven over dat onderwerp is gepromoveerd. Ten tweede vertoont
de Reinaert op het punt van het antropomorfisme verschuivingen,
die zich echter niet goed in één categorie laten onderbrengen. Wat
ten derde de rechtshistorische aspecten betreft, blijkt de Reinaertdichter
details te hebben toegevoegd, die ons het beeld van een
rechtsvergadering aan het hof inscherpen. Daarin heerst aanvankelijk
feodale harmonie, maar door het perfide gedrag van de vos en
door wat hij in gang zet is die op het einde opgeheven. Ten vierde
laat Bouwman mooi zien hoe Willem de listen van de vos op een
structurele manier intensiveert. Kenmerkend daarbü is de tegenstelling
tussen de retorische schijn van zijn spreken en de werkelijkheid.
Het laatste punt betreft de interpretatie van de protagonist: schurk
of schelm? Bouwman beantwoordt de vraag ten gunste van het
eerste alternatief, maar geeft toe dat hierover het laatste woord nog
niet is gezegd. We blijven natuurlijk zitten met het probleem van de
tegenspraak tussen het schurkachtige gedrag van de vos en het
plezier dat we als lezer aan dat gedrag beleven, een probleem dat
ook met een beroep op het boek van Suchomski over deleetatio en
utilitas niet bevredigend is opgelost. Het eerste, het derde en het
vijfde punt hangen enger samen in het kader van een "totale" visie
op de Reinaert. Bouwman toont zich in de behandeling ervan geïnspireerd
door de interpretatie van Arendt, maar corrigeert die ook
en vult ze aan, zodat we van een wezenlijke stap vooruit in de visie
op de Reinaert kunnen spreken.
Het boek wordt afgesloten met een uitvoerig notenapparaat (deel
2, p. 554-597), dat niet alleen verwijzingen naar de secundaire
literatuur, maar ook nog talrijke substantiële inhoudelijke opmerkingen
bevat, met een literatuurlijst (p. 598-627), waarin bij iedere
titel de pagina's worden genoemd waar Bouwman naar de betreffende
studie verwijst, met een personen- en zakenregister (p.
628-636), een register van besproken plaatsen (p. 637-653) en een
82 BOEKBEOORDELINGEN
Frans resumé (p. 654-658). Het is op die manier gemakkelijk toegankelijk
voor wie het wil raadplegen zonder het van het begin tot het
einde systematisch door te lezen.
Ik wens in de bespreking van dit rijke werk niet vitterig te doen en
rond mijn referaat af met beschouwingen over slechts twee punten.
Het eerste betreft Willems bronnen. Dat hij een verzamelhandschrift
met een aantal branches van de Roman de Renart heeft
gebruikt, lijkt mij door Bouwmans betoog meer dan plausibel
gemaakt, hoewel we met ons totaal anders getrainde geheugen ons
nog moeilijk een voorstelling kunnen maken van de manier waarop
middeleeuwse dichters verhaalgegevens en woordelijke tekstinhouden
konden onthouden. Met het aannemen van het gebruik van een
tweede tekst van branche I heb ik meer moeite, niet omdat deze
werkwijze niet tot het verkregen resultaat kon leiden - het verklaart
dit integendeel gemakkelijker dan om het even welke andere
hypothese -, maar omdat ik me niet goed kan voorstellen dat een
middeleeuwse dichter zo te werk ging. Er werd natuurlijk wel gecontamineerd,
in de eerste plaats door de auteurs van vocabularia -
zoals ook nu nog door lexicografen -, in de tweede door scribenten
van geleerde (Latijnse) werken, maar dan vooral in de glossering,
waar de naden in de regel nog goed herkenbaar zijn. Ik ken geen
gevallen waarin dichters op een manier, vergelijkbaar met de door
Bouwman aangenomen werkwijze, een nieuwe tekst tot stand
brachten. Compilaties als de Haagse Lancelot of de Karlmeinet zijn
van een heel andere aard. Ik vraag me daarom af of het toch niet
denkbaar is dat Willem met een handschrift heeft gewerkt dat wat
branche I betreft tot tak B behoorde, maar daar heel bovenaan
gelocaliseerd moet worden. Toegegeven, dat levert wanneer men
van de varianten naar het stemma toe redeneert wat meer moeilijkheden
op dan de hypothese van Bouwman, maar het heeft wellicht
meer "uiterlijke" plausibiliteit.
Het tweede punt betreft de vrij talrijke plaatsen in de bewerkingscommentaar
waarin voor mijn gevoel op een niet onkrampachtige
manier geprobeerd wordt, verhaaltechnische logica in het inbouwen
en in de aaneenknoping van details te leggen. Lulofs doet dat,
uitgaande van enkele vooropgezette ideeën als de tegenstelling tusBOEKBEOORDELINGEN
83
sen morele schuld en juridische onschuld, nog opvallender, en het is
geen toeval dat de plaatsen waar ik onder het genoemde aspect last
mee heb, gedeeltelijk discussies met Lulofs zijn. Ik moet Bouwman
in die discussies meestal gelijk geven, maar vraag me af wat daarbij
gewonnen is. Een paar voorbeelden van dit zoeken naar logica: op
p. 158 wordt gesteld dat de "zinloosheid" van Reinaerts eerste
biecht wel degelijk zin heeft, omdat zij de vos diskwalificeert, op p.
177 dat beschrijvingen van avonturen in die biecht zijn ingebouwd
om .het verhaaltechnische kader daarvan onder spanning te zetten
en de huichelachtigheid van Reinaerts belijdenis te benadrukken.
Waarom zou Willem hier niet gewoon plezierige scènes hebben
willen inbouwen en de biecht als zodanig wat burlesker hebben
willen maken? Op p. 186 wordt gesteld dat het oom noemen van
Ysengrim door Reinaert functioneel is. "De affectie en solidariteit
tussen oom en neef is bekend uit de chansons de geste. ( ... ) Het is
daarom niet onbegrijpelijk dat de altijd hongerige Y sengrijn telkens
weer in zijn pseudo-neef Reinaert vertrouwen stelt. En dat nu heeft
de sluwe vos voorzien. Hij noemde Y sengrim dus oom omdat deze
door zijn vertrouwen in een verwant meer ontvankelijk wordt voor
bedrog". Hier kan toch tegen gesteld worden dat iemand die éénmaal
door zijn neef is bedrogen, even goed zal oppassen als iemand
die door een niet-verwante is beetgenomen, behalve dan in de
conventie van het verhaal de domme Y sengrijn. Waarom moet hier
iets functionelers achter gezocht worden dan een vermakelijk detail,
ook al bestempelt Reinaert zijn aanspreking van de wolf zelf als
"baraet"? Ik heb overigens de indruk dat Bouwman naar het einde
toe in dit soort redeneringen minder vertrouwen stelt: wanneer iets
in het verloop van het verhaal niet helemaal klopt, spreekt hij op p.
309 van een "probleem" op auteursniveau, op p. 321 van een
functionele alwetendheid van een dier, in het laatste hoofdstuk laat
hij zelfs in verband met de uitbouw van een scène (p. 391) het woord
"Fabulierfreude" vallen.
Uit de twee uitgewerkte voorbeelden van de vorige alinea blijkt
dat Bouwman de Reinaert zwaarder van toon vindt dan zijn Franse
voorganger, een gedachte die expliciet overigens op p. 97 te vinden
is. Er zal ook uit gebleken zijn dat ik de toon van ons dierenepos
84 BOEKBEOORDELINGEN
lichter vind dan Bouwman. Hoe ik die met de misdaden van de vos
moet verzoenen weet ik niet goed, en op die vraag geeft Bouwman
door zijn andere visie uiteraard niet het antwoord. We mogen wel
besluiten dat zijn boek in belangrijke mate bijdraagt aan de kennis
van de tekst onder genetisch aspect en aan de interpretatie ervan.
J. GOOSSENS
RITA SCHLUSEMANN, Die hystorie van reynaert die vos und The history
of reynard the fox. Die spätmittelalterlichen Prosabearbeitungen des Reynaert-
Stqffes. Frankfurt am Main etc. 1991. Europäische Hochschulschriften.
Reihe I Deutsche Sprache und Literatur Bd.
1248.
De Reinaert is een van de teksten waar de drukpers onmiddellijk
grote belangstelling voor toont. Nog voor 1500 wordt de tekst niet
alleen verschillende keren in de Nederlanden, maar ook in Engeland
en Duitsland op de pers gelegd. Afgezien van de Latijnse
vertaling van Balduinus Juvenis, die De Leempt en Ketelaer in
Utrecht rond 1474 op de markt brengen, gaan alle drukken direct of
indirect terug op de bewerking van Van den vos Reinaerde, Reinaerts
historie die vermoedelijk rond 1375/1400 is ontstaan.
Rita Schlusemann (hierna RS) richt zich in haar studie op de
verhouding tussen de door Gheraert Leeu in 1479 in Gouda
gedrukte prozaroman Die hystorie van Reynaert die vos (hierna Pg), de
Engelstalige druk van William Caxton uit 1481 en de handschriften
van de Reinaert, waarbij de voornaamste plaats natuurlijk wordt
ingenomen door het enige complete handschrift van Reinaerts historie
(hs. B.). In het vervolg van deze recensie zal ik de druk van Caxton
overigens grotendeels buiten beschouwing laten.
In het eerste inleidende hoofdstuk wordt de context beschreven
waarbinnen het onderzoek plaatsvindt. De constatering van Muller
en Logeman in de inleiding van hun teksteditie uit 1892 dat de
prozaroman van Leeu een 'slaafse navolging' van Reinaerts historie is,
vormt het uitgangspunt van het onderzoek van RS. Zij stelt dat hun
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
BOEKBEOORDELINGEN 85
oordeel- door alle latere onderzoekers klakkeloos overgenomen -
gebaseerd is op esthetische overwegingen en tot gevolg heeft dat de
prozaroman een eigen karakter wordt ontzegd. Volgens RS moet
echter de prozaroman worden beschouwd vanuit de middeleeuwse
opvattingen omtrent literatuur en niet vanuit a-historische, romantische
opvattingen over de originaliteit van het werk en de individUaliteit
van de schrijver. RS' centrale vraag is dus of de prozadruk
van Leeu inderdaad geen bewerkingen heeft ondergaan die duiden
op een bewuste aanpassing van de tekst aan het geïntendeerde
publiek. Na een kort overzicht van de bronnen in hoofdstuk 2 wordt
in hoofdstuk 3 aan de hand van de door Gerritsen gedefinieerde
indeling 'traduction, adaption en remaniement' de verhouding tussen
handschrift B van Reinaerts historie en de twee prozadrukken ter
discussie gesteld, omdat aan de ene kant de relatie tussen B en de
prozadrukken overduidelijk aanwezig is, maar het aan de andere
kant ook vast staat dat niet handschrift B de directe basis voor de
bewerking is geweest. Enigszins losstaand van hoofästuk 3 behandelt
de laatste paragraaf de vormtechnische indeling van de prozaroman,
terwijl RS tevens een typering van de proloog van Die hystorie
van Reinaert die vos geeft.
Hoofdstuk 4 en 5 vormen de kernhoofdstukken van de tekstvergelijking
en daarmee van het boek. In hoofdstuk 4 signaleert RS een
aantal verschillen die zij achteraf allemaal op de noemer 'Verständigungssicherung'
kan terugvoeren. Door middel van expliciteringen,
versterkingen en grotere directheid probeert de bewerker de communicatie
tussen tekst en kzer veilig te stellen. Daartoe worden
regelmatig persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden uit hs. B
vervangen door de naam en/ of soortnaam van het betreffende dier.
Zo wordt 'in sijn net' (B 7669) 'in reynaerts net' (Pg 6145) terwijl
'Ysegrim Noch brvvn' (B 4810-11) in de prozaroman terugkomt als
'ysegrim den wolf ende bruijn den beer' (Pg 3642-43). Frequent
wordt de direkte rede aangekondigd en vindt er door middel van
adjectieven, partikels en doubletten een explicitering en verduidelijking
van gebeurtenissen en gevoelstoestanden plaats, hetgeen volgens
RS ook tot gevolg heeft dat de tegenstellingen tussen de dieren
in de prozaroman worden vergroot. Illustratief hiervoor is het feit
86 BOEKBEOORDELINGEN
dat de toename van de hoffelijke aanspreekvormen voor het overgrote
deel op rekening van Reinaert komt. De bewerker probeert op
die manier het gevlei van Reinaert nog duidelijker tot uitdrukking te
brengen. De prozaroman is in zijn beschrijving directer. Niet alleen
worden negatieve omschrijvingen en negaties in de prozaroman
vermeden en ten opzichte van hs. B vervangen, maar illustratief is
ook dat de ironie die met name in het spreken van Reinaert vaak
aanwezig is, wordt weggewerkt. Op lexicaal gebied noteert RS een
tendens tot een beperking van de woordvariatie, de vervanging van
verouderde woorden en de vervanging van begrippen die een specifieke
contekstgebonden kennis veronderstellen door vagere algemene
uitdrukkingen.
In het vijfde hoofdstuk laat RS op overtuigende wijze zien dat
deze wens tot verduidelijking zich ook op inhoudelijk niveau voortzet.
De lezer wordt geen moment in het ongewisse gelaten over het
feit dat Reinaert de boze genius binnen de tekst is, terwijl ook de
koning en de koningin negatiever dan in Reinaert historie worden
afgeschilderd. Daartoe worden de tegenspelers van Reinaert, Bruun
en Tibeert gedeeltelijk en Isengrim en zijn vrouw Eerswynde zelfs
geheel als onschuldig voorgesteld. Immers alleen de leugenaars in
het verhaal - Reinaert, Grimbeert en Rukenau - vertellen negatieve
zaken over Isengrim en Eerswynde. De bewerker van de prozatekst
laat er ook geen twijfel over bestaan dat Reinaert, Eerswijnde
verkrachtte. Van een langdurige liefdes relatie is absoluut geen
sprake. Het is duidelijk zo stelt RS vast dat de bewerker door een
vergroting van de duidelijkheid en van de contrasten, problemen
van de lezer bij de interpretatie van de tekst wil voorkomen.
De tekstvergelijking is minitieus en in haar conclusies overtuigend,
al is RS misschien geneigd om de verschillen tussen hs. B en
de prozadruk van Leeu enigszins te overdrijven. Een steekproef aan
de hand van de eerste 500 regels leert namelijk dat ook een aantal
voorbeelden te noemen is die tegen het door RS geschetste beeld
van de tekstbewerking ingaan: B 53 Nobel die coninc Pg 32-33 dye
edel coninck; B 98 reynaert dat felle dier Pg 63 hi; B 116 Tybert die
cater Pg 76 tybert; B 146 kuwart den haess Pg 96 cuwaert; B 194
Her ysegrim Pg 127 ghi; B Her ysegrim Pg 133 ghi; B 359 mijn wijff
BOEKBEOORDELINGEN 87
coppen Pg mijn wijf; B 385 Reynaert die moordadige dieff Pg 270
reynaerts - hi; B 435 Reynaert Pg 302 hij; B 442-43 heeft die valsche
gier Reynaert Pg 306 heeftse de se onghenadige dief; B 453 heer
cantecleer Pg 315 cantecleer. Deze voorbeelden doen natuurlijk niet
wezenlijk af aan de conclusies van Schlusemann, maar ze nuanceren
wel het vermeende systematische karakter van de bewerking. Daarnaast
neemt RS expliciet stelling in een discussie over de functie van
doubletten in prozaromans. Zij stelt dat de toevoeging van doubletten
dient om de contrastwerking te vergroten en uitspraken te
verduidelijken (RS p. 110). In haar oordeel had RS echter ook het
haar bekende onderzoek van Lotte Hellinga-Querido moeten
betrekken, die in haar proefschrift Methode en praktijk bij het zetten van
teksten in de vijftiende eeuw (Amsterdam 1974) op p. 112-114laat zien
dat de creatie van doubletten in de druktekst van de Historie van
Jason (Haarlem, Jacob Bellaert, c. 1484/85) slechts afkomstig is van
één van de twee zetters die aan de tekst werkte. Deze zag het
gebruik van doubletten vermoedelijk als een middel om berekeningsfouten
te corrigeren en gelijktijdig de tekst op een hoger literair
niveau te brengen.
In het zesde en laatste hoofdstuk 'Die Stellung und Funktion der
Spätmittelalterlichen Prosatexte des Reynaert-Stoffes' probeert RS
te laten zien hoe de prozatekst van Leeu binnen de literaire en
maatschappelijke context van de vijftiende eeuw past. Ze wijst
daarbij op het receptieve karakter van de literatuurproduktie door
de drukpers in de tweede helft van de vijftiende eeuw, waarbij
drukkers veelvuldig teruggrijpen op versteksten uit de handschriftelijke
periode en deze - zoals ook in het geval van Reinaerts Historie
- in proza omzetten. Zo minitieus en genuanceerd als RS in de
voorgaande hoofdstukken te werk is gegaan, zo grof en oppervlakkig
springt zij in deze paragraaf met gegevens om. Ze goochelt met
aantallen prozaromans die in de beide taalgebieden in de vijftiende
eeuw verschenen zijn, want vreemd genoeg hanteert ze afhankelijk
van de taal verschillende criteria. Om slechts een voorbeeld te
noemen: de Engelse druk van de Historie van Jason wordt wel tot de
prozaromans gerekend en de Nederlandse druk van deze tekst niet.
Gedrukte versies van versteksten, zoals de Historie van coninck Karel
88 BOEKBEOORDELINGEN
ende van Elegast, die in ongewijzigde vorm toch ook groot succes
hebben gehad, worden in het geheel niet bij de beeldvorming
betrokken. En als ze vervolgens probeert om de prozatekst van de
Reinaert binnen het fonds van Leeu te plaatsen, verzuimt ze om het
belang van het gegeven dat Gerard Leeu tussen 1487 en 1490 ook
nog een verstekst van Die Hystorie van Reinaert die vos op de markt
brengt, te overwegen.
Niet alleen in formeel opzicht, maar ook qua toonzetting, zo
betoogt RS, lijkt Pg bij het geestelijke klimaat in de vijftiende eeuw
aan te sluiten. Op basis van de, ten opzichte van Reinaerts Historie
aan de prozatekst toevoegde, proloog en een aantal wijzigingen in
de tekst concludeert RS dat de bewerker van de prozaroman de
lezer een andere interpretatie probeert aan te bieden. Daar waar in
RH de nadruk zou liggen op de 'belachelijkheid der ondeugden van
Reinaerts antagonisten', zou in de prozatekst het accent meer op de
kwaadaardigheid van Reinaert komen te vallen. De tekst verschaft
volgens de proloog immers informatie over de wijze waarop in alle
lagen van de bevolking corrupte methoden worden gehanteerd om
de eigen positie ten koste van anderen te verbeteren: 'bi welke
punten men mach leren kennen die subtile cloecheden die dagelics
gehantiert ende gebruyct worden onder den raet der heren ende
prelaten gheestelic ende waerlic ende onder die coopluden ende oec
onder den gemeenen vole. Ende dit boec is gemaect tot nutscap
ende tot profIjt al re goeder menschen op dat si daer in lesende sellen
mogen verstaen ende begripen die vornoemde subtile scalcheden
die dagelics in der werelt gebruijct worden.' (Van den vos Reinaerde,
ed. Hellinga 1952, p. 5) Aan de hand van Reinaert wordt getoond
dat zulke methodes ook nog tot succes leiden, terwijl de nederlaag
van de onschuldige, maar naïeve en wereldvreemde Ysegrim leert
dat het nuttig is om deze listen te kennen opdat je je ervoor kunt
hoeden. De tekst ademt daardoor volgens RS een sfeer uit van
"endzeitlicher trostlosigkeit" die aansluit bij Huizinga's karakterisering
van de vijftiende eeuw als een tijd van "ontzettende depressie
en een grondig pessimisme" (RS p. 190).
Dat de tekst een eigen karakter heeft, laat RS in haar vierde en
vijfde hoofdstuk overtuigend zien, maar of de bewerker van de
BOEKBEOORDELINGEN 89
prozatekst bewust heeft geprobeerd om de lezers een andere interpretatie
aan te reiken, blijft voor mij de vraag. De visie van RS
wordt in hoge mate bepaald door haar interpretatie van de proloog
van Pg, want de veranderingen die zij tussen Reinaerts historie en Pg
heeft geconstateerd, heeft zij in voorgaande hoofdstukken overtuigend
veklaard vanuit de wens van de bewerker om de lezers een
duidelijke, begrijpelijke tekst te presenteren. Hoewel zij er expliciet
rekening mee houdt dat de proloog ook dient om commerciële
doelstellingen te verwezenlijken, werkt zij dit aspect niet verder uit
en neemt zij de proloog, waarin de tekst als een negatief exempel
wordt gepresenteerd, als uitgangspunt voor de interpretatie van de
tekst. Ik ben geneigd om het belang van de proloog voor de interpretatie
van de tekst iets af te zwakken en iets meer de nadruk te leggen
op de commerciële intenties van de drukker/uitgever Leeu en de
proloog te zien in het licht van de vigerende literatuuropvatting.
RS haalt met instemming Van Oostrom aan die in zijn studie Het
woord van eer met betrekking daartoe schrijft "dat de middeleeuwse
literatuuropvatting, veel sterker dan de onze, idealistisch en belerend
is. Literatuur - misschien ruimer: het geschreven woord -
wil in de middeleeuwen leidraad voor het leven zijn, en de auteur
een gids. Niet dat 'mooi schrijven' toen geen doel was; maar naast
de esthetische functie van teksten is de ethische bUzonder prominent."
(RS p. 169). In het vervolg van haar betoog negeert RS het
esthetische aspect - waar Van Oostrom toch nog wel expliciet een
plaatsje voor inruimt - echter volkomen. RS gaat er dus vanuit dat
de karakterisering van Van Oostrom ook nog geldig is met betrekking
tot Pg en het laatmiddeleeuwse drukproza in het algemeen.
Volgens mij heeft de beginnende drukpers en de commerciële noodzaak
van de drukkers om bij de wensen van het publiek aan te
sluiten echter tot gevolg dat het esthetische aspect tijdelijk nog
verder ten opzichte van de lering terug moest treden. In feite zegt
RS dit ook als zij de drieledige functie van Pg samenvat met de
termen 'informatie', 'lering' en 'vermaak', waarbij het derde aspect
zijn medisch-wetenschappelijke waarde ontleent aan de veronderstelde
melancholieverdrijvende kracht van ontspannende literatuur.
De proloog brengt Die hystorie van Reynaert die vos qua functie in feite
90 BOEKBEOORDELINGEN
heel dicht in de buurt van een artes-tekst: een tekst met praktisch
toepasbare kennis en een duidelijk omschreven nut.
Er zijn nog andere argumenten om de proloog in dit licht te
bezien. Zo is het zeker geen toeval dat in de proloog van de
Uilenspiegel-tekst dezelfde argumenten worden gebruikt om de tekst
voor het leespubliek aantrekkelijk te maken: 'Noch oock datmen
scalcheyt soude soecken, maer om des menschen sinnen daer mede
te verlichten en te vernieuwen. Ende ooc om dat die simpel slechte
men sc hen voor dergelijcker boeverijen hem souden moghen wachten
ofse hem lieden voor ooghen quamen' (Het volksboek van UlensPieghel,
ed. Geeraedts, p. 93). Ook in deze tekst gaat het om een
negatieve held die winnend uit de strijd tegen de gevestigde orde
komt. De afloop van de tekst botst met het rechtvaardigheidsgevoel
van zowel de lezers en de drukkers / uitgevers van teksten als de
Uilenspiegel en de Reinaert voelen blijkbaar de behoefte om door
middel van de proloog de tekst bruikbaar en verkoopbaar te maken.
Dat de gang van zaken in de Reinaert-tekst door de tekstbewerker als
problematisch wordt ervaren, blijkt mijns inziens ook uit het feit dat
de door Leeu gedrukte verstekst, de Lubeckse druk uit 1498, de
zestiende eeuwse schooluitgaven van Plantijn en de zeventiende
eeuwse Noord- en Zuidnederlandse volksboeken, de tekst in hoofdstukken
indelen en elk hoofdstuk afzonderlijk van een moraal voorzien.
Hierdoor wordt de lezer afgeleid van het eindresultaat van de
manipulaties van Reinaert en niet meer gedwongen te streven naar
een allesoverkoepelende totaalinterpretatie. De proloog dient om
een aanvaardbare leeshouding op te wekken waardoor de tekst van
zijn gevaarlijke boodschap wordt ontdaan. Dat de tekst van Uilenspiegel
min of meer ongeschonden is overgeleverd, kan wellicht
verklaard worden door het verschil tussen Reinaert en Uilenspiegel.
Daar waar de eerste opklimt tot de tweede positie in het land, streeft
Uilenspiegel niet eens naar een positie. Hij sterft even berooid als hij
is geboren.
Wat zijn nu de uitkomsten van de studie van RS? Daar waar
Logeman en Muller in 1892 tot de conclusie waren gekomen dat het
in het geval van de prozadruk van Leeu handelde om een 'slaafse
navolging' - een 'traduction' in de betekenis van Gerritsen toont
BOEKBEOORDELINGEN 91
Schlusemann aan de hand van een nauwkeurig stilistisch, lexicaal
en inhoudelijk onderzoek aan dat hoewel de verschillen tussen de
Reinaerthandschriften (m.n. hs. B) en de proza-druk van Leeu
inderdaad gering zijn, we in het geval van de prozadruk van Leeu
wel degelijk te doen hebben met een 'adaption'. De bewerker heeft
bewust veranderingen in de tekst aangebracht en ingespeeld op de
gewijzigde communicatieverhoudingen. Tevens heeft zij echter
onbedoeld duidelijk gemaakt waarom een tekst als Pg en de prozaromans
in het algemeen van de kant van literatuurwetenschappers
vrij weinig waardering heeft gekregen. Als we de prozatekst van de
Reinaert met Van den Vos Reynaerde en ook Reinaerts historie vergelijken,
kunnen we alleen concluderen dat een groot aantal kenmerken dat
met name Van den vos Reynaerde voor de hedendaagse lezer - maar
mogelijk ook voor de dertiende eeuwse luisteraar - zo aantrekkelijk
maakt als gevolg van de doelstellingen van de bewerker verloren is
gegaan. Die aantrekkelijkheid van Van den vos Reynaerde zit voor een
groot deel in de aanwezige ironie, de dubbelzinnigheden, de bewust
gewilde onduidelijkheid van de tekst en de intertekstuele relatie met
de ridderroman. Willem streefde juist niet naar duidelijkheid en
eenduidigheid en het is waarschijnlijk dat ook de middeleeuwse
luisteraars uit de dertiende eeuw deze subtiliteit hebben kunnen
waarderen. Met de introductie van de drukpers wordt het esthetische
aspect van teksten uit commerciële overwegingen voor korte
tijd ten gunste van het ethische aspect nog verder naar de achtergrond
gedrongen. Deze constatering maakt de prozadruk als onderzoeksobject
niet minder interessant, maar wel vanuit literair oogpunt
minder boeiend.
Het keurig verzorgde boek wordt afgesloten met verschillende
nuttige appendices, te weten een collatie van de teksteditie van
Hellinga uit 1952, een overzicht van de fouten in Pg, een overzicht
van de door Muller en Logeman aangebrachte emendaties in hun
tekstuitgave uit 1892 en tenslotte een overzicht van de indeling van
de verschillende Reinaert-teksten.
P.J.A. FRANSSEN
92 BOEKBEOORDELINGEN
M. B. Smits-V eldt, Het Nederlandse renaissancetoneel. Utrecht, HES
Uitgevers, 1991. f 22,50.
Sinds lange tijd was er geen inleidend overzicht meer verschenen
van het Nederlandse renaissancetoneel, en dat mevr. Smits de hoogtepunten
en de belangrijkste vraagstukken omtrent dit verschijnsel
in kort bestek heeft beschreven zal voor een grote groep geïnteresseerden
in de geschiedenis van de Nederlandse litteratuur een welkom
geschenk zijn. C. N. Wybrands was haar in 1873 op dit pad
voorgegaan met een studie die in tijd wat ruimer, in plaats wat
beperkter is: Het Amsterdamsch tooneel van 1617-1772. Sindsdien zijn,
afgezien van de litteratuurgeschiedenissen, alleen de grote overzichtswerken
van Worp verschenen en alleen daarom al is het
verheugend dat het Nederlandse toneel van de jonge Hooft tot het
optreden van Nil Volentibus Arduum hier in honderdvijftig
pagina's tekst beknopt besproken is. Zowel de kwantiteit als de
kwaliteit van de Nederlandse toneelproduktie uit die jaren zijn grote
aandacht waard. Mevr. Smits noemt ongeveer 150 Nederlandse
toneelstukken uit de periode 1590-1670, ongeveer een kwart van het
totaal. Ook de treurspelen en de litterair-theoretische verhandelingen
van Hugo de Groot en Daniël Heinsius worden besproken. Hun
hooggestemde tragedies vormen met het werk van Vondel en
andere auteurs van bijbelse en vaderlands-historische stof een
tegenhanger van vrolijke en lichtzinnige blijspelen en kluchten,
zoals er naast ernstig betogend toneel spektakelstukken met kunsten
vliegwerk, moord en doodslag bestonden, en naast de komische
intermezzi in het ernstige toneel ook de serieuze boodschap van de
karakterkomedie. Deze diversiteit van het zeventiende-eeuwse
toneel maakt dit onderdeel van onze letterkunde moeilijk te
beschrijven, maar uitermate interessant. Dat mevr. Smits erin
geslaagd is een inleidende gids te schrijven voor dit uitgestrekte en
gevarieerde gebied mag op zich een prestatie genoemd worden.
Tevens kan het boek dienstdoen als staalkaart van wat in de neerlandistiek
aan dit onderwerp gedaan is.
Mevr. Smits heeft haar stof ingedeeld in acht hoofdstukken, waarvan
het vijfde en het zevende het chronologische verhaal vertellen.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
BOEKBEOORDELINGEN 93
Hoofdstuk 1 bevat 'begrippen en feiten': gegevens over de organisatie
van rederijkerskamers en schouwburgen, en over de aantallen
toneelstukken die werden geproduceerd; daarnaast informatie over
de dramatische genres en de verschillende doelstellingen van de
auteurs. Hoofdstuk 2 gaat over de voorbeelden en voorgangers.
Achtereenvolgens komen de Neolatijnse tragedies, het schooldrama,
Seneca, de Griekse tragici en het Europese drama van de
Renaissance aan de orde. Het derde hoofdstuk behandelt de rhetorica
en de litteraire theorie, in een nog curieuzer volgorde: hier
worden successievelijk Horatius, Scaliger en Aristoteles behandeld,
de laatste aan de hand van Heinsius, Coster, Grotius en V ossius. De
behandeling van Vondel - die voor de ontwikkeling van de litteraire
theorie toch bij uitstek van belang is - wordt uitgesteld tot het
zesde hoofdstuk. In hoofdstuk 4 komen de nieuwe inzichten in de
Eglantier aan bod, hoofdstuk 5 omvat de ontwikkeling van het
renaissancetoneel van 1600 tot 1637. In hoofdstuk 6 dus Vondel en
zijn tegenhanger Jan Vos. Het toneel van de Gysbreght tot Nil V olentibus
Arduum wordt in hoofdstuk 7 behandeld, en het laatste hoofdstuk
geeft een beschrijving van het onderzoek naar het renaissancetoneel.
Waar vindt men in dit boek de toepassing van typisch
senecaanse elementen? In hoofdstuk 2, over de voorbeelden, of in
hoofdstuk 5 over het vroege renaissancetoneel? In beide, en bovendien
in het derde hoofdstuk, waar we lezen dat van Heinsius'
Auriacus tot Jan Vos' Medea talrijke 'domina-nutrix'-scènes voorkomen,
nadat dit verschijnsel in het tweede hoofdstuk slechts kort is
aangestipt. Dat ook in de achttiende eeuw dergelijke scènes (zij het
natuurlijk in iets andere vorm) een rol spelen, wordt niet vermeld.
De chronologie wordt dus nogal eens verlaten, evenals de strikt
logische opbouw. De rode draad die door het boek heen loopt is die
van het begrip 'morele instructie': in alle hoofdstukken komt dit
frequent aan de orde, en bij de bespreking van de verschillende
toneelstukken wordt geregeld verteld of deze instructie impliciet of
expliciet aanwezig is, of ontbreekt. Dit laatste is het geval in Vondels
werken na 1639, waarover wordt gezegd: "Er is nauwelijks meer
sprake van expliciete lessen, die met name door (tot nog toe verschillende)
reien uit de voorgestelde gebeurtenis plachten te worden
94 BOEKBEOORDELINGEN
getrokken" (p. 91; de schoolmeesterlijke cursiveringen, zoals passim
in het boek, zijn van mevr. Smits). Daarbij blijft onduidelijk wat
hiervan de oorzaken en de gevolgen zijn. Ligt het aan intensieve
aandacht voor de Griekse tragici? Maar die is ook bij Racine
aanwezig; ontbreekt dan expliciete moralisering in het Frans-klassieke
toneel? De aandacht voor dit ethische aspect van het toneel is
gerechtvaardigd, maar leidt toch tot een wat eenzijdige aanpak,
omdat veel minder informatie wordt gegeven over het onderzoek
naar stijlmiddelen, structuurelementen en scène-opbouw.
Over het algemeen zijn de opmerkingen die mevr. Smits over de
verschillende toneelstukken maakt adequaat en terzake. Een enkele
keer heeft men behoefte aan wat meer informatie, zoals bij Jan Six'
Medea, die in verschillende opzichten aansluit bij Corneille's spel
over dezelfde stof. Een bijzonderheid is dat zij Vondel 30 toneelstukken
toeschrijft (p. 23 en 148); Hercules in Trachin en Feniciaensche
blijven om niet-verklaarde redenen buiten beschouwing. Maar
mevr. Smits dwingt grote bewondering af met de indrukwekkende
hoeveelheid primaire en secundaire litteratuur die zij in zo kort
bestek verwerkt. Tegen haar behandeling van de litterair-theoretische
uitgangspunten zijn echter enkele bezwaren in te brengen.
Aristoteles' Poetica is van de zestiende eeuw af de centrale tekst als
het gaat om het doel en wezen van de dichtkunst, om voorschriften
met betrekking tot de technieken, onderwerpen en taalmiddelen die
de dichter kan hanteren en om definities van verschillende dichterlijke
genres. Alle andere auteurs die deze onderwerpen behandelen
kiezen hun positie tegenover Aristoteles, en doen zij dat niet (zoals
Horatius), dan wordt hun verhouding tot hem door de humanisten
vastgesteld: reeds de vroegste Italiaanse commentatoren houden
zich daarmee bezig. In het boek van mevr. Smits wordt de Poetica
daarentegen stiefmoederlijk behandeld. De aangewezen volgorde is
eerst de verschillen tussen de belangrijkste genres (dramatiek tegenover
epiek, en dan de grote onderverdeling in tragedie en komedie)
aan te geven, en daarna de afzonderlijke genres te definiëren. Mevr.
Smits begint correct met de verschillen, maar zij laat daartoe Cornelis
Lodewijksz van der Plasse aan het woord, een man van grote
verdiensten, maar toch niet op het gebied van litteraire theorie. Zijn
BOEKBEOORDELINGEN 95
slechtdoordachte definities, sterk aanleunend tegen de Terentiuscommentaren,
kunnen bij de beginnende student alleen maar verwarring
zaaien, tenzij ze goed worden uitgelegd, en daarvoor is in
dit inleidende boek geen plaats. Vele pagina's later volgt de aristotelische
definitie van de tragedie, ook hier zonder verklarende commentaar,
en nota bene in de bijzonder onhandige vertaling van
Daniël Heinsius. Men doet Aristoteles onrecht door hem te citeren
naar de tekst van Heinsius zonder diens commentaar (caput II van
De tragoediae constitutione) op te nemen, omdat Heinsius in de tekst van
Aristoteles het woord 'maar' insmokkelt, en met zijn formulering
"niet door vertelling, maar door vrees en medelijden" twee totaal
verschillende zaken als gelijkwaardig tegenover elkaar stelt. Aristoteles
onderscheidt immers drie aspecten van imitatio, die hij in zijn
tragediedefinitie verwerkt: het object (een verheven handeling), het
middel (verzorgde taal) en de manier van imiteren (door oratio recta
van de personages en niet door een vertelinstantie); daarnaast
onderscheidt hij het doel van de tragedie, die een katharsis teweeg
brengt, en in verband daarmee noemt hij vrees en medelijden. Veel
beter was het hier de lelijke maar doeltreffende oplossing van N. van
der Ben en J. M. Bremer te volgen, die in hun vertaling met
interpunctie en typografie duidelijk hebben gemaakt uit welke
onderdelen de tragediedefinitie is opgebouwd.
Scaliger wordt zoals gebruikelijk opgevoerd als de instigator van
het gruweldrama. W. A. P. Smit heeft het Nederlandse renaissancetoneel
gekenschetst als "Senecaans-Scaligeriaans", en dat de Poetices
libri septem bij nadere bestudering een genuanceerde maar traditionele
tekst blijkt te zijn, kan dit niet meer verhelpen. Gelukkig
relativeert mevr. Smits de invloed van Scaliger en zijn overdreven
tegenstelling tussen tragedie en komedie, hoewel zij zelf de niethistorische
indeling blijft aanhouden tussen een 'ernstig spel' en een
'blijspel' (p. 135).
Het laatste hoofdstuk schildert de stand van het onderzoek op dit
gebied. Een groot aantal studies over het renaissancetoneel wordt
vermeld en besproken, met bijzondere aandacht voor de ontwikkelingen
binnen de Neerlandistiek. Dat heeft tot gevolg dat een algemeen
overzicht over de litteraire theorie (B. Weinbergs History of
96 BOEKBEOORDELINGEN
literary criticism) terzijde is gelaten. Ook goede inleidingen over het
klassieke toneel, bij voorbeeld The nature of roman comedy van G. E.
Duckworth, ontbreken. De belangrijkste litteratuur over de toneelontwikkeling
in Frankrijk, zoals die wordt geschilderd in de klassiek
geworden studies van R. Brayen J. Scherer, wordt niet genoemd.
Een merkwaardige omissie is dat Wybrands' bovengenoemde studie
over de geschiedenis van de Amsterdamse schouwburg, toch zeer
interessant om het door hem gepubliceerde bronnenmateriaal, niet
vermeld is. Wel prijkt onverdiend de omvangrijke verzameling slordigheden
en misinterpretaties van G. van de Louw, het onuitgegeven
proefschrift over de Valeurs nationales, in de vermelde literatuur.
Deze bezwaren daargelaten is dit didactische werkje een handig
hulpmiddel dat met wat aanvullend commentaar en extra uitleg
voor generaties studenten in de neerlandistiek verplichte leerstof
moge worden. Het paarse kaftje met zwarte wormpjes is te wijten
aan de mode. Wie het boek van mevr. Smits naast dat van C. N.
Wybrands legt kan constateren dat we er van wat de uiterlijke vorm
betreft in onze eeuw niet op vooruit zijn gegaan.
T. HARMSEN
INHOUD
Artikelen
H . SCHULTINK, De studie van de Nederlandse morfologie
vanuit wetenschapshistorisch oogpunt ......... . . ... . ... . . .. . . 1
FRANs CLAES s.j., Iets over de datering van de oudste vindplaatsen
in etymologische woordenboeken.. . ... . . . . .. ...... 25
F. DE TOLLENAERE, Etymologica: het ontstaan van 'spuigat' 36
ROBRECHT LIEVENS, 'Apelles schoon Du Praat' Ir . .. .. .. .. .. 51
P. E. L. VERKUYL, Hemel en dampkring (volgens
Aristoteles) in Six' gedichten ..... .. . .... . . .. .. . .. ..... . ... .. ... 57
Boekbeoordelingen
JOZEF JANSSENS e.a. (ed .), Van den vos Reynaerde. Het Comburgse
handschrift (A. Th. Bouwman) ....... ... . . ......... . ..... . . . . . .. 69
A. TH. BOUWMAN, Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den
vos Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart a. Goossens) .. . .. .... ....... ... .. . ..... . . .... . . .. . ..... .... . . .. .. .. 76
RITA SCHLUSEMANN, Die hystorie van reynaert die vos und The
history of reynard the fox (P . j. A. Franssen) ... . .. .. . . . . . . . . .. 84
M. B. SMITS-V ELDT, Het Nederlandse renaissancetoneel (T.
Harmsen) ... . .... . . . . .. .. .. ....... . ...... . . .. ... ... .. . ...... . ...... . 93
KOPIJ
De kopij dient op één zijde van het papier (bij voorkeur A4-formaat, 21 x 29,7
cm) met ruime marges en anderhalve regelafstand getypt en persklaar in tweevoud
te worden ingezonden. De omvang van een artikel zal als regel niet meer dan 24
blzz. druks mogen bedragen. Er wordt van uitgegaan, dat de manuscripten volledig zijn.
Wijzigingen in de tekst der proeven, anders dan verbeteringen van zeifouten, zal de uitgever,
gezien de kosten daaraan verbonden, de auteurs in rekening moeten brengen.
Titels van geciteerde boekwerken en periodieken gelieve men te onderstrepen,
titels van tijdschriftartikelen e.d. in romein tussen " ... " te plaatsen.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren van de volgende woordenboeken en
periodieken op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde gebruik te
maken van onderstaande afkortingen:
WNT
MNW
RGI
BMDC
FdL
HCDT
LB
Med. KA, Let!.
Ntg
SpL
TNTL
TT
VMA
Woordenboek der Nederlandsche taal
Middelnederlandsch woordenboek
J. J. Mak, Rhetoricaal glossarium
Bijdragen en mededelingen van de dialectencommissie
Forum der letteren
Handelingen van de commissie voor dialectologie en toponymie
Leuvens( ch)e bijdragen
Mededelingen van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen te Amsterdam, afd. Letterkunde
De nieuwe taalgids. Tijdschrift voor neerlandici
Spiegel der letteren
Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en letterkunde te Gent
De medewerkers ontvangen 25 gratis overdrukken van hun artikel (8 van een
boekbeoordeling). Extra overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever door
middel van het bij de proef gevoegde bestelformulier. Voor hun bijdragen wordt de
auteurs geen honorarium toegekend.
BOEKBEOORDELINGEN
Boeken die daarvoor naar het oordeel van de redactie in aanmerking komen,
worden gerecenseerd. Boekwerken die niet worden besproken, kunnen slechts
worden geretourneerd, indien bij toezending het daartoe vereiste porto is
ingesloten.
ABONNEMENTEN
Voor alle zaken betreffende abonnementen, verschenen nummers en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: E. J. Brill, Postbus 9000, 2300 PA
Leiden, tel. 071-312624.
De abonnementsprijs voor jaargang 109 (1993) bedraagt voor particulieren
f. 98,-, voor instellingen f. 148,-, voor studenten f. 49,- (alle prijzen excl.
verzendkosten en BTW). De abonnees wordt verzocht eerst te betalen na ontvangst van de
rekening.
All prices and postage & handling charges ' are exclusive of VAT in ECcountries.
(V A T not applicable outside the EC)
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL-EN
LETTERKUNDE
DEEL 109, 2
LEIDEN - E.J. BRILL - 1993
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
Het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde wordt uitgegeven vanwege
de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Een jaargang
omvat vier afleveringen van 96 bladzijden.
REDACTIE
De commissie voor taal- en letterkunde bij de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde, bestaand uit:
dr. G. R. W. Dibbets
dr. J. L. A. Heestermans
dr. P. F. J. Obbema
dr. F. P. van Oost rom
dr. M . H. Schenkeveld
dr. M. A. Schenkeveldvan
der Dussen
dr. P. G. J. van Sterken burg
dr. J. P. A. Stroop
dr. M. C. van den Toorn
dr. P . E. L. Verkuyl
dr. F . Willaert
dr. G. C. Zieleman
Bijdragen, brieven en boeken ter beoordeling dienen te worden gezonden
aan de redactiesecretaris: dr. G. C. Zieleman, Rondedans 160,
2907 AH Capelle aan den Ijssel; eindredactie Th. P. F. Wortel.
The paper in this journal meets the guidelines for permanence and durability of
the Committee on Production Guidelines for Book Longevity of the Council on
Library Resources.
ISSN 0040-7550 PRINTED IN THE NETHERLANDS
TijDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
ELS ELFFERS
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING
1. Inleiding
De taalkundige vakgeschiedenis vormt een object van onderzoek
als ieder ander: de moeite van het bestuderen waard voor wie er
maar door geboeid wordt. Zoals gesteld wordt in Noordegraaf
((1985), p. 5): "De geschiedenis van de taalwetenschap heeft [ ... ] een
eigen waarde; het beschrijven ervan behoeft dus bijvoorbeeld niet
gelegitimeerd te worden door middel van verwijzingen naar ontwikkelingen
in de hedendaagse taalkunde". Toch wordt dikwijls verondersteld,
gehoopt of verwacht dat de taalkundige door vakhistorisch
inzicht ook in puur taalkundig opzicht winst zal boeken. Waar die
winst precies uit bestaat, is echter niet bij voorbaat duidelijk. Voorzover
taalkundige vakhistorici zich hier zelf expliciet over uitlaten,
blijken hun ideeën nogal uiteen te lopen. Uitersten worden daarbij
gevormd door enerzijds de visie dat vakhistorisch onderzoek direct
bruikbare taalkundige inzichten oplevert, en anderzijds de visie dat
vakhistorisch onderzoek slechts op een zeer indirecte manier iets
aan de taalkunde zelf bijdraagt: door aan vakgeschiedschrijving te
doen zou men een onderzoekshouding verwerven die op een positieve
manier doorwerkt in taalkundig onderzoek.
Kan de taalkunde inderdaad iets 'leren van haar geschiedenis', en
zo ja, wat precies? Deze vraag zal in dit artikel centraal staan. Ik zal
enkele gangbare antwoorden bespreken, en een eigen, 'bescheiden
positief standpunt presenteren.l'
2. Vakgeschiedenis als leverancier van taalkundig inzicht?
De mogelijkheid van enigerlei positieve bijdrage van de geschiedenis
van de taalkunde aan de taalkunde zelf heeft in mijn eigen
vakhistorische onderzoek vaak een rol gespeeld. Aangrijpingspunt
was daarbij de tot voor kort nog vrij gangbare beeldvorming van de
98 ELS ELFFERS
verhouding tussen de traditionele grammatica, het structuralisme
en de generatieve grammatica, die een vruchtbaar gebruik van
oudere inzichten in de weg stond. Die beeldvorming droeg sterk de
sporen van wat wel 'preface-history' genoemd wordt: het oppervlakkige
type geschiedschrijving dat vooral te vinden is in inleidende
hoofdstukken van (didactische) handboeken. Daarin staat de
geschiedschrijving in feite in dienst van het vak in zijn meest recente
gestalte, waarvoor de lezer gewonnen moet worden. Het verleden
dient daarbij voor de contrastwerking: na eeuwen van duisternis
brak het licht, d.w.z. de nieuwste stroming, door. In de geschiedschrijving
van de taalkunde leidde dit, toen de generatieve grammatica
haar intrede had gedaan, tot de bekende typering van de
traditionele grammatica als een puur speculatieve bezigheid, en van
het Amerikaans structuralisme als een arbitrair feiten-verzamelen. 2
'Preface-history' is de laatste tijd steeds meer aan kritiek onderhevig.
Niet alleen de geschiedschrijving van de taalkunde, maar de
wetenschapsgeschiedschrijving in het algemeen heeft zich ontwikkeld
van een bijwagen met vooral curiositeitswaarde tot een zelfstandige
wetenschappelijke discipline, die rekening houdt met principes
die gelden voor (historische) interpretatie in het algemeen.3
Eén zo'n principe is het uit de Angelsaksische filosofie afkomstige
'principle of charity'. 4 Dit principe houdt in dat (historische) interpretatie
gericht is op maximalisering van de rationaliteit die de
handelingen van de historische actor kan worden toegeschreven.
Een historische interpretatie is bij voorbeeld minder geslaagd als
eruit voortvloeit dat het gedrag van de actor totaal ongestructureerd,
incoherent, tegenstrijdig, kortom niet-rationeel is. Van historisch
begrip is dan geen sprake (tenzij we beschikken over onafhankelijke
gronden waarop die irrationaliteit aannemelijk kan worden
gemaakt).
In het licht van het 'principle of charity' schiet 'preface history'
hopeloos tekort. De historische actor, in wie we ondanks grote
verschillen toch onze vakbroeder zouden moeten kunnen herkennen,
komt juist in zijn meest onherkenbare en karikaturale vorm
naar voren. Hoe moeten we ons in het taalkundige geval bij voorbeeld
voorstellen dat aan serieuze taalwetenschap gedaan werd
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 99
zónder enige empirische blik op de taalfeiten of zónder dat op enig
niveau te gegeneraliseerd wordt, zoals de 'preface' -beeldvorming
impliceert?
'Preface-history' heeft tevens belangrijke, negatieve, consequenties
voor de vraag die hier centraal staat, naar de mogelijke bijdrage
van de vakgeschiedenis aan het vak zelf. Doordat oudere vakbeoefening
wordt voorgesteld van een essentieel andere orde dan de
hedendaagse, ontstaat een extreem discontinu beeld van de ontwikkeling
van het vak. Daarentegen laat een beeld waarin ouder, bij
voorbeeld taalkundig, werk naar voren komt als een produkt van
regulier taalkundig onderzoek, even rationeel als ons eigen onderzoek,
juist alle ruimte om continuïteiten zichtbaar te maken. Daardoor
kunnen oudere onderzoeksresultaten in principe ook taalkundig
relevant zijn. Een taalkundige bijdrage vanuit de vakgeschiedenis
behoort zo, althans in theorie, tot de mogelijkheden.
In mijn eigen onderzoek naar de geschiedenis van grammaticale
begrippen bleek een aanpak gericht op rationele interpretatie van
oudere vakbeoefening soms inderdaad tot taalkundige verheldering
te leiden, maar soms ook niet. Onderzoek als gerapporteerd in
Elffers (1979), naar de achterliggende redeneringen in een ± 1900
gevoerde discussie tussen Den Hertog en Terwey over de demarcatie
van de begrippen 'onderwerp' en 'predicaatsnomen', kon met
name taalkundig iets opleveren, doordat uit oudere stadia overgeleverde
semantische ideeën in de recentere taalkunde niet meer expliciet
worden gemaakt. Ze zijn, in de woorden van De Haan (1988),
"ondergronds gegaan", door de ontwijkende strategie die veel
structuralistisch en generatief-taalkundig werk op dit punt kenmerkt.
Vakhistorisch onderzoek maakte allerlei argumentaties achter
onderscheidingen en definities van grammaticale begrippen
weer zichtbaar en dus beschikbaar voor verdere uitwerking en discussie.
In dit geval bleken die argumentaties verhelderend, en was
de winst van het onderzoek niet alleen van vakhistorische, maar ook
van taalkundige aard.
Bij mijn onderzoek naar de eind-1ge-eeuwse afsplitsing van het
psychologische subject en predicaat van het grammatische subject
100 ELS ELFFERS
en predicaat (verdedigd door met name Von der Gabelentz en Paul)
bleek het gewonnen historische inzicht juist op geen enkele wijze
gepaard te gaan met gewonnen taalkundig inzicht in de begrippen
in kwestie. Ondanks de meer expliciete semantische karakteriseringen
bleken aan het psychologisch subject en predicaat dezelfde
ambivalenties te kleven als aan hun nazaten 'topic' en 'comment' en
'thema' en 'rhema' (zie Elffers (1991), hfst. 8). Scherper taalkundig
inzicht in de bewuste begrippen wordt niet vanuit het verleden
aangereikt.
Meer nadruk op rationele interpretatie en continuïteit leidt, kortom,
tot een vorm van vakgeschiedschrijving die een incidentele
bijdrage aan het vak zelf niet bij voorbaat onmogelijk maakt. Zeker
als, zoals bij het genoemde 'ondergronds gaan' van semantische
ideeën, er specifieke vakinhoudelijke redenen zijn om zich in ouder
werk te verdiepen, kan men bepáálde vroegere onderzoeksresultaten
beschouwen als redelijke kanshebbers voor bruikbare bijdragen
aan het eigen onderzoek. Maar de verwachting dat men, simpel
door terug te keren in het verleden, zonder méér verhelderende
ideeën aangereikt krijgt, is ongegrond.
Deze relativerende conclusie wordt ook verdedigd door Kragh in
zijn uitvoerige bespreking van doelstellingen van de wetenschapsgeschiedschrijving
(Kragh (1989), hfst. 3). Kragh stelt terecht dat de
heilzame invloed van wetenschapshistorische kennis op wetenschapsbeoefening,
áls daar al sprake van is (en volgens Kragh is dat
slechts zelden het geval) niet zonder meer op conto van de discipline
'wetenschapsgeschiedenis' te schrijven is:
Even in the very few cases where the reading of the 19th century
mathematician Cauchy, for example, has proved to be a promotor of
new scientific insights [ ... ], it is not really history of science th at has
transmitted the effect. The works of Cauchy are not, in themselves,
history of science. Their possible importance for modern research is
not due to the historian of science, but to Cauchy (Kragh (1989),
p.33).
Op een vergelijkbare manier kan in het hiervoor aangehaalde
voorbeeld aan Den Hertog, resp. Terwey, en niet aan 'de' geschieDE
TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 101
denis van de taalkunde een inzichtgevende werking voor het huidige
taalkundige onderzoek worden toegeschreven.5
Hoe komt het nu, kan men zich afvragen, dat niettemin zo vaak
en zo overtuigd geloofd wordt in de positieve bijdrage van 'de'
vakgeschiedenis aan de hedendaagse wetenschapsbeoefening? Om
deze vraag te beantwoorden moeten we ons in de eerste plaats
realiseren dat deze positieve bijdrage lang niet altijd geacht wordt te
bestaan uit direct bruikbare ideeën, zoals in de tot dusverre besproken
voorbeelden. Ook andersoortige verwachte bijdragen kunnen
worden onderscheiden. Verderop zal ik die afzonderlijk bespreken,
maar eerst zal ik nog wat nader ingaan op het idee dat het verleden
wel degelijk zonder meer bruikbare inzichten oplevert.
3. Historistische kronkelwegen
Kragh meent dat het geloof in een directe vakinhoudelijke bijdrage
vanuit het verleden vooral in ouder wetenschapshistorisch
werk is aan te treffen (Kragh (1989), p. 32). Voor de geschiedenis
van de taalkunde geldt, dat inderdaad ouder werk deze visie vaker
en vooral pregnanter verwoordt. Zeer welsprekend is de volgende
uitspraak van Hermann:
Die Erkenntniss eines Problems an sich aber und die seiner Geschichte
ist für die Wissenschaft wesentlich nur eine einzige eng verbundene
und untrennbare Aufgabe; [ ... ] nur aus der Betrachtung der
Geschichte eines Problems ergiebt sich für uns überall die letzte entscheidene
Beantwortung desselben als solchen (Hermann (1865), p. 3).
Maar ook in een twintigste-eeuws werk als Van Hamels Geschiedenis
van de Taalwetenschap, daterend uit 1945 maar nog steeds herdrukt
en geciteerd, kan men deze visie aantreffen: "Ook wordt de
juiste omvang en geaardheid van een voorwerp ener wetenschap
eerst volkomen duidelijk uit de gedachten die vroegere geslachten
zich daarover gevormd hebben" (Van Hamel (19744), p. 5). Een nog
recenter voorbeeld is te vinden in een artikel van Koerner uit 1978.
Koerner stelt dat vakhistorische kennis" [ ... ] makes the difference
between the scientist and the laboratory assistant: The scientist
knows where the techniques came from and what their limitations
102 ELS ELFFERS
are; the laboratory assistant, having only control of the mechanics
of the trade, does not" (Koerner (1978), p. 67). Dit laatste citaat
onthult zowel het zwakke van de gedachte zelf (hoe moeten we ons
die - niet vakhistorisch onderlegde - wetenschapper voorstellen,
die niets weet van de beperkingen van zijn technieken en ze alleen
klakkeloos kan toepassen?) als de bron ervan: het weten 'waar de
technieken vandaan komen' wordt kennelijk geassocieerd met een
meer diepgaand inzicht in de technieken.
Het lijkt aannemelijk dat we het zgn. historisme verantwoordelijk
kunnen stellen voor deze associatie. Het historisme is een denktrant
die in de negentiende eeuw vooral in Duitsland tot ontwikkeling is
gekomen, maar die het hele westerse historische denken, ook op
comman sense-niveau, is gaan beheersen (vgl. Ankersmit (1984),
hfst. 9, Van der Dussen (1986), p. 131). Een belangrijk kenmerk van
het historisme is het idee dat een chronologische keten ook een
causale keten is: elkaar opvolgende gebeurtenissen worden geacht
ook uit elkaar voort te vloeien. Daarnaast is het idee kenmerkend,
dat de oorsprong van iets ook de essentie ervan is. Om iets te
begrijpen moet men daarom de geschiedenis ervan onderzoeken.
Aan de ene kant staat deze laatste visie al een tijd te boek als de
'genetische drogreden', aan de andere kant is zij nog steeds hardnekkig
aanwezig, ook in het meest alledaagse historische denken.
Een veelgebruikt begrip als 'historische achtergronden' vormt een
duidelijk voorbeeld hiervan: het smeedt temporele en causale verbondenheid
tot een onverbrekelijke eenheid aaneen.
Het lijkt niet onaannemelijk dat uit deze wijdverbreidheid van
een - veelal impliciete - historistische denktrant verklaard kan
worden dat, in de taalwetenschap en in andere disciplines, velen
geneigd zijn te geloven dat bemoeienis met de geschiedenis van het
vak onmisbaar is voor het ontwikkelen van werkelijk vakinhoudelijk
inzicht.
4. Het verleden als voorraadschuur
Tegenwoordig treft men de zojuist besproken visie vaak in een
wat zwakkere variant aan dan de door Van Hamel en Koerner
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 103
verdedigde. Het idee is dan niet dat vakhistorische kennis de exclusieve
toegangspoort tot werkelijk vakinhoudelijk inzicht vormt,
maar wel dat deze kennis zonder meer een schat aan bruikbare
ideeën bevat. Het verleden wordt als het ware gezien als een rijke
voorraadschuur, die men niet mag dichtlaten, omdat dan het gevaar
bestaat dat men uiteindelijk dubbel werk doet en het wiel voor de
zoveelste maal uitvindt. Deze visie klinkt door in de volgende woorden
van Brekle:
Die Begründung für Wissenschaftshistoriographie liegt hier demnach
einfach in dem Bestreben, das einmal akkumulierte Wissen verfügbar
zu halten, das, was frühere Generationen von Sprachwissenschaftler
über sprachliche Probleme im weitesten Sinne gedacht bzw. welche
Lösungsvorschläge sie vorgelegt haben, späteren Generationen zu
übermitteln (Brekle (1985), p. 14).
Veel taalkundige vakhistorici beschouwen hun werk op deze
manier als nuttig voor de taalkunde. Taalkundige produkten uit het
verleden worden dan eigenlijk op dezelfde manier gebruikt als taalkundige
produkten uit het heden, wanneer men alvorens zelf een
probleemoplossing te verzinnen eerst leest wat anderen over het
probleem gezegd hebben.
In principe is dit gebruik van het verleden als 'discussiepartner'
natuurlijk aanbevelenswaardig; het in par. 2 besproken Den Hertog-
Terwey-voorbeeld illustreert dit duidelijk genoeg. Het is alleen,
zoals gezegd, niet zonder meer zo dat vakhistorische kennis altijd op
deze manier bruikbaar is. In de eerste plaats blijkt zelfs in principe
relevante kennis niet altijd nuttig te zijn. In de tweede plaats is het
bij lange na niet zo dat álle oudere taalkundige ideeën nu nog direct
relevant zijn. Zelfs als de door 'preface history' veroorzaakte al te
grote discontinuïteiten zijn gecorrigeerd, lijkt de continuïteit in de
taalkunde als het gaat om methoden, technieken, grondprincipes en
probleemstellingen niet erg groot. Het zal per onderwerp verschillen,
en ook afhangen van de taalkundige visie van de onderzoeker,
maar in het algemeen lijken toch alleen onderzoeksresultaten van
niet meer dan honderd (en vaak niet meer dan enkele tientallen)
jaren geleden nog direct het overwegen waard op de wijze waarop
104 ELS ELFFERS
ook recenter werk dat is. Daarvóór komt men algauw terecht in een
zo verschillende denkwereld, dat het alleen maar ahistorisch is, te
doen alsof de oudere taalkundige inzichten oplossingen zijn voor
problemen zoals wij ze nu onderkennen.6
Het komt erop neer dat er voor elk specifiek onderzoek als het
ware een 'relevante periode' is waarbinnen onderzoeksresultaten in
principe bruikbaar kunnen zijn. 'Periode' moet daarbij niet puur
temporeel worden opgevat, maar gerelateerd worden aan werkwijzen
en onderzoekskaders. Natuurlijk is er historische kennis nodig
om die 'relevante periode' vast te kunnen stellen. Op zichzelf pleit
dat voor een zekere vakhistorische 'basiskennis'. Maar het idee van
het verleden als een onuitputtelijke voorraadschuur van vruchtbare
ideeën krijgt met het inzicht in de veranderlijkheid van problemen
en visies op het vak, toch sterke beperkingen opgelegd. Het standpunt,
geopperd in Van Calcar (1971), dat alle grammatisch onderzoek
gepaard moet gaan met vakhistorisch onderzoek t.a.v. het
betreffende onderwerp, teruggaand tot in de zestiende eeuw, gaat
dan ook veel te ver. 7 Het vooronderstelt een 'relevante periode' die
niet alleen in het algemeen te lang is, maar bovendien veel te
uniform wordt opgelegd aan alle typen onderzoek.
Het voorafgaande wil geenszins zeggen dat het onmogelijk is
geïnspireerd te raken, of op goede ideeën gebracht te worden door
visies uit een verleden dat ver buiten de 'relevante periode' ligt.
Maar dat is iets heel anders dan stellen dat die visies altijd bruikbaar
zijn voor het ontwikkelen van waardevolle inzichten. Zoals bekend
kunnen in de 'context of discovery' allerlei factoren meespelen die
niets uitstaande hebben met de 'context of justification'. Kragh zegt
op dit punt, terecht:
Even if scientists in some cases have been inspired by historical reading,
this cannot be regarded as support for the thesis of direct scientific
relevance of the history of science. It is rather a sporadic influence,
like the one occasionally provided by, for example, literature or religion
(Kragh (1989), p. 33).
Toch zullen veel taalkundigen, ook zij die deze ontnuchterende
woorden ter harte nemen, willen volhouden dat beoefenaars van de
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 105
taalkunde wel degelijk zonder meer iets kunnen 'leren van de
geschiedenis'. Het aldus geleerde kan, zoals is gebleken, niet bestaan
uit pasklare probleemoplossingen, gereed om overgenomen te worden.
Taalkundig werk dat binnen de relevante periode valt kan
incidenteel die funktie vervullen, maar dat komt dan niet op conto
van de discipline 'geschiedenis van de taalkunde' in het algemeen.
Waaruit bestaat die vakhistorische bijdrage aan de taalkunde dan
wel? Een veelgegeven antwoord luidt: uit eenjuiste onderz:,oekshouding.
Een ander antwoord is: uit een aantal fundamentele inzichten die
samen kunnen fungeren als analytisch instrument bij het afwegen van
ideeën. Hieronder worden, in afzonderlijke paragrafen, beide
mogelijkheden besproken, deels weer aan de hand van Kragh's
uiteenzetting.
5. Door historiografie tot wijsheid?
De houding die volgens velen ontstaat door bemoeienis met het
verleden wordt in het algemeen omschreven als ondogmatisch, tolerant,
relativerend. In de geschiedschrijving van de taalkunde is deze
visie betrekkelijk gangbaar. Robins schrijft bij voorbeeld in zijn
bekende A short history rif linguistics dat vakhistorisch inzicht de taalkundige
in staat stelt" [ ... ] to study future movements and controversies
with a greater sympathy, tolerance and insight. To relate
one's immediate interest to the trials and the achievements offellow
workers in past ages should lead to more balanced judgments and
Ie ss intemperate enthusiasms" (Robins (1969), p. 232). Ook Koerner
vindt dat de linguïst door de geschiedenis voorzien wordt van
"the perspective and distance th at will permit him to differentiate
gains within the discipline and half-baked 'theories' and unsubstatiated
claims". Historische kennis kan op die manier "prevent him
from dogmatism and lead him to moderation and the acceptance of
a possible diversity of views" (Koerner (1978), p. 66-67). In dezelfde
trant noemt Noordegraaf voorzichtigheid en bescheidenheid als
mogelijke vruchten van het bestuderen van het taalkundig verleden
(Noordegraaf (1985), p. 5).
106 ELS ELFFERS
Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn. Enige twijfel is ook wel
op zijn plaats. Kragh geeft het volgende tegengas:
It (history of science, E.E.) can contribute towards a Ie ss dogmatic
conception of science and scientific methods and it can act as an
antidote to orthodoxy and uncritical enthusiasm for science. But not
all teaching on history of science will play this part and certainly not
automaticaily. History of science can be used as weil to support
dogrnas and to strengthen scientific authority (Kragh (1989), p. 36).
We hoeven maar te denken aan het type wetenschapsgeschiedschrijving
dat hierboven als 'preface-history' gekenschetst is, om het
met deze laatste opmerking eens te kunnen zijn. Geschiedenis kan
relativeren, maar kan ook zeer absolutistische trekken vertonen. Dit
kan alleen maar betekenen dat het - alweer - niet de vakgeschiedenis
zelf is die we verantwoordelijk moeten stellen voor het effect
voor bijvoorbeeld de taalkunde. Verantwoordelijk is in dit geval de
kentheoretische visie van de geschiedschrijver. Die visie bepaalt direct de
aard van zijn historiografisch produkt én zijn taalkundige houding;
het een wordt niet via het ander bepaald.
Zowel een dogmatische als een extreem ondogmatische houding
lijken voort te komen uit een aanvechtbaar kentheoretisch standpunt.
Zo leidt een naïef-realistische kentheorie, die kennis
beschouwt als een via zintuiglijke waarneming te verwerven directe
afspiegeling van de realiteit, al gauw tot een 'preface-history'-achti
ge analyse van de geschiedenis en tot een dogmatische houding.
Wie ervan uitgaat dat 'truth is manifest', zoals Popper deze visie
typeert8, impliceert dat wat hij gelooft juist is, omdát hij correct
heeft gezien dat het zo is, terwijl zijn tegenstanders op de een of
andere manier deze juiste blik op de werkelijkheid missen. Vroegere
vakbeoefenaars met van de huidige ideeën afwijkende standpunten
worden dus ook niet beschouwd als gelijkwaardige deelnemers aan
het nooit eindigende proces van 'conjectures and refutations', maar
als lijdend aan een soort collectieve blindheid: men 'zag nog niet
hoe het zat'. De geschiedenis levert zo een ondersteuning, maar
geen onafhankelijke, aan een toch al bestaand dogmatisme.
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 107
Dit dogmatisme hoeft overigens niet de vorm aan te nemen van
een meewarige houding ten opzichte van het totale verleden. Vaak
wordt een bepaalde onderzoeksmethode of een bepaald basisprincipe
naïef-realistisch geduid als onomstotelijk juist. Alle onderzoek,
ook onderzoek van oudere datum, dat gebaseerd is op dat principe
of die methode valt dan onder het 'glorieuze' gedeelte van de
geschiedenis. Aarsleff noemt deze benadering de "heroic theory of
science". Hij ziet haar in de praktijk gebracht in historische overzichten
die de taalkunde eerst een 'voorwetenschappelijk' fase van
diepe duisternis toekennen, tot het heilzame moment dat een genie
- Bopp, BIoomfield of Chomsky - het licht zag en het pad
bereidde voor een glorieuze verdere opmars van het vak (Aarsleff
( 1979)).
Een andere factor die maakt dat delen van de geschiedenis onveroordeeld
blijven is het - vaak bij een historistische denktrant
aansluitende - geloof in 'roemruchte voorlopers'. Gelijkenissen,
hoe oppervlakkig ook, tussen taalkundig werk in een eerbiedwaardig
verleden en het hedendaagse, juist gedachte, taalkundige werk,
worden dan benut om het oudere werk te interpreteren als een
'voorbereiding op' of 'aankondiging van' het hedendaagse, ter
meerdere glorie van het laatste.
Zelfs kan zo het naïef realisme, gecombineerd met historisme,
leiden tot een algehele verheerlijking van het verleden, dat dan
wordt gezien als één grote causale keten met als einddoel het heden.
In dat geval is er uiteraard geen sprake van een overheersende
afwijzende houding ten opzichte van het verleden. De houding
tegenover 'afvalligen' in heden en verleden die de 'bedoeling' van de
geschiedenis' miskennen, zal echter des te dogmatischer zijn.9 Dit is
de houding die als 'Whig-history' bekend staat, "the tendency in
many historians to write on the side of the Protestants or Whigs, to
praise revolutions provided that they have been successful, to emphasize
certain principles of progress in the past and to produce a
story which is the ratification if not the glorification of the present"
(Butterfield (19513)).
Een tussenvorm tussen afwijzing en waardering is die waarbij
ouder wetenschappelijk werk als een soort onbeholpen voorloper
108 ELS ELFFERS
wordt gezien. De historische actor krijgt dan een schouderklopje om
zijn goed bedoeld, maar nog tot onvolkomenheid gedoemd streven
in de goede richting. 1O Het is vooral deze houding die leidt tot de
karakterisering van vakgeschiedenis als 'aardig' of 'curieus'.
Waar het steeds om gaat is dat niet de kennisname van het
verleden zelf de bewuste houding veroorzaakt, maar dat een naïefrealistische
kentheorie zonder meer kan leiden tot een dogmatische
houding in het heden én een 'preface' -analyse van het verleden
waar al of niet via het historisme wat scherpe kantjes afgeslepen
ZIJn.
Ditzelfde patroon is aanwezig bij de ondogmatische, universeeltolerante
houding. Hier is het een relativistische wetenschapsvisie
die én een bepaald type historische interpretatie én een bepaalde
wetenschappelijke houding met zich meebrengt, niet het één via het
ander. Het is een welbekend idee, dat ook op andere terreinen
opgeld doet, dat een relativistische houding gestimuleerd wordt
door confrontatie met andere visies, bij voorbeeld visies uit oudere
periodes. Toch lijkt hooguit een negatieve variant van deze bewering
houdbaar te zijn: een absolutistische houding wordt gestimuleerd
door de afwezigheid van confrontaties met andere visies. Relativisme
als gevolg van dergelijke confrontaties kan alleen optreden als
er al in de kiem sprake is van een relativistische houding. Is die er
niet, dan zijn allerlei andere reacties denkbaar, bij voorbeeld dogmatische
afwijzing, gepaard gaand met 'preface-history'.
Alleen wie toch al geneigd is te denken dat er geen rationele keuze
tussen standpunten mogelijk is en dat elk standpunt, doordat het op
subjectieve interpretatie berust, zijn eigen waarheid heeft, zal de
diversiteit die de geschiedenis te zien geeft als relativerend interpreteren.
Voor wie ervan uitgaat dat rationele keuzes mogelijk zijn,
leidt de confrontatie met een diversiteit aan standpunten op zichzelf
niet tot relativering van het eigen standpunt (als dat op goede
gronden gekozen is), noch tot fraaie bijverschijnselen als bescheidenheid
en geneigdheid tot het bewandelen van een gulden
middenweg.
Ook zonder naïef realisme kan een zekere vasthoudendheid aan
een bepaald standpunt en ook een extreme visie verdedigbaar zijn.
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 109
Relativisme is niet het enige alternatief voor naïef realisme. Er is
ook een meer geavanceerd, sophisticated realisme, dat het interpretatieve
karakter van alle kennis erkent, zonder dat dit inhoudt dat
alle visies wel een beetje waar zouden zijn.11 Alle visies hebben een
hypothetisch karakter, maar resultaten van onderzoek kunnen de
hypotheses wel degelijk ondersteunen of verzwakken.
In de wetenschapsgeschiedschrijving maakt het verschil tussen
beide typen realisme veel uit voor de rationele interpreteerbaarheid
van oudere, niet meer aangehangen standpunten. De naïef-realist
moet hier een soort blindheid bij de historische actor aannemen; hij
'zag nog niet hoe het zit'. Voor de sophisticated-realist is de visie
van de actor eenvoudig een alternatieve hypothese; de historische
actor is een vakbroeder, die het wetenschappelijk bedrijf, ondanks
allerlei vakinhoudelijke verschillen, in principe op dezelfde wijze beoefent
als hijzelf. Maar dit betekent allerminst dat oudere hypothesen
daarom voor het heden ook een soort aanvaardbaarheid zouden
hebben.
In de taalkundige vakgeschiedenis worden deze zaken wel eens
verward. Het inzicht dat het ahistorisch is om ouder werk te veroordelen
als specimen van irrationeel handelen wordt dan doorgetrokken
naar het relativistische idee dat het ahistorisch zou zijn om het
substantiële resultaat van dat handelen als onjuist te veroordelen. 12
Naast het reeds genoemde algemene relativisme vormt deze verwarring
een verklaringsgrond voor de visie dat wetenschapshistorisch
onderzoek zou leiden tot een milde, relativerende houding.
De conclusie moet zijn dat er geen directe relatie is tussen het
beoefenen van de geschiedenis van de taalkunde en houdingen bij
het beoefenen van de taalkunde. Voorzover er sprake is van specifieke
houdingen die correleren met manieren van geschiedbeoefening,
hebben ze hooguit een gemeenschappelijke kentheoretische
bron.
6. Van geschiedenis naar grondslagen?
Na dit opnieuw negatieve resultaat komt nu het laatste type 'les'
dat de taalkunde uit haar vakgeschiedenis zou kunnen trekken aan
110 ELS ELFFERS
de orde. Het gaat hier om het idee dat de geschiedenis kan optreden
als leverancier van een algemene grondslag, een analytisch instrument
voor het afwegen van taalkundige visies. In de geschiedschrijving
van de taalkunde wordt dit idee vaak naar voren gebracht, zij
het meestal in vrij vage termen. Er is dan bijvoorbeeld sprake van
een bijdrage van de geschiedenis van de taalkunde aan een "scherpere
kijk op de fundamentele problemen van de taalwetenschap, de
uitgangspunten van de taalwetenschap en mogelijke oplossingen
van de problemen" (Le Loux-Schuringa (1984), p. 14), of in het
algemeen aan "a further clarification ofthe foundations oflinguistic
theory" (Salverda (1985), p. 7).
Het gaat hier niet om kant en klaar aangereikte vakinhoudelijke
ideeën, maar veeleer om algemene basisprincipes die de middelen
vormen om taalkundige ideeën te plaatsen en te beoordelen. Hoe
reikt de geschiedenis ons die aan? In Simone (1975) is het meest
uitgewerkte antwoord op deze vraag te vinden. Studie van de
geschiedenis van de taalkunde levert volgens Simone een hoeveelheid
generalisaties over historische feiten op. Die generalisaties
hebben implicaties voor de taalkunde in het algemeen doordat ze
bepaalde causale verbanden blootleggen. Generaliserend over historische
feiten kan de geschiedschrijver bij voorbeeld vaststellen wat
in het algemeen het resultaat is als een bepaald type probleem op
een bepaalde manier wordt aangepakt, en wat dat verder weer voor
repercussies heeft.
Elle (l'histoire de la linguistique, E.E.) présente do nc un cadre détaillé
des façons dont un certain phénomène (une évidence) a stimulé la
formation de concepts et de théories. Les conaissances atteintes en
cette façon ne sont pas moins un lien avec Ie passé qu'une orientation
dans Ie présent en disposant d'une typologie bien articulée de ce que la
linguistique a fait ou respectivement n'a pas fait en réponse a un
certain ordre d'évidences, il sera plus aisé, pour Ie linguiste, de choisir
des propres procédés (Sirnone (1975, p. 370).
Zo ontstaat een vrij gedetailleerd model van wat Simone noemt
de 'logische structuur' of de 'identiteit' van de taalkunde. Dat model
zou direct bruikbaar zijn in de taalkundige onderzoekspraktijk. Het
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 111
dient als richtsnoer bij te maken keuzes, omdat de gevolgen van die
keuzes door het model gespecificeerd worden.
Volgens Kragh is een dergelijk analytisch-instrumenteel gebruik
van de wetenschapsgeschiedenis een illusie. Hij baseert zich in zijn
argumentatie vooral op de praktijk: ,,[ ... ] it is difficult to point out
concrete examples in which the mechanism [ ... ] has succeeded"
(Kragh (1989), p. 33).
Nu is het echter de vraag of dit, als dit zo is, toe te schrijven aan
de principiële onjuistheid van het idee op zichzelf. In de volgende
paragrafen zal ik proberen aannemelijk te maken dat er hier wel
degelijk een principieel verband tussen de taalkundige vakgeschiedenis
en de taalkunde zelf valt te leggen, zij het lang niet zo direct
als Simone suggereert.
7. Twee soorten begripsexplicatie
In eerste instantie lijkt een verband tussen vakgeschiedenis en
grondslagen van het betreffende vak niet onaannemelijk. Het lijkt
voort te vloeien uit het idee dat basisbegrippen nader worden gespecificeerd
en gedefinieerd via een bewerking die in de wetenschapstheorie
bekend staat als explicatie of reconstructie. Een begrip, bijvoorbeeld
'wetenschap' of grammatica', wordt bij explicatie geijkt op
basis van de intuïtieve kern van duidelijke gevallen van begripstoepassing.
Explicatie houdt in dat het oorspronkelijke - te vaag
bevonden - begrip via een meer specifieke definitie geoptimaliseerd
wordt: onduidelijke gevallen, waar geen uitsluitsel bestaat over de
toepasbaarheid van het begrip, worden verduidelijkt. Maar tegelijk
blijft het oorspronkelijke begrip intact voorzover het ónproblematisch
is: de nieuwe definitie moet de intuïtieve kern dekken. 13
De wetenschapsgeschiedenis vormt nu bij de explicatie van
wetenschappelijke begrippen een belangrijke leverancier van duidelijke
gevallen. Een explicatie van het begrip 'wetenschap' zelf is bij
voorbeeld gebonden aan de eis dat het werk van Newton onder het
geherdefinieerde begrip moet vallen. Deze functie van de wetenschapsgeschiedenis
voor de wetenschapsfilosofie wordt met name
beklemtoond in Lakatos (1971), waar de stelling verdedigd wordt
112 ELS ELFFERS
dat "history of science without philosophy of science is blind,
philosophy of science without history of science is empty.14 Het
komt er in deze visie op neer dat een wetenschaps begrip dat, dankzij
zorgvuldige explicatie, filosofisch adequaat is en dus een goede
methodologische richtsnoer vormt, tevens historisch adequaat is , een
maximum aantal duidelijke gevallen uit de historische praktijk
dekt.
Vervangen we in deze redenering 'wetenschap' door 'taalwetenschap',
'grammatica', 'foneem' of 'subject', dan komen we precies
uit bij het idee 'geschiedenis als leverancier van taalkundige grondslagen'.
Immers, mede op basis van gevallen uit de geschiedenis
worden basisbegrippen door explicatie geijkt, en die geëxpliceerde
begrippen zijn qualitate qua de begrippen die ten grondslag liggen
aan de taalkundige onderzoekspraktijk. Zo is bij voorbeeld het
historisch adequate begrip 'grammatica' tevens het taalkundig adequate
begrip, dat kan dienen als basis-gereedschap en toetssteen
voor concreet grammatisch onderzoek.
Toch blijkt deze conclusie bij nader inzien niet volledig houdbaar,
omdat zij gebaseerd is op een te eenvormig beeld van wat
explicatie inhoudt. Een volledige identificatie van taalkundige adequaatheid
en historische adequaatheid bij een begrip als 'grammatica'
of van filosofische adequaatheid en historische adequaatheid
bij een begrip als 'wetenschap' gaat te ver. Explicatie blijkt uiteen te
vallen in twee - verwante - typen, die ik aanduid als materiële
explicatie en handelingsexplicatie, waarbij de eerste het voor vakinhoudelijk
gebruik geschikte (dus bij voorbeeld het taalkundig adequate)
begrip oplevert, en het tweede het voor (historische) gedrags-interpretatie
geschikte (het historisch adequate) begrip. IS Dit betekent
dat de vakbeoefenaar, de onderzoeker van taalverschijnselen, een
begrip 'wetenschap', 'taalkunde' of 'grammatica' hanteert dat niet
zonder meer identiek is aan dat van de vakhistoricus, de onderzoeker
van de vroegere taalkundige onderzoekspraktijk.
Waarom is een onderscheid tussen twee soorten explicatie nodig?
Waarom zou bij voorbeeld, anders dan Lakatos stelt, het wetenschapsfilosofische
begrip 'wetenschap', waarmee we onze eigen
wetenschapspraktijk zo verantwoord mogelijk inrichten een ander
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 113
begrip zijn dan het begrip 'wetenschap' met behulp waarvan we
handelingen van onderzoekers uit het verleden interpreteren?
De noodzaak van dit onderscheid wordt duidelijk zodra blijkt dat
consequente toepassing van het hiervoor beschreven optimaliserende
type explicatie onvermijdelijk leidt tot schending van het in
par. 2 genoemde 'principle of charity'. Ook dit principe stelt namelijk
eisen aan de definitie van begrippen. Het eist bij voorbeeld dat
een voor geschiedschrijving adequaat begrip 'wetenschap' de mogelijkheden
voor rationele interpretatie van de wetenschapsgeschiedenis
maximaliseert. Dit betekent dat het begrip ruim genoeg moet
zijn om ook wetenschapsbeoefening die methodologisch sterk
afwijkt van de recente als wetenschapsbeoefening te beschrijven.
Lukt dit niet dan krijgen we immers het hierboven beschreven type
'preface-history' dat een discipline pas laat 'beginnen' bij de introductie
van de nu favoriet geachte methode, daarmee iedere mogelijkheid
tot rationele interpretatie van eerdere vakbeoefening afsnijdend:
'men wist toe nog niet wat wetenschap was'.
Toch is zo'n favoriete methode precies wat door optimaliserende
explicatie van de notie 'wetenschap' ontstaat. Passen we bij voorbeeld
Lakatos' explicatie van 'wetenschap', waarin 'research programmes'
de centrale eenheden vormen, toe op de negentiendeeeuwse
grammatica, dan blijkt dat niet mogelijk zonder ernstige
procrustusactiviteiten. Het toepassen van dit of enig ander recent
wetenschapsmodel dat werkt met grotere theoretische eenheden (bij
voorbeeld Kuhn's 'paradigma's', Laudan's 'researchs traditions')
die dienen als sturende onderzoekskaders, lukt alleen als men het
met die toepassing niet zo gauw neemt. In de praktijk gaat het
inderdaad vaak zo. Natuurlijk kan men in de negentiende-eeuwse
taalkunde 'stromingen' ontdekken, bij voorbeeld 'Algemene Grammatica',
ofjunggrammatiker' en die vervolgens het etiket 'research
programme' opplakken. 16 Maar dan is men toch wel heel ver verwijderd
van Lakatos' model, waarin ieder onderzoeksprogramma een
gespecificeerde 'harde kern' heeft, en een inhoudelijk afgebakende
hypotheseruimte voor hulphypotheses (Lakatos (1970)). De graad
van rationele sturing van het onderzoek die zo mogelijk wordt, is
een alleszins begrijpelijk methodologisch ideaal, maar in de histori114
ELS ELFFERS
sche - en ik denk ook in de hedendaagse - werkelijkheid treft men
gedrag conform dit ideaal niet of nauwelijks aan. 17 Dat pleit tegen
dergelijke explicaties van de notie 'wetenschap' als kader voor vakgeschiedschrijving;
ze dwingen immers tot een niet-rationele historische
reconstructie van bij voorbeeld de hele negentiende-eeuwse
grammatica. Het wordt een periode waarin taalkundigen 'nog niet
wisten wat wetenschap was'.
Een filosofisch adequaat begrip 'wetenschap' is, kortom, een idealisatie,
een geoptimaliseerde notie, die specifieke substantiële eisen
aan de resultaten van wetenschaps beoefening stelt. Het begrip
'wetenschap' dat geschikt is voor de beschrijving van vroegere
wetenschaps beoefening, en dat met recht 'historisch adequaat'
genoemd kan worden, mag juist niet geoptimaliseerd zijn. Wetenschappelijke
rationaliteit is daar niet gericht op het materieel-inhoudelijke
aspect dat gestalte krijgt in een specifieke methodologie,
maar op het handelingsaspect van gestuurd-worden door de wetenschappelijke
ratio.
Een bijkomend argument voor dit onderscheid is dat het eigen,
vaak van het onze afwijkende, wetenschapsbegrip van de historische
actors hun gedrag wel degelijk blijkt te beïnvloeden. Meestal wordt
dit ontkend door wetenschapshistorici die de geschiedenis beschrijven
in termen van hun eigen wetenschapsbegrip. Dit eigen wetenschapsbegrip
wordt geacht het handelen van de historische actor te
sturen, ondanks diens met de mond beleden afwijkende methodologie.
Vaak is dit een verdedigbare gedachte. Dat is niet zo vreemd,
als men zich realiseert dat ook het eigen, filosofisch adequaat
geachte, wetenschapsbegrip stoelt op grondige kennis van duidelijke
gevallen uit de wetenschapsgeschiedenis. Onder deze duidelijke
gevallen valt bij voorbeeld het werk van Newton. Als nu Newton zelf
een wetenschapsvisie blijkt aan te hangen die strijdig is met zijn
eigen gedrag en met ons huidige op dit gedrag gebaseerde wetenschapsbegrip
- en dat is inderdaad ZOl8 - dan wordt dit toegeschreven
aan een incorrect zelfbeeld.
Nu blijken historische actors zich echter soms ook wel degelijk
volgens hun eigen zelfbeeld en afwijkend van het wetenschapsbegrip
van de historicus te gedragen. Uit historisch onderzoek blijkt bij
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 115
voorbeeld steeds duidelijker hoe groot in periodes waarin ook op
meta-niveau nog geen sprake was van een strikte grens tussen
wetenschap en religie, de rol van religieuze overwegingen in de
wetenschapspraktijk was. Ook in de oudere taalkunde treffen we dit
soort overwegingen aan. lg Beschouwd vanuit het tegenwoordig
gangbare wetenschapsbegrip voldoet deze werkwijze niet aan de
criteria voor wetenschappelijke rationaliteit. Anderzijds is het, juist
als men uitgaat van een wetenschapsbegrip dat het resultaat is van
explicatie, bij uitstek rationeel als wetenschapsbeoefenaren zich
volgens hun eigen, zelf-geëxpliceerde wetenschapsconcept gedragen.
Weer botst dus de huidige, geoptimaliseerde wetenschappelijke
rationaliteit met het 'principle of charity'. Dit betekent dat er een
andere, handelings-rationaliteit in het geding is, waarbij ieder handelen
volgens een zelf-ontwikkeld wetenschapsconcept, ongeacht de
kwaliteit van dat concept, rationeel geacht moet worden.
Problemen rond de discrepantie tussen begrippen in hun huidige
en in hun vroegere staat zijn natuurlijk al eerder door historici
opgemerkt. Vaak is daarbij echter de reactie dat men zich keert
tegen élke rol van in het heden geijkte begrippen bij historische
interpretatie, omdat het verleden uitsluitend in 'eigen termen'
beschreven zou moeten worden. Natuurlijk, zo is het idee, is het fout
om bij geschiedschrijving uit te gaan van je eigen begrip 'wetenschap',
'grammatica' of 'subject'. Het enige relevante is het begrip
van de historische actor zelf. In die termen moet zijn handelen
geïnterpreteerd worden.
Dit lijkt zinnig, maar het kan ook zijn doel voorbijschieten. Het
klakkeloos 'historiseren' van begrippen kan het soms onmogelijk
maken, de historische actor te begrijpen, een rationele interpretatie
aan zijn gedrag toe te kennen. Als bij voorbeeld een vroegere
variant van het begrip 'wetenschap' of 'grammatica' voor ons volkomen
onbegrijpelijk of absurd is, kunnen we trouwhartig in 'eigen
termen' beschrijven, maar we blijven tegelijk zitten met een interpretatieprobleem.
Aan het 'principle of charity' is namelijk pas
tegemoetgekomen als we de bewuste oudere begrippen op een of
andere manier kunnen zien als mogelijke (en van de onze afwijkende)
concretiseringen van de algemene notities ('wetenschap', resp. 'gramma116
ELS ELFFERS
tica') zoals wij die kennen. Er moet hoe dan ook een verband met
ons eigen begrippenapparaat gelegd kunnen worden, anders blijft
de actor in onze ogen irrationeel. 20 In het licht van het 'principle of
charity' is dit een negatief resultaat, tenzij we die irrationaliteit op
onafhankelijke gronden kunnen verklaren.21
Zonder meer uitgaan van de 'eigen termen' van de historische
actor leidt dus tot problemen, zonder meer uitgaan van de termen
die de historiograaf voor eigen vakinhoudelijk (bij voorbeeld taalkundig)
gebruik hanteert, blijkt ook problematisch. We kunnen de
problemen echter, zoals gezegd, oplossen door het onderscheid te
onderkennen tussen materiele explicatie van begrippen, die ten grondslag
ligt aan het eigen vakinhoudelijk gebruik, en handelingsexplicatie,
die relevant is voor wetenschapsgeschiedschrijving. Dit onderscheid
kan als volgt worden verduidelijkt.
Veel begrippen hebben betrekking op een vorm van handelen
zowel als op het resultaat van dit handelen. 'Wetenschap' is bij
voorbeeld zowel 'dat wat wetenschappers doen' als 'dat wat via de
wetenschappelijke 'spelregels' geproduceerd wordt'. 'Grammatica'
is zowel 'wat grammatici doen' als 'dat wat via de grammaticale
'spelregels' geproduceerd wordt'. Beide aspecten, hier aangeduid als
het handelingsaspect en het materiele aspect, lopen bij de gewone
begripshantering vaak door elkaar. 22 Bij explicatie, die immers
gericht is op verduidelijking, moeten ze echter zorgvuldig onderscheiden
worden.
Materiële explicatie werkt vanuit een intuïtieve kern van duidelijke
gevallen die ontleend is aan het materiële aspect van het begrip in
kwestie. Bij 'wetenschap' of 'grammatica' maakt zo de aard van het
produkt (bij voorbeeld een weerlegbare theorie, resp. een systematische
taalbeschrijving) iets tot een duidelijk geval van 'wetenschap',
resp. van 'grammatica'. Het explicatie-resultaat (het explicatum) is
een scherpere herdefiniëring en verheldering van het oorspronkelijke
begrip (het explicandum) voor wat betreft dit materiële aspect. Explicatie
staat in dit geval in dienst van de discipline waar het bewuste
begrip deel van uitmaakt. Bij 'wetenschap' en 'grammatica' zijn dat
resp. de wetenschapsfilosofie en de taalwetenschap. Materiële explicatie
hoort tot het takenpakket van de afzonderlijke disciplines, die
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 117
elk streven naar steeds adequatere theorieën en begrippen met
betrekking tot hun object. Materiële explicatie van 'wetenschap' of
'grammatica' is dus gericht op idealisering, op filosrifisch, resp. taalkundig
adequate definities van deze notities.
Bij handelingsexplicatie staat juist het handelingsaspect voorop binnen
de intuïtieve kern van duidelijke gevallen: bij 'wetenschap' en
'grammatica' het 'wetenschappelijk handelen', resp. het 'grammaticaal
handelen'. Bij 'wetenschap' maakt dan bij voorbeeld het langs
rationele weg zoeken naar de oplossing voor een cognitief probleem,
bij 'grammatica' het zoeken naar taalsystematiek iets tot een duidelijk
geval. 23 Het explicatum vormt zo een verheldering van het
explicandum, niet als theoretisch instrument ter verkrijging van
betere wetenschapsfilosofische, resp. taalkundige produkten, maar
voor het inzicht in wat essentieel is voor wetenschappelijk, resp.
taalkundig handelen. Het is dit inzicht dat overal van belang is waar
sprake is van theorievorming over dit handelen. Omdat dat hier de
wetenschapsgeschiedschrijving is, spreken we hier van historische
adequaatheid als nagestreefd resultaat van handelingsexplicatie.
Het spreekt van zelf dat veel concrete gevallen tot de beide
intuïtieve kernen behoren. Daardoor zullen bij voorbeeld het zoeken
naar taalsystematiek, het werken met woorden en zinnen, het
beschouwen van formele en semantische aspecten, het classificeren
van woorden, allemaal eigenschappen zijn die deel uitmaken van
beide explicaties van 'grammatica'. Maar ook zal het duidelijk zijn
dat de kern voor handelingsexplicatie doorgaans ruimer is dan die
voor materiële explicatie. Met name oudere voorbeelden van wetenschapsbeoefening
kunnen qua produkt buiten de materiële explicatie
van 'wetenschap' of 'grammatica' vallen, terwijl ze als vormen
van handelen probleemloos door de handelingsexplicatie worden
gedekt. 24
We kunnen nu beide typen explicatie als volgt naast elkaar stellen.
Materiële explicatie heeft niet als doel het maximaliseren van
de mogelijkheid tot rationele historische interpretatie, maar het
optimaliseren van het begrip als vakinhoudelijk instrument. Hoezeer
de geschiedenis daar ook vaak duidelijke gevallen voor aandraagt,
het resulterende concept is niet adequaat als basis voor
118 ELS ELFFERS
historische reconstructie, maar adequaat voor een optimale taakvervulling
in de discipline waar het begrip toe hoort.
Handelingsexplicatie is gericht op de meest elementaire voorwaarden
waaraan een handeling redelijkerwijs moet voldoen om tot
de met het begrip geassocieerde activiteit gerekend te kunnen worden.
Daarom moet de handelingsexplicatie van begrippen ook het
werkkader van de geschiedschrijver vormen. Het 'principle of charity'
wordt zo noch geschonden door te specifieke idealiseringen van
de begrippen, noch door een ongelimiteerd beschrijven in 'eigen
termen'.25
8. Historische adequaatheid en taalkundig inzicht
We hebben vastgesteld dat het conceptuele gereedschap van de
vakbeoefenaar én van de vakhistoricus moet bestaan uit zorgvuldig
aan de geschiedenis getoetste basisbegrippen. Maar omdat het toetsingsproces
bij beiden aan verschillende doelen en strategieën gebonden
is, moeten we de illusie opgeven dat de vakhistoricus de vakbeoefenaar
al doende aan zijn basisbegrippen helpt; daar moet de vakbeoefenaar
zelf - via materiële explicatie - voor zorgen. Er is dus
geen directe stap van geschiedenis naar grondslagen.
Betekent dit, na alle eerdere negatieve conclusies, tevens het
einde van alle gedachten aan taalkundige vruchten die uit vakhistorische
analyses geplukt zouden kunnen worden? Toch niet.
- Begrippen in handelingsexplicatie blijken het uitgangspunt te
moeten vormen voor vakgeschiedschrijving; begrippen in materiële
explicatie moeten het uitgangspunten vormen voor de vakbeoefening
zelf. Mijn stelling is nu dat de vakbeoefenaar wel degelijk iets
nuttigs heeft verworven als hij beschikt over de handelingsexplicatie
van de begrippen die hij hanteert. Daarin ligt mijns inziens de
bescheiden bijdrage van de geschiedschrijving van de wetenschap
aan de wetenschap zelf, en dus van de geschiedschrijving van de
taalkunde aan de taalkunde zelf. De handelingsexplicaties van taalkundige
begrippen leveren de taalkundige geen pasklaar conceptueel
apparaat, maar een hoeveelheid ruime kaderbegrippen die
inderdaad kunnen dienen als heuristisch en toetsend analytisch
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 119
instrument, tegen de achtergrond waarvan de positie van de eigen,
taalkundig adequate, begrippen kan worden bepaald. Het historisch
adequate begrip 'grammatica' of 'subject' geeft de minimale criteria
aan waarbinnen op rationele wijze met de notie 'grammatica' of
'subject' gewerkt kan worden, en waarbuiten dit niet mogelijk
geacht wordt (vgl. de eigenschappen die hiervoor worden
genoemd als elementen van de handelingsexplicatie van 'grammatica').
Het streven naar historische adequaatheid levert dus mogelijkheden
en grenzen van rationele begripstoepassing, waarbij begripsverandering
kan worden beschreven als plaatsvindend binnen deze
grenzen. Als iets, met alle omzichtigheid, de 'identiteit' van een
begrip genoemd kan worden is dat wel de handelingsexplicatie
ervan, het begrip in zijn historisch adequate omschrijving.
Het hier gepresenteerde idee van de identiteit van 'grammatica'
of 'subject' is veel minder gespecificeerd dan de ideeën die Simone
op dit punt presenteert. Hij stelt zich de begrippen zo gedetailleerd
voor dat allerlei implicatierelaties mogelijk zijn, die ertoe leiden dat
er ook inderdaad op vrij specifieke wijze 'lering' uit de geschiedenis
getrokken kan worden. Uit het bovenstaande blijkt echter dat dit
een illusie moet zijn, dat begrippen, blijvende binnen de zeer ruime
grenzen van hun handelingsexplicatie, op zoveel manieren rationeel
kunnen veranderen, dat aanbevelingen zoals Simone wil doen op
basis van een aan de geschiedenis ontleende dwingende interne
logica van taalkundig onderzoek, onmogelijk zijn.
Echt richtinggevend voor taalkundig onderzoek kunnen historisch
adequate taalkundige begrippen nooit zijn; hooguit vormen zij
een heuristisch en analytisch kader. Hun bescheiden bijdrage bestaat
daarmee uit het aangeven van mogelijkheden en grenzen.
Voor het taalkundige onderzoek kan de vakgeschiedenis daarom
zowel iets aan blikverruiming als aan houvast bieden.
Adres van de auteur:
Instituut voor Neerlandistiek UvA
Spuistraat 134
1012 VB Amsterdam
120 ELS ELFFERS
NOTEN
I Het hier beargumenteerde standpunt wordt ook, in een wat beknoptere vorm,
naar voren gebracht in de Epiloog van ElfTers (1991).
2 Zie bij voorbeeld ElfTers (1977) en ElfTers en De Haan (1980) voor kritiek op
deze beeldvorming.
3 Zie Kuhn (1977, hfst. I) voor een schets van de verwetenschappelijking van de
wetenschapsgeschiedenis in het algemeen.
4 Het 'principle of charity' wordt o.a. verdedigd door Quine. Het vertoont
verwantschap met ideeën ontwikkeld binnen de hermeneutische geschiedfilosofische
benadering, met name door Dray. Zie Malpas (1988) voor een doorwrochte
uiteenzetting.
5 Ook Van Driel wijst op het incidentele karakter van dit soort taalkundig profijt
van de vakgeschiedenis (Van Driel (1988), p. 21).
6 Een bekend en ook veel bekritiseerd voorbeeld van deze manier van ahistorisch
omgaan met het taalkundige verleden is Chomsky's Cartesian Linguistics (Chomsky
(1966)).
7 Zie ook de kritiek.op dit idee in Schermer- Vermeer (1975).
8 Zie Popper ((1963), Introduction). De hardnekkigheid van het naïef realisme als
kentheorie in de geschiedschrijving in het algemeen wordt uitvoerig beschreven in
Lorenz ((1987), hfst. 2 en 3).
9 In ElfTers (1982) wordt dit geïllustreerd aan de hand van enkele bestaande
reconstructies van de geschiedenis van de taalkunde, waarbij steeds verschillende
stromingen de rol van 'afvallige' krijgen toebedeeld.
10 Vooral in de generatief-taalkundige hoek wordt op deze wijze tegen de traditionele
grammatica aangekeken. Het idee is dat theoretische onvolkomenheid het de
~ op zichzelf te waarderen ~ ideeën verhinderde tot volle wasdom te geraken,
doordat bij voorbeeld een abstractie ± 1850 "nog lang niet uitdrukbaar (was) in de
theoretische begrippenapparatuur" (Le Loux-Schuringa & Verkuyl (1982), p. 150).
II Met name binnen het kritisch rationalisme, dat in het voetspoor van Popper
treedt, worden kentheorieën van een sophisticated-realistische signatuur ontwikkeld.
12 Zie ElfTers ((1991), hfst.3). Het belang van het onderscheiden van handelingsen
meer substantiële, inhoudelijke aspecten van wetenschapsbeoefening voor
geschiedschrijving wordt ook in par. 7 hierna benadrukt.
13 Een heldere uiteenzetting over explicatie is te vinden in Wesly ((1982), p. 20).
14 Lakatos (( 1971), p. 91). De explicatierelatie wordt in de tweede helft van de
uitspraak ~ negatief ~ verwoord. De eerste helft verwoordt het inzicht dat men
niet in den blinde aan wetenschapsgeschiedenis kan doen, maar daarbij, impliciet of
expliciet, een wetenschapsfilosofisch 'geladen' begrip 'wetenschap' hanteert. Op dit
punt is m.i. enige nuancering nodig, zoals ik in deze paragraaf 7 van dit artikel
probeer aannemelijk te maken.
15 Het onderscheid tussen materiële en handelingsexplicatie wordt uitvoeriger
besproken in ElfTers ((1991), par. 4.2).
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 121
16 Zie voor een dergelijk misbruik van het begrip 'paradigma' Grotsch ((1982), p.
226).
17 Dit wordt meer in detail toegelicht in Elffers ((1991), hfst. 5). L~katos geloofde,
evenals andere historisch georiënteerde wetenschapsfilosofen, wel degelijk dat zijn
model de rationele interpreteerbaarheid van de geschiedenis maximaliseert; men
zag dit gegarandeerd door de stevige historische basis waar het model via explicatie
in wortelt. Een factor die stellig heeft bijgedragen tot de instandhouding van de
mythe dat de uiteindelijke, filosofisch bevredigende modellen zonder meer met de
historische realiteit overeenstemmen, is hun exclusieve concentratie op de geschiedenis
der natuurwetenschappen. In de taalkunde is de werkzaamheid van deze
factor gesignaleerd in het - overigens nogal onheldere - zgn. 'Kuhn-debat' (eind
jaren '70, begin jaren '80) (zie Elffers (1991), par. 13).
18 Newton ging uit van een strikt inductivisme. Volgens deze visie zijn wetenschappelijke
uitspraken, ook generalisaties, volledig reduceerbaar tot waarnemingsrapportages:
'hypotheses non fingo'. Tegenwoordig wordt dit onmogelijk geacht:
waar getheoretiseerd wordt - en dat is bij Newton in hoge mate het geval- is altijd
sprake van hypotheses die inhoudelijk meer bestrijken dan het door de onderzoeker
waargenomene.
19 In Shapin (1982) wordt dit uitvoerig geïllustreerd voor de wetenschap in het
algemeen. Een taalkundige illustratie is te vinden in Bakker en Dibbets (( 1977), p.
134).
20 Zo is het bijvoorbeeld stellig een historiografische stap vooruit als we Plato's
omgaan met etymologie niet beschouwen vanuit ons tegenwoordige puur op de
historische oorsprong van woorden gerichte etymologiebegrip (zoals wel gebeurt,
met alle 'preface-history'-gevolgen van dien), maar uitgaan van Plato's eigen 'waarheid-
zoekende' etymologiebegrip (vgl. Schmitter (1982), p. 41). Toch leidt zo'n stap
alleen dan tot echt historisch begrip, als dit laatste etymologiebegrip zélf voor ons
een minimum aan plausibiliteit heeft, d.w.z. te beschouwen is als een mogelijke
concretisering van een algemeen etymologiebegrip waarover wij beschikken.
21 Vaak wordt ten onrechte gedacht dat die verklaringsgronden vanzelf ontstaan
door het bestudeerde te 'plaatsen in de historische con tekst' , en dat daardoor
bovendien de historische actor in zijn waarde gelaten wordt. AarslefT (( 1979), p. 384)
denkt bij voorbeeld dat de '"heroic" theory of science' door een contekstualiserende
benadering geheel ondermijnd wordt. Dit is onjuist, omdat contekstualisering het
recht doen aan het 'principle of charity' in wezen geen stap dichterbij brengt. Het
soort begrijpelijkheid dat bij voorbeeld een sterk van het onze afwijkend etymologieofwetenschapsbegrip
door contekstualisering hooguit kan krijgen, is geen rationele
begrijpelijkheid of plausibiliteit, maar een buitenwetenschappelijke, bij voorbeeld
funktioneIe, begrijpelijkheid van - nog steeds - een irrationaliteit.
22 Op common sense-niveau zijn we ons doorgaans deze beide kanten van begrippen
niet bewust. Dat bij spontane begripshantering beide aspecten een rol kunnen
spelen blijkt als we de handelingsgerichte toepassing van het begrip 'muziek' op bij
voorbeeld de onbeholpen pogingen van een kleuter op een speel-trompetje
122 ELS ELFFERS
vergelijken met de productgerichte 'idealiserende' toepassing in uitspraken als 'Dat
is pas muziek!'
23 Ik ga ervan uit dat de meeste begrippen een materieel en een handelingsaspect
hebben, dus niet alleen noties als 'wetenschap' en 'grammatica', die werkelijk een
resuitaat-handelings-dubbelzinnigheid kennen, maar ook noties als 'foneem' of'subject-
predicaatrelatie' (zie voor een poging tot handelingsexplicatie van dit laatste
begrip EltTers (( 1991), par. 7 .3). In deze gevallen definieert de handelingsexplicatie
weliswaar een 'zaak' maar de door de definitie gestelde grenzen ontlenen we aan wat
we minimaal aanwezig achten bij alle vormen van rationeel handelen met de bewuste
noties.
24 Zo is het werk van Freud voor Popper een duidelijk geval van niet-wetenschap
(popper (1963)). De invalshoek is hier overduidelijk die van materiële explicatie van
'wetenschap', gericht op een bruikbare methodologie. Een handelingsexplicatie van
'wetenschap' zal Freuds werk, dat ondanks methodologische zwaktes wel degelijk op
theorievorming gericht is, veeleer insluiten. Chomsky's materiële explicatie van
'grammar' als "a device th at generates all sentences of a language" (Chomsky
(1957), p. 13) sluit natuurlijk zeer veel pre-generatieve grammatica uit. Vakinhoudelijk
is er niets principieels tegen zo'n radicale herdefiniëring in te brengen; als
instrument voor vakhistorische interpretatie zou deze definitie de meest extreme
vorm van 'preface-history' teweegbrengen.
25 Handelingsexplicatie heeft wel het voordeel dat - gelimiteerd - beschrijven
in 'eigen termen' ruimschoots mogelijk wordt. De ruimheid van begrippen in handelingsexplicatie
laat veel uiteenlopende begripsvarianten toe. Bij vóórbaat is er dus
niet vaak reden aan te nemen dat de actor van zijn 'eigen termen' zou afwijken.
Daar is wel reden toe als de 'eigen termen', ondanks die ruimheid, niet gedekt
worden door het historisch adequaat geachte begrip. Conform het 'principle of
charity' kijken we dan of het intellectuele gedrag daar wel door gedekt wordt. Is dat het
geval, dan moeten de 'eigen termen', die dan getuigen van een niet kloppend
zelfbeeld, wel aannemelijk gemaakt kunnen worden (dit geldt ook bij het hiervoor
besproken Newton-voorbeeld). Is dit niet het geval, dan zijn gedrag én 'eigen
termen' vooralsnog niet rationeel interpreteerbaar, en moeten we zoeken naar
buitenwetenschappelijke factoren die de irrationaliteit begrijpelijk kunnen maken,
óf alsnog onze handelingsexplicatie nader bezien.
BIBLIOGRAFIE
Aarsleff, H. 1979. "Bréal vs. Schleicher: linguistics and philology during
the later half of the nineteenth century", in: H.M. Hoenigswald (ed.)
The European background of American linguistics. Dordrecht, p. 63-106.
Ankersmit, F.R. 1984. Denken over geschiedenis. Een overzicht van moderne
geschietifilosojische opvattingen. Groningen.
Bakker, D.M. & G.R.W. Dibbets (eds.) 1977. Geschiedenis van de Nederlandse
taalkunde. Den Bosch.
DE TAALKUNDE EN HAAR GESCHIEDSCHRIJVING 123
Brekle, H.R. 1985. Einführung in die Geschichte der SprachwissenschaJt.
Darmstadt.
Butterfield, H. 31951. The Whig interpretation of history. London.
Calcar, W.I.M. van 1971. Over comparatief- en vergelijkingszinnen. Assen.
Chomsky, N. 1957. Syntactic Structures. The Hague etc.
Chomsky, N. 1966. Cartesian linguistics. A chapter in the history of rationalist
thought. New Vork.
Drie!, 1. van 1988. De zin van de vorm. Roorda's logische analYse en de algemene
grammatica. Amsterdam.
Dussen, ].W. van der 1986. Filosofie van de geschiedenis. Een inleiding.
Muiderberg.
Elffers, E. 1977. "Structuralistische en generatieve taalkunde", in: Spektator
7, p. 16-35.
Elffers, E. 1979. "De semantiek van de koppelwoordzin en haar plaats in de
taalbeschrijving", in: Spektator 9, p. 97-143.
Elffers, E. 1982. "Problems of the description of revolutions in linguistics",
in: S. Daalder & M. Gerritsen Linguistics in the Netherlands 1982. Amsterdam
etc., p. 1-11.
Elffers, E. 1991. The historiography of grammatical concepts. 19th end 20th-century
changes in the subject-predicate conception and the problem of their historical
reconstruction. Amsterdam etc.
Elffers, E. & S. de Haan 1980. "Traditionele en moderne grammatika. Een
historisch-methodologische beschouwing", in: Spektator 9, p. 405-432.
Grotsch, K. 1982. SprachwissenschaJtsgeschichtsschreibung. Ein Beitrag zur Kritik
und zur historischen und methodologischen Selbstvergewisserung der Disziplin.
GÖppingen.
Haan, S. de 1988. Over de logica van het tgg-onderzoek. Een kritiek op het taalkundig
formalisme. Enschede.
Hamel, A.G. van 41974. Geschiedenis der taalwetenschap. Wassenaar.
Hermann, C. 1865. Das Problem der Sprache und seine Entwickelung in der
Geschichte. Dresden.
Koerner, E.F.K. 1978. "The importance of linguistic historiography and
the place of history in linguistic science", in: E.F.K. Koerner Toward a
historiography of linguistics. Selected essays. Amsterdam, p. 63-69.
Kragh, 1989. An introduction to the historiography of science. New Vork etc.
Kuhn, Th.S. 1977. The essential tension. Chicago.
Lakatos, I. 1970. "Falsification and the methodology of scientific research
programmes" , in: I. Lakatos & A. Musgrave (eds.) Criticism and the
growth of knowiedge. London, p. 91-195.
Lakatos, I. 1971. "History of science and its rational reconstructions", in:
R. Buck & R. Cohen Boston studies in the philosophy of science VIII, p.
91-136.
124 ELS ELFFERS
Lorenz, C. 1987. De constructie van het verleden. Een inleiding in de theorie van de
geschiedenis. Meppel etc.
Loux-Schuringa, ].A. Ie 1984. Samenhangrelaties in de negentiende
eeuwse zinsgrammatica in Nederland. Dordrecht.
Loux-Schuringa,].A. Ie & HJ. Verkuy1 1982. "De geboorte van het koppelwerkwoord",
in: Ntg. 75, p. 141-152.
Ma1pas,].E. 1988. "The nature ofinterpretive charity", in: Dialectica 42, p.
17 -36.
Noordegraaf, ]. 1985. Norm, geest en geschiedenis. Nederlandse taalkunde in de
negentiende eeuw. Dordrecht.
Popper, K.R. 1963. Conjectures and refutations. The growth rif scientific knowIedge.
London.
Robins, R.H. 1969. A short history rif linguistics. London etc.
Sa1verda, R. 1985. Leading conceptions in linguistic theory. Formalist tendencies in
structurallinguistics. Dordrecht.
Schermer-Vermeer, E.C. 1975. "W.I.M. van Calcar Over comparatief- en
vergelijkingszinnen", in: Lingua 36, p. 246-256.
Schmitter, P. 1982. Untersuchungen zur Historiographie der Linguistik. StrukturMethodik-
theoretische Fundierung. Tübingen.
Shapin, 1982. "History of science and its sociological reconstructions", in:
History rifscience 20, p. 197-221.
Simone, R. 1975. "Théorie et histoire de la 1inguistique", in: Historiographia
Linguistica 11, p. 353-378.
Wes1y, P.G.E. 1982. Elementaire wetenschapsleer. Meppel etc.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL· EN LETTERKUNDE 109 (1993)
D. KINABLE
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES jANS TEESTEYE'*
1. Inleiding
In navolging van Maerlants Wapene Martijn schreef Jan van Boendale,
schepenklerk te Antwerpen in de eerste helft van de veertiende
eeuw, zijn Jans Teesteye 1, een deels polemisch, deels onderrichtend
tweegesprek tussen een personage Jan in de meesterrol en de weinig
geleerde Wouter als leerling. 2 In de inleiding van zijn Lekenspiegeleditie
karakteriseerde Matthias de Vries deze tekst reeds als een
"pleidooi tegen de laudatores temporis acti". 3 In de proloog laat
Boendale er inderdaad geen twijfel over bestaan dat hij een positief
beeld over de eigen tijd wil ontvouwen. Als eerste van de onderwerpen
waarover hij zijn 'teesteye' of 'overtuiging'4 te kennen geeft,
kondigt hij namelijk aan:
Desen boec die heeft inne
Dat tfolc nu es also goet
Alst nye was van beghinne,
Dies menech niet en wilt wesen vroet; (v. 48-51)5
Het bestek van een betoog over de ontstaansdata van de Lsp. en de
Teest. liet De Vries niet toe zijn uitspraak te nuanceren of toe te
lichten. Hoe juist die in zijn algemeenheid ook is, toch leert een
aparte en diepgaande beschouwing van de inhoud van de dialoog
zelf dat zo'n nadere nuancering stellig op haar plaats is.
Als woordvoerder voor de positieve visie op de tijd die Boendale
blijkens de proloog voorstaat laat hij zijn voornaamgenoot en alter
ego Jan optreden.6 In de loop van de eerste tien kapittels wordt deze
positieve opvatting verdedigd tegenover een pessimistisch tijdsbeeld
* Voor suggesties en/ of commentaar bij een eerdere versie ben ik dank verschuldigd
aan prof. dr. J.D. Janssens, drs. P.C. van der Eerden, prof. dr. F.P. Oostrom, drs.].
Verbij-Schillings, drs. G. Warnar en dr. G.C. Zieleman.
126 D. KINABLE
dat Wouter in de mond wordt gelegd. Telkens weerlegt Jan diens
tegenwerpingen en verkondigt daarbij de stelling dat de mensen uit
de eigen tijd niet slechter zijn dan die van vroeger, maar even goed
of zelfs beter. 7
Toch schetst Boendale in zijn Teest. zeker geen eenzijdig optimistisch
tijdsbeeld. Dat hij zijn positieve kijk niet wil veralgemenen,
blijkt vooral in de hoofdstukken 8,11,13 en 36-40 met vaak scherpe
kritiek op adel, stedelijke bestuurselite en geestelijkheid. Hierdoor
ontstaat met de aanvankelijk verdedigde visie op de tijd een ogenschijnlijke
tegenstelling die Boendale echter bewust als spanningselement
inbouwt. Bij de aanvang van kap. 39 laat hij Wouter, die in
kap. 11 overtuigd bleek door Jan8, opnieuw weerwerk leveren:
Jan, dits wonder dat ie hore.
Ghi seydt int beghin hier vore
Dat dat volc nu beter ware
Dant ye was: dits eontrare;
Want van wat state wi spreken,
Ghi vinter in grote ghebreken
Ende aldus en volghedi niet wale
Uwer redenen ende uwer tale. (v. 3346-3353)
In dit hoofdstuk komt Boendale tot precisering en synthese. Op de
vroegere standpunten wordt niet afgedongen (v. 3360 in volgende
citaat). Wel wordt gewaarschuwd voor foutieve generalisering. De
bewering dat de mensheid even goed was of zelfs beter dan vroeger,
betekent niet dat de mensen allemaal goed zijn. Alle tijden door zijn
er zowel goeden als slechten geweest. Daarentegen meent Boendale
wel te mogen stellen, dat de mensheid over het algemeen niet
slechter is dan vroeger, daaraan toevoegend dat hij dan vooral het
niet-geestelijke deel van de samenleving bedoelt; ook meent hij de
meeste trouw te kunnen vaststellen bij het gewone volk dat door zijn
arbeid voorziet in het onderhoud van de samenleving9:
Ie seyde vore ende ie lye noeh des 10
Dat tfolc nu also goet es,
Of beter, dat ie nu sye,
Dant hier vormaels was ye;
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 127
Maer niet en makic u vroet
Dat tfole es altemale goet.
Men heeft in allen stonden
Beyde goede ende quade vonden,
Also men doet noch heden daghes.
Maer die meyninghe mijn ghewages
Dat dat vole van ertrike
Also goet es ghemeynlike,
Ja dleeke vole alst ye ghewas.
Oec vermetic mi wel das
Datmen nu meest trouwen siet
Int ghemeyne weerlike diet
Dat sinen arbeyt daghelijx verteert
Ende met sinen acker hem gheneert
Ofte van lande te lande rent
Ende met comenscape went
Des die meneghe te bat heeft. (v. 3360-3380)
In dit artikel zal de hier ter introductie globaal geschetste tijdsvisie
van Jans Teesteye nader worden onderzocht. Eerst wordt getracht
om via toenmalige tijdsopvattingen een bijdrage te leveren aan de
plaatsbepaling ervan binnen de contemporaine culturele context
(2). Vervolgens komt de nadere profilering van de genuanceerd
optimistische tijdsopvatting aan bod (3). In de slotparagraafworden
mogelijke verklaringsgronden verkend (4).
2. De Teesteye in verhouding tot traditionele en specifieke tijdskritiek
Via het hierboven geciteerde vers 'Dies menech niet en wilt wesen
vroet' (v.5l) wordt de tijdsvisie van de Teest. reeds in de proloog
geplaatst in een kader waarin met tegengestelde meningen rekening
wordt gehouden. Ook in het dialooggedeelte wordt vervolgens
gezinspeeld op verschillen in tijdsopvatting. De vrijwel gelijkluidende
slotregels van de vzn. 'Hets (t.w. het volk) ghebetert harde
zere/In allen poenten diemen pliet/ Al en dunckes den meneghen
niet' (v. 147-149) en verder 'Hets beter nu gheloeft mi das/Die de
dinc te voren besiet/ Al en dunckes den lieden niet' (v. 207-209),
128 D. KINABLE
suggereren dat de groep tijdgenoten met een negatieve tijdsvisie
aanzienlijk is geweest. Dat een positievere kijk als deze van Boendale
nog bij meer tijdgenoten is voorgekomen, valt echter niet uit te
sluiten. In dit verband nopen onze afhankelijkheid van wat op
schrift is gesteld en verder het toeval van de overlevering tot voorzichtigheid.
Hoe de precieze verhoudingen ook lagen, wat Boendale
betreft, kan wel worden gesteld dat hij rekening hield met een
behoorlijke tegenstroom. De Teest. licht ons hierover echter niet
expliciet in. Specifieke opvattingen waartegen Boendale zich richt,
onttrekken zich daardoor aan ons gezichtsveld. Daarentegen is het
nog wel mogelijk om binnen de bredere culturele context van de
Teest. negatieve uitingen over de tijd te achterhalen.
Een cultuurhistorisch interessante spanning vertoont het positieve
tijdsbeeld van de Teest. tegenover de continue stroom van
traditionele tijdskritiek in de middeleeuwse literatuur. De opvatting
als zouden nijd, hoogmoed, hebzucht, ontrouw, eerloosheid, huichelarij
enz. de wereld in bezit hebben genomen, blijkt op grond
van de studies van o.m. Rehm, Koch en Scheludkoll in tal van
moraliserende werken aan bod te komen. Illustratief is ook de
standenliteratuur, die frequent klaagt over de wijze waarop sociale
groepen hun maatschappelijke taak vervullen. 12 Verder wordt vaak
ook een negatief tijdsbeeld geschetst in de preekliteratuur die zonde
en corruptie graag bij de verschillende standen hekelt. Informatief
in dit verband is o.m. het materiaal dat Owst verzamelde in zijn
hoofdstuk 'The preaching of satire and complaint'.13 Aan deze
stroom van traditionele - daarom bepaald niet noodzakelijk
inhoudsloze - kritiek heeft ook Jans Teesteye deel. Vergelijking met
voornoemde studies brengt voor de hoofdstukken waarin het gedrag
van bepaalde maatschappelijke geledingen wordt aangeklaagd tal
van overeenkomsten aan het licht. 14 Deze tijdkritische elementen
bepalen Boendales visie echter slechts ten dele.
In de middeleeuwse kritiek op tijd en zeden komt vervolgens ook
de laudatio temporis acti algemeen voor. In het twistgesprek dat
zich ontwikkelt naar aanleiding van Wouters tijdsklacht vormt de
gedachte dat het vroeger beter was van bij het begin (v. 144-146)
een centraal discussiepunt. Door Wouter wordt deze visie vervolHET
TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 129
gens herhaaldelijk verdedigd, door Jan echter weerlegd: 15 Dergelijke
lof voor het verleden mag dan wellicht van alle tijden zijn,
studies van o.m. Mohl, Thiolier-Mejean, Bumke en Van Oostrom
hebben rijkelijk geïllustreerd, hoe deze met name als vast bestanddeel
van het middeleeuws gedachtengoed in de meest verscheiden
teksttypes voorkomt. 16 Daarbij moet worden opgemerkt dat het
vervals bewustzijn tegenover het verleden niet altijd even reëel aanwezig
is. Door Bumke is erop gewezen hoe het schetsen van een
negatief tijdsbeeld via de lof voor het (gestileerde) verleden, vaak
een topisch middel vormt om de afstand tussen werkelijkheid en
norm zichtbaar te maken en tot het publiek een appèl te richten tot
verbetering van de tekortkomingen in de eigen tijd. 17
Naast de continue stroom van traditionele tijdkritische beschouwingen
kan voor de eerste helft van de veertiende eeuw ook nog op
specifieke negatieve tijdsvisies worden gewezen in de Middelnederlandse
literatuur. Deze leveren waardevolle vergelijkingspunten en
verduidelijken door hun contrast het profiel van de Teest. Voor het
onderzoek naar het tijdsbeeld van de eerste helft der 14de eeuw
vormt dit mijns inziens een relevante bijdrage.
Een interessante tekst in dit verband is de Continuatie18 van Maerlants
Spieghel Historiael, in 1316 of spoedig daarna 19 voltooid door
Lodewijk van Velthem. Dat deze laatste net als Boendale een Brabander
was, plaatst hun beider teksten in een nog nauwer verband.
Van belang voor het onderzoek naar opvattingen over de tijd is met
name het beeld dat wordt geschetst in kapittel 12 van boek VII
(vijfde partie).20 In dit tekstgedeelte confronteert Velthem ons bij
monde van achtereenvolgens Daniël, Sint Jan en Hildegard van
Bingen met drie voorspellingen die de periode 1300-133521 betreffen,
de eigen tijd dus van Velthem én Boenda1e, die zijn Teest.
schreef vóór 1334.22 Die voorspellingen stellen een somber moreel
beeld in het vooruitzicht: ongebreidelde valsheid, verraad en slechtheid
zullen dan heersen. Ook zullen rampen en oorlogen plaatsvinden.
In algemene bewoordingen nu bevestigt Velthem dat er in
genoemde tijdsspanne waarvan naar zijn zeggen nog achttien jaar
in het verschiet liggen, inderdaad al rampen hebben plaatsgevonden
(kap. 13, v. 1045-1052). Daarbij doelt hij waarschijnlijk vooral op de
130 D. KINABLE
recente aanhoudende regenval, de hongersnood en de epidemie in
1315-1316.23 Bij het publiek moet dit de geloofwaardigheid van de
aangehaalde profetieën hebben ondersteund.
Een tweede uitvoerige getuige, die zijn pessimistische tijdsbeeld
ook met een ontwikkelingsleer in de geschiedenis verbindt, is de
Dialoog van Meester Eggaert en de onbekende leek. Gezien de vertrouwdheid
van de auteur met plaatsnamen als Rijnsburg en Katwijk
ontstond dit gefingeerde24 tweegesprek mogelijk in Holland. 25 In
het handschrift Brussel KB 888-89026 bieden de fol. 275v-277v een
historisch overzicht waaruit blijkt, dat in de wereldgeschiedenis om
de 1300 jaar een crisissituatie ontstaat waarbij de mens zich in
hoogmoed afkeert van God en 'kwaad, hovaardig, onzuiver,
onwaardig en hebzuchtig' wordt (fol. 277r).27 Daarop volgt een
bestraffing door God waarna de relatie tussen God en mens wordt
hersteld en een nieuw verbond aanvangt. Schematisch laat zich dit
historisch patroon als volgt samenvatten:
Tijdvakken in
wereldjaren
1300
1300 (2600)
1300 (3900)
1300 (5200)
Keerpunt
zondvloed
bestraffing van Sodom
en Gomorra
bestraffing van Egypte
met 10 plagen
bestraffing van de Joden
met verlies van hun
koninkrijk en Jerusalem
Nieuw verbond
nieuw verbond met besnijdenis
onder Abraham28
nieuw verbond van de
10 geboden onder Mozes
Christus' geboorte
Omstreeks wereldjaar 5200 wordt Christus gesitueerd. Ook sinds
Christus is echter alweer een periode van 1300 jaar verlopen. 29 De
chronologische specificatie die in de tekst voorkomt met betrekking
tot de eigen tijd is niet meer geheel duidelijk, wat tot enige afwijking
in de datering heeft geleid. In de vakliteratuur wordt het ontstaan
van dit werk veelal gesitueerd in het tweede kwart van de veertiende
eeuw, incidenteler ook in het eerste. 30 Zoveel kan echter wel worden
gesteld dat de auteur de periode die na 1300 is aangebroken, als een
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 131
fase van verval beoordeelt, en dat hij zich als een tijdgenoot van
deze neergang beschouwt; ook beschouwt hij deze negatieve fase
nog niet als afgesloten gezien de bezorgdheid die hij uitdrukt over
wat de toekomst nog brengen zal. Enige plagen blijken al te hebben
plaatsgevonden (fol. 277r).31
Samenvattend kan men stellen dat uitgesproken negatieve tijdsopvattingen
in de Middelnederlandse literatuur van de eerste helft
van de veertiende eeuw wel degelijk voorkwamen. De hierboven
besproken visies hebben naast alle duidelijke verschillen gemeen dat
zij omstreeks 1300 de aanvang zien van een periode van diep verval
op religieus en moreel vlak. 32 In de Middelnederlandse literatuur
verschijnt 1300 - in aansluiting bij de profetie van PseudoJohannes
van Parma uit ca. 130233 - elders ook nog als het jaar
waarna een tijdelijke desastreuze toestand voor het christelijke westen
op handen was. Laatstgenoemd werk vormde meer bepaald de
bron van de kap. 9 en 10 uit deel III van het Boee van der Wraken (ca.
1345-1352)34, en waarschuwt voor vernietigende aanvallen van heidenen,
interne strijd en een revolte tegen de verworden geestelijkheid
die God als straf voor de zondigheid zal laten plaatsvinden. 35
In vergelijking met bovengenoemde tijdkritische opvattingen is de
strekking van de Teest. nuancerend en meer bemoedigend. Een
gelijkaardige visie blijkt ook voor te komen in Lsp. I, 26. De complexe
vraag of Boendale in navolgende passage al dan niet naar de
Teest. verwijst36, houdt direct verband met de volgordekwestie
Lsp.l Teest. en voert buiten de grenzen van deze studie. Relevant
echter binnen ons bestek hier is, dat ook in de Lsp. wordt aangedrongen
op mildheid in de beoordeling van het eigentijdse zedelijke
peil:
Daer hadde si (t.w. Eva) een knapelijn kint,
Een dat quaetste dat ye zint
Van moeder wert gheboren:
Chaym wijt noemen horen.
Nu merct dan ende verstaet:
Na dien dat teerste kint was quaet,
Dat Adaem ye ghewan,
132 D. KINABLE
Wat moghen wi claghen dan,
Daer men zo vele volcs nu wint,
Datmer zomme quade onder vint?
Daer omme hebbict dicke gheseit,
Dat tfolc, na zine veelheit,
Also goet is, duncket mie,
Alst voormaels was ye. (v. 27-40)
Het pleidooi ten gunste van de eigen tijd impliceert niet dat
Boendale deze van zonde en slechtheid wil vrijpleiten. Het tegendeel
bleek reeds in de maatschappijkritische kapittels van de Teest.
(cf. § 1); evenmin wordt in de voorgaande Lsp.-passage de aanwezigheid
van het kwaad in de eigen tijd ontkend. Er schuilt dan ook geen
tegenstrijdigheid in, wanneer Boendale specifiek voor zijn tijd toestanden
en gebeurtenissen interpreteert als blijken van Gods straffende
rechtvaardigheid. Naar Boendale toelicht in Lsp. I, 30, wreekt
God de zonden op aarde immers niet langer met allesvernietigende
plagen zoals destijds bij de zondvloed, maar uit zijn wraak zich
thans precies in uiteenlopende sancties op kleinere schaal:
God en woude, dat weet wale,
Nie zeder teenen male
Tfolc bederven, als hi doe de de (t.w. bij de zondvloed);
Maer zeder heeft gheweest zijn zede,
Dat hi die zonden wrac,
Nu hier, nu daer, alst hem bestac.
Hi ghehinghet, dat verstaet,
Dat deen den andren verslaet,
Doot steect ofte verminct.
Sulc verbrant, sulc verdrinct,
In sulc lant doet die hongher noot,
In sulc 1ant is orloghe zo groot,
Dat den volke cume yet blijft,
Ofte dat zo vele wort ontlijft,
Datmen tghetal cume weet (v. 25-39)
Overeenkomstig v. 31-33 van de geciteerde Lsp.-passage wordt het
onderlinge strijden en doodslaan in de Teest. onder meer beschouwd
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 133
als een straf van God voor de flagrante plichtsverzaking, vooral
door heren, met betrekking tot de herovering van het Heilig Land
(v. 736-777). Ook in kap. 11 verneemt het publiek van de Teest. dat
God de heren voor hun wangedrag en zonden 'plaeght ende scendt/
Aen macht aen ere ende aen have' (v. 889-890). Tenslotte had deze
tijd - naar Boendale ons meedeelt in zijn Brab. Yeesten - ook te
kampen gehad met een grote hongersnood in 1315-1317, waarbij
onder meer Brabant zwaar was getroffen. Aansluitend bij wat in
Lsp. I, 30, v. 35 wordt meegedeeld over de plaag van de honger, was
ook deze een uiting van Gods wraak:
Dus wrac God Onse Here
In ertrike des menschen sonden,
Daer si met weelden in stonden. (Brab. Y. V, v. 818-820)37
In een ruimer perspectief beschouwd echter ziet Boendale, zoals in
navolgende paragraaf aan bod zal komen, voldoende reden voor
een positief beeld ten aanzien van de eigen tijd.
3. De tijdsvisie van J ans T eesteye nader geprqfileerd
In de twee voorgaande paragrafen werd reeds aangegeven hoe
Wouter het gesprek in de Teest. opent met zijn sombere verzuchting
over de eigen tijd en hoe Boendales alter ego Jan daar een positieve
visie tegenoverstelt. De twee eerste hoofdstukken bieden algemene
tegenargumenten voor Wouters negatieve opvatting, waarna de
kap. 3 en 4 verdere historische onderbouwing vanJans visie beogen:
Jan, ghi hebt harde wel gheseyt,
Ende dat wel wesen mach waerheyt;
Maer ie biddu dat ghi
Claerlike betoent mi
Met goeden exemplen dat,
So mach ics gheloven te bat (v. 258-263)
Het pleidooi ten gunste van de eigen tijd wordt in het perspectief
geplaatst van algemenere positieve ontwikkelingen in de heilsge134
D. KINABLE
schiedenis. Door middel van exempla worden het ongeloof en de
slechtheid van de oudtestamentische periode geïllustreerd (kap. 3),
terwijl de nieuwtestamentische tijd daarentegen geldt als de fase
waarin door Christus' komst een uitweg uit deze situatie werd
geboden en verbetering intrad door de verspreiding van de christelijke
leer (kap. 4). Dezelfde bijbels-historische visie treffen we aan in
de Lsp., waarvan het eerste boek herhaaldelijk een negatief beeld
schetst van geloof en zedelijkheid in de voorchristelijke tijdvakken.38
In de aanvangsverzen van Lsp. 11 (1, v. 1-22) wordt vervolgens het
overzicht van de nieuwtestamentische tijd geopend met de mededeling
dat God zich via de Incarnatie wilde ontfermen over een
schepping, die toen aan zonde en slechtheid ten deel was gevallen. 39
Deze grondgedachte wordt ook verwoord in de navolgende Teest.passage,
waarbij de eerste vier versregels, de slotverzen van kap. 3,
nog de voorchristelijke periode karakteriseren:
Aldus stoet dat vole voer waer
Omtrent .vij. dusent iaer
In onghelove en in onwet
Ende in al re quaetheyt met.
Exemple int Nuwe Testament. C.lV.
Nu alst Gode dochte tijt
(Wies name si ghebenedijt)
Dat sijn hantghewerke na ende voren
Alte male soude bliven verloren
Ende sijns vergheten hadde algader,
Ontfermes den hemelschen Vader
Ende woude des maken een inde,
So dat hi sinen Sone sinde
Hier neder om te keerne
Donghelove ende te leerne
Den wech ter ewigher salichede
Daer men te hemelrike comt mede.
Dat was Christus in waerre dinc. (v. 410-426)
Zowel Christus' leven als kruisdood bewerkstelligden deze verlossing:
werd via de prediking van geloof en geboden de weg naar de
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 135
hemel getoond (v. 422-425; v. 430-435), de kruisdood op zijn beurt
brak de demonische kracht en opende het hemelrijk (v. 438-441).40
Nadien werd het christelijk geloof verder uitgedragen door de apostelen
en nam de kerstening van de mensheid voortdurend toe. Zoals
uit het volgende citaat blijkt, ging met deze kwantitatieve toename
volgens Boendale ook een kwalitatieve verbetering gepaard:
Namaels sine Apostelen sande
Predeken van lande te lande
Die den wech leerden te hemelrike
Ende tfolc bekeerden vromelike;
Ende ye seder in alre tijt
Es dat kersten vole ghedijt
Ende ghebetert spade ende vroe
Ende nemt in lanc so meer toe
Int ghelove ende in weldaet;
Ende also langhe als ertrijc staet
Salt kersten vole beterende sijn,
Aldus es tghelove mijn.
Ja, Heydene ende Joden mede
Selen noch vallen aen kerstenhede
Ende sal een herde ende een coye wesen,
Aldus hebbic ghelesen. (v. 442-457)
Het positieve tijdsbeeld van de eerste twee kapittels blijkt in dit
derde en vierde hoofdstuk een concretisering van een algemenere
optimistische optiek ten aanzien van de ontwikkelingen in de heilsgeschiedenis.
Voor het christendom impliceren deze namelijk zowel
extern als intern vooruitgang. Boendale geeft expliciet te kennen dat
ook zijn eigen tijd hieraan deel heeft. Wat de externe vooruitgang
betreft, wordt in de v. 446-447 vermeld hoe het christendom zich
sinds de verkondiging van het geloof voortdurend heeft uitgebreid.
Overeenstemmend hiermee wordt ook in de v. 540-561 (kap. 6)
meegedeeld, hoe God zijn kerk thans een dergelijke suprematie
heeft verleend dat zowel heren als volk het christelijk geloof aanhangen,
dit in tegenstelling tot vroeger, toen de heren 'heyden ende
quaet' (v. 542) bleven en de christenen vervolgden. Geen machtheb136
D. KINABLE
ber waagt zich dan ook aan een vijandige houding tegenover het
christelijk geloof, hetgeen zijn ondergang zou betekenen (v.
554-556). Deze uitbreiding van het christendom zal blijkens voorgaande
passage tenslotte nog culmineren in de bekering van heidenen
enJoden. Boendale visualiseert deze triomf van de christenheid
met het beeld 'Ende sal een herde ende een coye wesen' (v. 456),
hetgeen een vertaling is van Joh. 10, 16 'Et fiet unum ovile, unus
pastor'. Ontbreken in de voorgaande passage chronologische specificaties,
in de v. 3718-3732 komt de bekering van heidenen enJoden
eveneens aan bod in combinatie met het beeld van de ene herder en
schaapstal; hier blijkt dat deze supreme fase in de externe vooruitgang
van het christendom na de Antichrist zal plaatsvinden. Met
deze opvatting sluit Boendale aan bij een traditie waarvan Lerner de
eerste sporen aantrof in de 12de eeuw. Gold de tijdsspanne na
Antichrist volgens de oudere opvatting primair als een testperiode
voor de trouw van de gelovigen en als laatste kans tot boetedoening
voor hen die onder Antichrist niet standvastig waren gebleken41 , in
de 12de eeuw verbinden verscheidene schrijvers deze laatste aardse
tijdfase met een positievere functie42; de situering hier van de
ultieme bekering vanjoden en heidenen vormt een van de aspecten
van deze ontwikkeling.43 Vanaf de 13de eeuw dan tot het einde der
middeleeuwen komt de voorspelling dat de hele wereld zich tot het
christendom zou bekeren frequent voor in verwijzingen naar de tijd
na Antichrist, vaak in verbinding met voormelde beeldspraak uit
Joh. 10, 16.44
Naast de externe zegetocht van het christendom vindt echter ook
intern verbetering plaats. Tegenover het 'onghelove' en de 'quaetheit'
(v. 386 en 411-412) van de oudtestamentische periode staat een
toename in 'ghelove ende in weldaet' (v. 450) sinds de verkondiging
van het christelijk geloof.45 Wat de christelijke religie en de daardoor
gepropageerde handel- en leefwijzen betreft, wordt aangehaald
hoe 'daghelijx nu' (v. 472) missen en sermoenen intensiever
worden bijgewoond dan ooit (v. 471-473) en hoe men zich meer dan
destijds begeeft naar de plaats waar aflaat wordt verleend en in de
misdienst offeranden overhandigt aan de priester (v. 474-478). Ook
pleegt men overal aalmoezen te geven (v. 479-481). Kerken worden
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 137
versierd en tevens worden kapellen en nieuwe altaren gesticht. Ook
het aantal gasthuizen neemt hoe langer hoe meer toe (v. 482-488).
Deze 'salighe seden' (v. 489) leiden tot de conclusie dat 'tfok en was
nie so wel beset/Beyde int ghelove ende in die wet/ Alst heden es op
desen dach' (v. 490-492). Ook op meer profaan vlak - zo blijkt uit
Boendales verdere voorbeelden - hebben zich verbeteringen doorgezet
in vergelijking met het verleden, onder meer op het vlak van
borgen en lenen (v. 495-497). Getracht wordt tevens op eervolle
wijze in het levensonderhoud te voorzien (v. 498-499). Ook draagt
men grote zorg wat schulden en eerbehoud betreft (v. 501-502).
Verder is bij de jongeren een positieve ontwikkeling merkbaar; het
gedrag van destijds zou thans overigens niet meer worden aanvaard
en gerechtelijk worden bestraft (v. 503-507). Tenslotte wordt bij het
einde van het leven veel belang gehecht aan het regelen van het
geestelijke en het wereldlijke door middel van biecht, Laatste Sacrament
en testament (v. 508-515).
In Boendales voorstelling van zaken vormt de hierboven geschetste
vooruitgang echter geen ononderbroken opgaande lijn. In het
tijdsgebeuren tekenen zich ook neerwaartse tendenzen af. Duidelijk
is dat de kruistochten in het perspectief van de externe vooruitgang
van het christendom een wezenlijke rol kunnen vervullen - maar
veel geestdrift om de heidenen te bestrijden leggen de heren, zoals
BoendaIe klaagt, bepaald niet aan de dag. Op zijn beurt heeft ook
de interne vooruitgang van het christendom nog niet geleid tot een
vlekkeloze samenleving. De mening dat er duidelijk verbeteringen
zijn opgetreden in 'ghelove ende in weldaden' (v. 464) wordt vooral
vanaf kap. 11 gevolgd door kritiek op verschillende maatschappelijke
groepen. In kap. 39 confronteert Wouter de positieve en negatieve
opvattingen door te wijzen op vermeende tegenstrijdigheid (cf.
supra § 1), wat Boendales alter ego echter de gelegenheid biedt zijn
visie nader te preciseren.
Ook al kan dus nog veel worden verbeterd, volgens Boendale
vormt het christendom in de geschiedenis van de mensheid een
progressieve factor, die aan de basis ligt van een nog niet afgesloten
(v. 451-452) ontwikkeling ten goede. Hoe men zich deze vooruitgang
binnen de universeel-historische tijdschaal moet voorstellen,
138 D. KINABLE
preciseert Boendale in de kapittels 3 en 4 via tijdsopgaven. Zowel
met betrekking tot de begin- als de eindfase wordt informatie verstrekt.
46 Zo vermeldt vers 411 van de reeds geciteerde slotregels van
kapittel 3 een tijdsduur van 'omtrent .vij. dusent iaer' voor de
periode van ongeloof en slechtheid vanaf de schepping tot
Christus.47. Deze tijdsopgave omtrent de duur van het Oude Testament
informeert het Teest.-publiek over een belangrijk keerpunt in
de ontwikkelingen op religieus en zedelijk vlak. Men moet hier
echter wel rekening houden met tekstcorruptie.48 In vers 1892 worden
Christus' verrijzenis en verlossing van de hel namelijk reeds
omstreeks 'vijf dusent iaer ende mere' gesitueerd. Van deze twee
tijdsopgaven geeft de laatste Boendales inzichten inzake tijdsrekening
correct weer. Uit de Lsp. waarmee de Teest. tal van directe
tekstrelaties vertoont49, blijkt dat de oudtestamentische periode volgens
Boendale 5199 jaar in beslag nam.50 Bovendien komt de
datering van de Incarnatie omstreeks 5200 ook algemener frequent
voor in de middeleeuwse historiografie. 51 Deze tijdsopgave is terug
te voeren op de tijdsindeling van Isidorus van Sevilla. 52 Een datering
'omtrent .vij. dusent iaer' (v. 411) wordt daarentegen niet door
de historiografische tradities bevestigd. Deze tijdsopgave is in het
licht van voorgaande gegevens niet langer houdbaar; mogelijk ontstond
zij als lees- of schrijffout door weglating van de fin 'omtrent
vijf dus ent iaer'53.
Hiermee mag de tijdsduur zijn hersteld die Boendale in kap. 3
opgeeft met betrekking tot de periode vóór Christus waarin de
mensheid zich bevond 'in onghelove en in onwet ende in al re
quaetheyt met' (v. 412-413). Hebben zich in de nieuwtestamentische
tijdsfase gunstiger ontwikkelingen ingezet, hun eindpunt tenslotte
wordt in kap. 4 verbonden met het einde der tijden: 'Also
langhe als ertrijc staet/Salt kersten vole beterende sijn'. Dat deze
eindgrens chronologisch niet nader wordt gespecificeerd, blijkt verband
te houden met Boendales tijdsconcept. Zoals hij in de Lsp.
expliciet meedeelt, is het einde der tijden en daarmee de duur van
het christelijke tijdvak voor de mens immers onbekend:
Alse die Joden worden ghewes,
Dattet die doemsdach naect,
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 139
Ende si om niet hebben ghehaect,
Datsi dan met allen
Aen onse wet zullen vallen,
Ende haer dolen claerlijc sullen kinnen;
Want nieman en can versinnen,
Wedert cort of lanc sal sijn
Vanden doemsdaghe die termijn (Lsp. I, 48, 158-166)
In dit opzicht is Boendales tijdsvisie orthodox; reeds in de bijbels4
werd de kennis over het aanbreken van het einde der tijden expliciet
aan God voorbehouden en ook een invloedrijk werk als Augustinus'
De civitate Dei nam stelling tegen al te precieze chronologische verwachtingen
omtrent de eindtijd. ss Zoals hiervoor bleek, wordt de
verhoudingsgewijs gunstige religieuze en morele toestand van de
eigen tijd in de Teest. niet beschouwd als een recent verschijnsel
maar als een fase in een ontwikkeling die zich voltrekt in het
christelijke tijdvak. Met deze tijdsaanduidingen biedt Boendale het
lekenpubliek56, waarvoor hij de Teest. schreef, ook chronologisch
inzicht in de vooruitgang waaraan hun tijd participeert.
4. Een mogelijke verklaring
Waar haalde Boendale zijn genuanceerd positieve tijdsvisie vandaan?
Het beantwoorden van deze vraag is om meer dan één reden
geen eenvoudige opgave. Bij Boendale zelf vindt men geen expliciete
aanwijzingen. Schaarse overlevering en secundaire literatuur
voor deze periode vormen een tweede moeilijkheid. Bovendien
brengt de aard van de problematiek mee, dat men rekening zal
moeten houden met een samenspel van factoren. Als ik hier een
poging tot verklaring geef, dan dien ik daarbij de kanttekening te
plaatsen dat zij onvermijdelijk een hypothetisch karakter moet
hebben.
Een van de basisvoorwaarden voor een genuanceerde visie op de
verhouding tussen heden en verleden vormde - naar men mag
aannemen - een persoonlijkheid die beschikte over het nodige
relativeringsvermogen.s7 De vaak gehoorde opvatting dat het vroeger
beter was, wordt in de Teest. in een evenwichtiger perspectief
140 D. KINABLE
geplaatst, terwijl anderzijds ook het oordeel over de eigen tijd door
de maatschappijkritische kapittels niet te positief uitvalt. Dergelijke
expliciete nuanceringen betreffende het zedelijke peil komen in de
middeleeuwse literatuur slechts zelden aan bod. Een soortgelijke
visie troffen we echter aan bij de 12de-eeuwse Engelse hofauteur
Walter Map in zijn De Nugis Curialium. In Dist. I, kap. 31 58 verzucht
hij wat de mensen bezielt dat zij de eigen tijd geringschatten als een
ijzeren tijdperk, terwijl de vroegere tijden behagen als schitterden
zij van goud. Een reeks voorbeelden uit teksten van het Oude
Testament beoogt vervolgens bij te dragen tot het besef dat ook in
het verleden ernstige vergrijpen plaatsvonden. Een houding waarbij
men zich ten gunste van het verleden afkeert van het heden, waarin
soortgelijke en minder erge zaken geschieden, is dan ook niet
terecht. Als verklaring voor de negatieve instelling jegens de eigen
tijd stelt Map dat de contemporaine slechtheid waarmee men direct
wordt geconfronteerd, veelal als ernstiger wordt beschouwd dan
deze, die men slechts te horen krijgt. Daarnaast laat ook Map de
balans niet te positief doorslaan in de richting van het heden. De
teksten over het verleden waarin de ondergang van de kwaden
wordt geïllustreerd, dienen ook thans tot waarschuwing en lering te
strekken.
Het is evenwel duidelijk dat een persoonlijkheid die zaken in een
relativerende verhouding kon zien, op zich niet volstaat als verklaringsgrond
voor een genuanceerde opvatting ten voordele van het
heden, zoals de Teest. die verwoordt. Nog andere factoren waren
gunstig om iemand met een dergelijke geesteshouding een positiever
standpunt ten aanzien van de tijd te laten innemen. Deze waren
deels cultureel bepaald, deels tijdgebonden.
Tot de cultureel bepaalde behoort onder meer de algemene
opvatting van de christelijke middeleeuwen dat de nieuwtestamentische
tijd in de zich ontvouwende heilsgeschiedenis een hogere trap
vormt dan die van het Oude Testament. Opvallend in dit verband is
namelijk dat voor de ontkrachting van Wouters lof voor het verleden
precies de oudtestamentische tijd als negatief referentiepunt
wordt gekozen, terwijl de verbetering wordt toegeschreven aan
Christus en de verspreiding van de christelijke leer. In de Teest.
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 141
schetst Boendale deze opgaande lijn in het beknopte heilshistorische
overzicht van de hoofdstukken 18-21. Hier wordt uiteengezet hoe
de geschiedenis na een heidens en vervolgens Joods tijdvak uitmondde
in het christendom als derde, laatste en superieure fase:
Aldus so nemen inde
Alle wette, alsict vinde,
In die wet die wi hanteren
Daer die andre in termineren.
Die ioden ende die heydine
Elc seghet dat de wet sine
Goet was ende es, ende el en ghene;
Maer die kerstene houdt ghemene
Dat elc van desen was goet
In dien tiden dat si stoet
In haer macht ende in haer virtuut;
Maer de twee sijn nu wt
Ende algader worden blint
Ende in onse wet gheint
In volmaectheden des gheloven. (v. 1900-1914)
Zoals Schmale omschreef, wordt de geschiedenis vanuit het middeleeuws-
christelijk perspectief gezien als een opeenvolging van
"Schritte der Vervollkommnung und des zunehmenden Heils in
dieser Welt, der Vervollkommnung der Gotteserkenntnis und des
Glaubens".59 Naar destijds ook reeds Spörl aangaf in zijn studie
over het middeleeuws vooruitgangsbewustzijn, komt deze gedachte
aan een opgaande ontwikkeling bij voorbeeld tevens tot uiting in de
frequent voorkomende, progressieve indeling van het tijdsperspectief
zoals de periodes ante legem (vóór de mozaïsche wet), sub lege
(onder de mozaïsche wet) en sub gratia (na Christus).60 Ook in
religieuze twistgesprekken over het Oude en het Nieuwe Verbond,
vaak allegorisch geënsceneerd als een dispuut tussen de gepersonifieerde
Synagoge en Ecclesia, geldt eerstgenoemde steeds als de
inferieure partij61; sommige teksten verwijzen ook met het nodige
zelfvertrouwen naar de voortdurende uitbreiding van het christendom.
62 Tevens verschijnt Synagoge in de iconografische tradities
vaak met attributen als een blinddoek, een gebroken lans of een
142 D. KINABLE
afzakkende kroon63, terwijl Ecclesia wordt voorgesteld als degene
die triomfeert. Deze visie op de geschiedenis met haar opgaande
heilshistorische perspectief vormt het bredere mentale kader, dat de
nodige draagkracht bood voor Boendales optimisme inzake de
externe en interne vooruitgang van het christendom en zijn daarmee
samenhangende gunstige beoordeling van de eigen gekerstende
tijd. Men beschouwe deze geschiedenisvisie echter eerder als een
factor die mede kon stimuleren tot een positief tijdsbeeld, en niet als
een logisch-causale categorie die daartoe noodzakelijk leidt. Het
blijft voor een christelijk schrijver immers mogelijk om de eigen tijd
niet vanuit dit zeer brede opgaande perspectief te waarderen maar
om een pessimistische houding aan te nemen, doordat men zich in
het complex van historische ontwikkelingen concentreert op specifiekere
negatieve gebeurtenissen, misstanden of op de beperktere
ongunstige fase - bij voorbeeld vanuit een Antichrist-verwachting
- waarin men de eigen tijd ingebed meent.
Een andere culturele factor die mede bijdroeg tot de relatief
gunstige beoordeling van de eigen tijd vormde wellicht ook een
lekenvriendelijke mentaliteit zoals we die bij Boendale aantreffen.
Vanuit een positieve instelling tegenover de profane maatschappij is
de afstand tot een gunstige opstelling jegens de eigen tijd in de regel
kleiner dan vanuit een religieuze levensopvatting die zich pleegt te
concentreren op vroomheid en onthechting van de wereld die van
zondeloosheid, laat staan heiliging, zo ver verwijderd blijft. Vanuit
religieus standpunt bestaat veelal een tendens om de profane wereld
tot inkeer en boete op te roepen, waarbij uiteraard moet worden
opgemerkt dat de negatieve spanning die door deze tegengestelde
oriëntatie ontstaat in vele gradaties kan voorkomen. In zijn reeds
aangehaalde studie over tijdsklachten merkte Koch algemeen op dat
"kirchliche Kreise leicht dazu neigen, im Gegenwärtigen nur das
Böse zu sehen. Es scheint für die Kirche leichter zu sein, für ihre
Zwecke bei der Unterweisung von den Sünden auszugehen, urn zum
Guten, zur Tugend zu gelangen".64 Rehm sprak in dit verband van
"Negative Unterweisung" en wees er daarbij op hoe dit verschijnsel
dat hij nauw verbonden zag met geestelijke en inzonderheid preekliteratuur
, de tijdsgeest een pessimistische aanblik geeft. 65 Recenter
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 143
werd de negatieve instelling van de geestelijke, vooral monachale
levensopvatting tegenover de vergankelijke en zondige wereld uitvoerig
geschetst door Delurneau. 66 Illustratief voor de spanning
tussen een meer profane en een (strenge) religieuze invalshoek is in
de Teest. kap. 28, waar een scherpe uitval voorkomt tegen de franciscanen
en dominicanen. Gesprekspartner Wouter klaagt erover dat
deze predikantenorden 'ons den wech so swaer' maken dat hemel en
zaligheid nog nauwelijks bereikbaar lijken (v. 2415-2423), hetgeen
bij hem de angst voor de verdoemenis flink had aangewakkerd (v.
2516-2525). Daartegenover stelt Boendale zich inschikkelijker op en
verkondigt een meer bemoedigende, voor de brede maatschappij
haalbare leer. Inzonderheid adviseert hij te leven volgens de 10
geboden en de richtlijnen van de priester in de zondagsrnis, en
tevens berouw te hebben over zonden; door Gods goedertierenheid
kan men dan het hemelse rijk betreden. Tevens blijkt Boendales
soepeler opstelling uit zijn mededeling dat wij niet allen even volmaakt
kunnen zijn als de engelen of als de H. Petrus en Johannes
(kap. 28). Als middeleeuws didactisch auteur tracht ook hij weliswaar
zijn publiek op te voeden tot een beter christelijk leven met
uitvoerige beschouwingen over zonden, Laatste Oordeel en zieleheil;
daarbij hanteert hij echter een op de profane samenleving
afgestemde christelijke invalshoek die rekening houdt met de mogelijkheden
en moeilijkheden die eigen zijn aan de niet-geestelijke
leefwereld. Tekenend in dit verband is Boendales uitspraak dat
leken die zich van zonden onthouden, meer zieleheil verdienen dan
monniken of kluizenaars die zich uit de wereld hebben teruggetrokken
en daardoor minder blootstaan aan bekoringen en vrij zijn van
zorgen die de aandacht afleiden van God (v. 2202-2221). Ook
spreekt hij bemoedigend tot de leken dat geestelijken ondanks hun
theologische kennis en het geloofsonderricht dat zij verstrekken,
geen hogere heilsverwachtingen kunnen koesteren dan leken. Voor
gods aanschijn zijn eerstgenoemden gelijkwaardig (v. 3404-3429).
In de Teest. beschouwt Boendale de religieuze en zedelijke toestand
van zijn tijd niet vanuit de idealen van een religieuze, spirituele
levensopvatting, maar vanuit een lekenvriendelijk standpunt, hetgeen
voor een positief tijdsbeeld meer ruimte bood. Bij een auteur
144 D. KINABLE
die als Antwerps schepenklerk en als vooraanstaande figuur in de
bestuurlijke en diplomatieke contacten van deze stad67 direct
betrokken was bij het functioneren van de profane samenleving, is
een dergelijk standpunt niet onverwacht.
Tenslotte hebben waarschijnlijk ook gunstige tijdsomstandigheden
het positieve tijdsbeeld van de Teest. mede in de hand gewerkt;
in een periode overschaduwd door krijgsgewoel of rampen liggen
optimistische geluiden betreffende de tijdgeest minder in de lijn der
verwachting.68 Voor Brabant blijkt de periode voorafgaand aan
1333..:1334, terminus ante quem voor de Teest., inderdaad een tijd
van relatieve rust te zijn geweest. Na de hongersnood en epidemie
van 1315-1317 vermelden de Brab. Yeesten althans geen nieuwe
calamiteiten. Een echt grootschalig conflict treedt pas op met de
blokkade van Brabant door de omringende vorstendommen in
1332-1334, maar ook deze lijkt het hertogdom behoorlijk te hebben
doorstaan.69
De veronderstelling dat deze factoren een gunstige voedingsbodem
gevormd kunnen hebben voor een positieve opvatting over de
eigen tijd, lijkt mij aannemelijk. Van de andere kant moet ik erop
wijzen dat zij door hun algemeenheid niet exclusief op Boendale te
betrekken zijn. Hij is echter wel een schrijver van wie het positievere
tijdsbeeld tot in onze dagen bewaard is gebleven. Is zijn visie mogelijk
niet uniek, dan moet hij in ieder geval als exponent gelden van
gelijkgezinde tijdgenoten, wier stem niet tot ons wist door te dringen.
Uniek of niet, met Jans Teestye heeft Boendale ons een boeiend
middeleeuws bewijs gegeven hoe naast de somberheid die toen in
sterke mate bestond ten aanzien van de eigen tijd, ook een meer
optimistisch alternatief mogelijk was.
Leiden, 31 oktober 1992
Adres van de auteur:
Instituut voor Nederlandse Lexicologie
Postbus 9515
2300 RA Leiden
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 145
NOTEN
I Voor een overzicht van de belangrijkste tekstrelaties zie:]. Te Winkel, Geschiedenis
der Nederlandsche Letterkunde van Middeleeuwen en Rederijkerstijd, I, Haarlem 1922, p.
455.
2 Aan de structuur van deze dialoog zal ik een apart onderzoek wijden in het
kader van een studie over de genreverhoudingen van de Teest. tegenover dialoogtypes
in het algemeen en de Wap.M. in het bijzonder.
3 M. de Vries, Der Leken Spieghel. Leerdicht van den jare 1330, I, Leiden 1844, p.
XCII. Geciteerd wordt in dit artikel naar deze uitgave.
4 Mnl. W. 8, 147.
5 Geciteerd wordt naar de editie van F.-A. Snellaert, Nederlandsche Gedichten uit de
veertiende eeuw van Jan Boendale, Hein van Aken en anderen, Brussel 1869.
6 Zie bijv. v. 144-149, 204-209, 220-225, 254-257, 526-529, 568-569, 612-615,
840-841.
7 Vgl. bijv. v. 144-150 en v. 254-257.
8 De wijziging in Wouters houding in kap. 11 markeert een van de structuurrnomenten
in het tweegesprek van Jans Teesteye. In het elfde kapittel erkent Wouter dat
Jan hem degelijk heeft onderricht. Na eerst een tegengestelde visie te hebben
voorgestaan (kap. 1-2) en vervolgensjans positieve visie (kap. 4 en 5) met vermeende
contradicties te confronteren (kap. 6-10), stelt hij zijn vraag thans positief in aansluiting
bij de mening van gesprekspartner Jan (kap. 11, v. 842-848).
9 Met deze waardering voor de nuttigheid en de trouwe plichtsvervulling van de
sociaal lagere groepen sluit Boendale tevens aan bij de traditie van de standenliteratuur.
Vgl. W. Heinemann, "Zur Ständedidaxe in der deutschen Literatur des
13.-15. Jahrhunderts", in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur
(Halle) 88 (1967), p. 36-37; 89(1967), p. 327; 92(1970), p. 407, zo ook H. Pleij, Het
gilde van de Blauwe Schuit. Literatuur, volksfeest en burgerrnoraal in de late middeleeuwen,
Amsterdam 1983 (tweede druk), p. 132-168 en de aldaar opgegeven literatuur.
JO Vers 3360 is blijkbaar buiten beschouwing gelaten in de visie van].]. Mak (LB
47 (1958), p. 5), wanneer deze stelt dat van het "optimisme in de loop van het
gesprek tussen Wouter en Jan niet veel overblijft" en dat "in het tweede deel (c.
11-15 en c. 22-41) feitelijk het gehele voorafgaande betoog ten gunste van het heden
krachteloos wordt gemaakt". De verhouding van de respectieve tijdsvisies in het Boec
van der Wraken en Teest. ligt dan ook complexer dan JJ. Mak voorstelt, tenminste
indien men ervan uit moet gaan dat beide werken door Boendale werden geschreven.
Vgl. m.b.t. deze nog onopgeloste auteurskwestie P.C. van der Eerden, "Eschatologie
in het Boec van der Wraken", in C.M. Cappon e.a., Adfontes. Opstellen
aangeboden aan Prof. Dr. C. van de Kieft ter gelegenheid van zijn afscheid als
hoogleraar in de middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam,
Amsterdam 1984, p. 355 en "Eschatology in the Boec van der Wraken", in: W.
Verbeke e.a., The use and abuse of eschatology in the middle ages, Leuven 1988, p. 426-427.
11 W. Rehm, "Kulturverfall und spätmittelhochdeutsche Didaktik. Ein Beitrag
zur Frage der geschichtlichen Alterung", in: Zeitschrift für Deutsche Philologie 52
146 D. KINABLE
(1927), p. 314-319; R. Koch, Klagen mittelalterlicher Didaktiker über die Zeit (InauguralDissertation),
Göttingen 1931, p. 25, 36, 49; D. Scheludko, "Klagen über den
VerfallderWeit bei den Trobadors. Allegorische Darstellungen des Kampfes der
Tugenden und der Laster", in Neuphilologische Mitteilungen 44 (1943), p. 35-44.
12 R. Mohl, The Three Estates in Medieval and Renaissance Literature, New Vork 1933,
p. 6-7; Heinemann, a.w., in: Beiträge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 88
(1967), p. 320-321, p. 327, 331-332, 334-336, 354; Pleij, a.w., p. 166.
13 G.R. Owst, Literature and pulpit in medieval England. A neglected chapter in the
history of English letters and of the English people, Oxford 1966, p. 210-470.
14 In verband met deze thematische overeenkomsten kan bij voorbeeld worden
gewezen op het thema van de verbanning of verdrijving van gepersonifieerde deugden
aan de herenhoven en hun vervanging door ondeugden in Teest., v. 852-857
(reeds Wap. M., v. 4-9, 59-61) en Rehm, a.w., p. 326 en Scheludko, a.w., p. 41; m.b.t.
aanklachten tegen de hebzucht der heren Teest., v. 856-861, 874-877 en Heinemann,
a.w., p. 321, 354 evenals Owst, a.w., p. 315 en 321; m.b.t. het falen en de corruptie
der heren als degenen die de rechterlijke macht moeten uitoefenen en de ge rechtigheid
behoeden, Teest., v. 704-715,877-879,894-903 en MGhl, a.w., p. 46, 58, 345,
Owst, a.w., p. 327; inzake kritiek op hun entourage van valse en hebzuchtige
dienaren: Teest. v. 716-720, 870-872 en Heinemann, a.wó, p. 348, Owst, a.w., p. 324
en 326. M.b.t. de hoogmoed der geestelijken: Teest., v. 3340-3341 en Owst, a.w., p.
282-283; hun hebzucht, Teest., v. 3164-3173 en Heinemann, a.w., p. 326, Mohl, a.w.
p. 22, Owst, a.w., p. 248 en 252; hun simonie: Teest., v. 3182-3185 en Mohl, a.w., p.
41; hun traagheid in het bijwonen der getijden en het opdragen van missen: Teest., v.
3218-3223 en Owst, a.w., p. 270; hun liefde voor vogels, honden en jacht: Teest. v.
3244-3245 en Owst, a.w., 270, 279; hun tavernebezoek en dobbelspelen: Teest. v.
3211-3214 en Owst, a.w., p. 274-275. Vgl. verder nog U. Liebertz-Grün, Das andere
MiUelalter. Erzählte Geschichte und Geschichtserkenntnis urn 1300. Studien zu
Ottokar von Steiermark,jans Enikel, Seifried Helbling, München, 1984, p. 52 en de
aldaar opgegeven literatuur.
15 Zie bijv. vzn. 210-218, 526-535, 574-578, 782-788.
16 Mohl, a.w., p. 257-258, S. Thiolier-Mejean, Les poésies satiriques et morales des
troubadours du Xl/e siècle à la fin du Xl/Ie siècle, Paris 1978, p. 232-254, J. Bumke,
Hiffische Kultur, München 1986, p. 26-29 en de aldaar opgegeven literatuur, F.P. van
Oostrom, Het woord van eer. Literatuur aan het Hollandse hof omstreeks 1400,
Amsterdam 1988 (tweede druk), p. 283.
17 Bumke, a.w., p. 26-29.
18 Verwezen wordt in dit artikel naar de editie van H. vander Linden, P. de
Keyser en A. van Loey, Lodewijk van Velthem's voortzetting van den Spiegel Historiael, lIl,
Brussel 1938.
19 Zie: N.M. Hoogenhout, Untersuchungen zu Lodewijk van Velthem's Spiegel Historiael,
Leiden 1902, p. 2 en Te Winkel, a.w., p. 495.
20 Blijkens een voorafgaande tijdsopgave in boek 6, kap. 31 (v. 30-36) werd dit
hoofdstuk na 'onser vrouwen Avont' (14 augustus) 1316 geschreven.
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 147
21 V gl. voor deze tijdsopgaven kap. 12, v. 904-905, 920, 945-948, 984 en kap. 13,
v. 1042, 1047 en 1100-1103.
22 1334 geldt als terminus ante quem daar de Brabantse edelman Rogier van
Leefdale aan wie Boendale zijn Teest. heeft opgedragen in dat jaar is overleden. Vgl.
P. Avonds, Ideologie en Politiek. Brabant tijdens de regering van hertog Jan 111
(1312-1356) (onuitgegeven dissertatie RUGent 1980-1981), lIl, bijlagen, p.
281-282.
23 Vgl. voor een beschrijving van deze feiten de Brabantsche reesten, Boek V, kap.
10 (Ed.J.F. Willems, De Brabantsche reesten, of Rymkronyk van Braband, door Jan de
Klerk, van Antwerpen, Brussel 1839).
24 C.C. de Bruin, Middeleeuws "verlicht" Christendom. Kerkhistorische achtergronden
van een anoniem vraaggesprek met meester Eggaert, Leiden 1956, p. 9-11.
25 W. Dokh, Die Verbreitung oberliindischer Mystikerwerke im Niederliindischen, I, Leipzig
1909, p. 52; G.G.N. de Votrys, " Twee Christen-Demokraten uit de veertiende eeuw", in: C.G.N.
de Vooys, Letterkundige Studieè'n. Verzamelde Opstellen, Groningen 1910, p. 62; M.A.
Lücker, Meister Eckhart und die Devotio Moderna, Leiden 1950, p. 46; C.C. de Bruin
daarentegen meent dat het ontstaan van deze tekst die overeenkomsten met Brabantse
mystiek vertoont, eerder in Brabant moet worden gesitueerd (De Bruin, a.w.,
p. 8, 13). Voor een verbinding van beide localiseringen zie nog: R.A. Ubbink, De
receptie van Meister Eckhart in de Nederlanden gedurende de middeleeuwen, Leiden 1978, p.
200 met tevens een overzicht van de overige toponiemen in de tekst. S. Axters,
Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, 11, Antwerpen 1953, p. 451, vermeldt
algemener 'de Nederlanden' als ontstaansgebied.
26 De tekst werd, samen met werk vanjan van Leeuwen, slechts volledig overgeleverd
in dit 16de-eeuwse handschrift, waarnaast echter nog fragmenten voorkomen
in vijf oudere handschriften. Zie hierover verder Ubbink, a.w., p. 201-208.
27 Voor een gedeeltelijke uitgave van deze passage zie C.G.N. de Vooys, "De
dialoog van meester Eggaert en de onbekende leek", in Nederlandsch Archiif voor
Kerkgeschiedenis VII, 1910, p. 221-223.
28 Het geschetste historische patroon vertoont blijkbaar soms ook zekere afwijking
van de gebruikelijke bijbels-historische situering in de tijd. Zo gaat de besnijdenis
van Abraham volgens Gen. 17-19 vooraf aan de vernietiging van Sodom en
Gomorra.
29 Vgl. ook nog de overeenstemmende tijdsaanduiding op fol. 276r, waarin de
auteur verklaart dat de instelling van de besnijdenis ca. 3900 jaar geleden plaatsvond:
'Doen desen plaghen waren gheleden. Doen begoste Abraham een nieuwe
weet ende een niewe eeve. vander besnidinghe een bloetstortinghe In eender wraken
om die onnatuerlijke sonde. Ende die eeve was gheboden den mannen ende niet den
wijuen. Ende dat es gheleden .xxxix.C. Jaer. ende oeck. Ende die besnidinghe
houden die Joden noch. Doen doe hadde derdeweruen aertrick ghestaen dertien
hondertJaer ende oeck. Doen wert dat vokk hoeuerdich Ende sunderlinghe inden
Coninckrijcke van Egipten.'
148 D. KINABLE
30 Als respectievelijke ontstaansdata gelden 1307 (Dolch, a.w., p. 52-53 en aansluitend
hierbij D. de Man, "Meister Eckehart in Weesper handschriften", in:
Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis XX (1927), p. 285), ongeveer 1333 (De Vooys,
a.w., p. 35 en aansluitend hierbij Lücker, a.w., p. 46), rond 1336 doch waarschijnlijker
1341 (Axters, a.w., p. 452) en tenslotte omstreeks 1344 (De Bruin, a.w., p. 8).
(Een eventuele ontstaansdatum voorbij 1350 ligt vooralsnog niet voor de hand maar
zou m.b.t. de eerste helft der 14de eeuw een nog steeds relevante, dan retrospectieve,
negatieve kijk inhouden; daarvoor pleit enerzijds dat met het verstrijken van 1300
jaar na Christus andermaal een cyclus om is, hetgeen volgens de systematiek van de
auteur met een nieuwe vervalperiode gepaard gaat. Een ander argument is verder
dat in de voorstelling van de auteur (fol. 277v) ook de toestand van zondigheid zich
niet plotseling voltrekt, maar zelf een tijdsspanne in beslag neemt, waarvan de
aanvang reeds is voorafgegaan aan de periode waarin hij schrijft.)
31 Vgl. de in noot 27 genoemde bijdrage van De Vooys, p. 223.
32 Binnen het bestek van deze bijdrage over de voor een Middelnederiandstalig
lekenpubliek geschreven Teest. heb ik mij beperkt tot onderzoek naar Middelnederlandse
teksten.
33 P.C. van der Eerden, "Eschatologie in het Boec van der Wraken", in: C.M.
Cappon e.a., a.w., p. 357 en E. Donckel, "Visio seu prophetia fratrisJohannis. Eine
süditalienische Prophezeiung aus dem Anfang des 14. Jahrhunderts", in Ró'mische
Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte 40 (1932), p. 365.
34 P.C. van der Eerden, a.w., p. 355.
35 Ende de se dinc sal ghescien al/Na dat men Gods jaer scriven sal/Dusent .iij.
hondert;/Soe selen, wien soes wondert,lBeghennen in dien jaren. (Boec van der
Wraken, 111, 10, 1134-1138 - Ed. F.-A. Snellaert, Brussel 1869).
36 Door M. de Vries werd interpretatie als een verwijzing naar de Teest. afgewezen
(De Vries, a.w., I, p. XCII-XCV.), waarbij evenwel kan worden opgemerkt dat
zijn argumenten niet altijd even overtuigend zijn.
37 Geciteerd wordt naar de editie van J.F. Willems, De Brabantsche Teesten, of
Rymkronyk van Braband, door Jan de Klerk, van Antwerpen, Brussel 1839.
38 Vlg. Lsp. I, 29, v. 10-34; 29, 55-90; 30, 1-20 en 69-74; 33,63-64 en 93-104; 48,
1-22.
39 Een uitzondering hierop vormen, zoals Boendale in het eerste boek van zijn
Lsp. schetst, degenen die behoren tot de lijn der rechtvaardigen waaruit Christus
voortkomt. VgI.J]. Mak, "Boendale-studies", in TNTL LXXV (1957), p. 269.
40 Voor deze opvattingen zie ook nog v. 1832-1916 en 2248-2252.
41 R.E. Lerner, "Refreshment of the Saints: the time after antichrist as a station
for earthly progress in medieval thought", in: Traditio 32 (1976), p. 102-103,
106-108.
42 Lerner, a.w., p. 109, 115, 143.
43 Lerner, a.w., p. 110-112.
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 149
44 Lerner, a.w., p. 134. Voor concrete voorbeelden met citering vanjoh. 10, 16
zie bijv. aldaar p. 118, vtn. 69 en verder B. Mc Ginn, Visions ofthe End. Apocalyptic
Traditions in the Middle Ages, New Vork 1979, p. 220-221.
45 Dezelfde tegenstelling tussen oud- en nieuwtestamentische tijd wordt bij wijze
van synthese herhaald in de v. 458-467 ..
46 De hierna besproken tijdsaanduidingen zijn gecontroleerd aan de hand van de
microfilm van de Oxfordse codex, Bodleian Marshall 29.
47 De exempla in dit kapittel betreffen alle het Oude Testament met uitzondering
van de verzen over keizerin Irene (v. 396-403). Voor deze laatste passage ontleende
Boendale blijkens de bronvermelding in v. 393 en tevens de vzn. 394 en 404 de stof
aan de Sp. Hist., waar deze vorstin in de achtste eeuw wordt gesitueerd als tijdgenote
van Karel de Grote. (Sp. Hist., lIlde partie, boek 8, kap. XCI en XCII - in de
Rijmbijbel komt zij niet voor). Men zou daarom kunnen opperen dat de tijdsopgave
'omtrent .vij. dusent iaer' in v. 411 niet alleen de oudtestamentische periode betreft
maar ook de nieuwtestamentische tijd tussen Christus en Irene. Om meer dan een
reden is dit echter niet aannemelijk. Zo strookt een interpretatie van deze laatste
tijdsopgave als inclusief de nieuwtestamentische tijd tussen Christus en deze vorstin
niet met de ontwikkelingslijn die Boendale uiteenzet in kap. 3 (v. 385-387) en kap. 4
(v. 414-425), namelijk dat de mensheid in het Oude Testament werd gekenmerkt
door ongeloof en zondigheid en dat Christus' komst een keerpunt betekende. Ook
blijkt de passage met de tijdsopgave in v. 411 formeel afgestemd op het inzicht dat
Boendale in de vzn. 385-387 n.a.v. de oudtestamentische exempla formuleert. Men
vergelijke 'Aldus stoet dat vole te waren/ln onghelove ende in quaetheden voert/
Tote Jhesus Christus gheboert' (v. 385-387) en 'Aldus stoet dat vole voer waer/
Omtrent .vij. dusent iaer/ln onghelove en in onwet/Ende in alre quaetheyt met' (v.
410-413). Onmiddellijk op deze laatste versregels volgt chronologisch kap. 4 Exemple
int Nuwe Testament. Verder blijkt dat de versregels over Irene (v. 396-403) nog worden
gevolgd door een passage over de oudtestamentische vorstin Semiramis (v. 404-408),
tijdgenote van Abraham, waarvoor Boendale de informatie blijkens de bronverwijzing
van v. 393 eveneens ontleende aan Maerlant (vg!. Sp. Hist. I partie, boek I, kap.
XLII en Rijmbijbel, 2152-2158). Pas daarna volgt de datering in v. 411 met de
woorden 'Aldus stoet dat vole voer waer/Omtrent .vij. dusent iaer' etc. (v. 410-413).
Boendale illustreert dus opnieuw vanuit de oudtestamentische periode, waardoor de
associatie van de tijdsopgave met de vorstin Irene niet voor de hand ligt. De
aanwezigheid van de Irene-passage in dit kapittel, dat verder aan de oudtestamentische
periode is gewijd, dient dan ook eerder te worden beschouwd als een illustratie
van de 'quaetheden sonder ghetal' (v. 395) die Maerlant in zijn Sp. Hist. en Rijmbijbel
voor het verleden heeft beschreven. Nadien keert Boendale via associatie, namelijk
opnieuw met een exempel van een misdadige vorstin, terug naar het Oude Testament
om vervolgens met de vermelding van de tijdsduur 'omtrent .vij. dusent iaer'
voor deze periode afte sluiten. - Verwijzingen zijn naar de edities van M. de Vries
en E. Verwijs, Jacob van Maerlant's Spiegel Histonael, met de fragmenten der later toegevoegde
gedeelten bewerkt door Philip Utenbroeke en Lodewijc van Velthem, Leiden 1863 en M.
150 D. KINABLE
Gysseling, Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300), Reeks I1:
Literaire handschriften, Deel 3, Rijmbijbel/Tekst, Leiden 1983.
48 De Brusselse en Leidse fragmenten waarover we naast het enige volledige
afschrift in de Oxfordse codex Bodleian Marshall 29 beschikken, bieden geen
vergelijkingsmateriaal, daar zij niet de hier relevante passages bevatten (Brussel KB
IV 209, 15: vzn. 1280-1440; Leiden UB Ltk. 1527: v. 3900-3949 en 3952-3999.)
49 Vg!. D. Kinabie, "Geïntendeerde publieksgroepen in Boendales Lekenspiegel
enJans Teesteye", in: H. Pleij e.a., Op belofte van profijt. Stads literatuur en burgermoraal
in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen, Amsterdam 1991, p. 359,
noot IJ.
50 Vergelijk het overzicht van de opeenvolgende wereldtijdperken en hun duur in
Lsp. I1, 54:
J. Adam - Noah: 'twalef hondert jare, een min' (v. 12)
2. Noah - Abraham: 'omtrent dusentech jare' (v. 19)
3. Abraham - doortocht door de Rode Zee:'oec dusent jaer' (v. 30)
4. Doortocht - David: 'dusent jare' (v. 36)
5. David - Christus' geboorte: 'dusent jaer' (v. 43)
6. Christus' geboorte' - Laatste Oordeel
7. De eeuwigheid in hemel en hel na het Laatste Oordeel
Ondanks de vermelding 'omtrent' voor de duur van het tweede tijdvak bedoelt
Boendale echter een periode van 1000 jaar; vg!. de vermelding 'oec dusentjaer' voor
het derde wereldtijdperk. Zie tevens C.G.N. de Vooys, "Middeleeuwse tijdsrekening",
in TNTL 24 (1905), p. 214. Deze tijdsindeling is systematisch gebruikt in de
Lsp. (vg!. boek 1,38 en 29, v. 76; 30, v. 20 en v. 85; 31, v. 3; 33, v. 83; 45, v. 45; 46, v.
I; 48, v. 3). Een optelsom van de periodes vóór Christus levert dus een tijdsspanne
op van 5199 jaar. Tijdsaanduidingen in de Lsp. omtrent Christus' geboorte, zijn
verrijzenis en verlossing van de hel stemmen hiermee overeen (vg!. boek I, 22, 42,;
37, 106). Ook wordt in Lsp. 1I, 3, 165-166 de geboorte van Maria gesitueerd in
wereldjaar 5184, op de achtste van de Meimaand. In Lsp. I1, 7, 129 wordt vervolgens
meegedeeld dat Maria bij de annunciatie 14 jaar oud was, waardoor deze plaatsvond
in wereldjaar 5198.
51 A.-D. von den Brincken, Studien zur lateinischen Weltchronistik bis in das Zeitalter
Ottos von Freising, Düsseldorf 1957, p. 94 en inz. B. Guenée, Histoire et culture historique
dans l'histoire médiéval, Paris 1980, p. 152 en 154. Voor een voorbeeld uit de Middelnederlandse
literatuur zie onder meer de door Boendale zo bewonderde Jacob van
Maerlant (Sp. Hist., I, boek 6, kap. XLII, v. 41-54 en Rijmb., v. 21290-21293).
52 Boendale hanteert echter niet, in tegenstelling tot Maerlant, de periodes van
Isidorus; vg!. voor deze periodisering Von den Brincken, a.w., p. 92-94, Guenée,
a.w., p. 151 en de indeling bij Maerlant in de tijdvakken Adam-Noah/Zondvloed
(Sp. Hist. I, boek I, kap. XlIII; Rijmb. v. 1063-1069), zondvloed-Abraham (Sp. Hist. I,
boek I, kap. XL; Rijmb. v. 1490-1493), Abraham-David (Sp. Hist. I, boek 2, kap.
XXIIII; Rijmb. v. 9831-9834), David-Baby!. ballingschap (Sp. Hist. I, boek 2, kap.
XLVII; Rijmh. v. 15027-15061), Baby!. ballingschap-Christus (Sp. Hist. I, boek 6,
HET TIJDSBEELD IN BOENDALES 'JANS TEESTEYE' 151
kap. XLII; Rijmb. v. 695-696 en v. 21290-21293). Ook rekent hij volgens een andere
chronologie, nl. met millennia, waardoor zijn tijdsindeling aansluit bij een andere
traditie die althans in oorsprong te verbinden is met het chiliastisch tijdsconcept. Zie
hiervoor verder R. Schmidt, "Aetates Mundi. Die Weltalter als Gliederungsprinzip
der Geschichte", in: Zeitschr. fû·r Kirchengeschichte LXVII (1955-56), p. 294-296 en
K.H. Krüger, Die Universalchroniken in: Typologie des Sources du Moyen Age Occidental,
fasc. 16, Turnhout 1976, p. 26).
53 Ook in v. 2258 van de Teest. wordt Christus' geboorte te laat gesitueerd,
wanneer wordt gesteld dat de vete tussen God en mensheid na meer dan '.vjm. iaer'
door Maria werd opgeheven. Correctie behoeft ook de vermelding in de Teest. dat
van Adam tot Abraham 'omtrent .xxxiijc. iaer' (v. 1769) verliepen. Dit cijfer brengt
men beter in overeenstemming met de 'tweeendetwintich hondert jaere' die Lsp. I,
36 (v. 10) voor deze periode aangeeft en die zich ook op grond van Lsp. II, 54 laat
berekenen. Optelling met de 'drie dusent iaer' die de Teest., v. 1827 overeenkomstig
Lsp., I, 39, v. 136 en Lsp. II, 54 opgeeft voor de periode Abraham-Christus, levert
dan andermaal de voormelde duur van ruim vijf millennia op.
54 Vgl. Mattheus 24, 36; Marcus 13,32; Handelingen I, 7.
55 De Civitate Dei (Ed. B. Dombart et A. Kalb, Oeuvres de Saint Augustin 36 (Cinquième
série). La cité de Dieu, s.i., 1960), Livre XVIII.53.1.
56 Kinabie, a.w., p. 94-97.
57 Relativering van het verleden tegenover het heden komt ook tot uiting in de
zgn. 'coaevorum virtus'-topos. Deze lof voor tijdgenoten is echter van een andere
strekking dan de religieus en zedelijk gunstige verhouding van heden tegenover
veleden die de Teesteye schetst. Blijkens de vindplaatsen bij E.R. Curtius (Europäische
Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern-München, 19738, p. 174-175) en L. Arbusov
(Colores rhetorici, Göttingen, 19632, p. 98-99) drukt deze topos uit dat de eigentijdse
prestaties, kennis e.d., veelal van een bepaalde persoon of groep van personen, in
voortreffelijkheid of gedenkwaardigheid niet moeten onderdoen voor deze van het
verleden en alszodanig evenzeer verdienen bewonderd en beschreven te worden.
58 Verwijzingen zijn naar de editie van M.R. James, Walter Map. De Nugis Curialium.
Courtiers' Trifles, Oxford 1983.
59 F.-J. Schmale, Funktion und Formen mittelalterlicher Geschichtsschreibung. Eine Einführung,
Darmstadt 1985, p. 50.
60 J. Spörl, "Das Alte und das Neue im Mittelalter. Studien zum Problem des
mittelalterlichen Fortschrittsbewusstseins", in: Historisches Jahrbuch. Im Auftrage der
Görres-Gesellschaft 50 (1930), p. 336-337; F.-J. Schmale, a.w., p. 50. Vgl. verder
nog E. Gössmann, Antiqui und Moderni im Mittelalter. Eine geschichtliche Standortbestimmung,
München etc. 1974, p. 102-103.
61 W. Bunte, Religionsgesprä·che zwischen Christen und Juden in den Niederlanden
(1100-1500), Frankfurt am Main etc. 1990, p. 265,467-469.
62 Bunte, a.w., p. 309, 397.
63 J J. Timmers, Christelijke symboliek en Iconografie, Houten 1987, p. 123; Lexikon der
chris/lichen Ikonographie, Rom etc. 1968, I, kol. 574-577.
152 D. KINABLE
64 Koch, a.w., p. 7.
65 Rehm, a.w., p. 311.
66 J. Delumeau, Le péché et la peur. La culpabilisation en Occident (XIIIe-XVIIIe
siècles), Paris, 1983, p. 18-28.
67 F. Prims, Geschiedenis van Antwerpen, IV. Onder hertog Jan den derde
(1312-1355), Antwerpen 1933, p. 223-226; H. Lucas, "Edward III and the poet
chroniclerJohn Boendale", in: Speculum. AJournal ofmediaeval studies 12 (1937), p.
367-369.
68 Vgl. voor de latere overgang tot een meer pessimistische houding bij de reeds
genoemde Walter Map onder invloed van negatieve gebeurtenissen als de dood van
Hendrik II en de nederlagen tegen Saladin nog F. Seibt, "Über den Plan der Schrift
De Nugis Curialium des Magisters W. Map" in: Archiv flr Kulturgeschichte 37 (1955), p.
201-202.
69 P. Avonds, Brabant tijdens de regering van Hertog Jan III (1312-1356). De grote
politieke krisissen, Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen,
Letteren en Schone Kunsten van België, Klasse der Letteren 46 (1984), p.
104-105 en 113-114.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
GJ. VIS
BEELDENSTORM ZONDER BROKKEN
W.A. Paap als debuterend criticus*
1. Inleiding
Hij is bekend geworden door de lovende woorden die Ter Braak
gewijd heeft aan zijn sleutelroman over Tachtig, Vincent Haman.
Multatuli was een van de eersten die enthousiast reageerden op zijn
publikaties. Maar bij de redaktie van De nieuwe gids is hij aan het eind
van de eerste jaargang (1886) al vertrokken. Gebrek aan waardering
van de collega's? Eigen onvrede in het milieu van Tachtig? De
meningen zijn verdeeld over de oorzaken.
Willem Anthony Paap was geboren te Winschoten op 21 oktober
1856 als zoon van een molenaarsknecht. Hij groeide in armelijke
omstandigheden op. Door zijn slimheid en zijn ijver werd hij op 12-
jarige leeftijd hulpje van de onderwijzer. Drie jaar later ging hij
naar de kweekschool. In 1875 behaalde hij zijn diploma voor het
leraarschap in het basisonderwijs, maar langer dan een paar jaar
heeft hij niet voor de klas gestaan. Hij verhuisde naar Amsterdam,
waar hij zich in 1879 liet inschrijven als student in de klassieke talen.
Hij correspondeerde met C. Vosmaer, redakteur van De Nederlandsche
spectator.
Zijn 'breuk' met de Tachtigers is een bron van speculaties geweest
(Stuiveling 1959: 307). Ik wil hier niet op die discussie ingaan. l Ik
beperk mij ertoe enkele poëticale opvattingen van Paap te reconstrueren
en literair-historisch te situeren op basis van zijn eigen
uitspraken uit het jaar 1881. Paap debuteerde toen als criticus. In
zijn artikel in De Nederlandsche spectator (1881: 151-153), getiteld
* Met dank aan Micky Cornelissen, die mij, in het kader van haar dissertatie onderzoek
over Kloos, op Paaps debuut attendeerde en mijn artikel kritisch doorlas.
154 G.J. VIS
"Overeenstemming van vorm en gedachte", pleit Paap voor een
functioneel gebruik van prosodische middelen in poëzie. Zijn pleidooi
gaat vergezeld van een felle uitval naar "zoovelen" die aan de
traditie hangen en knielen voor de heilige macht der gewoonte, de
"Sancta Consuetudo". Dit optreden van Paap leidt uiteraard tot de
vraag naar de plaats die hij poëticaal gezien feitelijk heeft ingenomen
in de literaire ontwikkeling van het laatste kwart der negentiende
eeuw. Hoe nieuw waren zijn ideeën, oftewel: hoe verhield
Paap zich tot de traditie?
Voor een goed begrip van de achtergronden van Paaps opvattingen
memoreer ik eerst enkele gegevens uit de geschiedenis van het
poëticale denken, speciaal met betrekking tot klank in poëzie.
Daarna bespreek ik het genoemde artikel van Paap. Tot slot geefik
mijn conclusies over Paaps poëtica in zijn debuut jaar.
2. Achtergronden
Tot in de 19de eeuw volgden letterkundigen de retorische traditie
van GJ. Vossius. Volgens deze gezaghebbende renaissancist moest
een goed dichter ervoor zorgen variatie aan te brengen in zijn
versbouw.2 Maar behalve deze algemene wenk van formeel-esthetische
aard had hij ook wat meer specifieke tips gegeven, bij voorbeeld
dat een dichter zijn versvoeten zo dient te kiezen dat ze bij de
inhoud passen.3 Uit dit soort uitspraken van Vossius blijkt zijn
opvatting dat versritme een inhoud ondersteunende functie kan
hebben, in het bijzonder die van schildering van een beweging, en
dus van iconiciteit. 4
Meer recente handboeken voor de retorica, zoals het ook in
Nederland gezaghebbende l8de-eeuwse Lessen over de redekunst van
Blair/BosschaS, repeteerden grotendeels de traditionele opvattingen
zonder noemenswaardige problematisering van oude of toevoeging
van nieuwe ideeën. Dat geldt ook voor prosodische kwesties.
"Duidelijkheid, Bevalligheid en Nadruk in het voorstellen der
gedachten" zijn de hoofdeigenschappen van een goede stilistische
vormgeving, waarbij van de klank vooral verwacht wordt dat deze
beantwoordt aan de eis van 'welluidendheid'. Bosscha blijft in algeBEELDENSTORM
ZONDER BROKKEN 155
meenheden steken en markante persoonlijke opvattingen zoekt men
tevergeefs.6 Zo is de algemene situatie: men waagt zich niet buiten
de veiligheid van de vertrouwde paden. 7
Naarmate de 19de eeuw vordert, worden 'vrijere' opvattingen
talrijker. Over functioneel gebruik van rijm en ritme in onderling
verband vindt men interessante opmerkingen bij P. van Duyse in
diens Verhandeling over den Nederlandsehen versbouw (1854 I: 330). Hij
kiest een fragment uit Het verheerlijlt en vernederd Portugal (1758) van
Fr. de Haes:
Men hoort gekraak, gedreun, als van een groven donder,
Die, brommend, stommelend en vreeslijk romlend, onder
Den grond, zoo ver het oor kan rieken, henen rolt
Hier wijst Van Duyse op "de uitwerking van 't daar, tegen den
algemeene regel, als rijmwoord geplaatste bijwoord onder, hetwelk,
door den regel niet af te perken, de rolling des donders hoorbaar
verlengt" (p. 330). Nog specifieker is zijn opmerking over de klankexpressieve
waarde van de versregellengte: een passage over het
sterven bij voorbeeld heeft naar zijn mening bij voorkeur een kortere
regel dan wat eraan voorafging.
3. Paaps artikel
Tegen deze achtergrond dient men de prosodische beschouwing
te lezen van Paap in zijn genoemde stuk uit 1881. Hij kiest de
volgende verzen uit Amazones van redakteur C. Vosmaer:
Sterren, wat zijt gij, wat doet gij?
Waarom daar telken avond weergekeerd?
Nachtlijke bloesems der heemlen
Wat zijt gij, wat sticht gij?
[5] Daar schiet een vonk, een lichtstreep, naar omlaag,
In 't ijle niet vervlogen.
Maar met vlammende letteren schrijft zij:
Wij zijn de onvoldragen werelden,
De onverwezenlijkte wenschen en gedachten,
[10] De onbereikte idealen.
156 G.J. VIS
Paap wil aantonen dat in dit fragment "de vorm [ ... ] harmonisch
samenklinkt met de gedachte" (p. 152). De eerste regel, Sterren, wat
zijt gij, wat doet gij?, laat volgens hem meteen al horen hoe goed het
ritme harmonieert met de gedachte. "Het ietwat angstwekkende
idee" van dit vers "kon niet weergegeven worden door jamben: zij
vloeien te zeer"; ook niet door gewone daktylen [9]: zij zijn te vlug.
Maar verhoogen de daktylen gelijk zij hier zijn, met tweemaal
herhaalde caesuur tusschen de ongeaccentueerde lettergrepen niet
het beklemmende van de gedachte, wijl zij noodwendig zeer langzaam
gelezen worden en daardoor den indruk van ernst versterken?"
(t.a.p.). Bij (deze?) ernst passen geen jamben, want die impliceren
snelheid, zegt Paap. (Onze stille interruptie over het l7deeeuwse
treurspel, geschreven in jamben, wordt aan het eind van zijn
artikel gedeeltelijk beantwoord!) 10
Hij vervolgt met de psychologische opmerking dat een "eenigszins
sterke gewaarwording" nooit lang "in haar volle kracht" blijft;
"de toeschouwer wordt, na tijd tot nadenken te hebben gehad,
weldra rustiger", zoals ook hier. En we krijgen "dus in jamben,
trouwens injamben die door de lengte der meeste vokalen langzaam
gelezen worden" de tweede regel: Waarom daar telken avond weergekeerd.
Het effect van het eerste woord, met de jambische vorm
"Waarom", is voor Paap een "ietwat hartstochtelijke vraag", waarbij
wij "door gebaren" en door de klemtoon op de tweede syllabe
"een hooge mate van onbekendheid met het antwoord, ja, onzen
twijfel aan de mogelijkheid van een antwoord aanduiden". Het is
niet geheel duidelijk wat Paap met "gebaren" bedoelt. Misschien
vindt hij dat een dergelijk versbegin automatisch, in de lijn van de
19de-eeuwse voordrachtscultuur, tot bepaalde gebaren aanleiding
geeft. "De schoonheid der sterren bekoort ons in daktylen, omdat
- kijk, het harmonieert zoo sierlijk! - omdat zij glinsteren en zoo
naief gevoeld bij bloesems vergeleken worden: Nachtlijke bloesems der
heemlen". II De volgende regel, Wat zb·t gij, wat sticht gij, heeft volgens
Paap een dactylus minderl2 dan de eerste regel. Daardoor gaat het
"eenigszins hartstochtelijke van vroeger over in iets teers en zachts!
Het is of wij de ontstane leemte hooren aanvullen door een zucht
van ... Marciana! Hoe aandoenlijk kinderlijk wordt de toon der
BEELDENSTORM ZONDER BROKKEN 157
vraag, nu zij op deze wijs herhaald wordt". Klankschildering
ervaart de auteur in de regel Daar schiet een vonk, een lichtstreep, naar
omlaag. Immers: "In jamben wijst u de lengte van een noodwendig
langzaam gelezen vers de streep aan van een vallende ster". Het
volgende vers, In 't ijle niet vervlogen, is terecht kort: "door de kernachtigheid
van zegging en door het afgezonderd staan de idee" ontstaat
een rust, die "aangevuld wordt, doordat de lezer de zinrijkheid der
gedachte overziet". In de "dactylen"13 van de regel Maar met vlammende
letteren schrijft zij ziet Paap flikkerende vlammen. De "rustige
jamben" van vers 8, Wij zijn de onvoldragen werelden, onderstrepen de
"ernstige inhoud" ervan. "De meerdere lengte" van de volgende
regel, De onverwezenlijkte wenschen en gedachten, is weer in overeenstemming
"met de meerdere hartstochtelijkheid, die den lezer beheerschen
zal, nu het beeld werkelijkheid wordt". Hij voegt eraan toe
dat een klassieke alexandrijn, met middencesuur, hier te "statig"
zou zijn, en dat juist hier de ritmische uitbeelding van de hartstocht
erom vraagt in één adem gelezen te worden. De kortheid van het
laatste vers, De onbereikte idealen, harmonieert met de "ernst, het
zinrijke der hoofdgedachte" die hierin tot uitdrukking komt.
Wat Paap in deze beschouwing over klankexpressie doet, is het
aanwijzen van iconiciteit. 14 Waar de klank ervaren wordt als ondersteuning
van de inhoud, kan men van een impliciete iconiciteit
spreken. Maar soms gaat zijn interpretatie in de richting van expliciete
iconiciteit, zoals bij vers 5, waar Paap de lange, langzaam
gelezen jambische regel als directe uitbeelding lijkt te ervaren van de
streep van een vallende ster.
De auteur waarschuwt de lezer voor de conclusie als zou hij in dit
artikel de stelling hebben willen verkondigen dat het vrije vers -
zoals toegepast door Vosmaer - beter geschikt zou zijn voor het
drama dan de alexandrijn. Hij wilde alleen maar wijzen op een goed
voorbeeld van een vers in vrij (in Paaps opvatting kennelijk polymetrisch)
ritme. Om nog zo'n voorbeeld te geven, citeert hij het sonnet
'La Musique' van Baudelaire. Een aardige bijzonderheid is, dat
Paap het belang aangeeft van kennisname door de lezer van de
(globale) inhoud van een tekst alvorens deze iets kan zeggen over de
werking van de klank. Kennelijk ziet Paap geen een-op-een-relatie
158 G.J. VIS
tussen klank en betekenis, anders zou hij de klank hebben
beschouwd als iets wat zelfstandig functioneert, los van de woordbetekenis
in semantische zin.
Ook het proza kent volgens Paap vormen van functioneel ritme,
zoals de "koninklijke periode" van de slotzin van Max Havelaar.
Evenals de componist moet de schrijver zijn oren de kost geven,
maar tegelijkertijd moet hij zijn hersens gebruiken. Inspiratie is
belangrijk, maar enkel 'zoete razernij' (Bilderdijk) is gevaarlijk.
Want dan laat men zo gemakkelijk "het woord razernij staan, waar
een geheel andere term moest gekozen zijn". De goede voorbeelden
van de vormbewuste schrijver die zijn "gevoel onder de controle
van zijn studie" stelt, vindt men gelukkig volop in de 19de eeuw,
maar vooral bij de schrijvers uit de klassieke oudheid. Met dit laatste
is Paap weer terug bij het begin: de "Griek Vosmaer", zoals hij hem
noemt, wiens gedicht hij besprak.
4. Conclusies
Toen Paap zijn artikel schreef, was Vosmaers vertaling van de
Ilias (1880) al verschenen. In de inleiding daarbij schrijft Vosmaer
dat hij ritme opvat in de zin van Lamartine: "un langage cadancé
comme une danse des mots dans l'oreille" [ ... ]. "De passen en
figuren zijn doode vormen; de [ ... ] bewegingen van het lichaam [ ... ]
brengen het leven in den dans". Zo dient ook het vers te zijn:
"Geene verwaarloozing van den vorm, maar ook geene vormelijkheid
die de poëzie overheerscht" (Vosmaer l880b: XXVIII). Voor
Vosmaer is goede vormgeving uiterst belangrijk, maar uiteindelijk
staat voor hem de inhoud van de tekst toch centraal. In dat opzicht
conformeert hij zich aan de oude retorica. Maar dat was niet genoeg
om genade te vinden in de ogen van classici. Zijn Homerusvertaling
kreeg veel kritiek van de Amsterdamse hoogleraar in de Griekse
filologie S.A. Naber (bij wie Paap sinds 1879 colleges volgde!).
Naber verwijt hem fouten inzake taal, metrum en tekstbegrip. Vosmaer
zou er beter aan gedaan hebben zijn werk te laten corrigeren
door Nabers collega proximus Allard Pierson (bij wie Paap sinds
1879 colleges volgde in de kunstgeschiedenis van de Oudheid!).
BEELDENSTORM ZONDER BROKKEN 159
Vosmaer antwoordt hierop dat hij geen "schoolvertaling" heeft
willen leveren maar een dichterlijke, waarin het letterlijke vaak
moet zwichten voor de eisen van "taal, welluidendheid en poëzie"
(Maas 1989: 126 vlg.). Dat Paap geen goed woord over heeft voor
genoemde docenten, is al in 1879 duidelijk (Meijer 1959: 49 vlgg.).
Hij zal er hoogst waarschijnlijk Vosmaer over hebben ingelicht.
Belangrijk voor de poëticale plaatsbepaling van Paap is de inhoud
van zijn besproken artikel gezien tegen de achtergrond van de
traditie en mede in verband met de opvattingen van zijn universitaire
docenten en van Vosmaer. Daar moet overigens nog aan
worden toegevoegd dat er één docent was aan de Amsterdamse
universiteit, voor wie Paap wél waardering had, namelijk de hoogleraar
in de filosofie C. Bellaar Spruyt. Hij deelde die waardering met
zijn medestudenten Kloos en Perk, vooral waar het Spruyts colleges
in de psychologie betrof. Maar deze docent alléén bood Paap kennelijk
te weinig soelaas. Nog voordat Multatuli hem geadviseerd had
met de letterenstudie te stoppen, schijnt Spruyt al aan Paap de raad
te hebben gegeven over te stappen naar de rechtenstudie - wat
Paap in 1882 dan ook deed (Meyer 1959: 57 vlgg.).
Een vergelijking van Paaps prosodische interpretatiewijze met die
van enkele voorgangers geeft directe informatie voor een nadere
plaatsbepaling. In het voetspoor van Vossius kent Paap aan klankverschijnselen
in poëzie een algemene signaalfunctie toe, dat wil
zeggen: zowel een formeel-esthetische als ook een inhoud ondersteunende
functie. Bovendien werkt hij evenals Vossius met het
begrip 'iconiciteit' (zonder dat beiden overigens die term gebruiken).
Maar Paap gaat verder dan Vossius wanneer hij, naast impliciete,
ook expliciete iconiciteit aanwijst, zoals die van het ritme in
vs. 5. Dat was overigens sinds Van Duyse (1854) al niets nieuws
meer!
De 'revolutionnaire' toon van Paaps artikel en de manier waarop
hij zich omstreeks 1880 over tijdgenoten en ouderen uitlaat, zouden
de latere lezer op het verkeerde been kunnen zetten. Het is onjuist te
denken dat Paap - die aanvankelijk in de kringen van de Tachtigers
een gewaardeerde figuur was - de traditie, met name die van
de oude retorica, verwierp ten gunste van een vrije opstelling in
160 G.J. VIS
literaire zaken. Eerder kan men tot een tegengestelde conclusie
komen. Ik baseer die stelling op het volgende.
Men mag aannemen dat Paap tijdens zijn (korte!) studie van de
klassieken in de jaren 1879-1880 kennis heeft gemaakt met de
klassieke retorica. Paap oordeelde negatief over Naber; dat betrof
echter niet de inhoud van zijn colleges, maar de didaktiek. Hetzelfde
geldt voor Piersons kunsthistorische colleges, o.a. over de
theorie van de Griekse kunst en van de 'oratorische voordracht'
(Barnard 1992: 252 vlg.).15 Wat Vosmaer betreft kan men vaststellen
dat deze de traditie een warm hart toedroeg. Schoonheid kan
niet zonder waarheid en ethiek, zegt hij Quintilianus na. Maar
vernieuwing klinkt door in zijn stelling dat er geen ware godsdienst
is dan de cultus van het schone, hetgeen ertoe leidde dat hij graag
esthetiserend wegdroomde in een geïdealiseerde klassieke oudheid.
Vosmaers grote bewondering hiervoor blijkt o.m. uit zijn Homerusvertalingen
en uit Amazone. Hij meende dat de cultuur van de
oudheid weliswaar niet klakkeloos in de 19de eeuw kon worden
overgeplant, maar vond wél dat zij steeds inspirerend kon werken,
vooral in tijden van verval (Maas 1989: 37). Zoals de klassieke talen
normatief de grondslag moeten vormen voor alle wetenschappelijk
onderwijs, zo moet ook iedere kunstenaar met de klassieken beginnen
(id.: 39). Paaps interesse voor Vosmaers prosodie heeft eveneens
direct met de antieken te maken. Ook tijdgenoten legden dat verband
tussen Vosmaers prosodie en de klassieke oudheid. Zo spreekt
W.G. van Nouhuys (1890: 285) over "Vosmaer met zijn Hellenisme
in breeden hexameter of vrij rhytme". Dit alles combineerde Vosmaer
met een grote verering voor Multatuli, vooral om diens /deeèn.
Paaps mening over Vosmaer komt men te weten via zijn artikel in
De tijdspiegel, daterend uit hetzelfde jaar als zijn artikel in de Nederlandsche
spectator. 16 Voordat Paap de bundel van Vosmaer bespreekt,
weidt hij uit over allerlei letterkundige zaken. Vosmaer is in "onze
gefatsoeneerde maatschappij" een voorbeeld van hoe het moet:
oorspronkelijk in plastiek en taalgebruik. Hij strijdt voor het klassieke
in de kunst met een "geestkracht en levensmoed kweekend
idealisme". Het schone "sukkelt niet als eene burgerjuffrouw achter
het aristocratisch uitgedoste Goede aan": het goede is één met het
BEELDENSTORM ZONDER BROKKEN 161
schone. Ook compositorisch laat zijn dichtwerk niets te wensen
over. Ver verwijderd van het "schimmige", valse van de romantiek
enerzijds en van het "modderige" van het naturalisme anderzijds
zien we bij Vosmaers "frisch ontwaakt" de morgenzon "rijzen uit
de hemelstreek, waaruit de idealen dagen". Hiermee hangt Vosmaers
"strijd voor de klassieke oudheid" direct samen, volgens
Paap. Vosmaer kijkt liever naar het Parthenon dan naar de dom van
Straatsburg. Anders dan Potgieter c.s. oriënteerde Vosmaer zich
niet op de Renaissance maar op de bron daarvan, de Oudheid.
Vandaar zijn spot met onze moraal, onze politiek, onze "bekrompenheid
in katheder en kansel" (Paap 188Ib).
Deze uitspraken zijn uiteraard subjectief. Ze zeggen wellicht
meer over Paap dan over Vosmaer. Maar duidelijk blijkt uit Paaps
artikelen, dat hij - bewust of onbewust - inspeelt op de traditionele
retorica. Wat hij beweert, ligt geheel in de lijn van de meest
vertrouwde figuur uit de antieke retorica, Quintilianus. 17 Men moet
als literator idealistisch zijn ingesteld. Dat dient tot uiting te komen
in de boodschap die men te vertellen heeft. De weloverwogen gekozen
inhoud staat voorop en centraal. Inspiratie en gevoel zijn ook
belangrijk, maar het verstand dient alles onder controle te houden.
De goed gekozen stof (inventio) moet men op adequate wijze vormgeven
in een juiste ordening (dispositio) en in een verzorgde en
functionele taal en stijl (elocutio). De ordening, de compositie, is
voor Paap onmisbaar. Maar ook en vooral het onderwerp 'stijl'18 is
bij hem interessant verwerkt. Dat blijkt uit het slot van zijn artikel.
Hij vraagt daarin aandacht voor Baudelaire, die hij bewondert
vanwege diens 'style de décadence', dat wil zeggen een stijl die
vrijheid kent inzake grammatica en lexicon. Paap negeert hiermee
de eerste eis van de elocutio, de puritas, en keert zich tegen datgene
wat voor zijn docent Naber zelfs het pièce de résistance uitmaakte van
het filologisch bedrijf: grammatica, lexicon, idioom. Vrijheden
inzake zuiver taalgebruik gaan bij de style de décadence gepaard met
grote aandacht voor de vorm, gekenmerkt door stijlfiguren en
klankfiguren (de afdeling 'ornatus' van de elocutio). Deze moeten
functioneel worden toegepast ('aptum/ decorum'). Dus geen
maniertjes, geen mooipraterij als doel in zichzelf, oftewel, in Paaps
162 G.J. VIS
woorden: "geen verguldsel op het koper der geijkte termen", slechts
dienend "om aan de vrouw uit het volk eenige chic te geven" (p.
151 ).
Biograaf Meijer (1958: 47) heeft het ietwat denigrerend over
Paaps "dadendrift" , en zijn "psychische gesteldheid" met "niet
onduidelijke zwakke plekken". Hij noemt hem een "jonge beeldenstormer
met geprononceerde sympathieën en antipathieën". Die
zouden hem parten spelen in zijn contacten met Vosmaer en figuren
van De nieuwe gids, met wie de relatie vrij snel zou zijn verslechterd,
hetgeen weer ontkend wordt door Stuiveling (1959).
Ik constateer aan de hand van de vroege teksten van Paap dat het,
strict poëticaal gezien, niet verwonderlijk is dat Paap een rol zou
gaan spelen in de beweging van Tachtig. Paap pleit immers voor
een retorica met een facultatief gestelde grammatica (vandaar zijn
bewondering voor Baudelaire). In die zin staat hij niet ver van
Tachtig. Zijn literaire credo is in praktijk gebracht door Gorter met
diens sensitieve verzen. 19 Dat Paap zijn ideale poëtica belichaamd
zag in Multatuli, is hiermee niet in tegenspraak. De Tachtiger Van
Eeden koesterde "eerbied en liefde" voor Dekker2o, en Gorter heeft
hem "liefgehad als een hond den man die hem zijn eten geeft".21
Maar Tachtiger of niet (een definitie daarvan is niet gemakkelijk te
geven): in zijn poëticale opvattingen was Paap op hoofdpunten
traditionalist, begaafd met een flinke dosis vindingrijkheid en dito
recalcitrant gedrag. In die hoedanigheid gaf hij in zijn roman Vincent
Haman (1898) literaire opinies ten beste die Ter Braak omschreef als
aantasting van "de zwakste kant" van Tachtig: de "woordkunstmanie,
het zoeken naar stijl-in-woorden om een manco aan levensstijl
te verbergen" (Paap 1966: 21). Maar dat betreft Paaps roman uit
1898, later verschenen dan de artikelen die hij publiceerde in het
jaar van zijn debuut, tevens het jaar van mijn momentopname.
NOTEN
1 Evenmin ga ik in op de vraag hoe belangrijk hij in de literatuurgeschiedenis
geweest is. Voor sommigen is hij nog steeds een 'blaaskaak', die slechts vergetelheid
verdient!
BEELDENSTORM ZONDER BROKKEN 163
2 "Interim varietate nihil jucundius" (Vossius 1628: 36). In een latere druk voegt
Vossius (1695: 242) hier de uitspraak van Cicero aan toe: "Omnibus in rebus
similitudo est satietatis mater" (overeenkomst, gelijkheid [gebrek aan variatie], is de
moeder van de walging, in alles).
3 "Magnae etiam virtutis est, si ita versus rebus accomodentur, ut pro rerum
diversitate, nunc spondei, nunc dactyli praeferantur" (Vossius 1628: 36). Spondeeën
bij voorbeeld gebruike men wanneer het gaat om ondersteuning van een mededeling
die langzame bewegingen beschrijft. Handelt de tekst daarentegen over snelle lichtvoetige
bewegingen, dan hantere men de dactylus, zoals in Vergilius' regel (Aen. 8,
vs. 596) 'Quadrupedante putrem sonitu quatit ungula campurn', waarin men het
ritme van het galopperende paard kan horen (Vossius 1628: 36).
4 Zie hierover uitvoeriger Vis 1991: 49, 59. - Over de geciteerde regel van
Vergilius hebben latere commentatoren opgemerkt dat niet alleen het ritme ervan
klankschilderend is, maar ook het rijm, door de herhaling van k-, d-, r-, p- en
t-klanken (zie bij voorbeeld Bartelink 61989: 212).
5 De eerste Nederlandse vertaling/bewerking van H. Blairs Lectures on Rhetoric and
Belles Lettres, door de classicus H. Bosscha, dateerde van 1788-1790 (21804). B.H.
Lulofs gaf het opnieuw uit in 1832-1837 (21845).
6 Wél geeft Blair/Bosscha enigszins specifieke aanwijzingen voor prosodische
vormgeving van bepaalde genres. Zo is "stipte regelmaatigheid" van het rijm goed
in herderszangen, elegieën en satiren, maar past niet bij "het verhevene en het sterk
hartstogtelijke" (Blair lIl: 122)". - In het Franse taalgebied is de situatie (handhaving
van de traditie) ongeveer dezelfde, wat bij voorbeeld blijkt uit het gerenommeerde
handboek van Noël en De la Place, Leçons françaises de littérature et de morale
(Bruxelles 221848).
7 Dat geldt ook voor auteurs die als 'romantisch' te boek staan. Bilderdijk bij
voorbeeld zegt ten aanzien van de zogenaamde 'welluidendheid' dat men erop moet
letten dat in de verdeling van de volzin het tweede deel kleiner is dan het eerste. Met
dit soort uitspraken herhaalt hij in feite de standpunten van de 17de-eeuwse retorica.
Een van de weinigen die vrijere opvattingen had, was H. van Alphen, en later J.
Kinker (zie Vis 1992).
8 Vosmaer 1880a: 340. Er zijn twee verschillen tussen Paaps versie en de originele:
bij Vosmaer springt vs. I niet in, en vs. 2 heeft "t'elken" i.p.v. "telken".
9 Men zou deze regel anders kunnen lezen dan Paap doet, namelijk als opgebouwd
uit een trochee, gevolgd door tweemaal een amfibrachus!
IQ Aan het eind van zijn artikel beweert Paap dat de "rustige jamben" van vers 8
('wij zijn de onvoldragen werelden') de "ernstige inhoud" ervan onderstrepen!
11 In Paaps tekst staat - anders dan bij Vosmaer - 'Nachtelijke'; een zetfout,
want op deze .manier valt er geen dactylus te horen!
12 Hier is Paap slordig aan het werk. Deze regel telt slechts twee syllaben minder
(en geen drie), vergeleken met vs. l!
13 Kennelijk beschouwt Paap spondeeën als verkapte dactylen!
14 Ik maak onderscheid tussen klankexpressie met een algemene signaalfunctie en
164 G.J. VIS
klankexpressie die iconiciteit genoemd kan worden. De algemene signaalfunctie is
tweeledig: formeel-esthetisch of inhoud ondersteunend. Het formeel-esthetische is
overal aanwezig waar lezers 'welluidendheid' ervaren. De inhoud ondersteunende
signaalfunctie ziet men bij voorbeeld bij antimetrie in metrische poëzie: de betrokken
notie wordt door de antimetrie gereleveerd. Iconiciteit berust op het principe
dat de auteur in de visuele of akoestische presentatie van de tekst iets laat zien of
horen van wat er op inhoudelijk niveau aan de orde is. Visueel is iconiciteit
bijvoorbeeld aanwezig in het figuurgedicht of in de 'zeppelin' van het door Van
Ostaijen in de vorm van een zeppelin afgedrukte woord 'zeppelin'. Akoestische
iconiciteit vindt men bij voorbeeld in de bewegingschildering. Voor nadere uitleg
van het verschil tussen algemene signaalfunctie en iconiciteit als ook van dat tussen
impliciete en expliciete iconiciteit zie men Vis 1991.
15 Dat Pierson zich geen bewonderaar van Multatuli toonde, kan mede een rol
gespeeld hebben in Paaps opinie over Pierson. - Over Pierson, Naber en de
Tachtigers zie men Barnard 1992: 263-5.
16 W.A. Paap, 'Mr. C. Vosmaer, "Vogels van Diverse Pluimage, Gedichten" "
in: De tijdspiegel jrg. 1881 (lI): 180-196. Dit artikel is gedateerd "Febr. '81". Het is
goed mogelijk dat het eerder is geschreven dan Paaps stuk in De Nederlandsche spectator
van '81, mede gelet op het feit dat Paap op 6 maart 1881 aan Vosmaer schrijft:
"Hier is al iets voor den Spectator" (Meijer 1958: 41), daarmee kennelijk doelend op
het artikel 'Overeenstemming van vorm en gedachte', verschenen in het nummer
van 30 april 1881. Maar Meijer (1958: 42,44) noemt het Spectator-stuk "het eerste
geestesprodukt" van Paap, en zijn "eersteling". Paap zelf zegt in een brief aan
Vosmaer (25/3/1881) dat hij 'Overeenstemming' (Spectator) als een supplement
beschouwde van het stuk over Vosmaer (Tijdspiege~. Dat zou erop kunnen duiden dat
het stuk over Vosmaer eerder is geschreven dan 'Overeenstemming'. Eén ding is tot
nu toe niet te ontkennen: 1881 is het jaar van Paaps debuut als publicist!
17 Zie Leeman & Braet 1987: 34-37.
18 De elocutio omvat achtereenvolgens de puritas (taalbeheersing), de perspicuitas
(duidelijkheid), de ornatus (versiering door stijlfiguren en zinsbouw) en het
aptum of decorum (passend taalgebruik).
19 Ik wil overigens geen causaal verband suggereren tussen Paaps opvatting en
Gorters praktijk!
20 Van Eeden 1891: 16 en passim; zie ook Fontijn 1990: 175,280.
21 Endt 21986: 150.
BIBLIOGRAFIE
BARNARD, M., 1992. "Allard Pierson (1831-1896). Schoonheid is de blos
van 't ware", in: ].H.C. Blom e.a. (red.). De Universiteit van Amsterdam
rond 1900 in vijftien portretten. Hilversum enz.: 247-266.
BARTELINK, GJ.M., 1989. Klassieke letterkunde. Utrecht, Aula Paperback 182.
BEELDENSTORM ZONDER BROKKEN 165
BLAIR, H., 1788-1790. Lessen over de redekunst enfraaie wetenschappen. Naar den
derden Druk, uit het Engelsch door H. Bosscha. 3 din. Deventer.
DUYSE, P. van, 1854. Verhandeling over den Nederlandschen versbouw, I. 'sGravenhage.
EEDEN, F. van, 21891. Studie's 11. Amsterdam.
ENDT, E., 21986. Herman Gorter documentatie over de jaren 1864 tot en met 1897.
Amsterdam.
FONTIJN,]., 1990. Tweespalt. Het leven van Frederik van Eeden tot 1901.
Amsterdam.
LEEMAN, A.C. en A.C. BRAET, 1987. Klassieke retorica. Haar inhoud, functie en
betekenis. Groningen.
MAAS, N., F.L. BASTET en].F. HEIJBROEK, 1989. De literaire wereld van Carel
Vosmaer. 's-Gravenhage.
MEIJER,]., 1959. Het levensverhaal van een vergetene. Willem Anthorry Paap
1856-1923. Zeventiger onder de Tachtigers. Amsterdam.
NOUHUYs, W.G. van, 1890. "De poëzie onzer jongeren", in: Los en vast:
277-317.
PAAP, W.A., 1881. "Overeenstemming van vorm en gedachte", in: De
Nederlandsche spectator: 151-153. [a]
PAAP, W .A., 1881. "Mr. C. V osmaer, Vogels van Diverse Pluimage, Gedichten",
in: De tijdspiegel (11): 180-196. [b]
PAAP, W.A., 1966. Vincent Haman. Met een inleiding van Menno ter Braak.
Amsterdam.
STUIVELING, G., 1959. "Meer polemist dan biograaf', in: De nieuwe taalgids
52: 305-309.
VIS, GJ., 1991. "Iconiciteit en ritme: klankexpressie bij Nijhoff' , in: Forum
der letteren 32, 1: 47-61.
VIS, GJ., 1992. "Van harmonie en toonval: prosodie studie in de negentiende
eeuw", in: Spektator 21,2: 101-115.
VOSMAER, C., 1880. Amazone. 's-Gravenhage. [a]
VOSMAER, C., 1880 (vert.). De Ilias van Homeros. Leiden. [b]
VOSSIUS, GJ., 1628. Latinaprosodia et artis metricae elementa. Leiden, Elzevier
(Leeuwarden, H. Nauta e.a., 1695).
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL· EN LETTERKUNDE 109 (1993)
F. DE TOLLENAERE
ETYMOLOGICA: 'ANGELIER'
Angelier is de oudere vorm waarin anjelier optreedt. De oudste
plaatsen waar we tot nu toe over beschikten waren: Angelier (Kiliaan,
1599), die het Hollands noemt, en angulier (Roemer Visscher, Brabbelingh
(c. 1600)). DL Frans Claes, s.j. wees me op een oudere plaats
van c. 1500, vermeld in de dissertatie van dL Har Brok, Enkele
bloemnamen in de Nederlandse dialekten (1991), noot 3 op p. 50.
Die plaats "Die viij bloem is genoemt angelieren" komt voor in
het Hoefken der deuoter zielen, het 2de stuk in handschrift 955 Archief
Weeshuizen in het Gemeentearchief Nijmegen. In zijn tentoonstellingscatalogus
Middeleeuwse handschriften ... uit het Gemeentearchiif Nijmegen
(1984), geeft A. Geurts als tijd van ontstaan van het handschrift:
laatste kwart 15de of eerste kwart 16de eeuw. I Vormen als
hapen (ww.) 'hopen' getuigen van het oostelijk, Gelders-Kleefs karakter
van het handschrift.
Bekijkt men de tegenwoordige volksnamen van de anjer op kaart
2.1.1., p. 19 in het boek van Har Brok, dan ziet men dat Nijmegen,
en de smalle grensstrook ten noorden en ten zuiden van Nijmegen,
als volksnaam van Dianthus geen angelier of angier maar v(io)let(je),flet
en derg. vertonen. Het handschrift Archief Weeshuizen zou weliswaar
in of rond Nijmegen kunnen zijn ontstaan, maar zijn angelieren
zijn ongetwijfeld import. Waarvandaan? Niet uit Brabant, want dat
heeft namen als genqffel, v(io)lier, flet enz.2 In "die suete bloemkens
der angelieren" (fol. 123v) zal het laatste woord vermoedelijk uit een
Hollands handschrift zijn overgenomen, terwijl suete blijkbaar een
herinnering is aan een primaire Brabantse bron.
Dezelfde tekst, schrijft Geurts, vinden we in twee andere handschriften:
Amsterdam, Universiteitsbibliotheek, I F 11, en Brussel,
Koninklijke Bibliotheek, 11 756. Naar Drs.Jos Biemans, conservator
der handschriften van de Amsterdamse universiteitsbibliotheek, me
ETYMOLOGICA: 'ANGELIER' 167
bereidwillig meedeelde, is hs. Amsterdam, V.B. I F 11 vermoedelijk
een Brabantse tekst in een afschrift door een Hollandse kopiist; te
oordelen naar het schrift is het handschrift van omstreeks 1500 of
uit het begin der zestiende eeuw. De "soete blomekijns der angelieren"
fol. 142 V O aldaar kunnen echter niet uit een Brabants handschrift
zijn overgenomen, maar moeten aan de Hollandse kopiist
worden toegeschreven.
Wat nu Brussel betreft, daar bevindt zich niet één handschrift van
het Hoifken der deuoter zielen zoals Geurts dacht, maar, naar vriendelijke
mededeling van Dr. J. Deschamps, drie handschriften: II 756;
II 22006 en IV 1106.
Dr. Deschamps bezorgde me eveneens de teksten die ons in dit
verband interesseren:
K.B. II 756, fol. l7ro: Vander velierbloemen. Inc.: Hjer na selstu planten
de suete velieren (Hollands naar Brabants origineel);
K.B. II 22006, fol. lOvo: Van die angelier bloem. Inc.:HJier na selstu
planten die suete bloemkijns der angelieren (Delft, begin l6de
eeuw);
K.B. IV 1106, fol. l36ro: Van die bloem der angelieren. Inc.: Hier na
selstu planten die suete bloemkijns der angelieren (Hollands, begin
l6de eeuw).
De beide Brusselse angelieren spreken duidelijk Hollands, evenals
dat het geval was in het Amsterdamse handschrift. Hs. K.B. II 756
mag dan ook Hollands zijn, maar de velieren van het Brabantse
origineel bleven staan, zeker niet tot goed begrip van Hollandse
lezers. Op kaart 2.1.2, p. 22 van de Dianthus bij Har Brok liggen de
v(io)lier, jlier-namen uitsluitend in Zuid-Brabant, met een enkele
plaats in Noord-Brabant, en in Belgisch Limburg.
Op grond van vier handschriften van het Hoifken der deuoter zielen
kunen we thans angelier, oude vorm van het latere anjelier, op c. 1500
dateren en in Holland, ja zo nodig zelfs in Delft localiseren
Dat brengt ons etymologisch niet zo veel verder, helaas. Het
opstel Anjer en Anjelier van A. Kluyver leest men met bewondering
voor de geleerdheid en scherpzinnigheid van de oude hoofdman van
het Leidse Woordenboek. Dat de door hem onderstelde "genoffelen
van Angiere" "door de Nederlandsche geleerden zijn genoemd
168 F. DE TOLLENAERE
"caryophylli anglerii", waarna de Latijnsche naam in de volkstaal
doordrong, zooals bij plantennamen ontelbare malen is geschied"
(TNTL. 17,1898,160), blijft een blote gissing zolang de onderstelde
Latijnse benaming niet bij onze oude botanici wordt aangetroffen
(J.W. Muller, a.w. 267). Het "bene trovato" kan men Kluyver niet
ontzeggen, bij het "vero" blijft vooralsnog een vraagteken staan.
Warmond, oktober 1992
Adres van de auteur
Beatrixlaan 7
2361 SB Warmond
NOTEN
I Met dank aan H. de Heiden en P.M.G. Janssen van het Nijmeegse
Gemeentearchief.
2 De in 1585 te Haarlem gestichte Brabantse rederijkerskamer De Witte Angieren
kiest uiteraàrd een Hollandse naam, en wel naar het voorbeeld van de oudere (1561)
Rijnsburgse kamer De Roode Angieren.
BOEKBEOORDELINGEN
P. PIKHAUS, Het tafelspel bij de Rederijkers deel 11. Koninklijke
Academie voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Gent 1989.
Prijs 1300 BFr. Te bestellen op het secretariaat van de Academie,
Koningstraat 18, B-9000 Gent.
In deel I van Pikhaus' uitvoerige studie over het tafelspel bij de
rederijkers werd aangetoond dat het tafelspel als zelfstandig genre
beschouwd moet worden (zie de eerdere bespreking in TNTL 107
(1991), p. 86-88). De verdere classificatie van de spelen die tot dit
genre behoren, komt uitgebreid aan de orde in deel 11 (hoofdstuk
IV). Diverse indelingsmogelijkheden passeren de revue. Een nadere
indeling op grond van aanduidingen in de titel van een spel blijkt
niet goed mogelijk. De classificatiepoging van J. J. Mak, een indeling
- naar analogie met het refrein - in de categorieën 'int
vroede', 'int sotte' en 'int amoureuze' of de daarvan afgeleide
tweedeling in ernstige en komische spelen, wordt niet gevolgd. Een
dergelijke indeling zou allereerst in de praktijk problemen geven:
tafelspelen bevatten vaak een mengeling van komische en ernstige
elementen; veel komische spelen krijgen aan het eind een ernstige
wending en geven dan een morele les. Doorslaggevend is echter dat
de indeling in de categorieën ernstig - komisch weinig zegt over
het eigene van het genre. Dat bezwaar wordt ook aangevoerd tegen
een andere mogelijkheid, de indeling op basis van behandelde
onderwerpen. Een tafelspel biedt meer dan de behandeling van
diverse onderwerpen. Pikhaus legt de nadruk op het toneelkarakter
en wijst erop dat het aantal personages en hun onderlinge relatie
bepalend zijn voor de dramatische mogelijkheden van een tekst. Zij
hanteert dan ook een indeling die gebaseerd is op het aantal personages
en onderscheidt op die manier monologen, dialogen, driespraken
en vierspraken als subcategorieën van het tafelspel.
Uitgaande van die classificatie worden de kenmerken beschreven
van de verschillende stukken die eronder vallen. Het feit dat een
TijDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
170 BOEKBEOORDELINGEN
stuk een monoloog is, betekent dat het publiek de rol van tegenspeler
vervult, maar de wijze waarop dit gebeurt, blijkt sterk te kunnen
verschillen. Behalve in het oog springende variatie, zijn er ook
opvallende overeenkomsten. Bij de meeste tafelspelen in dialoogvorm
treden de beide spelers gelijktijdig op. Bij de driespraken zijn
er twee mogelijkheden, die bepalend zijn voor het verloop van de
handeling. De drie personages kunnen al in het begin van het spel
naast elkaar fungeren of het spel begint met een dialoog en het
derde personage treedt later of aan het einde op. In dat tweede geval
staat het derde personage vrijwel altijd boven de andere twee,
verzoent, oordeelt, vertroost etc. en is als zodanig onmisbaar voor
de voortgang en afloop van het spel. Het vierde personage in de,
slechts beperkt vertegenwoordigde, vierspraken kan een vergelijkbare
functie vervullen.
De versificatie van de tafelspelen krijgt uitvoerige aandacht in
hoofdstuk V. Het overgrote deel van de tafelspelen (94%) heeft
gepaard rijmende verzen als grondschema. Daar vallen ook teksten
onder die de afwisseling van gepaard rijm met een overspringend
rijm in het derde vers vertonen. Pikhaus wil niet de opmerking
onderschrijven dat uit het vrij eenvoudige rijmschema weinig
belangstelling van de rederijkers voor het vormaspect blijkt. In
vrijwel alle tafelspelen zijn namelijk ook zeer functionele variaties
op het grondschema aanwezig: afwisseling met gekruist rijm, rondelen
en liederen. Ze komen vaak voor op cruciale momenten in het
spel. De conclusie die op p. 414 wordt getrokken, geeft het belang
van het versificatieaspect aan: "Ook in onze genrestukken spelen
vorm en rijm een niet te onderschatten rol: het rijmschema vormt
als het ware het onopvallende stramien waarop het tafelspel rust."
De liederen en liederenfragmenten die in de spelen worden aangetroffen,
hebben een vergelijkbare rol als de afwijkende rijmschema's:
ze zorgen voor afwisseling en accentuering. Wat de liederen
betreft, blijven overigens nog vragen noodzakelijkerwijs
onbeantwoord: werden ze in het geheel gezongen (ook wanneer er
slechts een enkele regel staat) en was de uitvoering vocaal of instrumentaal
of beide? In éénderde van de gevallen zijn meer gegevens
over de liederen gevonden, zoals de vindplaats, inspiratiebron of de
BOEKBEOORDELINGEN 171
wijs. Die gegevens laten de verschillende, voor de hand liggende,
mogelijkheden zien: een bestaand lied wordt al of niet aangepast
gebruikt, alleen de wijs wordt benut of een nieuw lied wordt naar
aanleiding van een bepaalde gebeurtenis gemaakt.
Na de behandeling van de inhoudelijke en structurele kenmerken
van het tafelspel komen we in hoofdstuk VI bij de externe gegevens
terecht: het auteurschap en de chronologische en geografische spreiding
van de tafelspelen. De meeste van de veelal anoniem overgeleverde
tafelspelen in het corpus zijn ontstaan tussen 1500 en 1620.
Een precieze datering en het vaststellen van de herkomst en de
auteur leveren echter de nodige problemen op. Uiteindelijk blijken
46 (van de 113) spelen te dateren en te situeren. In hoofdstuk VII
wordt de invloed van een hoogst belangrijke externe factor, de
reformatie, aan de orde gesteld. De algemene vraag naar reformatorische
sporen in l6de-eeuwse teksten kan toegespitst worden op het
tafelspel. Vertoonden de tafelspelen, die in de privésfeer of in de
rederijkerskamer werden opgevoerd, meer reformatorische uitingen
dan de in het openbaar opgevoerde stukken? Pikhaus meent dat er
reden genoeg was voor de rederijkers om uiterst voorzichtig te zijn.
Het betekent dat we verdacht moeten zijn zowel op bedekte toespelingen
als op voor de uiterlijke schijn ingevoegde rooms-katholieke
elementen. Een verdere complicatie is nog dat de grenzen tussen al
reformatorisch, nog rooms-katholiek of beïnvloed door Erasmiaanse
ideeën vaak moeilijk valt te trekken. Na behandeling van twee
unaniem door onderzoekers als reformatorisch getypeerde tafelspelen
en een verder onderzoek van de andere spelen, kan uiteindelijk
van 14 stukken gezegd worden dat ze sympathiseren met de leer van
de reformatie. Slechts enkele ervan zijn duidelijk theologische disputen
zoals Weereltsche Cheleerde en Codlicke Wijse. Het boek wordt
afgesloten met een Bibliografie en met een vijftal nuttige registers, te
weten: twee registers op de presenten (per tafelspel geordend en
alfabetisch), een alfabetische lijst der spelende personages, een lijst
van de in de tafelspelen voorkomende liederen en een register op
persoonsnamen, zaaknamen, kamers, spreuken en realia.
Het zwaartepunt van de studie vormt het eerste deel. In deel II
wordt op de resultaten uit het eerste deel voortgebouwd en worden
172 BOEKBEOORDELINGEN
verschillende aspecten verder uitgewerkt. De classificatie heeft een
direct en organisch verband met de eerdere genre bepaling. Het
onderzoek naar de versificatie werpt licht op de vraag in hoeverre
de rederijkers aandacht hadden voor het literaire vormaspect. Het
hoofdstuk over auteurschap en spreiding van de tafelspelen is een
completerende beschrijving van de teksten uit het corpus. Het
gedeelte over reformatorische invloeden heeft mijns inziens toch iets
van een aanhangsel bij het geheel. Pikhaus merkt zelf op dat een
studie over het 16de-eeuwse tafelspel niet aan de reformatie voorbij
kan gaan. Toch is het onderzoek naar de religieuze houding die in
de tafelspelen (veelal impliciet) wordt ingenomen, bijna een onderwerp
op zich, waarvan de complexe problematiek binnen dit kader
slechts beperkt aan de orde kan komen. Mijn mening over dit laatste
hoofdstuk doet overigens niets af aan mijn eindoordeel: de op grond
van het eerste deel getrokken conclusie dat Pikhaus' studie een
waardevolle bijdrage aan het rederijkersonderzoek vormt, kan hier
alleen maar herhaald worden.
MARIJKE J. VAN DER WAL
P.C. Hoqfts Reis-Heuchenis. Naar de autograaf uitgegeven, ingeleid
en toegelicht door J. DE LANGE, met medewerking van AJ.
HUIJSKES. (Amsterdamer Publikationen zur Sprache und Literatur,
Band 79) Rodopi, Amsterdam/ Atlanta GA, 1991. Met
samenvatting in het Duits. ISBN 90-5183-233-8. 280 blz., 5
afbb.; prijs geb. f 60,-.
De "grand tour", waarmee Pieter Czn. Hooft, in de terminologie
van mevrouw Frank!, de titel van "tourist" heeft verdiend, begon 4
februari 1599 in La Rochelle en bracht hem 8 mei 160 I terug in
Amsterdam, nadat hij in Frankrijk, Italië en Duitsland vele steden
had bezocht en in enkele geruime tijd verbleven. Dit weten we uit
zijn Reis-heuchenis, een opsomming van de plaatsen, aan zijn route
gelegen, telkens met datum en afgelegde afstand en registratie van
eventuele bezienswaardigheden. De vraag dringt zich op: had de
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
BOEKBEOORDELINGEN 173
jonkman het halfjaar dat aan die reis vooraf is gegaan doorgebracht
op een kantoorkruk als volontair onder leiding van de erven van zijn
neefPieterJanszoon? Of waren er al kleine "tours" van La Rochelle
uit aan de grote onderneming voorafgegaan? Dat laatste zou men
haast denken als men leest hoe hij, pas tien dagen onderweg, na 57
mijl reizens al kan zeggen dat Chambord "het schoonste ende
heerlijckste gebouw" is, dat "ick in Vrancrijck gesien hebbe van die
grote" (ed. De Lange, r. 79-80). Weldra, in Parijs, zegt hij hetzelfde
van de Tuilerieën, maar met het voorbehoud "tot noch toe", dat hij
(wanneer?) heeft doorgehaald. Hoe dit zij, van de veronderstelde
leertijd in La Rochelle weten we niets, en Reis-heuchenis is daarentegen
het journaal van een grand tour, die mijl voor mijl verantwoord
wordt (een onnauwkeurigheid wijst dr. De Lange aan bij r. 536). Dat
is hier aan de orde.
Regentenzoon uit een oorlogvoerend land, noteert Hooft de gelegenheid
van steden, hun poorten en andere fortifikaties, ook bruggen
over rivieren. Historische bezienswaardigheden, graftekens,
inskripties, hebben zijn belangstelling, ook de zichtbare mate van
welvaart, eventueel de bestuursvorm. Aan het eind van de bewonderende
beschrijving van Avignon vergeet hij bijna (men ziet het in het
manuskript) toe te voegen: "Ende is het vaderlant van Madona
Laura, die door Petrarcaes dichten soo seer vermaert is." (440-41)
Een enkele keer treft Hooft het. Vlak na zijn l8de verjaardag, hij is
dan al ruim een maand in Parijs, ziet hij een processie "daer alle de
raetsheren vant parlement, & ander overicheden van Parijs in haer
amtgewaden haer selve vertoonden" ter herdenking van de zegevierende
intocht, vijf jaar tevoren, van zijn toekomstige held Hendrik
IV (299-301). Op de 10de april bezichtigt hij "het dode lichaem van
Gabrielle d'Estrée, des coninx meestresse, geseten op een coetse,
met een wit satijnen mantelken omme", en "gestelt ten voeten
eindt, gedeckt met silveren tocke", het doodgeboren kind (351-56).
De koning zelf heeft hij ook "gesien" (blz. 127), bij welke gelegenheid
blijkt niet. Later, in Milaan, zag hij de aartshertogen Albert en
Isabella (555-56).
Op de vijf tour-maanden Frankrijk volgde llh jaar Italië: tweemaal
vijf maanden Venetië, daartussenin zes weken Rome en
174 BOEKBEOORDELINGEN
Napels en bijna een half jaar Florence. De thuisreis over Bozen,
Trente, Augsburg, Neurenberg, Frankfort, Kassel, Bremen, Groningen,
wordt summierder verslagen dan de tocht door Frankrijk.
Van de 1055 regels die de tekst in de nieuwe druk heeft, zijn er
ongeveer 260 besteed aan Parijs en omgeving, 40 aan Genua, 35
aan het eerste verblijf in Venetië, 60 aan Rome en 45 aan Florence.
Nadat Hooft in Genua en omgeving nogal wat als "schoon", "heerlijck"
of "costelijck" heeft geroemd, verwijst hij voor de bezienswaardigheden
van Venetië naar twee boekwerken; enkele kurioziteiten
uit "den schadt" en "de wapencamer vande edellingen"
voegt hij toe (591, 597). Over de langdurige tweede logeerpartij in
Venetië komen we niet meer te weten dan dat hij "den Venetiaenschen
carnevale" en "haer magnificque bruiloften" gezien heeft
(931-32). In Rome kwam Hooft onder de indruk van de Pieterskerk
in aanbouw, een stoet bezoekers van de paus, de processie ter
gelegenheid van de inwijding van het jubeljaar 1600 en "benedictien
van den selven paus over t volck gegeven", maar verder vult hij
bijna vier bladzijtjes met een droge opsomming van beroemde items
(668-727). Een frappante tegenstelling hiermee vormt het proza,
waarin hij zijn bewondering voor de schoonheden van Florence
uitdrukt (781-911).
Mevrouw Frank heeft de Reis-heuchenis "een document, bijeengehouden
door lacunes" genoemd.2 Het is begrijpelijk dat er nergens
over vaders handelsrelaties, benodigde aanschaffingen, ontvangen
post of ongesteldheid gesproken wordt: die zaken werden in de
briefwisseling met Amsterdam afgedaan. Maar is er nooit een interessante
ontmoeting geweest, nooit een persoonlijk gesprek met een
van de reisgezellen, die Hooft zo zorgvuldig vermeldt? Hij kan met
recht gemeend hebben dat hij de dingen die hem innerlijk verrijkten
nooit zou vergeten. Voor wat zakelijke uitleg nodig heeft, geeft hij
zich wel moeite. Op Montmartre staande, ziet hij de verklaring voor
de vreemde verhouding tussen lengte-as en omtrek van Parijs
(202-215). Bijna ontroerend zijn de uitvoerigheid en, in het handschrift,
het zoeken naar de juiste uitdrukking in de beschrijving van
de grafsteden in de abdijkerk van St.-Denis (241-277). In details
beschrijft Hooft hoe Augsburg kontroleert wat voor volk zich
BOEKBEOORDELINGEN 175
's nachts aan de poort meldt (954-964). Ervaringen, niet goed te
onthouden tijdens zo'n jarenlange rondreis.
Een pure geheugensteun voor eigen gebruik na thuiskomst?
Waartoe dan die futiele korrekties in de spelling, die schroom om
een woord op het eind van de regel afte breken? Wat beduidt het als
Hooft in r. 588 en 683 zijn gewone "ik" afwisselt met een auteursmeervoud
en in r. 610 een retorisch of didaktisch" wij" kiest? Dacht
hij toch aan een van hand tot hand gaan? Afgezien van mogelijke
latere toevoegingen (die op blz. 113 kan er een zijn) is dit, althans als
reisjournaal, trouw bijgehouden verslag geschreven in 2 jaar en 3
maanden door een rijpende jongeman die zijn ogen goed gebruikt
heeft en genoot van beeldende en podiumkunst, en staatkundige en
militaire belangstelling hoorde te hebben. Het is niet konsistenter
dan men verwachten kon.
Van Vloten heeft de kale tekst meegenomen in zijn brievenuitgaaP
Na 135 jaar heeft dr. De Lange nu gezorgd voor een editie
met overvloedig toebehoren. Hij geeft de tekst ongeveer zoals dr.
Meulenbroek de brieven van Hugo de Groot doet: de "variatie in
spelling (is) gehandhaafd met uitzondering van het gladstrijken van
de varianten u-ven ii-ij-y. Hoofdletters en leestekens zijn volgens de
nu gangbare opvattingen aangebracht"4, waarbij soms volzinnen en
ook alinea's gescheiden of verenigd zijn. De transkriptie is nauwkeuriger
dan bij Van Vloten, slechts in weinig gevallen het tegendeel.
Uit de plaatsen waar mijn lezing afwijkt van die van De Lange kies
ik: "lant" (r. 18) lees hout, "die men" (195) diemer, "als besaeijt"
(241) al besaeijt, "intrede" (291) intrade, "de aerden" (318) der aerden,
"costelijck" (343) constelijek, "den coetse" (352) een coetse, "eener"
(394) seker, "verstercking" (458) versekering, "dien" (460) dient, "met"
(543) veel, "schiltbooch pijlcoker" (601) schiltbooch ende pijlcoker,
"Vrio" (881) Urso, "orbis" (949) urbis, "du Loijs" (997 &c.) du BoiJs,
"Mauritio" (1006-07) Mauritius.
Het grootste deel van bijna elke tekstbladzij wordt ingenomen
door een zo volledig mogelijke annotatie. Terecht zijn lexikale
verklaringen en (meest historische) toelichtingen bijeen geplaatst.
leder woordgebruik dat verschilt van het onze, ook al is de zin
duidelijk, krijgt een vertaling. Slechts in vier van de honderden
176 BOEKBEOORDELINGEN
gevallen kan ik me niet met de toegekende betekenis verenigen:
coopmanschappen (29) 'bedrijfstakken', liever 'waren'; bij ander 170 zou
ik de volgorde van 'anders' en 'tweede' omkeren; cleender (463) is
geen komparatief maar een datief; Duitsehen (818) betekent niet
'Nederlandse' maar 'Nederlanders'. Onder r. 189-90 is coninx paerdberijder
korrekt weergegeven als "s konings pikeur', maar de
bedoelde was Antoine de Pluvinel, kamerheer des konings, hoofd
van een militaire akademie, oefenmeester van Frederik Hendrik en
diplomaat.5 Met deze bedenking zijn we op het terrein van de niet
lexikale of grammatikale toelichtingen geraakt. Die zijn verrassend
rijk aan gegevens. Een antiek beeldhouwwerk krijgt een mythologische
opheldering mee, een grafzerk of een kerk een stukje Franse
geschiedenis, een kunstvoorwerp de aanwijzing waar het tegenwoordig
te vinden is. Veelal vermeldt de beschrijving van een
gebouw of stadsdeel bij welke gelegenheid het is verwoest. Daarmee
krijgt de editie een onverwachte, inspirerende bruikbaarheid! De
gegevens stellen ons in staat, de tour van Hooft te herhalen en op de
ene plaats de situatie die hij beschrijft te herkennen, op vele andere
ons voor te stellen hetgeen hij nog kon zien.
Hier moet ik wel iets inlassen bij een observatie van de toelichter.
In r. 678 leest De Lange terecht mijters en niet zoals Van Vloten:
"muylen", maar voegt daar iets aan toe. Hooft beschrijft de processie
ter opening van het jubeljaar. De kardinalen dragen "witte
mijters & costelijcke rocken van broduirwerck als anders." Dat hij
de kleur van de gewaden niet vermeldt, gaf H. W. van Tricht, zelf
sterk kleurenblind, aanleiding om in de dichter een lotgenoot te
herkennen.6 De Lange wil daar niet aan. Hij beroept zich op vier
citaten: "pilaren van verscheiden verve", "gulden, gelelijden
croon", "violette sije" en "root satijn". Naar mijn mening bewijst
het eerste niets. Hooft zal wel kleurverschil hebben gezien, (vergelijk
r. 182 en 635-36) maar de kleuren niet goed hebben kunnen herkennen.
En die kroon aan de Tuilerieën, kon die wel anders dan
goudgelelied zijn? De "violette sije" intrigeert me, vooral omdat
Hooft eerst "blaeuwe sijde" heeft geschreven, maar dat heeft doorgehaald.
"Root" komt in het manuskript inderdaad enkele malen
voor, maar "wit" vijfmaal zo vaak. De schaars vermelde "schildeBOEKBEOORDELINGEN
177
rien" zinken in het niet tegenover de "statuen", "effigien" en verder
beeldhouwwerk. Hooft had bovendien reisgidsen in zijn bagage, en
vooral: hij zal toch niet altijd in zijn eentje hebben gewandeld? Wie
meer zekerheid begeert, raadplege een fyzioloog. Ik blijf vooralsnog
overtuigd van het gelijk van Van Tricht.
De heer De Lange geeft ons de tekst in de versie die Hooft er al
doorstrepende en tussenvoegende aan gegeven heeft. Maar in het
manuskript zit nog wel een doktoraalskriptie. Bijvoorbeeld over
Hooft z'n onzekerheid bij sommige klanken. Hij aarzelt tussen Pisa
en Piza, tussen Vitarbo en Viterbo, spelt Garmain en Medon (=
Meudon). Aandoenlijk is zijn streven om de scherpkorte en scherplange
o's aan te geven met die superieure c'tjes uit de Twe-spraack,
die we in de druk meestal vervangen door accents aigus. In r.
323-326 staat schoon(e) tweemaal met, maar viermaal zonder die
krulletjes. Bredero's Moortje van 1617 vertoont dezelfde inkonsekwentie
en het is begrijpelijk dat Stoett in zijn standaarduitgaaf van
1931 alle o's ongeaccentueerd heeft gelaten.7 Dr. de Lange doet nu
hetzelfde. De afbeelding op blz. 111 is leerrijk. Daarop is te zien hoe
het woord rootse (r. 402) van c'tjes was voorzien, die (terecht) doorgestreept
zijn.
Aan de zo breedvoerig toegelichte tekst laat de bezorger een al
even royale inleiding voorafgaan. Behalve een beschrijving van de
codex en een schets van de situatie van de jonge Hooft is er bijvoorbeeld
een hoofdstuk, getiteld "De wereld van Hooft" en verdeeld in
de paragrafen "De jonge republiek", "Amsterdam en Leiden",
"Zeevaart en wereldhandel" en "Frankrijk, Italië en het Heilige
Roomse Rijk". Voor het huidige lezerspubliek, onkundig van zijn
eigen historische identiteit, is een dergelijke kursus onmisbaar.
Als getuigenissen van hetgeen de reis betekend heeft voor het
gévoelsleven van de dichter volgen achter de tekst zowel de brief uit
Florence aan de Camer van juli 1600 als het Venetiaanse "Chanson
à Madame" van 1601. De daarop volgende lijst van door De Lange
en Huijskes "Geraadpleegd werk" telt meer dan 200 titels. Een
register en een "Zusammenfassung" in 31/ 2 blz. kompleteren de
editie.
178 BOEKBEOORDELINGEN
Lezers die genoeg zouden hebben gehad aan een spaarzaam
toegelichte editio minor zullen vragen: had het niet wat bescheidener
gekund? Andere hadden graag een rijk geïllustreerd boekwerk in
handen gekregen. Ze zullen moeten berusten. De volgende eeuw zal
zeker een facsimile-druk brengen, met enkele pogingen tot ontcijfering
van wat zwartgemaakt is hoop ik, maar een betere editie is niet
gauw te verwachten. Het verschijnen is mogelijk gemaakt door het
Kruisingafonds: dr. De Lange is oudleerling van de voormalige
School voor Taal- en Letterkunde. Dat het boek verschenen is in
een germanistische serie, waar het niet misplaatst is, werpt enig licht
op de verwachtingen die onze uitgeverswereld heeft van de belangstelling
der neerlandici voor hun vaklitteratuur.
C. A. ZAALBERG
NOTEN
I A. Frank-van Westrienen, De groote tour. Tekening van de educatiereis der Nederlanders
in de zeventiende eeuw. (Diss. RUL) Amst. 1983, blz. 3, n. 12.
2 A.w., blz. 176.
3 J. van Vloten, P.C. Hoofts Brieven (Leiden 1855-'57), deel Il, bijlage I. (Het
handschrift berust ter K.B. Den Haag, sign. CLXXlaa.)
4 B. L. Meulenbroek, "Hugo de Groot. Zijn briefwisseling en dichtwerken".
Jaarboek 1979 van de Nederlandse Organisatie voor Zuiver-Wetenschappelijk Onderzoek (Den
Haag 1980), 89-109, in sp. blz. 97.
5 A. Frank-van Westrienen, a.w., blz. 234-236.
6 H. W. van Tricht, Het leven van P. C. Hooft ("herschrijving" van het gelijknamige
werk van 1951) (Den Haag 1980), blz. 234, n. 25.
7 G. A. Bredero's Moorije, uitgegeven en toegelicht door F. A. Stoett (Zutfen
1931). Vergelijk W. Hellinga, Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van
de Nederlandse typografie (Amst. 1962), blz. 10 I. Hooft bleef zijn familienaam levenslang
mét de c'tjes schrijven, maar aarzelde blijkbaar als hij hem latinizeerde: H. W.
van Tricht, De briefwisseling van Pieter Corneliszoon Hooft, deel III (Culemborg 1979),
blz. 764, 782.
BOEKBEOORDELINGEN 179
FOKKO VELDMAN, De taal van Westerwolde. Patronen en structuren in
een Gronings dialect. Groningen, Van Dijk & Poorthuis, 1992; X +
318 pp. ISBN 90-5028-027-7.
In dit boek, een dissertatie waarop de auteur op 3 december 1992
aan de Rijksuniversiteit Groningen promoveerde, wordt een
beschrijving gegeven van het dialect van het Groningse Westerwolde,
meer in het bijzonder van de klank- en vormstructuren
daarvan. Aangezien dit dialect zeer sterk aan verandering onderhevig
is, heeft de auteur (in het vervolg: V) geprobeerd het dialect te
beschrijven zoals het was voordat de grote veranderingen plaatsvonden.
Daarvoor heeft hij zich gebaseerd op de geschreven teksten uit
het begin van deze eeuwen op eigen opnamen van oude dialectsprekers.
Het boek bestaat uit zeven hoofdstukken, heeft een samenvatting
in het Engels en een in het Duits en bevat 41 dialectkaarten en
een aantal bijlagen met onder meer een kenmerkenmatrix van de
vocaal- en consonantfonemen in het Westerwolds en 21 distributieschema's.
Een alfabetische en een retrograde woordenlijst sluiten
het werk af. We zullen eerst de zeven hoofdstukken kort bespreken
en daarna het algemene commentaar geven.
In hoofdstuk 0, de Inleiding, wordt de doelstelling van deze studie
(zie boven) toegelicht. Verder wordt uitgelegd hoe de kaarten tot
stand zijn gekomen, welk fonetisch schrift en welke notatieconventies
V hanteert, en wat de monoftongen, diftongen en consonanten
van het Westerwolds zijn.
Het eerste hoofdstuk, Het landschap Westerwolde, geeft een beschrijving
van deze landstreek in het zuidoosten van de provincie Groningen,
waarbij aandacht wordt besteed aan de geografie, de geologie,
de bevolking en de geschiedenis.
In het tweede hoofdstuk, Bronnen, geeft Veen uitvoerige verantwoording
van het bronnenmateriaal dat hij heeft gebruikt voor de
bestudering van het dialect van Westerwolde.
Hoofdstuk 3 gaat over De fonologie van het Westerwolds. Na een
aantal opmerkingen die zijn samengebracht onder het kopje 'Theoretische
beschouwingen', gaat V in op de kenmerken van de Westerwoldse
fonemen, waarbij eerst de articulatorische, auditieve en
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
180 BOEKBEOORDELINGEN
akoestische kenmerken van de Westerwoldse fonemen afzonderlijk
worden besproken. Vervolgens komen de Westerwoldse fonemen
een voor een aan de beurt, waarbij gebruik wordt gemaakt van
binaire opposities. Zo kan bijvoorbeeld de lil in kriet 'krijt' met
[-rond] onderscheiden worden van de Iyl in kruut 'kruit', die
[+rond] is. Bij de I AI van bus en de Iyl van kruut zijn echter twee
features nodig om beide fonemen uit elkaar te houden: respectievelijk
[ +midden, -gespannen] en [-midden, +gespannen]. Verder is
het van belang om op te merken dat V drie 'kortere' diftongen
onderscheidt voor het Westerwolds, die monofonematisch zijn.
Deze diftongfonemen onderscheiden zich van monoftongen door
hun articulatorische verandering bij het uitspreken, die V tot uitdrukking
brengt met het kenmerk [+diftongisch]. De noodzaak van
dit feature ontgaat mij echter, aangezien het genoemde verschil al
voldoende tot uitdrukking lijkt te worden gebracht door twee bundels
features bij deze diftongen tegenover één bundel bij de monoftongen.
De lange varianten van deze diftongen beschouwt Vals
bifonematisch. Bij lange diftongen is volgens V sprake van een
verlengde diftong voorjen niet van een verlengde monoftong voor j.
In hoofdstuk 4, Distributie, wordt uitgebreid ingegaan op de omgeving
waarin fonemen voor kunnen komen en op de veranderingen
die dan bij de realisatie van de fonemen kunnen optreden. Om de
distributieregels van het Westerwolds vast te leggen, worden de
fonemen in drie klassen onderverdeeld: I. de diftongen en vocalen,
die de kern van de betoonde lettergreep kunnen zijn, 2. de schwa en
de sonantische nasalen, die de kern kunnen vormen van een onbetoonde
lettergreep, en 3. de overige consonanten, die geen kern van
de lettergreep kunnen zijn. Bij het vaststellen van de foneemsequenties
wordt echter niet de lettergreep als basis genomen, maar het
woord (ongeleed en geleed).
Hoofdstuk 5, Enkele aspecten van de zinifonetiek, gaat kort in op
verschijnselen als reductie en assimilatie over woordgrenzen heen.
Hoofdstuk 6 tenslotte gaat in op De klanken en klankstructuren van het
Westerwolds in hun historische en geografische context, waarbij de volgende
onderwerpen aan de orde komen: consonantisme en vocalisme
(Oudsaksische korte vocalen in gesloten lettergreep, Oudsaksische
BOEKBEOORDELINGEN 181
gerekte vocalen in open lettergreep, Oudsaksische lange vocalen en
tweeklanken).
Wie enigszins op de hoogte is van de ontwikkelingen die zich in de
fonologische en morfologische theorievorming van de afgelopen
twee decennia hebben voltrokken, kan zich verbazen over het feit
dat er anno 1992 een boek verschijnt als De Taal van Westwolde. Het
werk zet de structuralistische traditie voort, waarin ook werken als
H. Ent jes, Die Mundart des Doifes Vriezenveen in der niederländischen
Provinz Overijssel, Groningen 1970 en G.H. Kocks, Die Dialekte von
Südostdrente und anliegenden Gebieten, Groningen 1970 passen, zij het
dat er gebruik wordt gemaakt van enige verworvenheden uit de
SPE-fonologie. De vraag is of V niet wat méér had kunnen inspelen
op de ontwikkelingen op zijn vakgebied. Waarom neemt hij, om
maar een voorbeeld te noemen, het woord als basis vanwaaruit de
foneemsequenties worden bekeken, en niet de syllabe, die sinds de
publikatie van D. Kahn, Syllable-Based Generalizations in English Phonology,
N ew Y ork, Garland, 1980/1976 steeds belangrijker is geworden
in de fonologische literatuur, zowel wat betreft zijn interne
structuur als zijn eigenschap een prosodisch domein te vormen
waarbinnen zich (tautosyllabische) processen afspelen die buiten dit
domein niet optreden?
Een ander punt is dat het kader waarin V werkt, niet zo heel
duidelijk is. Het werk is qua opzet weliswaar structuralistisch, maar
hoe moeten we nu een opmerking interpreteren als "Ik tracht zoveel
mogelijk uit te gaan van logische basisprincipes met zo weinig
mogelijk vooronderstellingen" (p. 40). Opmerkelijk is verder hoe
met de notie 'regel' wordt omgesprongen, waarover V zegt: "Ik
richt mijn aandacht daarbij (d.i. het beschrijven van het Westerwoldse
taalcorpus,]NT) vooral op de klankstructuren en vormstructuren
en de regels,die uit het totaal aan klank- en vormgegevens te
destilleren zijn" (p. 40). We nemen aan dat hiermee zowel de
distributieregels als de reductie- en assimilatieregels worden
bedoeld. Het gaat hier om twee duidelijk van elkaar te onderscheiden
klassen van regels. Er is bij Vechter geen sprake van regels die
generalisaties uitdrukken ten aanzien van selectierestricties op fonemen
en van fonologische verschijnselen als reductie en assimilatie,
182 BOEKBEOORDELINGEN
maar van een opsomming en bespreking van allerlei verschijnselen.
Op de consequenties van het ontbreken van fonologische regels
hebben we al eerder gewezen (zie J. Nijen Twilhaar, Generatieve
fonologie en de studie van Oostnederlandse dialecten, Amsterdam 1990 en
de daar genoemde literatuur). Het ontbreekt ons aan ruimte om op
dit onderwerp uitvoeriger in te gaan. Toch willen we, ter afronding
van deze bespreking, wijzen op de merkwaardige stellingname dat
alle syllabische nasalen en liquidae in het Westerwoldsfonemen zijn.
In de eerste plaats wordt op p. 135 opgemerkt dat " [d]e sonantische
liquiden in het Westerwolds zijn te beschouwen als uitspraakvarianten
van de vormen met sjwa". Dit roept dan de vraag op of het
voorkomen van de syllabische consonant wellicht voorspelbaar is op
grond van zijn (fonologische) context. Uitgaande van het niet-syllabische
foneem, zouden we de syllabische allofoon met een fonologische
regel kunnen afleiden. In de tweede plaats merkt V over de
syllabische consonantfonemen I rpl (vgl. schoa [prpJ 'schapen') en
lVi (vgl. sto[kpJ 'stokken') het volgende op: "De velare sonantische
nasaal komt alleen voor in de omgeving van velare consonanten,
hetzij ervoor of er direct op volgende. De labiale sonantische nasaal
komt voor in de directe omgeving van labialen. In alle andere
gevallen treedt de dentale sonantische nasaal op" (p. 135). Over de
foneemstatus van de syllabische consonant kan men zijn twijfels
hebben, maar de veronderstelling dat de syllabische pendanten van
de labiale en velaire nasaal fonemen zijn, lijkt mij onjuist. Brengt
men hiertegen in dat ons verhaal niet van toepassing is op het
theoretische kader waarin V werkt, dan kan de vraag gesteld worden
hoe in dat kader, waarin elementen die slechts in bepaalde
fonologische omgevingen voorkomen, blijkbaar een foneemstatus
kunnen hebben, dan eigenlijk precies het begrip 'foneem' gedefinieerd
is.
Het zou niet juist zijn om hier alleen maar op die punten uit het
boek te hameren waarop we kritiek hebben. Het werk is nadrukkelijk
bedoeld als een beschrijving van het dialect van Westerwolde en
we willen met onze bespreking dan ook niets afdoen aan de waarde
die dit boek als descriptieve studie kan hebben voor de dialectologie
of de taalkunde in het algemeen. De auteur heeft zijn materiaal met
BOEKBEOORDELINGEN 183
zorg verzameld en daar, behoudens enkele punten van kritiek, op
een consciëntieuze wijze zijn beschrijving op gebaseerd.
JAN NIJEN TWILHAAR
P.GJ. VAN STERKENBURG, Het Woordenboek der Nederlandsche Taal.
Portret van een Taalmonument. 's-Gravenhage, Sdu Uitgeverij,
1992. ISBN 90 12 08008 8. Geb. f 34,90.
Over en rond het Woordenboek der Nederlandsche Taal is al veel
geschreven en zal ongetwijfeld nog veel worden gepubliceerd.
P.GJ. van Sterkenburg, de directeur van het Instituut voor Nederlandse
Lexicologie - de Leidse instelling waar thans het auteursrecht
van het WNT berust -, heeft in het verleden verschillende
bijdragen het licht doen zien die verleden, heden en toekomst van
dit wetenschappelijke woordenboek en van zijn instituut als onderwerp
hebben, zoals in de 'Geraadpleegde literatuur' van dit Portret
van een Taalmonument te zien is.
De huidige uitgeefster van het WNT, de Sdu Uitgeverij, heeft de
verschijning aangekondigd van een herdruk van het WNT als 'pocket'
-editie. Van Sterkenburg heeft deze omstandigheid aangegrepen
om opnieuw verslag te doen van het reilen en zeilen van "het
grootste woordenboek ter wereld" (p. 8). Hij presenteert zijn relaas
niet nog eens in een voornaam ogend boek met een stemmigdonkere
stijve kaft, dat geschreven is in een zwaarwichtige stijl met
wetenschappelijke bespiegelingen, maar in een paperback die vlot,
naar mijn smaak af en toe met een té vlotte pen (bijv. p. 192),
geschreven is en tegelijkertijd wetenschappelijke kwaliteit heeft.
Hoewel "het grote publiek", ook volgens Van Sterkenburg, zich
niet en masse op dit werk zal storten, zal de geïnteresseerde taalliefhebber
en WNT-gebruiker uit dit heldere en soms smeuïge boek heel
wat kunnen opsteken dat bij het raadplegen van het WNThet weten
waard is. Met name nieuwe gebruikers van het woordenboek: aanvangende
studenten, kopers van de paperback-editie, enz. zullen
met dit boek hun voordeel kunnen doen. Oude WNT-rotten zullen
veel bekends in een nieuw jasje gestoken zien: nogal eens is de
TijDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
184 BOEKBEOORDELINGEN
overeenkomst tussen dit Portret en Van Sterkenburgs Van Woordenlijst
tot Woordenboek uit 1984 zelfs nagenoeg letterlijk (vgl. Portret p. 50-52,
107-111, 127-130, 133-139 met Van Woordenlijst p. 66-68, resp.
77-80, 81-83, 89-94).
Van Sterkenburgs Portret telt, na het 'Voorwoord', 29 hoofdstukken,
waarvan de laatste drie gevormd worden door 'Geraadpleegde
literatuur', 'Register van besproken woorden' en 'Register van personen
en zaken'. Veel van de (sub)titels uit hoofdstuk VI van Van
Woordenlijst stemmen overeen met de hoofdstuktitels van het Portret,
wat de relatie die tussen beide boeken bestaat, duidelijk doet uitkomen.
In het 'Voorwoord' en de overige 26 hoofdstukken komt een
bonte verzameling nuttige en interessante inlichtingen over en rond
het W.NTter sprake, zelfs over 'Wat niet in het W.NTstaat' (hst. 13):
veelal nieuwe praktische informatie voor de argeloze W.NT-gebruiker
uit het einde van de twintigste eeuw. Deze zal bij voorbeeld ook
met hoofdstuk 10 ('Inrichting van het woordenboekartikel: alfabetisch
beginsel en indelingsschema') en 12 ('Explosieve woorden')
zeer gebaat zijn. Dit Portret is daarmee ook een handleiding voor het
gebruik van het beschrevene.
Soms brengt Van Sterkenburg de lezer in twijfel. Meteen al in het
'Voorwoord' bij voorbeeld, waar hij met getallen goochelt. Gemeld
wordt dat elke aflevering uit 128 kolommen bestaat, en dat er
gemiddeld 20 afleveringen in een band gaan. "Momenteel, mei
1992, zijn er 36 banden, 619 afleveringen en in totaal 80.786
kolommen." In deze mededeling is sprake van 'banden', een begrip
dat ook met behulp van de afbeelding op p. 24 - een oude, niet
eens up-to-date gebrachte voorstelling uit Van Sterkenburgs Van
Woordenlijst! - niet duidelijk wordt omdat daar van 23 'delen'
sprake is. De taalrneester blijkt bovendien een moeilijk te volgen
rekenmeester: 619 (afleveringen) x 128 (kolommen) = 79.232 wat
erop wijst dat er in mei 1992 ofwel 1554 meer kolommen dan wel
ongeveer 12 afleveringen meer gedrukt waren. Ten opzichte van
wat Van Sterkenburg opgeeft, vormt dit een gering verschil, dat kan
worden verklaard doordat een aantal afleveringen nog niet in een
band ondergebracht was (ook een andere rekensom: 80.786 (kol.) :
619 (afl.) = ca. 130 (kol. per afl.) levert geen al te grote afwijking op).
BOEKBEOORDELINGEN 185
Maar 36 (banden) en 619 (laten we aannemen: allemaal gebonden)
afleveringen leveren een gemiddelde op van ca. 1 7 afleveringen per
band, wat ten opzichte van de exacte informatie "gemiddeld gaan
er 20 afleveringen in een band" een te grote afwijking betekent.
Zullen andere cijfertjes dan wel kloppen?
Andere twijfel en onzekerheid bekruipt de lezer wanneer Van
Sterkenburg op p. 23 opmerkt dat de woorden die in het WNT
beschreven zijn, niet geselecteerd zijn op grond van" waardeoordelen
die er mogelijk aan kleven". De selectiecriteria die op p. 44
worden vermeld, zijn evenwel zeker ter dele ook waardeoordelen.
En hoe De Vries zich nu precies opgesteld heeft ten aanzien van de
historische woordenschat, is na het lezen van de bladzijden 28 en 39
ook niet erg duidelijk.
In het Portret is ook een aantal biografische schetsen opgenomen
van mensen die schuilgaan achter het W.NT: redacteuren. De pennestreken
waarmee zij zijn geschetst, maken duidelijk dat zelfs de
redacteuren van dit woordenboek mensen zijn geweest met zeer
verschillende eigenschappen: De Vries, "de onverbeterlijke optimist
met de onwrikbare energie" (p. 162), Beets, "een 'wordahoIic' , een
bevlogene" (p. 171), Knuttel, als lexicograaf omstreden (p. 179),
Boekenoogen, die zijn taak ernstig verwaarloosde (p. 185). Wie de
verschillende delen van het WNT raadpleegt, biedt dit biografische
stuk dat ongeveer een vierde van het Portret vult, belangrijke informatie
ten aanzien van de verschillen die het uiterlijk zo homogene,
constante WNT kan bieden.
Het boekje is door de Sdu smaakvol uitgegeven al zijn sommige
afbeeldingen ronduit slecht: zo is die op p. 108 veel te donker en die
op p. 123 veel te klein en te vaag om genoeg van haar geheimen prijs
te geven. Ook "Een volledig bewerkt en gedocumenteerd trefwoord"
op p. 110, waar niet bij is vermeld dat het een verkleining
betreft, is geen uitnodiging tot het raadplegen of aanschaffen van
het WNT (vgl. ook p. 151). Het betreft hier overigens steeds illustraties
die ook in Van Woordenlijst niet uitmuntten.
Het grote publiek waartoe Van Sterkenburg zich met zijn Portret
heeft willen wenden (p. 9), en zeker de lezer die zich met betrekking
tot dit "megaproject" voor het eerst wil laten informeren, zal zich
186 BOEKBEOORDELINGEN
door dergelijke punten van kritiek niet mogen laten afhouden van
de aanschaf van dit boek, dat aan de ingewijde veel bekends in één
band presenteert. Allerlei facetten van het WNT en zijn makers zijn
aan de orde gesteld; de nadere uitdieping ervan kan beginnen
wanneer het woordenboek aan het einde van deze eeuw zal zijn
'voltooid' .
G.R.W. DIBBETS
EWOUD SANDERS, De W liJkt ons niet zo'n heksentoer. De geschiedenis
van de Prisma woordenboeken 1952-1993, Uitg. Het Spectrum BV,
Utrecht, 140 blz., ISBN 90 274 3216 3, prijs f 14,90.
Ewous Sanders, in lexicografische kringen bekend als de auteur
van het Eponiemenwoordenboek, heeft een geschiedenis in kort bestek
geschreven van de Prisma-woordenboeken, die in de afgelopen 40
jaar in ruim 25 miljoen exemplaren verschenen zijn. Deze zakwoordenboeken
kent iedereen, maar wat maar weinigen weten wordt
door Sanders uit de doeken gedaan: dat de uitgeverij Het Spectrum
geen enkele lexicografische ervaring had en wat nog verbijsterender
is, ook de auteurs die men aanzocht, hadden die ervaring niet. Die
auteurs werden in 1952 en 1953 aangeworven en men kwam overeen
dat ze in éénjaar tijds een woordenboek van 320 bladzijden met
in totaal ongeveer 38000 trefwoorden zouden schrijven. Dat kwam
neer op een produktie van 104 trefwoorden per dag, een heel jaar
lang (ook op zaterdag en zondag). En dat werk werd gedaan door
docenten die meestal een volledige betrekking hadden en een jong
gezin! Geen wonder dat het werk niet van een leien dakje ging en
dat het woordenboekenproject meer tijd en geld kostte dan men had
voorZIen.
Ondanks alle moeilijkheden werden deze kleine (school)woordenboeken
een groot succes. Een onverwachte meevaller was
dat door de stagnatie in de produktie nog juist genoeg tijd overbleef
om de spellingherziening van 1955 te verwerken, zodat Het Spectrum
als eerste uitgeverij met woordenboeken in de nieuwe spelling
op de markt kwam. Sanders vermeldt nog meer saillante bijzonder-
TijDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
BOEKBEOORDELINGEN 187
heden, vooral van getalsmatige aard: het absolute record onder deze
woordenboeken vestigde het Prisma-woordenboek Nederlands van
Weijnen, dat in minstens 6,5 miljoen exemplaren verkocht is!
Er is meer interessants in dit boekje van Sanders te vinden, dat
ondanks z'n geringe omvang veel informatie bevat en heel wat
researchwerk gekost moet hebben. Boeiend is ook dat de geschiedenis
van de uitgeverij hier en daar ter sprake komt: het ideaal dat
bij de oprichting voorop stond, was de emancipatie van het katholieke
bevolkingsdeel en de latere uitwerking van dat ideaal omvatte
onder meer het uitbrengen van woordenboeken die goedkoop,
beknopt, praktisch en modern moesten zijn. Bij zoveel idealisme is
het bijna vergeeflijk dat men aan dit project begon zonder duidelijk
uitgewerkt plan.
Sanders heeft met deze kleine lexicografische geschiedenis een
lezenswaardige en interssante bijdrage geleverd aan de grote
geschiedenis van de Nederlandse lexicografie.
M.G. VAN DEN TOORN
H. VAN DIJK, W.P. GERRITSEN, ORLANDA S.H. LIE en DIEUWKE
E. VAN DER POEL (red.), Klein kapitaal uit het handschrijt- Van Hulthem.
Zeventien teksten uit Hs. Brussel, K.B., 15 589-623 uitgegeven
en ingeleid door neerlandici, verbonden aan tien universiteiten
in Nederland en België. Hilversum - Verloren 1992
(M.S.B. XXXIII); ISBN 90-6550-248-3, 192 blzz., f 29,- / BF
580.
Van de 212 (211) teksten uit het bekende, maar thans niet meer in
autopsie te raadplegen hs. 'Van Hulthem' zijn er in dit boekje enige
opnieuw uitgegeven. Alle waren reeds, soms een eeuw of langer
geleden uitgegeven, en zijn veelal moeilijk bereikbaar. Deze nieuwe
uitgave is een leeseditie, waarbij gebruik "bij het universitaire
onderwijs in de Middelnederlandse letterkunde" (p. 5) de redactie
voor ogen stond. In deze opzet lijken de redacteuren geslaagd. De
geselecteerde teksten geven ondanks hun geringe aantal een repre-
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
188 BOEKBEOORDELINGEN
sentatief beeld van dit verzamelhandschrift, waarvan de redacteuren
vermoeden, dat het "bestemd is geweest voor een schrijfatelier
om dienst te doen als standaardcollectie" (p. 10). Naast een algemene
Inleiding, een Inhoudsoverzicht van het handschrift is elke
tekst voorzien van een specifieke inleiding, litteratuuropgave en
aantekeningen. De laatste zijn tamelijk gevarieerd: het ene uitgeversteam
(de ene uitgever) is uitvoeriger dan de ander, terwijl er ook
in diepgang verschillen zijn. Als een eerste oriëntatie in de wetenschappelijke
medioneerlandistiek lijkt het boekje onder begeleiding
door docenten geschikt. Hinderlijk zijn de in kolommen verzamelde
woordannotaties, waar ik woordverklaring op regelhoogte zou prefereren.
Tekstemendaties zijn in de aantekeningen verantwoord,
maar in de tekst als zodanig niet aangegeven (door cursief of - bij
voorbeeld), wat wel om allerlei praktische redenen (leeseditie o.a.)
zal zijn gebeurd, maar wel een onjuist tekstbeeld meebrengt.
Voor wie een indruk wil krijgen van wat er aan 'klein kapitaal' in
het Handschrift-Van Hulthem te vinden is, biedt dit boekje een
handzame verzameling teksten.
Capelle a.d. Ijssel G. C. ZIELEMAN
KOPIJ
De kopij dient op één zijde van het papier (bij voorkeur A4-formaat, 21 x 29,7
cm) met ruime marges en anderhalve regelafstand getypt en persklaar in tweevoud
te worden ingezonden. De omvang van een artikel zal als regel niet meer dan 24
blzz. druks mogen bedragen. Er wordt van uitgegaan, dat de manuscripten volledig zijn.
Wijzigingen in de te!cst der proeven, anders dan verbeteringen van zetfouten, zal de uitgever,
gezien de kosten daaraan verbonden, de auteurs in rekening moeten brengen.
Titels van geciteerde boekwerken en periodieken gelieve men te onderstrepen,
titels van tijdschriftartikelen e.d. in romein tussen" ... " te plaatsen.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren van de volgende woordenboeken en
periodieken op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde gebruik te
maken van onderstaande afkortingen:
WNT
MNW
RGl
BMDC
FdL
HCDT
LB
Med. KA, Lelt.
Ntg
SpL
TNTL
TT
VMA
Woordenboek der Nederlandsche taal
Middelnederlandsch woordenboek
J. J. Mak, Rhetoricaal glossarium
Bijdragen en mededelingen van de dialectencommissie
Forum der letteren
Handelingen van de commissie voor dialectologie en toponymie
Leuvens( ch)e bijdragen
Mededelingen van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen te Amsterdam, afd. Letterkunde
De nieuwe taalgids. Tijdschrift voor neerlandici
Spiegel der letteren
Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en letterkunde te Gent
De medewerkers ontvangen 25 gratis overdrukken van hun artikel (8 van een
boekbeoordeling). Extra overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever door
middel van het bij de proef gevoegde bestelformulier. Voor hun biJdragen wordt de
auteurs geen honorarium toegekend.
BOEKBEOORDELINGEN
Boeken die daarvoor naar het oordeel van de redactie in aanmerking komen,
worden gerecenseerd. Boekwerken die niet worden besproken, kunnen slechts
worden geretourneerd, indien bij toezending het daartoe vereiste porto is
ingesloten.
ABONNEMENTEN
Voor alle zaken betreffende abonnementen, verschenen nummers en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: E. J. BrilI, Postbus 9000, 2300 PA
Leiden, tel. 071-312624.
De abonnementsprijs voor jaargang 109 (1993) bedraagt voor particulieren
f. 98,- , voor instellingen f. 148,-, voor studenten f. 49,- (alle prijzen excl.
verzendkosten en BTW). De abonnees wordt verzocht eerst te betalen na ontvangst van de
rekening.
All prices and postage & handling charges are exclusive of VAT in ECcountries.
(VAT not applicable outside the EC)
INHOUD
Artikelen
ELs ELFFERs, De taalkunde en haar geschiedschrijving ..... 97
D . KINABLE, Het tijdsbeeld in Boendales 'Jans Teesteye' .. 125
G. J. VIS, Beeldenstorm zonder brokken. W. A. Paap als
debuterend criticus......... . ... . . .... ............ . ..... ........... 153
F. DE TOLLENAERE, Etymologica: 'angelier' ..... .... ... ....... 166
Boekbeoordelingen
P. PIKHAUS, Het tafelspel bij· de Rederijkers, deel II (MarijkeJ.
van der Wal) ... . ..... . . . . .. ... . .......... ....... . .... .. . ........... 169
P.C. Hoofts Reis-Heuchenis, ed. J. DE LANGE m.m.v. A . J.
HUIJSKES (C. A. Zaalberg) .. .. ..... . .... . . . ....... . . . ..... ..... . 172
FOKKO VELDMAN , De taal van Westerwolde (J. Nijen Twilhaar) 179
P . G. J. VAN STERKEN BURG, Het Woordenboek der Nederlandsche
Taal (G. R. W. Dibbets) . .... .... . .. .. ............ . .. ........ ... 183
EWOUD SANDERS, De W lijkt ons niet zo 'n heksentoer. De
geschiedenis van de Prisma woordenboeken 1952-1993 (M. C.
van den Toorn) . . ....... .......... .. ... . .... ................... . ... 186
H. VAN DIJK e.a., Klein kapitaal uit het handschrift-Van Hulthem
(G. C. Zieleman) . ..... ... ............... ..... . ................ ... 187
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL-EN
LETTERKUNDE
DEEL 109, 3
LEIDEN - E.] . BRILL - 1993
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
Het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde wordt uitgegeven vanwege
de Maatschappij der ederlandse Letterkunde te Leiden. Een jaarg-ang
omvat vier afleveringen van 96 bladzijden.
REDACTIE
De commissie voor taal- en letterkunde bij de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde, bestaand uit:
dr. G. R. W. Dibbets
dr. J. L. A. Heestermans
dr. P. F. J. Obbema
dr. F. P. van Oostrom
dr. M. H. Schenkeveld
dr. M. A. SchenkeveIdvan
der Dussen
dr . P. G. J. van Slcrkenburg
dr . J. P. A. SlroOP
dr. M. C . van den Toorn
dr. P. E. L. Ycrkuyl
dr. F. Willaert
dr. G. C. Zieleman
Bijdragen, brieven en boeken ter beoordcl ing dienen le worden gezonden
aan de redactiesecretaris: dr. G. C. ZieJcman, Rnndedans 160,
2907 AH Capelle aan den Ijssel; eindredactie Th. P. F. Wortel.
The paper in this journal meets the guidelines for permanence and durability of
me Committee on Production Guidelines lor Book Longevity of lhe Council on
Library Resources.
ISS 0040-7550 PRINTED IN THE NETHERLANDS
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL· EN LETTERKUNDE 109 (I993j
JOS BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
1. Inleiding
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA'
ALS DACTYLISCH GEDICHT
In de tweede helft van 1991 verscheen een nieuwe Nederlandse
vertaling van Homerus' Odyssee, van de hand van de schrijfster
Imme Dros. Deze vertaling had twee belangrijke eigenschappen. In
de eerste plaats had de vertaalster een poging gedaan tot een
moderne, in elk geval niet-archaïsche, woordkeus. In de tweede
plaats gebruikte zij een Nederlandse versie van de oorspronkelijke
Griekse versmaat, de dactylische hexameter. Beide elementen worden
nadrukkelijk vermeld op de flaptekst van het boek, op de volgende
manier:
[1] De verhalen over Griekse koning Odysseus, de 'slimme man', die tien
jaar vocht in de oorlog om Troje en daarna tien jaar moest rondzwerven,
hebben door de eeuwen heen een groot publiek getrokken vooral
dank zij de weergaloze verzen van Homeros. [ ... ] Van dit boek [ ... ]
heeft de schrijfster Imme Dros een nieuwe, metrische vertaling
gemaakt. Nieuw, omdat het Nederlands dat zij Homeros geeft soepel
loopt, en helder en hedendaags is. Metrisch, omdat ook de vertaling
bestaat uit hexameters, maar zónder dat die zes voeten bij het lezen
aanleiding geven tot een lelijke dreun waaronder woorden en beelden
(en lezers) lijden.
Wat betreft de Nederlandse woordkeus is er een verband te leggen
met de functie waarin Imme Dros oorspronkelijk bekend is geworden:
die van kinderboekenschrijfster. Het was dan ook aanvankelijk
de bedoeling (zo blijkt uit een interview in Vrij Nederland van 12
oktober 1991) dat het nieuwe werk misschien niet in z'n geheel een
190 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
kinder-versie van Odysseus' avonturen zou worden, maar in elk geval
wel een "goed spannend verhaal". Toen de oorspronkelijke structuur
vervolgens toch te belangrijk bleek om op te geven, haakte de
eerste uitgever af en kwam een andere - Querido - in beeld, die
de huidige opzet accepteerde. Dros zelf vindt het niet erg dat het
uiteindelijk geen 'echt kinderboek' geworden is, omdat ze, zoals ze
zegt, die terminologie nogal "kunstmatig" vindt.
Een van de opvallende gevolgen van de keus voor een metrische
vertaling is dat klemtoon daardoor een belangrijk element werd, en
namen een meer oorspronkelijk uiterlijk kregen, inclusief de naam
van de auteur en het boek: "Mijn oude lerares Grieks wees me erop.
Ik blijf een schoolfrik, zei ze, als ik de klemtoon verkeerd legde en
óqyssee zei. Daarom werd het, om klemtoon vergissingen te voorkomen,
Oqysseia. En waarom dan ook niet Penelopeia, Kassiopeia,
Achilleus? [ ... ] Dus ook Homeros, Telemachos".
In recensies in de media hebben ook deze beide aspecten van
Dros' vertaling de aandacht getrokken. Daarbij wordt zij geprezen
voor haar eigentijds-Nederlandse benadering, bij voorbeeld door
Van Dolen in De Volkskrant van 6 december 1991. Erkennende dat
elke vertaling van dit werk letterlijk een "onmogelijke taak" is 1, zegt
hij: "Dat Imme Dros in eigentijds Nederlands heeft vertaald, lijdt
geen twijfel. Zij heeft een benijdenswaardige natuurlijke toon
getroffen en de Homerische heldendichten op menselijke wijze
benaderd. Deze aanpak heeft het dichtwerk een stuk toegankelijker
gemaakt."
In dit artikel willen wij echter ingaan op het tweede punt: de
versmaat van de Odysseia. 2 Zoals gezegd: hij is geschreven in een
Nederlandse versie van de dactylische hexameter, een techniek die, in
de woorden van Van Dolen, Homerus "met virtuoos gemak" hanteerde.
Eerdere Nederlandse metrische vertalingen dateren van het
eind van de vorige eeuw (Vosmaer) en van vlak voor en vlak na de
oorlog (Timmerman, Boutens, Kuiper), en er zijn proza-vertalingen
van Schwarz (1951) en Van Gelder (1959). Maar de dactylus als
metrum is in het Nederlandse taalgebied nooit erg populair geweest;
en ook hoeft niet elke metrische vertaling van Homerus in een Germaanse
taal per sé dactylisch te zijn: zo bestaan er in het Engelse
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 191
taalgebied jambische vertalingen van Robert Fitzgerald en van Alexander
Pope, in de typisch Engelse jambische pentameter, en er is een
Nederlandse vertaling in die traditie van Aafjes (1965).
Over dit aspect van de vertaling heerste tot nu toe veel minder
groot enthousiasme. Van Dolen zegt er over: "Mijn bezwaar tegen
haar verstechniek is dat de verzen teveel rammelen en dat het
ondoenlijk is haar hexameters metrisch voor te dragen". Een vergelijkbaar
oordeel werd gegeven in een lezing aan de V.U. van november
1991 door D.M. Schenkeveld: hij heeft er "de grootste moeite
mee" en "ik loop voortdurend vast wanneer ik hardop deze verzen
voorlees". H. Oranje in Trouw (24 oktober 1991) zegt: "Het zijn
hobbelende en klepperende quasi-verzen". En W. Kassies (1992) in
Hermeneus: "Wie deze vertaling werkelijk als poëtische, oflaat ik het
voorzichtiger zeggen, als metrische vertaling probeert te lezen, legt
binnen de kortste keren het loodje". De Jong & Rijksbaron (1992)
"kunnen niet anders doen dan [zich] aansluiten bij het oordeel van
Kassies".
Wat echter onmiddellijk opvalt bij lezing van alle bovengenoemde
stukken is dat zij niet verder komen dan het gegeven
oordeel, op basis van het "hardop lezen" of "voordragen" van het
werk, terwijl er bij een analyse van een door een dichter (of dichtende
vertaler) gebruikte versmaat en dichttechniek toch nog wel
wat meer komt kijken. Nu kan er in het korte bestek van een
recensie uiteraard nauwelijks meer dan een 'algemene' indruk worden
gegeven, maar ook het langere artikel van De Jong & Rijksbaron
stelt op dit punt teleur. Na een op zes regels tekst gebaseerde
analyse van de gebruikte spondeeën, en de nauw aan voorlezen
verwante noties enjambement en caesuur, melden zij dat die slecht
voldoen aan de 'klassieke' criteria. Zij vervolgen dan (p. 210): "Nu
zouden we kunnen zeggen: tant pis voor de relatie met Homerus, als
het resultaat maar ritmisch bevredigend is. Maar dat is nu juist in
het geheel niet het geval. Als men de Nederlandse woordaccenten
volgt, ontstaat er bij hardop lezen, en zelfs bij gewoon lezen, geen
ritmische regelmaat. Met andere woorden: Dros is er wat al te
grondig in geslaagd een dreun te vermijden". In de conclusies wordt
dat dan nog: "Als haar vertaling naast het origineel wordt gelegd is
192 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
de conclusie onontkoombaar dat Dros aan het metrum op geen
enkele manier recht doet". Dat zijn zeer harde woorden, afgeleid
van een magere basis, die daardoor verre van fair zijn ten opzichte
van de auteur.
Geprikkeld door deze situatie, en vanuit onze vakmatige interesse
voor het gebied van de metrische analyse, hebben wij ons dan ook
gedurende een periode van een paar maanden, in werkgroepverband,
tamelijk intensief met Dros' Odysseia als metrische vertaling
bezig gehouden, om meer inzicht te krijgen in een lang stuk tekst in
een voor het Nederlands schaarse versmaat, en om over Dros'
gebruik ervan tot een zo gefundeerd mogelijk oordeel te komen. Dit
artikel is een verslag van onze bevindingen. Laten we daarbij ook
vooropstellen dat we met "oordeel" in eerste instantie een zo expliciet
mogelijke analyse bedoelen, die de aard van de door Dros
gebruikte versmaat zo goed mogelijk verheldert: er zijn verschillende
soorten dactylische hexameter die een dichter of vertaler in principe
kan gebruiken, en er kan zich in deze versmaat (ofin metrisch
dichtwerk überhaupt) een reeks van verschijnselen voordoen die
eerst moet worden onderzocht voordat de individuele stijl van de
auteur (lvertaler) duidelijk is. Zoals zal blijken steunen we daarbij
op onderzoek op het Anglistisch taalgebied, waarop in de generatieve
fonologie en later de metrische fonologie in de laatste 25 jaar een kader is
geschapen om over dit soort zaken te praten, waarbinnen uitvoerige
analyses zijn verschenen van het werk van de meeste klassieke
Engelse en Amerikaanse dichters (Chaucer, Shakespeare, Milton,
Donne, Longfellow, enz.) van de hand van fonologen als Halle &
Keyser, Kiparsky, Hayes, Nespor & Vogel, en Prince. Men houdt
zich binnen die (ondanks alles toch nog jonge) traditie bezig met de
vraag hoe het taalmateriaal door de dichter wordt gepast op het
abstracte schema van het metrum waar hij of zij in werkt, en
probeert uit die vergelijking conclusies te trekken, hopelijk taalkundig
zo interessant mogelijke conclusies. Die kunnen liggen op het
gebied van enjambement, de caesuur en het gebruik van spondeeën,
maar net zo goed op dat van het gebruik van functiewoorden,
antimetrisch gebruikte woorden, ritmische verschijnselen in woordgroepen,
enz.
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 193
Onze uiteenzetting is daartoe als volgt opgezet. In sectie 2 geven
we een korte samenvatting van de belangrijkste kenmerken van de
'klassieke' Griekse dactylische hexameter. In sectie 3 geven we een
inleiding in een verstechniek die voor moderne westerse ogen wat
sneller te vatten is, en die bovendien, zoals boven vermeld, de
laatste jaren uitvoerig is onderzocht: de in het Engelse taalgebied
uiterst populaire jambische pentameter. Belangrijke eigenschappen
daarvan gaan op voor versmaten in het algemeen. In sectie 4 geven
we onze analyse van de door Dros metrisch vertaalde Odysseia. En in
sectie 5 volgen onze conclusies. We zullen daar ook proberen een
relatie te leggen tussen onze conclusies en die van de boven geciteerde,
eerdere commentatoren.
2. De Homerische Hexameter
De klassieke Griekse poëzie is geschreven in verschillende vormen
van heffingenvers, ook wel alternerend vers genoemd. In deze versvorm
wisselen 'heffingen' en 'dalingen', of 'sterke' en 'zwakke lettergrepen'
elkaar regelmatig af, waarbij binnen een dichtwerk het
aantal heffingen per versregel (ongeveer) gelijk is. Ook het Nederlands
kent dit type poëzie, maar er is een opvallend verschil in de
inhoud van de begrippen 'sterk' en 'zwak' in de twee talen. In het
klassieke Griekse vers wordt een doorslaggevende rol gespeeld door
de 'lengte' van een lettergreep, voornamelijk (maar lang niet alleen)
in termen van de lengte van de centrale klinker van de lettergreep.
In Nederlandse poëzie speelt dat lengte-begrip geen rol: wij hebben
een moedertaal waarin klemtoon (of juist afwezigheid daarvan) een
metrisch doorslaggevende eigenschap van een lettergreep is. We
zullen dat zo verduidelijken, maar laten we eerst nagaan wat een
dactylische hexameter eigenlijk is.
Onder de meer gebruikelijke versmaten Gambe, trochee, anapest,
enz.) heeft een klassieke dactylus de volgende schematische vorm:
'-. .', waarin de '-' een 'sterke' positie oflettergreep weergeeft, en de
'.' een 'zwakke'. In een taal waarin klemtoon aan de basis ligt van de
versmaat, past de naam van de maat zelf dus in de dáctylus. Verder
194 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
spreken we van een hexameter (Grieks hex = 'zes') wanneer, zoals bij
Grieks episch vers, zes opeenvolgende dactyli een versregel vormen.
Dit basispatroon van zes opeenvolgende dactyli komt in de praktijk
nooit voor. Daar zijn twee redenen voor. In de eerste plaats is de
laatste voet nooit drie- maar altijd twee-lettergrepig. De twee
zwakke posities samen worden daar systematisch vervangen door
'een' lettergreep, lang of kort. In de tweede plaats mag in alle
andere (vijf) voeten elk paar zwakke posities vervangen worden door
een lange lettergreep. De voet heet in dat geval een spondee. Daarmee
is het schema voor de klassieke dactylische hexameter dus in de
praktijk het volgende:
[2]
1- .. 1- .. 1- .. 1- .. 1- .. I-xl
In een taal waarin 'lengte' de basis van de versmaat vormt, wordt de
eerste positie van de voet bezet door een lange lettergreep, de
andere positie(s) door twee korte of een lange (plus als bijzonderheid
de genoemde aard van de laatste voet).
Door deze mogelijkheden tot afwisseling bestaat een versregel
niet voortdurend uit de verwachte 18 lettergrepen, maar varieert
het aantal in werkelijkheid van 12 tot 17: minimaal 6 spondeeën,
maximaal 5 echte dactyli en 1 spondee. Men kan nagaan, dat er nu
32 mogelijke soorten versregels zijn, al naar gelang het aantal en de
posities van de spondeeën. (We zullen straks van al deze mogelijkheden
voorbeelden geven uit de vertaling van Dros.) Maar laten we
eerst een Griekse en een Nederlandse regel met elkaar vergelijken
(stippen representeren hier lettergreep-grenzen):
[3] a. G.: tis tar I sphoo.e the. loon e.ri. I di k.su.ne. I ee.ke ma. I
ches.thai (Ilias: 1.8)
b. N.: Zendt de ont I zagbre I afgrond uit I giftige I kaken ten I
hemel O. Kinker, Eneas)
In het Griekse voorbeeld zijn de tweede, derde en vijfde voet keurige
dactyli, met lange klinkers in de eerste positie, en korte in de twee
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 195
zwakke. De drie overige sterke posities worden gevuld met klinkers
die weliswaar kort z~jn, maar dat is toegestaan volgens de regel dat
korte klinkers in een 'gesloten' lettergreep óók 'als lang tellen' (net
als soms tweeklanken). De eerste en de laatste voet zijn spondeeën.
In het Nederlandse voorbeeld in [3b] speelt een indeling in lengte
onder de verschillende lettergrepen absoluut geen rol. Maar men
verkrijgt hier juist een metrische scandering door het klemtoonpatroon
te volgen van de zin en de erin opgenomen woorden:
[3] c. Zéndt de ont / zágbre / áfgrond uit / giftige / káken ten / hémel.
Merk op dat in deze versregel lettergrepen voorkomen, die volgens
het 'lengtecriterium' (maar niet volgens het 'klemtooncriterium') als
'sterk' gelden. De bisyllabische voeten zijn in feite pure trocheeln.
De dactylus is in de Nederlands metrische traditie nooit een heel
erg populaire versmaat geweest. Die eer valt ook bij ons te beurt aan
de jambe, zij het typisch in de vorm van de alexandrijn met 12
lettergrepen per versregel in plaats van de 10 van de Engelse jambische
pentameter. Hoe het gebruik van de jambe in het Nederlandse
taalgebied ontstond met de invoering van de Renaissance, kan men
in elk van de klassiekers van de Nederlandse metriek nagaan, zoals
Van Duyse (1854), Van EIst (1919) en Kossmann (1922). Het eerste
gebruik van de dactylus wordt toegeschreven aan Hooft, wiens
gedichten in 1636 in een anthologie werden verzameld (Van Duyse
1854, p. 296-8). Een bekend voorbeeld is zijn gedicht Klaart je, waarvan
het eerste couplet als volgt loopt:
[4] Klaart je, wat heeft 'er uw hartje verlept,
Dat het verdriet jes in vroolijkheid schept,
En t' aller tijdt even benepen, verdort,
Gelijk als een bloempje, dat dauwetje schort? [enz.]
Van Duyse noemt dit een "lief stukjen" , en hij is het dan ook niet
met het oordeel eens van een van zijn voorgangers dat per definitie
deze versmaat (de "trippelmaat") voor een taal als het Nederlands
"een m.oeijelijken gang" zou moeten hebben: dat hangt helemaal af
van "het vloeiende van den minder of meer gelukkigen versbouw",
en van de vermogens van de dichter dienaangaande.
196 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
De kern van Hoofts versregel bestaat hier uit 3 dactylische voeten,
die sporadisch een trochee zijn. De versregel eindigt in een
'monosyllabische voet' die een beklemtoonde lettergreep is, en hij
begint in de tweede helft van elk couplet met een extra onbeklemtoonde
lettergreep (in de termen van de metrische fonologie een
'extrametrische ' lettergreep).
Dit voorbeeld is slechts bedoeld als korte kennismaking met de
Nederlandse dactylus. De homerische versmaat, inclusief die van
Dros' vertaling, is weliswaar ook dactylisch, maar zoals we gezien
hebben volgens een ander schema opgezet.
In een recent artikel in Kiparsky & Y oumans (1989) geeft de
metrische fonoloog Alan Prince een principiële bespreking van
mogelijke, 'natuurlijke', versmaten (zie ook de op zijn werk gebaseerde
opmerkingen in Kiparsky (1977:228-9)). De dactylus heeft in
principe drie manifestatie-mogelijkheden, gegeven het feit dat de
eerste positie de sterkste moet zijn, en dat metrische 'constituenten'
altijd binair vertakken. In de bomen-notatie van de metrische fonologie
staat s voor 'sterk' en w voor 'zwak'.
[5]
I~ IA ,,~
s w w ss w s w s
Maar Prince toont vervolgens aan dat de derde mogelijkheid op
universele gronden is uitgesloten, vanwege wat hij noemt de
"Tactus Level" -hypothese:
[6] Opsplitsingen van metrische constituenten zijn nooit jambisch (hebben
nooit rijzende prominentie: w-s)
Hij verbindt dit aan eigenschappen van muziek-ritme, maar dat
zullen we hier terzijde laten. Van de overige twee mogelijke dactyli
die wel aan [6] voldoen, laat hij zien dat de 'klassieke' dactylische
hexameter de rechter koos: 's-s-w', d.w.z. de 'rechtsvertakkende'
dactylus. Dit althans geeft volgens Prince de helderste analyse van
de 'caesuur' in een gegeven versregel, de zeer beperkte hoeveelheid
plaatsen waar een 'natuurlijke' pauze (relatief zware syntactische
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 197
grens) kan vallen.3 Maar we hebben in sectie 1 al vermeld dat Dros
de 'klassieke' caesuur zeker niet hanteert. Hoewel we straks wel op
haar caesuur-gebruik zullen ingaan, zullen we bij onze pogingen te
bepalen of ook de dactylus van de Odysseia de klassieke rechtsvertakkende
is, onze conclusies dan ook niet baseren op een analyse van de
caesuur.
3. De jambische pentameter
Beschouw de volgende versregels uit respectievelijk Shakespeare's
Sonnet 106, en John Donne's 'Elegey':
[7] of hand, of foot, of lip, of eye, of brow
before, behind, between, above, below
Hoewel het hier op het eerste gezicht niet om erg spectaculaire
versregels gaat, zijn zij toch interessant omdat ze perfecte voorbeelden
zijn van de versmaat waarvan sinds Geoffrey Chaucer (eind l4e
eeuw) de dichters van het Engelse taalgebied zich in grote delen van
hun werk hebben bediend: dejambische pentameter (ook wel 'heroische
versmaat' genoemd). In een regel met deze versmaat zijn tien posities
beschikbaar, met een regelmatige afwisseling van zwak en sterk:
[8] wsw s wsw s w s
Het eerste dat we kunnen constateren is dat de twee bovengegeven
versregels tien lettergrepen bevatten. Deze regelmaat kunnen we
vastleggen in de volgende, algemeen geldige conditie voor
versmaten:
[9] Er is een één-op-één relatie tussen het aantal lettergrepen van een
versregel, en het aantal posities in de abstracte versmaat.
Vervolgens bevatten de twee versregels een opvallende afwisseling
van onbeklemtoonde en beklemtoonde lettergrepen. Die wordt
bereikt door het aanwenden van twee klemtoonregels van het
Engels (die ook gelden voor het Nederlands): (i) in woordgroepen
198 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
(hoe klein of groot ook) zijn functiewoorden (lidwoorden, voorzetsels,
voegwoorden, enz.) in de regel onbeklemtoond, en inhoudswoorden
beklemtoond; en (ii) in voorzetsels met prefixen zijn die
prefixen onbeklemtoond. Er ontstaat dus weer een correspondentie
die we kunnen vastleggen in een algemeen geldige conditie:
[10] Beklemtoonde lettergrepen zijn verbonden met de sterke posities van
de abstracte versmaat.
Dit betekent dat in een jambische pentameter de beklemtoonde
lettergrepen vallen op alle schematische 'even' posities, en in een
dactylische hexameter op alle 'derde' posities, beginnend met de
eerste (met de optie voor spondeeën daar natuurlijk nog aan vast
gebouwd).
'Ideale versregels' als de bovenstaande zijn wel te vinden, maar
niettemin sterk in de minderheid bij de dichters die van de jambische
pentameter gebruik maken. Sterker nog: het metrum zou
uiterst saai worden als het hierbij bleef. Dichters gebruiken dus
afwijkingen.
Een van de bekendste 'afwijkingen' van het ideale jambische
patroon is dat functiewoorden of onbeklemtoonde lettergrepen van
meersyllabische woorden, mogen voorkomen in even (d.w.z. sterke)
posities. Zie de volgende regels:
[11] The sinew and the forehand of our host
(Troilus & Cressida 1.3.143)
That the pre~pitátion might down stretch
(Coriolanus 3.2.4)
Zulke voorbeelden staan in de literatuur bekend als 'mismatches' ,
maar merk wel het volgende op: omdat [10] niets zegt over onbeklemtoonde
lettergrepen, is het voorkomen van regels als die in
[11] een automatisch gevolg van de analyse tot op dit punt. Weliswaar
onderbreken de onbeklemtoonde lettergrepen dus de "dreun",
maar je zou kunnen zeggen dat juist dat hun 'stilistische' functie is,
en dat de formulering van [10] in dat opzicht dus correct is.
Het begrip 'mismatch' , waarbij dus de ideale correspondentie
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 199
tussen even-beklemtoond en oneven-onbeklemtoond wordt doorbroken,
geeft de onderzoeker ook de gelegenheid om een poging te
doen in taalkundige termen het moeilijke begrip 'stijl' van een
individuele dichter te definiëren. In de recente metrische literatuur
gebeurt dat bijvoorbeeld in Kiparsky 1977, Hayes 1983, 1989, en
Prince 1989, met interessante, fonologisch-theoretische implicaties.
Het zou te ver voeren de details daarvan hier te bespreken. In plaats
daarvan noemen we nog een verschijnsel dat frequent bij alle
auteurs voorkomt, namelijk de initiële inversie, het omkeren van de
zwak-sterk verhouding tussen de eerste twee lettergrepen van een
versregel, of aan het begin van een grote syntactische woordgroep
binnenin een versregel. Deze is bij álle dichters relatief frequent.
Beschouw de volgende regels:
[12] a.
Shakespeare:
Milton:
Keats:
Chaucer:
b.
Shakespeare:
Milton:
SheIley:
~ Signifies that from you great Róme shall suck
(Julius Caesar, 2.2.87)
~ Regions of sórrow, dóleful shádes where peace
(Paradise Lost, 1.65)
~ Silent upon a peak in Darien
(Chapmans's Homer, x.xx)
~ Witnesse on Máthew, but in special
(The Pardoner's Tale, 634)
~ When workmen strive to do better than weIl
(King John, 4.2.28)
~ Of Eve, whose Eye darted contagious Fire
(Paradise Lost, 9.1036)
~ And yet to me welcome up on the wave
(Promotheus U nbound, 1.44)
De eerste lettergreep van de onderstreepte meersyllabische woorden
heeft steeds hoofdklemtoon.
Zoals in de inleiding vermeld is, heeft de Engelse dichter Alexander
Pope (1688-1744) een metrische vertaling van de Odyssee
geschreven (1725-6), niet in de klassieke dactylus maar in de voor
200 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
het Engelse taalgebied 'gebruikelijke' jambische pentameter. En
zijn voorbeeld is voor het Nederlands nagevolgd door Bertus Aafjes,
in zijn vertaling van 1965. Om de lezer, na de bovenstaande informatie,
een indruk te geven hoe dat loopt, geven wij hieronder een
passage uit Aafjes' vertaling (het begin van Boek 6, dat ook is
gebruikt door De Jong & Rijksbaron (1992)). De lezer kan zelf
meescanderen.
[13] Daar lag hij dan, de onversaagde held,
Door slaap en door vermoeidheid overmand,
Maar ondertussen ging Godin Athene
Naar 't land en naar de stad van de Faiaken.
Eens woonden zij in 't wijde Hypereia
En hadden daar als buren de Cyclopen
Die door hun grote kracht hun meerdren waren
En die hun altijd overlast bezorgden
We zullen zometeen zien hoe deze passage vaart in Dros' Odysseia.
4. De ODYSSEIA als dactylisch gedicht
4.1. Inleiding: van 12 tot en met 17
Zoals we gezien hebben, heeft de basisregel van de klassieke
dactylische versmaat betrekking op het aantal 'posities' in een versregel.
Dat aantal kan variëren van 12 tot en met 17, afhankelijk van
het aantal letterlijke 'dactyli' in een regel. We beginnen onze illustratie
daarvan met eerste 5 versregels van Dros' Odysseia (p. 15,
regels 1-5), die samen ook de eerste zin vormen. Hierin varieert de
lengte van 14 tot 16 posities. We geven het aantal er achter aan:
[14] Zing van de man van de duizend listen, Muze, die zoveel (15)
rondzwierf, nadat hij de heilige stad van Troje verwoest had, (16)
die van veel mensen zag hoe ze woonden en wist hoe ze dachten, (16)
die veel ellende kreeg te verduren op zee, terwijl hij (15)
vocht voor zijn leven en voor de thuiskomst van zijn vrienden. (14)
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 201
De volgende stap is om te kijken of deze regels gemakkelijk in een
dactylisch schema passen, waarbij we als vuistregel hanteren dat
inhouds-woorden klemtoon dragen op hun enige of meest prominente
lettergreep, en dat alle polysyllabische woorden een meest
prominente lettergreep hebben. We krijgen dan het volgende:
[15] 15: 1 Zing van de / mán van de / duizend / listen, / Muze, die / zóveel
15:2 róndzwierf, na / dát hij de / héilige / stád van / Tróje ver /
wóest had,
15:3 die van veel / ménsen / zág hoe ze / wóonden en / wist hoe ze /
dáchten,
15:4 die veel el / lénde / kréeg te ver / duren op / zée, ter / wijl hij
15:5 vócht voor zijn / léven / en voor de / thuiskomst / van zijn /
vrienden.
Dat lijkt dus te kunnen, en deze regels lokken daarbij het volgende
commentaar uit:
- Enjambement, het doorlopen van de syntactische constructie
over versregel-grenzen, is volstrekt normaal; er hoeft zelfs geen
zware syntactische grens aan het eind van de versregel te liggen.
- Voetgrenzen hoeven niet te corresponderen met woordgrenzen
of syntactische grenzen.
- Voeten mogen geheel gevuld worden met functiewoorden.
- Finale voeten zijn niet alleen tweelettergrepig, maar trocheïsch
(s-w).
- Er wordt mede gebruik gemaakt van de meest natuurlijke (ritmische)
klemtoonpatronen in syntactische groepen.
Een voorbeeld van het derde punt is en in regel 15:5: de 'sterke'
positie in de derde voet wordt gevuld met een zwak woord. We gaan
er hierbij vanuit dat het 'telwoord' veel in 15:3 en 15:4 ook als
functiewoord moet worden opgevat, en dat voorzetsels als functiewoorden
tellen. Regel 15:3 heeft een alternatieve lezing waarbij hij
begint met [die van / veel mensen ... }. Deze lijkt natuurlijker, maar in
dat geval moet verklaard worden hoe ménsen de twee zwakke posities
kan dekken; op zulk soort verschijnselen komen we later nog terug.
Een voorbeeld van het vierde punt is de beklemtoning van zoveel
aan het eind van 15: 1. Het patroon met eindklemtoon voor dit
202 JOS BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
woord zou in principe ook kunnen, maar in de woordgroep die zóveel
róndzwieif is de beginklemtoon de meest natuurlijke, waardoor de
laatste voet van de versregel ook hier trocheïsch is.
Door de eerste 5 versregels kunnen we dus regels van 14, 15 en 16
posities illustreren. We kunnen nu ook willekeurig elders in de
Odysseia een andere passage selecteren, bijv. het begin van hoofdstuk
6, dat correspondeert met het stukje van Aafjes in [13] (101:1-6):
[16] Zo lag de / held 0 / dysseus, die / veel heeft / moeten ver / duren,
(15)
daar ge / veld door / slaap en / uitputting, / maar A / thene (13)
ging naar het / volk en de / stad van / de Fa / iaken. Zij / woonden
(15 )
vroeger in / Hype / reia / met de / weidse / vlakten (13)
naast arro / gante Ky / klopen, / die veel/sterker / waren (14)
en voort / durend / strooptochten / tegen hen / onder / namen. (14)
Twee regels van 13 lettergrepen lang voegt deze passage aan de
verzameling toe. In deze tekst is het de caesuur in de vijfde voet van
101:3 die De Jong & Rijksbaron treft als niet-klassiek. Zij noemen
dezelfde regel verder onmetrisch, omdat zij hem vanaf de derde voet
als volgt scanderen:
[17] .. ./ stad van de / Faia / ken. Zij / woonden.
Maar dat lijkt een misverstand: het functiewoord de mág in de eerste
positie van zijn voet staan, en de boven gegeven scandering is
ongetwijfeld de bedoelde. (We komen aan het eind van dit artikel
overigens nog op de metrische lezing van deze regel terug.)4
Ondertussen moeten de kleinste ( 12 posities) en grootste (17
posities) hoeveelheid lettergrepen natuurlijk ook kunnen. Het volgende
lijstje geeft wat voorbeelden daarvan:
[18] 12 POSITIES
15:21 dóen, al / léen Po / séidon / niet, die / bléef ge / béten
16: 19 ánders / zou 0 / réstes, / zóon van / Aga / mémnon
101: 15 kwám naar / zijn pa / léis, om / dát zij / plánnen / sméedde
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 203
17 POSITIES
16:32 waar een Go I din haar pa I léis heeft: de I dóchter van I átlas,
de I Gód die
17: 14 ómdat 0 I dysseus het I óog van de I máchtigste I van de K y I
klópen
17:23 Dan zal Po I séidon zijn I wóede wel I intomen: I als alle I
Góden
De scande ring verloopt steeds weer redelijk acceptabel, alleen wijzen
we nog op het volgende nieuwe punt: voeten lijken nu ook
gevuld te kunnen door meer onbeklemtoonde lettergrepen van langere
woorden, als bij /Aga/-memnon (16:14, 19) en lonajl-zienbare
(16:31). Waarschijnlijk ligt er in zulke gevallen een bij klemtoon op
de eerste lettergreep, die met de eerste positie van de dactylus
correspondeert. De test voor deze veronderstelling is in principe
duidelijk: een eigennaam als Pènelopéia of een adjectief als imvergel(jkbaar
kan, als er werkelijk zo'n bij klemtoon is, met zo'n bijklemtoon
niet in een versregel met 12 posities voorkomen. Voor zover we
kunnen nagaan klopt dat, maar zowel regels met 12 posities als
woorden van een dergelijk type zijn vanzelfsprekend schaars.
Als laatste onderdeel van deze inleidende opmerkingen volgt nu
de te verwachten lijst: 32 mogelijke scanderingen, gegeven de toegestane
afwisseling van bi- en trisyllabische voeten buiten de laatste
voet. Wat we weglaten zijn 2 mogelijkheden: de versregels van resp.
12 en 17 posities, waarvan de scandering totaal vastligt, en die
zojuist al gegeven zijn in [18]. Maar voorbeelden van de andere 30
mogelijkheden zij die in [19]. De nummering loopt van (2) tot en
met (31); ze zijn gerangschikt op lengte, en van elk type zijn er twee
voorbeelden:
[19] 13 POSITIES (5 mogelijkheden)
(2) 3 2 2 2 2 2
101:4 vroeger in I Hype I reia I met de I weidse I vlakten
200:25 Als je je / vrienden I smeekt, be I veelt zelfs / om je / boeien
(3) 2 3 2 2 2 2
17:6 schepen I van de Ar I geiers I in het I brede I Troje?
17:7 Waarom I haat je 0 I dysseus I dan zo, I Zeus? Waar I om dan?
(4) 2 2 3 2 2 2
204 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
16:31 van een / onaf / zienbare / zee, een / bosrijk / eiland
17: 16 die de / Nimf Tho / ösa, de / dochter / van de / oude
(5) 2 2 2 3 2 2
16:35 Zij van / Atlas / houdt die / treurende / stakker / tegen
17: 1 maar 0 / dysseus / wil al/leen nog maar / dood, zo / kwellend
(6) 2 2 2 2 3 2
16: 14 dat hij / Aga / memnon / bij zijn / thuiskomst ver / moordde
101: 16 voor de / thuisreis / van de / onver / schrokken 0 / dysseus.
14 POSITIES (10 mogelijkheden)
(7) 3 3 2 2 2 2
16: 1 Hij zat zich / kostelijk / te ver / maken / aan het / feestmaal
16:9 hebben het / altijd ge / daan, elk / kwaad komt / van de / Goden
(8) 3 2 3 2 2 2
15: 14 tegenge / houden / in de ge / welfde / grotten / van een
10 I: 10 zorgde voor / huizen, / wijdde er / tempels / aan de / Goden
(9) 3 2 2 3 2 2
16: 34 zee en de / zuilen / schraagt die / aarde en / hemel/scheiden
17:20 net nog niet / dood, maar / laat niets / na om te / maken, / dat
hij
(10) 3 2 2 2 3 2
IS: 12 oorlog en / zee ont / komen / waren, / zaten al/thuis, maar
15:26 andere / helft woont / aan de / kant waar / Helios / opkomt
(11)233222
16:5 hij dacht / aan de voor / name Ai / gisthos, / die ver / moord
was
16:33 altijd / kwaad in de / zin heeft - de / diepte / kent van / elke
(12) 2 3 2 3 2 2
201: 10 houdt hem / eeuwig ver / borgen, / nooit is de / lucht daar /
helder
203:31 Maar in / eens hield het / op met / waaien, de / zee lag / vlak
en
(13) 2 3 2 2 3 2
15:7 Want ze / groeven hun / eigen / graf, ze / waren zo / gek om
15: 13 hij werd / ziek van ver / langen / naar zijn / vrouwen zijn /
thuiskomst
(14) 2 2 3 3 2 2
16:8 Ach, wat / geven / mensen de / Goden toch / gauw de / schuld:
WlJ
101:6 en voort / durend / strooptochten / tegen hen / onder / namen
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 205
(IS) 2 2 3 2 3 2
17:24 voor zijn, / kan hij / niet in zijn / eentje / tegen hen / ingaan
101 :28 Dat laat / al die / prachtige / kleren / zo maar ver / slonzen!
(16) 2 2 2 3 3 2
15:25 helft woont / aan de / kant waar / Helios / ondergaat / en de
16:4 En hij / nam het / woord, de / vader van / mensen en / Goden
IS POSITIES (10 mogelijkheden)
(17) 3 3 3 2 2 2
15:16 die ernaar / hunkerde / dat hij haar / echtge / noot zou /
worden
16: 10 maar zij be / zorgen zich / zelf meer el/lende / door hun /
eigen
(18) 3 3 2 3 2 2
16:37 zo te be / toveren / dat hij / Ithaka / zal ver / geten
17:27 als de ge / lukkige / Goden / werkelijk / willen / dat de
(19)332232
IS: I Zing van de / man van de / duizend / listen / Muze, die / zoveel
17:22 Laten wij / samen be / denken / hoe 0 / dysseus naar / huis
komt
(20) 3 2 3 3 2 2
15:4 die veel el / lende / kreeg te ver / duren op / zee, ter / wijl hij
15:17 Toen in de / kringloop / van de sei / zoenen het / jaar kwam /
dat de
(21) 3 2 3 2 3 2
17:4 Raakt het je / niet, 0 / lympiër? / Heeft 0 / dysseus je / soms
niet
200:24 Zo kunje / van de / zang van de / twee Si / renen ge / nieten
(22) 3 2 2 3 3 2
16:29 slimme 0 / dysseus / denk, die al/zo lang / diep on ge / lukkig
200:30 wel zal ik / alle / bei de / doorvaarten / voor je be / schrijven
(23) 2 3 3 3 2 2
10 I: II en ver / deelde het / bouwland. N au / sithoös / was in / tussen
101:27 Maar Nau / sikaä / hoe krijgt je / moeder zo'n / luie /
dochter?
(24) 2 3 3 2 3 2
15:9 Die ont / nam hun de / dag van de / thuiskomst. / Zing de ver /
halen
15: 11 Alle / andere / helden die / aan het / gapende / graf van
206 JOs BELT MAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
(25) 2 3 2 3 3 2
16:36 en ze / blijft maar pro / beren / om hem met / tedere /
woordjes
17:3 zien die / boven zijn / eigen / vaderland / Ithaka / opstijgt
(26) 2 2 3 3 3 2
15:6 Toch kon / hij zijn / vrienden niet / redden, hoe / graag hij ook
/ wilde
16:23 Hermes / stond ge / woon tegen / dovemans / oren te / praten!
16 POSITIES (5 mogelijkheden)
(27) 3 3 3 3 2 2
101 :23 ging bij het / hoofdeinde / staan en be / gon tegen / haar te /
praten
153:27 punt in het / oog, terwijl/ik aan het / uiteinde / draaiend /
kracht gaf
(28) 3 3 3 2 3 2
15:2 rondzwierf, na / dat hij de / heilige / stad van / Troje ver /
woest had,
10 I : 21 elk bij een / deurpost, de / glanzende / deuren / waren ge /
sloten
(29) 3 2 3 3 3 2
15:15 machtige / nimf: Ka / Iypso, de / stralende / van de Go /
dinnen
15:27 daar ging Po / seidon / heen voor een / offer van / rammen en
/ stieren
(30) 3 3 2 3 3 2
16:20 kleinzoon van / Atreus, zo / dra hij / eenmaal een / man was ge
/ worden
17:35 dat hij de / trotse A / chaiers, / die hun haar / lang laten /
groeien
(31) 2 3 3 3 3 2
16:25 Maar toen / zei de Go / din met de / zeegroene / ogen, A /
thene
16:28 zulke / misdaden / pleegt - maar mijn / hart breekt ge / woon
als ik / aan de
Zo blijken dus inderdaad alle 32 mogelijkheden van de dactylische
hexameter in de Odysseia gebruikt te worden.5 Omdat het ons
puur om het bestaan en gebruik van deze mogelijkheden te doen
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 207
was, hebben we niet de beklemtoonde klinkers per voet aangegeven.
Gemiddeld genomen zijn ook deze regels acceptabel te scanderen,
hoewel niet allemaal: zie bij voorbeeld 17:7 in [19(3)], waarvan de
scandering niet anders kan, maar de correspondentie tussen
beklemtoonde lettergrepen en sterke metrische posities zeer twijfelachtig
is. Hetzelfde geldt voor regel 16:28 onder [19(31)], en in
mindere mate voor een aantal andere. We zullen straks op dergelijke
regels terugkomen. We zullen nu eerst respectievelijk de bi- en
tri-syllabische voeten van de Odysseia aan nader onderzoek
onderwerpen.
4.2 De bisyllabische voet als trochee
De bisyllabische voet in de dactylische hexameter van de Odysseia
is ongetwijfeld een trochee, dat wil zeggen een voet met de sterkteverhouding
s-w. Zoals ook uit de bovenstaande versregels kan worden
opgemaakt, zijn de meest favoriete invullingen van deze voet de
volgende:
- bisyllabische woorden met een schwa in de laatste lettergreep:
duizend, listen, mensen, vlakten, vrienden, schepen, anders, enz.;
- langere woorden met prefinale hoofdklemtoon: (Po)/ séidon, (0)/
réstes, (Aga)/ mémnon, (Penelo)/ péia, (el)/lénde, (ver)/lángen, enz.;
- bisyllabische samenstellingen: thuiskomst, kringloop, nóodlot, windvlaag,
máaltijd, bósrb"k, wégkwb·nt, méebrengt, enz.
Maar ook twee monosyllabische woorden kunnen in een trochee
staan, met bij voorbeeld de volgende invullingen:
- een voegwoord of voorzetsel als eerste woord: en de, van zijn, met
de, omje, enz.;
- een constructie met een werkwoord in tweede positie, waarbij
gebruik wordt gemaakt van het (prefinaal) zinsaccent: (als je de)! tijd
neemt, (die/dieren met)/rust laat, enz.
En ook twee woord-'fragmenten' kunnen een trochee vormen, als de
prominentie-verhoudingen tussen de twee maar 's-w' suggereren:
(al)/léen Po/(séidon), (bru)/táal ge/(nóeg), (eigen ma)! nier
uit/ (stékend).
208 JOS BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
Of één woordfragment met de vereiste prominentieverhouding:
- (An) I tinol (ö's), (af) I zónderl (lijk).
Dit beeld wordt bevestigd bij beschouwing van versregels die per
definitie vólstaan met trocheeën: die met 12 posities. Tot nu toe
hebben we er in [18] drie gezien, maar de lijst kan worden
uitgebreid:
[20] 15: 21 doen, al/leen Po / seidon / niet die / bleef ge / beten
16: 19 anders / zou 0 / restes, / zoon van / Aga / memnon
101: 15 kwam naar / zijn pa / leis, om / dat zij / plannen / smeedde
101 :20 Twee sla / vinnen, / beeldschoon / als eha / riten, / sliepen
152:13 als de / honing / zoete / slaap hem / in zijn / macht had
156: 18 en hij / brak de / top af / van een / grote / berg en
156:35 zal hij / met een / puntig / rotsbrok / onze / schedels
162:28 Ik bleef / op het / schip, ver / borgen / in mijn / mantel
164:9 Dus mijn / mannen / bleven / bij haar / staan en / vroegen
165: 15 met haar / brede / wegen / uit het / huis van / Kirke
203:3 zei ze. / Eoos / van de / gouden / troon ver / scheen al
203:6 touwen / los te / maken / van de / achter / steven
203:25 en zo / moet ik / onbe / weeglijk / blijven / wachten
203:26 Als ik / jullie / smeek, be / veel zelfs / om de / boeien
203:29 En in / tussen / kwam het / goedge / bouwde / schip al
206: 13 koeien / met hun / brede / koppen / en de / vette
206:30 zei ik / en het / leek wel/of hun / hart ZQU / breken
207: 19 zei ik / en zij / legden / grif een / dure / eed af
209: 19 dat wij / ons ver / grepen / hadden / aan zijn / koeien
210: 12 enkel/lucht en / zee, toen / liet de / zoon van / Kronos
Twee opmerkingen laten zien dat de trocheïsche bisyllabische
voet zich weliswaar gemakkelijk laat illustreren, maar aan de andere
kant in de Odysseia niet geheel onproblematisch gebruikt wordt. In
de eerste plaats: net als in de jambische pentameter kan de eerste
positie van een voet door een zwakbeklemtoond element gevuld
worden, maar dat hoeft niet altijd een functiewoord te zijn van het
type voegwoord of voorzetsel, of iets dergelijks. De volgende lijst
geeft aan wat zo ongeveer de mogelijkheden zijn in bisyllabische
voeten met een zwak eerste woord of lettergreep:
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 209
[21] 107:28 zo goot / ook de Go / din een be / tover / ende / charme
126:27 slagtanden / en twee / schommel / ende / koeien / voor zijn
155:22 en als / eerste be / reik jij de / helde / re ri / vierstroom
182:3 zei de uit / zonder / lijke / ziener de / volgende / woorden
182:5 schitteren / de 0 / dysseus. Een / God zal hem / bitter / maken
20 I: 18 Overi / gens, geen / man zou van / af het ge / welfde / schip
een
202:2 zit de dai / moni / sche eha / rybdis zwart / water te / slurpen
203:21 van de be / toveren / de Si / renen be / slist te / mijden
205: 15 Maar ik ne / geerde de / erger / lijke / opdracht van / Kirke
209:36 man er af / zonder / lijk van / langs - te / laat, de / koeien
300: 13 haar wat / hemel / se be / koring / om de A / chaiers
300: 18 En A / thene / maakte haar / rijzi / ger en / voller
In alle gevallen zijn alternatieve scanderingen uitgesloten. Vooral
de gevallen waarin binnen de voet een schwa-lettergreep de eerste
positie dekt, en een lettergreep met een volle vocaal de tweede,
suggereren in hun prominentie-verhouding eerder een jambe. Dit
zijn niet de 'mooiste' versregels in de Odysseia, maar ze zijn tegelijkertijd
behoorlijk talrijk.
We zijn geneigd te veronderstellen dat finale lettergrepen van
langere eigennamen, zoals die in [22], een bij-klemtoon hebben, en
daardoor opname in deze groep ontlopen:
[22] 113:24 van Al / kina / ös, de / koning / van de Fa / iaken
176:29 voor een ad / vies van de / schim van Tei / re si / as uit /
Thebe
206: 19 blinde / ziener Tei / resi / as uit / Thebe / en van
267:35 Medon / de he / raut en / Femi / os de / zanger
302:30 En nu / zei An / tino / os, de / zoon van Eu / peithes
306:4 stomver / baasd dat Te / lema / chos zo / uit durfde / varen
310:28 ooit nog ge / maakt door Ik / mali / os de / meubel / maker
314: 19 schepen met / krullende / stevens naar / Ili / os ver / trokken
Wat opvalt, is dat deze configuraties, in elk geval in ons corpus,
niet voorkomen in de laatste bisyllabische voet (en ook niet in de
eerste voet, maar daar zullen we straks op terugkomen). Het lijkt
uitermate plausibel daaruit te concluderen dat dat dus blijkbaar
210 JOs BELTMAN ~ ASTRID HOLTMAN ~ WIM ZONNEVELD
altijd een 'keiharde trochee' moet zijn. Toch zijn er, en dat is de
tweede opmerking, (onverwacht frequente) problematische finale
voeten, die we volgens dit criterium niet anders dan als on-metrisch
kunnen kwalificeren - ze hebben simpelweg een jambisch woordaccent,
of een rijzend patroon voor zinsaccent:
[23] 101 :25 die van Nau / sikaa's / leeftijd was / en haar / liefste / vriendin
316:23 over de / thuiskomst / van 0 / dysseus. / Hij is hier / vlakbij
110: 1 maar zij / hield de / teugels strak / vast en ge / bruikte de /
zweep niet,
129:34 maar zijn / taal mist / elke be / koring. U / ziet er / mooi ûit,
151:6 ingewand, / vlees, het / merg in de / botten, / alles ging /
schoon óp
152:3 Daarvan / sloeg in een / stuk af van / onge / veer een / vaam
láng
154:3 dat het / galmde / tussen de / rotswanden. / Wij stoven / bang
wég
157:70 wee 0 / wee, daar / komt dat / oude 0/ rakel nog / uit óok!
165:34 buitenmo / del grote / jachttro / fee samen / en bond ze / stijf
vást.
238:21 en de / anderen / vreten ze / op en / steken geen / vlerk ûit
310: 11 en van de / zuilen / als van een / roodgloeiend / vuur en er /
brandt niets!
316:7 haalde ze / zelf uit de / voorraad / kamer en / vouwde ze / zelf
óp
4.3 Welk type dactylus?
Net zoals versregels met 12 posities goed illustreren wat in een
bisyllabische voet kan gebeuren, doen regels met 17 posities dat
voor de tri-syllabische voet. Hier is een selectie:
[24] 16:32 waar een Go / din haar pa / leis heeft: de / dochter van / Atlas,
de / God die
1 7: 14 omdat 0 / dysseus het / oog van de / machtigste / van de K y /
klopen
17:23 Dan zal Po / seidon zijn / woede wel / intomen: / als alle /
Goden
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 211
17:34 beter te / kunnen be / moedigen / en om hem / zover te /
brengen
155: 12 Maar de on / nozele / sukkel had / niet het be / nul dat mijn /
vrienden
155:26 lelijke / vrienden, na / dat hij me / dronken ge / voerd had
met / wijn, die
200: 16 want de Si / renen be / toveren / hem met hun / heldere /
stemmen
200:37 dan stuurt de / vader een / nieuwe duif / om het ge / tal vol te
/ maken
201:26 staat een ont / stellende / tronie te / grijnzen met / vlijmscherpe
/ tanden
203:4 Kirke liep / weg op het / eiland, de / stralende / van de Go /
dinnen
203:20 Allereerst / raadde ze / mij het ge / zang en de / bloemetjes /
weide
204:6 gingen toen / zitten en / sloegen de / asgrauwe / zee met hun /
nemen
205:26 Als zij het / uitbraakte / bruisend en / borrelend / als in een /
ketel
208:30 en dat ik / hier op een / onbewoond / eiland kre / peer van de
/ honger
209:34 sierlijke / lokken en / die had het / weer van de / ijlbode /
Herrnes
210:34 meevoeren / door de ver / nielende / stormen. De / windstoten
/ uit het
300:9 Maar de Go / din met de / zeegroene / ogen ver / zon weer iets
/ anders
300:24 Wat een ver / rukkelijk / slaapje, mijn / hele ver / driet was
ver / geten
30 I :23 suf als een / dronkeman / niet meer in / staat op zijn / benen
te / staan of
30 I : 34 hebben de / Goden ver / woest op de / zelfde dag / dat de Ar
/ geiers
Gegeven wat we nu weten, doen zich hier weinig verrassingen
voor - dat kan men zelf weer scanderend nagaan (zolang men in
gedachten houdt dat functiewoorden eerste, 'sterke', posities kunnen
vullen). Maar refererend aan onze, of liever gezegd Alan
212 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
Prince', bespreking van de verschillende typen dactyli (zie sectie 2),
kunnen we nu wel een aantal interessante vragen opwerpen.
Hoe zit de dactylus van Odysseia in elkaar? Wordt de 'derde'
mogelijkheid (s-w-s) hier inderdaad aantoonbaar niet gebruikt? En
wat zou voor of tegen de twee overblijvende mogelijkheden kunnen
pleiten?
We denken dat we deze vragen met Dros' tekst in de hand
empirisch kunnen benaderen, maar zeggen er vooraf bij dat we dat
niet op z'n Prince' doen. Zoals we straks zullen laten zien (en ook al
door de recensenten opgemerkt is) houdt Dros zich in het geheel
niet aan de klassieke posities van de caesuur, waardoor het weinig
zin heeft te proberen daaruit de aard van de dactylus af te leiden.
Zonder daar op dit moment een waardeoordeel aan te verbinden,
richten we ons dus op andere verschijnselen. We beginnen met een
syntactische constructie, waarin in de middelste dactylus-positie
regelmatig een beklemtoonde lettergreep kan voorkomen, en in de
derde dactylus-positie niet. Wat we bedoelen blijkt uit versregels als
de volgende:
[25] 150:2 Zeg eens, wie / zijnjullie, / wáar komen / jullie van / daan ge /
varen
151 :32 mij wel kon / wreken / en of A / thene mij / zóu laten /
wmnen
152:28 proeft u eens / wat voor / drank wij / in ons / schip hadden /
liggen
152:33 nog op be / zóek komen / als u / zo schan / dalig te / keer gaat
182:24 hemelse / vrouw - het / hóf maken / en een / bruidschat /
bieden
200: 13 die zich / in hun / buurt durven / wagen. Wie / argeloos /
nadert
201:34 schip zonder / kleerscheuren / lángs brachten, / want met /
elke / kop grist
207:31 aarde in / nevels / hulde. En / nácht daalde / uit de / hemel
211: 7 en om / hóog klimmen / ging niet. De / wortels / zaten te /
laag, de
Steeds ligt in de gebruikte syntactische constructie de hoogste
prominentie op de eerste positie van de dactylus, zoals het hoort,
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 213
door het zinsaccent. Maar steeds ook worden de overige twee posities
gedekt door een werkwoordsvorm met een s-w verhouding
tussen zijn twee lettergrepen.
Versregels van dit type zijn uitermate frequent. Maar wat omgekeerd
(nagenoeg) geheel en opvallend afivezig is in ons corpus, zijn
de corresponderende constructies met een verleden deelwoord op
de relevante plaats. Hieronder staat wat we daar mee bedoelen, plus
het ene tegenvoorbeeld tegen deze observatie dat we gevonden
hebben:
[26] 152:28' proeft u eens / wat voor / drank wij / in ons / schip *gehaald
/ hebben
182:24' hemelse / vrouw het / hóf *gemaakt / en wel een / mooie /
bruidschat
200: 13' die zich / in hun / buurt *gewaagd / hebben. Wie / argeloos /
nadert
201:34' schip zonder / kleerscheuren / lángs *gebracht, / want haast
met / elke / kop grist
- enig voorbeeld:
266:37 armen / om zijn / vader / en vergoot / stromen van / tranen
Typisch voor de verleden deelwoorden is eerder dat ze staan op de
grens van twee voeten, als volgt:
[27] 15:2 rondzwierf, na / dat hij de / heilige / stad van / Troje ver /
wóest had
16:5 hij dacht / aan de voor / name Ai / gisthos, / die ver / móord
was
16:9 hebben het / altijd ge / dáan, elk / kwaad komt / van de / Goden
114: 14 vlechten, / liet het niet / toe: zij ver / bórg hem in / hemelse /
nevels
132:7 compe / titie / glad ge / máakt en / uitge / meten
137:26 Toen de sla / vinnen hem / hadden ge / báad, ge / wreven met
/ olie
155:26 lelijke / vrienden, na / dat hij me / dronken ge / vóerd had
met / wijn, die
169:3 Toen ik / door de / dalen, ge / wijd aan / de Go / din, al
277:21 als ik me / bij het / vuur heb ge / wármd en de / zon meer /
kracht heeft,
214 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
279:24 Toen de sla / vinnen hen / hadden ge / báad en ge / wreven
met / olie
Volgens ons volgt hier uit dat de in de Odysseia gebruikte dactylus
inderdaad geen s-w-s verhoudingen heeft, zoals hij volgens Prince
ook niet zou kunnen hebben. En de meest waarschijnlijke kandidaat
uit de twee dan overblijvende mogelijkheden is de rechtsvertakkende
dactylus, waar de situatie van [25] immers meteen op past.
Als we overigens deze uiteenzetting combineren met die van het
eind van de vorige paragraaf, laat deze zien dat er met het in de
dactylus te passen materiaal potentieel een probleem rijst. Het zal
duidelijk zijn dat / de thuiskomst/, / te klimmen/, enzovoort, geen correcte
dactyli kunnen zijn. Toch dreigen zij zich als zodanig te
kwalificeren doordat een onbeklemtoonde lettergreep de eerste
positie dekt, wat mag, en de rest de vertakkende constituent van de
rechtsvertakkende dactylus vult. We blijken een conditie nodig te
hebben die de verhouding tussen de twee constituenten van de
dactylus beregelt, die er ongeveer als volgt uit zou kunnen zien.
[28] Binnen de (rechtsvertakkende) dactylus noemen we de linkerconstituent
'piek' en de rechter 'dal'. Een 'dal' mag geen element bevatten
dat sterker is dan het element in de 'piek'.
Om nog verder uitsluitsel te krijgen over de aard van de dactylus in
de Odysseia, hebben we het gedrag van die samenstellingen onderzocht,
die bij uitstek de drie patronen van Prince vertonen. Beschouw om
te beginnen de volgende twee groepen nominale samenstellingen:
[29] Type 'áardschokker'
17: 13 Nee, Po / seidon, de / Aardschokker , / die blijft / onver /
murwbaar
10 1:6 en voort / durend / strooptochten / tegen hen / onder / namen
101:9 brood, hij / liet er / stadsmuren / bouwen / om een / vesting
101 :23 ging bij het / hoofdeinde / staan en be / gon tegen / haar te /
praten
101 :24 daarbij / leek zij / sprekend de / dochter van / scheepsbouwer
/ Dymas
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 215
102:13 dan te / voet gaan: de / waspoelen / liggen een / eind van de /
stad af
103:7 Liefje, na / tuurlijk / krijg jij je / muilezels / en watje / meer
wilt
Type 'váderland'
17:3 zien die / boven zijn / eigen / vaderland / Ithaka / opstijgen
17: 18 na een / liefdesnacht / in een ge / welfde / grot met Po / seidon
150: 15 Zo'n grote / stad nam hij / in, zo'n / legermacht / heeft hij ver
/ slagen
152:27 Drink maar wat / wijn Ky / kloop, op / al dat / mensenvlees /
want dan
153:28 zoals wan / neer een / timmerman / met een / drilboor een /
gat draait
156:5 maar ik / stopte die / tranenvloed / door mijn / voorhoofd te /
fronsen
164:3 door een he / raut verge / zeilen, ze / volgden het / karrespoor
/ van de
Het eerste type past op de rechtsvertakkende dactylus (s-s-w), het
tweede op de linksvertakkende (s-w-w). Maar dit is geen probleem,
want er lijkt het volgende aan de hand te zijn. Het type áardschokker
(rechtsvertakkend, s-s-w) past meteen in het door ons veronderstelde
metrum. Het type váderland (linksvertakkend, s-w-w) doet dat indirect,
via de conditie, dat sterke posities door zwak materiaal bezet
mogen worden (die waarschijnlijk een algemene conditie is voor
elke versmaat). Merk daarbij op dat we onder de omgekeerde analyse
(algemeen een linksvertakkende dactylus als basis) zouden moeten
kunnen verklaren hoe een s (van bijv. aard-schok-ker) in een
zwakke positie terecht kan komen, wat een stuk minder eenvoudig
IS.
Merk op dat het type vaderland gemakkelijk uitsplits baar moet zijn,
want er blijft altijd als eerste onderdeel een trochee over. Voorbeelden
van dat verschijnsel zijn de volgende:
216 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
[30] 102: 1 En je / kunt nu / elk ogen / blik je / bruiloft ver / wachten
151: 15 daar waar / in het / midden / rif de / lever moest / liggen
207: 17 in zijn / blinde / over / moed een / koe of een / schaap slacht
210:24 en stond met / een vol / zwavel / damp. Mijn / vrienden /
sloegen
220: 16 toch mijn / oorlogs / buit uit / Troje en / daarvoor / had ik
236: 14 om 0 / dysseus / naar zijn / vader / land te / brengen
246: 15 onder / weg naar mijn / eigen / vader / land zijn / gast was
285:29 fraaie / tafel / hond die / rijke / heren soms / houden.
Het type aardschokker daarentegen wordt nooit uitgesplitst: *1 aardschok-
I ker. Op zich zou de schwa nog wel de eerste positie van de
volgende dactylus kunnen vullen, maar schok- zou een 's in w-positie'
zijn. Deze observatie geeft dus verdere ondersteuning aan ons idee
dat er inderdaad geen dergelijke conditie is, en daarmee steun aan
de rechtsvertakkende dactylus.
Dit brengt ons bij het derde type samenstelling, dat aan de
'verboden' derde dactylus uit [5] beantwoordt: het type echt-genoot
(rechtsvertakkend, s-w-s). Deze mogen nu nooit een tri-syllabische
voet vullen; als ze gebruikt worden moet de voetsplitsing na de
schwa-lettergreep liggen. Het plaatje voor de Odysseia op dit gebied
in ons corpus is als volgt.
[31] 15: 16 die ernaar / hunkerde / dat hij haar / echtge / noot zou
/worden
23:30 naar uw / schip met een / kostbaar / gastge / schenk, een /
prachtig -- -,--
137:36 Zeus de / Donder / god, de / echtge / noot van / Hera,
23: 12 aan de / Goden / en een / echtge - noot aan je / moeder
151:6 inge - wand, vlees het / merg in de / botten, / alles ging /
schoon op.
152: 3 7 geef ik / jou een / gastge - schenk dat jij / graag wilt / hebben
167:27 weefge - touwen ze / zingt zo / zuiver / dat de grond /
meetrilt
168: 19 weefge - touwen ze / zong zo / mooi, het / moest een Go / din
ZIJn
194:9 en een / eerge - schenk boven / dien, maar het / mooiste / komt
nog:
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 217
207:34 grotge - welf waar de / Nimfen hun / dansvloer en / rustbanken
/ hadden
300: 1 7 helpt me. / Maar het / vuistge - vecht van die / gast met / Iros
313: 1 ik liet een / heel groot / weefge - touw in mijn / kamer /
plaatsen
153:9 want dan / kunt u / mij het be / loofde / gastgeschenk / geven
154:8 Op zijn / hulpgeroep / kwamen ze / aan van / alle / kanten
165:34 buitenmo / del grote / jachttrofee / samen en / bond ze / stijf
vast
190:2 die aan het / angstaan / jagende / krijgsgeschreeuw / van de
Tro / janen
209:7 Nadat de / schenkels ver / brand waren / en het / ingewand /
op was
316: 18 om het ver / lies van een / echtgenoot / van wie ze / hield en
aan / wie ze
In 3 gevallen (de bovenste drie) is de scansie 'gesplitst', als aangegeven;
in totaal 9 gevallen is de scansie ambigu; en in 6 gevallen vult
de samenstelling een voet. Deze laatste 6 moeten, gegeven de hier
aan de dactylus gehechte interpretatie, als on metrisch worden
beschouwd.
Er is een alternatief voor deze samenstellingsanalyse dat zich in
eerste instantie als aantrekkelijk aanbiedt, maar dat uiteindelijk niet
is. Dit alternatief zegt dat álle samenstellingen tellen als woorden
zonder interne structuur. Alle samenstellingen zijn dan inherent
s-w(-w), en beschouwing van hun op structuur gebaseerde klemtoonpatronen
wordt achterwege gelaten: het 'matchen' van de
hoofdklemtoon met een eerste positie in een voet is voldoende. Dit
idee is neutraal t.o.v. de vertakkingsrichting, maar het loopt aantoonbaar
fout op 4-syllabische samenstellingen met een 's-w-s-w'structuur.
De volgende gevallen illustreren wat we bedoelen:
[32] 103: 15 moeder / pakte een / mand vol / etens / waren / met veel
104: 18 Dus de / konings / dochter / gooide de / bal naar haar /
vrouwen
110:9 laat de Fa / iaken mij / goed en vol / mede / dogen ont / halen
151 :29 zoals een / man de / dop een / pijlen / koker zou / duwen
218 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
153:34 oogleden / en ook / wenkbrauw / haren / schroeiden / weg,
de
Ze scanderen altijd volgens hun metrische klemtoonpatroon inclusiif
de klemtoon van het tweede deel. Deze moeten we dus als relevant
beschouwen, en we kunnen de bijklemtoon daarom niet negeren in
samenstellingen als mis-daden en gast-geschenk.
Tenslotte: ook onder de werkwoordelijke samenstellingen vinden
we natuurlijk de hier besproken typen:
[33] Type 'întomen'
17:23 Dan zal Po / seidon zijn / woede wel / întomen / als alle /
Goden
102:3 Want juist / daarover / gaan de / mensen hoog / ópgeven / en
dan
103:5 Om te / zînspelen / op een / mogelijk / huwelijk / maar hij
104: I 7 zij moest hem / wégbrengen / naar de / stad van / de Fa /
iaken
Type 'sámenroept'
17:36 sámenroept / voor een ver / gadering. / In hun / bijzijn / moet
hij
110:3 En toen de / zon al / ónderging / kwamen ze / bij het / mooie
200:4 Toen de zon / ónderging / en het / donker / was ge / worden
Deze zijn moeiteloos inpasbaar. Met het 'derde' type is het als volgt
gesteld:
[34] Type 'wéggemaaid'
106: 14 man en een / vrouw die / goed op el / kaar zijn / af ge / stemd,
een
151 :25 af ge / werkt had, / greep hij twee / mannen / en ver / slond
hen
152:24 af ge / werkt had, / greep hij twee / mannen / en ver / slond
hen
203:22 Mij heeft ze / aange / sp oord om / wel te / luisteren / maar
dan
235:4 heel door / trapte ma / nier naar Foi / nikië / meege / troond,
waar
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 219
101: 12 al naar / Haides / wegge - maaid door het / Doodslot / en nu
103:33 uitge - spreid op het / strand van de / zee, heel/dicht langs de
/ vloedlijn
108:34 of een / zwerver / die ze heeft / opge - pikt van een / schip uit
109:27 Naar haar / toege - wend staat de / zetel / van mijn / vader
163: 16 waren / afge - tobd door het / slopende / roeien ge / leide
137:27 en weer / aangekleed / in een tu / niek en een / prachtige /
mantel
150: 1 afgewerkt / had, ging hij / vuur aan / maken, / zag ons en /
vroeg toen
162:5 Toen gaf ik / toe aan de / zoete / slaap, ik was / uitgeput, /
want ik
163:3 En we / hadden ons / uitgesloofd / voor een ge / leide, zo / dat
Je
317:23 waar ben ik / aangeland, / dat wat ik / zeggen ga / werkelijk /
uitkomt
De verhouding tussen deze drie sub-typen in ons corpus is 5-17-5.
De laatste gevallen moeten weer als on-metrisch aangeduid worden.
Zij contrasteren sterk met de observatie dat verleden deelwoorden
niet de laatste twee posities van de dactylus vullen. Merk ook op dat
de vorm afgewerkt weliswaar één maal een (initiële) voet vult, maar
daar ook twee maal uitgesplitst voorkomt.6
4.4 Ritmische verschijnselen
Het Nederlands staat er, net als een reeks andere talen, om
bekend dat directe opeenvolgingen van onbeklemtoonde lettergrepen,
en directe opeenvolgingen van beklemtoonde, in elk geval
optioneel wijzigingen kunnen ondergaan die de gehele groep van
lettergrepen waarin ze voorkomen een meer 'ritmisch' uiterlijk
geven. De Engelse terminologie die hiervoor gehanteerd wordt is
resp. 'lapse avoidance' en 'clash avoidance'. Schematisch ziet dat er
als volgt uit:
[35] lapse avoidanee: ww s -> [s w] s
s ww -> s [w s]
220 JOS BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
clash avoidance: s s w -> s [w s]
w s s -> [s w] s
Het resultaat van de aanpassingen wordt wel een 'hangmat-structuur'
genoemd, om een voor de hand liggende reden. Het is aan te
tonen dat deze mechanismen ook in de Odysseia worden aangewend.
Of iets anders gezegd: er zijn soms regels die met ritme móeten
worden gelezen om een onmetrische of onbegrijpelijke scandering
te vermijden.
Een vorm van 'lapse avoidance' is de bij klemtoon die in het
Nederlands ligt op initiële lettergrepen van lange woorden, zoals
àgamémnon. We hebben in sectie 4.1. al geconstateerd dat dergelijke
bij klemtonen waarschijnlijk metrisch relevant zijn in de Odysseia
omdat woordfragmenten zoals Aga- gemakkelijk trocheeën vullen.
De tweede vorm van 'lapse avoidance' kan de laatste lettergreep
van een trisyllabische samenstelling als vaderland versterken, een
verschijnsel dat waarschijnlijk ten grondslag ligt aan de mogelijkheid
dergelijke samenstellingen 'op te splitsen', als in [30].
De 'clash avoidance' naar rechts toe vindt in het StandaardNederlands
plaats wanneer een drieledige samenstelling als
[záal[vóetbal]] in de praktijk zijn bijklemtoon op de laatste lettergreep
blijkt te hebben: záalvoetbàl. Dit verschijnsel komt 7 maal voor
in ons corpus, zowel in samenstellingen als in tamelijk vast-verbonden
woordgroepen.
[36] 240:29 die naar de / schepen te / ruggaat / om aan de / legeraan /
voerder
269: 14 niet respect / teert en / jou ne / geert, de / troonop / volger
317: 10 zou voor die / tijd naar het / graanei / land Dou / lichion /
varen.
150: 1 afgewerkt / had, ging hij / vuur aan / maken, / zag ons en /
vroeg toen
165:14 bleef ik / staan en zag / rook op / stijgen / boven de / aarde
207:5 ondergang / als er een / storm op / steekt? Een / zuiderstorm /
ofeen --
304:8 vuisten je / kop in / ramt en je / rood van het / bloed uit / huis
jaagt!
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 221
Zonder deze ritmische aanpassing te veronderstellen, zouden zulke
versregels niet goed te scanderen zijn. (Merk op dat samenstellingen
zoals áard-schokker in [29] nog steeds niet goed opsplitsbaar zijn,
omdat de schwa een onwaarschijnlijke bijklemtoondrager is.)
Een van de bekendste vormen van 'clash avoidanee', nu naar
links, treedt in het Nederlands op bij combinaties van lange, vaak
samengestelde, bijvoeglijke naamwoorden en zelfstandige naamwoorden
in een woordgroep: (het jasje is) beeldschóon, maar: (een)
béeldschoon U"asje). De normale eindklemtoon van het samengestelde
adjectief wordt 'naar voren gehaald' om de botsing met hoofdklemtoon
van het zelfstandig naamwoord te vermijden. Deze regel wordt
op grote schaal aangewend. We hebben in paragraaf 4.1 al een
voorbeeld gezien in de 'enjambische' woordgroep [zóveel róndzwieifJ,
waarvan het adjectief voorkomt als laatste trocheïsche voet van een
versregel. Dat kan door ritmische clash-avoidance. Een aantal
andere voorbeelden (uit vele) zijn die beneden:
[37] 16:25 Maar toen / zei de Go / din met de / zèegroene / ógen A /
thene
102:26 Daar zat haar / moeder / met de / vrouwen / zèeblauwe / wól
te
105: 14 en met / een zei hij / deze / blóemzoete / listige / wóorden
108:28 waarop ze / onver / vaard de / àsgrauwe / zée door / klieven
120:9 (nam mij) ] [gàstvrij / óp. Ze ver / zorgde me / goed en / gaf me
te / eten
150:3 Over de / drijfnatte / zéewegen? / Is het / soms voor / zaken?
152:25 Ik ging / naar de Ky / kloop toe, de / dieprode / wijn, een /
tobbe
163:32 grote of / kleine, dat / water bleef / blank en / blàdstil / liggen
317:22 en bij de / gàstvrije / táfel en / haard van de / grote 0 /
dysseus
versus bijv.
141:4 Wreed, bar / baars, onrecht / vaardig / of gast / vrij en god /
vrezend?
251 :21 of hij wel / echt zo gast / vrij was / en een / zwerver / bij de
266:22 als hem dat / uitkomt. / U was stok / óud en droeg / vieze /
vodden
222 JOS BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
306: 18 en dronken / zelf van de / donkere / wijn die / honing / zóet
was
In het standaard Nederlands is ritmische aanpassing nagenoeg
verplicht voor zulke samengestelde adjectieven. Hetzelfde kan
gebeuren, maar dan optioneel, met adjectieven uit de 'Romaanse'
woordenschat, zoals in [intensiif exámenJ. In de Orfysseia komt (in ons
corpus) één zo'n geval voor:
[38] 246: 12 huis, dit / mengvat van / màssief / zilver met / randen van /
goud, het
versus
136: 11 Dit mas / sief bronzen / zwáard met / zijn ge / vest van /
zilver
Dit zijn begrijpelijk en correct scanderende regels, gegeven de ritmische
aanpassing.
In de jambische pentameter komt bij samenstellingen van het
type ... v. .. v. .. iJ ... een specifiek probleem voor, waar eigenlijk nooit
een goede oplossing voor is gevonden. Kiparsky (1977:213-14,
221-3) observeert dat Engelse samenstellingen van ongeveer dit type
een "very difIicult problem" vormen, ondat ze zich tegen heug en
meug houden aan de conditie dat hoofdklemtoon van een meersyllabische
woord in een even positie moet staan: w-s-w voor de hele
samenstelling dus. Onder de voorbeelden van Kiparsky, Halle &
Keyser (1971:169), en Bjorklund (1978:190ff.) zijn de volgende:
[39] Shakespeare:
Chaucer:
Shelley:
Donne:
Hofmannstahl:
With sweet musk-roses, and with eglantine
(Midsummer Night's Dream, 2.1.252)
With this quyksilver, shortly for to sayn
(Canon's Yeoman's Tale, 1111)
In the death-chamber for a moment Death
(Adonais 15.1)
Askt not of rootes, nor of cock-sparrows, leave
(Progress of the Souie, 217)
Durch offene Glastüren ging die Luft
(Ein Traum von grosser Magie)
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 223
Heym: Das Winter dehnt. Und die Wegweiser zeigen
(Der Winter)
Dit is een van de grote onopgeloste raadsels van de jambische
pentameter, maar het verschijnsel is zo wijdverbreid dat het wel
regelmatig moet zijn. Kiparsky komt niet verder dan de volgende
mededeling (p. 214): "There is good reason why such matchings
should remain permissible. Otherwise trisyllabic compounds as
[those above] could not be used at all, unIe ss the restrictions on
lexical Ss were simultaneously weakened somehow to allow the other
possible positioning, at SWS - a much grosser loosening of the
meter that would defeat the purpose of the whole move". En Bjorklund
heeft het volgende (pp. 191-2): "Despite the fact th at words of
this type bear primary stress on the initial syllable, they are consistently
initiated in odd positions in verse structure. The word type
thus presents a problem only for the analyst, not for the poet;
however elusive the explanation may be, the data are absolutely
clear" .
Het is dan aardig om in de dactylische versmaat van de Odysseia
vierlettergrepige samenstellingen van dit type te vinden, waarin
hetzelfde verschijnsel voorkomt:
[40] 105:37 Gister / ben ik / aan de wijn / kleurige / zee ont / komen
209:32 treffen / midden / op de wijn / kleurige / zee en ka / potslaan
313:35 midden / in de wijn / kleurige / zee. Er / wonen veel/mensen
316:26 maar hij heeft / wel ergens / midden / op de wijn / kleurige /
zee zijn
302:8 die de snel / voetige / paarden / mennen / en in een / grote
151 :21 En toen de / vroege / rozenving / erige / Eoos te / zien was
(id.: 158:24, 166:18)
155:6 Maar toen de / vroege / rozenving / erige / Eoos te / zien was
Deze belangrijke 'epitheta' zijn de enige gevallen die we zijn tegengekomen,
waarin, tegen de versmaat in, een cs' de w-positie van de
dactylus mag innemen. Eén alternatief lijkt plausibel, en dat is om
lezingen zoals wijnkleur'ge, snélvoet'ge en rozenving'rige te veronderstel224
JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
len; steeds wordt daardoor een 'metrisch correcte' lezing mogelijk.
Dat dit zou kunnen, wordt gesuggereerd door de (meest waarschijnlijke)
scandering van de volgende regel:
[41] 248:17 bij de / steile / vesting / van het / zanderige / Pylos
versus bijv.
107:28 zo goot / ook de Go / din een be / tover / ende / charme
Maar een empirische test pleit hier tegen: de eerste twee adjectieven
van [40] worden, voor zover we hebben kunnen nagaan, nooit
voorafgegaan door een volledige dactylus, en het derde scandeert
altijd zelf als twee opeenvolgende dactyli. Dat pleit voor de scanderingen
die we gegeven hebben.
Veel moeilijker dan ritme in woorden en tamelijk coherente
woordgroepen, zijn de vergelijkbare verschijnselen die kunnen
optreden in grotere zins-fragmenten en zinnen. In elk geval scanderen
voorbeelden zoals die in [42] goed, als we over tamelijk lange
gedeelten een 'hangmat' -structuur veronderstellen:
[42] 101: 1 7 Zij ging / naar de / beeldige / kamer / wàarin een / meisje] [
(sliep)
102: 1 En je / kunt nu / èlk ogen / blik je / bruiloft ver / wáchten
109:37 liepen de I poten I mooi hoog I ópgooiend I in een fiks I
drafje
137:350 Nau I sikaä, / dochter van I koning Al / kinoös, / wànneer
] [ (Zeus .. géeft)
150:9 Wij komen / langs vànuit / Tróje. / Wij zijn A / chaiers en /
zwerven
161: 11 en het / hèle huis I géurde / van het ge I braad en weer /
galmde
162: 19 Laten we / gauw even / kijken / wat het / is en / hoeveel ][
(góud)
203:23 moeten / jullie me / vastbinden / rèchtop / tegen de /
mástvoet
204: 12 Laat uw schip / stilhouden / zodat u / onze / stémmen kunt /
horen
211: 1 Ik dreef de / hèle nacht / vérder / tot ik / bij zons / opgang
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 225
241: 15 en hij / maakte zich / klaar om / buiten / tè gaan / slápen
250:5 van de / Goden / uit aan / iedereen / die hem om / ráad vroeg
285:27 Dat is nog / altijd een / èrg mooi / béest al/kan ik niet / aan
de
In elk voorbeeld heeft in de neutrale situatie niet het (hier) geaccentueerde
woord de klemtoon, maar het onmiddellijk erop volgende:
waarin, elk ógenblik, enz.
We kunnen waarschijnlijk zelfs zeggen dat het creatieve gebruik
van ritme één van de meest opvallende aspecten is van de Odysseia.
Maar aan de andere kant kan daar een tamelijk lange lijst van
voorbeelden tegenover worden gezet waarin de scandering geheel
tegen het ritme ingaat. Daartoe behoren bij voorbeeld de al
genoemde, opvallende versregels in [23]. Die in [43] beneden zijn
misschien nog te verklaren door rekening te houden met de caesuur
van de versregel, op de plaats meteen links van het aangegeven
accent; dit zou dan vergelijkbaar zijn met de versregel-interne
'inversies' in de jambische pentameter, geïllustreerd in [12b].
[43] 15:22 (gebeten)] [ op de / godge / lijke 0 / dysseus vàor / hij in zijn /
land was
107: 19 (spoelde) ] [ schuim van de / eeuwig on / rustige / zee wèg / uit
zijn / haren
120:22 toen, op de / achttiende / dag, zàg / ik de / donker om /
floerste] [ (bergen)
136: 11 Dit mas / sief bronzen / zwaard mèt / zijn ge / vest van /
zilver
150: 30 ergens ver / weg of / heel dicht / bij soms? Dàt / zou ik graag
/ weten.
167:28 Vast een Go / din ofeen / vrouw, kàm / laten we / haar even
/ roepen
193:26 maar hij / stormde / ver voor / uit, want hij / blonk uit in /
strijdlust
200:34 Daar komt geen / vogeltje / tussen / door, zèlfs / van de /
vlugge] [ (duiven)
205:4 Kom voor / uit alle / maal. Dàe / nu pre / cies wat ik / voorstel
206:33 Jij kunt / zeker niet / moe worden, / jij hebt mèer / kracht dan
een / ander
226 JOS BELTMAN ~ ASTRID HOLTMAN ~ WIM ZONNEVELD
208:33 (haastig)] [bij el / kaar. Vèr / hoefden ze / niet te / gaan, want
de / koeien
211: 1 7 midden / in de / poel vlàk / naast de / twee lange / balken
249:2 naar de / vestingstad / Pylos, / waar hij snèl / bij het pa / leis
was
300: 12 (achterover) ] [ in haar / stoel. Tàen / gaf de / stralende / van
de Go / dinnen
Merk op dat de caesuur in deze gevallen vaak in de derde of vierde
voet ligt, zoals het hoort, maar niet altijd op de 'klassieke' positie
van de vierde voet, en soms ook in de tweede voet.
Een goede oplossing voor gevallen als de volgende hebben we in
het geheel niet kunnen vinden:
[44] 15:24 (naar de)] [Aithi / opiërs - / die wonen / ver weg en / ver uit
el / kaar, de
17:7 Waarom / haat je 0 / dysseus / dan zo, / Zeus? Waar / om dan?
104: lOop die ma / nier blonk dat / prille / kind uit / tussen haar /
vrouwen
104:27 Ofben / ik bij / mensen / die gewoon / praten als / mensen?
105: I men hun / keurige / kapsels, / spiernaakt, / noodge / dwongen
151 :4 (de hersens ... ) ] [ maakten de / grond nat - en / sneed hen aan
/ stukken om / op te / eten
155:20 Nee! als / eerste van / allemaal / loop jij met / grote / stappen
167: I (in twee) ][ groepen en / koos twee / leiders, / ikzelf / voerde
een / groep aan
201: 11 nooit trekt die / mist op, / niet in de / zomer en / niet in het /
najaar
20 I :33 Zeelui / hebben nooit / kunnen be / weren / dat ze / daar hun
210:33 (bond ik) ] [[ kiel en / mast aan el / kaar, ging er / bovenop /
zitten
270:5 (zij ... )] [kwamen ge / lijk aan / met het / zelfde / nieuws en ze /
waren
Sommige regels worden beter door het aantal voeten te vergroten,
andere door het te verminderen, maar dat kan natuurlijk niet.
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 227
4.5 De initiële voet
De basis-observaties over het metrum van de Odysseia kunnen
beredeneerd worden vanuit die versregels en posities, waarvan de
voet-structuur vastligt: versregels van 12 en van 17 posities, en de
finale voet. Dat zelfde geldt voor een voet die we nog niet expliciet
hebben besproken, maar waarvan in elk geval de linker-grens vastligt:
de initiële voet. Daarnaast is er een onafhankelijke reden om
hiernaar met meer dan gewone belangstelling te kijken. In de jambische
pentameter doet zich het verschijnsel voor van initiële inversie,
zoals we boven hebben gezien. Daartegenover staat dat uit de
literatuur bekend is dat in trocheïsch vers initiële inversie niet kan
(zie bijv. Halle & Keyser (1966:383), met verwijzing naar jespersen
(1933)).7 Het lijkt dus de moeite waard na te gaan wat er gebeurt in
de dactylische hexameter. Onze bevindingen zijn als volgt.
Er is niets mis met initiële voeten, zoals de volgende, die met een
keurig patroon tri- of bisyllabisch zijn:
[45] 15: 15 machtige / Nimf: Ka / Iypso .. .
285:28 buitenkant / zien of hij / snel .. .
15: 12 oorlog en / zee ont / komen .. .
16:9 hebben het / altijd ge / daan .. .
269: 14 niet respec / teert en / jou ...
15: I Zing van de / man van de / duizend ...
15:5 vocht voor zijn / leven / en ...
16:28 zulke / misdaden / pleegt .. .
16:33 altijd / kwaad in de / zin .. .
17:6 schepen / van de Ar / geiers ...
285:31 Abso / luut niet. / Dit ...
150: 18 Toon res / pect voor de / Goden ...
17: 16 die de / Nimf Tho / ösa ...
101:15 kwam naar / zijn pa / leis ...
167:8 huis van / Kirke ge / bouwd ...
Wat daarnaast versregel-initieel vaak helpt, is een ritmische interpretatie
van het daar voorkomende materiaal. Schematisch (en
versimpeld) gezien, moeten daar dan hangmatten van het type' [s w
228 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
(w) ] s' worden verondersteld, als in Wànneer Piet wégloopt ... , enz.
Beschouw de volgende voorbeelden:
[46] 17: 14 omdat 0 / dysseus het / oog ... (blind heeft gemaakt)
108:28 wàarop ze / onver / vaard de ... (zée doorklieven)
110:2 zodat 0 / dysseus / ... (bij houden)
139:24 Zoals een / vróuw huilt ...
356:29 dàarnaast geeft / ieder van / ons ...
10 1: 7 Dàarvandaan / voerde de / godge / lijke N au / sithoös ...
114:30 indertijd / koning / van de ... (Gigánten)
128: 16 àllereerst / liepen ze / om het hárdst .. ,
150:9 Wij komen / langs vanuit / Tróje ...
15:4 die veel el/lende / kreeg te ver / duren ...
17:29 Dàn zal Po / seidon zijn / woede wel/intomen '"
19: 12 dàt goot ze / over hun / hánden ...
186:7 Hij deed haar / górdel / af ...
190:33 ik stierf een / meer dan el / lendige dóod '"
19:4 Dàarna / leidde hij / haar naar een / léunstoel ...
16:5 hij dacht / aan de voor / name Ai / gisthos ...
16: 14 Dàt hij / Aga / memnon ... (vermóordde)
120:20 Dàarnaast / gaf ze me / wind in de / rug ...
162:28 ik bleef / op het / schip ...
285:30 èn jij / gaf hem dit / ántwoord ...
Steeds ligt zo de relatieve bij-klemtoon aan het begin van de versregel/
woordgroep.
Daar tegenover staat dat aan de rechterkant van de versregel het
'ritmisch lezen' van woordgroepen bemoeilijkt wordt, wanneer er
een caesuur wordt gebruikt vlak voor de weinige posities die juist
zeker zwak móeten zijn in de dactylische versregel: de voorvoorlaatste
en de laatste. Zoals eerder gezegd komt in de klassieke dactylische
hexameter de caesuur nooit zo ver rechts voor.
[47] 34: 16/7 Doe je dat voor een be loning soms, / iets voor je / huis?
Dan / ga ik] [nu iets voor / spellen ...
203: 1/2 laat naar huis en op een be / roerde ma / nier, na / datje]
[ al je / vrienden ver / loren hebt ... - --
205: I /2 die geweldenaar in zijn ge / welfde / grot. Toch / kwamen
] [wij er / uit ...
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 229
265:26/7 hij begreep het, de godge / lijke 0 / dysseus, hij / ging de ]
[ hut uit ...
273:30/1 Eigenlijk / heb ik er / niet bij / stil ge / staan om / dat te]
[vragen ...
129:37/-1 door u zo onbeschoft uit te / drukken. / Ik geen at / leet,
hoe] [durft u / zoiets te / zeggen! ...
130:12/3 zeelui, bukten zich tot op de / grond voor het / pro jec /
tiel, dat] [vanuit zijn / hand ...
137:2/3 Ik geefhem deze bijzonder / sierlijke, / gouden bo / kaal,
dan] [kan hij / elke dag / aan mij / denken .. ,
139:33 wangen smelten weg in / hartver / scheurend ver / driet
~ zo] [hartver / scheurend / waren de / tranen / van 0
/ dysseus
235:4 heel doortrapte manier naar Foi / nikië / meege / troond,
waar] [zijn pa / leis en be / zittingen / waren ...
Het gebruik van dergelijke constructies op deze plaatsen is ongetwijfeld
een bron van het negatieve oordeel van de (klassiek geschoolde)
recensenten. Onze bespreking ervan in termen van het 'hangmat'principe
kan gezien worden als een onderbouwing daarvan. Het is
in elk geval ook lastig om je voortdurend te moeten realiseren op
welke plek in de versregel je bent, om wel (tweede, derde of vierde
voet) of juist niet (vijfde of zesde voet) ritmisch te kunnen of moeten
lezen
Het 'hangmat' -principe lijkt ons ook voor te komen in die situatie
waarin de schwa van functiewoorden als de, te en een in de sterke
positie van de dactylus staat, als in de voorbeelden in [48] (we
komen hier nu ook terug op het de Faiaken-voorbeeld uit sectie 4.1.).
Zoals blijkt kan dat gebeuren aan het begin van een versregel, maar
ook middenin. Bladzijde 114 bevat zelfs een passage van 4 aansluitende
regels (114: 1 0-3), waarin zich 3 van dergelijke voeten
bevinden.
[48] 236:8 te be / luisteren / en zo de / wil van / Zeus te / horen
141: 14 Een be / grijpende / vriend kan / immers als een / broer zijn!
255: 18 een ver / mogen zal/opbrengen, / waar hij / ook ver / kocht
wordt,
267: I Een in / tense be / hoefte / om te / huilen be / kroop hen
230 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
16: 1 Hij zat zich / kostelijk / te ver / maken / aan het / feestmaal
116:2 eetzaal/te ver / lichten / voor de / feestende / gasten
241: 15 en hij / maakte zich / klaar om / buiten / te gaan / slapen
250: 13 om me / eerlijk en / zonder / omwegen / te ver / tellen
313:23 op zijn eigen ma / nier uit / stekend / te be / heren
25: 1 7 om u / openlijk / te ge / bieden mijn / huis te ver / laten
23:4 Zeus een 0 / rakel, / de be / trouwbaarste / nieuwsbron voor /
mensen
29:6 Dadelijk / gaf hij / de he / rauten / met hun / luide
101:3 ging naar het / volk en de / stad van / de Fa / iaken. Zij /
woonden
104: 1 7 zij moest hem / wegbrengen / naar de / stad van / de Fa /
iaken.
169:3 Toen ik / door de / dalen, ge / wijd aan / de Go / din, al
179:8 Kirke, / de ge / vreesde Go / din met de / stem van een / meisje
240:25 Sssst weest / stil, dat / niemand je / hoort van / de A / chaiers
267:35 Medon de he / raut en / Femi / os de / zanger
114: 10 voor, hij / volgde / de Go / din in haar / voetspoor. Hoe / wel
hij
114: 11 midden / tussen de / mensen / liep in de / drukke / straten,
114: 12 zagen / de Fa / iaken hem / niet, die be / roemde / zeelui
114: 13 want A / thene, / de ge / vreesde Go / din met de / fraaie
In alle gevallen zijn alternatieve scanderingen uitgesloten.
Het valt onmiddellijk op dat het lidwoord de nooit aan het begin
van een versregel kan staan, hoewel dat heel gemakkelijk zou kunnen:
[de in / lense be / hoifte oo.], [de ver / gadering oo.J. Dit zou aan
kunnen geven dat ook volgens de vertaalster het hier een abnormale
situatie betreft. Het normale geval is dat zulke functiewoorden een
versregel besluiten, met enjambement:
[49] 129:15/6 oo. naar huis, een] [smekeling / van de / koning ...
132:21/2 oo. met een] [hart vol/wraak oo.
196:9/10 oo. Hij droeg een] [angstaan / jagende / draagband oo.
32:20/1 oo. de kunst te] [intri / geren ...
132:23/4 ... los te] [krijgen ...
136:18/9 ... om uw vrouwte] [zien en uw / land ...
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 231
32:112
95:4/5
103:27
... voor de] [dag dat het / treurige / lot ...
... en als de] [golven het / uit el / kaar slaan ...
... langs de] [mooie ri / vier ...
Het feit dat deze functiewoorden niet vrij worden gebruikt in initiële
positie, lijkt ons een van de sterkste argumenten tegen het idee dat
initiële inversie zou zijn toegestaan in de Odysseia (en daarmee ook
vóor het ritmisch lezen van versregels als die in [43]).
Dat laatste neemt niet weg dat we ook in initiële positie, net als in
interne [44] en finale [23] positie, versregels overhouden waarvan
de scansie problematisch is. Beschouw bijvoorbeeld de volgende
regels:
[50] 16: 18 om hém / niet te ver / moorden en / háar niet / te ver / leiden,
21:2 Maar toe, ver / tel me eens / of ik het / goed heb en / eerlijk /
zeggen
21 :32 van alle / mensen / moesten ze / hémjuist / laten ver / dwijnen
23:6 Ga dan naar / Sparta, / naar de / blonde / Mene / laos
25:3 maar in / het bij / zonder aan / mij, want / ik ben de / baas hier.
104: lOop die ma / nier blonk dat / prille /kind uit / tussen haar /
vrouwen
105:4 naar alle / uithoeken / van het / strand. AI/leen de / dochter
137:32 Vaarwel, / vreemdeling. / Denk nog / eens aan / mij als u /
thuis bent,
141: I Maar toe voor / uit, ver / tel me / nu eens / open / hartig
154: 13 Of probeert / iemand je / daar met / list of ge / weld te /
doden?
201:24 Twaalf poten / heeft ze en / alle / maal wan / staltige /
stompjes
265: 12 ga niet / door de / velden / zwalken op / zoek naar La / ertes
266:3 keek vlug een / andere / kant op uit / angst dat / daar een /
God stond.
315:36 En met die / man had 0 / dysseus meer / op dan met / andere
/ vrienden,
Natuurlijk hebben we hier in een aantal gevallen te maken met
contrastief accent, of opvallend beklemtoonde adverbia. Maar 'de
kunst' zou nu juist zijn om die verschijnselen in het metrum in te
232 JOS BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
passen, met name door de voorafgaande versregel te laten eindigen op
de onbeklemtoonde lettergrepen die nu deze regels beginnen.
5. Conclusies
De hier besproken versie van de Odysseia beslaat als publicatie 384
pagina's van 37 versregels elk (met hier en daar wat minder voor
titelpagina's, enz.). Wij kunnen absoluut niet beweren het ondoenlijke
te hebben gedaan: deze gehele tekst gedetailleerd te hebben
bestudeerd. Als we over 'ons corpus' hebben gesproken, dan ging
dat in feite om een willekeurige selectie van ongeveer 60 bladzijden
(6 maal lO), uit verschillende delen van het boek; de observaties
daarover werden aangevuld via een ruwe lezing van andere delen
van de tekst. Ons uitgangspunt was tweeledig: ten eerste een eigen
analyse aan de hand van een reeks criteria die in de metrische
literatuur (in brede zin) bij dit soort analyses een rol spelen, en een
evaluatie in die zin dat we probeerden te kijken of de negatieve
meningen over de versmaat van de Odysseia al of niet te onderbouwen
waren. Wat we in dit tweede opzicht niet gedaan hebben is
proberen 'aan te voelen' of het gedicht goed scandeert, bij 'hardop
lezen' of 'voordragen', maar we hebben onze bevindingen met
betrekking tot de eerste doelstelling toegepast bij het uitwerken van
de tweede. Daarnaast waren we nieuwsgierig naar de aard van een
binnen het Nederlandse taalgebied niet zo populaire versmaat als de
dactylus.
We hebben onderwerpen behandeld als het verschil tussen de
'klassieke' en de 'Germaanse' dactylus, dat tussen inhouds- en functiewoorden,
de 'vertakkingsrichting' van de dactylus, inversie,
ritme, enz., en steeds geprobeerd het functioneren daarvan in de
Odysseia aan te geven. Hoewel je dat in de literatuur wel ziet gebeuren,
is het aan het eind moeilijk een percentage te geven van lastig of
slecht scanderende, of gewoonweg onmetrische, regels. Laten we
onze conclusies uiteindelijk als volgt op een rijtje zetten. Min of
meer neutraal zijn de volgende:
- er zijn geen regels anders dan met 12 tot en met 17 lettergrepen;
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 233
- voor de meeste versregels is een niet onacceptabele scande ring
voor handen;
- de gebruikte dactylus is de klassieke rechtsvertakkende.
Als positief geldt voor ons de volgende conclusie:
- ritme wordt creatief aangewend om meer 'natuurlijke' taal te
benaderen.
Maar tegelijkertijd als negatief:
- er zijn problematische 'spondeeën' met sequenties van schwa -
volle vocaal;
- er zijn finale voeten met finaal accent (als voet dus een 'jambe');
- er zijn tegenvoorbeelden tegen de rechtsvertakkende dactylus bij
werkwoorden en nominale samenstellingen;
- er zijn regels die om een 'ritmische' scandering vragen, die niet
voor handen is;
- initieel ritme en finaal ritme spreken elkaar vaak tegen (door het
gebruik van 'late' ceasuren);
- we vinden niet-initiële klemtoon in de eerste voet;
- het op zich al twijfelachtige ritmische gebruik van functiewoorden
met schwa (de, te, een) is niet in een eigen systeem te formuleren.
Deze laatste lijst is tamelijk lang, en ook in het andere kader
waarin we de uiteenzetting gegoten hebben, menen we het globale
oordeel van de recensenten over het metrum te kunnen onderschrijven.
Op het moment dat we dit schrijven is zojuist de nieuwe
metrische vertaling van de Odyssee uitgekomen van HJ. de Roy
van Zuydewijn, met als titel De Terugkeer van Odysseus. Hij wordt
besproken door H.L. van Dolen in De Volkskrant 7 augustus 1992,
onder het motto: "De Roy van Zuydewijn vangt de 'Odyssee' lil
Hollandse hexameters ... ".
november 1992
Adres van de auteurs:
Onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak en
Studierichting Engelse taal- en letterkunde R.U.U.
Trans 10 - 35l2JK Utrecht
234 JOs BELTMAN - ASTRID HOLTMAN - WIM ZONNEVELD
NOTEN
1 Dit zijn overigens oorspronkelijk (letterlijk) 'gevleugelde' woorden van W.J.
Verdenius, zie Verdenius (1958) aangehaald in de eerste zin van De Jong en
Rijksbaron (1992).
2 Wie in de algemene kanten van het vertalen van Homerus geïnteresseerd is,
verwijzen we naar een bespreking van een aantal recente Engelse vertalingen, in
Lloyd-Jones (1991).
3 In de klassieke dactylische hexameter ligt de caesuur altijd in voet 3 ofvoet 4; in
voet 3 op een van beide beschikbare plaatsen (midden in een spondee, of tussen de
drie lettergrepen van een dactylus), en in voet 4 altijd na de eerste lettergreep.
4 Voetnoot 32 van het artikel van De Jong en Rijksbaron zegt dat de onmetrische
indruk van Dros' vertaling "mede [wordt] veroorzaakt door de onvoorspelbare
manier waarop zij met eigennamen omspringt, zie Faiaken in v.3 en vgl. Nausithoiis in
v.II". De laatstgenoemde eigennaam komt twee maal voor in de beginpassage van
Boek 6, maar voor zover wij kunnen nagaan beide malen volstrekt metrisch
gebruikt:
101:7 Daarvandaan / voerde de / godge / lijke Nau / sithoös / hen naar
101:11 en ver / deelde het / bouwland. Nau / sithoös / was in / tussen
5 Zie voor de corresponderende lijst Homerische versregels bijv. Rupprecht
(1950:16-19). In sectie 4.4 ([44]) zullen we een versregel tegenkomen waarin het
verbogen adjectief zanderige in zijn geheel een dactylus vult, waarschijnlijk door
bedoelde 'syncope' van de interne schwa: [. .. het / zand'rige / Pylosj. Dit is het enige
geval van dit type dat we zijn tegengekomen (in een regel met verder allemaal
spondeeën), maar in principe zou dit verschijnsel het aantal gebruikte lettergrepen
per regel nog kunnen doen oplopen. Merk overigens op dat de situatie zich niet had
hoeven voordoen als gebruik was gemaakt van de optionaliteit van de vervoegingsschwa
bij eigennamen.
6 Hoewel het absoluut niet onze bedoeling is om hier tekst-amendaties te plegen,
valt het wel op dat regel 150: I simpel in het gareel van de andere twee kan worden
gebracht door aan/maken te wijzigen in /vuur maken. Zie [26] voor verder commentaar
op deze interessante regel.
7 Vanwege de resulterende 'clash'. Blijkbaar is een 'lapse', die het resultaat is van
initiële inversie in de jambe 'minder erg'. Dat blijkt op zich al uit het feit dat daarin
functiewoorden gemakkelijk in even posities kunnen voorkomen.
BIBLIOGRAFIE
Bjorklund, B. (1978), A Study in Comparative Prosody: English and German lambic Pentameter.
Akademischer Verlag Hans-Dieter Heinz, Stuttgart.
Cureton, R. (1992), Rhythmic Phrasing in English Verse. Longman, London.
Dolen, H.L. van (1991), "Mooie Boel". De Volkskrant, 6 december 1991.
Dros, 1. (1991), Homeros Odysseia (vertaald). Querido, Amsterdam.
DE NEDERLANDSE 'ODYSSEIA' ALS DACTYLISCH GEDICHT 235
Duyse, P. van (1854), Verhandelingen over den Nederlandsehen Versbouw. Martinus Nijhoff,
's-Gravenhage.
EIst, J. van der (1919), "De hervorming van de Nederlandse versbouw". De Nieuwe
Taalgids 13, p. 24-42.
Halle, M. and S.-J. Keyser (1966), "Chaucer and the Study of Prosody". College
English 28, p. 187-219.
Halle, M. and S.-J. Keyser (1971), English Stress, itsform, its growth and its role in Verse.
Harper and Row, New Vork.
Hayes, B. (1983), " A Grid-based Theory of Eng1ish Meter". Linguistic Inquiry 14, p.
357-393.
Hayes, B. (1989), "The Prosodic Hierarchy in Meter", in: Kiparsky and Youmans
(1989), p. 201-260.
Holtrop, A. (1991), "Imme Dros: 'Het eeuwige heimwee van Odysseus .. .'." Vrij
Nederland, 12 oktober 1991.
Jespersen, O. (1933), "Notes on Metre", in: Linguistica, Levin and Munksgaard,
Copenhagen.
Jong, I. de, and A. Rijksbaron (1992), ,,'Zo lag de held Odysseus .. .' enige opmerkingen
bij de Odyssee-vertaling van I. Dros." Lampas 25:3, p. 198-213.
Kassies, W. (1992), 'Recensie van Drost (1991).' Hermeneus 64, p. 44-46.
Kinker, J. (1821), Proeve eener metrische overzetting van een gedeelte des zesden boeks van den
Eneas, herdrukt in GJ. Vis, De Verlichte Muze, bloemlezing uit de poezie van]. Kinker.
Nijhoff, Den Haag, 1982.
Kiparsky, P. (1975), "Stress, Syntax and Meter." Language 51, p. 576-616.
Kiparsky, P. (1977), "The Rhythmic Structure of Eng1ish Verse." Linguistic Inquiry 8,
p. 189-247.
Kiparsky, P. and G. Youmans (1989), Rhythm and Meter. Academic Pre ss, San Diego.
Kossmann, F. (1922), Nederlandsch Versrytme. Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage
Lloyd-Jones, H. (1991), "Welcome Homer!". The New York Review of Books 38:4, p.
28-33.
Nespor, M. and I. Vogel (1986), Prosodie Phonology. Foris, Dordrecht.
Oranje, W. (1991), 'Bespreking van Dros (1991)'. Trouw, 24 oktober 1991.
Prince, A. (1989), "Metrical Forms", in: Kiparsky and Voumans (eds.), p. 45-80.
Rupprecht, K. (1950), Einführung in der Griechische Me/rik. Hüber, München.
Schenkeveld, D.M. (1991), "Een vertaling van de Odyssee". Amsterdam, november
1991.
Verdenius, WJ. (1958), "Homerus", in: WJ. Verdenius et al., Is de Griekse literatuur
vertaalbaar? Tjeenk Willink, Zwolle.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
F_J- LODDER
ZWARTGEMAAKTE GEESTELIJKEN IN HET
HANDSCHRIFT-VAN HULTHEM
Het handschrift-Van Hulthem (Brussel, KB, signatuur
15.589-623) is ons niet ongeschonden overgeleverd. Niet alleen
ontbreken enkele bladen,l ook is in enkele teksten ingegrepen. Het
radicaalst is dat gebeurd op folio 64, waar een tekst geheel onleesbaar
gemaakt is. De tekst is dermate grondig bewerkt, dat niet meer
dan enkele woorden of letters ontcijferd kunnen worden. De regels
zijn doorgekrast en de betreffende kolommen zijn bovendien met
inkt zwart gemaakt, waardoor het contrast tussen de letters en de
achtergrond (sterk) verminderd is; op een aantal plaatsen is de inkt
van de letters vervloeid. Door de krassen zijn in veel gevallen de
verticale halen (schacht, staart, poot) van de letters nog wel te
onderscheiden, maar de horizontale (streep, dwarsstreep, topstreep,
vlag, boog ofschuinbalk) niet meer. Van kolom a op de recto-zijde is
relatief het meest te lezen, van b zijn enkel de hoofdletters en hier en
daar een letter te achterhalen, de twee laatste regels op de versozijde
zijn bijna volledig opgegaan in een grote zware inktvlek. Niet
onleesbaar gemaakt is de (overigens foutieve) opgave van het aantal
regels: 'Nota Item .lxv. verse'.
Hier volgt wat ik in het handschrift heb kunnen lezen, gecontroleerd
en aangevuld met wat De Vreese eerder ontcijferd had.2
Alleen in f. 64rb zou nog hier en daar met moeite een enkele
geïsoleerde letter achterhaald kunnen worden.
f. 64ra Van den papen . lxix.
Nv hoert ghi heren ende ghi cnapen
Dit ghedichte van den papen
Dat een dichtere heeft ghemaect
Op den papen ende wel gheraect
f.64va
ZWARTGEMAAKTE GEESTELIJKEN
5 Die al bi onsen ghichten leven
Nv hoert wat si ons weder geven
Si gheuen ons aflaet ende perdoen
Nv hoert wat si ons meer doen
Si wayen ons in doghen die wint
10 Al dit en cost hen niet een twint
Wieroec gheven si ons niet selden
Nochtan moeten wijt selue ghelden
Den paes gheuen si [ ... ]
Die hen [ ... ]
15 Half dofferende [ ... ]
D [ ... ] / Van [ ... ] / Die [ ... ] fde / Ende [ ... ]
237
20 Si hebben [ ... ] / D [ ... ] ep / S [ ... ] / D [ ... ] / Ende [ ... ]
25
30
35
40
45
50
55
60
E [ ... ] / Cost [ ... ] / S [ ... ] en / D [ ... ] n / D [ ... ]
M [ ... ] / D [ ... ] n / G [ ... ] / I [ ... ] / M [ ... ] ghe[.]en
X [ ... ] / So [ ... ] / Hem [ ... ] / En niet [ ... ] knaghen / Die
[ ... ]
Si [ ... ] / Si [ ... ] ene / D [ ... ] / E [ ... ] are / D [ ... ] ware
E [ ... ] e / V [ ... ] e / D [ ... ] / D [ ... ] vele / E [ ... ] wijn
D [ ... ] / D [ ... ] s [ ... ] ste / W [ ... ] / Si g [ ... ] gherne / D
[ ... ] ne
Malke [ ... ] he [ ... ] / Dat si [ ... ] gh [ ... ] verlies
In [ ... ] menen / D [ ... ] enen
D [ ... ] gaen [ ... ] en dinghen
Daer [ ... ] salse [ ... ] minghen
Dat s [ ... ] alle dinc doen verstaen
Dan si selve ane willen gaen
[ ... ] leden
Dits [ ... ] an hem[.]licheden
Nota Item .lxv. verse
De oogst is wel heel mager, maar toch lijkt het vermoeden
gerechtvaardigd dat de tekst geen boerde is in de zin van een
komische versvertelling. Hoogstwaarschijnlijk heeft Kruyskamp
gelijk wanneer hij stelt, zonder daarvoor overigens argumenten te
geven, dat de tekst een satire is.3
De titel heeft de meervoudsvorm. Het enkelvoud (Van den pape)
had verhoudingsgewijs meer kans op een komische versvertelling
geboden; in dat geval zou de titel een specifiek verhaalpersonage, en
238 F. J. LODDER
wel de hoofdpersoon, genoemd kunnen hebben, vergelijkbaar met
Vanden monick van Willem van Hildegaersberch. Vanwege het meervoud
lijkt de titel eerder betrekking te hebben op geestelijken in het
algemeen, als categorie. Nu had de tekst ook het verhaal over een
paar geestelijken kunnen geven, maar het lijkt er niet op dat een
intrige ontwikkeld wordt. In een komische versvertelling mag men
een relatie tussen verhaalpersonages verwachten, terwijl in deze
tekst de relatie tussen geestelijken en het publiek een rol lijkt te
spelen (de regels 5-12). Bovendien wordt in de regels 7, 9 en 12 de
tegenwoordige tijd gebruikt, terwijl verhalende boerden altijd in de
verleden tijd verteld worden. 4 Dat het hier nog om de proloog gaat,
waar het presens wel gebruikelijk is, lijkt niet zo waarschijnlijk voor
een tekst van 64 regels.5 Maar om nog een andere reden is het
aannemelijk dat de tekst een satire tegen 'papen' is.
Een vergelijkbaar lot als Van den papen onderging de satirische
tekst Deus wat leven leyden die papen in een ander handschrift (Brussel,
KB, signatuur 2559-2562), zij het dat deze niet geheel onleesbaar
geworden is: Mone en De Vreese zijn er toch in geslaagd bijna de
volledige tekst te achterhalen. 6 Deze tekst heeft enige versregels
gemeen met Van den papen, terwijl enkele andere versregels grote
overeenkomst vertonen. Aan de eerste twee verzen uit Van den papen
doen sterk de versregels 16 en 1 7 van Deus wat leven leyden die papen
denken:
Hoert ghi heren ende ghi enaepen
Ie wille u segghen vanden papen
en de verzen 6 tot en met 10 en 13 uit Van den papen vertonen grote
gelijkenis met de versregels 19 tot en met 24 van Deus wat leven leyden
die papen:
Nu wet wat si u wedergeven
Dat is aflaet ende perdoen
N oeh meret wat si u meer doen
In die ogen waeyen si so [ ... ] wint
Dan eoest hem selven niet en twint
Peys gheven si u dats waer.
ZWARTGEMAAKTE GEESTELIJKEN 239
Deus wat leven leyden die papen telt 45 verzen. De eerste vijftien verzen
hebben het rijmschema aab.aab.aab.aab.aab. Juist bij regel 16, die
nagenoeg overeenkomst met regel 1 van Van den papen, wordt overgegaan
op gepaard rijm: aa.cc.dd. enz. Mogelijk zijn hier twee
teksten samengevoegd, wat in de hand zal zijn gewerkt door de
overeenkomst in onderwerp en door het overeenkomstige a-rijm
(maar niet het b-rijm), waardoor de tweede tekst ook wat het rijm
betreft aan kon sluiten bij de eerste.
Ook elders in het handschrift-Van Hulthem is ingegrepen. Op
folio 113 is uit Van eenre baghinen een blok met de regels 9 tot en met
20 op de recto-zijde samen met de regels 56 tot en met 64 op de
verso-zijde weggesneden. 7 De formulering van Mone wekt de
indruk dat het om de tweede en een gedeelte van de derde strofe te
doen was: "Es waren 64 Verse in 8 Strop hen, allein wegen dem
schlüpfrigen Inhalt wurde die zweite Strophe und die erste Hälfte
der dritten herausgeschnitten, wodurch auch der letzte Vers der
siebenten und die ganze achte Strophe, die auf der Rückseite des
Blattes standen, verloren giengen". 8 Maar waarschijnlijk heeft eerder
de inhoud van de slotstrofe aanleiding tot de ingreep gegeven.
In de regels 9-20 zal de ontmoeting tussen de begijn en de man
beschreven zijn en hun besluit om het minnespel (verder) te spelen.
Dat zal voor de censor waarschijnlijk geen reden geweest zijn om
het mes in de tekst te zetten, want het gedeelte waarin de paring
beschreven wordt, kon wel genade vinden. Dat het om de slotstrofe
gegaan moet zijn, blijkt ook hieruit dat in de recto-zijde willekeurig
midden in een strofe is gesneden terwijl van de verso-zijde de
slotstrofe netjes is weggesneden, precies tot boven de titel van de
volgende tekst, Een bispel van IJ clerken. De censor zal eerst op de
verso-zijde de horizontale sneden aangebracht hebben, want deze
lopen door tot het begin van de kolom ernaast. Daarna heeft hij op
de recto-zijde verticaal gesneden, want de snede midden op het blad
loopt precies in het verlengde van de rij van rood gestreepte beginletters
van kolom b. Ook praktisch gezien lijkt dit de meest voor de
hand liggende werkwijze. Mogelijk bevatten de laatste regels een
'moraal' in de vorm van een schimpscheut jegens begijnen of geestelijken
in het algemeen die zich zedeloos gedragen.
240 F. J. LODDER
Niet alleen het weggesneden gedeelte, maar de gehele boerde is
overplakt geweest. Ik vermoed dat dit gedaan is door degene die ook
het blok uit de tekst gesneden heeft. Dat hij dan niet gelijk de gehele
hoek weggesneden heeft, maar een blok met behoud van zij- en
bovenrand, kan - zoals Leendertz veronderstelt - gedaan zijn
"om het blad zijne stevigheid te laten behouden".9 Maar waarom
heeft hij de laatste strofe niet eveneens 'gewoon' overplakt? Achtte
hij de inhoud ervan zo stuitend dat overplakken niet voldoende was?
Behalve bij het weggesneden gedeelte is het papier dat voor het
overplakken gebruikt is, later verwijderd. Van regel 22 tot met regel
34 zit nog een restant vastgelijmd naast de beginletters van kolom b.
Als gevolg van het verwijderen van het papier waarmee de tekst
overplakt was, is op een aantal plaatsen waar lijm aangebracht was
de bovenlaag van het originele blad meegetrokken (goed zichtbaar
is dat onder meer nog in regel 3, 5-6, 7-8 en midden in de regels
23-28 en 39-55). In het handschrift is de afscheiding nog goed
zichtbaar: het gedeelte dat niet overplakt geweest is, met het slot
van Van enen man die lach gheborghen in ene scrine, is donkerder, omdat
het relatief vuiler is. IO
Van Van Lacarise den katijf, op de folio's 164 recto en verso, is de
titel gewijzigd en in de tekst zelf is 'pape' een aantal malen vervangen
door 'vrient' of 'gilde' en is 'bordeel' geschreven over 'cloester'
.11 Kruyskamp heeft niet consequent gehandeld aangaande de
veranderingen in het handschrift. 'Ghilde' en 'vrient' vervangt hij
steeds door 'pape' maar de gecastigeerde titel neemt hij ongewijzigd
over, evenals 'bordeel' in regel 70. In de oorspronkelijke titel zijn
twee woorden vervangen door 'een ander'. De inkt is deels weggekrabd
en het restant is doorgekrast: in ieder geval heeft er 'pape'
gestaan, ervoor mogelijk 'den' of, het meest waarschijnlijk, 'enen'.
Zeer onwaarschijnlijk is 'j.': daarvoor zitten de rode inktresten te
hoog op de plaatsen waar de punten dan gestaan moeten hebben.
De titel van de boerde zal geluid hebben: Van Lacarise den katijf die
enen pape sach bruden sijn wijf.
De wijzigingen in Van Lacarise den katijf zijn door één persoon
aangebracht in de ,,(laat) l6e of evt. al 17 e eeuw" .12 De ingreep kan
mijns inziens beschouwd worden als een blijk van hernieuwd kathoZWARTGEMAAKTE
GEESTELIJKEN 241
liek zelfbewustzijn. Degene die de vervangingen aanbracht, moet -
zo niet zelf geestelijke of zeer nauwe relaties met de clerus onderhoudend
- op zijn minst beïnvloed zijn door en wellicht zelf een
ijveraar geweest zijn voor de katholieke hervormingsbeweging die
(mede) een uitvloeisel was van het concilie van Trente (1545-1563).
Deze hervorming resulteerde onder meer in een verbeterde moraliteit
onder de reguliere en seculiere geestelijkheid als gevolg van
disciplinaire maatregelen, in de uitgave van een katholieke catechismus
en in catechisatie door dominicanen, jezuïeten en de leden
van de 'Confréries de la doctrine chrétienne'.13 Van deze geestesgesteldheid
getuigt wellicht ook de toevoeging op folio 106 recto
bovenaan. In weer een andere hand, volgens Serrure "ten minsten
van de XVle eeuw", staat daar 'Espoer en Dieu' geschreven. 14 Dit
kan een devies geweest zijn maar ook als een uiting van religiositeit
neergeschreven zijn.15
Volgens Leendertz zijn alle veranderingen in de negentiende
eeuw aangebracht. 16 Bij Van Lacarise den katijf is dat blijkens het
schrift zeker niet het geval. In deze tekst is eind zestiende of begin
zeventiende eeuw ingegrepen. De beide andere veranderingen moeten
in ieder geval vóór oktober 1829 plaatsgevonden hebben: toen
gaf Serrure, die als tussenpersoon gefungeerd moet hebben, het
handschrift-Van Hulthem ter inzage aan Mone,17 die werkte aan
een overzicht van de middelnederlandse literatuur en die bovendien
op zoek was naar een handschrift met een middelnederlandse versie
van de Nibelungen. Mone merkte op: "In der Mitte ist sie [het
handschrift, FL] hie und da verstümmelt, urn die Gedichte zu
vertilgen, welche gegen die Geistlichen gerichtet waren" .18
In alle gevallen is ingegrepen wanneer geestelijken in een minder
mooi daglicht staan. Het ligt in de lijn der verwachting dat de
tekstwijziging, het zwart maken en de coupure op het conto van één
en dezelfde persoon geschreven mogen worden. Waarom zou
iemand wel aan Van Lacarise den katijf aanstoot genomen hebben
vanwege de rol die een geestelijke erin speelt en niet aan Van eenre
baghinen en Van den papen, waarin geestelijken eveneens zwart
gemaakt worden?19 Indien de veranderingen werkelijk van één en
dezelfde persoon zijn, zullen ze, gezien het verschil in gehanteerde
242 F. J. LODDER
methoden, op verschillende momenten aangebracht zijn. Las
betrokkene telkens een tekst of een paar teksten uit het handschrift
en greep hij in elke keer wanneer hij stuitte op iets wat zijn verontwaardiging
wekte?
De tekst in handschrift 2559-2562 zal vermoedelijk eveneens in
de zestiende of zeventiende eeuw zwart gemaakt zijn. Blijkens een
aantekening op een blad voorin had de rector Jan Stevens het
handschrift in 1573 geschonken aan het klooster Galilea te Gent. 20
De Koninklijke Bibliotheek te Brussel verkreeg het handschrift in
1784, bij de opheffing van de kloosters. Het werd in 1794 meegenomen
naar Parijs, maar in 1815 teruggegeven. 21 Het bevat voor het
grootste deel uittreksels uit het werk van Jan van Ruusbroec enJan
van Leeuwen. De geestelijken zullen de tekst die hun stand hekelde
niet gewaardeerd hebben en letterlijk gedaan hebben wat de tekst
figuurlijk deed: zwart maken.
Hoewel het te betreuren blijft dat de teksten zo verminkt zijn,
levert dit tenminste nog een gebruiksspoor op: eind zestiende dan
wel begin zeventiende eeuw is het handschrift-Van Hulthem geen
vergeten, ondergestoft boek, maar blijkt nog gelezen te worden. De
kuiser stoorde zich aan de allesbehalve ideale voorstelling van geestelijken
en wenste er niet meer mee geconfronteerd te worden;
mogelijk meende hij de reputatie van de geestelijkheid ook voor
andere, eigentijdse en toekomstige lezers veiliggesteld te hebben. 22
Adres van de auteur:
Fresiastraat 38
2981 BL Ridderkerk
NOTEN
1 Zie hiervoor Serrure 1859-60.
2 Dr. W. van Anrooij attendeerde mij op de transcriptie van De Vreese, die
bewaard wordt in de Bibliotheca Neerlandica Manuscripta in de Universiteitsbibliotheek
te Leiden.
3 Kruyskamp 1957, p. 4. Op het begrip 'boerde' hoop ik t.z.t. uitvoerig in te gaan.
4 Zie bij voorbeeld de nrs. I, lIl, V, VII, VIII, IX, X, XI, XIII, XVIII en XIX in
de editie van Kruyskamp.
ZWARTGEMAAKTE GEESTELIJKEN 243
5 Ter vergelijking: de vertelling van de weduwe op het graf (Esopet 61) telt
eveneens 64 regels. Een proloog ontbreekt; het verhaal zelf wordt in de eerste zestig
regels verteld; een epiloog van vier regels sluit de tekst af (Stuiveling 1965, 11, p.
72-74).
6 Mone 1838, p. 299-301; De Vreese 1901, p. 261-263.
7 Voor de tekst: Kruyskamp 1957, p. 36-37.
8 Mone 1838, p. 138.
9 Leendertz 1907, p. V.
10 Ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat Serrure ergens in de jaren
1829-1837 het blad verwijderd heeft dat voor de overplakking gebruikt is. Hij wist
dat het gehele gedicht en niet alleen de uitgesneden strofe overplakt is geweest: "Dit
gedicht is om den inhoud overplakt en gedeeltelyk uitgesneden" (Serrure 1859-60,
p. 156). Nu kan hij tot die conclusie gekomen zijn op grond van dezelfde redenering
als hierboven. Maar waarom gaf Mone in 1838 begin en 'slot' van Van eenre baghinen
in zijn Ubersicht dan via een afschrift van Serrure, wat hij apart vermeldt (Mone
1838, p. 138)? Waarschijnlijk was de tekst nog overplakt toen Mone het handschrift
eind oktober 1829 bij Serrure in Antwerpen raadpleegde en kreeg hij achteraf, nadat
Serrure het blad verwijderd had, een afschrift toegezonden (Mone 1830, p.
146-147). Mone vermeldt de drie ingrepen apart (Mone 1838, p. 138, 140 en 299),
bij Van eenre baghinen echter alleen het snijden, niet het overplakken; hij zal in 1829 de
toen nog geheeloverplakte tekst overgeslagen hebben en zich later voor zijn overzicht
geheel op de informatie en het afschrift van Serrure verlaten hebben.
11 Het betreft de versregels 9, 15, 36, 38, 59, 67, 70, 76, 83, 84, 85 resp. 70. Voor
de tekst: Kruyskamp 1957, p. 58-61.
12 Briefvan 16 maart 1992 van prof. dr.]. P. Gumbert (Leiden), die zo vriendelijk
was mijn vermoeden te verifiëren.
13 Zie hierover: Pasture 1925, Decavele 1979 en Halkin 1979.
14 Serrure 1859-60, p. 140.
15 Serrure ziet in de woorden het devies van één der eigenaren van het handschrift.
V gl. Tack 1913, p. 81. Overigens sluit het één het ander niet uit.
16 Leendertz 190 I, p. 19 en Leendertz 1907, p. V. Over een tweede coupure, op
folio 30: Serrure 1859-60, p. 141-142 en Leendertz 1907, p. IV-V.
17 Mone 1830, p. 146.
18 Mone 1830, p. 147.
19 Ter vergelijking: Antwerpse drukkers en schoolmeesters weerden in de zestiende
eeuw bij de samenstelling van kluchtboeken onder andere de verhaaltjes over
zondige priesters (Verberckmoes 1992, p. 44).
20 'Anno xvc.lxxviij' (De Vreese 1900-1902, p. 586) is een zet- oftranscriptiefout;
men leze: 'Anno xvc.lxxiij'.
21 De Vree se 1900-1902, p. 586-587.
22 De redactie wees mij, naar aanleiding van een vorige versie van dit artikel, op
het belang van de toevoeging 'Espoer en Dieu' in het handschrift-Van Hulthem op
folio 106 recto bovenaan. In handschrift 2559-2562 staat op de aantekening van de
244 F. J. LODDER
schenking nagenoeg hetzelfde, maar nu in het Nederlands: 'Mijn hope.God.'. Hoewel
de aantekening niet door j an Stevens zelf geschreven zal zijn maar door iemand
namens het klooster Galilea, betreft het volgens De Vreese waarschijnlijk toch zijn
devies (1900-1902, p. 587). Het is van belang na te gaan, of het in beide gevallen
inderdaad om deviezen gaat en van wie ze waren. Mocht er verband bestaan, dan
zou dit kunnen impliceren dat beide zwartmakingen door dezelfde persoon (Jan
Stevens?) of in hetzelfde milieu (het klooster Galilea) zijn gebeurd. Overigens zou
Deschamps een vroeg zeventiende-eeuwse patriciërsfamilie op het spoor zijn die het
handschrift-Van Hulthem in bezit had (Van Anrooij & Van Buuren 1991, p. 387 n.
35).
BIBLIOGRAFIE
W. van Anrooij & A. M. j. van Buuren, ,,'s Levens felheid in één band: het
handschrift-Van Hulthem" , in: H. Pleij e.a., Op belofte van prifzjt. Stadsliteratuur
en burgermoraal in de Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen. Amsterdam, 1991,
p. 184-199, 385-391.
j. Decavele, "Reformatie en begin katholieke restauratie 1555-1568", in: Algemene
Geschiedenis der Nederlanden. Deel IV. Haarlem, 1979, p. 166-185.
L. E. Haikin, "Het katholiek herstel in de Zuidelijke Nederlanden 1579-1609", in:
Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Deel IV. Haarlem, 1979, p. 344-351.
C. Kruyskamp, De middelnederlandse boerden. 's-Gravenhage, 1957.
P. Leendertzjr., "X goede boerden", in: TNTL 20 (1901), p. 19.
P. Leendertz jr., Middelnederlandsche dramatische poe'<.ie. Leiden, 1907.
F. J. Mone, Q.ueUen und Forschungen zur Geschichte der teutschen Literatur und Sprache.
Aachen/Leipzig, 1830.
F. J. Mone, Ubersichl der niederländischen Volks-Lileralur ällerer Zeil. Tübingen, 1838.
A. Pasture, La restauration religieuse aux Pays-Bas catholiques sous les archiducs Albert et
IsabeUe (1596-1633). Louvain, 1925.
C. P. Serrure, "Het groot Hulthemsch handschrift", in: Vaderlandsch Museum 3. Gent,
1859-1860, p. 139-164.
G. Stuiveling, Esopet. Facsimile-uitgave naar het enig bewaard gebleven handschrift. Amsterdam,
1965.
P. Tack, "Onderzoek naar den ouderdom van het Hulthemse handschrift", in: Het
Boek 2 (1913), p. 81-91.
J. Verberckmoes, "De volkscultuur en het lachen in de Spaanse Nederlanden", in:
Volkskunde 93 (1992), p. 40-49.
W. L. de Vreese, De handschriften van Jan van Ruusbroec's Werken. Gent, 1900-1902.
W. L. de Vreese, "Middelnederlandsche geestelijke gedichten, liederen en rijmen",
in: TNTL 20 (1901), p. 249-290.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
G. C. ZIELEMAN
'DIANA WAS EEN JACHT GODDIN'
De interpretatie van 'Apelles schoon Du Praat'
Aan de crux interpretum 'Apelles schoon Du Praat' in het elfde
sonnet 'Van de Schoonheyt', r. 13 (Apollo of Ghesangh der Musen,
1615, p. 81) hebben mevrouw Zijlstra-Kröner, respectievelijk
Robrecht Lievens voor enige tijd een artikel in dit tijdschrift
gewijd.! In haar artikel houdt mevrouw Zijlstra een allusie op
Campaspé (Pankaspe, G. Z.), de favoriete courtisane van Alexander
de Grote (356-323 v.Chr.) én de geliefde van de grieks-klassieke
schilder Apelles (ca. 332-329 v.Chr.), voor "de meest waarschijnlijke"
interpretatie.2 In zijn reactie op dit artikel verwerpt Lievens
deze als "vergezocht en zwak".3 Hij interpreteert 'Apelles' en 'Du
Praat' metonymisch als de schilderkunst, respectievelijk de poëzie. De
vorm 'schoon' in de woordgroep exegetiseert hij als de geapocopeerde
conjunctief van het ww. schonen, 'verbeteren' (MNWVII, i.v.
2, 638; WNT 14, i.v. I, 844). Zijn parafrase van de crux luidt
vervolgens: "de schilderkunst verbetere (overtreffe) de poëzie".4
Beide interpretaties zijn interessant, maar bevredigen niet. Het
onbevredigende in Lievens' interpretatie is, dat er een gewrongen
zinsstructuur in het sextet ontstaat, terwijl de metonymische exegese
van 'Apelles' en 'Du Praat' bevreemdt.5 De interpretatie van
mevrouw Zijlstra heeft als bezwaar dat de figuur van Campaspé/
Pankaspe haaks staat op het geëvoceerde beeld van de geliefde in de
sonnetten en de daartussen gevoegde liederen.6 Behalve door de
uiterlijke schoonheid van zijn geliefde blijkt de dichter immers
vooral door haar 'suyverheyt', haar kuisheid, te zijn geïmponeerd:
Maar meest blijf ick verwonnen,
Door u suyverheyt voorwaar. 7
246 G. C. ZIELEMAN
Deze 'suyverheyt' van zijn geliefde brengt hem ertoe haar met de
grieks-romeinse godin van de jacht, de schone én kuise DIANA, te
vergelijken:
Ghelijcker-wijs DIANA schoon,
In ouden tijdt voorleden,
Was principaal van al de Goon,
In eer en suyverheden:
Het overwin,
Heeft mijn Goddin,
Van 't vrouwelijck gheslacht,
In eer en suyverheden.8
2x bis
In het gezelschap van DIANA valt de courtisane Campaspé/Pankaspe
moeilijk voor te stellen.
Beide interpretaties demonstreren aan welke criteria de exegese
van de crux moet voldoen, wil deze aannemelijk zijn. Deze dient in
overeenstemming te zijn met: 1. de syntactische structuur van het
sextet, en 2. het geëvoceerde beeld van de geliefde in sonnetten en
liederen (het referentiekader). Het is derhalve zaak zich eerst van de
zinsstructuur in het sextet rekenschap te geven en vervolgens de
crux in overeenstemming met het referentiekader te exegetiseren.
Voor ik de syntactische structuur van het sextet analyseer - een
analyse van de zinsstructuur in de beide kwatrijnen is niet relevant
- volgt hier eerst de integrale tekst van het sonnet. Het dubbele
opschrift - SONNET I Het elfde van de Schoonheyt - laat ik achterwege;
enkele kennelijke drukfouten zijn onder cursivering en marginale
verantwoording gecorrigeerd.
o rijpen bosem wit die voor mijn ooghen stadich
Soo lieffelijcken sweeft, ghelijck den weder-schijn
Van d'alderwitste snee, aen d'oorspronck van den Rhijn:
4. Maar uwe schimmeringh, is swacke ooghen schadich. is <: u
Met maaghdelijcke melck, verschijnen daar beladich,
Twee silver dopkens rondt, op elck staat een robijn,
'T zijn appelkens ghelijck, daar op twee korskens zijn,
8. Wiens roode rijpicheyt een lust baart onghestadich.
Och die 't eens weten mocht, wat Hemels suyghelinck
Daar noch aanlegghen sal; hoe metten gouden rinck,
DIANA WAS EEN JACHT GODDIN 247
11. Sijns Moeders echt cieraat, het dertelijck sal speelen.
En sitten op haar schoot, verslaan sijn kinder-praat:
Dan waar het segghen uyt, ApeIIes schoon Du Praat,
14. Is't lieffeIijckste kindt, van al des werelts deelen. 9 Is't < Ist'
De vormgeving van het petrarkistische sonnet veronderstel
ik genoegzaam bekend. Deze wordt hier gerealiseerd met behulp
van de rhetorische componenten descriptio (beschrijving), thesis
(stelling) en conclusio (gevolgtrekking).l0 Het oktaaf omvat de
descriptio, i.c. de beschrijving van de boezem, borsten en tepels
van de geliefde. Het sextet bevat in r. 9-12 een suppositionele
thesis, de wensdroom van de dichter over een huwelijk met de
geliefde, dat geresulteerd heeft in haar moederschap. In r. 13-14
wordt uit de thesis ten opzichte van de werkelijkheid de conclusio
geformuleerd.
De thesis bestaat syntactisch uit een conditionele bijzin in r. 9a,
'Och die 't eens weten [= zien] mocht' en drie, daarvan afhankelijke
lijdend-voorwerpszinnen in r. 9b-lOa, r. lOb-l 1 en r. 12. 11 De
conclusio wordt gevormd door de hoofdzin van het sextet, 'Dan waar
het segghen uyt' (r. 13a), en een relatieve bijzin in de directe rede (r.
13b-14) als specificatie van het subject (het segghen) in de hoofdzin.
Syntactisch-semantisch heeft deze relatieve bijzin betrekking op de
beschreven en bezongen geliefde in de cyclus. Als de wensdroom in
de thesis immers gerealiseerd zou worden, dan kan van haar niet
meer gezegd worden - 'Dan waar het segghen uyt' -, dat zij "is 't
lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen' (cursivering van mij,
C.Z.). In oppositie tot de beschrijving van de gehuwde moeder in r.
9-12 kan kindt moeilijk iets anders betekenen dan 'ongehuwde jonge
vrouw, jongedochter' .12
In de relatieve bijzin is 'Apelles schoon Du Praat' subject, door
het koppelww. is verbonden met het nominale predicaat in r. 14:
"t lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen' . In de subjectswoordgroep
is 'Apelles' ongetwijfeld een genitief. 13 Het ligt voor de
hand 'Apelles' als een referentie aan de grieks-klassieke schilder te
interpreteren, maar dit staat niet bij voorbaat vast. In de derde
strofe van het derde lied, 'Chy zijt schoone Maghet' (Apollo,
248 G. C. ZIELEMAN
p. 76-77) verwijst de dichter namelijk naar een portret van zIJn
geliefde:
Als ick aenschouwe
Het doode tafereel,
'T welck een kleyn deel,
Doet stommelijck vertoonen,
Vws lijfs niet om verschoonen,
Dan wordt mijn hert door houwen
Met onuytsprekelijcke rouwe. 14
Gesteld dat de dichter met 'Apelles' aan de maker van dit portret
zou refereren, dan duidt hij er een onbekende, vroegzeventiendeeeuwse
schilder mee aan. Dit is echter weinig waarschijnlijk, daar er
met uitzondering van de naam Arent, in de genitief Arents, in sonnet
VI, r. 7 en XII, r. 7 uitsluitend klassiek-mythologische namen (Jupiter,
Cupido, Medusa, Sireen, Aglay, Aurora, Mars) in de sonnetten voorkomen.
Ik ga er dan ook van uit, dat de dichter met 'Apelles' aan de
grieks-klassieke schilder refereert. 15 De woorden 'schoon Du Praat'
zullen dan alluderen op een door Apelles geschilderde vrouwenfiguur.
Deze vrouwenfiguur moet op zich symbool zijn voor de lichamelijke
en zedelijke voortreffelijkheden, i.c. schoonheid en kuisheid,
van de geliefde, daar anders de allusie niet functioneert.
Volgens Plinius Maior (23-79 n.Chr.) in zijn Naturalis Historia
xxxv, c. 79-97 zou Apelles slechts twee vrouwenfiguren om haar
zelf hebben geschilderd: de godinnen VENUS en DIANA. 16 Hoe
beroemd Apelles' Venus anadyomene ook geweest is, de godin zelf
beantwoordt niet aan het symboolcriterium van schoonheid én kuisheid
in tegenstelling tot DIANA. Van Apelles' Diana geeft Plinius de
volgende omschrijving, geciteerd naar de vertaling door Van Mander
in diens Schilder-Boeck:
een DIANA, wesende in 't midden van eenen hoop offerende jonghe
Dochters: met welck Tafereel te schilderen, hy self overtroffen
heeft den gheest van Homerus, dieder te vooren de beschrijvinge
van hadde gedaen. 17
Het door mij gecursiveerde part. praes. 'offerende' is de vertaling
van lat. sacrificantium, dat men algemeen corrupt acht, daar het niet
overeenstemt met de beschrijving van dezelfde scène bij Homeros in
DIANA WAS EEN JACHT GODDIN 249
diens Odyssee VI, r. 102-109. 18 In de discussie over de juiste lezing
treed ik niet, maar ik merk slechts op, dat Plinius mogelijk met
sacrijicantium heeft willen aanduiden in welke kwaliteit Apelles DIANA
heeft afgebeeld: als de godin van de jacht. 19 Bij een interpretatie van
Apelles' Diana als godin van de jacht wordt het referentiekader van
de cyclus belangrijk.
In enkele liederen refereert de dichter expliciet aan DIANA als de
goddelijke jageres. In deze kwaliteit is zij voor hem metafoor of
symbool van zijn geliefde. Het duidelijkst is dit het geval in de derde
en vierde strofe van het tweede lied, 'Sint dat ick schoone Maghet'
(Apollo, p. 75-76); kortheidshalve citeer ik van de derde strofe alleen
de relevante regels:
12. Of ghy moet sijn DIANA
Die Goddinne van de jacht.
Of seght eens met wat net,
daar ghy u garen hanght,
18. Waar mee dat ghy de wilde herten vanght.
Seght, seght eens jagherinne,
Wieder oyt heeft onghefaalt,
Als dese jacht-Goddinne
Eenigh hert ter loop onthaalt,
Maar sonder eens uyt
u ghewoone tredt te gaan,
24. Soo hebdy 't alder wildtste hert ghevaan.20
In het vijfde lied, 'Als helder « n), klaar DIANA schijnt' (Apollo, p.
80) - een verwijzing naar DIANA als maangodin - refereert de
dichter in de derde strofe opnieuw aan DIANA als de godin van de
jacht onder vergelijking met zijn geliefde:
DIANA was een jacht Goddin,
S' en had gheen hase-winden:
Want sy liep selfs met snellen rin,
Veel rasser als de hinden:
Als ick wil gaan,
Na mijn DIAAN /
Wech is sy metter vlucht,
Volg hen kond haar gheen hinden.
2x bis
250 G. C. ZIELEMAN
Apelles' Diana als de godin van de jacht en de DIANA-metaforiek in
deze liederen maken waarschijnlijk, dat 'Apelles schoon Du Praat'
als een allusie op DIANA moet worden geïnterpreteerd. De vraag is
dan, hoe 'Du Praat' moet worden geëxegetiseerd.
In haar artikel merkt mevrouw Zijlstra op: "Bij het ontbreken van
epitheta als vrouw of jonkvrouw geeft het Franse Du aan, dat we met
een eigennaam te doen hebben".21 Deze eigen- of familienaam luidt
PRAAT of - wat wegens du aannemelijker is - VAN DE PRAAT, die
volgens het WNT is afgeleid van lat. pratum, 'weide'. 22 Deze kennis
helpt ons ogenschijnlijk niet verder in het interpreteren van de crux,
maar aan het begrip 'weide' waren oorspronkelijk ook de connotaties
'jacht' en - minder - 'visserij' verbonden. 23 Hoewel het
simplex 'weide' in de betekenis 'jacht' (nog) niet is aangetroffen, uit
samenstellingen ermee en afleidingen ervan in oudere en jongere
taalperioden van het Nederlands blijkt deze voldoende. Ik ontleen
hier in verband met het verschijningsjaar van de sonnetten én
liederen Van de Schoonheyt enkele voorbeelden aan Kiliaans Etymologicum
van 1599: weydelick, 'voor de jacht geschikt' (weydelick voghe~,
weydenerlweydman, 'jager', weydmes, 'jachtmes', weydsackl -tessche,
'jagerstas', weidsch, 'jacht-, jagers-', weydwerck, 'jacht'. 24 De betekenis
'jacht' voor weide zal de dichter derhalve - zo kan worden
verondersteld - bekend zijn geweest, wat 'Apelles schoon Du
Praat' als allusie op DIANA vrijwel zeker maakt. Er blijven echter
enkele vragen.
De eerste vraag is, of 'Apelles schoon Du Praat' moet worden
vertaald als Apelles' schone van de jacht en 'schoon' als een geapocopeerd
substantief (gesubstantiveerd adjectief) geïnterpreteerd.
Waarschijnlijker komt het mij voor, dat de dichter 'Du Praat' als
synoniem van Jager of - wat beter in de contekst past - Jageres (in
zijn idioom Jagherinne) heeft opgevat. In combinatie met 'Apelles' en
'schoon' verwijst jagherinne' ondubbelzinnig naar DIANA. 'Apelles
schoon Du Praat' zou ik dan ook willen vertalen als Apelles' schone
Jageres.
De tweede vraag betreft het referentie-aspect van de conclusio (r.
13-14):
DIANA WAS EEN JACHT GODDIN
Dan waar het segghen uyt, Apelles schoon Du Praat,
Is 't lieffelijckste kindt, van al des werelts deelen.
251
Wie verschuilt of verschuilen zich achter het abstracte 'het segghen'?
Is dat de dichter of zijn het allen die zijn geliefde kennen? Ik
heb de indruk, dat de dichter met de slotregel van zijn sonnet de
eigen waardering voor zijn geliefde onder woorden brengt. De allusie
op DIANA onthoudt ons haar werkelijke naam, wat goed past in het
spel van onthullen en verhullen dat de dichter, vooral in de liederen,
ermee speelt.
Adres van de auteur:
Rondedans 160,
2907 AH Capelle aan den Ijssel
NOTEN
1 M. H. Zijlstra-Kröner, ,,'Apelles schoon Du Praat' ", in: TNTL 108 (1992), p.
56-60; Robrecht Lievens, ,,'Apelles schoon Du Praat' 1I", in: TNTL 109 (1993), p.
51-56. Het liedboek Apollo of Ghesangh der Musen is als facsimile-editie heruitgegeven
door A. Keersmaekers, met een bijdrage over de keuze van het exemplaar door drs.
K. Bostoen, Deventer 1985 (FELL 4).
2 Zijlstra-Kröner, aang.art., p. 59.
3 Lievens, aang.art., p. 51.
4 Lievens, aang.art., p. 52.
5 Lievens, aang.art., p. 54. De gewrongen zinsstructuur creëert schr. door r. 13 (zie
voor de tekst van het sonnet p. 246-247) als een onafhankelijke tussenzin te beschouwen,
"een uitroep van onmacht", die hij tussen gedachtenstrepen plaatst. Daardoor
wordt hij wel gedwongen de slotregel met r. 9, 'die 't eens weten mocht' te verbinden,
waarbij hij het conditionele karakter daarvan niet heeft herkend (zie: F. A. Stoett,
Middelnederlandsche Spraakkunst. Syntaxis, 3's-Gravenhage 1923, § 62, p. 39-40). Het
gelegde syntactische verband tussen r. 9a (+ 9b-12) en r. 14 leidt er toe, dat schr. in r.
14 het pron.pers. het als subject moet invoegen (vg!. zijn parafrase op p. 54). Zie
verder mijn syntactische analyse van het sextet.
6 Voor de eenheid van de sonnetten en liederen 'Van de Schoonheyt' in Apollo, p.
73-83 zie men: A. Keersmaekers, "De twaalf sonnetten van de Schoonheyt en hun
dichter", in: Theo Coun e.a. (red.), Hulde-Album Dr. F. van Vinckenrrrye, Hasselt 1985,
p.171-180.
7 Apoilo, p. 75.
8 Apollo, p. 80.
252 G. C. ZIELEMAN
9 Apollo, p. 81.
10 Zie voor deze rhetorische componenten: Heinrich Lausberg, Handbuch der literarischen
Rhetorik. Eine Grundlegung der Literaturwissenschaft, München 1960, § 1133,
p. 544 (descriptio), §§ 1134-1138, p. 544-546 (thesis), § 371, p. 199 en § 945, p. 468-469
(conclusio) .
II Hoewel een conditionele bijzin met die (wie) als pron. rel. zonder antecedent een
algemeen karakter heeft (vgl. Stoett, aang. werk, § 62, p. 39), krijgt deze in de contekst
van sonnetten en liederen een strikt persoonlijke betekenis en moet worden verstaan
als: mocht ik het eens weten [= zien]. Dezelfde formulering vinden wij in sonnet IX, r. 8
(Apollo, p. 79), waar de dichter naar aanleiding van de handen der geliefde verzucht:
'(Och! salich) diese mocht eens wettelijck inhanden' = ( ... ) mocht ik ze eens wettig bezitten
(door de eigenares te huwen). Wat de derde lijdend-voorwerpszin (r. 12) betreft,
daarin zijn hoe uit r. 10 en het, sal uit r. II samengetrokken.
12 Vgl. Zijlstra-Kröner, aang. art., p. 58, die op grond van een andere redenering
eveneens tot de conclusie komt, dat kindt hier 'jonge vrouw' moet betekenen. Het
verschil tussen onze interpretaties is, dat mevrouw Zijlstra aan de oppositie kindtmoeder
voorbijgaat, wat mij voor een exacte betekenisomschrijving van kindt wezenlijk
voorkomt.
13 Mogelijk is 'Apelles' een drukfout voor Apellis, vgl. 'D'harnaste Martis handt' in
sonnet IX, r. 7 (Apollo, p. 79); anderzijds in sonnet VIII, r. 14 'Mars armen vol van roof'
(Apollo, p. 79).
14 Versta r. 3-5 als 3, 5, 4; niet om verschoonen, 'prachtig', lett.: 'niet mooier te
maken'.
15 Theoretisch is er een derde mogelijkheid: Apelles zou de voor- of bijnaam van
de vader der geliefde kunnen zijn. Hoewel Apelles als voornaam in deze periode een
enkele maal voorkomt, o.a. Van Mander vernoemde zijn zoon aldus, en sommige
schilders zo werden bijgenaamd, lijkt voor deze veronderstelling weinig grond te zijn.
16 Plinius' Natura/is Historia raadpleegde ik in de bilinguale editie (Latijn-Engels)
bezorgd door K.Jex-Blake, The dder Pliny's chapters on the History of Art, with commentary
and historical introduction by E. Sellers and additional notes contributed by Dr.
Heinrich Ludwig Urlichs, London 1896; boek XXXV aldaar op p. 121-132. Plinius
vermeldt geen portret van Campaspé / Pankaspe, maar merkt slechts op, dat zij
volgens sommigen model gestaan heeft voor Apelles' Venus anadyomene (c. 87: sunt qui
Venerem anadyomenem ab illo pictam exemplari putent; Jex-Blake, aang. werk, p. 124, r.
17-18). Overigens heeft Apelles VENUS tweemaal geschilderd; de tweede Venus bleef
onvoltooid.
17 Carel van Mander, Het Schilder-Boeck ( ... ), Haerlem 1604, fol. 81v, geciteerd
naar de facsimile-editie, Utrecht 1969. De tekst bij Plinius in c. 96 (Jex-Blake, aang.
werk, p. 130/132 luidt: ... Dianam sacrificantium virginum choro mixtam, quibus vicisse
Homeri versus videtur id ipsum describentis.
18 In deze passage vergelijkt Homeros NAUSIKAÄ - de dochter van ALKINOÖS, de
koning van de Phaeaken - met DIANA, die hij als de godin van de jacht beschrijft.
DIANA WAS EEN JACHT GODDIN 253
19 Mogelijk is een verkeerde interpretatie van een griekse epigramtekst door
Plinius of zijn bron de oorzaak van sacrijicantium (zie bij voorbeeld Jex-Blake, aang.
werk, p. 131-132, noot op sacrijicantium). Deze kwestie is voor de exegese van 'Apelles
schoon Du Praat' niet relevant, slechts de kwaliteit waarin Apelles DIANA heeft
geschilderd.
20 Met de 'wilde herten' in r. 12 alludeert de dichter op ongehuwde ('ongebonden')
jongemannen, met"t alder wildtste hert' op zichzelf als ongehuwde jongeman.
21 Zijlstra-Kröner, aang. art., p. 57.
22 WNT 122, i.v. praat 1I, 2803. Ook mevrouw Zijlstra-Kröner, aang. art., p. 57
refereert aan deze familienaam en de herkomst ervan, maar zij gaat er verder niet op
in.
23 Zie vooral MNWIX, i.v. weide 3, 2053 en de etymologische woordenboeken, bij
voorbeeld: J. de Vries - F. de Tollenaere, m.m.v. A. J. Persijn, Etymologisch woordenboek,
15Utrecht 1991, i.v. weide 2, p. 424 (vg!. weitas, p. 425).
24 C. Kiliani D., Etymologicum Teutonicae Linguae sive Dictionarium Teutonico - Latinum,
Antverpiae M.D.xCIX (Nadruk: Amsterdam 1972), i.vv., p. 661.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
N. VAN DER BLOM
VONDELS "DROOM": HOOFT OF HET SCHAVOT
Een andere benadering
De verhouding tussen de beide dichtervorsten is voor wat de
verschillen in stijl van hun werken betreft vaak besproken. Zo ook
de vraag hoe beider persoonlijke relatie zich heeft ontwikkeld. Dr.
H. W. van Tricht bij voorbeeld stelt dat Hooft "het typisch
barokke" van Vondels werk niet heeft kunnen waarderen. Hij voegt
er inzake het persoonlijke vlak voorzichtig aan toe: "Des te moeilijker
heeft [Hooft] misschien verdragen dat zijn vroegere leerling
hem [ ... ] ging overtreffen". Hij wijst er dan op dat in 1638 de
Amsterdamse schouwburg werd geopend met de opvoering van de
Gysbrecht - "vroeger deed Hooft die dingen". Zulke menselijke
gevoelens waren zijns inziens de grote dichter niet vreemd. In een
noot heet het dan: "Bij Vondel moet men dieper graven om zulke
gevoelens te vinden. Hij droomt [ ... ] dat Hooft onthoofd wordt". 1
In haar artikel "Hooft onthoofd" geeft, al dan niet geïnspireerd
door Van Trichts niet nader uitgewerkte suggestie, mevrouw dr. M.
A. Schenkeveld-van der Dussen een interpretatie van Vondels
dichtbrief over Hoofts onthoofding. Het gesprek over dit "met
raadsels omgeven" gedicht is, na de publicatie ervan door Van
Lennep in 1857, maar schaars gevoerd.2 Wijzend op wat Plato en
Artemidorus over dromen hebben geschreven graaft schrijfster dieper
dan de vorigen, met uitzondering wellicht van Van Tricht,
hebben gedaan. Zij brengt zo tevoorschijn wat het door Vondel
opgetekende "droomprotocol" haars inziens ten diepste beduidt:
zijn wens dat Hooft als dichter het veld zou ruimen en zou verdwijnen.
Het artikel heeft alle charme van een met elan gepresenteerd
experiment. De juistheid van de hierboven weergegeven stelling valt
VONDELS "DROOM": HOOFT OP HE'!' SCHAVOT 255
op zichzelf uit de aard der zaak moeilijk te bewijzen. De bestrijding
ervan is al even lastig: "pour discuter il faut être d'accord". Voor
discussie vatbaar zijn echter wel de literair-historische vragen die
zich vanuit de tekst opdoen en de antwoorden die worden voorgesteld.
Vaak rees bij mij twijfel, een enkele maal protest. Een en
ander bracht me er, tenslotte, toe me met een eigen benadering in
het gesprek over dit gedicht te mengen. In dank aan schrijfster voor
de door mij in haar artikel gelezen uitnodiging daartoe.
Om te beginnen roep ik in herinering wat in 1936 door dr.]. F.
M. Sterck, dr. L. C. Michels en dr. C. G. N. de Vooys, Vondeliaans
triumviraat, over dit gedicht is gezegd.3 Dan volgt mijn voorstel tot
interpretatie ervan. Tot slot wordt een schets gegeven van de vermoedelijke
omstandigheden rond de aanbieding van het gedicht
door Vondel aan Hooft - die aanbieding is m.i. een feit (493). (Met
enkel paginacijfer, zoals hier, verwijs ik naar het artikel van
mevrouw Schenkeveld. De lezer zal willen vergelijken.)
1936 werd voor het gedicht een belangrijk jaar! Na de publicatie
ervan door Van Lennep in 1857 heeft men de echtheid van manuscript
en tekst afwisselend aangenomen dan wel afgewezen. In
1930/1931 verklaarde dr.]. W. Muller het gedicht voor onecht. In
1935 ging Sterck daarin nog met hem mee en liet de tekst weg uit
zijn Vondel-Brieven. Toen men hem hiernaar vroeg is hij alsnog gaan
zoeken naar een spoor ervan in de brieven van Hooft. En ziedaar, in
de Vondelkroniek VII (1936), 28 publiceerde hij zijn ontdekking,
dat Hooft in de brief aan zijn zwager Baek van 25 augustus 1631
(Van Tricht 474) spreekt over een "kluchtighen brief' die hij van
Vondel had ontvangen, en dat die brief identiek moet zijn met ons
gedicht. In zijn Vondel-Brieven stond op p. 68 de saillante passage uit
die brief 474 nota bene afgedrukt:
[ ... ] 'T boexken van d' Inquisitie is mij welkoom. Vondele zeint 'er
eenen kluchtighen brief bij, dien iek UE toesehikke, om den deun (=
voor de aardigheid), ende quansujs te toonen dat van hier ook wat
nieuws komen kan. Maer die dient niet verslingert; om dat een quaedtwillighe
daer ijet aenstotelijx ujt zuighen moght. Wel is waer dat de
256 N. VAN DER BLOM
schrijver zich aen geen kleentjen en stoot; maer om andere inzichten,
hier te lang. [ ... ]
Uiteraard dienden nu het gedicht en brief 474 in onderling verband
te worden gebracht. Zo juist m.i. zijn vondst was, zo weinig
gelukkig was Stercks prompt geleverde adstructie. De inhoud van
het gedicht, nl. "Vondels droom dat Hooft op het schavot onthoofd
werd", stemt z.i. "geheel overeen met den vermoedelijken inhoud
van het Boexken van d'Inquisitie waarin vanzelfsprekend over dergelijke
executies gehandeld wordt". En "dat Hooft dezen 'kluchtighen
brief liever niet 'verslingert' zou zien, is ook wegens de voor
hem minder aangename voorstelling daarin verklaarbaar". Vondels
eigen handschrift is, veronderstelt hij dan, door de Drost vernietigd,
maar Baek of een ander zou een afschrift gemaakt hebben dat dan
door Van Lennep "onbegrijpelijkerwijze voor een handschrift van
Vondel is gehouden". J. W. Muller had recent in De Nieuwe Taalgids
van 1930 en 1931 alle vriendschap tussen Hooft en Vondel geloochend.
4 Men voelt hoe Sterck zich tegen dat requisitoir afzet. In de
Vondel-Brieven wijst hij telkens met voldoening op tekenen van vertrouwelijkheid,
bijv. pp. 67-69. Zo ziet hij tenslotte in ons gedicht
"ook weer een gemoedelijken omgangstoon tusschen Hooft en Vondel
bevestigd" (p. 29).
Michels verklaart zich overtuigd door de "gelukkige vondst" en
acht de benaming 'brief voor het gedicht juist, het draagt "het
karakter van intieme correspondentie" (p. 34, n.1). Het is "het
eenigszins speelsch, maar toch ook zorgelijk verhaal van wat Vondel
's nachts van Hooft [ ... ] als slachtoffer van de Inquisitie gedroomd
had" (p. 34).
Dat is ook de opvatting van De Vooys (p. 174 v.) Het gedicht
dateert van 1625, meent hij, toen Vondel vol was van de Palamedestragedie;
de droom is uiting van Vondels angst voor Hooft, die,
"vaderlandslievend en libertijns-gezind, en een openbaar ambt
bekledend, ook wel eens slachtoffer kon worden van de politiek".
Naar zijn mening is het gedicht de "zuivere weergave van een
werkelijken droom", waarvan "het verslag de volgende morgen op
papier gebracht was". Maar, zo vervolgt hij, Vondel heeft tóen
VONDELS "DROOM": HOOFT OP HET SCHAVOT 257
geaarzeld om "de zonderlinge mededeling" te verzenden, "de brief
bleefliggen en geraakte bijna vergeten. Het 'boexken van d'inquisitie'
kan daarop de herinnering aan de inquisitiedroom hebben
gewekt. Vondel zou dan het teruggevonden epistel als curiositeit
voor de Muider drost bestemd hebben. Het is begrijpelijk dat Hooft
het enerzijds 'kluchtigh' gevonden heeft, in zo zonderlinge positie
[ ... ] afgebeeld te worden en anderzijds in zijn deftigheid niet gaarne
zou zien dat het door afschriften in een of andere gedrukte verzameling
terecht zou komen. Onder vrienden kon een dergelijke aardigheid
er mee door, maar aan het 'profanum vulgus' mocht geen
gelegenheid gegeven worden om een loopje te nemen met een
aanzienlijk rechterlijk ambtenaar." Tot hier De Vooys' "oplossing
van deze rebus". Zo combineerde hij 1625, dat hij op stilistische
gronden koos, met 1631; 1625 leek hem ook aangewezen vanwege
"Vondels preoccupatie met Oldenbarneveld die zich gemakkelijk in
een droom zou kunnen uiten" (zo mevrouw Schenkeveld, die zich
om dit laatste wat de datum betreft bij De Vooys aansluit; maar die
zijn opvatting van het gedicht als 'vriendschapstekst' niet deelt
(493) ).
Ik geef deze lange citaten omdat ze de situatie van 1936 tekenen.
Men heeft toen kennelijk snel iets willen produceren. De vondst
verraste, en voor wat rustiger verwerking was, denk ik, geen tijd. Ik
meen dat te zien in WB X, van 1937 immers, dat toen ter perse zou
gaan: de commentaar op ons gedicht daar (p. 671) begint met" Van
l625?" en eindigt plompverloren met "Hooft schreef erover: Vondel
zeint my een kluchtigen brief', zonder meer. Alleen wie de
Vondelkroniek volgde heeft dit begrepen. Het lijkt op een toevoeging
op het laatste moment in de finale drukproef.
De lezer vindt Vondels tekst en het facsimile van het manuscript
het vlotst in het artikel van mevrouw Schenkeveld.
Waarom vond Hooft het gedicht 'kluchtigh'? (492/3). De opmerking
van schrijfster dat Hooft "tot vervelens toe" (491) Hoofd der
Nederlandse poëten werd genoemd5 gaf mij als werkhypothese (niet
noodzakelijk en bewijsbaar 'waar', wel nuttig) in dat, hetzij voor een
ironische Hooft zelf, hetzij voor ingewijden tot en met de buiten258
N. VAN DER BLOM
wacht, te eniger tijd de logische gevolgtrekking is geweest dat men
kon verwachten dat Hooft wel eens als zodanig ont~hoofd zou
worden.
Ik veronderstel verder, dat mogelijk het gedicht ter herinnering
aan Hoofts vijftigste verjaardag kan zijn gemaakt. Die memorabele
dag, 16 maart 1631, kan in Hoofts kring in elk geval de gedachten
extra naar die a.s. 'onthoofding' hebben doen gaan.
In zo'n sfeer moet Hooft, die van dit alles natuurlijk wist, zijn
verrast door de wens voor een lang leven in de vorm van de
beschrijving van zijn onthoofding, niet 'figuurlijk', maar 'letterlijk',
op een wreed schavot, met alle details die daarbij behoorden: het uit
alle macht pogen de laatste woorden van de veroordeelde, te "ver~
zwelgen" (486 d.i., m.i., een intensivum voor 'gretig in zich op te
nemen') en het oplikken van het bloed door wie daar kans toe zag.
Voor zowel Hooft als Vondel had, wat men over hen zei, zijn wat
pijnlijke kanten, vooral ook als de toonzetting minder welwillend
was. Zo, zoals Vondel nu deed: met dit gedicht Hooft, als vrienden~
dienst om zo te zeggen, daarover heen helpen, de angel halen uit
wat er aan negatiefs stak in dit gepraat en dat, door deze vorm te
kiezen, hardhandig concreet maken, die greep moet Hooft wel
hebben geamuseerd. Van Lennep kende in zijn tijd nog het volksge~
loof dat Vondel en Hooft ook hebben gekend (zie vs. 5/6), dat, als
men in een droom een dode zag, dat juist duidde op een lang leven.
Dat Vondel, van die kennis uit, a.h.w. omgekeerd werkend, Hooft
een lang leven toewenste en daartoe, met dat doel, zei dat hij Hooft
dood had gezien, moet Hooft een goede vondst hebben toegesche~
nen. Vandaar, dunkt me, de aanduiding "een kluchtighen brief'.
Het gedicht is m.i. geen verslag van een werkelijk gedroomde
droom. Vondel heeft de hele scène gefingeerd. Zoals hij dat ook had
gedaan in de dichtbrief die hij in 1628 aan Hooft had geschreven
"in de Sont". Hij gebruikt daar het woord droom niet. Maar hij
"zag", in Nedersaksen onder escorte reizend vanwege de gevaren
van de Dertigjarige oorlog, bij het rijzen van de dageraad opeens
een Edle Vrouw op zijn gezelschap toerijden, die in Holland
bescherming wilde zoeken. Een "gezicht", zó vol literaire reminis~
centies, aan Hooft en aan Vergilius6 , dat Hooft geen moment aan
VONDELS "DROOM": HOOFT OP HET SCHAVOT 259
een echt droomgezicht kan hebben gedacht. Zo zal hij ook nu de
fictie van Vondel als ver-dichter hebben doorzien en gedacht: varietas
delectat, weer - zie mijn titel - een "droom". De bewering
van Vondel in vss. 9-12 kan hem niet hebben geïmponeerd.
In vs. 37 ti m 40 gaat het over Vondels schrik, als hij in het
verschiet vele heren ontwaart, "getabbaert besich om meer vonnissen
te vellen". De Basterd-vierschaar van Jaergety die na Oldenbarneveld
nu anderen bedreigde, Vondel zelf? Hooft? Naar mij voorkomt
bedoelt Vondel met deze lieden de kunstrechters die, nu Hooft
is ont-hoofd en Vondel hem heeft opgevolgd - want hij is uiteraard
"die anonymus die het versgeplengde bloed oplikte" (489), zich
gereed maken (daarginder "staan de rechterstoelen") hem op zijn
beurt van het leiderschap in poeticis te beroven door hem te vonnissen
en hun vonnis aan hem ten overstaan van de massa te doen
voltrekken. Vondels angst is gespeeld. En als hij zegt: "myn lust
smolt als de sneeu" bedoelt hij: mijn lust tot kunst (488), men
vergelijke het grafschrift dat hij maakte op Michel Ie Blon. 7 Diens
devies was "Mourir pour vivre"; Hooft en Reael kenden dat, en
Vondel laat op het schavot Hoofts laatste woorden zijn POUR VIVRE
IL FAUT MOURIR, vs. 30. Heeft Vondel ze geformuleerd naar Le Blons
devies? Hoofts Frans kan (dan) niet verbazen. Hij zelf heeft er
mogelijk een variant in herkend. Zo ook Reael, die door Vondel
zeker naar het leven wordt getekend, zoals hij Hoofts "lest ge sproke
reenlherhaelde ( ... ) menigvout" en die fraaie spreuk als het ware op
de tong proefde (vss. 29 vv).
De slotwens is, dat Hoofts "sangeres" = Muze haar verheven stijl
"doe treffen ons gemoed gelyck een schutters pyl". Dit laatste
woord, zegt mevrouw Schenkeveld, "geeft psychologisch te denken".
Hier leest zij op "psychokritische" wijs deze metafoor letterlijk,
en dan "is wat er staat zeer onthullend". Ik betwijfel de winst
van deze methode: de pijl wordt tot "een doodsbeeld" en doet
schrijfster vragen: "Ervaart Vondel het lezen van Hoofts gedichten
als zo bedreigend?"8 (489). Maar niet Hoofts poëzie, Hoofts Nederlandsche
Histoorien zijn hier aan de orde.9 En bij dat werk vol oorlogsgeweld
past een "martiale beeldspraak" en kan een schutterspijl
verbazen noch verschrikken.
260 N. VAN DER BLOM
In 1631 voltooide Hooft boek I van de Nederlandsche Histoorien en
werd gerealiseerd wat hij in 1628 was begonnen. De ommezwaai,
toen ingezet, was nu voltooid.
Ik keer nog even terug naar die "in de Sont" geschreven dichtbrief
van dat jaar 1628. Reael zat toen in Praag bij de keizer
gevangen. Vondel wenst dat Hooft en hij Reael spoedig behouden
terug zullen zien, hun vriend en dichtgenoot "die met een heldenstuk
myn Poezy zal bouwen". Het slot luidt: "Beveeltmen my dan 't
rijm, 'k beveel u 't rijmeloos, Wiens pen der Vrancken held deed
leven voor altoos" (W.B. 111, 191). Een opdracht zoals kunstbroeders
die elkaar geven: het wedervaren van Reael is stof die vraagt
om poëzie als de mijne (denk aan Lif der Zeevaert) en om proza als het
uwe (denk aan Henrik de Grote - beide werkstukken worden trouwens
door schrijfster genoemd). Zij geeft hier een interpretatie die
mij intuïtief deecl protesteren - die komt erop neer dat Vondel
hier, leerling tegenover leraar en jonge zijdekoopman tegenover de
aristocratische grote dichter, Hooft opzij duwt (491). Een stap terug,
dunkt me, over Sterck cum suis heen. De vraag rijst of deze verklaring
onder dwang van de eenmaal gekozen stelling wordt gegeven
- dan zou hier, toch, kritiek op die stelling kunnen inzetten. En hoe
traditioneel is deze opvatting niet! 10
Ik citeer hier met instemming wat dr. L. Strengholt onlangs
schreef: "De bekende regel ( ... ) 'Beveeltmen my dan 't rijm, 'k
beveel u 't rijmeloos' (mag niet) als betuttelende bemoeizucht worden
opgevat. Het ( ... ) is een adhortatief geformuleerde registratie
van Hoofts voornemen zich definitief aan de geschiedschrijving van
de Opstand te wijden".ll
Tenslotte de brief van Hooft aan Baek van 25 augustus 1631.
Sterck en de zijnen vergisten zich, toen zij verband legden tussen het
boekje over de inquisitie en het gedicht. Hooft had Baek om inlichtingen
gevraagd over ontstaan en voortgang van de Spaanse inquisitie.
Het geschrift van de Portugees De Montes dat hij eerder kreeg
beviel hem niet, hij was het met het negatief oordeel van Baek eens
(brief 446). Baek bleef zoeken en zond Hooft op diens verzoek nog
nadere informatie. Tenslotte kwam er een tweede boekje naar MuiVONDELS
"DROOM": HOOFT OP HET SCHAVOT 261
den. 12 Boek I van de Histoorien kon toen snel worden afgeschreven.
Een en ander loopt van brief 446, 23 mei 1631, tot brief 478 van 10
september 1631. Verband met het gedicht is er niet. Ook niet
betreffende de inhoud. Sterck cum suis vergaten, dat de Spaanse
inquisitie werkte met de mutsaard, niet met het zwaard. 13
Brief 474, van 25 augustus 1631, dient nog wat nader te worden
bezien. 'vVaarom vroeg Hooft, of Baek ervoor wilde zorgen dat het
gedicht niet algemeen bekend zou kunnen worden? Dat Vondel en/
of Hooft vanwege de zaak-Oldebarneveld risico zouden lopen lijkt
me onmogelijk. Ten aanzien van Hooft zijn schrijfster en ik het hier
eens. Maar zij acht een verband met de dood van Oldenbarneveld
wel aanwezig (493). Weliswaar leverden bij voorbeeld beiden in
1620 een drempeldicht vóórin de vertaling van Lucanus' Pharsalia
door Hendrik Storm. Maar daarmee hebben ze geen risico gelopen,
al was de keus van dit epos, waarin wordt verhaald hoe de republikein
Pompeius het moest afleggen tegen de als tiran afgeschilderde
Caesar, op zichzelf provocerend genoeg. 14 En na 1625, als Maurits
is gestorven, bewierookt Vondel strijk en zet Frederik Hendrik; bij
hem is Lucanus vervangen door Vergilius. Terwijl Hooft, met zijn
andere karakter en positie, voor en na buiten schot is gebleven en
tenslotte de Nederlandsche Histoorien aan Frederik Hendrik opdraagt,
met wiens politiek hij het zo eens was. 15 Wat in de Vondelkroniek
van 1936 wordt vermoed, dat Hooft in zijn positie vermindering van
aanzien moest vrezen, is mogelijk, maar kan niet de hoofdzaak zijn.
Hooft lijkt mij, minder dan over Vondel, die zich zoiets trouwens
niet aantrekt, over vooral eigen risico te spreken.
A la Sterck zoekend in Hoofts brieven vond ik brief 468, van 29
juli 1631, ook aan Baek. Hooft heeft die dag dr. Coster en Vondel
op bezoek gehad. Coster kwam, omdat Hooft enkele details over de
slag bij Heiligerlee wilde verifiëren, waarover hij in zijn jeugd
Costers vader, die de slag "had helpen winnen", had horen vertellen.
"Vondelen quam met eenen [ ... ]"
De lacune na "eenen" is 6 cm. lang; die tekst is tot aan de rechterrand
van het blad weggeknipt. De tekst van de twee daarop volgende
volle regels is met de pen doorgekrast. Heeft men ter KB een
apparaat voor infrarood licht? Van Tricht verwerpt de aanvullingen
262 N. VAN DER BLOM
die Van Vloten en Sterck hebben voorgesteld. Voeg bij hen nog].
W. Muller. 16 De man die knipte en schrapte was, zegt Van Tricht,
"ongetwijfeld Brandt". Ik twijfel, en vraag: waarom niet Hooft zelf?
Deze brief, diezelfde avond geschreven en zo, met lacunes en al,
verzonden, moet Baek en de zijnen erg nieuwsgierig hebben
gemaakt. Ik stel me voor, dat Hooft op verzoek van Baek op 25
augustus alsnog dat eigenhandig door Vondel hem gebrachte
gedicht als bijlage bij brief 474 aan Baek heeft toegezonden. Met het
verzoek om voorzichtigheid dat wellicht reeds in die doorgeschrapte
regels heeft gestaan, met mogelijk nog iets meer dat wij graag
zouden weten! Het een zowel als het ander kan Hooft die avond van
de 2ge juli bij nader inzien ertoe hebben genoopt te gaan knippen
en schrappen. De weggeknipte passage luidde, stel ik met alle voorbehoud
voor: "Vondelen quam met eenen kluchtighen brief..." Het
was dus van een "quaedtwillighe" dat Hooft bij algemeen bekend
worden van de tekst van het gedicht moeite vreesde. Licht daarover
geeft m.i. wat op de lacune in brief 468 volgt.
Daar staat, dat Coster en Vondel bericht hadden gebracht over
de op Loevestein gevangen Remonstrantse predikanten. Hun "ontkomen"
was "geen gemaekte mouw" geweest, geen doorgestoken
kaart met de regering. Jammer, vindt Hooft, die had gehoopt dat
men uit een en ander had kunnen besluiten tot een geneighdheid
van de "alghemeene Staeten" tot matiging. Ook met een door De
Groot begeerde toezegging van vrijgeleide door de Amsterdamse
magistraat staat het niet best: regenten wagen dat niet, omdat ze
zich ervoor wachten iets te doen dat tegen de politiek der algemene
staten indruist. Of De Groot nu ondanks die situatie zich zal verstouten
naar Amsterdam te gaan weet God ...
Lezen we met deze wetenschap het gedicht met de ogen van een
man die kwaad wil, dan lijkt de passage over de getabberde rechters
die bezig zijn meer vonnissen te vellen voor een malicieuse interpretatie
het meest geschikt. Men weet dat Hooft een rol heeft gespeeld
in het diplomatieke spel dat De Groots terugkeer moest bewerkstelligen.
Van Tricht bericht daarover (a.w., p. 161 v.) en zegt dat Hooft
eens, doordat een brief in verkeerde handen was geraakt, in aanvaring
is gekomen met de Staten van Holland, die hem zelfs ter
VONDELS "DROOM": HOOFT OP HET SCHAVOT 263
verantwoording hebben geroepen. De zomer van 1631 heeft dus
voor Hooft zijn spanningen gehad. Begrijpelijk dat hij Baek tot
voorzichtigheid maande. De man die kwaad wilde kon bij voorbeeld
suggereren dat Vondel angstig was vanwege die rechters, omdat hij
- en dat was het aanstotelijke - samen met Hooft vreesde dat er
tegen De Groot, die zich immers aan zijn levenslange gevangenschap
had weten te ontrekken, bij terugkeer weer een proces konl
zou worden aangespannen. Want dat er met De Groot iets aan de
hand was moet in kleine kring bekend zijn geweest.
Van iets dergelijks moest Hooft, als het algemeen bekend werd,
vrezen dat het zijn positie van voorzichtig manoeuvrerend onderhandelaar
of verbindingsman zou ondermijnen, en dat zeker ten
detrimente van vooral De Groot. In brief 468 schrijft hij nog openlijk
over de stand van diens zaak, in brief 474 vindt hij dat blijkbaar
toch te riskant - misschien is er in augustus nog iets voorgevallen
dat de zaak nog meer op scherp heeft gezet, mogelijk verhoogde
eind augustus het feit dat de terugkeer, die in oktober feit werd,
steeds dichterbij kwam de spanning. Hoofts "om andere inzichten,
hier te lang" wil zeggen: (niet om Vondel, maar) om andere redenen,
die ik hier "kortheidshalve" niet bespreek - daarover hoort
UE later van mij.
In 1642 kwamen Hoofts Nederlandsche Histoorien in 20 boeken uit.
Brandt deelt mee dat Vondel vond dat het "een volmaakt werk was
en een queeckhof van verheven Duitsch", waard dat "Dichters"
zich zouden beijveren met dat instrument zich "een stijl, den Parnas
waardig" te veroveren. Zo bleef voor Vondel - want de verhouding
van hem tot Hooft is voor en na ons onderwerp - Hooft wat
deze voor hemzelf was geweest: leraar in poeticis. "Pour vivre il faut
mourir", dat is: ons (!) poëet is dood, leve onze geschiedschrijver,
leraar van onze Poëten!
In 1653 werd de 65-jarige Vondel door de Amsterdamse schilders
gevierd als Hoofd der Poëten. Het is een aantrekkelijke hypothese
dat hij toen een moment heeft teruggedacht aan het gedicht dat hij
in 1631 Hooft op het Muiderslot was gaan brengen. 17 Hij zal
eigener beweging, stel ik me voor, of na, bijvoorbeeld, een wenk in
264 N. VAN DER BLOM
Hoofts antwoord op zijn brieven, dat deze hem op 19 augustus
1631, bijgesloten bij brief 473, heeft doen toekomen, hebben beseft
dat hij goed zou doen zijn eigen ontwerp van de tekst, vroeger of
later, te vernietigen. Maar in de papieren van Hooft is die tekst
bewaard gebleven (494) totdat hij door Van Lennep werd gepubliceerd.
Tot hier mijn voorstel ten aanzien van interpretatie en omstandigheden
- ter overweging.
1 april 1993
Adres van de auteur:
Hendrik Chabotlaan 45,
2661lJ Bergschenhoek
NOTEN
1 H. W. van Tricht, Het leven van P.C. Hooft, 1980, p. 227 v. en p. 257, n. 55.
2 M. A. Schenkeveld-van der Dussen, "Hooft onthoofd", in: Ntg 84 (1991), p.
481-494.
3 Vondelkroniek VII (1936), p. 28 vv., p. 34 vv., p. 174 v.
4 J. W. Muller, "Hooft en Vondel", I en 11, in: Ntg 24 (1930), p. 113 vvo en 25
(1931), p. 161 VVo
5 Bij voorbeeld Vondel, Lif der Zeevaert slot: "Hooft, der rijmers hoofd" en in
Roskam "Doorluchtig Hoofd der hollandsche poëten, en Huygens, in een gedicht op
de dood van Roemer Visscher: "Wat vruchten wachten wij, wat vruchten van u niet?
I Geluckig Hooft-poeet van al die Hollandt baerde I En Hollandt baren zal".
6 Brief aan de drost van Muiden, spellende de herstelling der Duitsche vrijheid,
ed.-Verwey, 900 v. De WB (111, 187-191) wijst voor de vrouw, personificatie van de
Duitse vrijheid, op "Italia" in Hoofts Brief aan de Camer In Liefd' Bloeyende, en
Verwey voor de jongeling, = Frederik Hendrik op Augustus. Voeg toe dat de schim
van de vermoorde graaf Rudolf van Oostsaksen, die de Vrouw komt waarschuwen
naar Holland te vluchten is gemodelleerd naar Hector en de Vrouw naar Dido, cf.
Vergilius, Aeneis 11 270-298 en IV 143 v.
7 Le Blons devies bij H. de la Fontaine Verwey, Uit de wereld van het boek II (1976),
109. Vondels grafschrift op Le Blon: "Hier zwijgt ... lust tot kunst", ed.-Verwey, p.
895.
8 Verwezen wordt naar A. J. Gelderblom, Mannen en maagden in Hollands tuin,
Utrecht 1991, p. 79-93.
9 Ik dank dit inzicht aan een vriendelijke suggestie van mevrouw dL M. Spies
(brief 23.3.1992).
VONDELS "DROOM": HOOFT OP HET SCHAVOT 265
JO op dezelfde lijn ligt nog het volgende: In Vondels bede tot de keizer om Reael
vrij te laten, "opdat hij met mij bouw' mijn moederlijke tael" (ed.-Verwey, p. 774)
valt schrijfster over 'mij' en 'mijn' en zet er een uitroepteken achter. Zij voegt toe:
"Hooft is hier opvallend afwezig". Ik vraag me af, hoe Vondel hier met de beste wil
van de wereld - maar die wordt hem nu juist, ten diepste, ontzegd - Hooft als
tweede pleiter en dichter had kunnen noemen.
II L. Strengholt, "Een aansporing achteraf', in: Joost van den Vondel 1587-1987 (=
aparte uitgave van de tekst in TNTL 103, afl. 4. De notitie daar p. 85). In "Spore"
(WE VIII, 593) constateerde Strengholt overeenkomst tussen het begin van Hoofts
geschiedwerk en de reeks "taciteïsche" rampen van vss. 19-32. Dit stempel is juist:
Vondels woord "kampen" voor het gewone "akkers", r. 20, is een echo op "Campanie"
in Hoofts vertaling van Tacitus, Historiae 1.2 (mijn brief aan de schrijver van
22.12.1987).
12 Van Tricht vraagt ten onrechte, of mogelijk het in brief 446 genoemde boekje
is bedoeld.
13 De Florentijnse edelman, aan wiens dood die van Hooft Vondel herinnert, was
geen martelaar, maar viel voor de vrijheid van zijn stad (487), hij stond dus op één
lijn met bij voorbeeld Egmond en Hoome. Hooft als strijder voor het eigen recht van
het literaire Nederlands (488) kan ik mij in deze context moeilijk voorstellen.
14 WAP. Smit, Kalliope I, p. 350-360.
15 S. Groenveld, Horift als geschiedschrijver. 1981, p. 44 v.
16 J. W. Muller in zijn Naschrift, Ntg 1931, p. 138 v. meent dat ter plaatse van de
lacune waarschijnlijk op zeer openhartige wijze gehandeld is over het ontkomen van
de gevangen Leeraaren op Loevestein. Dat onderwerp komt echter pas na de lacune
aan bod. Zijn opmerking dat Vondel "naar het schijnt uit eigen beweging" naar
Muiden is gekomen valt te beantwoorden met: zo gaat dat onder vrienden, die
behoeven niet te wachten op een speciale uitnodiging.
17 Ik vond dit 'jubileum' gereleveerd in M. A. Schenkeveld-van der Dussen (red.),
Nederlandse Literatuur, een geschiedenis, 1993, p. 260. Ik vraag me af of Vondel toen in
het verschiet de rechters van NIL heeft ontwaard, ibid. p. 264.
18 Nog een enkel addendum:
- Hooft meldt Baek in brief 445 van 22.5.1631 dat hij van Vondel zojuist ,,'t
Jaergety" heeft ontvangen, "daer mijn gevo('l~n af :" als 't UE oordeelt". Laconieker
kan niet. Brandt dateerde het gedicht op 1631 (naar de brie!?), De Vooys op
1625. De korte titel suggereert dat Hooft en Baek beide het gedicht kennen. Lost
men deze "rebus", wéér 1625/1631, op door te veronderstellen dat Vondel de
gewoonte had om rond de datum van 13 mei jaarlijks deze herdenking van Oldenbarnevelds
dood aan vrienden toe te zenden: ,,'s Lands treurspel weer verjaart' '?
Hoofts reactie kan, als hij ze Vondel ooit heeft meegedeeld - en waarom zou hij dat
niet? - deze niet verbaasd hebben. Bij alle vriendschap was er verschil van taxatie.
- Huygens zond als bijlage bij brief289 van 9.12.1628 aan Hooft zijn gedicht op de
koningin van Bohemen dat hij schreef op verzoek van de kolonel Schmelzing, haar
"lakei" (Worp, Gedichten II 200 v.; moet daar in vs. 33 Palestine niet Palatine luiden?)
266 N. VAN DER BLOM
Huygens wilde het doen dienen "voor eenen kluchtighen interim tuschen een vande
Acten vande Nederlandsche tragedien", en voegde er zijn wens aan toe dat God
Hoofts begonnen werk daaraan zou zegenen en zijn gezondheid zou sparen. Het
gedicht is, blijkens brief 290, door Hoofts gasten ijverig afgeschreven, Vondel kan zo
van Huygens' brief hebben vernomen. Zo vermoed ik dat Vondel met zijn "kluchtighen
brief' (aldus brief 474) de geste van Huygens navolgde.
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
R. L. K. FOKKEMA
HET OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK
OF HET WENKEND PERSPECTIEF DER VARIANTEN
M. Nijhoff, Gedichten; historisch-kritische uitgave, verzorgd door W. J. van
den Akker en G. J. Dorleijn. 3 dIn. Assen/Maastricht 1993. Deel 1:
Teksten. Deel 2: Commentaar. Deel 3: Apparaat. Monumenta Literaria
Neerlandica VII, 1; VII, 2 en VII, 3. Prijs f 195,-.
Wanneer in 1954- Gerrit Kamphuis het eerste deel van het Verzameld
werk van M. Nijhoff, Verzamelde gedichten, het licht doet zien, stelt
hij in zijn 'Verantwoording' een wetenschappelijk verantwoorde
variorumeditie in het vooruitzicht. Kamphuis heeft zijn belofte niet
kunnen nakomen, zodat de lezer aangewezen bleef op eigen,
beperkte mogelijkheden tot vergelijking van de gedrukte teksten in
tijdschriften en bundels, waarvan het bekend was dat ze onderling
nogal sterk konden verschillen. Nijhoffzelfhad erop geattendeerd in
het voorwoord van de tweede druk van De wandelaar, als hij beweert
"slapende maar werkzaam gebleven varianten" wakker geroepen te
hebben, en in het sonnet 'De schrijver' (uit de tweede druk van
Nieuwe gedichten) is hij tamelijk expliciet over zijn behoefte gedichten
op te knappen. In recensies van Nijhoffs bundels was op deze bijkans
maniakale behoefte verschillend, meestal afwijzend, gereageerd.
Van wetenschappelijke zijde schetste W. Gs Hellinga al in 1954- een
"Perspectief der varianten" en in 1955 verscheen van F. Lulofs
Verkenning door varianten waarin hij de redacties van 'Het uur U'
stilistisch onderzocht. En men kan wel zeggen dat een nationaal
bekende variant die was waarmee "ik weet het niet" tot "een nieuw
bruiloftslied" werd.
In 1973 verlangde ik zelf blijkens een stelling bij mij n proefschrift
Varianten bij Achterberg naar een varianteneditie van Nijhoffs poëzie,
omdat de verschijning ervan een spectaculaire gebeurtenis beloofde
268 R. L. K. FOKKEMA
te worden, zeker wanneer de toekomstige editeurs ook zouden kunnen
beschikken over handschriftelijk materiaal. We zouden Nijhoff
aan het werk zien, over zijn schouder kunnen meekijken, en -
voorzover de neerslag op papier iets laat zien van het creatieve
denkproces - meer te weten komen van Nijhoffs werkwijze. Het
vooruitzicht kwam naderbij toen in Utrecht door A. L. Sötemann en
H. T. M. van Vliet begonnen werd aan de varianteneditie van de
gedichten van]. C. Bloem en aan die van]. H. Leopold, respectievelijk
in 1979 en 1983/1985 uitgegeven in de reeks Monumenta Literaria
Neerlandica onder auspiciën van de Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen.
In 1981 werd dan metterdaad het initiatief genomen een wetenschappelijke
editie van de poëzie van M. Nijhoff tot stand te brengen.
De historisch-kritische uitgave is sindsdien meermalen in het
vooruitzicht gesteld maar uiteindelijk in maart 1993 verschenen.
Het eerste deel, Teksten, bevat in chronologische volgorde alle gevonden
gedichten, inclusiefjeugdgedichten, ongepubliceerde, ongebundelde
en nagelaten gedichten en vertalingen. Deel 2, Commentaar
getiteld, bevat de 'Verantwoording' van de uitgave, de 'Publikatiegeschiedenis'
(van gedichten en bundels), de 'Bronbeschrijving' (van
handschriften) en een primaire en secundaire 'Bibliografie'. Deel 3
sluit aan bij deel 1, voorzover het Apparaat de tekstwijzigingen vermeldt,
voorzien van beknopt commentaar. Niet kleinzerig bekennen
de bezorgers W. J. van den Akker en G. J. DOrleijn hun "naïef
optimisme" (11: 1): zij meenden binnen de vierjarige termijn van het
gesloten contract het karwei in 1985 geklaard te kunnen hebben. De
uitvoering liep vertraging op door toedoen van de onvoorziene
omvang van het te bewerken materiaal en als gevolg van een inmiddels
gevonden werkkring, zeggen ze ter verontschuldiging.
De uitvoerders waren intussen ook druk doende geweest met hun
dissertatie. Dorleijn boog zich over de manuscripten van Leopold,
wat uitmondde in een editie-technische studie met genetisch-interpretatief
commentaar die hij in 1984 afrondde. Van den Akker
onderzocht de versexterne poetica van Nijhoff, een onderzoek dat
hij in 1985 afsloot. Dat zij bezig bleven met de Nijhoff-editie blijkt
uit een aantekening in het proefschrift van Van den Akker. Het is een
HET OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 269
aantekening die enigszins in tegenspraak is met opgemelde omvang
van het materiaal, - tevens ook een aantekening die het vermogen
heeft het aanvankelijk enthousiasme over de editie danig te temperen.
Van den Akker tekent immers aan dat "toetsing van de versexterne
ontstaanspoetica aan de praktijk [ ... ] zo goed als uitgesloten
[is]", aangezien "er niet voldoende materiaal bewaard gebleven [is]
- gesteld dat dit ooit heeft bestaan - om aan de hand daarvan
[Nijhoffs] werkwijze gedetailleerd te kunnen bestuderen." I Als Dorleijn
in 1987 in dit tijdschrift de Leopold-edities (door Sötemann en
Van Vliet bezorgd) uitvoerig bespreekt, blijkt dat de geciteerde
aantekening de voortgang van het werk allerminst heeft belemmerd
of een andere wending heeft gegeven, want hij vermeldt dat in de te
verschijnen historisch-kritische uitgave van de gedichten van M.
Nijhoff de zogenaamde leestekst in het tekstdeel eveneens gebaseerd
zal zijn op "de eerste voltooide versie". 2 Is de bevinding van Van
den Akker geen aanleiding geweest tot een reflectie op de noodzaak
van een volledige editie? Per saldo had ook voor een selectieve editie of
(één of meer) deel-edities gekozen kunnen worden.
Overigens blijkt uit verschillende artikelen waarmee zij vervolgens
aan het Nijhoff-onderzoek hebben bijgedragen dat het gevonden
documentaire materiaal voldoende nieuwe gegevens bevat om verrassende
mededelingen te kunnen doen over tekstgenese, tekstontwikkeling
en bundelsamenstelling. Ook vormen deze nieuwe gegevens
nagenoeg de enige reden om de editie-Kamphuis uit 1954, die
alleszins betrouwbaar mag heten, te vervangen door een nieuwe
editie Verzamelde gedichten, die in 1990 verschenen is op basis van de
dan nog te verschijnen historisch-kritische editie.
Niettemin markeert 1987 toch een keerpunt in het denken van
Dorleijn of ruimer: in de discussie over de historisch-kritische editie.
Wanneer Sötemann en Van Vliet in hun Bloem-editie (1979) de
eisen formuleren waaraan een dergelijke editie moet voldoen, stellen
zij: "Met een zo volledig mogelijke documentatie van het werk zelf in
al zijn stadia en vormen beschikt men nog niet over alles wat voor
wetenschappelijk onderzoek van dat werk rechtstreeks relevant is.
Een historisch-kritische uitgave moet ook bevatten: [1] alle uitspraken
van de auteur zelf (uit diens correspondentie b.v.) en van ande270
R. L. K. FOKKEMA
ren over het werk, [2] eventuele bronnen en [3] een zo compleet
mogelijke bibliografie van secundaire literatuur. [4] Citaten die in
het werk voorkomen, moeten worden thuisgebracht en [5] bij
gedichten dienen zo mogelijk ook b.v. voorbeelden van bijzondere
versvormen te worden achterhaald. Alleen een editie die dit alles
naast een complete documentatie van het werk zelf bevat, kan een
betrouwbare basis zijn voor wetenschappelijk onderzoek." Bovendien
is besloten [6] "aan de historisch-kritische edities [te verschijnen
in de Monumenta-reeks] telkens (een studie over) de poetica van
de auteur toe te voegen. In elk geval zal die de z.g. versexterne
poetica omvatten [ ... ]".3 Wie op grond van deze kordate formuleringen
mocht menen dat de eisen duurzame grondprincipes zouden
zijn, heeft het mis. Als gevolg van gering versextern materiaal is in de
volgende Leopold-editie van eis 6 afgezien, maar het punt had ook al
in de vakpers kritiek ondervonden wegens het interpretatieve
moment dat schuilt in versextern onderzoek. Aan de overige eisen is
zo veel mogelijk tegemoet gekomen.
In zijn dissertatie uit 1984 spitst Dorleijn de eerste vijf punten in
een iets andere formulering toe. De commentaar bevat (en ik citeer):
"alle relevante gegevens die niet tot de directe tekstgeschiedenis zijn
te rekenen. Hiertoe behoren o.m. een beschrijving van de documentaire
bronnen, een vermelding en waar nodig een weergave van de
literaire of thematische bronnen [ ... ], een overzicht van de verdere
ontstaansgegevens (bronnen zijn hierbij bijvoorbeeld dagboeken,
brieven van en aan anderen, reacties van derden die het werk in
enigerlei fase hebben beïnvloed), een samenvatting van de contemporaine
receptie (recensies, brieven), en zonodig een literair-historische
en, mogelijk, een taalkundige annotatie."4 Hij concludeert dat
er geen vaste regels bestaan, aangezien de editie-discipline materiaal-
afhankelijk is, maar dat het niettemin "zinnig [is] om zich te
baseren op de uitgangspunten die in de praktijk vruchtbaar zijn
gebleken en die nagenoeg algemeen onderschreven worden".5
De historisch-kritische theorie en praktijk in Dorleijns dissertatie
doen in 1985 uit de pen van H. T. M. van Vliet een uitvoerige
beschouwing vloeien, "aangezien het te verwachten is dat [de editie]
als voorbeeld voor toekomstige edities en studies zal gaan fungeHET
OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 271
ren".6 In één moeite door relativeert Van Vliet ook weer het absolute
belang van het voorbeeld, wanneer hij opmerkt dat Dorleijns
Leopold-editie het resultaat is van "een methode die afhankelijk van
het doel van de uitgave, de aard van het overgeleverde materiaal en
de beschikbare middelen kan worden toegepast". 7 Anders geformuleerd,
edities berusten eerder op opportunistische overwegingen dan
op principiële.
Het bewijs voor deze stelling levert Dorleijn in 1987 zelf wanneer
hij de monumentale Leopold-edities van 1983/1985 uitputtend
bespreekt omdat ze "gemakkelijk als voorbeeld gaan functioneren in
de editie-praktijk". 8 [Merk op: dit is dezelfde reden die Van Vliet
voor zijn uitvoerigheid aanvoerde, zodat we nu al beschikken over
een tweetal voorbeeldige Leopold-edities. Het zou daarom nietszeggend
zijn de Nijhoff-editie van Van den Akker en Dorleijn voorbeeldig
te noemen (hoewel ik daartoe gaarne bereid ben), ook al omdat
ik weet dat een Vestdijk-editie of een Achterberg-editie weer om
andere oplossingen van de problematiek vraagt. Maar dit terzijde].
Dorleijn geeft zijn detailkritiek ook "om eventuele toekomstige editeurs
in een aantal opzichten op alternatieven te wijzen". 8 Hij legt
nu een sterker accent dan voorheen op het documentair karakter
van de historisch-kritische uitgave, dat zo min mogelijk interpretatieve
momenten toelaat, afgezien uiteraard van de noodzakelijke
interpretatie bij de tekst-constitutie. Hij vraagt zich vooral af of het
onderzoek naar de thematische dan wel literaire bronnen één van
de taken is van de editeur, zeker nu in het geval van Leopold door
Van Halsema is aangetoond dat dergelijk onderzoek verregaande
interpretaties vergt dat, evenals een poetica-studie, niet adequaat is
in een documentaire uitgave. Ofschoon de vaststelling van Dorleijn
niet onjuist is, lijkt zij mij geen dwingende reden vermelding van
thematische bronnen nu maar geheel achterwege te laten. Bekendheid
ervan kan immers gerekend worden tot de receptie geschiedenis
die in een documentaire editie niet misstaat. Bovendien is Leopolds
werkwijze in meer dan één opzicht uitzonderlijk, reden waarom zij
niet tot norm binnen de editie-discipline verheven mag worden. Dat
leidt maar tot teleurstellingen wanneer het overgeleverde materiaal
karig is.
272 R. L. K. FOKKEMA
In zijn bespreking stipuleert Dorleijn voorts terecht dat een historisch-
kritische uitgave niet alleen de basis verschaft voor nader
wetenschappelijk onderzoek, maar ook het materiaal levert "waarop
andersoortige uitgaven, met name leesedities, gegrondvest kunnen
worden". 10 Zoals gezegd, verzorgden Van den Akker en Dorleijn op
grond van nieuw verworven inzichten in 1990 al een leeseditie van
Nijhoffs poëzie. De teksten van de Verzamelde gedichten zijn afgedrukt
naar de laatste, door Nijhoff geautoriseerde, tijdens zijn leven verschenen
drukken van bundels en ongebundeld gebleven gedichten,
zoals in de editie-Kamphuis. De 'Aantekeningen' geven de dateringen
van de eqste voltooide versie der gedichten (niet dus van de
ultima manus) op grond van "de gegevens die het onderzoek in het
kader van de historisch-kritische uitgave heeft opgeleverd" .11 Collationering
van het tekstgedeelte wijst uit dat de tekstverzorgers secuur
zijn geweest, daarom is het zo jammer te moeten zien dat de gegeven
dateringen in de Verzamelde gedichten herhaaldelijk afwijken van die in
de historisch-kritische uitgave. Ik telde maar liefst tweeënvijftig
afwijkingen (waarbij ik niet de spelling A. H. Windt reken (lees:
Wind), met wie Nijhoff zich op 16 mei 1916 in de huwelijkse staat
begaf). Hoe nu? De vraag rijst natuurlijk welke dateringen de juiste
zijn. Die in de documentaire editie of die in de leeseditie? Daar
Nijhoff niet of nauwelijks gewoon was zijn handschriften te dateren,
hebben de editeurs een hoge graad van combinatorische vindingrijkheid
aan den dag moeten leggen om op basis van disparate gegevens
in handschriftelijke en andere bronnen (brieven bij voorbeeld) te
komen tot een redelijk verantwoorde, vaak voorzichtige en soms
ruime datering van de gedichten in de historisch-kritische editie. In
een eventuele tweede druk van de Verzamelde gedichten kan het euvel
der afwijkingen dus gemakkelijk verholpen worden. De vraag blijft
staan waarom de editeurs niet zelf in de jongste editie op het mankement
hebben geattendeerd.
In het kader van hun onderzoek hebben de editeurs zich het hoofd
gebroken over de vraag of ook toneelmatige lyrische teksten in de
verschillende edities van Nijhoffs poëzie dienden te worden opgenomen
of van opneming dienden te worden uitgesloten. De beslissing
valt gunstig uit voor de scène 'Kerstnacht' dat deel uitmaakt van de
HET OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 273
dichtbundel Vormen en om die reden uiteraard niet kan ontbreken.
'Een idylle' wordt opgenomen omdat de tekst samen met 'Het uur D'
is gepubliceerd met de ondertitel Twee gedichten. Pierrot aan de lantaarn
is opgenomen omdat Nijhoff het "een gedicht in volkstaal" heeft
genoemd. Maar dit genre-argument laten de editeurs weer vallen bij
'Heer Halewijn' dat tot het dramatische werk wordt gerekend, ook al
noemt Nijhoffhet een gedicht (tot driemaal toe, zag ik) en rekent hij
het tot "poesia modernissima", zoals ik lees in een brief van 1 7 juli
1933 aan de uitgever Stols (IJ: 205). De editeurs hebben aldus veel
moeite gedaan om weinig overtuigende argumenten te verkrijgen
tegen hun twijfel.
Bovendien, zo zou men kunnen menen, hebben zij de gelegenheid,
geboden in de brief aan Stols, niet aangegrepen een doorslaggevend
argument voor opneming van alle toneelmatige lyrische teksten te
vinden in het verschijnsel van de genre-vervaging dat een aspect is
van het Modernisme. In dit kader zouden ook suggesties van Vestdijk
om 'Awater' te zien als een soort Gesamtkunstwerk te plaatsen zijn
geweest. Het laatste verwijt van verzuim zou evenwel niet gerechtvaardig
zijn, als men de 'Verantwoording' van de uitgangspunten die
Van den Akker en Dorleijn in deel 2 van de historisch-kritische
uitgave geven, in stelling brengt.
Wie mij tot dusver gevolgd heeft, zal er niet vreemd van opkijken
dat beide editeurs een zogenaamde "kale" [sic] opvatting koesteren
over de historisch-kritische uitgave, hetgeen inhoudt dat zij bijna alle
eertijds geformuleerde uitgangspunten van de tafel hebben geveegd.
Wat blijft liggen is het doel van een historisch-kritische editie: de
basis te verschaffen voor (literatuurwetenschappelijk) onderzoek.
Van den Akker en Dorleijn beperken zich in hun commentaar "tot
het verhelderen van de presentatie van de primaire gegevens (descriptief
commentaar), het vermelden van de zogenaamde literaire of
thematische bronnen ([ n. b.] bij vertalingen en bewerkingen) en het
verschaffen van gegevens over het ontstaan en de publikatie van de
gedichten". (II: 8). Dit betekent dat zij in beginsel afzien van receptie-
historische, cultuur-historische, poeticale of interpretatieve informatie.
Laconiek melden zij als hun opvatting: "een historisch-kritische
editie [is] niet meer dan een databank". (II: 8).
274 R. L. K.FOKKEMA
Deze rigoureuze opvatting holt het begrip historisch-kritische editie
op dramatische wijze uit. Het kenmerk van een databank ligt
immers niet in schifting (is dus niet kritisch) en is evenmin gelegen in
publikatie van documentatie. De opvatting der editeurs leidt bovendien
maar al te gemakkelijk tot inconsequenties. Zo heeft de
betrachte terughoudendheid op genoemde terreinen de editeurs er
niet van weerhouden te komen met een kolossale poe tic ale typering
van Nijhoff als "autonomistisch" dichter (II: 75), als hun mening uit
te spreken dat de tweede druk van De wandelaar ligt ingebed in de
mentaliteit die uit Vormen spreekt (II: 82) of dat de danskunst van
lsidore Duncan expressionistisch is (bij een betreurenswaardig ontbreken
van een register op personen kan men de pagina niet vinden;
III: 234), - alles berustend op (literair-historische) interpretatie,
zoals ook de mededeling in noot 108 (II: 131): "Wel heeft Nijhoffvlak
ná de voltooiing van "Pierrot aan de lantaarn" nogal wat gedichten
geschreven die men Wandelaar-achtig kan noemen [ ... ]". Ook
strooien de editeurs royaal met selectieve en evaluerende adjectieven
als "onrijp", "belangrijk", "substantieel" en "relevant", hetgeen
onmiskenbaar duidt op een (ongeëxpliciteerd gebleven) norm.
De terughoudendheid heeft voorts tot gevolg dat de lezer zelf de
geboortedatum van de dichter (20 april 1894) uit verspreide gegevens
dient te reconstrueren; dat hij geen personalia krijgt van Nijhoffs
moeder waartoe alle reden is, gezien het drietal gedichten dat
Nijhoffter harer nagedachtenis publiceert in het maandblad Leven en
werken, een tamelijk onbekend tijdschrift voor "meisjes en vrouwen"
waarvan ik wel wat meer zou willen weten. Hoe kwam Nijhoff ertoe
in een dergelijk obscuur periodiek te publiceren? De editeurs uiten
wel hun vermoeden dat 'Beelden' geschreven is na het bezoek dat
Nijhoff Albert Verwey op 30 of 31 juli 1916 bracht, - de precieze
datum is mij onduidelijk, vergelijk 1I: 102 met lIl: 123,200. Waarom
dergelijke waarschijnlijkheden de lezer onthouden bij de reeks 'Het
oude huis', 'Herinnering' en 'Moeder'? Toelichting krijgen we wel
bij het lyrisch personage van 'Fuguette', 'Claudien' (lIl: 197, "Claudien
is Claudine Witsen Elias, een vriendin van Nijhoff. Zij speelde
goed piano [ ... ] "). Deze toelichting komt nog een paar keer voor en
eenmaal per vergissing volslagen overbodig (lIl: 194), zo gecharHET
OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 275
meerd zijn de editeurs van deze jonkvrouwe. En zo gaan zij wel in op
de relatie van Nijhoff tot De gids, De beweging, Het getij, De stem, - alles
interessante informatie (maar wel literair-historisch van aard, wat ze
juist wilden vermijden), die ontbreekt bij Leven en werken. Opmerkelijk
is in dit verband nog dat de editeurs menen dat de kwántiteit der
recensies van Vormen aangeeft dat Nijhoff een belangrijk dichter werd
geacht (II: 172). Ook de informatie over de medewerkers aan Erts
1926, onder wie Nijhoff, menen zij een indicatie te zijn voor de
positie van Nijhoffin letterkundig Nederland. Maar als dat zo is, dan
is het merkwaardig dat de editeurs elders weer niet alle namen
noemen van auteurs die mét Nijhoff op de nominatie staan te publiceren
in de Helikonreeks van Stols. Nijhoff temidden van jongeren,
dat zegt ook iets over Nijhoffs plaats (II: 297, 299, 320). In de derde
plaats bevat deel 2 heel wat receptie-historische gegevens uit de
archieven van De gids bij voorbeeld, en vernemen wij in deel 2 ook
hoe de dichter zelf reageert op recensies van zijn bundels en op
meningen over aangebrachte varianten, - opnieuw interessante
receptie-gegevens, maar niet strokend met het uitgangspunt.
Vervolgens worden citaten in correspondenties en artikelen soms
wel (Pascal, II: 348) maar vaker niet thuisgebracht. Het ware beter
geweest, indien de editeurs zich gebaseerd hadden op de regels van
Marita Mathijsen met betrekking tot de annotatie van brieven: elke
vraag die een brief tekst oproept, moet (voorzover mogelijk) beantwoord
worden. Dat de "petite phrase van Vinteuil" uit een brief aan
Emmy van Lokhorst (II: 81, noot 17) afkomstig is uit Un amour de
Swann van Marcel Proust, blijft in het ongewisse. Mathijsen schrijft:
"fictionele personages ontleend aan andere werken worden geïdentificeerd.
Titel van het werk waaruit ze stammen, en de schrijver
daarvan, worden genoemd".12 Tweemaal wordt een citaat van Th.
van Ameide boven water gehaald (II: 94, 131), maar als Nijhoffzelf
tot tweemaal toe citeert uit zijn gedicht 'De jongen' (II: 228, 242)
wordt dat niet aangetekend. Wat in Mattheus 7 vers 1 staat, - door
Henri Bruning in zijn negatieve recensie van Vormen volgens Nijhoff
overtreden (II: 171) -, behoeft voor de bijbelvaste lezer geen raadsel
te zijn, en dat God in den hemel lacht, - bijbeltekst door Nijhoff
tweemaal in een gedicht gebruikt (I: 148, 149) -, kan via Trommius
276 R. L. K. FOKKEMA
worden gedocumenteerd, maar waarom voorziet de annotatie niet in
deze gegevens? Een ander voorbeeld van invalide annotatie is de
commentaar bij r. 12 van gedicht [67] in deel 3 dat luidt: "De niet
voluit geschreven regel in MI, r. 12 is identiek aan het begin van r. 13
van [158] Johannes' ". Bij [158] luidt de aantekening: "Een aanzet
voor r. 13 treft men aan in [67] 'Ze grepen hem terwijl zijn vrienden
sliepen', MI, r. 12, fase a". Dit is nu een in dubbel opzicht verregaand
commentaar: genetisch-chronologisch liggen de gedichten
vier jaar uit elkaar. Waarom vermelden de editeurs in hun documentaire
uitgave dan niet dat de regel "Het leven is een vreemde reis" in
'De schipper' (I: 169) ook voorkomt in 'De jongen' [I: 187], -
gedichten wier ontstaansdatum slechts een jaar verschillen.
Ten vijfde is het zo dat de editeurs alleen die "Quellen" gegeven,
wanneer ze onomstotelijk vast staan. Bij 'De schrijver' (I: 359) tekenen
zij evenwel niet aan op welk schilderij Nijhoff doelt, ofschoon
Van den Akker zelf aannemelijk heeft gemaakt dat het gedicht
geïnspireerd is op een schilderij van Roelant Savery (1576-1639).13
Speculaties in de vakpers rond beeldgedichten worden niet vermeld,
de gebruiker wordt via bibliografische informatie verwezen naar de
secundaire literatuur. Hetgeen in het geval van het 'Florentijns
jongensportret' (111: 360-363) nogal lastig is omdat het vermelde
artikel van]. Offerhaus, "Op zoek naar een Florentijns jongensportret"
in de Bibliografie ontbreekt, - het bewuste artikel verscheen in
het (gestencilde) Instituutsblad KH.I. [Kunst Historisch Instituut} Utrecht
4 (1978) nr. 2, p. 5-12. Bovendien getuigen beide editeurs van een
wat lichtvaardige opvatting over het (rekkelijke) begrip intertekst of
"QueUe". Er bestaat een groot verschil tussen een uiterst impliciete
verwijzing naar, bij voorbeeld, Ulysses vanJamesJoyce in 'Awater' en
een expliciet en nadrukkelijk beroep op "Shakespeare" in het
gedicht 'Shakespeare's winteravondsprookje' . De iaatste categorie
verwijzingen zouden naar mijn mening in een databank niet mogen
ontbreken. Bestaat er nu wel of niet een 'Kleine prelude van Ravel'?
De vaststaande "QueUen" van bewerkingen en vertalingen nemen
de editeurs op, maar voor illustraties bij beeldgedichten wordt de
gebruiker helaas verwezen naar de secundaire literatuur. Opgenomen
illustraties betreffen, naast enkele handschriften, de omslagen
HET OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 277
en enkele bijzondere bladzijden van bundels, wat veel minder aan
data geeft, zeker in het geval van Werkmandrukken die zonder kleur
al helemaal geen data zijn.
In de korte verantwoording bij de 'Bibliografie van secundaire
literatuur' (Il: 513-514) wordt gemeld dat "Alles wat via de gebruikelijke
systematisch-bibliografische weg (Nijhoff's Index, BNTL, enz.) te
achterhalen was, is opgenomen [ ... ]" (Il: 513). Bovendien is opgave
gedaan van publikaties "die niet via systematische weg gevonden"
werden. Alhoewel de factor toevalligheid hier dus een grote rol heeft
gespeeld, is het op zijn minst merkwaardig dat vier van de ongeveer
twintig secundaire Nijhoff-publikaties ontbreken die worden
genoemd in de systematische (en inmiddels via CD-rom te bevragen)
MLA (International bibliography rif books and articles on the modern languages
and literatures).14 Voorts zijn in dit overzicht pseudoniemen geïdentificeerd,
maar bij Henk Broekhuis alias Karel van het Reve is dat niet
gebeurd. Ook niet alle initialen zijn herkend, met als bijzonder gek
gevolg dat P.C. en P.]. M. (ontwijfelbaar Piet Calis en P.]. Meertens)
beiden alfabetisch geordend zijn onder de letter P. Overigens is].,D.
Jaap Das, D., v.]. (Koos) van Doorne, K,K Kees Klap en R.,G. Th. G.
Th. Rothuizen, enzovoorts.
In de verschenen Monumenta-edities is bijna altijd geabstraheerd
van grafische gegevens. Op welke plaats een variant in het document
voorkomt doet niet terzake bij de presentatie, wel uiteraard als aan
de plaats conclusies kunnen worden verbonden ten aanzien van de
vermoede chronologie der tekstgenese. Ik zou menen dat deze
abstrahering à fortiori geldt voor typografische varianten, aangezien
beslissingen aangaande bij voorbeeld gebruik van kapitalen of
onderkast meestal gebonden zijn aan huisconventies van drukkerijen
of de grillen van een typograaf, tenzij natuurlijk de auteur zelf bij de
vormgeving inspraak wenst. In een enkel geval is van Nijhoff inderdaad
gedocumenteerd dat hij vraagt versregels met kapitalen aan te
vangen (lIl: 316) en hij heeft bij het kopiëren van het handschrift van
Vormen rekening gehouden met door hem gewenste typografische
verzorging van de uitgave. Nogal spectaculair komt hij Van Dishoeck
tegemoet wanneer deze typografische problemen heeft met
deze bundel. Nijhoff biedt op het laatste moment een oplossing aan
278 R. L. K. FOKKEMA
door aanbieding van 'Satyr en Christofoor' , dat drie pagina's beslaat
(II: 148-150). Dit lijkt mij echter nog geen reden om álle (zelden
authentieke) typografische varianten in de titulatuur der gedichten in
het 'Apparaat' op te nemen. Ze geven toch geen enkele substantiële
informatie?
De hier opgesomde voorbeelden van inconsistentie zouden tot een
verkeerde conclusie kunnen leiden omtrent de betrouwbaarheid van
de editie. IS Die conclusie, ik zeg het expliciet, is niet beoogd. Het
betekent ook niet dat uit de werkwijze van Van den Akker en Dorleijn
geen algemene standpunten over de inrichting van een historisch-
kritische editie zouden zijn af te leiden, ofschoon de editeurs
zich nergens op theoretische bijdragen over editie-techniek en documentair-
kritisch onderzoek beroepen, afgezien van de verwijzing
naar Dorleijns dissertatie (II: 10). Vooral de door hen doorgevoerde
vereenvouding van het synoptisch presentatiesysteem (door het aantal
diacritische tekens tot een minimum te beperken) lijkt in deel 3
een gelukkig antwoord op de alom gehoorde roep om helderheid en
overzichtelijkheid. De winst geboekt door in deel 2 de publikatiegeschiedenis
in een doorlopend verhaal te presenteren, is evenwel
betrekkelijk. Nu niet per bundel of per gedicht de externe informatie
is geordend, zoals gebeurd is in de Bloem- en Leopold-edities, is de
ergonomie van de uitgave afgenomen. De gebruiker dient over een
timmermanstafel te beschikken, wil hij de drie delen tegelijk kunnen
raadplegen.
Dit laat intussen onverlet dat de editeurs binnen het gekozen
beperkte kader een degelijk fundament voor nader onderzoek van
Nijhoffs poëzie hebben neergelegd. Wat ik tot nu toe heb gesignaleerd,
laat zien hoe moeilijk het is conseqent te zijn, en vooral dat een
"kale" opvatting van de historisch-kritische uitgave als databank
niet ideaal is, interpretaties niet verijdelt, even opportunistisch is als
andere opvattingen en tevens dat men kennelijk ook nog van mening
kan verschillen over de vraag wat nu eigenlijk in een "databank"
thuishoort. Het is zoals Dorleijn in 1987 schreef: "De editeur van een
historisch-kritische editie weet zich bij elke keuze die hij maakt,
blootgesteld aan kritiek".
Ik vind de opvatting van de Nijhoff-editeurs inderdaad "kaal", tè
HET OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 279
kaal, en weinig riskant of enerverend. Dat deze "kaalheid" niet
alleen tot inconsequenties, maar ook tot verarming heeft geleid, valt
nog te demonstreren in het licht van recente interpretatieve bevindingen
van Dorleijn. In Terug naar de auteur oppert hij de gedachte
dat er "met name op [ ... ] stilistisch vlak opvallende parallellen aan
te wijzen [zijn] tussen passages uit [Nijhoffs] proza en sommige van
zijn gedichten. [ ... ] Het proza lijkt vaak de kiemen te bevatten van
de gedichten" .16 De implicatie van deze laatste veronderstelling
moet zijn, dat ook het proza op enigerlei wijze deel uitmaakt van de
interne tekstgeschiedenis. Dat dit aspect in een "kale" editie niet
verantwoord kan worden, valt te begrijpen, ofschoon er alle aanleiding
toe is in de editie die relatie te signaleren (zie 11: 145, waar een
briefcitaat in verband gebracht kan worden met 'Levensloop'). Dat
deze tekstgenetische kwestie - waarbij andermaal genre-grenzen
worden overschreden - nergens wordt gesignaleerd, is dus te
betreuren: per slot van rekening doen zich hier nieuwe interpretatieve
perspectieven voor.
Dit alles neemt in het geheel niet weg dat de editie een herberg is
van tekstgegevens en tekstwijzigingen, die uitnodigen tot genetischinterpretatief
commentaar. In hun interpretatieve bijdragen aan het
Nijhoff-onderzoek hebben de editeurs dan ook al gebruik gemaakt
van deze gegevens als antwoord op de vraag die volgens B. ZeIler
editie-technische bezigheden steeds dient te begeleiden: "ist die
historisch-kritische Ausgabe grundsätzlich das erstrebenswerteste
Ziel, wird sie nich zuweilen zum Staatsbegräbnis im Sarge einer
Wissenschaftlichkeit, die dem reinem Selbstzweck zuneigt?" 17 Het
antwoord is ja, als niet of nauwelijks is nagedacht over de vraag of
het materiaal dat "bis zum letzten Häckchen, ja bis zum kleinsten
Tüttelchen" wordt ontsloten, ook werkelijk van belang is voor tekstinterpretatie
of literatuurgeschiedschrijving. Het antwoord is ontkennend,
wanneer bij de keuze van de te editeren teksten en van de
te hanteren methode de vraag naar het belang van het geëditeerde
materiaal voor vervolgonderzoek niet wordt genegeerd. Elk teksteditorisch
project dient kortom te staan in de context van een (poeticaal
of genetisch-)interpretatief onderzoek. Pas dan kan ook een
staatsbegrafenis van M. Nijhoff worden voorkomen.
280 R. L. K. FOKKEMA
Dit brengt mij op een volgend punt. In het tekstdeel zijn de
gedichten in chronologische volgorde geplaatst met als gevolg dat
ook sterk variante teksten op die plaats komen waar ze chronologisch
zijn ontstaan. Dit in overeenstemming met de juiste mening
van Dorleijn uit 1987: "De enige reden om een parallelversie in het
tekstdeel op te nemen lijkt me [ ... ] een principiële te zijn: de afwijkende
versie, mits (nagenoeg) voltooid, heeft een eigen status als
gedicht en dient daarom ook als zelfstandig geheel in het tekstdeel
kenbaar te zijn" .18 De chronologische volgorde doorbreekt de bundelidentiteit,
maar de bundelsamenhang valt te reconstrueren met
behulp van de commentaar. Het contrast tussen beide geeft een
onmiddellijk vermoeden van een door de dichter aangebrachte
samenhang. In het geval van Nijhoff lijkt dit wat op Verweys visie
op bundels. Nijhoff zegt in 1948 in een interview met G.H. 'sGravesande:
"De bundels De wandelaar en Vormen [ ... ] trachten elk
een samenhang te suggereren, iets wat ieder gedicht afzonderlijk
niet zou hebben gegeven". (II: 112, 173). Het valt te onderzoeken.
Ook de suggestie van de editeurs (bijna onopvallend in een noot
ondergebracht (II: 416)) dat Nijhoff zijn eigen dichterschap wellicht
op het oog heeft als hij de verzamelbundel van zijn jeugdvriend Van
Vriesland de tijdsspanne tussen Verwey en Achterberg ziet overbruggen,
- ook deze suggestie is de moeite van nader onderzoek
waard.
Voorts bestaat het arsenaal aan nieuwe versies uit zo'n tien
procent van het totaal der gedichten, wat tegenvalt bij een dichter
die bij de presentatie van de editie op 18 maart 1993 door Benno
Barnard een "variantenmaniak" werd genoemd, conform het
bestaande, maar misschien toch aanvechtbare beeld van Nijhoff.
Een substantieel deel der varianten en correcties bestaat uit weinig
opwindende interpunctie-varianten, waarvan de editeurs zelf zeggen
dat we ze over mogen slaan. (Ze hadden in een echte databank
opgeslagen kunnen worden.) Slechts een gering deel betreft mogelijk
interessante woord- en regelvarianten. De teleurstellende want
karige overleveringsgeschiedenis (niet in het licht van Leopold,
maar in het licht van het beeld van Nijhoff zelf) vindt haar oorzaak
in het ontbreken van kladhandschriften en is uiteraard in het geheel
HET OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 281
niet te wijten aan de editeurs. Niettemin verleidt dit ontbreken de
editeurs tot verregaande bespiegelingen over Nijhoffs werkwijze (hij
zou dichten in zijn hoofd en niet op papier), en tot typering van
Nijhoffs dichterschap als behorend tot het "Mozart-type" eerder
dan behorend tot het "Beethoven-type", wat vermoedelijk op hetzelfde
beoogt neer te komen (in ieder geval is een dergelijke musicologische
typering nogal cryptisch). Hier zou ik toch eerder dan deze
typering verwacht hebben dat de editeurs zouden hebben gewezen
op Valéry die de reflectie op het dichten, op het ontstaansproces
boeiender vindt dan het eindprodukt. Het herhaalde zeuren van
Nijhoff over de moeizame totstandkoming van eindversies is in het
licht van deze Valéryaanse bespiegelingen te zien, ook al kan dit
evenmin met zekerheid beweerd worden, nu de kladjes die er wel
zijn geweest (zie 11: 181, 203) onvindbaar zijn. Is hij niet te veel
onderworpen geweest aan het dictaat van zijn autonomistische poetica?
Men zou ook kunnen overwegen dat Nijhoff de mythe van de
variantendichter welbewust heeft gecreëerd en in stand gehouden.
Telkens spreekt hij uit dat herdrukken van zijn bundels hem louter
aanleiding zijn tot het aanbrengen van varianten, waarvan inderdaad
de tweede druk van De wandelaar en de vierde van Vormen het
slachtoffer zijn geworden. Zou het niet kunnen zijn dat Nijhoff zijn
creatieve impotentie maskeert en heul zoekt in de beleving van
herdrukken als nieuwe bundels? Dan . gelijkt hij op Geerten Gossaert,
wiens Experimenten herhaaldelijk herdrukt is in andere samenstelling,
zodat de verschillende drukken beschouwd kunnnen worden
als een nieuwe bundel. Dankzij deze editie houdt het perspectief
der varianten bij Nijhoff niet op wenkend te zijn. 19
Utrecht, 17 mei 1993
Adres van de auteur:
Vakgroep Nederlands
Trans 10 (binnenstad)
3512JK Utrecht
282 R. L. K. FOKKEMA
NOTEN
1 W. J. van den Akker, Een dichter schreit niet; aspecten van M. Nijho.iJs versexterne
poetica. 2 DIn. Utrecht enz. z.j. [1985]. Citaat dl. 2, p. 27-28. Vergelijk ook: "Het
Wandelaar-handschrift geeft niet een uitzicht op het ontstaansproces van Nijhoffs
gedichten, op de manier waarop sommige kladhandschriften dat doen", in: W. J.
van den Akker en G. J. Dorieijn, "Het handschrift van Martinus Nijhoffs De
wandelaar", in: Jaarboek Letterkundig Museum (1992) nr. I. [Onder redactie van] S. A.J.
van Faassen [e.a.]. Den Haag 1992, p. 25-38; citaat p. 37.
2 G. J. Dorieijn, "De historisch-kritische Leopold-editie; "het is onbeschrijfelijk,
het is onbegonnen werk"; J. H. Leopolds gedichten en de problemen van
de historisch-kritische editie", in: TNTL 103 (1987), p. 185-213; citaat p. 208,
noot 5.
3 J. C. Bloem, Gedichten; historisch-kritische uitgave. 2 DIn (dl. I: Teksten; dl. 2:
Apparaat en commentaar). Ed. A. L. Sötemann en H. T. M. van Vliet. Amsterdam enz.
1979. Citaat dl. 2, p. VI-VII.
4 J. H. Leopold, Gedichten uit de nalatenschap. 2 Din (dl. I: De gedichten voorajgegaan
door editie-technisch commentaar; dl. 2: Genetisch-interpretatiif commentaar). Ed. G. J. Dorleijn.
Amsterdam enz. 1984. Citaat p. 10-11.
5 Leopold, Gedichten uit de nalatenschap (zie noot 4), deel I, p. 10-11.
6 H. T. M. van Vliet: ,J. H. Leopolds nalatenschap en de moderne editietechniek",
in: TNTL 101 (1985), p. 283-308. Citaat p. 285.
7 Van Vliet, ,J. H. Leopolds nalatenschap" (zie noot 6), p. 286.
8 Dorieijn, "De historisch-kritische Leopold-editie" (zie noot 2), p. 212 noot 21.
9 Dorieijn, "De historisch-kritische Leopold-editie" (zie noot 2), p. 212 noot 21.
10 Dorieijn, "De historisch-kritische Leopold-editie" (zie noot 2), p. 186.
11 M. Nijhoff, Verzamelde gedichten. Ed. W. J. van den Akker en G. J. Dorleijn.
Amsterdam 1990, p. 415.
12 De brieven van De Schoolmeester; documentair-kritische uitgave. 3 Din. Ed. M. T. C.
Mathijsen-Verkooijen. Amsterdam 1987. Citaat dl. 3, p. 75.
13 W. J. van den Akker, "De schrijver in een impasse; over 'De schrijver' van M.
Nijhoff (I)", in: Ntg 80 (1987), p. 386-406, p. 403.
14 Het betreft Helize van Vuuren, ,,'Awater' as modernistische teks", in: Tydskrif
vir letterkunde 26 (1988) nr. I, p. 75-83. Martin Bakker, "Fatherland" en "mother
tongue" in Nijhofrs poetry" , in: Canadian journalof Netherlandic studies/ Revue Canadienne
d'etudes Neerlandaises 8 (1988) nr. I, p. 15-20. Merwe Scholtz, "Die taalteories
(skeppingsteoriee) van Nijhoff en Van Ostaijen", in: Standpunte 39 (1986) nr. I, p.
5-11. EnJ. van der Eist, "Drempelvrees vir die nederlandse Gedig: aantekeninge by
'De wolken' van Martinus Nijhoff", in: Klasgids; by die studie van die Afrikaanse taal- en
letterkunde 16 (1981) nr. I, p. 15-20.
15 Ik vond vooralsnog slechts één slordigheid in de transcriptie; vergelijk de
weergave van het 'Erratum' in Il: 107 met lIl: 199.
16 G. J. Dorleijn, Terug naar de auteur; over de dichter M. Nijhriff Baarn 1989, p. 27.
HET OPPORTUNISME VAN DE EDITIE-TECHNIEK 283
17 V gl. B. Zeiler, Autor, Nachlass; Probleme der Uberliifering von Literatur, Mainz 1981,
p.22.
18 G. J. Dorleijn, "De historisch-kritische Leopold-editie" (zie noot 2), p.
188-189.
19 Voor hulp en adviezen bij de totstandkoming van deze bijdrage dank ik Henny
W. van den Heuvel en B. J. Peperkamp.
BOEKBEOORDELING
AERNOUT VAN OVERBEKE, Anecdota sive historiae jocosae. Een zeventiende-
eeuwse verzameling moppen en anecdotes. Uitgegeven door
Rudolf Dekker en Herman Roodenburg, met medewerking van
Harm Jan van Rees. Amsterdam 1991 (Publicaties van het P J.
Meertens-Instituut 16); 484 blz., ill. ISBN 90 70389 30 4; prijs
f 62,50.
Problematisch en intrigerend: zo introduceren Rudolf Dekker en
Herman Roodenburg de Anecdota van Arnout van Overbeke. En
intrigerend mag zij zeker heten, deze zeventiende-eeuwse verzameling
van in totaal niet minder dan 2440 moppen en komische
voorvallen, nu voor het eerst uitgegeven naar het handschrift. Meer
dan tweeduizend grappen, soms werkelijk aardig, vaker nogal flauw
en platvloers: de vragen dringen zich vanzelf op. Vanwaar die
verzamelwoede? En waar komt al die leukigheid vandaan? Hebben
we hier te maken met een sociaal verschijnsel, een literair genre, of
iets daar tussenin?
In de Inleiding schetsen de editeurs in kort bestek het leven van
Van Overbeke (1632-1674). De eerste publikatie van de dichter, een
berijming van de psalmen, was geen succes. Geldzorgen deden hem
van 1668 tot 1672 uitwijken naar Batavia. Het verslag van de
heenreis, verschenen in 167 1, toonde een heel andere Van Overbeke
dan de psalmdichter. De Geestige en vermaeckelicke reysbeschryvinge
liet de auteur zien zoals tot dan toe slechts zijn vrienden en kennissen
hem kenden: als moppentapper en verteller van koddige verhalen.
Het publiek zag hem kennelijk liever in deze hoedanigheid dan
als stichtelijk rijmer, want het reisverslag beleefde al in 1672 een
tweede druk. Vier jaar na Van Overbeke's dood verscheen tenslotte
het verzameld werk, meest komische poëzie die tot dan toe in
handschrift onder zijn vrienden had gecirculeerd. De Rijm-wercken
beleefde tien drukken en bleven tot in de achttiende eeuw populair.
Dekker en Roodenburg vragen nu aandacht voor zijn moppenverzameling.
Het gaat daarbij om vijf bundels, in handschrift
bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. De moppen
ontbreken in de Rijm-wercken. Vermoedelijk had de verzameling een
maatschappelijke functie. Van Overbeke was niet de enige in zijn
TIJDSCHRIFT VOOR NDL. TAAL- EN LETTERKUNDE 109 (1993)
BOEKBEOORDELING 285
tijd, die een collectie grappen en grollen aanlegde; anderen, soms
zeer aanzienlijke figuren, deden hetzelfde, bij voorbeeld Constantijn
HuygensJr. In de hogere kringen was het van groot belang, dat
men zich snedig en onderhoudend kon uitdrukken. Wie nooit om
een sappig verhaal verlegen wilde zitten, zorgde ervoor altijd enkele
anecdotes paraat te hebben en de moppen verzamelingen dienden
daarbij als inspiratiebron. De moppen kunnen dus een bron zijn
voor normaal gesproken moeilijk te onderzoeken zaken als de
sociale functie van humor en omgangsvormen.
Dringt de vraag naar de sociale functie van de moppen zich als
eerste op, niet minder boeiend is de benadering vanuit literair
perspectief. Welke bronnen gebruikte Van Overbeke en hoe
bewerkte hij die stof? Hoe liggen de relaties met verwante genres als
de apophtegmata en de verzamelingen korte verhalen in zogenaamde
kluchtboeken?
Zowel het (sociale) functioneren van de moppen, als hun plaats
binnen de literaire traditie, worden door Dekker en Roodenburg
kort aan de orde gesteld in de Inleiding. Helaas is dit deel van de
Inleiding zeer summier gehouden. Al na enkele bladzijden gaan de
editeurs over tot wat gezien moet worden als de kern van hun boek:
ontsluiting van de bron.
Geheel zonder problemen lijkt mij de uitgave, zoals die ons nu ter
beschikking staat, niet te zijn. Een eerste opmerking die ik zou
willen maken, betreft de kwaliteit van het afschrift. In een vrij groot
aantal moppen is geknoeid, waardoor tekstgedeeltes zijn verminkt.
Dit is met name het geval in het cahier, dat in de uitgave de
nummers 1 t/m 531 beslaat. Het resultaat is dan bij voorbeeld (mop
63):
Yemandt, die een kleyn vrouwtje getrout hadde, bevondt dat sij soo
[doorgehaald] was als het behoorde, en datter al goede fondamenten
van een jong schepseltje geleyt waeren. Hij treurde wel een maendt of
twee. Op het lest vroeg hem sijn schoonvaer wat er schorte. R. 'Ik
hadde [doorgehaald].'
De editeurs zijn er vrijwel in geen enkel geval in geslaagd de
'onleesbare' passages te ontcijferen (de term 'doorgehaald' is onge286
BOEKBEOORDELING
lukkig gekozen; er is niet gestreept, de tekst is op subtieler wijze
vervormd: door het overschrijven, toevoegen en veranderen van
letters). En dat is vreemd. Vluchtige raadpleging van het handschrift
maakt duidelijk, dat althans een deel van de nu open plekken
eenvoudig kan worden ingevuld. Zo blijkt dat het kleine vrouwtje uit
de aangehaalde mop 'soo [suijver magede niet en] was', hetgeen aan
de ontgoochelde bruidegom de volgende verzuchting ontlokt: 'Ik
hadde [niet gedacht in soo kleinen stukje vlees soveel been te vinden].'
Een ander voorbeeld is mop 99:
Als menJacob Aerssen nae een schilder vraegde dat een brodder was,
seyde hij: 't Is een schilder rech t [doorgehaald).'
Dit kan zonder noemenswaardige inspanning als volgt worden aangevuld:
't Is een schilder recht [nae de 10 geboden, hij en maect
gansch geen gelijckenissen]. Waarom de editeurs, ondanks hun
volgens eigen zeggen "nauwkeurige bestudering" van het handschrift
dit soort plekken niet weten in te vullen, is mij een raadsel.
Natuurlijk, men kan zich afvragen of het erg is wanneer enkele
tientallen moppen ontoegankelijk blijven - op een totaal van duizenden
mist men ze niet. Daar staat echter tegenover, dat juist in de
categorie 'doorhalingen' zaken aan de orde komen als homoseksualiteit
en de seksuele interesses van de Oranjes. Het zijn daarmee niet
de minst interessante grappen en het was de moeite wel waard
geweest, ze te ontcijferen. Overigens: waarom worden van twee
door de editeurs wél opgeloste gevallen, door hen besproken in het
Tijdschrift voor sociale geschiedenis 10 (1984), er één wel (mop 207) en
één niet (mop 169) aangevuld in deze editie? Natuurlijk zijn niet alle
probleemplaatsen even eenvoudig en met het blote oog te lezen,
maar wie wat moeite doet komt al heel ver. Voor de dan nog
resterende moeilijkheden kan de tekstediteur van vandaag een
beroep doen op allerhande geavanceerde technieken.
Een tweede probleem is de wijze waarop de Anecdota zijn uitgegeven.
Het is onduidelijk op welk publiek Dekker en Roodenburg
mikken met hun uitgave, maar het lijkt me dat elke lezer op een
gegeven moment wel in de problemen moet komen. De editeurs
presenteren de tekst van de 2440 moppen namelijk zonder enige
BOEKBEOORDELING 287
vorm van commentaar op welk vlak dan ook. Woordverklaringen
ontbreken. En welke lezer kent de betekenis van termen als popeleij,
spreeuwereiirJes, kitsje, devick, stegelreep, blindhoeken, of fotsige boutinijes?
Hetzelfde probleem doet zich voor bij de talen. Uit het feit, dat de
titel Anecdota sive historiae jocosae (anecdotes of grappige voorvallen)
nergens wordt vertaald, kan men opmaken dat de uitgave bestemd is
voor lezers met minimaal een gymnasiale opleiding. Maar dat de
editeurs behalve Nederlandse, Engelse, Duitse, Franse en Latijnse
ook nog Italiaanse en Spaanse moppen zonder enige vorm van
commentaar of vertaling aanbieden, getuigt misschien van een optimistisch,
maar zeker ook van een weinig realistisch beeld van de
Nederlandse talenkennis.
Vast staat, dat de editeurs zich bewust zijn geweest van de problemen
waarmee hun lezers te kampen zouden krijgen. In de Inleiding
wordt bij voorbeeld meegedeeld, "dat men de clou van de Latijnse
woordspelingen al gauw mist, als men niet de impliciete verwijzingen
naar de Vulgaat of naar auteurs uit de oudheid, zoals Horatius,
Lucanus of Vergilius, weet te herkennen" (p. XVIII). Wie nu verwacht
in het boek dus de noodzakelijke aanwijzingen te vinden, die
hem of haar zullen helpen de clou wél te begrijpen, komt bedrogen
uit: ook op dit vlak ontbreekt elke vorm van commentaar. De korte
Inleiding en de Registers op persoons- en plaatsnamen zijn alle
houvast.
Op een algemener vlak tenslotte, kan men zich met recht afvragen
of de volledige uitgave van de Anecdota in dit stadium van het
onderzoek prioriteit verdiende. De verzameling bevat zoveel zouteloze
lolbroekerij, dat een - geannoteerde! - bloemlezing in mijn
ogen een te prefereren alternatief ware geweest. Dat had de editeurs
tevens de ruimte gelaten om dieper in te gaan op intrigerende
vragen, bij voorbeeld naar het sociale aspect. Als het waar is, zoals
de editeurs aangeven, dat de verzameling van Van Overbeke met al
zijn verwijzingen naar het Haagse milieu, het mogelijk maakt uitspraken
te doen over dat milieu en over het functioneren van de
humor daarin, dan verdient dat zeker een nadere uitwerking. En er
staan nog meer vragen open. Wie heeft er in het handschrift zitten
knoeien en met welk doel? Kan er meer gezegd worden over de
288 BOEKBEOORDELING
bronnen van Van Overbeke? En wat valt er op grond van de
Anecdota te zeggen over de rol van humor als medicijn, iets waar Pleij
herhaaldelijk op heeft gewezen?
De bestudering van 'triviale' historische teksten neemt de laatste
jaren een steeds hogere vlucht. Bestudering van de Anecdota kan de
kennis op dit terrein belangrijk vergroten. Helaas valt er op de wijze
van uitgeven door Dekker en Roodenburg het nodige aan te merken.
Toch is het goed, dat Van Overbeke onder het stof vandaan is
gehaald: in toekomstige publikaties zullen we deze grapjas nog
regelmatig tegenkomen.
JOHAN KOPPENOL
KOPTJ
Dl' kopij dicllt op éfn ~ijde van hel papin (bij voorkeur A+-Iórmaat, 21 x 29,7
("111) met ruime marges en anderhalve regelafstand getypl en p('r~ klaar in tweevo"d
te worden ingezonden. De o/llvang van ('en arlikel zal al regel niC'1 meer dan 24
blzz. druks mogen bedragen. 8r wordt van uitgrgaan, dat de Incl/IuS(.njJleu volledig z!jn.
Wiiz~t;irl,t;en i" de td./ der jJrofven, anders dan verbeterin,t;Cl/ van ze/foute1/, zal de ui/gever,
gezien de kO.I/en daaraan verbonden, dl' auteurs in rekening moeten brl'l!gen.
Titels van geci teerde boekwerken <'n periodieken gelieve nlcn tc onderstrepen,
lilels van lijdschriftartikelen e.d. in romein lUssen " .... , te plaatsen.
Dl' <lut l'u r" \\ordl verzocht \001' het rilL'l'en vall dl' volgende woordenboeken en
periodieken op het gebied van dl' Nednlandse taal- en Ietierkullde gebruik Il'
llIaken van onderstaande afkort ingen:
WNT
MNII'
Rr:t
8MDC
FeiL
/JC!)T
LU
Aled. KA, Lf'lI.
Mt;
S/JL
7N7L
TI'
FMA
Woordenbuek ckr I cd 'rlandsche taal
Middel nederland:ch woorden boek
J. J. Mak, LZhctOl'icaal glossarium
Bijdragen en mededelingen van de dialc{wncolTlmissie
Foru 1lI der Iclleren
Ha lldelingen \'an de cOll1missie voor dialectologie 'n toponym ie
Leuycns(ch)c b ijdragen
Mecledl'iingen vall de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Welenschappen LC AmSlerdam, afd. LCllerkuncic
De nieuwe taalgids, Tijdschrifr voor neerlandici
Spiegel der letteren
Tijdschrift voor , ederlandsc: taal- en letterkunde
'Lw l l'" lOngval
Verslagcn en medecicl ing'Cn van de Koninklijke Academ ie
voor Ncdl'l' landse laal- en letlcrkunde te Gent
De medewerk -r ontvangen 25 gratis ovel'drukken van hun art ikel (8 van cen
boekbeoordeling). Extra uverdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever duur
midrlel van hCI bij dl' pruef' gevoegde bestellormulier. Voor hUil bijdragen word/ de
(Iu/eurs geen honorarium toegekend.
BOEKBEOORDEU GEN
Boeken die daarvoor naar het oordeel van de redactie in aanmerking komen ,
worden gerecenseerd, Boekwerken die niet worden bespl'Oken , kunnen Icchts
worden geretourneerd, indien bij toezending het daartoe vereiste porto is inge
'loten.
ABONNEME TEN
Voor alle zaken bet refTende abonnementen, verschenen nummers en jaargan,
gen wende men zich tot de uitgevel': E, J. BrilI , Postbus 9000, 2300 PA Leiden,
teL 071-312624 .
De abonnementsprijs voor jaargang 109 (1993) bedraagt voor particulieren
f. 98,-, voor instellingen f. 148,-, voor studenten f. 49,- (al le prijzen excl,
verzendkosten en BTW). De abonnees wordt verzocht eerst Ie betalcn na ontvangst van de
rekening.
All prices and postage & handling charges are exclusive of VAT 111 ECcountries.
(VAT not applicable outside the EC)
I HOUD
ArtikeLen
Jo BELTMAN - ASTRIO HOLTMAN - WIM ZONNEVELD, De
C'derlandse 'Odysseia' als dactylisch gedicht............... 189
F.J. LODDER, Zwartgemaakte geestelijken in het handschrift
- Van Hulthem...... . . . ..... .. . . . ........ ...................... . ... 236
G.C. ZIELEMAN, 'Diana was een jacht Goddin'. De interpretatie
van' Apelles schoon Du Praat' .. ................ . . . .. 245
. VAN DER BLOM, Vondels "droom": Hooft op het schavot.
Een andere benadering. . .. . .. . ... . ... . ............. . . .... .. .. . ... 254
R .L.K. FOKKEMA, Het opportunisme van de editie-t chniek
of het wenkend perspectief der varianten..... .. .............. 267
Boekbeoordeling
R. DEKKER, e.a. (ed.), Aernout van Overbeke, Anecdota sive
historiae jocosae. Een zeventiende-eeuwse verzameling moppen en
anecdoles U ohan Koppenol) ... . .. . . . ................... . . . .. . . .. . . 284
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL-EN
LETTERKUNDE
DEEL 109, 4
LEIDEN - E.J. BRILL - 1993
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
AEGIDE
Het Tijdschrift voor Nederlandse laal- en letterkunde wordt uitgegeven vanwege
de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Een jaargang
omvat vier afleveringen van 96 bladzijden.
REDACTIE
De commissie voor taal- en letterkunde bij de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde, bestaand uit:
dr. G. R. W. Dibbets
dr. J. L. A. Heestermans
dr. P. F. J. Obbema
dr. F. P. van Oostrom
dr. M. H. Schenkeveld
dr. M. A. Schenkeveldvan
der Dussen
dr. P. G. J. van Sterkenburg
dr. J. P. A. Stroop
dr. M. C. van den Toorn
dr. P. E. L. Verkuyl
dr. F. Willaert
dr. G. C. Zieleman
Bijdragen, brieven en boeken ter beoordeling dienen te worden gezonden
aan de redactiesecretaris: dr. G. C. Zieleman, Rondedans 160,
2907 AH Capelle aan den Ijssel; eindredactie Th. P. F. Wortel.
The paper in this journal meets the guidelines for permanence and durability of
the Committee on Production Guidelines for Book Longevity of the Council on
Library Resources.
© Copyright 1993 by E. J. BrilI, Leiden, The Netherlands
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in
a retrieval system, or transmiUed in any form or by a'!)' means, electronic,
mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior wriUen
permission of the publisher.
Authorization to photocopy items for internalor personal
use is granted by E. J. Brilt provided that
ISSN 0040-7550
the appropriate fees are paid directly to Copyright
Clearance Center, 27 Congress Street, Salem NlA
01970, USA. Fees are subject to change.
PRINTED IN THE NETHERLANDS
TNTL 109 (1993), © E. J. BrilI, Leiden
MEDEDELING
Met deze vierde, uitgebreide, aflevering van jaargang 109 heeft
de N.V. EJ. Brill de uitgave van het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en
letterkunde (TNTL) beëindigd. Reorganisatie van haar tijdschriftenfonds,
waarbij de nadruk op het internationale karakter van de
periodieken wordt gelegd, heeft de uitgeversmaatschappij genoopt
deze beslissing te nemen. Voor de voortreffelijke verzorging en
distributie van haar tijdschrift gedurende meer dan honderd jaar is
de Redactie 'Brill' zeer veel dank verschuldigd.
De uitgave van het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde
wordt voortgezet. Bij het verschijnen van deze aflevering zal, naar
verwacht mag worden, de overeenkomst met de nieuwe uitgever zijn
aangegaan. Als uitgever van het tijdschrift zal optreden:
Stichting Dimensie,
Leliestraat 37 a,
2313 BE Leiden.
Evenals tot heden gebruik was, zullen de afleveringen driemaandelijks
verschijnen en zal een jaargang vier afleveringen van zes vel
omvatten. Vooralsnog blijven de huidige abonnementsprijzen
gehandhaafd. Veranderingen betreffen slechts de typografie en layout.
Met de wisseling van uitgever worden tevens enkele redactionele
wijzigingen doorgevoerd. De redactionele activiteiten zullen
voortaan gespreid zijn over een uitvoerende Redactie en een Redactieraad.
Als Redactieraad zal de Commissie voor taal- en letterkunde
van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden
fungeren. De uitvoerende Redactie zal worden gevormd door een
kleine commissie van neerlandici, bestaande uit vertegenwoordigers
van de verschillende vakdisciplines. Over de personen die in de te
vormen uitvoerende Redactie zitting nemen, volgen in de eerste
(maart-)aflevering van jaargang 110 (1994) nadere mededelingen.
290 MEDEDELING
Gezien de editoriale en redactionele WIJZIgmgen oordeelde de
huidige redactiesecretaris het gewenst het secretariaat gelijktijdig in
andere handen te doen overgaan. Ingaande I januari 1994 dienen
derhalve bijdragen, boeken ter recensie, brieven en berichten van
onderscheiden aard te worden gezonden aan de nieuwe redactie secretaris.
Dr. A. Th. Bouwman,
p/a Bibliotheek der Rijksuniversiteit Leiden,
afd. Westerse handschriften,
Postbus 9515 - 2300 RA Leiden.
Namens de Redactie,
G.C. Ziele man, secretaris
TNTL 109 (1993), © E. J. BrilI, Leiden
w. VAN ANROOI]
DE LITERAIRE AMBITIES VAN
HENNEN VAN MERCHTENEN*
Tijdens de regering van de drie Brabantsejannen - hertog Jan I
(t 1294), hertog Jan 11 (t 1312) en hertog Jan 111 (t 1355) - is de
volkstalige (maar ook Latijnse) historiografie sterk in opkomst.! De
geschiedenis van het hertogdom komt in heel wat teksten in de
schijnwerpers te staan, waarbij de Brabantsche yeesten van de Antwerpse
schepenklerk Jan van Boendale ontegenzeglijk een centrale
plaats inneemt. Maar als deze tekst door Boendale ca. 1348 nog
eens is geactualiseerd, wordt het weer stiller op het vlak van de
Brabantse geschiedschrijving.2 Omstreeks 1360 vormt de Grimbergsche
oorlog een voorlopig slotakkoord.
Hertog Jan 111 is intussen gestorven, en opgevolgd door
Wenceslas van Bohemen (t 1383), die zelf literair actief was en
Franstalige gedichten schreef. Froissart, die door Wenceslas werd
begunstigd, heeft maar liefst 11 balladen, 16 virelais en 52 rondelen
van zijn beschermheer verwerkt in zijn Arturroman Meliador. 3 Of dit
nu betekende dat het Middelnederlands als literatuurtaal geen rol
meer speelde aan het Brabantse hof en in de kringen daaromheen
lijkt overigens nog maar de vraag. Uit de Brabantse rekeningen is
bekend dat heel wat sprekers uit de Lage Landen een beloning
ontvingen voor de gedichten die door hen aan het hof werden
voorgedragen. 4 Toch dient te worden vastgesteld dat tijdens de
regering van hertog Wenceslas en Johanna van Brabant (t 1406),
een dochter van Jan 111, geen grootschalige literaire werken in het
Middelnederlands ontstaan en ook geen volkstalige werken van
* Bij de voorbereiding van dit artikel heeft drs. R. Stein (Leiden) me enkele
waardevolle verwijzingen aan de hand gedaan, waarvoor ik hem hier gaarne
bedank.
292 w. VAN ANROOIj
meer geschiedkundige aard (er was immers Froissart). Het lijkt
aannemelijk dat de Brabantsche yeesten van Boendale voor wat het
Brabantse verleden betreft als standaardwerk heeft gegolden. Brabanders
en historisch geïnteresseerden van elders konden hierin dan
ook heel wat van hun gading vinden. In 1322 had Boendale bovendien
een uittreksel van dit werk gemaakt - de Korte kroniek van
Brabant -, een overzichtelijke genealogie van de Brabantse dynastie,
die, gelet op overlevering en verspreiding, een redelijke mate
van bekendheid heeft genoten.5
Na zo'n halve eeuw van relatieve stilte op het gebied van de
Brabantse historiografie, ontstaat in het begin van de vijftiende
eeuw toch weer een nieuwe rijmkroniek. Het is Hennen (een verkorte
vorm van :Johan') van Merchtenen die op 20 februari 1415 de
Comicke van Brabant (hierna kortweg: de Comicke) voltooit, waarin hij,
schrijvend vanuit een aanstekelijk 'nationaal' chauvinisme, de Brabantse
geschiedenis vanaf de Trojanen tot in de eigen tijd stapsgewijze
uit de doeken doet.6 Het bijzondere van deze kroniek is dat de
'officiële' genealogie van de Brabantse hertogen erin wordt verweven
met een gerationaliseerde versie van de sage van de Zwaanridder
(vs. 155-805).7 Het op de voorgrond plaatsen van dit opvallende
aspect doet meer recht aan tekst en auteur dan op te merken dat de
Comicke "een zeer beperkte historische bron" is, "een geschiedenis
van Brabant zonder veel diepgang", een "weinig boeiende bron"
met "geringe faktische waarde", een "tweederangsbron" kortom.8
De tekst van Van Merchtenen is overgeleverd in hs. Gent, Universiteitsbibliotheek,
1621 (olim R. 55, 701), waarin verder (in een
andere hand) nog een annalistisch Brabants (proza)kroniekje voorkomt,
waarin gebeurtenissen staan vermeld over de periode
1288-1461.9 Het Gentse handschrift is van papier en valt op door
zijn langwerpige formaat (ca. 11 x 29,5 cm). De in het papier
voorkomende watermerken wijzen op een datering ca. 1440;
omstreeks die tijd zal de Comicke in het handschrift zijn opgenomen.
JO Afgezien van de compleet overgeleverde tekst in deze ene
bron, is van de Comicke weinig meer bewaard gebleven dan wat
(latere) excerpten en citaten, al dan niet bewerkt of anderszins
aangepast.
HENNEN VAN MERCHTENEN 293
Guido Gezelle heeft gewezen op twee passages uit de Cornicke (vs.
2879-2952 en vs. 3235-3300) die deel uitmaken van het voorwerk op
Jan van Boendales Brabantsche yeesten in hs. Antwerpen, Stadsbibliotheek,
B 15.828 (tweede helft 15e eeuw, misschien 1457).11 Bovendien
volgt op de Brabantsche yeesten in dit handschrift een passage
(f.I 06rb-f.l 09ra) die overeenkomt met vs. 3335-3851 uit de Co rnicke,
maar die Gezelle over het hoofd heeft gezien. In De kronijk van
Aarschot (1597) van Charles Millet komen 43 versregels voor die, al
dan niet in aangepaste vorm, schatplichtig zijn aan Hennens Cornicke
(vooral vs. 667 e.v.).12 In het laatste kwart van de zeventiende
eeuw haalt de Anderlechtse kanunnik Johannes Baptista de Vaddere
25 versregels (vs. 2965 e.v.) aan in zijn Historia monasterii carthusiensis
nostrae dominae de gratia (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 11.616, de
bedoelde versregels op p. 89).13
De Cornicke van Brabant is ook nog op andere wijze van invloed
geweest op de latere historiografische traditie. Nog in de vijftiende
eeuw komt een sterk ingekorte versie tot stand, Vanden beghinsel van
Roome ende van Brabant (363 versregels), een kroniekje dat naar de
beginregel ook wel wordt aangeduid als Oude gesten seggen ons dat. 14
Gezelle acht het waarschijnlijk dat de Cornicke invloed heeft uitgeoefend
op Die alder excellenste cronike van Brabant (1497 oude stijl), een
werk dat door A. Ampe wordt toegeschreven aan de Affiigemse
monnik Walter Bosch.15 Rond het midden van de zestiende eeuw
heeft de Brusselaar Jan de Pottre de kroniek van Van Merchtenen
geraadpleegd ten behoeve van zijn Dagboek. 16 In de achttiende eeuw
schijnt A. Heylen, archivaris van Tongerlo, de Cornicke te hebben
gekend, zoals valt af te leiden uit een afschrift dat hij maakte van de
Brabantsche yeesten. 17
Uit bovenstaand overzicht komt naar voren dat de Cornicke van
Brabant van Van Merchtenen een relatief brede en langdurige receptie
heeft gekend, die reikt tot ver over de grens van middeleeuwen en
renaissance. Verkennend bronnenonderzoek heeft bovendien uitgewezen
dat de auteur goed bekend was met de voorafgaande traditie,
vooral die van de rijmkronieken in de volkstaal. Zo maakte hij onder
meer gebruik van Jacob van Maerlants Spiegel historiael en de door
hem aan Maerlant toegeschreven Jacob Clarasien (vs. 20; nogmaals
294 W. VAN ANROOI]
genoemd in vs. 692), Heelu's Slag bij Woeringen, Boendales Brabantsche
yeesten, Korte kroniek van Brabant en Der leken spiegel, alsmede van de
Grimbergsche oorlog. 18 Ook meer recente teksten hadden de aandacht
van onze auteur: zo dateert de in vs. 786 genoemde Vlemsche cornike
mogelijk uit het begin van de vijftiende eeuw. 19 De inhoudelijke
'verknoping' van de Cornicke met vroegere en latere werken onderstreept
het belang van de tekst binnen de historiografische traditie.
Dat het hierbij in het bijzonder om de historiografische traditie van
Brabant gaat, hoeft na het voorafgaande vermoedelijk geen nader
betoog.
Kwesties die om nadere aandacht vragen, zijn onder meer op
wiens initiatief deze rijmkroniek tot stand is gekomen en welke
publiekskring de auteur bij het schrijven voor ogen stond. Van
Gerven ziet in hertog Antoon van Bourgondië (t Azincourt, 25
oktober 1415) de opdrachtgever van de tekst. 20 Van Merchtenen
zou de Cornicke hebben geschreven, mogelijk om er in financieel
opzicht zijn voordeel mee te kunnen doen, kort nadat hij in 1415
van de hertog een nieuwe aanstelling had gekregen als gerechtsofficier.
2l Een opdrachtstekst van het zuiverste gehalte dus, die naadloos
paste in de politieke strategie van de Brabantse hertog, die er in
bestond zijn Brabantse onderdanen, waar mogelijk, tegemoet te
komen, teneinde zelf steviger in het zadel te geraken. De visie van
Van Gerven (en hij wordt daarin in grote lijnen nagevolgd door
Swinnen) berust voor een belangrijk deel echter op de veronderstelling
dat hertog Antoon - als Bourgondiër - moest worden ingelijfd
bij de Brabantse traditie. In plaats van hem te zien als een
vreemdeling, indringer of usurpator wordt hij in de Cornicke afgeschilderd
als een vorst die de oude dynastieke traditie van Brabant
voortzet, aldus Van Gerven. Het lijkt me evenwel zeer de vraag of
de tegenstelling Brabant-Bourgondië wel zo nadrukkelijk aanwezig
is in de tekst. 22 De Brabantse genealogie berustte vanouds op een
contaminatie van 'heerschappij' en (opeenvolgende) 'dynastieën'.23
Wat dat betreft is er met de komst van de 'Bourgondische' hertog
Antoon niets nieuws onder de zon: langs moederlijke zijde was hij
een achterneef van Johanna van Brabant en een achterkleinzoon
van hertog Jan lIl. De bloedband was daarmee een feit.
HENNEN VAN MERCHTENEN 295
Van een eventuele opdrachtgever is in de tekst geen spoor te
bekennen, noch in de proloog, noch elders. Wel treedt Van
Merchtenen zelf in verschillende passages nadrukkelijk op de voorgrond.
De mate waarin dat gebeurt is eigenlijk heel opvallend. En
hoewel de Cornicke met zijn 4479 versregels tot de middellange
kronieken kan worden gerekend, laat de auteur er bovendien geen
twijfel over bestaan dat de tekst wat hem betreft nog maar een
bescheiden voorproefje is van een veel omvangrijker werk over de
Brabantse geschiedenis dat hem voor ogen staat. 24 Hij hoopt op
termijn nog eens een Brabander te vinden die evenveel liefde heeft
voor de wederwaardigheden van de dappere Brabantse heren als
hijzelf bezit. De betreffende zou hem dan inc, cost ende papier (vs.
4233) moeten betalen, zodat hij in staat gesteld zou worden tIeven der
heeren fier (vs. 4234), christenen zowel als heidenen, te dichten, in
schoene, vraije rijme (vs. 4236) - vanaf de tijd van Hector van Troje
tot in de eigen tij d. 25
Enkele duizenden versregels eerder heeft Van Merchtenen deze
optie al enigszins voorbereid. Brabon, de Zwaanridder, achtervolgt
een zwaan, die hem in Nijmegen doet belanden. Daar ontmoet hij
Swane sr. met haar beide kinderen, Swane jr. (de toekomstige
echtgenote van Brabon) en Julius. Gevieren betreden ze de grote
zaal van de Nijmeegse burcht, alwaar ze in gesprek raken en aan
tafel gaan. Het blijft voor het publiek echter een gesprek achter
gesloten deuren, want:
Metten cortsten salic die dinc
Overlopen, nae die warede,
Ende den tex in ryme besceden:
Die edel cornike, wilt verstaen,
Ende som die daden, die ghedaen
Hebben die heeren der Brabansoene.
Den tyt, woude God, mocht soe noch comen,
Ghy sout hoeren, groet ende cleine,
Alle die daden der heeren reyne
Van Brabant, die sy hebben bedreven,
Sint Hectoer van Troyen liet syn leven,
Toet op Anthoenys, den hertoge,
296 w. VAN ANROOI]
Die Brabant vander vrouwen hoeghe
Bleef, der hertoginnen Jehannen.
(vs. 361-374)
De Brabantse geschiedenis doet zich aan Hennen van
Merchtenen voor als een hoegen, verborgen scat (vs. 4241), die onder die
voete plat / Leet, vertorden [= vertreden, vertrapt] ende verspleten [= in
kleine stukken gespleten] (vs. 4242-4243), en die ghesockelt [= kwijnend]
ende ongemeten [= niet gewaardeerd] / Leet, in menegerande partie
(vs. 4244-4245; het laatste citaat onder aanpassing van de interpunctie,
WvA). Hem staat blijkbaar een allesomvattende synthese
voor ogen, ook weer een rijmkroniek overigens (vgl. vs. 4254), waarvan
de wereld verbaasd zal staan. Als hij de dappere daden van de
opeenvolgende Brabantse heren eens op een rij zou zetten, dan zou
hij op Brabantse bodem:
Menech herte in vrouden ontpluken*
Ende uut menegher oegen spruten*
Doen heten tranen, uut puerer minnen,
Als vanden edelen suptilen sinnen
Die hoeghe woerden verstaen!
(vs. 4261-4265)
[= vrolijk stemmen]
[ = ontspringen]
Maar helaas, aldus Van Merchtenen: ofhet ooit zover zal komen?
Waar het hem namelijk aan ontbreekt zijn ronde penninge (vs. 4267).
Het simpele feit dat hij er geen geld voor heeft, weerhoudt hem
ervan zijn ambitieuze plan ten uitvoer te brengen ... Dan volgt een
passage waarin de auteur uit de doeken doet hoe het er financieel
gezien met hem voor staat:
Want, wat ic scrive, dichte ocht winne,
Ic slechte* den hase, in myn doen,
Die altoes eet syn co ren groen.
Alsoe varic* talder ueren:
Ic ete myn coren, eert in scuere
Got verleent, vanden velde;
Maer, in der gotliker ghewelde
Voegic myn siele, nae haer begeren.
(vs. 4268-4275)
[=Iijk op]
[= zo gaat het met mij]
HENNEN VAN MERCHTENEN 297
Het is begrijpelijk dat deze passage al vaker in verband is
gebracht met de biografie van de auteur. 26 Het is echter nog maar
de vraag wat eruit kan worden afgeleid. Archivalische gegevens
ontbreken voor de periode 1412-1415 (vgl. het bijgaande overzicht),
AMBTELIJKE FUNCTIES VAN HENNEN VAN MERCHTENEN
ondermeier van Merchten
meier van Kapellen-op-den-Bosch
meier van Assche
schout van Herentals
meier van Zout-Leeuw
schout van Herentals
1384
1402
1403-1407
1408-1410
1411-1412
1415-1418
in 1415 wordt Hennen van Merchtenen opnieuw in dienst genomen
door hertog Antoon van Bourgondië. De gevolgtrekking lijkt snel
gemaakt: de auteur zegt geen geld te hebben en solliciteert naar
een aanstelling in het ambtelijk apparaat van de Brabantse hertog.
Deze interpretatie doet mijns inziens echter niet geheel recht
aan de tekst, en gaat bovendien uit van de veronderstelling dat
Van Merchtenen gedurende drie jaar werkloos, of althans zonder
inkomsten, zou zijn geweest. Wat de auteur in de jaren 1412-1415
voor arbeid heeft verricht, is weliswaar niet bekend, maar dat
hij op de een of andere wijze in zijn levensonderhoud zal hebben
voorzien, lijkt me boven elke twijfel verheven. Op grond van
vs. 4268 (Want, wat ic scrive, dichte Dcht winne) zouden we zelfs kunnen
veronderstellen dat hij hier of daar als klerk (of ook als dichter?) aan
de kost kwam.27
Maar laat ik terugkeren naar de tekst. De geciteerde passage
verdient een interpretatie in het licht van het voorafgaande tekstgedeelte,
waar de auteur dagdroomt over een mogelijk in de toekomst
te realiseren, omvangrijke kroniek van Brabant. Want wat ik ook
schrijf, dicht of verdien, aldus Van Merchtenen, ik lijk op de haas
die het koren altijd nuttigt als het nog groen is (als het nog niet rijp
is). Hennen zegt zijn 'koren' vanden velde te eten, voordat het in de
voorraadschuur wordt opgetast. Hij heeft dus wel inkomsten, maar
298 w. VAN ANROOI]
hij leeft ook met een voortdurende schuldenlast. Sparen is voor hem
niet weggelegd. 28 In de hier besproken passage wordt, als ik goed
zie, niet (in de eerste plaats) de benarde financiële situatie van de
auteur gethematiseerd. Waar het Van Merchtenen om gaat, is dat
zijn publiek tot het inzicht komt dat zijn huidige inkomsten hem niet
in staat stellen de kosten te dragen van de prestigieuze kroniek die
hij eigenlijk graag zou willen schrijven. Om zelfs maar de schijn weg
te nemen dat hij ondankbaar zou mogen lijken, laat hij er direct op
volgen dat hij zich gewillig schikt in de sociaal-maatschappelijke
omstandigheden, zoals die zich aan hem voordoen: Maer, in der
gotliker ghewelde / Voegic myn siele, nae haer begeren (vs. 4274-4275). De
auteur lijkt hier op indirecte wijze zijn wensen kenbaar te maken: de
Cornicke kan worden opgevat als een 'lokkertje' voor een kapitaalkrachtige
Brabander die hem van inc en papier voorziet, maar die
ook zijn cost, zijn levensonderhoud, voor zijn rekening wil nemen.
De kroniek fungeert, zo gezien, als een sollicitatiegedicht, geschreven
met het oog op een te verwerven passende arbeidsverbintenis. 29
Naar het zich laat aanzien is de Cornicke zelf dus een tekst die zónder
opdrachtgever tot stand is gekomen.3o Ondanks zijn bescheiden
financiële situatie is het Van Merchtenen blijkbaar toch gelukt de
kosten van dit geschiedkundige werk zelf te dragen en heeft hij de
uitgaven die hij zich ervoor heeft getroost, beschouwd als een investering
in zijn eigen toekomst.
De vraag die bijna als vanzelfsprekend op de voorgrond treedt, is
of Hennen van Merchtenen zelf al een toekomstige werkgever in
gedachten had. In verband met het ontstaan van de Cornicke is de
naam van hertog Antoon van Bourgondië als bestemmeling al vaker
gevallen. Na de passage waarin Van Merchtenen op indirecte wijze
zijn literaire toekomstplannen onder de aandacht brengt, is Antoon
de eerste die hij aanspreekt in zijn kroniek: 0 hertoghe van Brabant, edel
heere / Anthoenys, prince edel ende hoegeboeren (vs. 4276-4277) - en ook
in het vervolg is Antoon degene tot wie de auteur zich bij herhaling
richt. 31 Het lijkt er inderdaad op dat de auteur met zijn kroniek
opnieuw de aandacht van de Brabantse hertog op zich heeft willen
vestigen, om zo in aanmerking te komen voor een betrekking die
hem de ruimte bood (qua tijd, en qua financiële en/of materiële
HENNEN VAN MERCHTENEN 299
ondersteuning) zich meer dan tevoren aan het schrijven van literatuur
te wijden.
In de passage die volgt (vs. 4278-4297), raadt Van Merchtenen
hertog Antoon aan zich op de hoogte te stellen van zijn Brabantse
voorvaderen/voorgangers die zich, met het zwaard in de hand,
hebben ingezet voor de verbreiding van het christelijke geloof en,
tot tweemaal toe, voor de bevrijding van Jeruzalem. Dat Van
Merchtenen zich bij deze terugblik 'beperkt' tot de opeenvolgende
Brabantse heren schijnt hem door menigeen niet in dank te worden
afgenomen. Sommigen schijnen hem op dit punt zelfs te hebben
aangevallen:
Ic vinde den meneghen, die syn venijn
Op mij sciet, * ende vrecht mij
Ocht* Karle, ende dander heeren vrij
Van Brabant, dit wonder daden alleene.
(vs. 4298-4301)
[= die mij belastert]
[=of]
Men vraagt zich af bij welke gelegenheid en op welke wijze den
meneghen kennis had kunnen nemen van de dynastiek getoonzette
visie van Van Merchtenen op de Brabantse geschiedenis. Als het een
geschreven tekst betrof, dan was het een vroegere kroniek (of een
eerdere versie van de Cornicke?). Maar is het in het licht van het
voorgaande niet veel aannemelijker dat de auteur voordien zijn visie
al eens mondeling onder woorden had gebracht, waarop men kritisch
reageerde?
Van Merchtenen antwoordt nogal geprikkeld op de vraag of
Karel dan nergens hulp bij had gekregen. Vanzelfsprekend had deze
vorst meneghen prince reene (vs. 4302) die hem terzijde stonden, hij had
het onmogelijk allemaal alleen kunnen klaren. Desondanks zijn er
verscheidene landen binnen de christenheid die door één persoon
vechtenderwijs werden onderworpen (vs. 4305-4307). En in aansluiting
hierop verantwoordt Van Merchtenen de herleiding van de
geschiedenis van Brabant tot de geschiedenis van de Brabantse
dynastie:
Maer, nae dat sy gecregen die werde,
Die vrome heeren der Brabansoene,
300 w. VAN ANROOI]
Dat sij op set der Saregoene*
Waren te jagen uut desen palen,*
Soe moeten die hoege dade noijale*
Op hem gescreven sijn ende gestelt,
Want hem, als heeren, in haer geweit
Worden ghegeven alle lande.
(vs. 4308-4315)
[ = Saracenen] 32
[= gebieden]
[ = voortreffelijk]
Wie de bal kaatst kan de bal verwachten bij Van Merchtenen:
Karel is evenzeer afhankelijk van zijn koeger baeroen (vs. 4320), als de
ander keeren vrije (vs. 4321) zijn aangewezen op hun keeren ende baenronie
(vs. 4322).
Dese questie laet ik hem te pande,
Dier op willen erghuweren. *
(vs. 4324-4325)
[ = redetwisten]
En daarmee is voor Hennen van Merchtenen de kous af. De
uitgebreide aandacht die wordt besteed aan de kritiek op het dynastieke
uitgangspunt bij de Brabantse geschiedschrijving, doet vermoeden
dat Van Merchtenen een 'tegenstroming' van machtige
heren (of hun klerken?) in de directe omgeving van de Brabantse
hertog van repliek heeft willen dienen. Zonder man en paard te
noemen, geeft hij met zijn reactie duidelijk te kennen dat hij zich als
auteur op het hertogelijk standpunt stelt. Deze schriftelijke reactie
op een eerdere schermutseling werpt tot op zekere hoogte een nieuw
licht op de sociale kring waarin Van Merchtenen zich bewoog.
Vooral de passage waaruit blijkt dat zijn keuze voor een dynastieke
geschiedlijn hem door sommigen niet in dank wordt afgenomen,
laat zien dat de auteur contact onderhield met leden van de hoge
Brabantse adel, die in de praktijk vaak tot de directe kring rond
hertog Antoon zullen hebben behoord. Te denken valt ook aan het
Brusselse stadspatriciaat (zie ook hierna), waarbij niet vergeten mag
worden dat de auteur zelf een telg was uit een Brussels schepengeslacht.
Uit het slot van de kroniek blijkt dat Van Merchtenen
uitdrukkelijk rekening houdt met een bredere receptie van het werk
(het zou worden voorgelezen), naar ik aanneem in de kring rond de
hertog. 33 Nadat de auteur de nodige zegenwensen heeft uitgesproHENNEN
VAN MERCHTENEN 301
ken over hertog Antoon en diens echtgenote sluit hij zijn werk af
met de volgende epiloog:
Dies bit Hennen van Merchtenen,
Int jaer ons Heeren MCCCC
Ende XlIII, wie dats wondert.
In meerte, de X calende,
Soe makes Hennen een eijnde;
Die Gode bit, doer syn oetmoet,
Dat hy om niet syn weerde bloet
Om sinen wille niet hebbe gestort,
Maer onnem selke rouwe int inde, als hem cort
Aeem* ende leven, dat die viant
Verliesen moet daer hem nae lanct;
Ende oec alle die ghene mede,
Diet hoeren les en, in genuechelechede.
Ende spreect den dichter, daer nae,
Dies bidt hij u, 1 Ave Maria.
(vs. 4465-4479; curs. van mij, WvA)
[=adem]
Van Merchtenen raadt Antoon aan het regement (vs. 4335) van zijn
voorgangers goed in gedachten te houden. Hij refereert daarbij aan
de dappere overwinning van hertog Jan I bij Woeringen (1288) en
aan de coalitieoorlog waarin Jan III verwikkeld raakte (1332-1334).
In beide gevallen betreft het gebeurtenissen uit de Brabantse
geschiedenis waaraan de auteur in het voorafgaande deel van de
Comicke al ruimschoots aandacht heeft besteed. Als Antoon deze
voorbeelden in zijn hart prent, dan zal ook hij in staat zijn het
Brabantse territorium op vergelijkbare wijze te beschermen. Hij kan
daarbij verzekerd zijn van de steun van zijn Brabantse onderdanen
en bovendien stroomt door zijn aderen het luisterrijke bloed van
zijn Brabantse voorgangers. De bloedband, waarop Hennen van
Merchtenen sterk de nadruk legt, wordt tevens tot uitdrukking
gebracht in het heraldische wapen van de Brabantse hertog, dat
door hem op kunstig professionele wijze wordt beschreven.34 Hij
begint met de kwartieren 1 en 4 (zgn. Bourgondië modern), en
vervolgt met 2 (Brabant) en 3 (Limburg):
Want inden scilt, van gesteynte ryc,
302 w. VAN ANROOI]
Die ghij draegt, van 1111 quartieren,
Mach men merken, prince fiere,
Dat ghij syt van Karels bloede,
Ende van Ectors, hoech van moede,
Van Troijen, Priamus sone.
Want, nader wapenen ryc ende scoene,
Syn van safieren* die 11 quartiere,
Blikende van gesteijnte diere,
Daer in van topase* lijlien drie,
Met I bordueren, * hoert na mije,
Van perlen, van robine gecopeneert.
Dander quartier, scoen vercleert,
Es rykelec van dijamant,*
Daer in van topase I leu rapant,*
Gheclaut, getonct van robin,
Ende ghetant van perlen fin.
Van perlen es tvierde quartier.
Daer in leeu van robine fier,
Ghespletteert* ende oic rampant,
Ghecroent, geclaut, ghetonct, ghetant
Van topase, vrij edel heere.
[=blauw]
[= goud]
[=zoom]
[= zilver en rood gebloktJ35
[=zwart]
[= klimmend]
[= met gespleten staart]
(vs. 4362-4383; vs. 4363 onder aanpassing van de interpunctie,
WvA)
Na de beschrijving van het wapen van hertog Antoon van Brabant
merkt Van Merchtenen op dat hij ook het wapen van diens
echtgenote, Elisabeth van Görlitz, wil blaseneren (vs. 4385). Hij doet
dit vanuit de gedachte dat men na Antoons overlijden zal kunnen
vaststellen:
Wie sy was, die vrouwe groet,
Die, in duegdeliker eeren,
U edele warande* halp regeren
Van Brabant, als vrouwe ende hertoginne.
(vs. 4388-4391)
[= lusthof, topische
aanduiding van
Brabant]
In aansluiting hierop worden Elisabeths familierelaties en waardigheden
opgesomd, een opsomming die tenslotte uitmondt in de
aangekondigde beschrijving van het wapen, die qua lengte en gedeHENNEN
VAN MERCHTENEN 303
tailleerdheid te vergelijken is met de hierboven geciteerde beschrijving
van het wapen van haar echtgenoot.
In de lijst van gebieden die successievelijk aan Elisabeth zijn
toegevallen, wordt onder meer Brandenburg vermeld (vs. 4397), dat
ze geërfd zou hebben van haar vader, hertog Johan van Görlitz
(genoemd in vs. 4394), zelf een zoon van keizer Karel IV. Eerder in
de kroniek wordt Elisabeth al aangeduid als markgravin van Brandenburg
(vs. 3814). Deze voorstelling van zaken mag op het
moment dat Van Merchtenen de pen voert op zijn minst opvallend
worden genoemd: Elisabeth was feitelijk niet in het bezit van de
titel. 36
Nadatjohan van Görlitz op 1 maart 1396 was gestorven, verviel
Brandenburg - althans dát gedeelte van Brandenburg waarover hij
had geregeerd, de zgn. Neumark, aan gene zijde van de Oder - bij
gebrek aan mannelijke opvolgers, aan zijn broer Sigismund.
Rooms-Koning Wenzel, Johans andere broer, erfde Opper- en
Neder-Lausitz (Lusatia superior en Lusatia inferior), dat niet tot Brandenburg
behoorde en dat in de Cornicke voorkomt als Luser lant (vs.
3815, vs. 4332, vs. 4396).37 In de periode dat Van Merchtenen zijn
kroniek concipieert, is genoemde Sigismund (regeerde 1410-1437)
inmiddels aangetreden als Rooms-Koning en heeft hij sinds de dood
vanJoost van Moravië (t 1411) Brandenburg onder zijn beheer. 38 In
zijn hoedanigheid van Rooms-Koning maakt Sigismund, in navolging
van zijn voorganger Ruprecht van de Palts, aanspraak op
Brabant.39 Met het overlijden van Johanna van Brabant in 1406
had het hertogdom naar zijn mening namelijk aan het Rijk dienen
terug te vallen, omdat er geen mannelijke opvolger beschikbaar was.
De regeling die hertogin Johanna met het oog op de opvolging had
getroffen met haar nicht Margaretha, echtgenote van Filips van
Bourgondië en moeder van hertog Antoon, werd door Ruprecht en
Sigismund niet als wettig erkend. In dit politieke spanningsveld
mengde zich nu ook Wenzei, de broer van Sigismund, die in 1400
door de Keurvorsten was afgezet als Rooms-Koning. Deze schaarde
zich aan de zijde van hertog Antoon, die in 1408, mede op Wenzels
instigatie, in het huwelijk trad met diens nicht Elisabeth van Görlitz.
Die kreeg van haar oom als huwelijksgift het pandschap van Luxem304
W. VAN ANROOI]
burg en Chiny en van de landvoogdij in de Elzas, te effectueren na
de dood van Joost van Moravië, in 1411 naar zou blijken.40 Wenzel,
die zijn aanspraken op het Rooms-Koningschap in al die jaren nog
altijd niet had opgegeven, onderstreepte zijn partij keuze onomwonden
door in 1409 zogenaamd 'afstand te doen' van zijn aanspraken
op Brabant.
In het overzicht van landen waarover hertog Antoon regeert,
komt Brandenburg in de kroniek voordien al voor (vs. 4331). Nog
eerder in de kroniek is Brandenburg ook al eens ter sprake gekomen.
In het begin van de sage van de Zwaanridder, dat sterk genealogisch
getint is, staat Van Merchtenen uitgebreid stil bij de 24 zonen van
Merrowinghen (vs. 75). Negen van hen beschrijft hij als koningen, die
elk een broer als hertog in het hun toebedeelde land benoemen. Van
de resterende zes zonen maakt Merrowinghen mercgreven ende prinsieren
(vs. 110). In verband met Brandenburg is vooral de oudste van
belang:
Den outsten maecty mercgreve fiere
In sinen lande, sy u becant,
Ende gaf hem te vueren den brant:*
Hier bij van Brandenborc wan den name.41
(vs. 111-114)
[=zwaard]
Etymologieën komen vaker voor in de Cornicke. Van Merchtenen
voorziet in totaal elf namen (Brandenburg meegerekend) van een
verklaring. Overzien we het rijtje, dan valt direct op dat Brandenburg,
geografisch gesproken, nogal excentrisch ligt. Brabant (vs. 28
en vs. 623), Berthem ende Leifdale (vs. 259), Valenschine (vs. 322),
Coudenberghe (vs. 488 en vs. 747), Antwerpen (vs. 514), Aerscot (vs. 680),
Loeven (vs. 696), Cameryke (vs. 720), Hoey (vs. 763). Brandenburg valt
bovendien ook op nog een andere manier buiten de boot: alle
overige etymologieën komen namelijk voor in het gedeelte over de
Zwaanridder. Omgekeerd is het zo dat behalve Nijmegen, alle plaatsen
die voorkomen in deze sage van een etymologie worden voorzien.
Dat Van Merchtenen ook de etymologie van Brandenburg
geeft, is dus opvallend tegen deze achtergrond, maar wordt een stuk
begrijpelijker als we het geïntendeerde publiek van de kroniek in de
HENNEN VAN MERCHTENEN 305
beschouwing betrekken. Zoals hierboven is betoogd, lijkt de auteur
zijn kroniek immers in eerste instantie te hebben geschreven voor
hertog Antoon van Brabant, en die zal het gegeven naar waarde
hebben weten te schatten. Uit het feit dat Van Merchtenen de
verwijzingen naar Brandenburg (en Luser lant) heeft opgenomen in
de Cornicke, blijkt dat hij op politiek gebied vrij goed op de hoogte
was van de actualiteit.
Tot de omgeving van hertog Antoon behoorde niet alleen zijn
vrouwen niet alleen de edellieden die regelmatig aan het hof
verkeerden, maar ook de stad Brussel. In de tweede helft van de
veertiende eeuw had Brussel zich ontwikkeld tot residentieplaats bij
uitstek van de Brabantse hertogen. De Coudenberg - de plaats
waar het hof gevestigd was - werd, zoals gezegd, van een etymologie
voorzien. Ook in andere context komt Brussel als stad talloze
keren voor in de Cornicke.42 Enkele plaatsen zijn bijzonder opvallend.
Hennen van Merchtenen weet zich bijvoorbeeld nog goed
voor de geest te halen hoe hij hertogin Johanna van Brabant, aan
wie hij blijkbaar dierbare herinneringen bewaart, keer op keer met
haar ridders over de Brusselse markt had zien trekken:
Want ie hebbe selve de vrouwe wys
Ghesien, te Bruessel, met minen oegen,
Met haeren ridders ende knechten hoeghe,
Op die merct, meniehwerf, eomen,
Om dat die edel weerde bloeme
Die heeren, die laghen in partien,
Te peijse* woude bringhen. Dese vrindeliehede
Heeft sy meniehwerf gedaen.
(vs. 3733-3740)
[=vrede]
Ook over haar echtgenoot, Wenceslas van Bohemen, spreekt Van
Merchtenen in blijde herinnering. Als we de auteur mogen geloven,
had Brussel haar specifieke bijnaam aan een creatieve inval van de
hertog te danken:
o Bruessel, edel roese ryn,
Roet ghelye den vermelloene,
Hoe noede moehty den hertoghe eoene
Verliesen, die u hadde soe weert!
306 W. VAN ANROOIj
Want hij u, edel pryel, vermeert
Maecte, al duer die wereld wyt;
Ende sc reef u aene den tytel ryc,
Dat was: Bruessel, ryke pryel van Troien!
Want vroude, blyscap ende joije
En costij cryghen, dats waerhede,
Dan in u, stat van reynen seden,
Als men mocht prueven, te menegen stont.
(vs. 3575-3586; curs. van mij, WvA)43
In een opmerkelijke passage besteedt de auteur aandacht aan de
wijze waarop het gilde van de Brusselse bontwerkers in het begin
van de veertiende eeuw haar heraldisch wapen verwierf. Een edele
ridder regeerde over Mechelen, Van Merchtenen zegt te weten dat
het om een vanden Eechoute (vs. 3012) gaat, maar welke precies, dat is
hij vergeten. In een recalcitrante bui sluit deze ridder de poorten
voor de Brabantse hertog, die de stad vervolgens belegert en verovert.
De heer vanden Eechoute wordt bij die gelegenheid door de
bontwerkers van Brussel gevangen genomen en aan de hertog
uitgeleverd:
Dies van Brabant die hertoghe
Den ambacht die wapen hoeghe
Vanden Eechoute gaf te dragen,
Dies sy noch, hoert mij gewaghen,
Draghen heden, op desen dach.
(vs. 3023-3027)
Op uiteenlopende manieren geeft Hennen van Merchtenen dus te
kennen dat hij goed op de hoogte is met de Brusselse situatie. Indien
we Hennen van Merchtenen als auteur moeten plaatsen, komen we
uit op een situering tussen enerzijds de in Brussel residerende hertog
Antoon van Brabant en anderzijds de met het hof in verbinding
staande adel, waaronder ook het Brusselse patriciaat. Als voormalig
hertogelijk ambtenaar had de auteur in het Brabantse bestuursapparaat
eerder reeds de nodige (ook: sociale) ervaring opgedaan.
Omstreeks 1415 heeft hij kennelijk de ambitie gekoesterd andermaal
als hertogelijk ambtenaar te worden aangesteld, om zich vanuit
die positie meer dan tevoren aan zijn literaire aspiraties te
HENNEN VAN MERCHTENEN 307
kunnen wijden. In zijn Cornicke van Brabant heeft Van Merchtenen
willen tonen wat hij in literair, historisch en heraldisch opzicht
waard was.44 Deze (relatieD korte tekst liet hij, zo veelbelovend
mogelijk, vooruitwijzen naar een veel imposanter werk, dat hij nooit
op eigen kosten zou kunnen schrijven. Op eigen initiatief en op
eigen kosten boekstaafde hij wel op bescheiden wijze de geschiedenis
van Brabant, waarbij hij bronnen van verschillende aard
vermengde en op creatieve wijze met elkaar in verband bracht. Aan
de loyaliteit en Brabantliefde van Van Merchtenen viel niet te
twijfelen. Hij hoopte dat de tekst gehoord zou worden door hertog
Antoon en door de edelen in diens omgeving, en dat het succes
ervan reden zou zijn hem zijn begeerde positie te bezorgen.
Sorteerde Van Merchtenens kroniek in de praktijk het gewenste
effect? Het heeft er inderdaad alle schijn van. In augustus 1415 volgt
zijn aanstelling als schout van Herentals (op 30 augustus 1415 blijkt
hij althans op zijn vroegst als zodanig in dienst te zijn). Op 25
oktober van hetzelfde jaar sneuvelt hertog Antoon tijdens de slag bij
Azincourt. Van Merchtenen blijft als schout in functie ten tijde van
Jan IV, Antoons opvolger, en overlijdt vermoedelijk in 1418, drie
jaar nadat hij de Cornicke voltooide.45
Adres van de auteur:
Rijksuniversiteit Leiden
Vakgroep Nederlands
Postbus 9515
2300 RA Leiden
NOTEN
1 De beste introductie tot de Brabantse historiografie is nog altijd de inleiding van
J. G. Heymans tot diens editie van Van den derden Eduwaert (Nijmegen 1983). Tal van
Brabantse teksten uit deze periode komen aan de orde in J. F. D. Blöte, Das
Aujkommen der Sage von Brabon Silvius, dem brabantischen Schwanritter. Amsterdam 1904,
Verhandelingen der Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam,
nieuwe reeks, 5/4 en A. L. H. Hage, Sonder faveie, sonder lieghen. Onderzoek naar vorm en
functie van de Middelnederlandse rijmkroniek als historiografisch genre. Groningen 1989,
Historische studies 48.
308 w. VAN ANROOI]
2 De gefaseerde ontstaansgeschiedenis van Boendales Brabantsche yeesten wordt
gedetailleerd besproken in R. Stein, "Wanneer schreef Jan van Boendale zijn
'Brabantsche yeesten'?", in: TNTL 106 (1990), p. 262-280. Zie van dezelfde auteur
ook ,Jan van Boendales Brabantsche yeesten: antithese of synthese?", in: Bijdragen en
mededelingen betriffende de geschiedenis der Nederlanden 106 (1991), p. 185-197, met in de
noten tal van literatuurverwijzingen betreffende de hier besproken periode.
3 Over de literaire aktiviteiten van Wenceslas zie F. Willaert, ,,'Wel an, wel an,
met hertzen gay!' Minneliederen en hofdansen in de veertiende eeuw", in: Literatuur
9 (1992), p. 8-14, m.n. p. 10-11 en van dezelfde auteur "Het zingende hof. Ontstaan,
vertolking en onthaal van hoofse minnelyriek omstreeks 1400", in: - e.a., Een zoet
akkoord. Middeleeuwse (yriek in de Lage Landen. Amsterdam 1992, Nederlandse literatuur
en cultuur in de middeleeuwen 7, p. 109-122 en p. 348-359.]. IJsewijn, "Henricus
de Oesterwijck, the first latin poet of the university of Louvain", in: Humanistica
Lovaniensia 18 (1969), p. 7-23, m.n. p. 7 en de bijbehorende n. 2 attendeert op een
(helaas bijna geheel verloren gegane) Latijnse vorstenspiegel van de hand van Jan
Coussemaecker (Johannes Caligator), getiteld Speculum morale missum duci Brabantiae
(1358), en bestemd voor hertog Wenceslas. P. Avonds, ,Johannes Caligator (Jan
Cousmaker, Jan Coussemaecker), theoloog, stadsklerk van Leuven en moraliserend
schrijver" (ter perse voor dl. 14 van het Nationaal biografisch woordenboek) dateert de
tekst ca. 1347/51 en gaat ervan uit dat hertog Jan III de bestemmeling was (met
dank aan de auteur).
4 Hier kan in hoofdzaak worden volstaan met een korte verwijzing naar de
relevante literatuuropgave bij het artikel van Willaert in Literatuur (zie n. 3), p. 14.
Zie recent ook R. Sleiderink, "Dichters aan het Brabantse hof(1356-1406)", in: Ntg
86 (1993), p. 1-16.
5 Over de Korte kroniek van Brabant zie L. Jéquier en W. van Anrooij (ed.), "Les
généalogies armoriées de l'armorial du héraut Gelre et du manuscrit 131 G 37 de la
Bibliothèque Royale de La Haye", in: Archives héraldiques suisses 101 (1987), afl. I, p.
3-44, m.n. p. 6 en de bijbehorende noten, alsmede Stein, "Wanneer schreef Jan van
Boendale" (zie n. 2), passim. De informatie over het kroniekje in C. Lemaire, "Een
kroniek vol 'quade truffen' ", in: E. Cockx-Indestege en F. Hendrickx (red.),
Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor dr. Jan Deschamps ter gelegenheid van zijn zeventigste
verjaardag. Dl. 2. Leuven 1987, p. 279-295, m.n. p. 280-282 is niet altijd even
gelukkig.
6 In het volgende wordt steeds verwezen en geciteerd naar G. GezelIe (ed.),
Hennen van Merchtenen's Cornicke van Brabant (1414). Gent 1896. Waar nodig, wordt het
hoofdlettergebruik stilzwijgend aan het moderne gebruik aangepast (dit geldt tevens
voor citaten uit andere werken). Naar het oordeel van Willem de Vreese laat de
uitgave "aan palaeographische nauwkeurigheid te wenschen over" (MNW, dl. 10,
nr. 256; De Vreeses exemplaar van de editie-Gezelle is op 29 juni 1930 (p. 25) voor
een gedeelte gecollationeerd naar het handschrift en bevindt zich thans in de Leidse
Universiteitsbibliotheek). Kritisch zijn ook W. van Eeghem (ed.), "Een onbekende
bewerking van Hennen van Merchtenens Cornicke van Brabant (1415)", in: VerslaHENNEN
VAN MERCHTENEN 309
gen en mededeelingen [van de] Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1940,
p. 507-528, m.n. p. 509, n. 13, alsmede n. 15 op p. 510 en H. Swinnen, "De
onderschatte Cornicke van Brabant (1415) van Hennen van Merchtenen: een schat
van gegevens", in: De Brabantse folklore nr. 255 (1987), p. 200-216, m.n. p. 200.
Lemaire, "Een kroniek" (zie n. 5), p. 281, n. 17 daarentegen spreekt van "een voor
haar tijd uitstekende uitgave'. Het jaartal' 1414' in de titel is oude stijl. De datum
van voltooiing wordt door de auteur genoemd in vs. 4466-4468.
7 J. D. Janssens, "De Brabantse literatuur en de Lotharingische ambities van de
hertogen. Een voorlopige schets ... ", in: P. Avonds en -, Politiek en literatuur. Brabant
en de slag bij Woeringen (1288). Brussel 1989, p. 101-144, m.n. p. 131. In een artikel
"Zwaanridder en historiografie bij Hennen van Merchtenen" (ter perse) ga ik nader
in op de vraag op welke wijze Van Merchtenen beide tradities met elkaar heeft
verbonden.
8 De citaten ontleen ik aan J. van Gerven, "Politiek en geschiedschrijving in de
late middeleeuwen. Hennen van Merchtenen en de Boergondische opvolging in
Brabant", in: Bijdragen tot de geschiedenis 63 (1980), p. 29-47, resp. p. 29, 30, 33, 43 en
45. In "Feit of fictie? Medioneerlandistiek en geschiedwetenschap", in: F. P. van
Oostrom e.a., Misselike tonghe. De Middelnederlandse letterkunde in interdisciplinair verband.
Amsterdam 1991, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 5, p.
98-109 (met een 'Discussieverslag' op p. 109-110) en p. 207-214 heb ik ervoor
gepleit dat de studie van verhalende historische bronnen (vooral ook) een zaak is van
neerlandici.
9 Dit kroniekje wordt niet vermeld in A. Derolez, Inventaris van de handschriften in de
Universiteitsbibliotheek te Gent. Gent 1977, hs. 1621. Het is uitgegeven in M. Sacré (ed.),
Kroniek en oorkondenboek van Merchtem. Gent 1904, p. 5-19. Tegen de achtergrond van
de naam (en mogelijke herkomst) van Hennen van Merchtenen is vooral de laatste
mededeling opvallend: Item int tselve jaer [= 1461] was Merchtenen verberrent van den
moertbranders [=brandstichters] (p. 19). Kwam het handschrift tot stand in de vermoedelijke
geboorteplaats van de auteur? Vroegere dan wel latere versies van het
kroniekje beslaan de periodes 1288-1388/1408, 1302-1400, 1285-1437 en
1288-1470 (zie resp. A. G. B. Schayes (ed.), "Chronique flamande du Brabant
intitulée Corte chronycke", in: E. MarshalI, Bibliothèque des antiquités belgiques. Dl. 2.
Anvers 1834, p. 156-160; F. von Hellwald, M. de Vries en E. Verwijs (ed.), Jacob van
Maerlant's Spiegel historiael. Tweede partie, bewerkt door Philip Utenbroeke. Leiden 1879
(fotomech. herdr.: Utrecht 1982), p. IV-Ven C. Piot (ed.), Chroniques de Brabant et de
Flandre. Bruxelles 1879, resp. p. 63-68 en p. 49-62). De overlevering van het kroniekje
wijst sterk in de richting van Brussel.
10 Een codicologische beschrijving van het handschrift is als Bijlage opgenomen
in Swinnen, "De onderschatte Cornicke" (zie n. 6), p. 214-216. Hieraan ontleen ik
de in de hoofdtekst genoemde gegevens. Willem de Vreese dateerde het handschrift
ca. 1445 (MNW, dl. 10, nr. 256).
II GezelIe, Cornicke (zie n. 6), resp. p. 9-12 en p. 15-17. De mogelijkheid dat de
ontleningsrelatie net andersom is, en dat Van Merchtenen de bewuste passages
310 w. VAN ANROOI]
overnam uit een vroeger handschrift van de Brabantsche yeesten waarin deze ook reeds
voorkwamen (vgl. Swinnen, "De onderschatte Cornicke" (zie n. 6), p. 208-209) lijkt
minder aannemelijk in het licht van de zonder enige twijfel aan de Cornicke ontleende,
hierna te noemen passage. De nadere datering van het handschrift vindt
men bij J. F. D. Blöte, "De Latijnsche bewerking der 'Brabantsche yeesten' ", in:
TNTL 19 (1901), p. 207-229, m.n. p. 219, n. 2 en p. 221, n. 4.
12 P. de Fraine en W. Schroeven (ed.), De kronijk van Aarschot van Charles Millet
(1597). Aarschot 1983, Bijdragen tot de geschiedenis van het land van Aarschot 6,
p. 10-11. Het betreft de etymologie van de plaatsnaam 'Aarschot', een passage
van plaatselijk belang kortom. Julius Caesar zou op de plaats waar nu Aarschot ligt
met behulp van een boog een arend hebben neergeschoten. Al in 1574 had Marcus
van Vaernewijck in Die historie van Belgis een vraagteken geplaatst bij het verhaal:
Maer dit dinct my fabuleus ludende, want hier zelden oft nemmermeer arenden pleghen te vlieghen,
ten ware datmen seyde datter doen meer wi(l)dernissen waren hier te lande, rift dattet eenen temmen
arent was, aldaer ghebrocht ende laten vlieghen, tot een spectabel rifte onbewist (A. de Cock en
1. Teirlinck, Brabantsch sagen boek. Dl. 3. Gent 1912, p. 181; zie ook Bibliotheca Belgica.
Dl. 5. Bruxelles 1964, p. 410-411). Maar waar of niet: de legende werd nog in de
vorige eeuw uit de volksmond opgetekend! (vgl. J. W. Wolf, Niederländische Sagen.
Leipzig 1843, nr. 54). Een variant van de legende biedt C. Leyssens, Geschiedenis van
Aerschot, gevolgd van de beschryving dezer stad. Aerschot 1853, p. 1-3. In dit werk is het
Octavius, een achterneef van Julius Caesar, die de arend neerschiet. Op de plaats
waar dat gebeurde, liet Caesar naar men zegt een kasteel bouwen, "daer waer men
nu de Brakepoort ziet" (p. 2). Leyssens zegt echter ook een kroniek te kennen waarin
het Caesar is die de arend uit de lucht schiet. De etymologie van 'Aarschot' wordt
door hem afgewezen omdat hij het niet aannemelijk acht "dat de Romeinen in dien
tyd 'Vlaemsch' spraken" (p. 3). Ook de koppeling van de legende met het wapen van
Aarschot spreekt hij tegen (p. 4); deze koppeling wordt nog gememoreerd in M. Servais,
Wapenboek van de provinciln en gemeenten van Belgie'. [Z.pl.] 1955, p. 546.
13 W. van Eeghem, "Nogmaals Hennen van Merchtenens Cornicke van Brabant
(1415)", in: Verslagen en mededelingen [van de] Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en
Letterkunde 1949, p. 5-21, m.n. p. 5-8.
14 Van Eeghem, "Een onbekende bewerking" (zie n. 6). Lemaire, "Een kroniek"
(zie n. 5) betoogt dat de relatieve chronologie van de Cornicke en het kroniekje Vanden
beghinsel van Roome ende van Brabant andersom is dan Van Eeghem meende; ze wordt
hierin nagevolgd door Janssens, "De Brabantse literatuur" (zie n. 7), p. 129. In het
artikel "Zwaanridder en historiografie bij Hennen van Merchtenen" (ter perse) geef
ik echter een serie argumenten die de visie van Van Eeghem ondersteunen. Dat
Vanden beghinsel van Roome ende van Brabant nog uit de vijftiende eeuw dateert, blijkt uit
een echo van het kroniekje in het laat-vijf tiende-eeuwse Lofdicht op Antwerpen (zie L.
G. Visscher (ed.), Bijdragen tot de oude letteren der Nederlanden. Dl. 2. Utrecht 1839, p.
427-430, m.n. vs. 82).
15 GezelIe, Cornicke (zie n. 6), p. 12-14 en p. 17-20; zie ook J. van Mierlo,
Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. Dl. I. 2e, herz. en verm. dr. 's-HertogenHENNEN
VAN MERCHTENEN 311
bosch [enz.] 1949, p. 330. Voor de toeschrijving aan Walter Bosch zie A. Ampe,
"Walter Bosch, monnik van Affiigem, en zijn twee bewerkingen van Jan van Boendale's
Brabantsche yeesten", in: Bijdragen tot de geschiedenis 60 (1977), p. 3-84, m.n. p.
40-80. Of verliep de invloed van de Cornicke op Die alder excellenste cronike van Brabant
niet (alleen?) direct, maar (ook?) via het al eerder genoemde hs. Antwerpen, Stadsbibliotheek,
B 15.828? Daarin komen immers juist die passages uit de Cornicke voor die
van invloed zijn geweest op Die alder excellenste cronike, en dan nog wel vergezeld van
de mededeling dat deze berichten in eerdere kronieken niet te vinden zijn (deze
mededeling immers ook in Die alder excellenste cronike). Het is overigens merkwaardig
dat GezelIe, Cornicke (zie n. 6), m.n. p. 9-17 niet zelf op deze gedachte is gekomen.
Blöte, Das Aujkommen (zie n. 1), p. 33 gaat ervan uit dat de auteur van Die alder
excellenste cronike de Cornicke van Van Merchtenen niet heeft gekend; hiertegen Ampe,
"Walter Bosch" (zie hierboven), p. 55, n. 92. Hoewel nader onderzoek op dit punt
gewenst is, levert de omdraaiing van Caesar en Octavianus door Van Merchtenen in
het kader van de sage van de Zwaanridder (vgl. mijn artikel ter perse "Zwaanridder
en historiografie bij Hennen van Merchtenen") een ondersteuning voor de opvatting
van Blöte. Nader onderzoek is ook gewenst voor het Antwerpse (verzamel)
handschrift als geheel.
16 Van Eeghem, "Een onbekende bewerking" (zie n. 6), p. 525-527. Genoemd
Dagboek heeft volgens Van Eeghem (p. 527, n. 26) ook invloed ondergaan van het in
n. 9 genoemde annalistische kroniekje.
17 Van Mierlo, Geschiedenis (zie n. 15), p. 330.
18 Het bronnengebruik van Van Merchtenen komt aan de orde in GezelIe,
Cornicke (zie n. 6), p. 15; Van Eeghem, "Nogmaals Hennen van Merchtenens
Cornicke" (zie n. 13), p. 8-12 (en als achtergrond hierbij Van Eeghem, "Een
onbekende bewerking" (zie n. 6), p. 524); Swinnen, "De onderschatte Cornicke" (zie
n. 6), p. 208-210. Het door Swinnen genoemde gedicht over de Negen Besten (p.
209) dient af te vallen als mogelijke bron: de traditie van de Negen Besten is in de
vroege vijftiende eeuw al zo bekend in de Nederlanden (vgl. H. Schroeder, Der Topos
der Nine Worthies in Literatur und bildender Kunst. Göttingen 1971, p. 80-84, waar de
bewijsplaats bij Van Merchtenen - vs. 4054 e.v. - overigens niet wordt genoemd),
dat het wat ver gaat om Van Merchtenens kennis op dit gebied met behulp van een
specifieke tekst te willen verklaren. Ook de door Swinnen genoemde Korte kroniek van
Brabant in het Wapenboek Gelre (p. 209-210) dient af te vallen als mogelijke bron,
zoals blijkt uit een vergelijking van de wapenbeschrijvingen die voorkomen in de
Cornicke met de afgebeelde wapens bij de Korte kroniek van Brabant (vgl. voor dit laatste
Jéquier en Van Anrooij, "Les généalogies armoriées" (zie n. 5)).
19 Zie voor de datering M. Carasso-Kok, "Het Woud zonder Genade", in:
Bijdragen en mededelingen betriffende de geschiedenis der Nederlanden 107 (1992), p. 241-263,
m.n. p. 258. Carasso-Kok betoogt onder meer dat de Cornicke van Van Merchtenen
de vroegst bekende bron is waarin het Woud zonder Genade gelijk wordt gesteld met
Vlaanderen (met overigens een kleine slag om de arm in n. 58 op p. 258).
20 Van Gerven, "Politiek en geschiedschrijving" (zie n. 8).
312 w. VAN ANROOI]
21 De door Van Gerven, "Politiek en geschiedschrijving" (zie n. 8), p. 46-47
opgegeven volgorde der gebeurtenissen kan niet kloppen (maar zie ook p. 30). Zoals
ik eerder al heb aangegeven, voltooide Van Merchtenen de Cornicke op 20 februari
1415. Maar voorzover bekend is 30 augustus 1415 de vroegste datum waaruit blijkt
dat Van Merchtenen een nieuwe aanstelling als ambtenaar heeft gekregen (vgl. J.
Lindemans, ,Jan van Merchtene. Schrijver van de 'Cornicke van Brabant' ", in:
Eigen schoon en de Brabander 18 (1935), p. 119-136, m.n. p. 129).
22 A. Uyttebrouck, "Brabant-Limburg 1404-1482", in: Algemene geschiedenis der
Nederlanden. Dl. 4. Haarlem 1980, p. 224-246, m.n. p. 224-226 spreekt ook liever van
"keerpunten" dan van "breekpunten", voor wat de Bourgondisering van Brabant
betreft.
23 Zie voor een omstandige toelichting op deze principes G. Melville, "Vorfahren
und Vorgänger. Spätmittelalterliche Genealogien als dynastische Legitimation
zur Herrschaft", in: P.-J. Schuier (red.), Die Familie als sozialer und historischer
Verband. Untersuchungen zum Spätmittelalter und ;:ur frühen Neu;:eit. Sigmaringen 1987,
p. 203-309.
24 De Cornicke wordt door de auteur bij herhaling als "kort" aangeduid (vs. 3933,
4227 enz.).
25 Het is de moeite van het opmerken waard dat Van Merchtenen in termen van
'papier' denkt (in plaats van 'perkament'). Het vroegst bekende (strikt) literaire
handschrift van papier in de Nederlanden is het handschrift-Van Hulthem (Brabant,
misschien Brussel, ca. 1399/1410). In kanselarijen en kloosters was papier al (ruim)
voor 1400 in gebruik.
26 Voor de biografie van de auteur zijn van belang H. Nelis, "Hennen van
Merchtenen, auteur de la 'Cornike van Brabant' (1415)", in: Revue beige de philologie et
d'histoire 7 (1928), p. 1035-1039 en (vooral) Lindemans, ,Jan van Merchtene" (zie n.
21). Zie voor enkele aanvullingen ook Van Gerven, "Politiek en geschiedschrijving"
(zie n. 8), p. 29-30.
27 Ook Swinnen, "De onderschatte Cornicke" (zie n. 6), p. 202 denkt in deze
richting. In deze context past wellicht ook de vraag hoe Van Merchtenen aan zijn
bronnen kwam.
28 Een eerste aanzet tot deze interpretatie ook reeds bij Lindemans, ,Jan van
Merchtene" (zie n. 21), p. 120.
29 F. P. van Oostrom, Aanvaard dit werk. Over Middelnederlandse auteurs en hun publiek.
Amsterdam 1992, Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen 6, p. 9-27
en p. 288-289, m.n. p. 18 en p. 21.
30 Dit kwam wel vaker voor bij historiografische teksten. L. van Houts,
"Geschiedschrijving en patronage in de middeleeuwen", in: Spiegel historiael 26
(1991), p. 481-488 geeft daarvan een aantal voorbeelden.
31 Hertog Antoon beheerste in ieder geval de Nederlandse taal. In 1389 wordt
aan meester Evrard de Houckine, maistre en lescolle de Anthoine mons. een vergoeding
uitgekeerd pour les [= Antoon, en nog enkele anderen, WvA] apprendre à lire et escripre et
aussi à parier Flament (B. en H. Prost, Inventaire mobiliers et extrait des comptes des ducs de
HENNEN VAN MERCHTENEN 313
Bourgogne de la maison de Valois (1363-1477). Dl. 2. Philippe Ie Hardi 1378-1390. Paris
1913, nr. 2771).
32 J. J. van der Voort van der K.leij, Verdam Middelnederlandsch handwoordenboek.
Supplement. Leiden [enz.] 1983, p. 273, sub 'Saragoen'.
33 Voor de veronderstelling van W. van Eeghem, Brusselse dichters. 4e reeks.
Brussel 1963, p. 73-90, m.n. p. 72 dat de Cornicke bestemd was voor scholieren biedt
de tekst geen aanknopingspunten.
34 Het systeem om kleuren aan te duiden door middel van namen van edelstenen
was voordien overigens reeds ingeburgerd geraakt (vgl. W. van Anrooij, Spiegel van
ridderschap. Heraut Gelre en zijn ereredes. Amsterdam 1990, Nederlandse literatuur en
cultuur in de middeleeuwen I, p. 150-151).
35 gecopeneert «Ofr. componee): gèblokt. Deze betekenis komt niet voor in M.Nw, dl.
2, kol. 1174, sub 'gecopponede' (vgl. de bewijsplaats 85 ellen ghecopponeder fringen
[ = franje], daer men tif maecte 12 banieren).
36 Zie ook de continuatie tot 1415 van het Chronicum [de origine] ducum Brabantiae,
waarin Elisabeth onder meer wordt aangeduid als marchionatissam de Brandenborch (E.
Marshall en F. Bogaerts, Bibliothèque des antiquités belgiques. Dl. I. Anvers 1833, p. 291)
en de Brabantsche yeesten (ed. J. H. Bormans. Dl. 3. Brussel 1869), bk. 7, vs. 2142
(Mercgravinne van Brandenborch). In A. Uyttebrouck, Le gouvernement du duché de Brabant
au bas moyen áge (1355-1430). Bruxelles 1975, 2 din. komt de kwestie niet aan de orde.
37 J. SchuItze, Die Mark Brandenburg. Dl. 2. Die Mark unter Herrschaft der Wittelsbacher
und Luxemburger (1319-1415). Berlin 1961, m.n. p. 194. Zie naderhand Bormans,
Brabantsche yeesten (zie n. 36), bk. 7, vs. 2143 (Ende mercgravinne van Luserlant).
38 Zie C. A. A. Linssen, "Keizer Sigismund, opperleenheer in de Nederlanden
(1410-1437)", in: D. E. H. de Boer enJ. W. Marsilje (red.), De Nederlanden in de late
middeleeuwen. Utrecht [enz.] 1987, p. 326-353, m.n. p. 330-332, ook voor het vervolg.
39 Zie ook dl. 3 van de (oude) Algemene geschiedenis der Nederlanden. Utrecht [enz.]
1951, p. 222-223.
40 P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche volk. 3e, herz. dr. Dl. 1. Leiden 1923,
p. 370 en Bormans, Brabantsche yeesten (zie n. 36), bk. 7, vs. 2431-2666 (= XX en
XXI).
41 Over de oorsprong van de naam 'Brandenburg' bestaan uiteenlopende theorieën,
vgl. C. Selmer, "The origin of Brandenburg (Prussia), the St. Brendan legend,
and the Scoti of the tenth century", in: Traditio 7 (1949-1951), p. 416-433. De
etymologische verklaring die Hennen van Merchtenen geeft, is niet bekend uit enige
andere bron.
42 Zie de verwijzingen sub 'Bruessele' in GezelIe, Cornicke (zie n. 6), p. 214.
43 J. D. Janssens neemt aan dat de Brusselse bijnaam is ontstaan onder invloed
van de (Brabantse) Trojeroman van Segher Diengotgaf, vermoedelijk met Maerlants
Historie van Troyen (ca. 1264) als intermediair (Janssens, "De Brabantse literatuur"
(zie n. 7), p. 127 en de bijbehorende n. 82 op p. 143). De bijnaam komt in het
midden van de vijftiende eeuw ook voor in Die eerste bliscap van Maria en in 1500 in
een spel op de geboorte van Karel V door Jan Smeken (W. Keesman, "Troje in de
314 W. VAN ANROOIJ
middeleeuwse literatuur. Antiek verleden in dienst van eigen tijd", in: Literatuur 4
(1987), p. 257-265, m.n. p. 264-265).
44 Zie ook W. van Anrooij, "Hennen van Merchtenen en de lof op BRABANCIA",
in: SpL 35 (1993), p. 153-157.
45 De opvatting van Van Eeghem, Brusselse dichters (zie n. 33) dat Van Merchtenen
ca. 1440 nog in leven was (en dat hij de boeken 6 en 7 van de Brabantsche yeesten
schreef) heeft tot op heden geen bijval geoogst.
TNTL 109 (1993), © E. J. Brill, Leiden
J. A. VAN LEUVENSTEIjN
MONTANUS OVER 'BOODEM' EN 'AESEM'
1. Inleiding
In 1991 is J. L. M. Hulsker gepromoveerd op De Spreeckonst van
Petrus Montanus uit 1635. Dit werk is geen eenvoudige literatuur,
wat vooral veroorzaakt wordt door de onderscheidingen die Montanus
maakt, voor zover die niet met inzichten van de huidige
wetenschap stroken. In sectie 3 zal ik dit aantonen met betrekking
tot Hulskers interpretatie van Montanus 'vijfde gemeene onderscheiding
der enkelde letteren'. Dat is de verdeling in 'snapletteren'
en 'staege letteren'. De moeilijkheid zit echter ook in het verstaan
van Montanus' zeventiende-eeuwse Hollands, zoals ik in sectie 2,
'Montanus' vierde gemeene onderscheiding der enkelde letteren',
zal toelichten. Het betreft daar de verdeling in 'platte of hoochboomige'
en 'laegboomige' letteren.
2. Montanus' vierde gemeene Onderscheiding
Vanuit twee gezichtspunten schenkt Montanus in 'het eerste boec
der spreeckonst' (pp. 21-23) en 'het tweede boec der spreeckonst'
(pp. 39-43) aandacht aan een en dezelfde onderscheiding. l
In 'het eerste boec' stelt Montanus de 'oorzaken der uitspraec'
aan de orde. Daarin bespreekt hij de articulatiemechaniek die
gebruikt wordt om spraakklanken te vormen. In 'het tweede boec'
benadert Montanus de problematiek van klankvorming van de
andere zijde, namelijk vanuit de klank. In 'het eerste boec' spreekt
Montanus van 'De vierde gemeene Onderscheiding der Vormen' (pp.
21-23) en in 'het tweede boec' van 'De vierde gemeene Onderscheiding
der Enkelde Letteren' (pp. 39-43) (curs. van mij). Deze twee
hoofdstukken zijn complementair.
316 J. A. VAN LEUVENSTEIJN
'De Vormen' zo schrijft Montanus, 'zijn nae haers Boodems
Gestalte en geleegentheit 1. Platte of Hoochboomige, 2. Laechboomige'
(p. 21). Ik parafraseer: 'Er zijn twee groepen vormen van
de mondholte overeenkomstig de stand en ligging van de onderkant
van deze holte: 1. platte en hoogbodemige vormen en 2. laagbodemige
vormen'. Uit p. 14 blijkt dat we onder 'bodem' 'het ganse
onderste deel des Ondervats' (d.i. de mondholte) moeten verstaan,
inclusief de tong. Montanus onderscheidt vervolgens alleen de
groep laagbodemige vormen: 2.1 de holachtige vormen en 2.2 de
holle vormen.
'De Hol-achtige Vormen zijn, die op haer Boodem inden Binnemont,
door het uitstrecken der tonge oover den Gront des Ondermonts,
niet heel hol: en door het neederbuigen van het midden
desselven, niet plat of bultachtig en zijn: maar wel hol-achtich.' (p.
22). Hier noemt Montanus de volgende eigenschap bij: 'De Hoeken
der Lippen, en met eenen ooc de koonen (d.i. wangen), zijn in deeze
Vormen middelmaetich saemen getrocken.' (p. 22). Op p. 40 definieert
Montanus de hol-achtige letteren als klanken 'die met een
hol-achtige vorm voortgebracht worden.' (p. 40). Deze klanken
klinken ook 'hol-achtig' (p. 41) 'uit oorzaek de Tonge dieper nae den
gront gehouden wort, en verder van't Verheemelte (dan bij de platte
letteren, v.L.), de lippen maetich saemen-getrocken, verweckende
alzoo de hol-achtichheit des Clanx, door dat de vorm holder is' (dan
bij de platte letteren, v.L.).
Holachtige klanken ontstaan dus in holachtige vormen van de
mondholte, terwijl de lippen een beetje samengetrokken zijn. De
holachtige mondholtevormen ontstaan door de wat holle tong over
de mondbodem uit te strekken.
'De holle Vormen zijn, die op haer Boodem door het uitrecken
der Tonge vanden Gront des Ondermonts hol zijn.' (p. 22). De
volgende eigenschap meldt Montanus hierbij. 'In deeze Vormen
zijn de Hoeken der Lippen, en dienvolgende ooc de Koonen, op het
nauwste saemen getrocken' (p. 23) 'De Holle Letteren zijn, die
gevormt worden met een Holle Vorm.' (p. 40). Deze klinken 'heel
hol ( ... ) om dat de Tonge heel ingetrocken (oorspronkelijk stond hier
'aengetrocken', v.L. 2) is, laetende een holte van't Verheemelte tot
MONTANUS OVER 'BOODEM' EN 'AESEM' 317
aen den gront des Monts, de Lippen zeer samengetrocken, veroorzaekende
alzoo de heel holle Clanc, om dat de Vorm heel hol valt.'
(p. 41, 42). De bovenstaande citaten bevatten een tegenstelling. Op
p. 22 wordt gesproken van 'het uitrecken der Tonge' en op p. 41
wordt gemeld dat 'de Tonge heel ingetrocken is'. Als we de articulatiestand
van de mond en tong bij de platte vormen en vervolgens bij
de holachtige vormen in ogenschouw nemen, dan zien we een
vergroting van de mondholte beschreven. Ik citeer de vindplaatsen.
- 'De Platte Vormen zijn, die op haer Boodem inde Binnemont,
door het uitstrecken der Tonge over den gront desselven, en door't
verheffen van die int midden, platachtich of wat bol, en ho ochboomich
zijn'. (p. 22)
- 'De Hol-achtige Vormen zijn, die op haer Boodem inde Binnemont,
door het uitstrecken der tonge oover den gront des Ondermonts,
niet heel hol: en door het neederbuigen van het midden
desselven, niet plat ofbultachtich en zijn: maer wel hol-achtich'. (p.
22)
Naar ik vermoed is er vervolgens bij het zetten van de omschrijving
van de Holle Vormen op blz. 22 een leesfout gemaakt. Tweemaal
werd reeds 'het uitstrecken der Tonge' gezet. Met 'uitrecken der
Tonge' sluit de zetter hier onbewust bij aan, terwijl hij 'intrecken
der Tonge' had moeten lezen. Het is ook opvallend dat de tekst niet
'uitstrecken', maar 'uitrecken' vermeldt. Ik neem op grond van de
omschrijving van de Holle Letteren op p. 41,42 ('om dat de Tonge
heel ingetrocken is') en op grond van de bovenstaande citaten uit p.
22 betreffende de Platte en de Hol-achtige Vormen aan, dat het
handschrift ten aanzien van de Holle Varmen de onderstaande zin
vermeldde.
'De Holle Vormen zijn, die op haer Boodem door het intreeken der
Tonge vanden Gront des Ondermonts hol zijn'. (Vgl. p. 22)
In deze zin moet 'van den gront' als 'door de mondbodem' geïnterpreteerd
worden. Het is opvallend, dat Montanus deze zetfout niet
heeft opgemerkt. Op de bladzijden 28 (onderaan), 29 en 30 van de
inleiding somt de auteur tientallen drukfouten op. Maar ook daar
318 J. A. VAN LEUVENSTEIJN
zitten weer vergissingen in, meldt Caron in zijn inleiding tot De
Spreeckonst (p. XIV).
Holle klanken ontstaan in de mondholte bij deze interpretatie
door het naar beneden trekken van de tong, terwijl de lippen en
wangen sterk samengetrokken zijn. De onderzijde van de holte
wordt dan (m.n.) door de 'Gront', d.i. de mondbodem, gevormd.
Uit de behandeling van de hol-achtige en holle vormen en letteren
(d.i. klanken) blijkt de complementaire functie van het eerste en
het tweede boec van de Spreeckonst. Uit deze complementaire behandeling
laat zich verklaren, dat Montanus platte en hoogboomige
vormen en letteren samen neemt. Op p. 22 lezen wij 'De Platte
Vormen zijn, die op haer Boodem in de Binnemont, door het
uitstrecken der Tonge over den gront desselven, en door't verheffen
van die int midden, platachtig ofwat bol, en hoochboomich zijn'. In
de uitleg zegt Montanus dat deze vormen ook wel Bolle Vormen
genoemd zouden kunnen worden 'dewijl de tonge, het voornaemste
van haer Boodem zijnde, in't midden wat verheeven en opgeboogen
is, en aen't einde daelt of neerwaert strect, gelijck een Brugge.' (p.
22). Montanus noemt verder één eigenschap voor de categorie
platte en hoogboomige letteren: 'Inde Platte Vormen staen de hoecken
der Lippen, en volgens dien ooc de Koonen, natuerlijc of los,
dat is, noch saemen getrocken, noch uitgestrect' (p. 22).
De 'Platte of Hoogboomige Letteren' zijn dus de klanken 'die met
een platte of hoogboomige vorm gevormt worden' (p. 40). Deze
klinken 'plat' 'uit oorzaec de Tong hoochst nae't Verheemelte,
oover den gansen gront des Binne-monts gestrect is, en de Lippen
los gaepen, maekende alzoo de platte Clanc, door de hoog-boomige
vorm, daer de losheit der Lippen ooc toe helpt' (p. 41).
Platte klanken ontstaan dus in platte of hoogbodemige vormen
die door het opheffen van het midden van de tong tot horizontale of
bolle stand ontstaan, terwijl men de lippen en wangen in de natuurlijke
stand laat.
Samenvattend kom ik onder (1) tot overzicht 1.
MONTANUS OVER 'BOODEM' EN 'AESEM' 319
(I) Overzicht I: De vierde 'Gemeene Onderscheiding'
Stand van Stand van lippen Klank
mondholte bodem (en wangen)
hoogbodeming platachtig of wat bol natuurlijke stand plat
laagbodemig
hol-achtig wat samengetrokken hol-achtig
hol zeer samengetrokken hol
Mevrouw L. E. Wirth-Van Wijk besteedt in het eerste hoofdstuk
van haar studie Uit en rondom de Spreeckonst van Petrus Montanus (1635)
uit 1980 o.a. aandacht aan de platte klanken. Op bladzijde 16 komt
zij tot de volgende uitspraak. "Het belangrijkste verschil in tongarticulatie
tussen plat en laagbomig is m.i., dat bij platte articulaties de
tongpunt naar beneden hangt, ongeveer tot de bovenrand der
ondertanden, terwijl bij laagbomige de tongpunt op de mondbodem
ligt, en de midden- en achtertong minder of meer geheven zijn."
Hulsker treedt in zijn proefschrift in het voetspoor van mevr.
Wirth-Van Wijk en gebruikt de stand van de tongpunt zelfs voor
zijn typering van de vierde 'Gemeene Onderscheiding' (zie p. 157
en 251). Dat acht ik weinig gelukkig. Montanus beschrijft de mondholte
en de klanken door typeringen die hij ontleent aan standen
van de deels beweegbare onderkant van de holte. Vanuit de natuurlijke
tongstand kan het midden van de tong omhoog worden
gebracht tot plat of bol. De tong kan echter ook naar beneden
getrokken worden tot holachtig, waarbij de tong over de mondbodem
ligt, of tot hol, waarbij de tong zover is ingetrokken, dat de
onderzijde van de mondholte door de tong en de mondbodem
gevormd wordt. De figuren van Hulsker op p. 251 zou ik dan ook
liever vervangen zien door de figuur onder (2).
(2) Figuur I
1 bol
2 plat
3 natuurlijke stand
4 hol-achtig
5 hol
320 J. A. VAN LEUVENSTEIJN
Montanus verbindt de articulatiestand van de mondholte direct
en eenduidig met de articulatiestand van de lippen en wangen. Hij
noemt de laatste zelfs een eigenschap, d.i. kenmerk, van de eerste.
Zie het overzicht onder (3).
(3) Overzicht 2: Correspondentie tussen stand van mondholte en van lippen en wange[l
Stand mondholte
plat (inclusief bol)
holachtig
hol
Stand lippen en wangen
'natuerlijc of los, dat is noch samen getrocken noch uitgestrect'
(p. 22)
'middelmaetich saemen getrocken' (p. 22)
'het naewste saemen getrocken' (p. 23)
Al noemt Hulsker de ge rondheid van de lippen "zeker niet het
belangrijkste kenmerk van deze vierde 'Onderscheiding''', toch is
dit kenmerk het enige wat hij van deze onderscheiding in zijn
formele beschrijving van de spraakklanken in binaire opposities
noteert (Overzicht 82, p. 263).3 De implicaties betreffende de mondholte
is de lezer dan wel vergeten. Het is echter de vraag, of al
Montanus' onderscheidingen wel door middel van binaire opposities
kunnen worden genoteerd. Laagbodemig en hoogbodemig sluiten
elkaar uit. Dat kan aangeduid worden als <ex laagbodemig> of
<a hoogbodemig> . Bij de driedeling 1. plat, 2. holachtig, 3. hol,
ofwel hun correspondenten 1. natuerlijc, 2. middelmaetich saemen
getrocken, 3. het naewste saemen getrocken lukt dit m.i. niet. 2 en 3
sluiten elkaar namelijk niet uit, maar zijn gradaties in holheid, resp.
samengetrokkenheid.
Op p. 79 en 104 heeft Hulsker in zijn Overzichten 9 en 14
Montanus' schema van klinkers aangevuld met Montanus' en met
zijn eigen interpretaties. Montanus' aanduiding van de configuratie
van de mondholte die aan de linkerzijde staat, vermeldt driemaal
Plat, Holachtig, Hol in plaats van eenmaal. a, aa en aaa zijn immers
alledrie plat en niet resp. Plat, Holachtig en Hol. Hetzelfde geldt
m.m. voor Ó, ÓÓ en ÓÓÓ en voor 0, 00 en 000, etc. die per drietal
respectievelijk holachtig en hol zijn. Aan de rechterzijde vermeldt
Hulsker wederom driemaal zijn interpretatie in plaats van eenmaal.
MONTANUS OVER 'BOODEM' EN 'AESEM' 321
Het is gelukkig slechts een fout bij de tekstinvoer van dit overzicht,
maar de lezer kan er behoorlijk door misleid worden.
3. Montanus' vijfde gemeene Onderscheiding
De vijfde gemeene onderscheiding die Montanus in de enkelde
letteren (de niet-diftongen) aanbrengt, berust op 'de Onderscheiden,
die uit de verscheide wijzen van Aesemen ontstaen' (p. 43).
'Alzoo den Aesem onder andere, op twee wijzen can beweecht
worden, 1 Met een Hortende eracht, 2 met een Staege: zoo ist dat
de Letteren daer van, als zijnde haer oorzaec, ooc een merkelijc
onderscheit becoomen: naemelijc, datse zijn 1 Snappende, 2 Staege'
(p. 43). Montanus maakt hier dus een onderscheid dat berust op de
manier waarop de spreker de lucht, die de klank voortbrengt, door
het articulatieorgaan stuwt.
'De Snapletteren zijn, die door een Hort des Aesems voortgebracht
worden' (p. 43). Zij worden dus voortgebracht met een ademstoot.
Deze klanken zijn - voorzover het vocalen betreft - scherpgesneden.
Het vermogen van een klank om een lettergreep te dragen, blijkt
in Montanus' beschouwing verbonden te zijn met zijn notie 'snapletter'
. Consonanten kunnen, als ze aan deze eis voldoen, dus ook
als snapletter optreden. Dit doet zich voor bij de I in werlt, de r in
harp e.d.
'De Staege Letteren zijn, die met een staechwerkenden Aesem voortgebracht
worden.' (p. 44). Daaronder vallen alle klanken in de
navolgende woorden die in de letteraanduiding geen diakritisch
teken dragen: hèt, vindèn, schréyèndè, dráyèn etc. In de opvatting van
Montanus zijn dus alle klanken die niet snapletter zijn, staege
letteren. Dit geldt voor de consonanten evenzeer als voor het tweede
deel van de lange vocalen, ook wel zwakgesneden vocalen geheten.
De lange vocaal noemt Montanus dan ook als totaliteit 'snapstaeg'.
De snapletteren zijn 'vry-clinkende ofte Grondletteren' , als ze als
'Opperletteren eens Woordlits' in een woord staan (p. 43). Montanus
doelt hier op de 'Onderscheiding der Enkelde Letteren nae
haer Hoochte inde Woordleeden' (hoofdstuk 15 in het tweede boec
(p. 82 e.v.)). In de syllabe onderscheidt hij naar de Hoochte des
322 j. A. VAN LEUVENSTEljN
Geluits één oppertrap en vijf ondertrappen. De vry-clinkende, dat
zijn de vocalische, snapletters kent hij de hoogste toonhoogte toe en
deze noemt hij derhalve de opperletters van de lettergrepen. Elke
lettergreep bevat slechts één opperletter, te weten een korte vocaal
of een eerste deel van een lange vocaa1.4 De vrye Staechklinkers
staan een trapje lager, namelijk op de Naestoppertrap.5
Terwijl de typering uitsluitend op toonhoogte duidt, is de gegeven
motivering voor het plaatsen van klanken op trappen mede van
distributionele aard. Een voorbeeld. De w moet lager dan de r staan,
omdat de eerste een plaatsje verder van de snapvocaal in wreet e.d.
staat.
In figuur 2 geef ik schetsmatig de relatieve toonhoogte aan in een
eensyllabig woord met een snapvocaal en in een eensyllabig woord
met een snapstaege vocaal, resp. schelm en wreet.
s eh e 1 m w r e e t
0 1 2 n
ppertrap
aestoppertrap
3 b oove-middeltrap
r 4 0 nder-middeltrap
1 <; n aestlaeehste trap
6 1 aeehste trap
(4) Figuur 2: schelm, wreet
Met de woorden snap en staeg bij de vocalen doelt Montanus op
respectievelijk de scherpe en zwakke snede. Dat is naar mijn mening
in zijn beschouwing het al dan niet spoedig na het bereiken van haar
hoogste melodische trap eindigen van de vocalische luchtstroom,
hetgeen gepaard gaat met een melodische terugval van niveau I tot
niveau 3 oflager, dan wel slechts terugval van niveau 2 tot niveau 3.
Met de term 'snapletter' duidt Montanus de klank aan die door
middel van een ademstoot wordt voortgebracht en zo hoog klinkt,
dat deze de top van de syllabe vormt. Op deze toonhoogte wordt de
snapletter, als dit een vocaal is, scherp gesneden. Met de term
MONTANUS OVER 'BOODEM' EN 'AESEM' 323
'staege letter' doelt Montanus op een klank die op een gestage
ademstroom wordt voortgebracht en lager klinkt dan de snapletter
in dezelfde syllabe. Is de staege letter een tweede deel van een
vocaal, dan is deze zwak gesneden. De staege vocaal is medesyllabevormend
(Vgl. Hulsker 1991 b). Daardoor is de staege vocaal
in zijn vaste combinatie met de snapvocaal evenals de op zichzelf
staande snapvocaal een grondletter.
Op welke wijze Montanus bij de vocalen verschillende eigenschappen
aan elkaar relateert, blijkt uit overzicht 3 onder (5).
(5) Overzicht 3: De vijfde 'Gemeene Onderscheiding' bij vocalen
Ademstroom Toonhoogte in syllabe Lettergreepvorming
snapvocaal een ademstoot; aan het hoogste trap (nr. 6) lettergreepeind
scherp gesneden vormend
staechvocaal een gelijkmatige adem- op één na hoogste medeletterstroom;
aan het eind trap (nr. 5) greepvorzwak
gesneden mend
Hulsker omschrijft in zijn dissertatie de term 'snap' als "schielijke
beweging van het articulatieorgaan. 'Snap', zo begrepen, impliceert
dan een korte duur". 'Staeg' heeft de betekenis van 'duur' als het in
combinatie wordt gebruikt met de term 'Snap' '(Hulsker 1991 a,
258). Mevrouw Feitsma maakt in haar bijdrage aan de bundel Knol
daarentegen aannemelijk, dat Montanus met 'snap' en 'staeg' de
duur geheel buiten beschouwing laat (Feitsma 1991, 3-8). Hulsker
persisteert echter (Hu1sker 1991 b, 226, 227).
Ook naar mijn mening is het onjuist de term 'snap' in relatie te
brengen met een snelle beweging van het articulatieorgaan. In het
bovenstaande hoop ik aannemelijk te hebben gemaakt, dat deze
term op de ademstoot en met name op de scherpe snede aan het
einde ervan doelt.
'Hoochte des geluits' is een term die geregeld in verband is
gebracht met de begrippen accent en sonoriteit. Mevrouw Wirth324
j. A. VAN LEUVENSTEljN
Van Wijk (1980) noemt haar vierde hoofdstuk 'Hoogte des geluids
(Sonoriteit)' en duidt de trappen die Montanus in de hoochte des
Geluits onderscheidt, aan als 'sonoriteitstrappen'. De overeenstemming
die zij tussen Montanus' indeling van de klanken en de indelingen
bij Viëtor en]espersen vaststelt, hebben haar ertoe gebracht
Hoochte des Geluits en sonoriteit met elkaar te verbinden. In de
conclusie van haar hoofdstuk is zij echter de mening toegedaan, dat
Hoochte des Geluits "slechts gedeeltelijk gedekt (wordt) door onze
term sonoriteit of klankvolume. ( ... ) Montanus duidt er de sterkte
van het accent mee aan, zowel in lettergrepen, woorden, als in
onderdelen van zinnen en hele zinnen". Enkele jaren later formuleert
zijalsvolgt: "De term hoogte des geluits is niet in alle gevallen
maar klakkeloos gelijk te stellen met onze term "accent". Onder
hoogte des geluids valt zeker expiratorisch en melodisch accent,
maar ook sonoriteit" (Wirth-Van Wijk z.j., 30). Hulsker (199la par.
10.4, 215) sluit hier ten dele bij aan. Op woordniveau heeft Hoochte
des Geluits naar zijn mening betrekking op het woordaccent, op
woordgroepsniveau slaat het op het woordgroepsaccent en op zinsniveau
moet het begrip geînterpreteerd worden als zinsaccent. Hierbij
moeten we er z.i. echter van uit gaan, "dat steeds het dynamisch
accent door Montanus bedoeld is". Dat is "het expiratorisch aspect
van de beklemtoning". Hulsker besluit zijn conclusie met "Luidheid
is volgens mijn tekstanalyse het fonetisch correlaat van HG". In zijn
Voortgang-artikel uit 1991 gebruikt hij ter onderscheiding van klanken
sonoriteit, niet expiratorisch accent. Mevr. Wirth en Hulsker
onderscheiden accent en sonoriteit niet altijd duidelijk.
Sonoriteit kan in absolute zin beschouwd worden, omdat het een
inherente eigenschap van een klank is. Accent is daarentegen
gebonden aan concrete gevallen van taalgebruik, waarbij minimaal
een tweelettergrepig woord of twee éénlettergrepige woorden
betrokken zijn. Accent is namelijk een prosodisch verschijnsel en
derhalve een relatief begrip. Aangezien het in hoofdstuk XV van
Montanus' werk gaat over de 'Onderscheiding der Enkelde LetteMONTANUS
OVER 'BOODEM' EN 'AESEM' 325
ren, ( ... ) inde Woordleeden', laat ik hier het woord-, woordgroepsen
zinsniveau met de daarbij behorende accentueringen buiten
beschouwing. Montanus baseert zich bij zijn groepering van Letteren
naar Hoochte des Geluits namelijk op eenlettergrepige woorden.
Derhalve moet hier dus zelfs het woordaccent buiten beschouwing
blijven.
We mogen ons nu de vraag stellen, of Hoochte des Geluits bij de
classifisering van Letteren inderdaad 'sonoriteit' betekent. Hulsker
stelt in par. 10.6.1 van zijn dissertatie vast, "dat luidheid niet de
preciese ordening van de HG-schaal heeft bepaald" (216). De hoge
score van de sisklanken in de sonoriteitschaal van Zwaardemaker en
Eijkman en de laagst mogelijke score ervan in de Hoochte des
Geluits-schaal van Montanus leidden tot deze conclusie. Aangezien
het indelingscriterium distributie wel tot Montanus' ordening van
de klanken in zes trappen voert, moet luidheid als criterium vervallen,
ook al is er nog zo'n intrigerende overeenkomst met een groot
deel van de sonoriteitschaal.
Montanus geeft in hoofdstuk XV van het tweede boec zijn
'Onderscheiding der Enkelde Letteren nae haer Hoochte inde
Woordleeden'. Naar mijn mening blijkt zijn indeling in werkelijkheid
op 'Letter'-distributie te berusten, waarbij hij de snapvocaal,
de hoogste klank, als vertrekpunt kiest. De klanken die aan de
snapvocaal voorafgaan, tonen een stijging en die er op volgen, een
daling voor wat betreft de Hoochte des Geluits. Montanus is in 1635
zo ver, dat hij een relatie waarneemt tussen 'Letter' -distributie in
een syllabe en Hoochte des Geluits. De Hoochte des Geluits acht hij
kennelijk de verklaring voor de 'Letter' -distributie in de syllabe.
Daarmee is hij het meest saillante deel van sonoriteit op het spoor.
Toonhoogte is immers veel gemakkelijker waar te nemen dan bij
voorbeeld duur en luidheid. Hij is zich van deze drie echter alleen
de hoogte van het geluid ten volle bewust. Het is ook opvallend, dat
hij niet de term 'Gracht des Geluits' of 'Sterckte des Geluits' als
aanduiding van expiratorisch accent heeft gekozen. Naar mijn
mening betekent Hoochte des Geluits in hoofdstuk XV bij Montanus
'toonhoogte', hoogte van met het oor waargenomen klanken.
326 ]. A. VAN LEUVENSTEI]N
Het zou een anachronisme zijn Hoochte des Geluits gelijk te stellen
met sonoriteit.
Adres van de auteur:
Vrije Universiteit
Faculteit der Letteren
De Boelelaan 1105
1081 HV Amsterdam
BIBLIOGRAFIE
Feitsma, T. 1991. "Over de interpretatie van de systematiek van Montanus", in:].
Noordegraaf, R. Zemel (red.), Accidentia. Taal- en letteroifeningen voor Jan Knol.
Amsterdam, 3-8.
Hermkens, H. M. 1973. Inleiding tot het zeventiende-eeuws. 's-Hertogenbosch.
Hulsker,]. L. M. 1991a. Petrus Montanus' Spreeckonst (1635) nader besproken ( .. ).
Renkum (diss. KUN).
Hulsker,]. L. M. 1991b. "Alleen Montanus 'snapte' de vocalen. Aspecten van een
onderscheiding in De Spreeckonst (1635)", in: Voortgang 12, 215-229.
Montanus, P. 1635. Bericht van een nieuwe konst, genaemt de spreeckonst. Delft.
Montanus, P. 1964. De Spreeckonst. Uitgegeven en ingeleid door W.]. H. Caron.
Groningen (Trivium Nr. 5).
Wirth-Van Wijk, L. E. 1980. Uit en rondom de Spreeckonst van Petrus Montanus (1635).
Assen.
Wirth-Van Wijk, L. E. z.j. Na-oogst van de Spreeckonst van Petrus Montanus, z.p.
NOTEN
I Citaten zijn naar de uitgave Montanus 1964, tenzij anders vermeld is.
2 In de druk van 1635 staat hier 'aengetrocken'. Aan het eind van de 'Inleiding', die
het laatst gezet is, vermeldt Montanus een aantal tekstcorrecties m.b.t. het reeds
gedrukte deel van het boek. We lezen op p. 29 onderaan (Inleidingsnummering)
'z[ijde] 42. r(egel) 2 ingetrocken'.
3 Ten onrenchte beroept Hulsker zich op Hermkens 1973, p. 29 als zou deze de
features <0. gerond> en <0. halfgerond> m.b.t. Montanus hebben gebruikt. Hermkens'
gebruik van het +-teken betekent daar 'en', 'alsmede'. Zie: 'Tongvorm (+
lipstand)', 'plat (+ niet gerond)' in plaats van 'plat (- gerond)'.
4 We moeten ons niet laten misleiden door de voorbeelden op p. 43: 'gelijc ( ... ) de a,
in dàt, màej, màes'. Door middel van de a wil M. het eerste deel van de lange vocaal
ae (zie het overzicht bij M. op p. 105) in de twee laatste voorbeelden aangeven. Op p.
54 betoogt hij namelijk duidelijk, dat de ae één klank is v.w.b. de articulatie '( ... ) een
MONTANUS OVER 'BOODEM' EN 'AESEM' 327
dub beid, eenvormich geluit, tussen a en e / de a aan de eene zijde, en de e aen de
ander zijde, naest weezende: en daerom door a en e, by gebrec van merken,
oneigentlijc aengeweezen'.
5 Montanus maakt echter een uitzondering voor de 'Vry-staege Tandbeen en Lipklinkers',
te weten de staege îj, ui, uoi, uu, 'uu, óu, die met de I nog twee trapjes lager
worden geplaatst. Dat zijn de semi-vocalen} en w. Zij zijn door de r van de overige
staege vocalen gescheiden.
TNTL 109 (1993), © E. J. Bril!, Leiden
MJ. VAN DER WAL
VERROTENS TAALBESCHOUWING
EEN ONBEKEND VOORBEELD VAN STEVINRECÈPTIE
1. Inleiding
De uitgesproken waardering die de veelzijdige wiskundige en
ingenieur Simon Stevin (1548-1620) voor het Nederlands had, is
een belangrijk gegeven in de externe taalgeschiedenis. Zijn visie en
argumentatie zijn kenmerkend voor de aandacht die de moedertaal
vanaf het midden van de 16e eeuw in toenemende mate ten deel viel
(vgl. Van den Branden 1967). Stevins ideeën over taal hebben
bovendien invloed gehad op tijdgenoten en latere generaties, vooral
in Nederland, maar ook daarbuiten. Tot de Nederlandse voorbeelden
van personen die vertrouwd waren met zijn denkbeelden, behoren
onder meer de Zeeuwse literator en staatsman Johan de Brune
de Oude, dominee Petrus Montanus, auteur van een opmerkelijke
klankleer, en de grammaticus en wiskundige Christiaen van Heule.
De Duitse grammaticus Schottelius is in zijn Auiführliche Arbeit von der
Teutschen Haubtsprache (1663) zelfs in hoge mate schatplichtig aan
Stevin, die hij herhaaldelijk citeert of parafraseert. lOok buiten de
kring van literatoren en grammatici zijn de opvattingen van Stevin
bekend geweest. In de Euclides-vertaling van een zekere Jacob
Willemsz. Verroten, getiteld Euclides Zes eerste boekken, Van de beginselen
der Wiskonsten, in 1633 in Hamburg door Volrad Gaubisch
gedrukt, bevindt zich een bijlage waarvan het grootste deel wordt
gevormd door een hoofdstuk over de Nederlandse taal (Verroten
1633: 313-330). Deze tekst kan als een tot nu toe onbekend voorbeeld
van Stevinreceptie worden beschouwd.2
2. De vertaler en het werk
Jacob Willemsz. Verroten, die op het titelblad van de Euclidesvertaling
nader wordt aangeduid als afkomstig uit Haarlem, werd
VERROTENS TAALBESCHOUWING 329
op 3 juni 1599 in die plaats geboren. Zijn sterfdatum is onbekend,
maar deze moet in elk geval na 1638 vallen, het jaar waarin hij een
herzien voorwoord bij een overigens identieke herdruk van de
Euclidesvertaling schrijft. Verroten was wiskundige en bouwkundige/
architect. Beide activiteiten speelden zich deels af op het militaire
terrein: in Hamburg, waar hij heeft gewoond en waar zijn
Euclidesvertaling en de eerste herdruk ervan zijn verschenen,
doceerde hij namelijk in 1636 "Kriegs-Baukunst"; hij schreef ook
een "Kriegs-Mathematic". 3
Van Euclides' Stoicheia ('Elementen') zijn in de l6e en 17 e eeuw
veel vertalingen verschenen, onder meer in het Latijn, het Frans,
het Engels en het Duits. Verroten was niet de eerste die een Nederlandse
vertaling maakte. In 1606 was in Leiden de vertaling van de
hand van Jan Pieterszoon Dou, landmeter van die stad, gepubliceerd.
Men kan zich de vraag stellen ofVerroten, die zijn voorganger
nergens noemt, daarvan op de hoogte was en of er enige relatie
met het eerdere werk bestaat. Een vergelijking van beide vertalingen
laat echter duidelijk zien dat er inhoudelijk grote verschillen zijn: de
over het algemeen uitvoeriger vertaling van Verroten kan zeker niet
beschouwd worden als een bewerking van die van Dou. Bovendien
valt te constateren dat Dou en Verroten geheel tegengestelde standpunten
innemen wat betreft de te gebruiken vaktermen. Dou wil de
bestaande, ontleende namen van lijnen en figuren hanteren en
verdedigt deze werkwijze met het argument dat die termen in de
meeste talen in gebruik zijn. Verroten meent juist dat Nederlandse
vaktermen, die veel gemakkelijker voor beginnelingen zijn, de voorkeur
verdienen. De praktijk van beiden blijkt bij nader onderzoek
geheel conform de ingenomen standpunten: tegenover het ontleende
woord bij Dou staat steeds een Nederlandstalig woord bij
Verroten, zoals bacis - gront; centrum - midstip; circkel - ront; circumferens -
omtrek; demonstration - bewijs; diameter - hoekmidstreep; lini - streep; point -
stip; parallel - eevenwijdig; parallogram - raem; parpendiculaer - rechte hangende
streep; quadraat - vierkant; triangel - driehoek. Illustratief zijn de
verschillende formuleringen van een stelling: bij Dou "De triangels
ende parallograms, die ghelijcke hoochte hebben, zijn elcx teghen den anderen
gheproportioneert als haren bacis" en bij Verroten "De driehoekken
330 M.J. VAN DER WAL
en ramen die een hoogde hebben ;:;ijn in ;:;ulkke reeden [= verhouding
M. W.] tot malkander als haer greonden". Het is niet onaannemelijk
dat Dous terminologische keuze Verroten, wanneer die hem bekend
was geweest, tot een expliciete reactie zou hebben uitgelokt.
In het citaat van Verroten vallen enkele spellingeigenaardigheden
op, die in zijn hele tekst zijn te vinden: de dubbele k-spelling in inlaut
(driehoekken; ;:;ulkke; maar niet: malkander) en de eo-spelling in greonden.
De eo-spelling komt voor in woorden zoals wiskeonstige, eom, eonder,
eon;:;e, oorspreong, eonbekende, geveonden, eonderscheid, keortigheid, weonder,
jeonkheid, teong, keomt. De o-spelling verschijnt in woorden als tot, rif, kop,
los, noch, bespot. In termen van de historische grammatica gaat het om
het onderscheid tussen de gemeengermaanse ti en de gemeengermaanse
ö, die in het Nederlands in gesloten syllaben tot ö zijn samengevallen
(zie Van Bree 1987: 95). In het Duits heeft die samenval niet
plaatsgevonden (vgl. kur;:; en Kop!; gebunden en geholfen). In Verrotens in
Hamburg gedrukte vertaling treedt de eo-spelling in Nederlandse
woorden vrijwel steeds op in gevallen waarin het corresponderende
woord in het Nederduits, en vaak ook in het Hoogduits, een u heeft, de
o-spelling in het geval van een corresponderende o. Alleen in het
voorwoord van de eerste druk is de eo-spelling afwezig.
Het ontbreken van een goede vertaling, nodig voor zijn eigen
onderwijs, was de reden voor Verrotens initiatief (zie Verroten
1633: 340). Hij heeft didactische bezwaren tegen eerdere Euclidesvertalers
in het Frans en het Latijn, die vaak een bepaling uitleggen
door gebruik te maken van dingen die de leerling nog niet weet.
Verroten beperkte zich, evenals Dou overigens, tot de eerste zes
boeken van Euclides. Met de vertaling van de resterende boeken
heeft hij ook een begin gemaakt, zoals uit een opmerking in de
bijlage valt op te maken, maar dat werk is blijkbaar niet voltooid:
een volledige Euclidesvertaling in het Nederlands wordt pas in 1695
geleverd door Claasjansz. Vooght, landmeter en leermeester in de
wiskunde en stuurmanskunst te Amsterdam.4 Dou en Vooght leggen
beiden nadruk op het belang van het vertalen in het Nederlands,
maar aan taalkwesties wordt verder geen aandacht geschonken. Dit
is heel anders bij Verroten, die uitvoerig taalbeschouwende en
taalkritische opmerkingen presenteert.
VERROTENS TAALBESCHOUWING 331
3. Verrotens taalbeschouwende opmerkingen: de invloed van Simon Stevin
Verrotens afhankelijkheid van Stevin, naar wie hij ook expliciet verwijst,
blijkt allereerst uit het herhaaldelijk hanteren van het begrip
"wijzentijd" ,datin Stevins WisconstigeGedachtenissen (1608) is tevinden.
Hiermee wordt gedoeld op een onbestemde periode in het verleden,
een soort van gouden tijd waarin allerlei wetenschappen tot buitengewone
bloei zouden zijn gekomen.5 Om dat hoge niveau van wetenschap
weer te bereiken achtte Stevin een perfecte taal onontbeerlijk.
Verroten constateert dat het Nederlands door Stevin als de beste,
rijkste, en zuiverste taal werd beschouwd. Stevin heeft ook bewezen
waarin het Nederlands andere talen te boven gaat, namelijk "in de aenhanglijkheid,
en in de eenklankkigheid der woorden' , (Verroten 1633:
313). Het voordeel van die twee kenmerken wordt nader toegelicht.
Het belang van de "aenhanglijkheid" blijkt bij de benaming van
nieuwe zaken. Hier spelen de begrippen grond en aankleving een
rol. Verroten stelt dat de benaming "uit de greond en aenkleeving
elkker zaeks eigenschap" genomen moet worden. Hij geeft als voorbeeld
de benaming van het werktuig waarmee men kielen maakt
(waarschijnlijk kielen in de betekenis van 'wiggen'). Dat werktuig is
op zichzelf een ploeg, maar omdat er ook ploegen zijn waarmee
men het land bewerkt, wordt dit werktuig ter onderscheiding kielploeg
genoemd. De 'grond' van dit zelfstandig naamwoord kiel ploeg is
ploeg, de 'aankleving' kiel. Grond en aankleving worden aan elkaar
gekoppeld en op deze manier kan men allerlei nieuwe zaken een
naam geven. Het nut van de "aenhanglijkheid der woorden" moet
daarmee duidelijk zijn. De overeenkomst met Stevin is evident, al is
de terminologie niet volkomen identiek. Het bijzonder vermogen
van het Nederlands om samenstellingen en afleidingen te vormen
(waarmee deze taal zich zeer gunstig van andere talen onderscheidt)
wordt door Stevin met de term t'saemvoughing 'samenvoeging' aangeduid,
door Verroten met de term aenhanglijkheid. Bij beiden zijn de
termen grond en aankleving te vinden.6
Achter de nuttige tweede eigenschap, de 'eenklankkigheid', d.w.z.
de éénlettergrepigheid, gaat de bekende opvatting van Stevin schuil
dat éénsyllabige woorden een taal voortreffelijk maken. Dat stand332
M.J. VAN DER WAL
punt komt naar voren in Stevins lofrede over de kwaliteiten van het
Nederlands, de Uytspraeck van de Weerdichryt der Duytsche Tael. Hij
geeft in de volgende passage aan hoe de inhoud van het denken het
best in taal weergegeven kan worden.
T'einde der spraken is, onder anderen, te verclaren t'inhoudt des
ghedachts, ende ghelijck dat cort is, also begheert die verclaring oock
cortheyt, de selve can bequamelicxt gheschien, duer ynckel saken met
ynckel gheluyden te beteeekenen; (cursivering M.W.) Stevin, Principal Works,
I: 64.
'Het doel van talen is, onder andere, de inhoud van het denken
duidelijk te maken, en aangezien dat (nI. dat wat gedacht wordt) kort
is, moet de verduidelijking ook kort zijn; dat kan het beste gebeuren
door enkelvoudige dingen met enkelvoudige geluiden aan te geven;'
Het begrip ynckel gheluyd, hier letterlijk vertaald met 'enkelvoudige
geluiden', betekent, evenals Verrotens 'eenklankkigheid', niet één
spraakklank, maar één lettergreep. Niet-samengestelde zaken (ynckel
saken 'enkelvoudige dingen') zouden in taal het best door éénlettergrepige
woorden aangegeven kunnen worden. 7 In de visie van Stevin
zou het Nederlands, vergeleken met het Latijn en Grieks, het
grootste aantal monosyllabische woorden bezitten. Uitvoerige
woordenlijsten moeten dat bewijzen.8 Monosyllabische "grontnamen
en grontwoorden" (termen die Stevin in de eerste gedrukte
Nederlandse grammatica, de T we-spraack vande Nederduitsche lelterkunst
van 1584 kon vinden),9 d.w.z. monosyllabische enkelvoudige zelfstandige
naamwoorden en werkwoorden, kunnen uiteraard het uitgangspunt
voor het proces van t'saemvoughing zijn.
Duidelijkheid en kortheid zijn twee eigenschappen die de taal
volgens Verroten moet bezitten. De duidelijkheid vloeit voort uit de
'aanhankelijkheid' en de kortheid is geïmpliceerd met de éénklankigheid.
De invloed van Stevin is op de besproken punten onmiskenbaar.
Verroten volgt het door Stevin uitgezette spoor, maar ontwikkelt
ook eigen gedachten.
4. De benaming van het Nederlands rif "Des Duidsche spraeks-naems-Oorspreong"
De benaming Duits, die in de 16e en 17 e eeuw in beperkte en meer
uitgebreide zin werd gehanteerd (als term voor het huidige NederVERROTENS
TAALBESCHOUWING 333
lands of het huidige Duits en als aanduiding voor de beide talen of
ook voor het Germaans) krijgt de aandacht van Verroten. Uitvoerig
gaat hij op de oorsprong van de naam Duits in en daarbij speelt de
theorie over de wijzentijd een belangrijke rol. Verroten gaat ervan
uit dat men in de wijzentijd herhaaldelijk bij het beoefenen van
wetenschap heeft bemerkt dat de taal onvolkomen en onduidelijk
was. Dat leidde telkens tot het maken van nieuwe, verbeterde talen
en dit zou zo lang zijn doorgegaan totdat elke onvolkomenheid en
onduidelijkheid was verdwenen en een perfecte taal was ontstaan
(zie Verroten 1633: 315). Toen de mensen van de wijzentijd
bemerkten dat deze taal, in tegenstelling tot de eerdere taalfasen,
"alles met goed onderscheid duidlijk te verstaen gaf" hebben ze die
vanwege haar duidelijkheid Duids genoemd. Terzijde merken we op
dat dit een heel andere verklaring van de naam Duits is dan de
bekende etymologie van Goropius Becanus (duits = doutst), waarmee
deze dacht te bewijzen dat het Nederlands de oudste taal was.
Verrotens etymologie is niet bij Stevin of - voor zover mij bekend
- bij anderen te vinden. Het is heel goed mogelijk dat we met een
eigen idee te maken hebben.
De duidelijke taal van de wijzentijd zou voortreffelijk zijn gebleven
zolang de wijzentijd geduurd heeft. Met de ondergang van de
grote wetenschappen uit die periode is echter ook de duidelijkheid
en volkomenheid van de taal geleidelijk afgenomen. In het huidige
"Duits", het Nederlands, dat als de natuurlijke afstammeling van de
taal uit de wijzentijd wordt gezien, gaat die neergaande lijn nog
steeds door, in het bijzonder doordat geleerden de taal naar het
Latijn, naar het Grieks of naar het Frans willen "dwingen en buigen".
Er is wel een hoopvolle tegenbeweging te signaleren om de
taal weer op het rechte spoor te zetten. In dit verband noemt
Verroten drie voorbeelden: de Twe-spraack vande Nederduytsche letterkunst
van de Amsterdamse kamer In Liefd' Bloeyende, de Neederduidsche
spraekkeonst enJan van den Werves taalpuristische publikatie Den
Schat der Duytscher talen. Achter de titelaanduiding van zijn tweede
voorbeeld zal één van Christiaen van Heules grammatica's schuilgaan:
zijn eerste grammatica De Nederduytsche Grammatica rifte Spraeckonst
van 1625 of zijn tweede De Nederduytsche Spraec-konst rifte Tael334
M.J. VAN DER WAL
beschrijvinghe, die in 1633, hetzelfde jaar als Verrotens Euclidesvertaling,
verscheen. Verrotens aanduiding lijkt meer in de richting van
de grammatica van 1633 te wijzen, al sluit het in die tijd veelal
weinig nauwkeurige titelgebruik de eerste grammatica niet dwingend
uit. Er is evenwel nog een gegeven dat in de richting van de
grammatica van 1633 zou kunnen duiden (zie noot 13). Van den
Werves Het Tresoor der Duytsscher talen (1553) werd vanaf 1559 vele
malen herdrukt onder de titel Den Schat der Duytscher talen. Dit derde
door Verroten genoemde voorbeeld van taalopbouwende activiteit
is een alfabetisch geordende woordenlijst met ontleende woorden
die voorzien zijn van een Nederlandse omschrijving of Nederlands
synoniem. Volgens titelblad en voorwoord is het boekje vooral
bedoeld voor degenen die met het recht te maken hebben ofkrijgen,
maar er is ook veel niet-juridische terminologie in te vinden.
Verrotens bespiegelingen over de taal in de wijzentijd monden uit
in eigentijdse, praktische taalkritiek: om de oude perfectie weer te
bereiken, moet er volgens Verroten vrij veel aan het Nederlands
verbeterd worden. Dat zal hij aantonen door enkele punten nader
uit te werken. We kunnen daarin twee hoofdlijnen onderscheiden:
zijn opvattingen over de betekenis van woorden en zijn kritiek op
verschillende vormen van taalmisbruik. Hij presenteert dit gedeelte
als zijn eigen visie en er is geen reden om dat te betwijfelen en
weergave van een bepaalde, niet genoemde bron te veronderstellen.
Verroten blijkt deels vanuit zijn geheugen te werken, zodat soms
een met enige ophef aangekondigd punt nogal teleurstelt, omdat
hem op dat moment slechts een enkel voorbeeld te binnen schiet
(vgl. par. 6 hierna). Binnen zijn eigen argumentatie verwijst hij
incidenteel naar de Twe-spraack, naar Jan van den Werves boekje en
het standpunt van Marnix van St. Aldegonde, zoals in par. 7 en 9
naar voren zal komen.
5. Opvattingen over de betekenis van woorden
Verroten snijdt het probleem van de meerduidigheid van uitingen
aan en geeft er zijn opmerkelijke visie op. De oude wijzen zouden de
meerzinnigheid van uitingen in hun eerdere talen hebben bemerkt
VERROTENS TAALBESCHOUWING 335
en de oorzaak ervan zich hebben gerealiseerd, namelijk dat een
woord te veel betekenissen had. Zij hebben daarom alle zaken waar
een verschil tussen bestond, ook in de aanduiding onderscheiden,
wat een groot aantal woorden heeft opgeleverd met slechts één
betekenis. Bij de neergang van wetenschap en taal na de wijzentijd
wist men niet meer waar deze grote hoeveelheid woorden voor
diende en zijn veel woorden in onbruik geraakt. Door het verlies van
die oude woorden, veroorzaakt door onwetendheid en nalatigheid,
zijn de betekenissen van overgebleven woorden, die nu ook de
verloren gegane betekenissen moesten opvangen, veelal vaag geworden
en werden de woorden ook oneigenlijk gebruikt. Het gevolg is
dat in onze taal de oude duidelijkheid niet meer aanwezig is: die is
verstoord door ambiguïteit, die ook vóór de prestaties van de oude
wijzen in de taal aanwezig was geweest. Verroten illustreert dit
gebrek aan de Nederlandse vertaling van het Latijnse aequalis en
similis. Hoewel er een groot verschil tussen beide Latijnse woorden
bestaat (het ene heeft betrekking op grootheid en het andere op de
vorm), worden beide vaak vertaald met 'gelijk'. Verroten heeft, in
navolging van Stevin, aequalis met eeven en similis met gelijk vertaald
en daarmee dus de duidelijkheid op dit punt hersteld. Met zijn
redenering wil Verroten aantonen dat door het opgeven van woorden
misverstanden kunnen ontstaan. Iedere liefhebber van het
Nederlands ("duidschbeminder") dient er dan ook op toe te zien dat
niet nog meer woorden verloren gaan.
N aast het manco dat één woord soms meer dan één betekenis
heeft, signaleert Verroten het probleem dat taalgebruikers van zijn
tijd de precieze betekenis van veel woorden niet kennen. Ter illustratie
noemt hij twee reeksen woorden:
I) vrouw, ziek, raekken, meorren, kijkken, drinkken, eonnoozel, jeugd,
in, kop, vasten, werk, meenig, seommige, elk, elkander, eonder, deonkker,
wenden, scheurten, taal, kallen, merkken, bekwaam, kwaed;
2) wijf, krank, roeren, knoorren, zien, zuipen, eenvoudig, jeonkheid,
binnen, hoofd, heongerlijden, arbeid, veel, eenige en ettelijke, ieder,
malkander, needen en beneen, duister, keeren, gebreekkenl enen
mangelen, spraak, praten ook kuijeren en sproekken, speuren, oorbaer,
boos ook gram en toornig.
336 M.J. VAN DER WAL
In deze reeksen is geen verdere systematiek te ontdekken: het is geen
consequente indeling naar dialect, sociolect of stijlniveau. Verroten
verzet zich tegen de opinie dat de corresponderende woorden uit die
twee reeksen eenzelfde betekenis hebben en illustreert zijn mening
door een verschil in betekenis aan te geven tussen woorden als vasten
en honger lijden, raken en roeren, kijken en zien. De redenering heeft niet
alleen betrekking op een aantal voorbeelden: het betekenisverschil is
principieel. Verroten meent dat de ouden uit de wijzentijd slechts
noodzakelijke woorden hebben gevormd - dat wil zeggen geen
woorden met eenzelfde betekenis. Verroten gaat er dus niet alleen
van uit dat woorden in de wijzentijd één betekenis hadden, maar
ook dat twee woorden niet eenzelfde betekenis hadden en hebben.
Verrotens opvattingen over betekenis zijn interessant: we treffen
de één op één verhouding van woord en betekenis aan en als
consequentie de beschouwing van ambiguïteit als een teken van
onvolkomenheid of degeneratie. Met zijn mening dat woorden niet
eenzelfde betekenis hebben, ontkent hij in feite het bestaan van
synoniemen. Zijn plaats ten opzichte van andere contemporaine
betekenisopvattingen zou op deze punten nader uitgezocht moeten
worden. lO Verroten theoretiseert niet verder, maar doet een voorstel
voor iets heel praktisch. Omdat het betekenisonderscheid tussen
bepaalde woorden en dus ook de betekenis van de verschillende
woorden problemen opleveren, zou er volgens Verroten een woordenboek
nodig zijn waarin voor elk woord omschreven werd hoe ver
de betekenis ervan strekt. Het gaat hem dus om iets anders dan de
beschikbare Nederlands-Latijnse woordenboeken van Kiliaen, die
hij niet noemt. Hij heeft een Nederlands woordenboek met aandacht
voor betekenisvelden en 'synoniemen' op het oog en roept
landgenoten op tot een dergelijk initiatief.
6. Misbruik van het Nederlands: een uitheemse achtergrond?
Verroten wijst erop dat men in het Nederlands veellijkspreuklijkheid
en andere verkeerde verschijnselen heeft opgenomen, afkomstig
uit het Latijn en andere "uitheemsche cierspraekken [= opgesierde/
gekunstelde talen M.W.]", die zijns inziens niet thuishoren in de
VERROTENS TAALBESCHOUWING 337
Nederlandse taal (vgl. Verroten 1633: 316). Hij geeft slechts één
voorbeeld van een lijkspreuk (evenals Stevins gelijkspreuk, de Nederlandse
term voor metafoor, allegorie en metonymia): Die bloemen en
koomen uit Pieters Hof niet. De kritiek richt zich op de onduidelijkheid
die ontstaat doordat er een letterlijke en een figuurlijke betekenis
kan zijn. Ook "verkeerde-jok-grootspreuk" wordt afgewezen: jokspreuk,
evenals Stevins spotspreuk, de Nederlandse term voor ironie en
grootspreuk, net als diens ongeloriflijke spreuk, de term voor hyperbool.
In Stevins inleiding in de logica, zijn Dialectike ofte Bewysconst worden
deze stijlfiguren ook als "V erkeerde-spreuck" gekwalificeerd. II De
bezwaren tegen deze in het taalgebruik zo gewone verschijnselen
komen dus uit de hoek van de logica en worden voor Verroten
elementen van taalkritiek. Het past voorts in het gepresenteerde
beeld van een oorspronkelijk perfecte "Duitse" taal, dat Verroten
uitheemse talen verantwoordelijk stelt voor het door hem bekritiseerde
taalgebruik, ook wanneer, zoals hier, elke grond daarvoor
ontbreekt.
Verroten heeft wat betreft het misbruik van het participium en
een verkeerd gebruik van de woordvolgorde meer reden om buitenlandse
invloed te veronderstellen. Vaak worden "na der Franschen
en ander uitheemsche spraekken aard" deelwoorden te veel en op
een verkeerde wijze gebruikt, wat een bron is voor onduidelijkheid.
In zijn nogal kunstmatige voorbeeld Jan brengende Pieter het dagboek is
zijns inziens niet te achterhalen of bedoeld wordt dat Jan Pieter het
dagboek brengt of dat ik Jan verkondig dat ik toen Pieter het
dagboek bracht. Verroten schijnt ook zelf in te zien dat dit een niet
zo overtuigend voorbeeld is, want hij merkt op dat er sterkere
voorbeelden zijn te bedenken, die hem nu niet zo direct willen
invallen (vgl. Verroten 1633: 322-323). De passage over een verkeerd
gebruik van de woordvolgorde (namelijk dat de woorden niet
"na vervolg der greondaard" d.w.z. naar de aan de taal inherente
woordvolgorde zijn bijeengeplaatst) is bepaald teleurstellend, zoals
het volgende citaat laat zien.
Voorts draejen veel Neerlanders, en inzeonderheid de Vlamingen en
Brabanders, die ook veel van eenige brooddreonken Hollanders
gevolgd weorden, het duids zoo na ander spraekken gebruik (eurs. M.W.),
338 M.J. VAN DER WAL
dat haer spraek altemet zeonder beduiding is, zij zeggen: Ik voele wel dat
ik eb koude, in plaets van; ik voel wel dat ik koud ben: Voort Ian eift
PeeteTen gegeeven den boek van Dirk, In Plaets van, Jan heeft Pieter Dirks
boek gegeeven, en diergelijkke Duidsverdervingen (eurs. M.W.) meer, die
ik verbij gaen wil, en elk een waersehouwen, hem daer voor te wachten
(Verroten 1633: 323).
De precieze punten van kritiek op de woordvolgorde geeft Verroten
in deze voorbeelden, die het Vlaamse verschijnsel van h-procope
vertonen (eb, eeft), niet aan. In het eerste voorbeeld zal het
waarschijnlijk de bij zinsvolgorde met de persoonsvorm op de
tweede plaats zijn; in het tweede geval het ontbreken van de tangconstructie.
Mogelijk is ook het gebruik van de achtergeplaatste
voorzetselgroep van Dirk in plaats van de voorgeplaatste genitief
Dirks voorwerp van kritiek. Niet onaannemelijk is dat Verroten, net
als Stevin, verbogen eigennamen als Peeteren zou hebben afgekeurd,
maar daarmee komen we op het vlak van de morfologie en van
veronderstellingen terecht. 12
7. Het gebruik tegenover de rede: misbruiken op het gebied van de beleifdheid
Verrotens algemene klacht is dat heden ten dage het gebruik van
de taal vaak tegen de rede ingaat, terwijl het gebruik uit de rede zou
moeten voortvloeien (vgl. Verroten 1633: 323). Terzijde merken wij
hier op dat Van Heule in zijn voorrede van 1633 de rede op de
tweede plaats zet, ná het gebruik bij erkende auteurs, dat op de
eerste plaats komt. In de praktijk leidt dit lang niet altijd tot tegengestelde
standpunten, zoals hieronder de kwestie van de aanspreekvormen
laat zien. Verroten schenkt aandacht aan een bekend geval
van misbruik van getal en persoon bij de aanspreekvormen. Het
betreft het hanteren van de (oorspronkelijke) meervoudsvorm gij en
u voor het enkelvoud, waar du en dij in gebruik waren en deels nog
zijn. Verrotens houding tegenover het nieuwere gebruik, dat voortvloeit
uit een vleiende spreektrant van buitenlandse oorsprong, is
ondubbelzinnig negatief: die "huidensdaegsche (de uitheemsche
eontstoolene) pluimstrijking" [= vleierij] is een afkeurenswaardige
en pedante vorm van beleefdheid, waardoor men het enkelvoud in
het meervoud heeft veranderd (vgl. Verroten 1633: 324). Het gevolg
VERROTENS TAALBESCHOUWING 339
van het hanteren van gij en u in plaats van de gebruikelijke enkelvoudsvormen
is dat men niet kan weten of er één persoon of een
heel gezelschap bedoeld is. Dat heeft men trachten te verbeteren
door in het meervoud gijlieden te zeggen. Wat voor "verwerde tael"
zal dat uiteindelijk opleveren! Wanneer we de taal zouden laten
zoals ze is, dan zijn er geen nieuwe woorden nodig die de taal
bederven, is zijn standpunt. Het misbruik gaat soms nog verder:
sommigen hebben niet genoeg aan een verkeerd getal, maar zondigen
ook tegen de persoon door als aanspreking mijn heer en -
verwijzend - hbo en hem, of uwe hoogwijsheid ("en diergelijkke walgelijkke
dingen") en - verwijzend naar het vrouwelijk substantief
hoogwb·sheid - zelfs zb· en haer te zeggen. Het hanteren van 3epersoonsaanduidingen
in plaats van een aanspreekvorm van de 2e
persoon wordt dus afgekeurd.
Het is een bekende kwestie uit de geschiedenis van de aanspreekvormen,
waarin grammatici, psalmvertalers, vertalers van de Statenbijbel
en vele anderen een standpunt hebben ingenomen. Bekend
is de verdediging van het gebruik van du door Marnix van St.
Aldegonde. Verroten verwijst zelf ook naar het voorwoord bij Aldegondes
psalmvertaling. Het is frappant dat Aldegonde in verband
met het gebruik van gij eveneens het woord pluimstrijken gebruikt
(vgl. Zwaan 1939: 396). Ook bij de grammaticus Van Heule is in
zijn spraakkunst van 1633 het positieve standpunt ten opzichte van
du te vinden: het nuttige onderscheid tussen enkel- en meervoud (in
de rede gegrond!) prevaleert hier boven het gebruik, want het verouderde
du werd volgens Van Heule 1625 nauwelijks meer gehanteerd.
13 Het negatieve oordeel over gijlieden is ook in de Twe-spraack
(1584: 257) aanwezig waar naar aanleiding van ghy luyden mint wordt
opgemerkt: "t'welck de taal verkruepelt ende die van haar cieraat
berooft". Verroten, die in zijn Hamburgse omgeving uiteraard zeer
vertrouwd met het gebruik van du moet zijn geweest, sluit zich aan
bij diegenen die pleiten voor het onderscheid enkelvoud - meervoud
door middel van du en gij en ziet het gebruik van gij voor het
enkelvoud als een verwerpelijk modeverschijnsel. Daarmee verzet
hij zich tegen een niet meer te stuiten taalontwikkeling.
340 M.J. VAN DER WAL
8. Regionale en sociale taalverschillen
Verroten heeft incidenteel oog voor regionale en sociale taalverschillen.
Hij is zich bewust van uiteenlopend woordgebruik in verschillende
lagen van de samenleving, wanneer hij signaleert dat er
woorden zijn die door boeren en de gewone man gebruikt worden,
maar die geleerden niet kennen. Voor voorbeelden van dergelijke
woorden in de geschreven en gesproken taal verwijst hij respectievelijk
naar de werken van Bredero en naar de boeren in NoordHolland.
Buitengewoon negatief is Verroten over de 'hoofse' wijze
van spreken, die zich niet beperkt heeft tot het hof, maar ten dele
ook onder burgers en boeren in zwang is gekomen (vgl. Verroten
1633: 324). Hij doelt op een huichelachtige wijze van spreken
waarbij de zaken niet bij hun naam worden genoemd: "Lasterlijke
dingen weorden veeltijd met roemlijkke namen: En deugden met
verachtelijkke namen genoemd" (Verroten 1633: 325). De consequentie
hiervan is ernstig voor de taal: "Dit alles brengt eonze en
andere spraekken in zulkken verderf, dat men (zooder niet in voorzien
en weord) niet zal keonnen verstaen, maer moeten raeden, wat
men leezt en hoord zeggen". Het is duidelijk: verhullend taalgebruik
en de eerder al gelaakte stijlfiguren doen een taal geen goed.
Over sommige regio's is iets positiefs te melden: een bijzondere
vorm van de door Verroten eerder geprezen duidelijkheid en kortheid
is in Noord-Holland en Friesland te vinden op het gebied van
de naamgeving. Allereerst hanteert men daar éénlettergrepige
namen als Piet, Kees, Dirk, Griet, Lijs, Neel etc., wat op zich al iets
fraais is. Wanneer twee mensen dezelfde naam hebben, onderscheidt
men die voorts met de naam van de vader: Goort Klaes;:;eun en
Goort Tijs;:;eun. Het gaat zelfs verder tot het achtste, negende of
tiende lid toe. Dat is een veel betere methode dan de trend om een
toenaam naar believen uit te kiezen, waardoor groot misverstand
veroorzaakt wordt. Verroten heeft immers zelf meegemaakt dat er
in één gezelschap al drie bij elkaar waren, die eenzelfde naam en
toenaam hadden. De aaneenschakeling van namen levert geen problemen
in het gebruik op: "Hoeveel te meer moeiten is het, Johannes
VERROTENS TAALBESCHOUWING 341
Regiomontanus als laep-Klaes-Ian-Dik- Tijs-Pietszeun, te zeggen? Want in
't eene zijn 9. in 't ander maer 7. klankken ( ... )" (Verroten 1633:
326).14 Het aannemen van een toenaam in gelatiniseerde vorm, bij
voorbeeld wanneer een geleerde genaamd laep Smit zich Jacobus
Fabritius laat noemen, wordt eveneens bekritiseerd.
9. Taalopbouw, taalpurisme en wetenschappelijke terminologie
Verroten levert niet alleen taalkritiek. In een uitvoerige slotbeschouwing
roept hij iedere liefhebber van het Nederlands op om de
taal te verbeteren, op te bouwen. Hij wijst daarbij op Jan van den
Werve als eerste en oudste voorbeeld van iemand die iets voor de
verheffing van onze taal heeft gedaan. Voor ontleende woorden gaf
Van den Werve in zijn Schat der Duytscher talen Nederlandse omschrijvingen,
zoals voor geometria - meetinge der eerde, voor grammatica - de
keonste die de leeringe oJt begrijpinge ende woorden leerd verstaen en recht
kennen, horyson - dat perk oJt de reonde aenden Heemel, zoo veel als elk
gezicht eop aerden reondseomme inden heemel gezien kan. 15 De vraag rijst of
men op deze wijze wel de heerlijkheid van een taal kan bewijzen. Als
men in plaats van één ontleend woord zo'n uitvoerige omschrijving
moet gebruiken lijkt het immers alsof die taal arm en kaal is. Toch
meent Verroten dat dit kleine begin belangrijk is geweest en tot
verder nadenken heeft aangezet.
Taalopbouw omvat meer dan taalpurisme. Verroten spreekt in
algemene zin over taalopbouw, maar hij geeft steeds voorbeelden
van taalpurisme. Het is begrijpelijk dat het probleem van de wetenschappelijke
terminologie hem als vertaler bezighield. Hij verdedigt
zich in zijn voorwoord voor het gebruik van Nederlandse vaktermen
in plaats van de ontleende termen, omdat zijns inziens termen in de
eigen taal voor beginners in de betreffende wetenschap gemakkelijker
zijn. Ze zijn ook heel geschikt, dit in tegenstelling tot wat
geleerden er vaak over beweren. Zo vinden velen meetkunst geen
goede term voor geometria, omdat het laatste 'aardmeting' betekent.
Verroten pleit echter voor de term meetkunst. Allereerst is het wel
degelijk een kunst niet van tellen, zingen, wegen of schrijven, maar
van meten, zodat het bedoelde terecht meetkunst wordt genoemd.
342 M.J. VAN DER WAL
Tegen aardmeting kan men inbrengen dat de meetkunst zich niet tot de
aarde beperkt en dat om verschil te maken met metingen door leken
("want hoe veel meetingen geschiender bij allerlei menschen daer
geen keonst in geleegen en is") men van meetkunst dient te spreken.
Van den Werves puristische omschrijving meetinge der eerde kan dus
verbeterd worden: Verroten kiest voor meetkunst (in zijn eigen karakteristieke
spelling meetkeonst), de term die we ook bij Stevin
aantreffen.
De vraag wie in staat zijn om de taal te cultiveren kan niet buiten
beschouwing blijven. Worden belangrijke literatoren of contemporaine
grammatici als autoriteiten naar voren geschoven, zoals dat
vaker gebeurt (zie ook Van der Wal 1982: 218-222)? In Verrotens
visie kan iedereen aan de opbouw van de taal meedoen: hij ziet zelfs
liever Noordhollandse boeren er hun bijdrage aan leveren dan
Haagse advocaten, want men hoeft niet te vrezen dat eenvoudige
boeren de woorden, syntaxis, naamvallen en dergelijke in het keurslijf
van het Latijn of andere vreemde talen dwingen en de taal
daarmee "van haer angebooren sieraet berooven zullen" zoals
geleerden vaak doen "die eonze spraek eop de been willen helpen
brengen", maar die "voegen en schikken ( ... ) heel na der uitheemsche
taaIen aard" (Verroten 1633: 328). Verroten heeft al eerder bij
de bespreking van verschillen in woordgebruik de Noordhollandse
boeren genoemd, die specifieke woorden hanteren die andere groeperingen,
bij voorbeeld de geleerden, niet kennen. Wij wijzen erop
dat ook Stevin speciale waardering voor het Noordhollands heeft,
maar om een heel andere reden: vanwege de éénlettergrepige woorden
als vaer, moer, sus, broer in plaats van vader, moeder, suster, broeder
meende hij dat het beste "Duytsch" in Noord-Holland gesproken
werd (Stevin 1608: 40). Verroten wees eveneens op het éénlettergrepig
gebruik maar dan specifiek bij de Noordhollandse eigennamen
zoals we in par. 8 gezien hebben.
Verrotens algemene standpunt over taalopbouw en de invloed
van andere talen is duidelijk: wij moeten onze taal niet door
vreemde talen laten dwingen en taalopbouw dient langs lijnen van
geleidelijkheid te gaan, ongedwongen en niet met geweld. Zijn
ervaring heeft hem een pragmatische houding doen innemen: hij
VERROTENS TAALBESCHOUWING 343
heeft geleerd "datmen zijn begeeren beeter verkrijgt alsmen met
geduld een eonbedweongen inval afwacht, als dat men eop eenmael
alles, hetzij dan dattet in de duidsche spraek schikt of niet, wil
indringen" (Verroten 1633: 330).
10. Samenvattend
Het belang van Verrotens tekst is niet gelegen in de presentatie
van verrassend nieuwe taaltheoretische inzichten. Verroten levert
een praktische taalbeschouwing in het voetspoor van Simon Stevin,
niet meer, maar zeker ook niet minder. Verroten, die zichzelf
typeert als "een der grootste Duits verliefde", is een zelfstandige
leerling van Stevin, die bovendien enkele contemporaine geschriften
kent en gebruikt: Van den Werve, de Twe-spraack, Van Heule en
Marnix van St. Aldegonde. Hij neemt ideeën van Stevin over, maar
werkt ze ook verder uit. Zijn beschouwingen over verschijnselen in
het Nederlands worden geplaatst tegen de achtergrond van Stevins
speculatieve theorie over de wijzentijd. Verroten brengt verdieping
aan door in te gaan op de verhouding tussen woord en betekenis en
door zijn ideeën over de taalontwikkelingen in de wijzentijd en de
daarop volgende periode naar voren te brengen. Hij spoort aan tot
het bestrijden van misbruiken in het Nederlands van zijn tijd en
pleit voortdurend voor taalopbouw. Daarbij heeft hij aandacht voor
datgene wat voor hem als vertaler relevant was: de verdietsing van
de wiskundige en meetkundige termen. Voor de vragen waar de
historiografie van de taalwetenschap in is geïnteresseerd, levert
Verrotens taalbeschouwende bijlage interessante informatie. De
tekst geeft meer zicht op de doorwerking van de taalopvattingen van
Simon Stevin, die ook in kringen van wiskundigen en bouwkundigen
weerklank hebben gevonden.
Adres van de auteur:
Rijksuniversiteit Leiden
Vakgroep Nederlands
P.N. van Eyckhof 1
Postbus 9515
2300 RA Leiden
344 M.J. VAN DER WAL
NOTEN
1 Zie Van der Wal 1990: 55-60 voor De Brune, Hulsker 1991: 143-153 voor
Montanus en Van Heule 1625: XVII, XXII-XXIII. De invloed van Stevin op
Schottelius wordt behandeld in Bornemann 1976: 96-147 passim, Kiedron 1985a en
1985b en Gützlaff 1988.
2 Mijn aandacht werd op deze tekst gevestigd door een vraag van prof. dr. M.J.
Petry, die in verband met Spinoza onderzoek naar Euclidesvertalingen deed en
geïnteresseerd was in de identiteit van de vertaler Jacob Willemsz. Verroten.
3 Biografische gegevens over Verro(o)ten zijn te vinden in: Christian Gottlieb
Jöcher, Allgemeines Gelehrten-Lexikon, Leipzig 1750-1751, dl. 4, kolom 1546; Deutscher
Biographischer Index, eds. W. Gorzny etc., K.G. Saur, München etc. 1986, dl. 4, 2102;
Hans Schröder, Lexikon der Hamburgischen Schriftsteller bis zur Gegenwart. 8 Bände,
Hamburg 1851-83, dl. 7,493-4. Als datum voor het verschijnen van zijn Euclidesvertaling
wordt bij Schröder ten onrechte 1638, het jaartal van de tweede druk,
vermeld.
4 De titel luidt: Euclides Beginselen der Meetkonst, Vervaat in 15 Boeken etc. Eerst in
onse nederduytse taal met alle omsightigheyd, kortheyd en klaarheyd opgesteld door
Claas Jansz. Vooght Geometra, Geswooren Landmeeter en Leermeester, in de
Wiskonst, als Stuurmanskonst enz. tot Amsterdam, Amsterdam By Johannes van
Keulen 1695.
5 Het idee van een vroegere, ideale periode is van alle tijden. In de Renaissance is
het in allerlei varianten terug te vinden. V gl. Harry Levin, The Myth of the Golden Age
in the Renaissance, London: Faber & Faber, 1969.
6 Zie Stevin 1586 in The Principal Works, dl. I: 84, waar wordt opgemerkt "dattet
laetste der ghecoppelde altijdt Grondt is, ende t'voorgaende Ancleving", m.a.w. het
eerste lid van de samenstelling is een bepaling bij het tweede.
7 Ik vatynckel saken als niet-samengestelde zaken of dingen op, mede op grond van
Stevins gebruik van het woord sake elders in de Uytspraeck. Vergelijk met name de
volgende passage: "Anghesien wy duer t'behulp van tong, lippen, tanden, verhemelt,
keel, bycans oneindelicke verscheyden eensilbighe gheluyden connen uyten,
soo ist billich dat wy yder ynckel saeck een eensilbich gheluyt toeeyghenen (want min is
onmueghelick, meer is onnut) ende van sukker aert, dat sy de Tsaemvoughing
bequamelick lijden, op dat wy daer duer niet alleen de ghemeene dinghen, maar oock de
wonderlicke die de Natuer daghelicx baert, bevallick ende verstaenlick uytbeelden
mueghen" (The Principal Works, dl. I: 88; curs. MW). Hierin verschil ik dus van
mening met Damsteegt 1982: 33, die sake opvat als het woord dat de zaak aanduidt,
wat tot de interpretatie leidt dat ondeelbare woorden (bloem, tafe~ volgens Stevin bij
voorkeur uit één lettergreep moeten bestaan. Hoewel Damsteegts interpretatie zeker
overeenstemt met Stevins visie dat het Noordhollandse vaer een betere variant is dan
vader, is deze kwestie hier niet aan de orde.
8 In Damsteegt 1983 is overtuigend aangetoond dat het materiaal voor die
woordenlijsten is ontleend aan Plantijns Thesaurus Theutonicae Linguae, Schat der NederVERROTENS
TAALBESCHOUWING 345
duytseher spraken, Antwerpen 1573 en niet, zoals tot dan toe werd aangenomen, aan
Jan van den Werves Den Schat der Duytseher Talen. In sommige latere publikaties, bij
voorbeeld Gützlaff 1988, wordt nog van de verkeerde bron uitgegaan.
9 Bepaalde opvattingen uit de Twe-spraaek spraken Stevin aan: hij heeft ze overgenomen
en met eigen accenten uitgewerkt. Zo wordt in het eerste hoofdstuk van de
Twe-spraaek gemeld dat het Nederlands vooral uit "grondnamen en woorden van een
silb" bestaat. Monosyllabiciteit fungeert hier als kenmerk dat het mogelijk maakt om
ontleende en eigen woorden in het Nederlands te onderscheiden. Als rijkdom van de
Nederlandse taal wordt in het zevende hoofdstuk het uitgebreide vermogen om
samenstellingen te vormen genoemd.
IQ Er zal dan tevens aandacht geschonken moeten worden aan Latijnstalige
publikaties waarin deze punten aan de orde komen en aan het veel besproken
vraagstuk of er een natuurlijke danwel arbitraire relatie tussen het teken en de
aangeduide zaak bestaat of vroeger bestond. In een ander artikel zal ik nader ingaan
op de opvattingen over de relatie tussen woord en betekenis en over het verschijnsel
ambiguïteit in de 16e, 17e en 18e eeuw.
11 Vergelijk Stevins Dialeetike ofte Bewyseonst (1585; editie Rotterdam 1621, p.
17-19), waar als voorbeelden onder meer worden gegeven: Pieter is eenen Loosen Vos
(d.w.z. een Loose Mensche), Hy heift Euclides gheeoeht (d.w.z. den Bouck door Euclides
beschreven) als gevallen van gelijkspreuk; Alle Mensehen weten wel dat Pieter den Bruydegom
is, (Alwaermen hij Allen, Eenighe verstaet; want daer isser veel in Asien ende
Afriken, dieder niet af ghehoort en hebben, noch nemmermeer af vernemen en
sullen) als geval van een ongelooflijke sPreuk; als spotspreuk, wanneer men tegen iemand
die iets slecht gedaan heeft, schertsend zegt Ghij hebt Wel ghedaen.
12 Vgl. de volgende passage in de voorrede van Stevins Dialectike ofte Bewysconst
(1585), geciteerd naar de editie van 1621, waar hij zijn opmerking over naamvallen
op eigennamen toespitst: "Angaende de verscheyden Latynsche Casus, welcke een
onnoodighe quellinge sijn, voor den genen diese gebruycken wil, sonder eenighe
wetenschap der Latijnseher talen, die sullen wy laten varen, nemende naer de
Duytsche gewoonte allee ne het Latijnsche nominativum, by exempel, daer sommighe
segghen, Gheift Platoni; Door Platonem; Van Platone; wy sullen altijt segghen (alsoo oock
de Francoisen doen) Plato, als Gheest Plato; Door Plato; Van Plato; ende daer het te passe
comt, sullen nemen het Duytsche genitivum, als, Platoos bouek, Cicero os brieven".
13 Zie Van der Wal 1992: 215-6. Van Heule 1633: 52 heeft bovendien een
opvallende opmerking over Uwerlieden, die in Van Heule 1625 en in de Twe-spraack
ontbreekt: "Ende overmits het woordeken Gy nu gemeyn geworden is/ so begintmen/
Uwerlieden in plaetse van Du, (door eene tael-achteloze blintheyt) te gebruyken".
Een dergelijke kanttekening treffen we ook aan bij Verroten (1633: 324):
"Ettelijkke en zijn toch niet te vreeden met ghij en u te zeggen; Maer maekkender een
ulieden (curs. MW) van: En als dat weer zoo gemeen is, als du en dij voor dezen
geweezt hebben; zoo zalmen noch wat eongerijmders moeten bedenkken" .
Van Heule's Uwer/ieden, de genitief van gy, gyly, gyluJ, heeft De Vooys (1924: 312,
noot 3) doen veronderstellen dat de aanspreekvorm Uwerliifde(n) is bedoeld, waaruit
346 M.J. VAN DER WAL
uwerliede(n) zou zijn ontstaan, toen de mode naar lagere kringen afzakte. Verroten
noemt een andere vorm, namelijk ulieden, de datief en accusatief van gy, gyly, gyluy. De
passage bij Verroten zou een aangepaste ontlening aan Van Heule kunnen zijn en
daarmee een aanwijzing vormen voor Verrotens bekendheid met Van Heule 1633.
Daarnaast zou de betreffende passage op het inderdaad voorkomen van de verbogen
vormen ulieden (en uwerlieden, zonder relatie met Uwerliifden) als aanspreekvorm
kunnen wijzen.
14 Het is niet toevallig dat Verroten het voorbeeld Johannes Regiomontanus uit
de pen vloeit: het is de naam van Johann Müller, Duits wis- en sterrenkundige
1436-1476, die het oudste leerboek voor de trigonometrie schreef.
15 Van den Werves omschrijving van grammatica is enigszins kryptisch en, evenals
de verklaring by horizon, wat omslachtig. Evenals de Twe-spraack (1584: 99) meldt ook
Verroten dat Van den Werve om zijn taalpurisme is bespot.
BIBLIOGRAFIE
Bornemann, Ulrich (1976), Anlehnung und Abgrenzung. Untersuchungen zur Rezeption der
niederliindischen Literatur in der deutschen Dichtungsriform des siebzehnten Jahrhunderts,
Assen 1976.
Van Bree, C. (1987), Historische Grammatica van het Nederlands, Dordrecht 1987.
Van den Branden, L. (1967), Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het
Nederlands in de 16de eeuw, Arnhem 1967.
Damsteegt, B.C. (1982), "Simon Stevin: taalspiegeling en taaldaad", in: Van intuilie
tot weten. Zes grote denkers op het raakvlak tussen exacte en geesteswetenschappen, Muiderberg
1982, p. 27-46.
Damsteegt, B.C. (1983), "Simon Stevin en de 'Thesaurus' van Plantijn''', in: TNTL
99 (1983), p. 286-293.
Gützlaff, Kathrin (1988), "Simon Stevin und ].G. Schottelius - Spuren der
Deutsch-Niederländischen Beziehungen im 17. Jahrhundert", in: Sprache in
Vergangenheit und Gegenwart, Beiträge aus dem Institut für Germanistische
Sprachwissenschaft der Philips-Universität Marburg, ed. Wolf gang Brandt,
Marburg 1988, p. 91-107.
Van Heule, Christiaen (1625), De Nederduytsche grammatica ofte spraec-konst. Leiden
1625. Ed. W J.H. Caron. Groningen-Djakarta 1953 (Trivium).
Van Heu1e, Christiaen (1633), De Nederduytsche spraec-konst ofte tael-beschrijvinghe, Leiden
1633. Ed. W J.H. Caron. Groningen-Djakarta, 1953 (Trivium).
Hulsker,].L.M. (1991), Petrus Montanus' Spreeckonst (1625) nader besproken. Een bijdrage
tot de geschiedenis van de Nederlandse taalkunde, Renkum 1991.
Kiedron, S. (1985a), "Taalkundige opvattingen van Simon Stevin en hun weerspiegeling
in de 'Ausführ1iche Arbeit von der Teutschen Haubt-Sprache vanJustus
Georg Schotte!' ", in: Neerlandica Wratislaviensia II (1985), p. 241-271.
Kiedron, S. (1985b), "Niederiändische Einflüsse auf die Stammworttheorie von
Justus Georgius Schottelius", in: Leuvense Bijdragen 74 (1985), p. 345-356.
VERROTENS TAALBESCHOUWING 347
Stevin (1585), Dialectike ofte Bewysconst, Leiden 1585.
Stevin, Simon (1586), "Uytspraek van de Weerdigheyt der Duytsche Tae?', in De Beghinselen
der Weeghconst, Leiden 1586. In facsimile afgedrukt in: The Principal Works rif
Simon Stevin, ed. EJ. Dijksterhuis, dl. I, 's-Gravenhage 1955, p. 58-93.
Stevin, Simon (1608), Wisconstige Gedachtenissen Leiden 1608. Verhandeling "Vande
vernieuwing des Wysentijts" in het tweede deel "Vant Weereltschrift" getiteld
"Vant Eertclootschrift".
Stevin (1955-1966), The Principal Works rifSimon Stevin, ed. EJ. Dijksterhuis, 5 din., 'sGravenhage
1955-1966.
Twe-spraack (1584), Twe-spraack vande Nederduitsche letlerkunst (1584), ed. G.R.W.
Dibbets, Assen/Maastricht 1985.
Verroten, Jacob Willemsz. (1633), Euclides :(p eerste boekken, Van de beginselen der
Wiskonsten, Hamburg 1633.
De Vooys, C.G.N. (1924), Verzamelde taalkundige opstellen, dl. I, Groningen/Den Haag
1924.
Van der Wal, Marijke J. (1990), "Taalidealen, taalnormen en taalverandering:
Johan de Brune in linguïstisch perspectief", in: Johan de Brune de Oude
(1588-1658), een Zeeuws literator en staatsman uit de zeventiende eeuw, deel 6 van de
Werken uitgegeven door het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen,
Middelburg 1990, p. 54-68.
Van der Wal, Marijke (1992), (in samenwerking met Cor van Bree), Geschiedenis van
het Nederlands, Utrecht 1992.
Zwaan, F.L. (1939), Uit de geschiedenis der Nederlandsche spraakkunst, Groningen/Batavia
1939.
TNTL 109 (1993), © E. J. Brill, Leiden
M.A. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN
VONDELS DROOM; EEN REACTIE
In Ntg 84 (1991), p. 481-494 heb ik een artikel geschreven waarin
ik Vondels dichtbrief 'Aen myn Heer den Drost van Muyden' interpreteer
als het verslag van een droom die Vondel heeft gehad over
een onthoofding van Hooft. Dat artikel ging uit van het uitvoerig
geadstrueerde gegeven dat men er in de zeventiende eeuw net zo
goed als (zij het anders dan) tegenwoordig, weet van had dat dromen
emoties uit het dagleven kunnen verraden. Op grond daarvan
gaf ik aan dat Vondel reden had zich ongemakkelijk te gevoelen
over zijn droom en het daarop geïnspireerde gedicht. In de literatuur
is al lang bekend dat de verhouding tussen Hooft en Vondel
niet probleemloos geweest is. Men zie bijv. W.G. Hellinga's Rembrandtfecit
1642 (1956), p. 42-52. Hierbij aansluitend was het niet
moeilijk in te zien dat een droom waarin een jongere dichter, sociaal
lager staand, droomt dat een oudere, beroemdere collega onthoofd
wordt, iets verraadt van diepere gevoelens - hetgeen uiteraard niet
uitsluit, dat de beide betrokkenen toch een goede relatie onderhouden.
Gelukkig leidt niet iedere negatieve droom tot verbreking van
familie- en vriendschapsbanden. Tot steun van die interpretatie gaf
ik in de tekst een aantal uitdrukkingen aan die een zekere ambiguïteit
verraden.
Op de interpretatie van het gedicht als droomverslag gaat N. van
der Blom in zijn repliek (TNTL 109 [1993], p. 254-266) niet of
nauwelijks in. De ambiguïteiten worden terzijde geschoven of uitsluitend
in bonam partem uitgelegd. Hij gelooft kennelijk eenvoudig
niet in deze interpretatie. Hij gelooft er evenmin in dat tussen
Vondel en Hooft niet alles altijd koek en ei was. Wat deze zaken
betreft heeft een repliek dan ook geen zin. Maar ook aan een aantal
details in zijn artikel - dat kennelijk de bedoeling heeft wilde
sprongen van de psychokritiek te corrigeren - moet men wel willen
VONDELS DROOM 349
geloven om er de interpretaties die hij eraan verbindt, te kunnen
aanvaarden. Ik noem er enkele.
1. Zoals reeds eerder is voorgesteld legt Van der Blom een verband
tussen het gedicht en de 'kluchtige brieC die Hooft van Vondel
heeft ontvangen en waarvan hij op 25 augustus 1631 verslag doet
aan zijn zwager Baeck (vgl. mijn bespreking hiervan op p. 492-93 -
Van der Blom gaat op mijn argumentatie niet in). Daaraan knoopt
Van der Blom de veronderstelling vast dat het gedicht voor Hoofts
50ste verjaardag is geschreven. Dat nu is al heel onwaarschijnlijk.
Vondel zou dan een half jaar gewacht hebben met de verzending
van zijn 'huldeblijk'. De veronderstelling op p. 262 dat Hooft 'alsnog'
op een verzoek van Baeck hem de dichtbrief gezonden heeft,
past al helemaal niet meer bij de gegevens uit de tekst. Hooft deelt
op 5 augustus immers mee dat Vondel hem een kluchtige brief zendt
(tegenwoordige tijd n.b.), samen met een boekje - dat is een nieuwe
mededeling.
2. Om Van der Bloms interpretatie te volgen moet men aannemen
dat er in de kring rond Hooft zo omstreeks zijn 50ste verjaardag
vrolijk werd gespot over diens blijkbaar aanstaande geachte
literaire onthoofding en dat Vondel daar geestig op in gaat - "die
greep moet Hooft wel hebben geamuseerd" (p. 258). Daar is werkelijk
geen spoor van bewijs voor. Hoofts gezag is tijdens zijn leven en
nog lang daarna onaantastbaar.
3. Mijn opponent weet zeker dat de dichtbrief geen verslag van
een echte droom was en dat Vondel het verhaal heeft gefingeerd.
Voor mijn argumenten pro een droomprotocol verwijs ik naar mijn
artikel, maar Van der Bloms tegenargument is toch wel curieus. In
een andere dichtbrief aan Hooft (1628) geeft Vondel een visioen dat
geheel fictief is, en dus ... Ja, maar dat andere gedicht heeft het nu
juist (en terecht) niet over een droom en bevat bovendien zoveel
reminiscenties aan Hoofts eigen visioen in de brief aan de Eglentier
dat het voor Hooft volstrekt duidelijk moet zijn geweest dat hem
hier een literair compliment werd gemaakt en dat Vondel hier in de
verste verte niet suggereerde dat hij werkelijk op reis uit Denemarken
'vrouwe Duitse vrijheid' ontmoet zou hebben. Een heel andere
situatie dus dan in de 'droombrieC waarin Vondel nu juist heel
350 M.A. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN
precies aangeeft wanneer hij droomde en zich met excuses verdedigt
tegenover een verkeerd op te vatten interpretatie.
4. Niet Hooft als treurspeldichter, zoals ik heb verondersteld
vanwege het 'treurspelig end' waarover wordt gesproken in het
gedicht en de toneelmetaforiek, is aan de orde, maar de Nederlandsche
Historien - aldus Van der Blom, met als enige bewijs dat mevrouw
Spies hem deze suggestie heeft gedaan. Daarmee is dan de ambiguïteit
van de slotregels zijns inziens ontkracht.
5. De spreuk 'pour vivre il faut mourir' wordt door hem zonder
enige bewijsvoering verbonden met de lijfspreuk van Michelle Blon,
en dat terwijl ik in mijn artikel heb aangegeven dat het hier om een
topische spreuk gaat. Waarom moet die relatie met Le Blon gelegd
worden? Wel, omdat Vondel in 1657 (!) een grafschrift op hem
schrijft met de uitdrukking 'lust tot kunst' waarmee dan duidelijk
zou zijn dat in het onderhavige gedicht het zinnetje 'myn lust smolt
als de snee' wel moet betekenen dat zijn lust voor de kunst hem
verging - en daarmee is een andere hypothese die op een ambiguïteit
wees, opzijgeschoven.
Ik heb de filologie zeer lief en beoefen haar graag, maar haar
fantasieën zijn blijkbaar niet minder gevaarlijk dan die der psychokritiek.
Beide interpretatiemethoden dienen met voorzichtigheid
beoefend te worden.
Adres van de auteur:
Vakgroep Nederlands R.U.U.
Trans 10
2312 JK Utrecht
TNTL 109 (1993), © E.]. Brill, Leiden
F. DE TOLLENAERE
'BEKEVEN' IN P. C. HOOFT
'OP HET BESTANT DES]AERS 1609'1
Dit gedicht is een beschrijving van een fraaie historieprent in drie
bladen: het Bestand zit op een wagen of affuit, getrokken door twee
paarden bereden door de Aartshertogen Albertus en Isabella. De
wagen wordt opgewacht aan de ene zijde door 't Vrije Nederland in
een tent op een troon zittende. Voor haar staat Mauritius, prins van
Oranje, met zwaard en schild. Aan de andere zijde zit even zo in een
tent "den wagen op te wachten 't Neerlandt onder de Aartshertoghen;
voor haar staan Philippus III Hispaniae rex en Ambrosius
Spinola" . Op de achtergrond een stad. "In de lucht Venus door
Mars omhelsd, gezeten op eenen wagen door twee duiven getrokken
en door Cupido gemend". 2 Dit laatste geeft Hooft de volgende
verzen in de pen:
85 Och of met haer gelaet, en minnelijcke treecken
d' Alscheppende Godin soo streelen en besmeecken
Den forssen Krijghs-Godt kon, en lieflijck ondergingh,
Dat hy sijn hevigh hart soo vast aan 't minnen hingh,
Dat sy beswangert in den nacht van twalef jaren,
90 Hem moght de Vrede tot een soete dochter baren!
Of ghy haer, ö Vulcaen, doch nu bet yen liet!
Ghy saeght wel eer soo naeuw tegen Anchises niet.
Of lust het u in 't net haer weder te bekeyen,
Soo sluyt haer dan soo vast dat sy niet konnen scheyen
95 Op haer bestemde lijdt, die snellijck om sal spoên:
Het een Bestandt moght staegh dan uyt het ander broên.
Wat Hooft hoopt is duidelijk: moge er vrede komen aan het eind
van het Bestand; mocht dat niet mogelijk zijn, laat dit Bestand toch
door een tweede gevolgd worden!
352 F. DE TOLLENAERE
Bekeyen in vers 93 verklaart P. Leendertz Pz. in zijn uitgave der
Gedichten van P. CZ. H ooft (dl. 1, 1871, p. 91) als" ten spot maken". A.
C. Oudemans in het Taalkundig Woordenboek op de werken van P. C. Hooft
(1868) 3 heeft "Tot Key4, tot dwaas maken, bespotten; verlegen,
onthutst doen staan". A. Kluyver in het W..NTII, I, kol. 1561 (=afl.
lOof 11 = 1897 of 18985) interpreteert bekeyen als 'bedott'en'. 6 Deze
laatste verklaring werd overgenomen door F.A. Stoett in zijn herziene,
opnieuw bewerkte en vermeerderde druk der uitgaven van P.
Leendertz, deel 1, 1899, p. 84: "beetnemen, bedotten".
De interpretatie van Kluyver is m.i. onjuist, maar te begrijpen uit
het veel te korte citaat waar hij mee werkte. De pericope bestaande
uit vs. 93-94 eindigt in het W..NT in vs. 94 met "soo vast dat enz.".
Dat enz. was nu juist waar het op aankwam, t.W. " (dat) sy niet
konnen scheyen". Dit laatste is het immers wat een verlenging van
het Bestand (vers 96) mogelijk moet maken. Het te korte citaat in
het W..NT onthoudt ons bovendien, door het ontbreken van het
rijmwoord scheyen, het begrijpen van het van bekaaien afwijkende
vocalisme in bekeyen. Een rijmpaar bekayenl schayen was denkbaar
geweest in de spreektaal van de Warenar, maar niet hier. En als
Kluyver de tijd had gehad om het citaat in zijn grote context te
lezen, dan was hij waarschijnlijk tot een betere omschrijving van
bekeyen gekomen.
Het "ten spot maken" in de editie Leendertz had Kluyver op het
juiste pad kunnen brengen, al is die verklaring eveneens onjuist. In
de context van Venus (Aphrodite) en Mars (Ares) heeft Leendertz
blijkbaar gedacht aan het spottende, onbedaarlijke gelach (gr.
asbestos gelós, Odyss. 8, 326) dat opklonk, toen de op het roepen van
de bedrogen echtgenoot toegesnelde goden zagen, hoe Mars en
Venus, tijdens hun liefdesspel in het bed van Vulcanus, in een
kunstig net gevangen waren.
Maar past 'bespotten' of 'bedotten' wel in de tekst van het gedicht
over het Bestand? Bespotten of bedotten kan toch niet de bedoeling
zijn geweest? Wat Hooft op het oog had was primair het baren van
de vrede door de "in den nacht van twalef jaren beswangerde"
Venus, of, mocht dat niet lukken, het verlengen van de
wapenstilstand.
'BEKEYEN' IN P. C. HOOFT 353
Dit laatste dan als Vulcanus zin mocht hebben om "in 't net haer
(Venus en Mars) weder te bekeyen". In dat geval, zegt Hooft, "sluyt
haer dan soo vast dat sy niet konnen scheyen". De bedoeling van dit
opsluiten is geenszins het liefdespaar ten spot te maken of te bedotten;
daar kan toch immers geen "ander Bestandt uyt broên"? Nee,
de opzet is heel eenvoudig dat Vulcanus het paar in het net zou
bekeyen, d.i. opsluiten, het in zijn net (gr. desmous, acc. mv., lett.
'banden', Odyss. 8, 274) zou vangen, en beiden dan wel zo vast
opsluiten dat ze niet van elkaar kunnen scheiden, zodat het ene
Bestand het andere kan opvolgen. 7
De interpretatie 'opsluiten, vangen' van bekeyen is m.i. niet aan
twijfel onderhevig, ze past uitstekend in de context, in de gedachtengang
van Hooft. De hier voorgestelde betekenis is ook etymologisch
te adstrueren, maar dat mag hier geen rol spelen; primair bij woordverklaring
moet immers steeds de context zijn.8
Deze verklaring van bekeyen heeft ook gevolgen voor opzet en
structuur van het nu bijna een eeuw geleden door Kluyver gecomponeerde
artikel bekaaien in het WNT, voor opzet en structuur niet
alleen, maar ook voor de door de oude hoofdman van het Leidse
woordenboek voorgestelde etymologie.
juni 1993
Adres van de auteur:
Beatrixlaan 7
2361 SB Warmond
P.S. (16 augustus 1993) Achteraf vond ik in A. de Jager, Frequentatieven
2, kol. 303 (1878) wat volgt: "Bilderdijk, Aantt. op Hoofts Ged.
lIl. 272, verklaarde dit (t.w. bekeyen in vers 93 van het Bestant) door
"bekooien, in een kooi besluiten." Leendertz door "ten spot
maken." ... - We zullen wel te denken hebben aan het gewone
bekeiJen, in den zin van verwarren, verward houden. In een "net"
bespot men niet, maar verwart men iemand. De zin is, ook in zijn
verband, volkomen duidelijk".
354 F. DE TOLLENAERE
NOTEN
I P. Leendertz Wz., Gedichten van P. Cz. Hooft 1, 1871,88.
2 Gedichten van P. C. Hooft. Volledige uitgave door Dr. F. A. Stoett. I, 1899, p. 81.
3 Oude mans heeft voor de Gedichten de uitgave van Leendertz gebruikt (zie
Voorbericht VIII). Het eerste deel der uitgave Leendertz is weliswaar van 1871,
maar verscheen aanvankelijk in afleveringen (zie de Inleiding, p. xc), wat het verschil
in datering tussen 1871 en 1868 verklaart.
4 Deze etymologische interpretatie is blijkbaar geïnspireerd door de naam Keye,
de bespotter van Ferguut aan het hof van koning Arthur. Zou Hooft zo belezen zijn
geweest in de Ferguut?
5 De kaften van deze afleveringen zijn niet op het WNT voorhanden.
6 "Uit bekaaid staan in den zin van versuft, bedot staan, is bekaaien afgeleid in den
transitieven zin van bedotten; men behoeft niet aan te nemen dat het znw. kei (in de
kei leutert je en derg.) hier eenigen invloed heeft gehad."
7 Met dank aan dr. G. C. Zieleman en prof. dr. B. C. Damsteegt.
8 Zie "Semantiek en Etymologie" (TNTL 97 [1981], p. 41 vlg.).
BOEKBEOORDELINGEN
M.A. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN (hoofdredacteur); TON
ANBEEK, WILLEM VAN DEN BERG, JAAP GOEDEGEBUURE, E.K.
GROOTES, ANNE MARIE MUSSCHOOT, FRITS VAN OOSTROM, HERMAN
PLEIJ, JOHANNA STOUTEN (redacteuren) Nederlandse literatuur,
een geschiedenis. Martinus Nijhoff Uitgevers, Groningen 1993;
V+938 blzz, prijs: f 125,-.
De neerlandistiek is verrijkt met een bijzonder waardevol boekwerk:
Nederlandse literatuur, een geschiedenis. In zeer korte tijd - het
initiatief van de hoofdredacteur dateert van eind 1991 - hebben
107 medewerkers gezorgd voor 151 opstellen over onderwerpen uit
de Nederlandse letterkunde in historisch perspectief, elk gemiddeld
5 pagina's lang. Uitgangspunt was steeds een gebeurtenis - met
een zware term 'evenement' genoemd -, al dan niet precies te
dateren, die als het goed was, een breed literair-historisch bereik
bleek te bezitten, of anders althans aanleiding bood een bepaald
onderwerp uit de literatuurgeschiedenis in ogenschouw te nemen.
Een voorbeeld van de eerste categorie 'evenementen' is hoofdstuk
35 '24 september 1617: Inwijding van de Nederduytsche Academie'
van de hand van Mieke Smits-V eldt, van de tweede (waartoe vrijwel
alle 'evenementen' behoren) hoofdstuk 50 'Oudejaarsavond 1675:
Cornelia van der Veer schaduwt Katharina Lescailje [ ... ]'. Die
gebeurtenis is niet meer dan een incident, maar geeft de auteur,
Marijke Spies, de gelegenheid 'het vrouwelijk aandeel' aan de letterkunde
van de zeventiende eeuw te bespreken.
Bron van inspiratie voor Nederlandse literatuur is geweest Denis
Hollier (ed.) A new history rif French literature. Cambridge, Massachusetts/
London 1989. Een boek met dezelfde opzet van korte opstellen
n.a.v. een gebeurtenis door verschillende auteurs.
De redactie heeft duidelijk gestreefd naar een billijke verdeling
van de beschikbare hoofdstukjes. Middeleeuwen + Rederijkerstijd
en Renaissance (tot 1700) zijn ieder bedeeld met 26 nummers, de
TNTL 109 (1993), © E. J. Bril!, Leiden
356 BOEKBEOORDELINGEN
achttiende eeuw moet het doen met 17, de negentiende telt er 27,
terwijl de twintigste eeuw in tweeën gedeeld is met als incisie 1945:
1900-1945 heeft 24, 1945-1990 26 hoofdstukken. Juist voor de
moderne tijd valt op dat er behoorlijk wat plaats is ingeruimd voor
de Vlaamse letterkunde (voor oudere perioden sprak dit altijd al
vanzelf) en ook hoe noodzakelijk dit is.
Men kan zich afvragen hoe redelijk het was voor de meest recente
periode verhoudingsgewijs zoveel bladzijden ter beschikking te stellen.
Is die overvloedige ruimte er de oorzaak van dat in dit gedeelte
opvallende herhalingen voorkomen, zoals twee aparte hoofdstukken
over twee gevallen van pogingen tot censuur, die dankzij de Nederlandse
rechtspraak op niets uitliepen (127 en 137) en meer dan één
keer een bespreking van de Vijftigers (126 en 128)?
Maar de vraag naar de billijkheid van de toegemeten ruimte per
tijdvak geldt eigenlijk alleen als men Nederlandse literatuur de maatstaf
wenst aan te leggen van een literatuurgeschiedenis. Ieder heeft daar
het recht toe, de ondertitel luidt immers 'een geschiedenis' en het
'Woord vooraf is voor een belangrijk deel gewijd aan de presentatie
van het geheel als een nieuwe literatuurgeschiedenis, ter vervanging
met name van Knuvelders Handboek. Zij het dat er veel nadruk ligt
op 'een' in de zin van 'een mogelijke'.
Zo'n nieuwe literatuurgeschiedenis is dit boek niet geworden. De
samenhang die het verhaal van (de [re]constructie van) het historisch
verloop oplevert en die leidt tot een - gedifferentieerd -
beeld van het object waarover het verhaal gaat, ontbreekt hier
immers. Er is niet één groot verhaal (of per tijdvak één groot
verhaal), dus geen onderling verband, dus geen samenhangend
beeld van een. geheel. Als die elementen ontbreken is het woord
'geschiedenis' niet op zijn plaats. Waarmee men het verhaal invult,
hoe dus de moderne literatuurgeschiedenis opgezet zou moeten of
kunnen zijn, is een andere vraag, die hier niet aan de orde is. Er is
bovendien de laatste tien jaar genoeg over geschreven.
Wie met de gewekte verwachting Nederlandse literatuur als nieuw
handboek gaat lezen, wordt teleurgesteld. Hij gaat dan overal gaten
zien: geen aandacht voor periodisering, namen die geheel ontbreken
of juist op de plaatsen waar ze chronologisch thuishoren (NesBOEKBEOORDELINGEN
357
cio, ± 1970 (141) is een troostprijs). Waar zijn Boutens, Henriëtte
Roland Holst, Bloem, dichters wier poëzie in hun tijd van zo grote
betekenis was? In een literatuurgeschiedenis zouden belangrijke
jaartallen niet mogen ontbreken (vaak heb ik Knuvelder er toch maar
bijgehaald) en zou een term als Modernisme niet in verschillende
betekenissen gebruikt mogen zijn, zonder dat er elke keer een toelichting
bij stond welk Modernisme bedoeld wordt. Enz., enz.
Wat is Nederlandse literatuur dan wèl? Een zeer fraai en overtuigend
overzicht van de huidige stand van zaken op het vakgebied van de
literatuurgeschiedenis, in de vorm van korte opstellen vaak van
opvallend hoog niveau. Poëticale opvattingen, de plaats van de
letterkunde in de samenleving van een bepaalde tijd, voor een
bepaalde groep of verschillende groepen, vaak in verband met het
onthaal dat ze kreeg en met aspecten als de rol van de uitgevers,
vormen van mecenaat, samenstelling van het lezerspubliek, de betekenis
van de media, dit zijn de onderdelen van de literatuurgeschiedenis
waarnaar in onze tijd de aandacht sterk uitgaat, zeker zo sterk
als naar de werken zelf en sterker dan naar de afzonderlijke auteurs.
Nederlandse literatuur is een boek vol bijdragen aan een literatuurgeschiedenis
die nog geschreven moet worden. Er staan opstellen in
die zo in die literatuurgeschiedenis opgenomen zouden kunnen
worden. Ik denk aan Van Oostrom over Hebban olla vogala (1),
Grootes over Vondels betekenis (46), Kloek over 'een groot verleden
voor de boeg' (75), Van den Berg over 'op gehoorsafstand' (84), Van
Halsema over Kloos' Inleiding bij Perks gedichten (92), Dorleijn
over het onthaal van Leopold in dejaren '20 (110), stukken met een
breed literair-historisch bereik en met diepgang. Zo zijn er meer, ik
vermeld juist deze, omdat die mij het meest bekoord hebben.
Nederlandse literatuur is ook een zeer stimulerend boek. In de eerste
plaats voor de directe vakgenoten. Haast niemand ~an de stand van
zaken op alle onderdelen van het vakgebied der lite~atuurhistorie
bijhouden. Hier krijgt hij een overzicht daarover, ziet verschillen en
overeenkomsten met wat er op zijn eigen deelgebied gaande is en hij
leert er veel bij. De formule van een groot aantal korte opstellen met
een selectieve bibliografie aan het slot blijkt in dit opzicht uitstekend
te werken. Stimulerend ook voor studenten: de bedrijvigheid waar358
BOEKBEOORDELINGEN
mee zij in dit boek kennismaken, opent uitzichten op wat er verder
nog te onderzoeken valt en op methoden van onderzoek. Nederlandse
literatuur is ook bestemd voor een breder publiek dan dat van de
onmiddellijke en aankomende vakgenoten. Ik kan me heel goed
voorstellen dat wie 'de' Nederlandse literatuurgeschiedenis zoals die
vroeger onderwezen werd, nog globaal in zijn hoofd heeft en dus
over een kader beschikt, met grote belangstelling en veel leesplezier
over van alles en nog wat iets nieuws zal te weten komen of iets ouds
in een nieuw licht zien.
Iedere lezer zal constateren dat het terrein van de letterkundige
geschiedenis groter geworden is. Zorgvuldig is gekeken naar het
vrouwelijk aandeel aan de letterkunde. Niet alleen meer Hadewych,
Anna Bijns, Wolff en Deken, Bosboom-Toussaint en Carry van
Bruggen (resp. 4, 23, 64, 89, 111), ook de al genoemde zeventiendeeeuwse
vrouwelijke auteurs (50), Belle van Zuylen, (66), het oordeel
van Annie Romein-Verschoor over de Nederlandse romancières in
haar Vrouwenspiegel (119), Hella Haasse en de historische roman
(134), de tweede feministische golf (142) en de klassieke traditie in de
poëzie van Ida Gerhardt (145) komen aan de orde. (Alleen, waarom
niet Lucretia Wilhelmina van Merken en (alweer) Henriëtte Roland
Holst?) Typisch nieuwe onderwerpen zijn Nederland-Indië in de
letterkunde (93 en 125), kinder- en jeugdliteratuur (130), verfilmde
romans (133) en Nederland-Caraïbische literatuur (139).
Nederlandse literatuur wordt behalve met een uitvoerig register afgesloten
met een Chronologie van ruim 11 bladzijden, (te) klein gedrukt:
in de rechter kolom de behandelde werken uit een bepaalde periode
met ervóór hun jaartallen, in de linker een keuze uit de historische
gebeurtenissen van de desbetreffende periode. (In een volgende
druk moet bij 1885 Lodewijk van Deyssel eruit als oprichter van De
nieuwe gids).
Ten slotte kondig ik een hulpboek bij Nederlandse literatuur aan, dat
inmiddels ook verschenen is: Nederlandse literatuur, een studie-handleiding,
bedoeld om "het gebruik van Nederlandse literatuur. Een geschiedenis
als handboek literatuurgeschiedenis in het hoger onderwijs te
vergemakkelijken". De handleiding is samengesteld door Marijke
Meijer Drees (eindredacteur), Kees Singeling, Theo Meder, Gert
BOEKBEOORDELINGEN 359
Jan Johannes en Sipko Melissen en ook bij Nijhoff, Groningen 1993,
uitgegeven.
MARGARETHA H. SCHENKEVELD
E.M.P. VAN GEMERT, Tussen de bedrijven door? Defunctie van de rei in
Nederlandstalig toneel 1556-1625. Uitgeverij Sub Rosa. Deventer
1990. Deventer Studiën 11. 356 blz. f 39,50. ISBN
90-70591-29-4.
Monografieën waarin de evolutie van een drama-aspect van het
Nederlandse renaissancetoneel grondig wordt onderzocht, zijn zeer
zeldzaam. EvG heeft de moed gehad om een onderzoek op te zetten
naar de functie en de vorm van koor en rei van bij hun eerste
verschijnen in het Nederlandstalige toneel tot 1625. De arbitraire
einddatum geeft wel een enigszins vertekend beeld van de evolutie
van het koor, dat na 1625 een terugval kent. Maar het grote aantal
te onderzoeken stukken maakt ongetwijfeld een beperking in de tijd
noodzakelijk.
Bij gebrek aan expliciete poëticale uitspraken over koor en rei van
Nederlandse auteurs was EvG gedwongen om hun opvattingen uit
hun handelwijze af te leiden. Zij concentreert zich vooral op het
structurele aspect, nI. de rol van de rei als personage en de plaats
van de reiscènes t.O.V. de andere scènes, en op het pragmatische
aspect, de door de auteur beoogde werking op het publiek.
Omdat koor en rei duidelijk geïmporteerde en geïmiteerde verschijnselen
zijn, gaat EvG uitvoerig in op de voorgeschiedenis. Zij
bekijkt de theorie en de praktijk bij de Grieken, in Rome en in het
Italiaanse en het Franse renaissancetoneel. Bij de Italiaanse theoretici
verdiende naast Scaliger ook Castelvetro wel een plaats. Terecht
schenkt zij ook veel aandacht aan het Neolatijnse toneel, meer in
het bijzonder aan het schooldrama. EvG komt tot de conclusie dat
zij noch in de praktijk noch in de theorie een éénstemmige visie op
het koor heeft kunnen traceren.
In het tweede hoofdstuk bekijkt EvG de Nederlandstalige rei
tussen 1556 en 1625. Het chronologisch overzicht begint met Van
Ghistele's Antigone (1556). Om geen misleidend beeld van de
TNTL 109 (1993), © E. J. Brill, Leiden
360 BOEKBEOORDELINGEN
toneelpraktijk te bieden neemt zij in eerste instantie een vrij breed
standpunt in. Zij gaat er echter al vlug toe over om auteurs bepaalde
bedoelingen toe te schrijven. Zo hecht zij zeer veel waarde aan het
gebruik van de benaming 'koor' of 'rei'. Auteurs die voor andere
benamingen opteren, zouden het koor helemaal niet willen gebruiken,
hoewel de bedoelde personages perfect de functies van het koor
vervullen. Dit probleem stelt zich vooral bij auteurs in de' overgangsperiode
die nog volop experimenteren, ook met de terminologie.
In het chronologisch overzicht komen alle behandelde auteurs
summier aan bod met voorzichtige suggesties over beïnvloeding of
afhankelijkheid. EvG twijfelt terecht aan de invloed van Heinsius'
theorie op het Nederlandse toneel. Dat er desondanks een grote
overeenstemming is tussen zijn theorie en de praktijk zou ook kunnen
betekenen dat Heinsius zich vooral op de Neolatijnse praktijk
van zijn dagen heeft geïnspireerd.
Zeer interessant is de paragraaf over de functies die de rei in een
stuk kan vervullen. EvG onderzoekt daartoe de plaats van de rei
tussen de andere scènes en de positie van de rei t.o.v. personages en
gebeurtenissen. Zo komt ze tot een grote tweedeling: reien kunnen
losstaan van de handelingsvoortgang of nauw met het handelingsverloop
verbonden zijn. Binnen deze twee groepen stelt zij een
typilogie van de functies samen.
EvG is zich zeer goed bewust dat het toepassen van een dergelijk
theoretisch schema de onderzoeker voortdurend tot subjectieve
interpretaties dwingt. De typologie verschaft een goed inzicht in de
vaak complexe en gecombineerde functies die een rei in zich verenigt.
Omdat de meeste koren verschillende functies vervullen, is het
vrijwel onmogelijk om de concrete koren in deze typologie onder te
brengen.
EvG houdt ook rekening met het publiek. Toch lijken sommige
reacties van het door haar veronderstelde publiek iets te modern.
Soms verwijst zij naar de reactie van de 'doorsnee toeschouwer' (p.
81) of de 'gemiddelde toeschouwer' (p. 298), maar zij geeft niet aan
wie zij daaronder verstaat. Aan de hand van de weinige beschikbare
informatie over het zeventiende-eeuwse publiek lijkt het mij vrijwel
BOEKBEOORDELINGEN 361
onmogelijk om ook maar enigszins waarheidsgetrouw de reacties
ervan te bepalen. Waarom zou een publiek niet geboeid zijn door
meer algemene beschouwingen als deze zelfs nog met dans en
muziek worden gepresenteerd? In bijna alle stukken, ook deze zonder
koor, komen trouwens frequent beschouwende monologen voor
die de lengte van de koorpassages ver overtreffen.
EvG vertoont geregeld de neiging de auteurs te evalueren op basis
van hun gebruik van het koor, waarbij zij de stukken toetst aan een
eigen ideale norm (p. 93). Haar stelling dat de auteurs zich weinig
aan het publiek gelegen laten liggen (p. 94), lijkt mij betwistbaar.
Ook zeventiende-eeuwse auteurs wilden ongetwijfeld dat hun stuk
op de planken kwam en dat het succes kende. Gezien de vaak
expliciet geformuleerde didactische intenties lijkt het bijna uitgesloten
dat de auteurs met hun publiek geen rekening zouden houden.
Het enige probleem dat zich stelt, is de vraag wie dat contemporaine
publiek was en of het de dieper liggende moraalfilosofische
inhoud wel altijd begreep.
De meeste toneelauteurs rekenden er beslist op dat hun stuk in
druk zou verschijnen. Bredero's Rodd'rick ende Alphonsus lijkt mij in
deze echter een slecht voorbeeld. Als Bredero er vijf jaar laat
overheen gaan om het stuk te laten drukken, lijkt het mij nog zeer de
vraag in hoeverre hij bij het schrijven van het stuk al meteen een
leespubliek voor ogen had. Bij Bredero zou men trouwens de rol van
C.L. van der Plasse moeten bekijken in het tot stand komen van de
drukken.
Ondanks het feit dat de terminologie weinig houvast biedt, hecht
EvG er veel waarde aan bij het classificeren van koor of rei. Uit het
chronologisch overzicht blijkt dat vele auteurs inconsequent zijn. Zo
heeft de term "koor" bij A. de Koning drie betekenissen. EvG
vertoont wel eens vaker de neiging, het concrete koorgebruik van
een auteur toe te schrijven aan zijn mentaliteit. Zo sloten Bredero
en Snouckaert van Schauwenburg zich 'min of meer gedachteloos
bij de heersende mode aan' (p. 75). De benamingen blijken ook
doorslaggevend bij de behandeling van de grensverschijnselen en
twijfelgevallen. EvG is sceptisch wanneer auteurs niet de geijkte
terminologie gebruiken, hoewel de ietwat ongewone termen verwij362
BOEKBEOORDELINGEN
zen naar personages die bijzonder veel overeenkomst met koor en
rei vertonen.
Zo betwijfelt EvG of Z. Heyns zijn 'tusschen-spraken' als koor
bedoelde, ondanks het feit dat ze dezelfde functies als het koor
vervullen en hun optreden ook opvallend veel gelijkenis met het
koor vertoont. EvG wekt de indruk dat Z. Heyns bijna opzettelijk
weigerde een koor te gebruiken: 'Hij kende het verschijnsel in elk
geval maar zo zijn 'tussenspraken' al als koren bedoeld zijn, vormen
ze op zijn minst een curieuze variant ervan' (p. 50). Het feit dat A.
de Koning expliciet de associatie tussen koor en tussen-spraken zal
maken, is een extra argument om ook bij Z. Heyns deze tussenspraken
als koor te beschouwen. Bovendien geeft Z. Heyns niet de
minste aanleiding om te stellen dat hij het koor niet wilde gebruiken
(p. 133). Hoewel EvG enerzijds toegeeft dat 'de vaak door koren
vervulde normerende en sfeerversterkende taken zeker aan de orde
zijn', ontkent zij dat Z. Heyns hiermee de bedoeling zou gehad
hebben een koor toe te voegen (p. 176).
Zij rekent de tussenspraken van Z. Heyns bij de grensverschijnselen,
nl. 'passages waarin door een groep reguliere koorfuncties
vervuld worden, terwijl tegelijkertijd een op "koorgroep" duidende
terminologie ontbreekt' (p. 129). De auteurs die zij bij deze grensverschijnselen
onderbrengt zoals Coornhert, Duym, Van Ghistele
en Heyns maken als eersten gebruik van een element dat op een
koor lijkt. Bij gebrek aan een aanknopingspunt, hebben zij zelf een
benaming voor het verschijnsel gezocht.
Hooft gebruikte de term 'choor' als eerste in zijn Achilles en
Polyxena, een stuk dat pas een algemene verspreiding kende door de
druk van 1614. Hetzelfde geldt voor de introductie van de term 'rei'
in Granida, geschreven rond 1605 en voor de eerste maal gedrukt in
1615. Zij hecht verhoudingsgewijze te veel waarde aan de benaming
en te weinig aan de functie.
EvG vertoont ook de neiging normerend op te treden op basis van
het '20ste-eeuwse gevoel' (p. 130). Zo verdienen Smit, Voskuyl,
Rodenburg en Van de Wael ondanks het gebruik van de juiste
terminologie toch geen plaats bij rei of koor.
BOEKBEOORDELINGEN 363
De verantwoording voor de conclusies in het tweede hoofdstuk
biedt EvG in een derde hoofdstuk, waarin zij elke auteur en elk stuk
waarin een soort rei of koor optreedt, zeer zorgvuldig onder de loep
neemt. De lezer kan er de gedetailleerde verantwoording vinden
voor de beweringen in hoofdstuk Il. Per alfabetisch gerangschikte
auteur behandelt zij de stukken in chronologische volgorde, wat de
mogelijkheid biedt om op bepaalde evoluties binnen het oeuvre van
één auteur te wijzen. Elk stuk waar een vorm van koor of rei in
voorkomt, wordt afzonderlijk onder de loep genomen. Het is een
beetje eigenaardig dat EvG ook een puur gelegenheidsspel Ghezelschap
der Goden in haar onderzoek betrekt en het daardoor min of
meer op gelijk niveau met de treurspelen van Coster plaatst.
Bij de behandeling van de individuele stukken verantwoordt EvG
steeds in detail haar keuze en confronteert ze voortdurend de eigen
bevindingen met analyses van voorgangers. Het is moeilijk om haar
daarbij op onnauwkeurigheden te betrappen. Hoewel, de Rey van
jofferen in Hoofts Granida treedt niet na maar wel in het derde bedrijf
op (p. 62, 191).
Zij zoekt ook naar mogelijke verbanden met andere auteurs of
inspiratie op voorgangers, rekening houdend met de bron of met
eventuele vertalingen, al gaat zij er soms wel wat ver in. Het lijkt mij
weinig waarschijnlijk dat Van Nieuwelandt in Nero met zijn aansporing
aan Roma 'wilt volstandich blijven' zinspeelt op het devies van
Abraham de Koning 'Blijft volstandich', temeer daar er voor zover
bekend tussen beide auteurs geen banden waren (p. 217).
Dat de 'Voorreden' en de 'Tusschen-spraken' na Schonaeus
Fabula Comica 1604 geen koren zijn, is wel evident. Z. Heyns mag
dan al verantwoordelijk zijn voor de titel 'tusschen-spraken', de
toeschrijving van de teksten aan hem lijkt mij ongegrond, omdat ze
vrijwel zeker vóór de wedstrijd in Haarlem zijn geschreven.
In een eerste bijlage geeft EvG gedetailleerd en schematisch weer
waar welke reien, ook de zwijgende, optreden, al ofniet in combinatie
met andere personages. Een tweede bijlage geeft de incipits van
de liederen, ook deze die niet door koor of rei werden gezongen, met
een wijsaanduiding of waarvan de auteur ze als lied aanduidt. Het
ware voor een vlotte raadpleging wel interessant geweest als ze de
364 BOEKBEOORDELINGEN
liedwijzen en incipits naast de ordening per auteur en per stuk ook
alfabetisch had geordend. Een overzichtelijk register maakt dit werk
zeer toegankelijk en verheft het tot een Nederlands referentiewerk
over het koorverschijnsel.
De vraag waarom sommige auteurs afzien van koor en rei is
echter nergens aan bod gekomen. Eigenlijk zou men moeten nagaan
of deze auteurs de functie van koor en rei door andere elementen
vervangen. Maar deze vraag levert vanzelfsprekend stof voor een
nieuw onderzoek, dat zich kan spiegelen aan Van Gemerts grondige
studie.
HUBERT MEEUS
H. DUITS, Van Bartholomeusnacht tot Bataafse opstand. Studies over de
relatie tussen politiek en toneel in het midden van de zeventiende eeuw,
Hilversum 1990 (Diss. Vrije Universiteit, Amsterdam); I.S.B.N.
90-6550-335-8, 308 blz., prijs f 57,50.
Specialisatie is een van de hoofdkenmerken van de 20e-eeuwse
wetenschapsbeoefening. Hoe diepgravender het onderzoek, hoe
kleiner het onderzoeksterrein wordt. Dit heeft ertoe geleid dat
onderzoekers binnen de grenzen van hetzelfde terrein elkaar soms
niet meer verstaan. Wat weet bij voorbeeld de musicoloog die zich
bezighoudt met 17 e-eeuwse monodie nog van de politieke ontwikkelingen
in het land waar 'zijn' muziek gecomponeerd werd? Welke
kennis heeft op zijn beurt de politieke historicus van technische
ontwikkelingen in de beeldhouwkunst van 'zijn' periode? Het is
goed dat in deze situatie multidisciplinaire instellingen ontstaan en
studies verschijnen op de grenzen van enkele gebieden, waardoor
deze weer raakvlakken met elkaar krijgen.
Een studie van die aard is de dissertatie waarop H. Duits in
december 1990 aan de Vrije Universiteit promoveerde. 'Dit boek
gaat over toneel en politiek in de zeventiende eeuw', kondigt de
schrijver zelf aan. In drie studies, die afzonderlijk gelezen zouden
kunnen worden, maar duidelijk onderlinge samenhang vertonen,
TNTL 109 (1993), © E. J. Bril!, Leiden
BOEKBEOORDELINGEN 365
behandelt hij vier zeventiende-eeuwse drama's die alle over historische
materie handelen. Zijn vraagstelling is niet alleen: wat doet de
schrijver met die historische stof; maar ook: waarom kiest hij juist
dit historische onderwerp, heeft die keuze soms te maken met de
actuele situatie? Uitgangspunt is Duits' overtuiging dát er een relatie
bestaat van politiek met drama, en niet alleen met produkten van
dubieuze literaire kwaliteit zoals pamfletten. Geheel nieuw is deze
opvatting niet!, maar systematisch uitgewerkt is zij in Nederland
evenmin. Tot zo'n uitwerking wil Duits met dit boek een aanzet
geven.
Door zijn vraagstelling moet de auteur zich niet alleen bezig
houden met de interpretatie van de literaire teksten die zijn uitgangspunt
zijn, maar ook met de politiek-historische en institutionele
ontwikkelingen van de periode waarin de teksten ontstonden.
Bij deze multidisciplinaire aanpak zat hij meteen al met het probleem,
dat de neerlandistiek het door hem bestudeerde type drama's
niet als genre kende. Om dat ongemak uit de weg te ruimen introduceert
hij, op logische gronden, de benaming historiedrama of historiespel,
parallel aan historielied, of historiestuk - een benaming die
hij prefereert boven 'historisch drama' (21-23).
In dit genre gaat het om het gebruik van feiten uit een voorbije
realiteit die door de dichter, zoals een 17e-eeuwse past, gebruikt
worden voor lering, voor politieke en morele instructie2• De keuze
van zulke feiten, betoogt Duits, geeft de dichter minder speelruimte
dan eigen vinding. Dat zal voor onderwerpen uit het recente verleden
met name gelden. Deze zijn immers bij het publiek meer
bekend dan zaken van lang vervlogen tijden - tenzij die natuurlijk
veel bestudeerd en goed beschreven zijn. Uit de veelheid van historisch
materiaal kiest de dichter een onderwerp dat voor zijn doel
geschikt is. Vaderlandse stof hanteert hij wanneer hij 'patriottische'
gevoelens wil aanwakkeren of omdat op het moment van schrijven
sprake is van een 'versterkt nationaal bewustzijn', zegt Duits in
navolging van Lindenberger (27), daarbij de termen patriottisch en
nationaal toch wat te algemeen gebruikend3. Deze stof heeft in de
Republiek vooral status gekregen door de publictie van de Auriacus
van de hooggeachte Daniel Heinsius in 1602 - een stuk over de
366 BOEKBEOORDELINGEN
moord op Willem van Oranje dat, schrijft Duits in deze context
verrassend, 'geen actuele politieke strekking' had, maar was ontstaan
uit "de 'dramatische concurrentie' tussen twee jonge Leidse
humanisten", namelijk Heinsius en Hugo de Groot (96-97).
Vervolgens brengt Duits de door hem gekozen historiedrama's in
bespreking. In één hoofdstuk behandelt hij van Lambert van den
Bosch Care! de negende, anders Parysche bruyloft (1645) en van Reyer
Anslo Parysche bruiloft (1649); in het volgende Van den Bosch' Wilhem
of gequetste vryheyt (1662); en in het zeer omvangrijke laatste hoofdstuk
stelt hij Vondels Batavische gebroeders of onderdruckte vryheit (1663) aan
de orde.
Het eerste stuk van Van den Bosch wordt geplaatst in het kader
van de verkoelende verhoudingen tussen de Republiek en Frankrijk
in de jaren na 1640. Beide staten waren bondgenoot in de beoorloging
van Spanje, maar hadden geheel verschillende wensen ten
aanzien van vrede. De Republiek zou ten slotte los van Frankrijk de
Vrede van Munster met Spanje sluiten. In de discussies over oorlog
en vrede, die vooral in pamfletten werden gevoerd, kwam voortdurend
de onbetrouwbaarheid van Frankrijk aan de orde, die onder
andere werd gebaseerd op de mening, dat rooms-katholieken ten
aanzien van ketters geen woord hoefden te houden4. Aan deze
discussies nam Van den Bosch deel met zijn stuk over de Parijse
bloedbruiloft, waarin hij wilde laten zien, dat de Franse koning
Karel IX de schuldige achter het gebeuren en daarmee een gevaar
was - evenals de jeugdige Lodewijk XIV in de jaren na 1643. Met
overwegend religieuze argumenten trachtte Karel een massavervolging
van protestanten te verantwoorden, hoewel, aldus Duits, zijn
doel zuiver politiek blijkt: het unificeren van Frankrijk door het
uitroeien van de hugenoten. De Republiek, zo is dan de moraal, kan
nog beter een onmiskenbaar katholiek en zwak Spanje als zuiderbuur
en buffer hebben dan direct aan een onbetrouwbaar, agressief
Frankrijk grenzen. Daarmee plaatste de calvinist Van den Bosch
zich aan de kant van de vredesfacties, zegt Duits overtuigend.
Overigens was dat niet zo vanzelfsprekend, kan men daaraan toevoegen,
omdat in sommige orthodox gereformeerde kringen in 1645
nog een vurige wens naar voortzetting van de oorlog tegen Filips IV
BOEKBEOORDELINGEN 367
leefde - een probleempje ten aanzien van Van den Bosch waarop
Duits niet ingaat.
Het tweede stuk over de Bartholomeusnacht, van de hand van
Anslo, is moeilijker in de actualiteit te passen. Dit drama werd
gepubliceerd in 1649, maar was al eerder geschreven. Knippenberg
en J onckbloet dateren het op respectievelijk 1647-1649 en 1647 of
1648. Duits kiest voor 1646 of hooguit begin 1647, omdat nog niet
gesproken wordt over een reeds gesloten vrede en over de dood van
Frederik Hendrik. Maar dan dient de latere verschijning, in 1649,
zich als probleem aan. Om dat op te lossen behandelt Duits eerste
de binnenlandse politieke verhoudingen in deze jaren, het turbulente
stadhouderschap van Willem II vooral. Daarin ziet hij echter
geen aanleiding voor de publicatie van het stuk. Dus geen actuele
inhoud? Of geen actuele inhoud meer? Analyse van het stuk wijst er
op, dat het hier opnieuw gaat om de schuldvraag van de bloedbruilof
ten en de argumentatie daarachter. Voor Anslo was niet Karel IX
de aanstichter, maar zijn moeder Catharina de Medici. Haar drijfveer
was de versterking van de zwakke Franse kroon, waarvoor elk
middel geoorloofd was. Dat had deze Italiaanse geleerd bij Machiavelli.
Uitgebreid laat Duits zien, dat allerlei uitspraken uit haar
mond direct aan deze te ontlenen zijn - té uitgebreid, zij het wèl
overtuigend.
Maar waarom kwam Anslo hier nog mee nadat buiten Frankrijk
om de Vrede van Munster reeds gesloten was? Duits zoekt de
oorzaak in de inmiddels in Frankrijk woedende Fronde en de
enorme pamflettenstrijd daaromheen. Anslo zou in deze situatie
zijn landgenoten er met zijn enkele jaren oude stuk voor hebben
willen waarschuwen, dat de mentaliteit van Machiavelli nog steeds
heerste aan het Franse hof. Daar trad evenals in 1572 een jonge
vorst op, weer geadviseerd door een Italiaan, nu de kardinaal Mazarin.
Was dit thema in 1649 echter nog wel zo actueel in de Republiek?
Daar heerste geen grote interesse voor het Franse gebeuren;
de talloze pamfletten erover bereikten maar weinig Nederlanders
omdat slechts enkele in het Nederlands werden vertaald. De actuele
noodzaak tot publicatie van het drama lijkt mij in 1649 niet zo groot
en zeker niet bewezen.
368 BOEKBEOORDELINGEN
Voor het tweede stuk van Van den Bosch en voor dat van Vondel
verplaatst Duits het beeld naar 1662 en 1663, midden in het eerste
stadhouderloze tijdperk. Het stadhouderschap was juist weer een
punt van discussie wegens het opgroeien van de jonge, ambteloze
Willem lIl. Om Van den Bosch' stuk over de moord op Willem van
Oranje te kunnen plaatsen geeft Duits een schets van. de wijze
waarop de vader des vaderlands tot dan toe in de literatuur werd
gewaardeerd. Oranje komt vooral als de verdediger van de vrijheid
ten tonele. Merkwaardig, en door Duits niet verklaard, is dat tussen
1617 en de jaren 1660 Oranje als dramatis persona geheel ontbreekt.
Intussen brak wel, na het traumatische optreden van Willem II in
1650, de tijd van de 'ware vrijheid' aan, waarin het Statengezag
zich ten volle kon ontplooien zonder aanwezigheid van een 'eminent
hoofd', wiens overbodigheid in de jaren zestig theoretisch werd
beargumenteerd door Johan en Pieter de la Court en Johan Uytenhage
de Mist. Deze auteurs schetsten van alle voorgaande Oranjes
een negatief beeld. Een voorstellingswijze, die overigens niet werd
gevolgd door hun geestverwant Johan de Witt, de raadpensionaris,
en zeker niet door diens Amsterdamse medestander, de burgemeester
Cornelis de Graeff van Zuidpolsbroek. Dit laatste rechtvaardigt
de vraag of wel, zoals ook Duits lijkt te doen, mag worden gesproken
van een staatsgezinde 'partij' met een algemeen aanvaarde republikeinse
partij-ideologie5 .
In de discussie ofhet stadhouderschap vacant moest blijven kwam
Van den Bosch in 1662 met zijn stuk over de moord op Willem van
Oranje. Deze wordt door hem getekend als de geloofsheld en
beschermer der publieke kerk, de strijder voor eendracht en tegen
verdrukking. Zijn nazaten, van wie overigens Maurits wel enige
kritiek krijgt, komt de positie van de stamvader op grond van
geboorte toe, zij het ingebed in een regnum mixtum, in samenwerking
met de Staten. Duidelijk ontleent Van den Bosch zijn argumenten
aan de geschriften van de De la Courts. Duits toont dit overtuigend
aan maar, net als bij Anslo inzake Machiavelli, wel weer met erg
veel citaten.
Past Vondels Batavische gebroeders, van een jaar later, nu in de
zelfde context? Deze vraag beantwoordt Duits in een hoofdstuk dat
BOEKBEOORDELINGEN 369
weliswaar helder is, maar zeker geen schoonheidsprijs voor compositie
zal wegdragen. In feite brengt hij hierin twee studies onder: één
over Vondels waardering voor de Oranjes en één over de actualiteit
van de Batavische gebroeders. Hij laat zien, dat de dichter zijn leven
lang bewondering heeft gekoesterd voor Willem de Zwijger en
Frederik Hendrik. Maar aanvankelijke voorkeur voor Maurits sloeg
na 1618-1619 om in afkeer, terwijl het optreden van Willem II in
1650 hem voorgoed elke sympathie voor het Oranjehuis benam.
Nadien zou hij slechts in opdracht en op een neutrale manier over
de Oranjes schrijven. Daarmee geeft Duits een veel genuanceerder
beeld dan voorheen Poelhekke deed6 . Bezwaar kan men er ten
hoogste tegen hebben, dat hij Vondel wat gemakkelijk een ideologisch
aanhanger van de 'ware vrijheid' maakt. Ligt dat voor de hand
bij een man, wiens politiek denken, zoals Duits zelf schrijft, gelijk
was aan dat van 'the man in the street' (164), vol grillen en emoties?
Duits heeft dit onderzoek naar de beeldvorming nodig voor zijn
analyse van Batavische gebroeders. Daarbij reageert hij primair op
W.A.P. Smits literaire beschouwing van het stuk. Smit plaatst het
geheel en al in Vondels dichterlijke ontwikkeling. Hij beschouwt het
als 'een geval van onrecht', dat de antithese zou zijn van Vondels
vorige drama, Adonias, dat een 'geval van recht' is. Duits ontkent
deze antithese niet, maar acht haar niet de kern van het stuk.
Zozeer is hij daarvan overtuigd, dat hij zich in de paragraaf waarin
hij Smits opvattingen weergeeft niet kan inhouden en op een aantal
plaatsen meteen al de discussie aangaat, in plaats van zijn beurt af te
wachten. Dat stoort de lezer, zoals het hem ook stoort dat aan de
weergave van Smits visie niet, zoals elders, een korte samenvatting
van de inhoud voorafgaat. Duits is temeer geprikkeld door Smits
interpretatie, omdat deze al beter kon weten: reeds in 1939 had
J.D.M. Cornelissen op de actuele betekenis van Batavische gebroeders
gewezen.
Waarin school dan deze betekenis? Zij ligt eigenlijk al verankerd
in het tweede deel van de titel van het drama: 'of onderdruckte
vryheit'. Het stuk handelt over de onderdrukking van de Bataven
door de Romeinse stadhouder Fonteius. Deze gaat zó ver, dat hij
van de twee Bataafse vorsten en broers Julius Paulus en Nikolaes
370 BOEKBEOORDELINGEN
Burgerhart de eerste laat executeren en de tweede geketend afvoeren
naar Rome. Bovendien weigert de stadhouder naar het matigende
oordeel van zijn krijgsraad -lees: de Statenvergadering -
te luisteren, maar hangt hij zijn oren liever naar slechte raadgevers.
Steeds, en steeds weer, zo laat Duits zien, komt in het stuk de door
de stadhouder vertrapte vrijheid met zoveel woorden aan de orde -
en dat was een actueel thema in 1663 toen men sprak over de
toekomst van het stadhouderschap. Mij dunkt dat de juistheid van
deze conclusie onmiskenbaar is.
Aan de hand van deze vier gevallen heeft Duits kans gezien zowel
de literaire onderzoeker als de historicus aan het denken te zetten.
In zijn epiloog geeft hij verdere wegen van onderzoek aan. Onderzoek
waarin mijns inziens ook die punten zouden moeten worden
opgenomen, die hijzelf óf geheel niet, óf onvoldoende heeft belicht.
Ik vind in zijn boek bijvoorbeeld te weinig de historiografische
component terug. Welk beeld geeft de geschiedschrijver tezelfdertijd?
Welke informatie leveren de toen bekende bronnen? Op welke
manier ging de dichter om met het beschikbare materiaal? Bood dat
bijvoorbeeld aan Van den Bosch en Anslo de mogelijkheid om in het
ene geval de schuld van de Batholomeusnacht bij Karel IX, en in
het andere bij Catharina de Medici te leggen? Waar, ook, lagen de
grenzen tot waar een dichterlijk, vrij gebruik van de bronnen mocht
gaan? Zou - andere vraag - het beeld niet steviger worden door
een expliciete vergelijking van de inhoud van historiedrama's met
die van pamfletten en misschien zelfs die van historieprenten en
geschilderde historiestukken? Een kwestie die daarnaast blijft intrigeren
is die betreffende het beoogde publiek en de receptie. Schreef
Van den Bosch zijn Care! de negende inderdaad als leesdrama, zoals
Duits suggereert? Kon Vondel voorzien dat zijn Batavische gebroeders
maar drie voorstellingen zou beleven? Op wie richtte hij zich bij het
schrijven?
Het stellen van zulke vragen is natuurlijk gemakkelijker dan ze
beantwoorden. Het feit echter, dat Duits' proefschrift tot het stellen
BOEKBEOORDELINGEN 371
ervan aanleiding geeft bewijst, dat neerlandistiek en geschiedwetenschap
met een stimulerend en degelijk boek zijn verrijkt.
S. GROENVELD
NOTEN
I Zie onder meer Klaus Reichelt, Barockdrama und Absolutismus, Studien zum deutschen
Drama zwischen 1650 und 1700. Frankfurt am Main, Bern 1981.
2 Duits gaat hiermee, op pagina 33, impliciet, maar zeer terecht, in tegen De
Langes ontkenning van pragmatisme bij Hooft. Zie P.C. Hooft, Rampzaeligheden der
verhdfinge van den hujze Medicis.J. de Lange (ed.), ('s-Gravenhage 1981), p. 110-130.
3 Bijvoorbeeld op pag. 27: 'het nationale bewustzijn van het toenmalige moderne
Europa'; bij wie leefde dat eigenlijk? Zelfs laat Duits op pag. 14 de veel te moderne
term nationalisme vallen. Vgl. S. Groenveld, "Natie en nationaal gevoel in de
zestiende-eeuwse Nederlanden", in: Scrinium et scriptura. Opstellen aangeboden aan J.L.
van der Gouw (Groningen 1980), p. 372-387.
4 Deze mening is weerlegd, zoals Duits terecht opmerkt, doorJ.D.M. Cornelissen,
"De trouw der katholieken tegenover 'ketters' " in: Idem, De eendracht van het land
(Amsterdam 1987) p. 271-283.
5 S. Groenveld, Evidente factiën in den staet. Sociaal-politieke verhoudingen in de 17eeeuwse
Republiek der Verenigde Nederlanden (Hilversum 1990), p. 43-58.
6 JJ. Poelhekke, Vondel en Oranje, Zutphen 1979.
JAN BERVOETS, Alexander Ver HueU (1822-1897), een levensbeschrijving,
Zutphen, Walburg Pers, 1992; 270 blz.
Niemand is beter thuis in het leven en de werken van Alexander
Ver Huell dan Jan Bervoets. Dertig jaar lang, schrijft hij in zijn
'Woord vooraf, heeft hij zich met hem bezig gehouden en het
resultaat van die studie is een biografie die alles wat eerder over Ver
Huell geschreven werd, gemakkelijk in de schaduw stelt. Meters
archiefmateriaal en een enorme hoeveelheid secundaire literatuur
heeft hij voor deze levensbeschrijving geraadpleegd. En wie het boek
van Bervoets vergelijkt met de vorige biografie, die van Joh. Dyserinck
uit 1907, ziet dat deze arbeid niet vergeefs is geweest. De oude
TNTL 109 (1993), © E. J. Brill, Leiden
372 BOEKBEOORDELINGEN
biografie - "een verzameling feiten zonder enig verhelderend verband"
(p. 12), zoals Bervoets het werk van Dyserinck karakteriseert
- is maar een mager beestje vergeleken met de nieuwe. De studie
van Bervoets onthult een onvergelijkbaar groter aantal feiten, het
boek is prachtig uitgegeven en rijk geïllustreerd, en alleen om die
reden een aanwinst niet alleen voor de kennis van Ver Huell, maar
voor die van de negentiende eeuw in het algemeen.
Tegelijkertijd echter is dit boek een gemiste kans. Het schrijven
van een biografie over Ver Huell heeft veel aantrekkelijks. Hij is een
tekenaar en schrijver van meer dan gemiddelde kwaliteit, die in zijn
eigen tijd buitengewoon populair was. Zijn humoristische schetsen
van het studentenleven zijn ook nu nog bekend en worden regelmatig
herdrukt. Een groot deel van deze tekeningen publiceerde hij,
onder het pseudoniem O. Veralby, als illustratie bij Studenten-Typen
en Studentenleven van Klikspaan, het pseudoniem van zijn vriend
Johannes Kneppelhout. Bovendien was hij niet alleen een talentvol
tekenaar, hij was rijk en onafhankelijk, zodat hij het zich kon permitteren,
toen hij na negen jaar afstudeerde in de rechten, om zich als
ambteloos burger geheel aan de kunst te wijden. Niets leek hem in de
weg te staan om gelukkig te worden - behalve dan zijn opmerkelijke
om niet te zeggen gestoorde persoonlijkheid, die hem de reputatie
bezorgde van 'een getormenteerde gek'. Het moet een uitdaging
zijn om zo'n leven te beschrijven en te verklaren. Maar aan verklaren
is Bervoets nauwelijks toegekomen.
Bervoets heeft zijn biografie onderverdeeld in 15 hoofdstukken. In
het eerste hoofdstuk geeft hij een verantwoording van deze opzet:
"Het levensverhaal van Alexander Ver Huell is dus ingedeeld in een
aantal chronologisch geordende tijdvakken; de periodisering berust
op de interpretatie van het feitenmateriaal" (p. 16). Vanaf het
tweede hoofdstuk wordt in chronologische volgorde het leven van
Ver Huell beschreven, te beginnen met zijn voorgeslacht en een
enkele keer onderbroken om een relatie uit te diepen - zoals tussen
Ver Huell en Kneppelhout in het vierde en tussen Ver Huell en zijn
uitgever in het achtste hoofdstuk - of om een uiteenzetting te geven
van het geestelijk klimaat waarin Ver Huell verkeerde. In het veertiende
hoofdstuk overlijdt de hoofdpersoon. Daarmee had Bervoets
BOEKBEOORDELINGEN 373
zijn verhaal kunnen afronden, maar hij doet dat niet. Er volgt nog
een vijftiende hoofdstuk waarin hij de vraag behandelt of Ver Huell
"de waardering heeft gekregen die hij zichzelf had toegedacht" (p.
16). In een biografie hoort zo'n hoofdstuk eigenlijk niet thuis. Aan de
andere kant, wie het beschouwt als een toegift, hoeft zich aan zo'n
extraatje niet te storen.
Anders ligt dat voor wie geïnteresseerd is in de ontwikkelingen van
Ver Huells leven. Die blijft met de vraag zitten, hoe het komt dat het
onberzorgde kind en de levenslustige humoristische student rond het
veertigste levensjaar veranderen in een paranoïde oude man. Evenmin
wordt de vraag beantwoord waarom Ver Huell in 1863 plotseling
zijn verloving verbreekt, drie dagen voordat het huwelijk voltrokken
zou worden. Nu is het natuurlijk onmogelijk om op dit soort
vragen een definitief antwoord te geven, maar men kan wel wat
verder gaan dan het louter registreren van feiten waartoe Bervoets
zich beperkt.
Eén van de mooiste prenten van Ver Huell is 'De straat ubique'
(afgebeeld op p. 144), waarop hij een indringende uitbeelding geeft
van de verleidingen maar ook de gevaren waaraan een bordeelbezoeker
zich blootstelt. Ver Huell kende de wereld die hij hier
tekende. "Bordeelbezoek", schrijft Bervoets, "was een voorrecht
van de studentenstand" (p.65). Een voorrecht, zo blijkt uit deze
biografie, waar Ver Huell gretig gebruik van maakte. Zo gretig dat
zijn vriend Kneppelhout zich bezorgd maakte om zijn goede naam
(p.50). En misschien ook wel om de gevolgen die dit voor zijn vriend
kon hebben. Volgens Kneppelhout namelijk was de omgang met
prostituées geen onschuldig vermaak. In het twaalfde hoofdstuk van
Studentenleven noemt hij het als één van de grootste gevaren die de
student bedreigen. Het jeugdige bordeelbezoek kon zich vele jaren
na het studentenleven in al zijn schadelijke gevolgen openbaren.
Lichamelijke ongemakken, het verwoesten van het leven van de
vrouw met wie hij trouwde, kinderloosheid, of erger nog, de misdadige
vergiftiging van het bloed van zijn nageslacht; het waren de
bittere vruchten van een losbandig leven, evenals het psychische leed
dat er direkt of indirekt uit kon voortvloeien. Klikspaan noemt, op
374 BOEKBEOORDELINGEN
gezag van een medicus, in dit verband: melancholie, monomanie,
hypochondrie en zelfs krankzinnigheid.
Dit hoofdstuk lijkt naar het voorbeeld van een student als Ver
Huell geschreven. Het ligt voor de hand om een verband te leggen
tussen zijn geestelijke aftakeling, zijn melancholische monomanie,
zoals Bervoets de geestesgesteldheid van Ver Huel in een eerdere
publikatie omschreef, zijn achtervolgingswaanzin, de angst om te
trouwen, zijn steeds strengere morele opvattingen en het frivole
leven dat hij als student geleid had; ook biedt het een verklaring voor
het verbreken van de trouwbelofte, die hij onder grote druk van zijn
moeder was aangegaan en kort na haar overlijden zonder enige
toelichting had verbroken. Ik beweer niet dat het een noodzakelijk
uit het ander voortvloeit, dat men de ontwikkelingen in zijn leven
alleen uit deze omstandigheden kan verklaren, maar in een biografie
moeten verklaringen die zich zo opdringen als deze tenminste aan de
orde gesteld worden. Het is een gemiste kans wanneer zulke verbanden
niet gelegd worden. Nu blijft de biografie van Bervoets toch
meer, wat hij Dyserinck verwijt, een verzameling feiten in chronologische
volgorde.
Overigens kan een dergelijk boek nog grote verdiensten hebben,
maar alleen op voorwaarde dat de gepresenteerde feiten betrouwbaar
zijn. Dat is helaas niet het geval. Het is een door en door slordig
boek. Het wordt ontsierd door zet- en drukfouten. Namen van
personen worden verkeerd gespeld: bv. Jacques in plaats vanJacob
de Vos Jzn. (p. 149), Jerolimo in plaats van Jeronimo de Bosch
Kemper (p. 152) en Voorhelm Schneevogt in plaats van Voorhelm
Schneevoogt (p. 131 en 141). Slordig is ook het ontbreken van de
volledige vermelding van de naam van de hoofdpersoon in de biografie.
Ongetwijfeld zal Ver Huell in het dagelijks leven met Alexander
en niet met zijn vier voornamen, Alexander Willem Maurits
Carel, aangesproken zijn, maar van een biografie mag je verwachten,
dat ergens, het liefst in het begin van het boek, de volledige
naam tenminste één keer genoemd wordt.
Nu kan men al deze gevallen nog wel tot de schoonheidsfouten
rekenen. Maar wat mij betreft loopt het uit de hand, als verwijzingen
niet langer kloppen. Zo staat er op pagina 148 over Ver Huell's
BOEKBEOORDELINGEN 375
afkeer van verkooptentoonstellingen: "Dit komt overeen met de
reeds bekende opvattingen van Jan Kneppelhout over de aantasting
van de artistieke onafhankelijkheid door de handel". Dan volgt een
noot die verwijst naar pagina 146, maar daar staat wel iets over
Kneppelhouts opvattingen over de kunst - nI. dat die geïntegreerd
moest zijn in de samenleving, iets wat in de middeleeuwen wel het
geval was, maar daarna niet meer - en ook heeft Kneppelhout op
deze pagina kritiek op musea en particuliere verzamelingen, maar
over de handel zwijgt hij. Wat de "reeds bekende opvattingen van
Jan Kneppelhout" zijn, blijft dus een open vraag.
Een andere verwijzing die niet deugt is de noot op pagina 65 waar
vermeld wordt dat Ver Huell sinds 1845 op de hoek van het Rapenburg
en het Noordeinde woonachtig is. In de noot die aan deze
mededeling is toegevoegd, staat: "Thans de panden Rapenburg 361
en Noordeinde 10". Nu is zo'n toevoeging op zichzelf al overbodig,
omdat met de vaststelling dat iemand op de hoek van de ene en de
andere straat woont, zijn woonplaats wel voldoende is vastgelegd,
maar bovendien klopt zij niet: iedereen die ook maar enigszins in
Leiden bekend is, weet dat op deze hoek het Rapenburg begint en
dat dit dus nummer één moet zijn.
Dit lijken kleinigheden en zijn het ook, maar zij ondermijnen wel
het vertrouwen in wat Bervoets schrijft. Bovendien beperken de
fouten in de verwijzingen zich niet tot zulke kleinigheden. Op pagina
54 schrijft Bervoets dat Ver Huell op 22 juni 1844 zakte voor zijn
kandidaats-examen in de rechten en dat hij het "een vol jaar" later,
in juni 1845 dus, overdeed en toen wel slaagde. In de noot hierbij
verwijst hij naar brieven van Ver Huell aan Kneppelhout en aan zijn
moeder uit 1843 en 1844, en naar het bijschrift bij de plaat 'Promotie'
in deel 8 van Ver Huells Gezamenlijke werken. Maar in geen van die
drie bronnen staat iets te lezen over een kandidaats-examen waarvoor
hij in 1845 geslaagd zou zij n. Elf bladzij den verder, op pagina
65 herhaalt Bervoets de mededeling dat Ver Huell in 1845 voor zijn
kandidaats-examen is geslaagd, maar dit keer noemt hij daarvoor
geen enkele bron. Bij het lezen van zo'n passage rijzen onmiddellijk
twee vragen; de eerste: hoe weet Bervoets dit? en de tweede: is het
wel waar?
376 BOEKBEOORDELINGEN
Onderzoek in het Archief van Senaat en Faculteiten van de Universiteit
van Leiden leerde mij, dat in de Actorum FacultatisJuridicae,
1810-1861, inv. nr. ASF 392, waar het kandidaats-examen van
Ver Huell opgetekend zou moeten zijn, niets stond. Bij toeval echter
vond ik in hetzelfde archief, in de Brieven en stukken ingekomen bij
de Decaan der Faculteit, 1808-1875, inv. nr. ASF 396, een kan didaatsbul
op naam van A.M.W.C. Ver Huell, gedateerd 18juni 1847.
Hoe die bul daar terecht gekomen is, is mij onbekend; beJangrijker
is, dat deze vondst het waarschijnlijk maakt dat Ver Huell pas op die
datum voor zijn examen is geslaagd. En dat is van belang, omdat het
leidt tot een andere periodisering en ook tot een andere beschrijving
van zijn studentenleven dan die welke Bervoets in hoofdstuk vier en
vijf van zijn biografie geeft. Om mij tot één voorbeeld te beperken:
uitgaande van het verkeerde idee dat Ver Huell in juni 1845 zijn
kandidaats-examen gehaald heeft, stelt Bervoets vast dat Ver Huell
in de jaren daarna weinig aan zijn studie gedaan heeft. Wel echter
legde hij op 22 juni 1846 een tentamen in de wijsbegeerte af bij de
hoogleraar J. Nieuwenhuis. Bervoets verklaart dat uit Ver Huells
verlangen om zich breder te oriënteren (p. 66). Een soortgelijke
redenering hangt hij op, als hij signaleert dat Ver Huell na september
1845 het college diplomatieke geschiedenis van Thorbecke
volgt: hij zou dit uit liefhebberij gedaan hebben (p. 71). Het kan,
maar waarschijnlijk is het niet. Zowel het tentamen als het college
waren volgens de wet op het hoger onderwijs van 1815 verplicht om
tot het kandidaats-examen in de rechten te worden toegelaten. Ver
Huell is met andere woorden bezig aan de voorbereiding van zijn
kandidaats. Het kandidaats dat hij op 18 juni 1847 zou afleggen.
Zoals dit voorbeeld duidelijk maakt, leidt Bervoets eerdere slordigheid
in de datering hem later tot een verkeerde interpretatie van
Ver Huells bezigheden. Maar het ergste is natuurlijk de misleiding
waarvan de lezer hier het slachtoffer is. Op het eerste gezicht lijken
de 1681 voetnoten in dit boek de wetenschappelijke fundering te
leggen voor Ver Huells levensverhaal. Maar wat heb je aan ruim
1600 voetnoten, als je ze niet kan vertrouwen? In het begin van deze
recensie schreef ik dat dit boek alle eerdere plublikaties over Ver
Huell in de schaduw stelt. Dat is ook zo. Deze biografie brengt een
BOEKBEOORDELINGEN 377
ongekende hoeveelheid nieuwe feiten aan het licht. Jammer genoeg
echter is het zo'n onbetrouwbaar boek, dat het onderzoek voor een
groot deel nog eens overgedaan moet worden.
OLF PRAAMSTRA
GJ. JOHANNES, Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek naar het
literaire denken over de verbeelding - van Van Alphen tot Verwry.
Amsterdamse Historische Reeks 23. Uitg. door het Historisch
Seminarium van de Universiteit van Amsterdam, 1992.
XII+346 blz. ISBN 90-73941-03-2; prijs f 45,-. (Te bestellen
bij de Stichting Amsterdamse Historische Reeks, Spuistraat
134, 1012 VB Amsterdam.)
Dit boek is een grondige studie van opvattingen over de verbeeldingskracht
in Nederland vanaf het eind van de l8e eeuw tot aan het
begin van de 20e. Het geeft een algemene schets van de situatie in de
jaren 1780-1840, en concentreert zich verder op een zestal auteurs
uit deze periode en daarna, te weten: Van Alphen, Bilderdijk, Kinker,
Da Costa, Potgieter en Verwey. De opvattingen in Nederland
worden beschreven tegen de achtergrond van enkele hoofdmomenten
uit het Romantische literaire denken elders in Europa.
De term 'het literaire denken' in de ondertitel moet ruim begrepen
worden. Behandeld worden immers niet alleen uitspraken behorend
tot de literatuur of tot de literatuurbeschouwing, maar ook uitspraken
van wijsgerige oflevensbeschouwelijke aard indien gedaan door
literaire figuren. Ook die laatsten vormen nog een ruime categorie.
Zie reeds de hoofdtitel van het boek, die ontleend is aan een rede van
de nu niet meer zo bekende predikant J.L. Wolterbeek, gehouden
voor de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen: 'Redevoering over
de schadelijke, zowel als heilzame invloed der verbeeldingskracht op
's mensen volmaking en gelukzaligheid' (blz. 81).
De bespreking van de zes auteurs is verankerd in twee constellaties:
het romantische verbeeldingsbegrip zoals ontwikkeld in de literatuurgeschiedenis
van de Europese romantiek, en het zogenoemde
TNTL 109 (1993), © E. J. Brill, Leiden
378 BOEKBEOORDELINGEN
'standaardbetoog' dat de algemeen gangbare gedachten over de
verbeelding in Nederland gedurende de jaren 1780 tot 1840
weergeeft.
Eerst iets over het romantische verbeeldingsbegrip. De auteur
ontleent het aan de werken van enkele prominente literatuur-historici,
waarbij hij vooral geïnteresseerd lijkt in de Engelse romantiek,
en op de tweede plaats in de Duitse. Drie aspecten worden door hem
naar voren gehaald: de gedachte dat de verbeelding een kennisbron
is die belangrijke inzichten oplevert; de gedachte dat zij de grondkracht
der poëzie is; en de gedachte dat zij in de volle zin des
woords scheppend of creatief is. In de behandeling van de auteurs
leiden deze drie aspecten steeds tot drie kernvragen: koestert de
betrokken auteur deze gedachten ook?
Johannes laat zijn beschrijving van het romantische verbeeldingsbegrip
voorafgaan door de waarschuwing, dat men het belang van
dit begrip als definiërend kenmerk van de Romantiek niet moet
verabsoluteren. Er zijn andere factoren in het geding, en er zijn
(wellicht) diverse Romantieken. Het is dus niet de bedoeling van zijn
aanpak dat het romantische karakter van de besproken auteurs
wordt afgemeten aan de mate van hun instemming met de drie
hoofdgedachten over de verbeelding. Die verwarring kan echter wel
gemakkelijk ontstaan, en bij Bilderdijk werkt het ook zo (ondanks
een enkele opmerking zoals die op blz. 321-322). Daarnaast ontstaat
er een onvermijdelijke vertekening omdat het toegepaste romantische
verbeeldingsbegrip in zekere mate een constructie is. Sterker,
het is een constructie in het kwadraat, de constructie van een constructie,
want het is Johannes' selectieve weergave van wat een
aantalliteratuurhistorici selectief beweerd hebben.
Dit alles natuurlijk niet op losse gronden. Toch (Johannes merkt
het zelf op (blz. 35)) leggen de betrokken auteurs verschillende
accenten. En ook al horen de drie aspecten bij elkaar, men komt ze
niet zo vaak in de beschreven extreme vorm gecombineerd tegen,
ook niet bij de beroemde Romantische coryfeeën. Misschien dat
Blake, Novalis en Shelley bereid waren hier tot het uiterste te gaan.
Wordsworth, en zelfs Coleridge en Keats, hadden bij tijd en wijle
BOEKBEOORDELINGEN 379
aanmerkelijke reserves, en talloze minder prominente dichters waarschijnlijk
ook.
Zo was het kennisgehalte van de verbeelding eigenlijk voortdurend
omstreden.! En voor vele romantici was de grondkracht van de
poëzie niet de verbeelding, maar het gevoel. 2 Met betrekking tot de
creativiteit ontstaat er een moeilijkheid omdatjohannes herhaaldelijk
het echte, volwaardige 'scheppen' tegenover 'verbinden' en
'(her)combineren' plaatst. Maar reeds bij Coleridge moet men
onderscheiden tussen mechanisch verbinden (door de fancy) en
organisch, modificerend, unificerend verbinden (door de imagination).
Als bijvoorbeeld Da Costa de verbeelding allerlei dingen laat
verbinden, betekent dat op zichzelf nog niet dat hij de verbeelding
dus als niet-scheppend ziet, in de zin van de prominente romantici.
In algemene zin ontstaat de vertekening omdat de Nederlanders
gemeten worden aan opvattingen, die ook door de buitenlanders -
onder wie Coleridge 'zelf - lang niet altijd zonder reserves worden
aangehangen. (Van Coleridge gesproken, ik houd het erop dat regel
5 op blz. 32 een misleidende drukfout heeft en dat "die" hier moet
vervallen.)
Nu het 'standaardbetoog' ,Johannes' benaming voor de gangbare,
geijkte, nog uit de 18e eeuw stammende opvattingen. Dit kondigt hij
zelf aan als een constructie (blz. 45). Daar moet men echter niet te
zwaar aan tillen. Het hele boek door, en reeds vanaf de beschrijving
van het standaardbetoog zelf, wordt ondersteld dat het in de historische
werkelijkheid voorhanden was. (blz. 58, 63, 75, 268, en passim).
Johannes destilleert het standaardbetoog als het ware uit een
menigte teksten, waaronder woordenboeken, lexica, en ook W olterbeeks
reeds genoemde redevgering. Het is overigens niet echt een
betoog. Het is meer een verzameling van min of meer samenhangende
denkbeelden.
Centraal staat de gedachte dat de verbeelding van grote waarde is,
maar dat zij door het verstand gecontroleerd en beteugeld moet
worden. Beschouwingen over de gevaren en over risico-groepen
(vrouwen; primitieve volken) spelen blijkbaar een opmerkelijk grote
rol. De balans staat op blz. 80-82. In een apart hoofdstuk (het vierde)
wordt afzonderlijk aandacht besteed aan het standaardbetoog met
380 BOEKBEOORDELINGEN
betrekking tot de dichterlijke verbeelding. Een conclusie is dat
Nederland niet ver ging in de romantische begeestering voor de
verbeelding. De vraag dringt zich op of Nederland wél ver ging in de
waakzaamheid ertegen.3
De zes auteurs worden daarna afzonderlijk in zes hoofdstukken
behandeld. Hun uitspraken worden systematisch onderscheiden in
versexterne en versinterne, en zij worden ingedeeld en beoordeeld
aan de hand van de drie kernvragen.
Ik vermeld bij alle zes enkele conclusies en problemen.
Van Alphen (1746-1803) komt naar voren als iemand, die in zijn
beschouwingen over de verbeelding een sterke nadruk legt op het
publiek, zoals ook in het standaardbetoog gebeurt. Hij heeft aandacht
voor de positieve zowel als de negatieve kanten van de verbeelding,
en beantwoordt de drie kernvragen ontkennend. Daarbij speelt
een rol dat teergevoeligheid volgens hem de grondkracht van de
poëzie is, en wellicht de basis van de menselijke creativiteit. Dat
verwijdert hem op zichzelf niet verder van de romantiek dan wanneer
hij de verbeelding als grondkracht had aangegeven.
Veel sterker nog geldt dit voor Bilderdijks verheerlijking, ja, vergoddelijking
van het gevoel. Dat lijkt puur romantisch gedachtengoed
ook al gaat het gepaard met scherpe kritiek op de verbeelding
als zijnde ondergeschikt aan de zintuigen en het verstand.
Zeer verhelderend isJohannes' nieuwe poging om twee fasen in de
dichterlijke loopbaan van Bilderdijk (1756-1831) te onderscheiden,
nu niet een classicistische en een romantische fase (want van Bilderdijk
als pur sang romanticus, in welke periode van zijn leven dan
ook, wil Johannes niets weten; ook niet van een gespleten, halfromantische
Bilderdijk trouwens), maar een meer traditionele en
een fervent-godsdienstige fase. In de eerste fase volgt Bilderdijk het
standaardbetoog (de verbeelding is 'onwaardeerbaar' doch riskant,
en controle door het verstand is geboden), in de tweede geselt hij de
verbeelding vanwege die ondergeschiktheid aan het verstand en
hemelt hij het gevoel op als het vermogen dat, geholpen door Gods
genade, mens en dichter tot het beleven van de goddelijke waarheid
kan voeren. Van een tegenstrijdigheid tussen zijn opvattingen in de
twee fasen is dus geen sprake.
BOEKBEOORDELINGEN 381
Het wordt toegelicht met talrijke citaten en ook wel een aantal
herhalingen. Bilderdijk zelf moge zich soms herhalen,Johannes doet
het in zijn weergave ook. Een aardige suggestie is te vinden op blz.
185 als zou 'scheppen' bij Bilderdijk soms de betekenis hebben van
'scheppen uit' = 'putten uit', maar het gegeven voorbeeld is niet zo
sprekend.
Het hele hoofdstuk is wat afwijkend gecomponeerd omdat het
geschreven is als een systematische bestrijding van de opvattingen
van Knuvelder en De Deugd over Bilderdijk als romanticus. Voor
wat betreft de verbeelding staat Johannes sterk. Zijn citaten, commentaren
en argumenten overtuigen over het geheel genomen. De
conclusie dat Bilderdijk dus geen romanticus zou zijn, is daarmee
echter nog niet bereikt; verre van dat.
Kinker (1764-1845) wordt behandeld vanuit zijn ambitie het werk
van Kant voort te zetten. Hij zag de verbeelding als een vermogen
om stof en geest, het rijk van de noodzakelijkheid en het rijk van de
vrijheid, met elkaar te verbinden. De beide richtingen zijn hier
relevant: Kinker noemde ze de 'allegorische' (het geven van een
stoffelijke uitdrukking aan de geest) en de 'mystische' (het vergeestelijken
van de stof). Johannes noemt Fichte, Schelling en Hegel als
verwante denkers. Hij had nog naar heel wat anderen kunnen verwijzen,
want de stof-geest verbinding was een veel voorkomend
ideaal. In het bijzonder valt het op dat hij niet verwijst naar Schiller
en diens opvatting over de 'Spieltrieb' als de verzoener van 'Stofftrieb'
en 'Formtrieb', van noodzaak en vrijheid (in de Briife über die
Asthetische Er;;:;iehung des Menschen).
Wel werpt Johannes de interessante vraag op of de gezochte
verbinding voor Kinker een kwestie van 'schepping' ('verdichting')
of van 'vinding' is. Kinker gebruikte de beide termen verbeeldingskracht
en vindingkracht, soms min of meer synoniem, soms met een
duidelijk connotatief onderscheid. Waarschijnlijk bestond het verschil
scheppen - vinden voor Kinker in principe niet. Als de dichter
zijn visie omkleedt en dus scheppend bezig is, ontdekt (vindt) en
onthult hij tegelijk de verborgen waarheid der stoffelijke dingen (blz.
225).
382 BOEKBEOORDELINGEN
Deze identificatie is typisch romantisch. Ook verder concludeert
Johannes dat Kinker een aanhanger is van het romantische
verbeeldingsbegrip.
Bij Da Costa (1798-1860) liggen de zaken in wezen als bij Bilderdijk.
En ook hier veroorlooft Johannes zich nogal wat herhalingen
(zie bijv. blz. 241 en 243).
De conslusie is als bij Bilderdijk: totale afwijzing van het romantische
verbeeldingsbegrip. Maar zoals ik hierboven al aanstipte, het
hangt er maar van af hoe men het verbinden opvat, waarvan met
name sprake is in het gedicht 'De gaaf der poëzy'.Juist de nadrukkelijk
aangeduide verbinding tot "één, een enkel denkbeeld" (blz. 242)
wijst in de richting der unificerende kracht van de romantische
verbeelding: Schelling's 'Einbildungskraft' opgevat als 'In-eins-bildung',
Coleridge's 'esemplastic' of 'co-adunative force'.
Potgieter (1808-1875) zag de verbeelding als idealisering of stilering
van de werkelijkheid. Johannes benadrukt verder het sterk
ambivalente karakter van veel van Potgieters uitingen. De strekking
ervan is vaak onduidelijk, en Potgieters eigen mening gaat schuil
achter een soort van schimmenspel (259-262). Het dichtst bij de
erkenning van een echt creatieve verbeelding kwam Potgieter in
'Onder weg in de regen' (1864), maar ook dan blijft zijn stellingname
tamelijk indirect.
Dan volgt het hoofdstuk over Verwey (1865-1937), die met Bilderdijk
de uitvoerigste behandeling krijgt. Er is ook een inhoudelijke
correlatie. Mocht Johannes ons Bilderdijk hebben afgenomen als
aanhanger van de goddelijke verbeeldingskracht (voorzover men
zich door De Deugd en Knuvelder had laten overtuigen), hij geeft
ons Verwey daarvoor terug. In hem ontmoet de lezer van dit boek de
meest overtuigende aanhanger van het romantische verbeeldingsbegrip.
Het gaat daarbij om de oudere Verwey, de Verwey van na 1900
ongeveer. Hij onderscheidde nog wel tussen een hogere en een
lagere vorm van de verbeelding, maar van wantrouwen, ook jegens
de lagere vorm, was bij hem geen sprake. Verwey beschouwde de
hogere verbeelding zelfs als het vermogen om de werkelijkheid te
zien "zoals zij waarlijk is" (blz. 285) en hij achtte haar in staat de
BOEKBEOORDELINGEN 383
dichter tot een mens van vóór de zondeval te maken (blz. 300). Meer
en meer werd zij voor hem, volgens Johannes, ook tot de dominante
factor in de tweeëenheid met het gevoel, en de basis voor het volop
organische (plantaardige) karakter van de poëzie.
Toen elders in Europa de lofzangen op de verbeelding ingetogener
waren geworden (in Engeland al na Shelley, in Frankrijk na
Baudelaire (Salon de 1859), in Duitsland na Schelling), dan wel een
wat buitenissige herleving ondergingen zoals in het surrealisme,
hernam Verwey in zijn eentje de romantische "eredienst van de
verbeelding" (blz. 315). Althans, zo lijkt het. Nader onderzoek zou
nodig zijn om te laten zien in welke mate deze positie van Verwey als
'laatbloeier' (om in de plantaardige beeldspraak te blijven) inderdaad
uitzonderlijk is.
Om allerlei redenen lag zoiets natuurlijk buiten het bestek van dit
boek. Het is ook in geen enkel opzicht een tekort. Wat het boek wel
biedt is een zeer verhelderende, goed gedocumenteerde en prettig
leesbare bijdrage tot de kennis van het literaire denken in Nederland
in de behandelde periode.
Vermeld ik ten slotte dat het boek oorspronkelijk verdedigd werd
als proefschrift aan de Universiteit van Amsterdam en tot stand
kwam onder begeleiding van dr. GJ. Vis, die zelf een kwart eeuw
eerder een proefschrift over Johannes Kinker verdedigde.
JJ.A. MOOI]
NOTEN
I Voor Wordsworth's aarzelingen, zie bijvoorbeeld René Wellek, A History of
Modern Criticism: 1750-1950, vol. 11: TheRomanticAge, (Yale Univ. Press, 1955), blz.
144-146. Co1eridge achtte de verbeelding ondergeschikt aan de rede. Bovendien
werd hij in zijn verheerlijking van de verbeelding geremd door zijn orthodoxe
christelijke overtuigingen; in het bijzonder was hij bevreesd voor pantheïstische
consequenties. Verg. James EngelI, The Creative Imagination. Enlightenment to Romanticism,
(Harvard Univ. Press, 1981), blz. 362-366. Keats was sterk doordrongen van het
besef dat de verbeeldingskracht in principe onbetrouwbaar is. Verg. James EngelI,
t.a.p., blz. 292-295.
384 BOEKBEOORDELINGEN
2 In zijn Aesthetics,from Classical Greece to the Present: A Short History (The Macmillan
Comp., 1966) begint Monroe C. Beardsley zijn behandeling van de Romantische
verbeeldingstheorieën met de vaststelling op grond van de voorafgaande paragraaf
over het gevoel: "That poetry (and art in general) is essentially the expression of
feeling can, then, be taken as the first principle of Romantic aesthetics ( ... )"
3 De negatieve opvattingen van Pascal over de verbeelding schijnen daarbij geen
rol gespeeld te hebben; Johannes noemt hem althans niet. Verg. Pen!ées, Texte
Brunschvicg, Introduction et Notes Ch.-M. des Granges, (Parijs: Garnier Frères,
1964), blz. 95: "Imagination. ( ... ) cette maîtresse d'erreur et de fausseté, et d'autant
plus fourbe qu'elle ne l'est pas toujours ( ... )", blz. 97-98, en 146: "Les hommes
prennent souvent leur imagination pour leur coeur; et ils croient être convertis dès
qu'ils pensent à se convertir. "
PATRICK DE RYNCK en ANDRIES WELKENHUYSEN, De oudheid in het
Nederlands; repertorium en bibliografische gids. Baarn 1992, 431 pp.
Prijs: fl. 79,-.
Er is alle reden om dankbaar te zijn voor de publicatie van dit zeer
schappelijk geprijsde repertorium op de gedrukte Nederlandse vertalingen
van klassieke auteurs, zowel heidense als christelijke, uit de
periode van de achtste eeuw voor Christus tot de dood van keizer
Justinianus (565 n. Chr.). Het laatste naslagwerk op dit gebied
dateert uit 1924, de bekende Lijst van de gedrukte Nederlandsche vertalingen
der oude Crieksche en Latijnsche schrijvers van de hand van A. Geerebaert
S.1. die zich echter heeft beperkt tot de profane geschriften.
De lezers van een tijdschrift voor de oudere letterkunde zullen het
meest geïnteresseerd zijn in een repertorium dat oude vertalingen
van klassieke auteurs bevat. Voor hen blijft het eerstaangewezen
boek de Lijst van Geerebaert. De Rynck en Welkenhuysen hebben er
geen moeite mee dat toe te geven. Als het om profane klassieke
auteurs gaat, noteren ze van publicaties voor 1924 alleen korte
aanduidingen van vertalers + bijbehorende jaartallen omdat men
uitvoeriger gegevens met behulp daarvan snel via Geerebaert zal
kunnen achterhalen. De winst die ten aanzien van de profane
auteurs geboekt is ten opzichte van de voorganger, zit hem dus
voornamelijk in de periode 1924-1992. Wel zijn hier en daar aanvul-
TNTL 109 (1993), © E. J. Brill, Leiden
BOEKBEOORDELINGEN 385
lingen aangebracht. In de inleiding noemen de auteurs het voorbeeld
van de navolgingen van Martialis in Roemer Visschers Quicken.
Bij Geerebaert ontbraken die omdat ze, zoals hij p. XIV nt. 1
aangaf, in zijn ogen te ver van het origineel afstonden en dus eerder
als navolgingen dan als vertalingen beschouwd zouden dienen te
worden. In dergelijke gevallen zijn De Rynck en Welkenhuysen
(gelukkig) ruimhartiger geweest: de grens tussen translatio en imitatio
is immers maar moeilijk te trekken.
De grote winst in dit nieuwe repertorium zit in het feit dat nu,
anders dus dan in Geerebaerts Lijst, ook de christelijke auteurs hun
plaats gekregen hebben. In ruim 11 bladzijden bij voorbeeld worden
de gedrukte Nederlandse vertalingen van Augustinus gepresenteerd.
Bij wijze van voorbeeld beschrijf ik dit lemma. Ter inleiding wordt
een korte plaatsbepaling van de auteur gegeven, zijn jaartallen, de
plaatsen waar hij werkzaam was, zijn betekenis.
In de eerste plaats wordt dan, omdat een vertaling van de opera
omnia ontbreekt, een aantal 'bloemlezingen' vermeld waarin werk
van Augustinus is opgenomen, lopend van de Aantekeningen (1584)
van Coornhert tot een bloemlezing uit 1988 uit de gebeden van
Augustinus, samengesteld door T. J. van Bavel. Naar volledigheid
kon hier, vanwege de omvang van het materiaal, niet gestreefd
worden.
Vervolgens komen de vertalingen van alfabetisch geordende losse
geschriften aan de orde, lopend van 'Contra academicos' tot 'De
vera religione'. Van De civitate Dei blijkt bij voorbeeld een complete
17 de-eeuwse vertaling van Johannes Venacolius beschikbaar (Delft
1621). Ook de herdrukken en herspelde uitgaven van dit werk hebben
hun plaats gekregen. Bij andere werken moest een keuze worden
gemaakt. Zo kennen de auteurs meer dan 30 vertalingen van een
typische gebruikstekst als de 'Reguia' , de oudste kloosterregel, die
door tal van kloosterorden werd en wordt gevolgd. Hiervan zijn
slechts vier moderne versies opgenomen.
De auteurs hebben vaak moeten kiezen tussen bruikbaarheid en
perfectie. Zo geven ze vaak onder het hoofdje 'aanvullende opmerkingen'
nog nadere gegevens over kleinere gedichten of fragmenten
die de lezer wel op weg helpen maar hem ook nog wel enig zoekwerk
386 BOEKBEOORDELINGEN
laten doen. Dan wordt bij voorbeeld wel een auteur + jaartal
genoemd maar moet de lezer maar uitvinden welke publicatie
precies is bedoeld en waar de bedoelde vertaling te vinden is. Zo kan
men sub 'aanvullende opmerking' bij Ausonius onder meer vinden
dat Vondel in 1663 fragmenten uit de 'Ordo urbium nobilium'
vertaald heeft. Men weet dan niet ofhet hier nu om de Heerlyckheit der
kercke gaat, of, wat ook zou kunnen, Batavische gebroeders, beide
immers stammend uit 1663. Ik koos dit voorbeeld toevallig maar er
bleek nu net hier een adderDe onder het gras aanwezig te zijn.
Immers, verder zoekend via de dissertatie van Frans Slits over het
stede dicht en de WB-uitgave bleken bedoelde fragmenten te vinden
in de vierdelige TopograPhia Galliae (1660-1663), een beschrijving van
Frankrijk, waaraan Vondel voor deze epigrammatische vertalingen
zijn medewerking heeft gegeven, zonder dat hij op de titelpagina
genoemd wordt (Zie WB X, p. 700-705). Vondel 1663 lijkt dan wat
misleidend.
Desondanks kan men begrip hebben voor de werkwijze van de
auteurs. Zou men in dergelijke gevallen naar volledige bibliografische
verwijzingen gestreefd hebben, dan was het Repertorium waarschijnlijk
nog in lange jaren niet verschenen en zou men wel op een
buitengewoon kostbaar boek zijn uitgekomen.
Voor het overige tracht het Repertorium zo gebruikersvriendelijk te
zijn als maar mogelijk is. De inleiding beschrijft nauwkeurig welke
opzet gekozen is en maakt met voorbeelden duidelijk hoe men kan
zoeken. Ook vindt men daar een opgave van de klassieke tekstedities
waarnaar verwezen wordt en een lijst van "bloemlezingen, algemene
of verzamelde werken, citatenverzamelingen e.d." waarnaar
met een korte referentie verwezen wordt in het hoofddeel van het
repertorium.
Achterin het boek vindt men nog een lijst van 'aanvullende trefwoorden'
en een van 'Nederlandse zoekwoorden'. Een register van
vertalers completeert het geheel.
Het Repertorium zal zijn grote waarde uiteraard in langjarig
gebruik moeten bewijzen. Aanvullingen en correcties worden ingewacht
door de auteurs, Gulden Librije, Blijde-Inkomststraat 21,
B-3000 Leuven. De Gulden Librije is bibliotheek en documentatieBOEKBEOORDELINGEN
387
centrum voor het klassieke erfgoed in de Nederlanden, een instituut
dus om te koesteren.
M. A. SCHENKEVELD- VAN DER DUSSEN
B. P. M. DONGELMANs,]ohannes lmmm:eel]unior (1776-1841). Het
bedrijf van een uitgever-boekhandelaar in de eerste helft van de negentiende
eeuw, Amstelveen: Ernst & Co., 1992. Prijs fl. 60,-. Tevens
verschenen als proefschrift, Amsterdam, Vrije Universiteit,
1992.
In de inleiding tot zijn in 1886-87 verschenen Bouwstriffen voor een
geschiedenis van den Nederlandschen boekhandel gedurende de halve eeuw
1830-1880 schrijft A. C. Kruseman, gerenommeerd uitgever en
boekverkoper te Haarlem, hoe veel moeite het hem had gekost om
zijn materiaal te verzamelen. Veel bronnen over het negentiendeeeuwse
boekenbedrijf waren op dat moment namelijk reeds verdwenen
in de papiermolen, en op zijn verzoeken om informatie aan
collega's had hij vrijwel geen respons gekregen. Over het desondanks
indrukwekkende resultaat, twee kloeke delen van samen meer
dan 1750 pagina's, uitte hij zich met kenmerkende bescheidenheid:
"Wat ik vermocht, dat heb ik gegeven. Wie na mij komen kunnen
verbeteren en aanvullen ... Oprecht verklaar ik: hoe eer dit boek van
de baan geschoven worde, mijnenthalve des te liever." (Deel I, p. vi.)
Krusemans wens, een volwaardige geschiedenis van het Nederlandsch
boek in de negentiende eeuw, is, ruim honderd jaar na de
voltooiing van zijn Bouwstriffen, nog steeds niet vervuld. Nu lijdt het
geen twijfel dat het met de beschikbaarheid van de bronnen voor
deze periode in onze tijd nog slechter is gesteld dan in de laatste
decennia van de vorige eeuw. Maar het uitblijven van een modern
overzichtswerk heeft ook alles te maken met de stand van boekhistorisch
onderzoek in Nederland. De geschiedenis van het gedrukte
woord is lange tijd het domein geweest van een kleine groep van
ingewijden, die zich bovendien voornamelijk richtte op de periode
van groei en bloei van de Nederlandse uitgeverij en boekhandel, de
TNTL 109 (1993), © E. J. Bril!, Leiden
388 BOEKBEOORDELINGEN
zestiende en zeventiende eeuw. In deze situatie is pas de laatste jaren
verandering gekomen, mede als gevolg van de toenemende belangstelling
onder historici en literatuurhistorici voor socio-culturele
aspecten van de Nederlandse geschiedenis en letterkunde aan het
begin van de moderne tijd. In 1985 startten W. W. Mijnhardt en].].
Kloek in Utrecht een omvangrijk onderzoeksproject naar de leescultuur
te Middelburg in de vroege negentiende eeuw. Dat hun aanpak
snel aanhang heeft gewonnen, kan men onder andere opmaken uit
een door de Werkgroep Negentiende Eeuw in 1990 aan het negentiende-
eeuwse boek gewijd themanummer. Belangrijk inventariserend
werk verrichtte B. P. M. Dongelmans in 1988 met zijn onder de
titel Van Alkmaar tot Zwijndrecht verschenen alfabetische lijst van alle
Noord-Nederlandse boekverkopers, drukkers en uitgevers die werkzaam
waren in de periode 1801-1850. Dezelfde schrijver promoveerde
vorig jaar aan de Vrije Universiteit op een proefschrift over
een in meer dan één opzicht interessante Nederlandse uitgeverboekverkoper
uit de eerste helft van de negentiende eeuw,]ohannes
Immerzeeljr. (1776-1841).
Dongelmans, die zijn opleiding heeft ontvangen van de in 1991
overleden Leidse boekhistoricus Bert van Selm - het boek is aan
diens nagedachtenis opgedragen -, betoont zich in de inleiding een
aanhanger van de nieuwe, door onderzoekers uit verschillende landen
gepropageerde benadering van de boekgeschiedenis, waarin de
produktie, verspreiding en consumptie van drukwerk onderzocht
wordt in nauwe relatie tot de heersende politieke, sociale, economische,
culturele en intellectuele omstandigheden. De keuze voor
Immerzeel is echter niet alleen bepaald door de uit deze benadering
voortvloeiende opvatting dat de uitgever in het 'communicatieproces'
tussen auteur en publiek een centrale positie inneemt, maar
ook door het intrinsieke belang van diens sterk letterkundig gerichte
fonds. Immerzeel gaf veelgelezen auteurs als Tollens, Bilderdijk en
Helmers uit en was behalve de uitgever ook de initiatiefnemer en
redacteur van de Nederlandsche muzen-almanak, een op buitenlandse
voorbeelden geënt literair jaarboekje, dat veel heeft betekend voor
de herleving van de belangstelling voor de dichtkunst in de eerste
helft van de negentiende eeuw.
BOEKBEOORDELINGEN 389
Na de inleiding en een korte biografische schets wordt in drie
hoofdstukken een overzicht geboden van Immerzeels wisselende
loopbaan van 1804 tot 1841 als zelfstandig uitgever en boekverkoper
te 's-Gravenhage, Rotterdam en Amsterdam. Een belangrijke episode
hierin was het faillissement dat hem in 1811 door toedoen van
zijn toenmalige firmant Kesteloot overkwam. De afhandeling van
deze ingrijpende gebeurtenis kon door Dongelmans in extenso worden
beschreven, aangezien de bewaardgebleven gerechtelijke stukken
veel informatie verschaffen over de organisatie en relaties van
Immerzeels toen sterk internationaal georiënteerde onderneming.
Na deze chronologisch opgezette hoofdstukken volgt een thematische
behandeling van de verschillende aspecten van Immerzeels
uitgeverij en boekhandel. Hoofdstuk VI behandelt zijn handelscontacten
met Nederlandse collega's op basis van het enige stuk dat van
zijn administratie bewaard is gebleven, een boekverkoperscommissieboek
uit 1806, de informatie waaruit wordt vergeleken en aangevuld
met gegevens uit soortgelijke bronnen van andere boekverkopers.
In hoofdstuk VII komen de produktie - het vertalen, drukken,
illustreren en binden - en de distributie - de publiciteit en afzet -
van Immerzeels uitgaven aan de orde, terwijl hoofdstuk VIII gewijd
is aan de opbouw van zijn uitgavenfonds; hierin krijgen vooral de
contacten met zijn auteurs en de uitgavegeschiedenis van de Nederlandsche
muzen-almanak ruime aandacht. Het laatste hoofdstuk behandelt
de inventaris van de bescheiden boekhandel van Immerzeels
minder succesvole zoonjan uit 1825, een bron die inzicht verschaft
in de inrichting en het assortiment van soortgelijke contemporaine
boekwinkels. De talrijke bijlagen bieden onder meer een uitgebreide
reconstructie van het fonds (425 titels), tabellen van zijn transacties
met andere boekverkopers en een overzicht van door Immerzeel ter
vertaling aangekondigde werken.
Ondanks de betrekkelijke schaarste en onvolledigheid van het
beschikbare bronnenmateriaal is Dongelmans op knappe wijze in
staat geweest een beeld te schetsen van het reilen en zeilen van een
negentiende-eeuwse uitgeverij en boekhandel. Het is vooral een
beschrijving van binnen uit, waarbij bedrijfskundige aspecten zoals
handelscontacten, produktiekosten, afzetvergroting en fondsvor390
BOEKBEOORDELINGEN
ming uitvoerig aan bod komen. Veel aandacht wordt bij voorbeeld
besteed aan de introductie door Immerzeel in 1822 van het minder
dure klein-octavo formaat voor herdrukken van gedichtenbundels
van Tollens, Bilderdijk, Helmers en Feith, een vernieuwing waardoor
deze populaire werken ook voor een minder draagkrachtig
publiek bereikbaar werden. Nimmer is bij mijn weten ook zo'n
grondige en deskundige analyse gepresenteerd van een boekverkopersfaillissement.
Opvallend is dat de auteur zich in zijn conclusies steeds tamelijk
voorzichtig en terughoudend opstelt. Dit is geen boek van 'sweeping
statements' . Wellicht hangt dit samen met het ontbreken van een
bredere achtergrond waartegen Immerzeels activiteit kan worden
afgezet. Dongelmans beperkt zich in de behandeling van de maatschappelijke
context mijns inziens te zeer tot het industriële en
commerciële 'circuit'. Graag had ik wat meer gelezen over de
invloed op zijn boekenbedrijf van politieke omstandigheden, zoals
de overgang van Franse tijd naar Verenigd Koninkrijk, van economische
veranderingen, bij voorbeeld de afschaffing van het gildenstelsel,
en van het socio-culturele en intellectuele klimaat, men denke
aan de verbetering van het onderwijs en de diversificatie van het
lezerspubliek of de betekenis van het groot Nederlands nationalisme.
Daardoor staat de hoofdpersoon van deze studie misschien wat te
geïsoleerd van de tijd waarin hij leefde en werkte. Kenmerkend is in
dit verband dat aan belangrijke andere activiteiten van Immerzeel,
zijn eigen literaire en kunsthistorische schrijfarbeid en vooral ook
zijn kunsthandel (in de conclusie omschreven als "een goede bron
van inkomsten"), slechts in beperkte mate aandacht wordt
geschonken.
Zo zoekt iedere criticus wel een been om op te knagen. Vast staat
dat met dit pionierswerk over een van de meest belangwekkende
Nederlandse uitgever-boekverkopers uit de eerste helft van de
negentiende eeuw een uitermate waardevolle bijdrage is geleverd
aan onze kennis van het boekenbedrijf in deze periode. Daarmee is
het ideaal van Kruseman, een complete geschiedenis van het Nederlandse
boek in de negentiende eeuw, nog niet gerealiseerd. Veel
onderzoek zal nog moeten worden verricht, naar andere drukkers,
BOEKBEOORDELINGEN 391
uitgevers en boekverkopers, naar nieuwe gebruiken en regelingen,
naar de kopers en lezers ook van het negentiende-eeuwse boek in al
zijn gedaanten. Aan het bronnenmateriaal hoeft het, dat is met deze
studie aangetoond, niet te liggen, en aan de belangstelling van een
nieuwe generatie boekhistorici blijkt gelukkig evenmin gebrek. De
toekomst kan met vertrouwen tegemoet worden gezien.
Leiden/ Amsterdam P. G. HOFTIJZER
R. VAN HOUT, De structuur van taalvariatie; een sociolinguïstisch onderzoek
naar het stadsdialect van Nijmegen; diss. Nijmegen 1989. Ook
verschenen bij Foris Publications, Dordrecht.
Er zijn boeken die bij iedereen de indruk wekken dat ze op hun
terrein het laatste woord spreken en het sluitstuk vormen van een
periode van wetenschapsbeoefening op een bepaalde manier. Die
gedachte kwam bij mij op bij lezing van de dissertatie waarop
Roeland van Hout in 1989 in Nijmegen gepromoveerd is.
Alle aspecten van de hedendaagse sociolinguïstiek komen er in
aan de orde, uitputtend, veelzijdig en gedegen. Van Hout heeft uit
zijn materiaal alles gehaald wat er maar in zat. Hij heeft het van alle
kanten bekeken en 'gemanipuleerd' in de letterlijke betekenis van
het woord.
Aan het verschijnen van zijn boek is een lange voorbereidingstijd
voorafgegaan. Het onderzoek is begonnen in 1976, en met de publicatie
van het proefschrift in 1989 definitief afgesloten. Een ongebruikelijk
lange periode, in het huidige bestel zelfs praktisch ondenkbaar,
maar voor een werk met zo'n omvangrijk en gecompliceerd databestand
onvermijdelijk. Trouwens het resultaat is er ook naar. Het
memoreren (en prijzen) waard is ook dat het boek in het Nederlands
geschreven is. Dat levert de auteur hopelijk meer lezers op dan
wanneer het in het Engels geschreven zou zijn. Ik verwacht dat zelfs.
De doelstellingen die Van Hout in zijn eerste hoofdstuk formuleert,
zijn even ambitieus als onvoorwaardelijk voor een verantwoord
onderzoek. Ze betreffen o.a. methodologische aspecten, de
TNTL 109 (1993), © E. J. Bril!, Leiden
392 BOEKBEOORDELINGEN
generaliseerbaarheid van de uitkomsten en de geloofwaardigheid
van de steekproef. Verder neemt de auteur zich voor aard van de
samenhang tussen de afzonderlijke taalvariabelen te onderzoeken. Hij
bekijkt ze dus niet alleen als losse eenheden in hun kwantitatieve
eigenschappen, maar gaat hun relaties op dit vlak na om vervolgens
een gemeenschappelijke 'oorzaak' voor de gevonden correlaties te
vinden. Dit alles is op deze wijze in Nederland niet eerder gedaan.
Opvallende eigenschap daarbij is de doorgaans zorgvuldige afweging
van de voor en tegens bij elke te nemen beslissing.
Ik geef een korte samenvatting van de afzonderlijke hoofdstukken.
In hoofdstuk I, Doelstellingen en achtergrond van het onderzoek,
ontvouwt de auteur o.a. zijn ambitieuze plannen, die vooral het
karakter hebben van een evaluatie en uitwerking van een aantal
aspecten van de onderzoeksmethode. Verder beschouwingen over
het verschijnsel stadsdialect, de stad Nijmegen en ouder dialectologisch
onderzoek.
In hoofdstuk 2 volgt een uiteenzetting over de opzet van het
onderzoek, in het bijzonder wat betreft de selectie van informanten
en de te verzamelen gegevens. Er is gekozen voor een stratificatie
van informanten naar drie sociaal-demografische factoren: beroepsgroep,
leeftijd en gedeeltelijk sexe. Ook hier worden de beslissingen
die genomen zijn uitvoerig gemotiveerd. Hoe Van Hout overigens
bij de jongste leeftijdsgroep (15-18 jaar) het begrip 'beroepsgroep'
heeft geïnterpreteerd, heb ik nergens kunnen vinden. Toch lijkt me
dat enige toelichting niet ongewenst is. Het aantal informanten dat
voor de opzet nodig was, bedraagt in totaal 144, 12 per cel, dat is dus
aanzienlijk meer dan doorgaans wordt gedaan en verdedigd.
De data zijn verzameld tijdens mondelinge individuele interviews.
Die kenden een formeel en een informeel gedeelte. Dat laatste
bestond uit een spontaan gevoerd gesprek met de informant. Het
formele gedeelte betrof personalia, meningen over het dialect, de
gebruiksmogelijkheden van het dialect, en een gedeelte om taaldata
te ontlokken. Dat gebeurde op twee manieren ten eerste door het
voorlezen van een woordenlijst en door een lijst woorden in "het
Nijmeegs te laten vertalen". Opvallend is het belang dat Van Hout
BOEKBEOORDELINGEN 393
hecht aan een woordenlijsttest. En het moet gezegd, het vervolg van
zijn onderzoek laat zien dat dat terecht is.
Hfdst. 3 is helemaal gewijd aan de steekproef. Aan de omvang en
gedetailleerdheid van dit hoofdstuk is te zien dat Van Hout zijn
uitgangspunt, "De waarde van het onderzoek is evenwel direct
afhankelijk van de kwaliteit van de steekproef', ernstig neemt. Voor
de steekproef is gebruik gemaakt van het Nijmeegse bevolkings- en
geboortenregister. Eerst werden de personen geselecteerd die tot de
vier gezochte populaties behoorden: meisjes van 15-18; jongens van
15-18; mannen van 35-44; mannen van 60-74. Dan volgde een
eerste (toevals-) steekproef van 150 personen uit elk van de vier
groepen. Deze personen ontvingen een enquêteformulier waarin
gevraagd werd naar hun beroep en de mate van hun 'Nijmeegschap'
(i.v.m. het criterium van autochtonie).
Op grond van de response werden de personen die voldeden aan
het Nijmegen-criterium verdeeld over de drie gedefinieerde
beroepsgroepen. Dat leverde bij elkaar 12 cellen op (4 x 3), waaruit
weer een toevalssteekproef getrokken werd, met als uiteindelijk
resultaat: 12 informanten per cel. Deze samenvatting doet overigens
geen recht aan de zorgvuldigheid die de auteur ook in deze fase van
zijn onderzoek betracht heeft.
Hfdst. 4 deelt de resultaten mee van de vragen die betrekking
hebben op het Nijmeegs dialect, meningen o.a. over bruikbaarheid
en herkenbaarheid. Bepaald niet positief zijn de uitkomsten, behalve
dan waar het de herkenbaarheid betreft. Het Nijmeegs dialect wordt
steeds minder gesproken, waarbij het beeld van de neergang nog
wordt verscherpt doordat het gebruik steeds meer alleen nog voorkomt
bij de laagste beroepsgroep, en daar dan nog voornamelijk bij
de oudste leeftijdsgroep.
De bij zijn informanten aanwezige kennis van het dialect toetst
Van Hout (hfdst. 5) aan de hand van een lijst met woorden die in het
Nijmeegs moeten worden vertaald. Opvallende uitkomst hierbij is
de systematiek en de regelmaat van de gegevens, anders dan we
volgens Labov hadden kunnen verwachten. Die meent nl. dat wanneer
een ondergeschikt dialect in aanraking komt met een dialect
van hogere orde (bijv. de standaardtaal), de antwoorden die in een
394 BOEKBEOORDELINGEN
formele test gegeven worden, een onregelmatig en onsystematisch
patroon van interferenties zullen vertonen. Een belangrijk verschijnsel
is dat van de hypercorrectie ten opzichte van het oude. dialect,
waardoor bijv. een ly:1 wordt opgegeven in een woord dat dit
foneem van ouds niet heeft gekend,fluten, bijv.
In de hoofdstukken 6 tlm 8 wordt op basis van - als ik goed reken
- ruim 140 uur bandopnamen, met elk een formeel en informeel
gedeelte, een beschrijving gegeven van de structuur van de taalvariatie
in het stadsdialect van Nijmegen, een kwalificatie deze laatste die
de auteur in zijn eerste stelling trouwens behoorlijk relativeert ("De
ontwikkelingen en de variatie in het Nijmeegs dialect maken het
onmogelijk om het Nijmeegs als een afzonderlijke taalvariëteit af te
grenzen ten opzichte van het standaardnederlands").
'Beschrijving' is haast een te zwak woord voor de grondigheid en
ook de eigensoortigheid van de beschrijving die de auteur geeft. Wat
opzet betreft verschilt Van Houts onderzoek niet wezenlijk van wat
in de sociolinguïstiek gebruikelijk is. Maar de veelzijdigheid en de
gedetailleerdheid waarmee hij zijn data behandeld heeft, is uniek.
Van Hout laat zien hoe belangrijk bij kwantitatief onderzoek een
voldragen statistische component is, niet alleen vanwege de validiteit
van de resultaten, maar ook omdat er dan ook zoveel uit te halen
is. Statistische aanpak garandeert een optimaal gebruik van data.
Het hoeft niet te verbazen dat we bij de variabelen die onderzocht
zijn, vooral fonologische variabelen tegenkomen, naast enkele morfologische
en lexicale onderwerpen. Binnen het Nederlandse taalgebied
onderscheiden de taalvariëteiten zich in verreweg de meeste
gevallen door fonologische variatie. Bij die fonologische varianten
zijn ook weer oude bekenden: de diftongen en de t-deletie, o.a.
vanwege hun frequente voorkomen.
Voor wat de diftongen betreft heeft Van Hout onderzocht in
welke mate zij, d.w.z. de (ei), (ui) en (ou), zich door een monoftongische
uitspraak kenmerken en dus onderscheiden van het standaardnederlands.
Hoewel deze diftongen en hun varianten in wezen van
dezelfde aard zijn, bleek er toch bij veel analyses een verschil te
bestaan tussen enerzijds (ei) en (ui) en anderzijds de (ou). De eerste
twee vertoonden correlaties waar de derde diftong steeds buiten viel.
BOEKBEOORDELINGEN 395
Alleen bij de jongste leeftijdsgroep sloot de (ou) zich opvallend aan
bij de twee andere en deden zich redelijk hoge correlaties tussen de
(ou) en de beide andere diftongvariabelen voor (blz. 164). Dat betekent,
volgens Van Hout, dat de (ou) (later) blijkbaar is opgenomen in
het variatiepatroon dat typerend was voor de (ui) en de (ei). Er heeft
zich, schrijft hij, blijkbaar een taalverandering voorgedaan die dat
heeft bewerkt.
In hfdst. 9 komt een van de belangrijkste doelstellingen aan bod,
nagaan of er in de totale verzameling van onderzochte taalvariabelen,
zoals die in de voorafgaande hoofdstukken geanalyseerd zijn,
algemene patronen en dimensies aantoonbaar zijn. Een analyse van
de taalvariabelen met twee factoren bracht een duidelijke structuur
aan het licht. De variabden die een hoge lading vertoonden op de
eerste factor waren alle gerelateerd aan het continuüm dialectstandaardtaal,
andere met een hoge lading op de tweede factor
hadden te maken met variaties in standaardnederlands, ofwel het
continuüm standaard-nonstandaard (blz. 254-255). Interessant is
daarbij de 'dubbelrol' van de verstemlozing van fricatieven als v en Z
en van hun als subject. Aanvankelijk waren dat verschijnselen die
specifiek waren voor het Nijmeegs maar nu blijkt dat ze "als het
ware in tweede instantie weer opgepakt worden als ontwikkelingen
die samenvallen met veranderingsprocessen in de standaardtaal".
In hfdst. 10 legt Van Hout verband tussen de taalvariatie-factoren
en drie 'sociale' variabelen, opleiding, sociale stijging en 'bekendheid
met het dialect', om zo andere 'verklarende' factoren op het
spoor te komen. Een belangrijke rol blijkt de factor opleiding te
spelen, ondermeer wegens een duidelijke correlatie met leeftijd.
M.a.w. jongeren hebben een hogere opleiding dan ouderen.
Hfdst. 11 is het meest theoretische. Hier komen ondermeer twee
kwesties aan de orde. Die van de fonetische geleidelijkheid van
klankveranderingen, die de taal ge bruiker (taalgemeenschap) op een
zeker moment tot een keuze lijkt te dwingen. En ten tweede, in
samenhang daarmee de vraag volgens welk procédé de taalgebruiker
zijn keuzes maakt.
Hfdst. 12 bevat conclusies en discussie. Van Hout gaat in dit
hoofdstuk zijn doelstellingen na en vat zijn bevindingen daarom396
BOEKBEOORDELINGEN
trent samen. De beschrijving van de structurele elementen in de
variatie van taal en taalgedrag leidde tot de conclusie dat er een
systematisch patroon blijkt te zitten in de relatie taalgegevens:
'sociaal-demografische variabelen' en wel vooral aldus:
a) minder dialectvarianten bij een hoger beroepsniveau
b) minder dialectvarianten bij jongeren
c) minder dialectvarianten bij meisjes dan bij jongens.
Dan de methodologische doelstellingen, o.a. het evalueren en
uitwerken van bepaalde aspecten, zoals de dataselectie, scheiding
van intern- en extern-linguïstische factoren. In feite is Van Houts
boek een continue demonstratie van methodologische zorgvuldigheid,
en bewijst het dat hier het doelstellen, het doel bereiken
betekènt.
Vreemd genoeg overvalt mij hierbij het gevoel dat er iets paradoxaals
in het boek van Van Hout zit. Aan de ene kant vat het op
definitieve wijze samen en is het het eindpunt van een bepaald soort
sociolinguïstisch onderzoek en vat het alles samen, aan de andere
kant wordt veel gepresenteerd alsof er nog niets over gezegd is. Dat
viel me op bij het lezen van een deel van de conclusies. Die zijn ten
dele allerminst opzienbarend. Iedereen had het kunnen voorspellen,
maar ze worden gepresenteerd alsof ze nog nooit door iemand
eerder gevonden of bedacht zijn. Wel is dat nog nooit op grond van
zo'n gedetailleerd en verantwoord onderzoek gedaan. Dat lijkt me
dan ook de grootste verdienste van het boek, dat het door zijn
argumentatie het laatste woord mag zijn, al klinkt het woord ons
soms bekend in de oren.
Er is in elk geval geen sociolinguïstische publicatie die in het
bijzonder ook wat de statistische methodologie betreft, zoveel te
bieden heeft als Van Houts dissertatie. Het is geen boek dat ik in een
ruk heb kunnen uitlezen. Het blijft een wetenschappelijke verhandeling
met stilistische en terminologische hebbelijkheden en beperkingen.
Af en toe slaat zorgvuldigheid om in een nadeel. Wellicht is een
goed advies om na een aantal bladzijden uit het boek, telkens een
BOEKBEOORDELINGEN 397
van de bijgevoegde stellingen te consumeren, alvorens de lectuur
voort te zetten.
JAN STROOP
A. D. KYLSTRA e.a., Lexikon der älterengermanischen Lehnwó"rter in den
ostseifinnischen Sprachen. Bd. I: A-J (Amsterdam-Atlanta, GA
1991 )*
Hem die in Finland reist en hart en oog heeft voor deze materie,
valt het niet moeilijk om in teksten Germaanse, zij het daarom nog
niet altijd Oergermaanse, leenwoorden te ontdekken, zoals bijv. in
plaatsnamen als Pitkäranta het Germaanse woord strand, met de te
verwachten reductie van de consonantcluster str- aan het begin.
Om aanschouwelijk te maken hoe het oudste Germaans er uit
heeft gezien, doet de historische grammatica een beroep op Germaanse
woorden, waarvan wordt verondersteld dat ze heel vroeg in
het Fins zijn ontleend. Klassieke voorbeelden zijn fi. kuningas
'koning', met zijn fricatieve eindconsonant (vgl. Got. dags), die zich
in het Oudnoors tot -r ontwikkelde, en fi. rengas 'ring' met vóór
nasaal + consonant bewaarde e.
De eerste auteur van het Lexikon, A. D. Kylstra, promoveerde in
1961 met een dissertatie Geschichte der germanisch-Jinnischen Lehnworiforschung.
Het jaar daarop hield hij zijn inaugurele rede Substraatinvloed
in het Oudnoors, het begin van zijn leeropdracht Oudgermaans, later
uitgebreid met Finno-Oegristiek.
Oostzeefins is de verzamelnaam voor Fins, Estisch, sinds de 16de
eeuw opgetekend, en zes kleine talen tussen Botnische Golf en Onegarneer,
zoals bijv. het Karelisch, en tussen de noordelijke Ijszee en
Koerland in het zuiden.
In Bd.I van het Lexikon worden de letters A, E, H, I enJ behandeld;
zowel Bals C als D als F als ook G kent het Fins alleen in jonge
leenwoorden als bijv. Belgia, Cicero, demokratia, flaamilainen 'Vlaams'
en goottilainen 'Gotisch'. In dit eerste deel: A-J wordt onder elk lemma
kritisch verslag uitgebracht inzake de status leenwoord van de Finse
TNTL 109 (1993), © E. J. Brill, .Leiden
398 BOEKBEOORDELINGEN
woordenschat. Sommige van die leenwoorden, zoals bijv. fi.airo
'roeiriem' (an.ár),juusto 'kaas' (on.ostr), hadden reeds in de l8de eeuw
de aandacht gaande gemaakt.
Het Lexikon is bedoeld als vervanging van de achterhaalde alfabetische
lijst Finnar och germaner van T. E. Karsten, postuum in 1943-44
in Folkmalsstudier 9-10 (Helsingfors-Stockholm) gepubliceerd.
Het werk is een mogelijk correctief voor waar in handboeken ofin
etymologische woordenboeken Finse leenwoorden van Germaanse
oorsprong worden vermeld. Zo veronderstelt Schönfeld, Hist.
Gramm. als prototype van fi. juko een heel oud germ. *jugo- van vóór
de klankverschuiving, toen er dus nog geen germ. *juka- was. Maar,
zo het Lexikon, de bewijskracht van de slotvokaal voor een vroege
ontlening is gering; verg. fi. juusto 'kaas' <oerg. *jûsta-.
De literatuurlijst (p. xxxiii-lviii) vermeldt in alfabetische volgorde
het essentieel geachte sinds Karsten resp. sinds ca. 1940 (zie p. xxix).
Er zijn bewust grote leemten t.a.v. de literatuur na Vilhelm Thomsen,
Den gotiske sprogklasses indjlydelse pa denfinske (Köbenhavn, 1869).
In de literatuurlijst vind ik niet, maar dat is vermoedelijk opzet, Kaj
B. Lindgren, Urgermanisch und Uifinnisch in Kontakt, in Festschrift Els
Oksaar (1986) (Hrsg. Brigitte Narr und Hartwig Wittje, Spracherwerb
und Mehrsprachigkeit), die koene substraatstellingen in het veld voert.
Niet alles wat in het Lexikon onder "ältere" Germaanse vlag vaart
is direkt overtuigend. Ook een woord zoals bijv. fi. aarni1 'schat,
beschermgeest', waar het Germaanse vergelijkingsmateriaal onzeker
is, werd hier opgenomen, zij het met de toevoeging "Herleitung
... aus dem Germ. ist unbefriedigend". Bij fi. arkku 'kist, kast' wordt
gezegd, dat het gewoonlijk als een Oernoords leenwoord opgevat
wordt; ontlening uit ozwe. ark wordt echter niet uitgesloten. Fi. hanka
'dol, roeipen' uit een Oergermaans prototype afte leiden lijkt vrijwel
uitgesloten, vandaar het slotoordeel "kaum germ. LW.".
De titel dekt m.a.w. de lading niet geheel. De letter A, de eerste
vijftig bladzijden, telt 78 trefwoorden, waarvan er niet minder dat 27
dubieus zijn, d.w.z. of van een vraagteken zijn voorzien (21), of als
"kaum germ. LW." (6) zijn gemerkt. Verder krijgen 8 woorden het
predikaat "kein germ. LW.", terwijl er 4 als ,Jüngeres LW." gelden.
Resultaat slechts 78-27-8-4=39 of net iets meer dan de helft wordt
BOEKBEOORDELINGEN 399
door de auteurs als leenwoord uit het Germaans beschouwd. Er is
dus veel kaf onder het koren, maar wat verwacht men anders van een
kritisch onderzoek.
Het Lexikon is een gedetailleerd en bibliografisch verantwoord
overzicht van wat in het verleden door verschillende onderzoekers
als uit het oude Germaans ontleende Finse woorden is beschouwd.
Bij het overzicht van het oudste Westgermaanse (Oe. Ohd. en Os.)
blijft het Oudfries niet onvermeld. Ik wil de Friezen niet op hun hart
trappen, maar wanneer die taal "erst im 13. bis 15. Jh. überliefert
(wurde)" (ix), mogen dan de Oudnederlandse resten en het Vroegmiddelnederlands
verdonkeremaand worden? De Goten "an der
polnischen Ostseeküste" (p. ix): na 1945 is die kust zover naar het
westen verschoven, dat zoiets als "an der Weichselmündung" veiliger
lijkt. Volgens blz. xxxix zouden de lF oorspronkelijk in Strassbourg
zijn verschenen, m.i. was dat toen Strassburg; zeggen de
Elzassers niet "n'arrachez pas notre langue"?
Bij fi. hyije 'zeehond' wordt, zij het met enige nodige aarzeling,
Germaanse oorsprong overwogen. Daarbij wordt, anders dan bij
Hellquist, Jan de Vries, ODEE, en N. Á. Nielsen, een constructie
"vorgerm." *selko-s ten tonele gevoerd. Moet men werkelijk zo
nodig voor een weliswaar algemeen, maar toch ook maar uitsluitend
Germaans woord zo nodig een idg. prototype construeren? Het
probeersel van J. Schindler, Die Sprache 12, 1966, 65-66, waarbij
omgekeerd germ. *selXa- als een vroeg leenwoord uit het Oostzeefins
wordt beschouwd - hij construeert zelfs een Finno-oegrische
grondvorm ciilke- - heeft blijkbaar maar weinig respons gevonden.
Met Lexikon I is een derde part van een grote Finno-OegrischGermaanse
onderneming voltooid. Een gelukwens is daarbij zeker
op zijn plaats. Moge het Kylstra en zijn collega's gegeven zijn ook de
beide delen Il en III tot een goed einde te brengen.
F. DE TOLLENAERE
* Een betere formulering bij enkele details dank ik aan een correspondentie met
prof. Kylstra.
Publishers since 1683
E-J-BRI LL
Current Trends in West Germanic
Etymological Lexicography
Proceedings of the Symposium Held in Amsterdam,
12-13 June 1989
Rolf H. Bremmer Jr and Jan van den Berg (eds.)
Etymology is that branch of historicallinguistics which studies the history and
origin of words, usually presenting its results in dictionary shape.
The enduring popular demand for etymological dictionaries has demonstrated
the social relevance of this branch of linguistics. The present volume concerns
the etymology of the Modern Germanic languages of Western Europe: Dutch,
German, English and Frisian.
Current Trends reports on recently completed etymological dictionaries or on
such projects in progress. The contributors communicate their experiences in
tackling the problems they encountered bOth in their researches and in shaping
their findings. As aresult, the volume offers a blend of theoretical and practical
approaches to etymologicallexicography which makes stimulating reading for
university courses in etymology, as many of the problems signalied for one
language also apply to other ones. Simultaneously, the book offers the specialist
the opportunity to keep abreast of the advances made over the past ten years.
• 1993. (c. 176 pp.)
• ISBN 90 04 09708 2
• Paper NLG 80.-/US$ 45.75
P.O.B. 9000. 2300 PA Leiden. The Netherlands I U.S. and Canadian customers: • 24 Hudson Street.
Klnderhook, NV 12106 • USA. call toll-tree 1-600-962-4406 (US and Canada only). Prlces are subject 10
change without prior notice and are exdusive of handllng casts. All prices and postage & handling
charges are exdusive of VAT in EC-counlries
01AT not appiicable outside the EC). US$ prices are valid for USA and Canada only.
KOPIJ
De kopij dient op één zijde van het papier (bij voorkeur A4-formaat, 21 x 29,7
cm) met ruime marges en anderhalve regelafstand getypt en persklaar in tweevoud
te worden ingezonden. De omvang van een artikel zal als regel niet meer dan 24
blzz. druks mogen bedragen. Er wordt van uitgegaan, dat de manuscripten volledig zijn.
Wijzigingen in de tekst der proeven, anders dan verbeteringen van zeifouten, zal de uitgever,
gezien de kosten daaraan verbonden, de auteurs in rekening moeten brengen.
Titels van geciteerde boekwerken en periodieken gelieve men te onderstrepen,
titels van tijdschriftartikelen e.d. in romein tussen" ... " te plaatsen.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren van de volgende woordenboeken en
periodieken op het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde gebruik te
maken van onderstaande afkortingen:
WNT
MNW
RGI
BMDC
FdL
HCDT
LB
Med. KA,
Nlg
SpL
TNTL
TT
VMA
Lelt.
Woordenboek der Nederlandsche taal
Middelnederlandsch woordenboek
J. J. Mak, Rhetoricaal glossarium
Bijdragen en mededelingen van de dialecten commissie
Forum der letteren
Handelingen van de commissie voor dialectologie en toponymie
Leuvens( ch)e bijdragen
Mededelingen van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen te Amsterdam, afd. Letterkunde
De nieuwe taalgids. Tijdschrift voor neerlandici
Spiegel der letteren
Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en letterkunde te Gent
De medewerkers ontvangen 25 gratis overdrukken van hun artikel (8 van een
boekbeoordeling). Extra overdrukken kunnen worden besteld bij de uitgever door
middel van het bij de proef gevoegde bestelformulier. Voor hun bijdragen wordt de
auteurs geen honorarium toegekend.
BOEKBEOORDELINGEN
Boeken die daarvoor naar het oordeel van de redactie in aanmerking komen,
worden gerecenseerd. Boekwerken die niet worden besproken, kunnen slechts
worden geretourneerd, indien bij toezending het daartoe vereiste porto is ingesloten.
ABONNEMENTEN
Voor alle zaken betreffende abonnementen, verschenen nummers en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: E. J. Brill, Postbus 9000, 2300 PA Leiden,
tel. 071-312624.
De abonnementsprijs voor jaargang 109 (1993) bedraagt voor particulieren
f. 98,-, voor instellingen f. 148,-, voor studenten f. 49,- (alle prijzen excl.
verzendkosten en BTW). De abonnees wordt verzocht eerst te betalen na ontvangst van de
rekening.
All prices and postage 8< handling charges are exclusive of V AT in ECcountries.
(V AT not applicable outside the EC)
INHOUD
Mededeling 289
Artikelen
W. VAN ANROOI], De literaire ambities van Hennen van
Merchtenen ........................... .. ....... . .. . ................. 291
j .A. VAN LEUVENSTEI]N, Montanus over 'boodem' en 'aesem' 315
M.]. VAN DER WAL, Verrotens taalbeschouwing: Een
onbekend voorbeeld van Stevinreceptie ... . .. . .. . .. . ..... . ... 328
M.A. SCHENKEVELD-VAN DER DusSEN, Vondels droom; een
reactie .. . .. . .... .. . . . . . .. . . . . . . .. . . . . . . .. . . ...... . . . . . . . ... ..... .. .. .. 348
F. DE TOLLENAERE, 'Bekeyen' in P .C . Hooft 'Op het bestant
des jaers 1609' .................................................... . 351
Boekbeoordelingen
M.A. SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN e.a . (red .), Nederlandse
literatuur, een geschiedenis (Margaretha H . Schenkeveld) .. . 355
E.M.P. VAN GEMERT, Tussen de bedrijven door? Defunctie van de
rei in Nederlandstalig toneel 1556-1625 (Hubert Meeus) .... . 359
H. DUITS, Van Bartholomeusnacht tot Bataafse opstand. Studies over
de relatie tussen politiek en toneel in het midden van de zeventiende
eeuw (S. Groenveld) .............. .. .......... .... ................ . 364
JAN BERVOETS, Alexander Ver Huell (1822-1897), een levensbeschrijving
(Olf Praamstra) .. .. ...... .................... .. .... .... 371
G.] . JOHANNES, Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek naar het
literaire denken over de verbeelding - van Van Alphen tot Verwry
a.J.A. Mooij) .... .... . . .... .. ..... ............ .. .. ......... ....... 377
PATRICK DE RYNCK en ANDRIES WELKENHUYSEN, De oudheid in
het Nederlands; repertorium en bibliografische gids (M.A.
Schenkeveld-van der Dussen) .... ........ .. .. .... ........ .. .. .. 384
B.P.M. DONGELMANS, Johannes Immerzeel Junior (1776-1841).
Het bedrijf van een uitgever-boekhandelaar in de eerste helft van de
negentiende eeuw (P.G. Hoftijzer) .. .. .................. .......... 387
R . VAN HOUT, De structuur van taalvariatie; een sociolinguïstisch
onderzoek naar het stadsdialect van Nijmegen aan Stroop) ..... 391
A.D. KYLSTRA e.a., Lexikon der älteren germanischen Lehnwörter
in den ostseefinnischen Sprachen (F. de Tollenaere) ............ 397
TIJDSCHRIFT
VOOR
NEDERLANDSE
TAAL-EN
LETTERKUNDE
DEEL 109
LEIDEN - E. J. BRILL - 1993
Het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde wordt uitgegeven vanwege
de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leidén. Een jaargang
omvat vier afleveringen van 96 bladzijden.
REDACTIE
De commissie voor taal- en letterkunde bij de Maatschappij der Nederlandse
Letterkunde, bestaand uit:
dr. G. R. W. Dibbets
dr. J. L. A. Heestermans
dr. P. F. J. Obbema
dr. F. P. van Oostrom
dr. M. H. Schenkeveld
dr. M. A. Schenkeveldvan
der Dussen
dr. P. G. J. van Sterkenburg
dr. J. P. A. Stroop
dr. M. C. van den Toorn
dr. P. E. L. Verkuyl
dr. F. Willaert
dr. G. C. Zieleman
Bijdragen, brieven en boeken ter beoordeling dienen te worden gezonden
aan de redactiesecretaris: dr. G. C. Zieleman, Rondedans 160,
2907 AH Capelle aan den Ijssel; eindredactie Th. P. F. Wortel.
© Copyright 1993 by E. j. BrilI, Leiden, The Netherlands
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, translated, stored in
a retrieval system, OT transmitted in arry form or by arry means, electronic,
mechanical, photocopying, recording or otherwise, without prior written
permission of the publisher.
A uthorization to photocopy items for internalor personal
use is granted by E. j. Brill provided that
ISSN 0040-7550
the appropriate fees are paid directly to Copyright
Clearance Center, 27 Congress Street, Salem MA
01970, USA. Fees are subject to change.
PRINTED IN THE NETHERLANDS
INHOUD
Artikelen
W. VAN ANROOIJ, De literaire ambities van Hennen van
Merchtenen ........... .................... ............. .......... ....... ........... 291
Jos BELTMAN, ASTRID HOLTMAN, WIM ZONNEVELD, De Nederlandse
'Odysseia' als dactylisch gedicht ............................. 189
N. VAN DER BLOM, Vondels 'droom': Hooft op het schavot.
Een andere benadering ...................................................... 254
FRANS CLAES s.J., Iets over de datering van de oudste vindplaatsen
in etymologische woordenboeken ....... ................. 25
ELs ELFFERs, De taalkunde en haar geschiedschrijving ........ 97
R.L.K. FOKKEMA, Het opportunisme van de editie-techniek of
het wenkend perspectief der varianten .............................. 267
ASTRID HOLTMAN, zie Jos BELTMAN
D. KINABLE, Het tijdsbeeld in Boendales jans Teesteye' ..... 125
J.A. VAN LEUVENSTEIJN, Montanus over 'boodem' en 'aesem' 315
ROBRECHT LIEVENS, 'Apelles schoon Du Praat' II ................. 51
F J. LODDER, Zwartgemaakte geestelijken in het handschrift -
Van Hulthem ..................................................................... 236
M.A. SCHENKEVELD-VAN DER DussEN, Vondels 'droom'; een
reactie ................................................................................. 348
H. SCHULTINK, De studie van de Nederlandse morfologie
vanuit wetenschapshistorisch oogpunt ............................. ..
F. DE TOLLENAERE, Etymologica: het ontstaan van 'spuigat' 36
-, Etymologica: 'angelier' .................................................... 166
-, 'Bekeyen' in P.C. Hooft 'Op het Bestant desjaers 1609' 351
P.E.L. VERKUYL, Hemel en dampkring (volgens Aristoteles) in
Six' gedichten ......... ...................... ............ ........... ............... 57
GJ. VIS, Beeldenstorm zonder brokken. W.A. Paap als debuterend
criticus .................................................................... 153
MJ. VAN DER WAL, Verrotens taalbeschouwing. Een onbekend
voorbeeld van Stevinreceptie .................................... 328
G.C. ZIELEMAN, 'Diana was een jacht Goddin'. De interpretatie
van 'Apelles schoon Du Praat' ..................................... 245
WIM ZONNEVELD, zie Jos BELTMAN
IV INHOUD
Boekbeoordelingen
W J. VAN DEN AKKER en GJ. DORLEIJN (ed.), M. NiJhoff, Gedichten;
historisch-kritische uitgave, 3 dIn., Assen-Maastricht 1993,
zie Artikelen: R.L.K. FOKKEMA
JAN BERVOETS, Alexander Ver Huell (1822-1897), een levensbeschrijving,
Zutphen 1992 (Olf Praamstra) ............................ 371
A.TH. BOUWMAN, Reinaert en Renart. Het dierenepos Van den Vos
Reynaerde vergeleken met de Oudfranse Roman de Renart, 2
dIn., Amsterdam 1991 (J. Goossens) .................................. 76
RUDOLF DEKKER en HERMAN ROODENBURG (ed.), Aemout van
Overbeke, Anecdota sive historiae Jocosae. Een zeventiende-eeuwse
verzameling moppen en anecdotes, Amsterdam 1991 (Johan
Koppenol) ............. ....................... ................. ............. ......... 284
PATRICK DE RYNCK en ANDRIES WELKENHUYSEN, De oudheid in
het Nederlands; repertorium en bibliografische gids, Baarn 1992
(M.A. Schenkeveld-van der Dussen) ...... .................. .......... 384
H. VAN DIJK e.a. (red.), Klein kapitaal uit het handschrift- Van
Hulthem. Zeventien teksten uit Hs. Brussel, K.B., 15
589-623, Hilversum 1992 (G.C. Zieleman) ....................... 187
B.P.M. DONGELMANS, Johannes Immerzeel Junior (1776-1841).
Het bedrijf van een uitgever-boekhandelaar in de eerste helft van de
negentiende eeuw, Amstelveen 1992 (P.G. Hoftijzer) ............. 387
GJ. DORLEIJN, zie: W.]. VAN DEN AKKER
H. DUITS, Van Bartholomeusnacht tot Bataafse opstand. Studies over
de relatie tussen politiek en toneel in het midden van de zeventiende
eeuw, Hilversum 1990 (S. Groenveld) ................................. 364
E.M.P. VAN GEMERT, Tussen de bedrijven door? Defunctie van de rei
in Nederlandstalig toneel 1556-1625, Deventer 1990 (Hubert
Meeus) ................................................................................ 359
R. VAN HOUT, De structuur van taalvariatie; een sociolinguïstisch
onderzoek naar het stadsdialect van Nijmegen, Nijmegen 1989
(Jan Stroop) ........................................................................ 391
A.E. JACOBS (ed.), J. Six van Chandelier, Gedichten, 2 dIn., Assen
enz. 1991, zie Artikelen: P.E.L. VERKUYL
INHOUD V
JOZEF JANSSENS e.a. (ed.), Van den vos Reynaerde. Het Comburgse
handschrift, Leuven 1991 (A Th. Bouwman) ....................... 69
G J. JOHANNES, Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek naar het
literaire denken over de verbeelding - van Van Alphen tot Verwey,
Amsterdam 1992 (J J.A Mooij) ......................................... 377
AD. KYLSTRA e.a., Lexikon der älteren germanischen Lehnwó"rter in
den ostseifznnischen Sprachen Bd. 1: A-j, Amsterdam-Atlanta
G.A 1991 (F. de Tollenaere) ............................................. 397
J. DE LANGE (ed.), P.C. Hoqfts Reis-Heuchenis, Amsterdam-
Atlanta G.A 1991 (C.A Zaalberg) ................................... 172
P. PIKHAUS, Het tafelspel bij de Rederijkers, dl. Il, Gent 1989
(Marijke J. van der Wal) .................. ...... ............................ 169
HERMAN ROODENBURG, zie: RUDOLF DEKKER
EWOUD SANDERS, De W lijkt ons niet zo'n heksentoer. De geschiedenis
van de Prisma woordenboeken 1952-1993, Utrecht 1993 (M.C.
van den Toorn) .................................................................. 186
M.A SCHENKEVELD-VAN DER DUSSEN e.a. (red.), Nederlandse
literatuur, een geschiedenis, Groningen 1993 (Margaretha H.
Schenkeve1d) ........ ............ .......................... .............. ........... 355
RITA SCHLUSEMANN, Die hystorie van reynaert die vos und The history
rif reynard the fox. Die spätmittelalterlichen Prosabearbeitungen des
Reynaert-Striffes, Frankfurt am Main etc. 1991 (P J.A Franssen)
..................................................................................... 84
M.B. SMITS-VELDT, Het Nederlandse renaissancetoneel, Utrecht
1991 (T. Harmsen) ............................................................. 92
P.GJ. VAN STERKENBURG, Het Woordenboek der Nederlandsche
Taal. Portret van een Taalmonument, 's-Gravenhage 1992
(G.R.W. Dibbets) ............................................................... 183
FOKKO VELD MAN, De taal van Westerwolde. Patronen en structuren
in een Gronings dialect, Groningen 1992 (Jan Nijen Twilhaar) 179
ANDRIES WELKENHUYSEN, zie: PATRICK DE RYNCK
Mededeling ................................................................................... 289

INHOUD
Artikelen
W. VAN ANROOIJ, De literaire ambities van Hennen van
Merchtenen ........... .................... ............. .......... ....... ........... 291
Jos BELTMAN, ASTRID HOLTMAN, WIM ZONNEVELD, De Nederlandse
'Odysseia' als dactylisch gedicht ............................. 189
N. VAN DER BLOM, Vondels 'droom': Hooft op het schavot.
Een andere benadering ...................................................... 254
FRANS CLAES s.J., Iets over de datering van de oudste vindplaatsen
in etymologische woordenboeken ....... ................. 25
ELs ELFFERs, De taalkunde en haar geschiedschrijving ........ 97
R.L.K. FOKKEMA, Het opportunisme van de editie-techniek of
het wenkend perspectief der varianten .............................. 267
ASTRID HOLTMAN, zie Jos BELTMAN
D. KINABLE, Het tijdsbeeld in Boendales jans Teesteye' ..... 125
J.A. VAN LEUVENSTEIJN, Montanus over 'boodem' en 'aesem' 315
ROBRECHT LIEVENS, 'Apelles schoon Du Praat' II ................. 51
F J. LODDER, Zwartgemaakte geestelijken in het handschrift -
Van Hulthem ..................................................................... 236
M.A. SCHENKEVELD-VAN DER DussEN, Vondels 'droom'; een
reactie ................................................................................. 348
H. SCHULTINK, De studie van de Nederlandse morfologie
vanuit wetenschapshistorisch oogpunt ............................. ..
F. DE TOLLENAERE, Etymologica: het ontstaan van 'spuigat' 36
-, Etymologica: 'angelier' .................................................... 166
-, 'Bekeyen' in P.C. Hooft 'Op het Bestant desjaers 1609' 351
P.E.L. VERKUYL, Hemel en dampkring (volgens Aristoteles) in
Six' gedichten ......... ...................... ............ ........... ............... 57
GJ. VIS, Beeldenstorm zonder brokken. W.A. Paap als debuterend
criticus .................................................................... 153
MJ. VAN DER WAL, Verrotens taalbeschouwing. Een onbekend
voorbeeld van Stevinreceptie .................................... 328
G.C. ZIELEMAN, 'Diana was een jacht Goddin'. De interpretatie
van 'Apelles schoon Du Praat' ..................................... 245
WIM ZONNEVELD, zie Jos BELTMAN