Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VAL"JWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 1
STICllTI:-";C DIME:-";SlE - LElDEN - 1995
dimensie
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr.J. Nm>nlegraaf
dr. O. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a.v. dr. A.Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en hihliografie. Het
artikel dient te begirmen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de dmkproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea 's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverzorging, noten en literatuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebmik te maken van onderstaande
afkortingen:
WNT
,WNW
RGi
BMDC
FeiL
HCDT
LE
MKA, Lett.
Ntg
SpL
TNTL
TT
V}fKA
Woordenboek der
Nederlandsche Taal
Middelnederlandsch
Woordenboek
J.J. Mak: Rhetoricaal
glossarium
Bijdragen en mededelingen
van de dialectencommissie
Fomm der Letteren
Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
Leuvense bijdragen
Mededelingen van de
Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
De nieuwe taalgids
Spiegel der Letteren
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdrukken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdmkken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
hoeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken. Ongevraagd toegezonden
boeken worden niet geretourneerd.
ISSN 0040-7550
Jan Willem Klein
'Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk'
Een herijking van de dateringen van de handschriften
en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek
Inleiding
Abstract - In Kienhorst's book De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek
all 15 O-odd Middle Dutch chivalric manuscripts and fragments are presented in facsimile
in at least one sample. This makes it possible for a palaeographer to compare
the script and assign - with due caution - a date to the manuscripts. It appears that
in a number of cases the dates as given in the literature have to be revised. The new
chronology shows a clear change in literary taste in the Low Countries around 1350.
Before that date Middle Dutch romances were predominantly Arthurian, whereas
after c.13 50 literature about Charlemagne was favoured. This result alone proves
the necessity of palaeographic atlasses of literary texts.
Voor een handschriftkundige met een medioneerlandistieke achtergrond is het
onvolprezen boek van H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek,
koren op zijn mQlen.! Een platenatlas van alle bekende Middelnederlandse chevalereske
handschriften en fragmenten noodt uit tot paleografische vergelijking. Het
is een uitdaging om eens na te gaan in hoeverre de (doorgaans door filologen) gegeven
dateringen kloppen. In deze bijdrage denk ik te komen tot een herziening van de
datering van sommige Middelnederlandse handschriften en fragmenten met ridderepiek.
Dat dit tot nu toe nog niet gebeurd is, komt voornamelijk doordat medioneerlandici
nauwelijks paleografische ervaring hebben. Er zijn nu eenmaal maar weinig
Middelnederlandse handschriften met literaire en semi-literaire teksten. En in
andersoortige handschriften zijn medioneerlandici niet geïnteresseerd. Zij missen
derhalve de training die nodig is om een 'paleografisch oog' te ontwikkelen. Een
'paleografisch oog' krijgt men juist door jarenlange praktische omgang met vele codices
uit verschillende perioden en geografische gebieden. Die ervaring is nodig, omdat
schrift nauwelijks 'objectief te omschrijven formele kenmerken biedt waaraan het te
dateren is. Paleografie drijft voornamelijk op visuele perceptie, op patroonherkenning.
Het is hetzelfde mechanisme waardoor men in een massa mensen toch die ene
bekende persoon herkent: je ziet dat je hem kent, maar je kunt niet zeggen door welke
precieze distinctieve kenmerken die persoon onderscheiden wordt van alle anderen
die veel op hem lijken. Het is hetzelfde mechanisme waardoor een geoefend botanicus
al de gele composieten kan herkennen (die weliswaar formele verschillen
hebben, maar vaak zo onduidelijk dat ze voor de leek niet meer functioneren). Het is
ook het mechanisme waardoor kunsthistorici en kunstkenners echte Rembrandts van
onechte kunnen onderscheiden. Op dat niveau van herkenning staat ook de paleografie.
De paleograaf ziet dat een bepaald type schrift uit een bepaalde periode moet
TNTL 111 (1995) 1-23
2 ].W. KLEIN
stammen, maar het is vrijwel niet te zeggen waarom dan wel. De keuze voor een
bepaalde datering is daarom niet of nauwelijks te beargumenteren. Het toverwoord
dat dan gebruikt wordt is de term 'aspect': het 'aspect' wijst op de eerste helft van de
veertiende eeuw. Het geruststellende is, dat zo'n datering doorgaans ook nog klopt.
Op dezelfde ongrijpbare manier kan de paleograaf handen herkennen. Zoals de
kunsthistoricus aan bijvoorbeeld de penseelvoering en de touches overtuigd raakt dat
een schilderij inderdaad van de meester is, kan de paleograaf aan de penvoering en
bepaalde kenmerkende eigenaardigheden in het schrift en de lettervorming zien dat
verschillende codices door één en dezelfde kopiist geschreven zijn. Zo ook zullen
twee schriften die op het eerste gezicht veel op elkaar lijken, op grond van subtiele
afwijkingen toch aan twee verschillende kopiisten toegeschreven moeten worden.
Eenmaal op de hierboven omschreven wijze gedateerd, kan het schrift enige formele
kenmerken blijken te hebben die de datering-op-het-oog kunnen bevestigen.
Belangrijk is te beseffen dat zulke kenmerken vaak een bevestiging achterafbetekenen.
Het zijn dus geen sjibbolets die ondubbelzinnig op een bepaalde datering wijzen.
Je kunt een handschrift op het oog dateren op de dertiende eeuw, waarbij vervolgens
blijkt dat het schrift rechte d 's heeft. Die rechte d 's vormen een bevestiging
voor de datering in de dertiende eeuw, omdat - althans in de Nederlanden - rechte
d's inderdaad na de dertiende eeuw in feite niet meer voorkomen. Maar het is zeker
niet zo dat, wanneer je een handschrift met rechte d 's tegenkomt, die codex automatisch
uit de dertiende eeuw moet stammen. Of: het voorkomen van minuskelvormen
in de kapitaalkolom van versteksten kan wijzen op een voor de Middelnederlandse
letterkunde betrekkelijk vroege datering (eerste helft veertiende eeuw). Men
kan nu echter niet automatisch stellen dat een handschrift met louter majuskelvormen
in de kapitaalkolom jong is. Een selectie van zulke objectieve formele kenmerken
die behulpzaam kunnen zijn bij het bevestigen van een (vermoede) datering, heb
ik in het volgende lijstje samengebracht. De criteria zijn vooral toegespitst op de
literaire en semi-literaire Middelnederlandse handschriften.2
Tot ca. 1300:
- nog rechte d;
- tong-e, ook binnen het woord;J
-lange s aan het woordeinde, zelfs aan het regeleinde;4
- u- als v- aan het woordbegin komt regelmatig voor;
- vrij veel (eventueel vergrote) minuskelvormen in de kapitaalkolom;
- de initialen hebben soms nog niet de lombardevorm.5
Tot ca. 13 50:
- steeds minder tong-e binnen het woord, maar nog wel aan het woordeinde; tenslotte
alleen nog aan het verseinde (kan ook incidenteel nog na 1350);
- steeds minder vaak lange s aan het woordeinde (eigenlijk niet meer na ca. 1325); zeker
niet meer aan het regeleinde; ten slotte alleen nog soms bij korte woordjes als als, ons,
was (nog wel tot ca. 1350);
- incidenteel nog u- als v- aan het woordbegin;
- nog steeds vrij veel ITlinuskelvorITlen in de kapitaalkoloITl, maar wordt geleidelijk aan
minder. Het voorkomen van een (eventueel vergrote) tong-e in de kapitaalkolom komt
na ca. 1325 eigenlijk niet meer voor;
- sommige initialen hebben nog niet de 'echte' volgroeide lombardevorm.
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 3
Objectieve dateringscriteria voor na ca. 1350 zijn tot nu toe niet beschikbaar (vgl.
afb. 2).6 Met het nodige voorbehoud zou ik de volgende twee willen voorstellen:
- wanneer een 'ronde r (d.w.z. de 2-vormige r die vanouds alleen na ronde letters
voorkwam, maar later ook na rechte letters geschreven werd) zelfs aan het woordbegin
staat, hebben we met een later handschrift te maken;
- een vrij grove doorgetrokken rode streep door de kapitaalkolom wijst veeleer op
de tweede helft van de eeuw; zeker als die streep tussen de letters in de kapitaalkolom
en de rest van de tekst staat.
Aan het eind van dit artikel hoop ik te komen tot een herijking van de dateringen
van de Middelnederlandse chevalereske handschriften en fragmenten. Dat dit onderzoek
niet mogelijk zou zijn geweest zonder het genoemde boek (vooral het platendeel)
van Kienhorst, behoeft geen betoog. Eveneens kon ik nog de onlangs ontdekte
fragmentjes van Arturs Doet opnemen, die in 1994 in Queeste openbaar
gemaakt zijn.7
Alvorens aan de herijking toe te komen, dienen enkele opmerkingen vooraf
gemaakt te worden. Het zal bekend zijn dat enkele kopiisten van ridderepiek meerdere
codices geschreven hebben.8 Er zal tussen de produktie van de ene codex en de
andere wel enige tijd gelegen hebben. Ik heb echter alle handschriften die één en
dezelfde kopiist geschreven heeft, hetzelfde gedateerd. Om te bepalen hoe groot de
marges moeten zijn, waarbinnen mijn handelwijze redelijkerwijs gesproken aanvaardbaar
is, moeten we de gemiddelde duur van een kopiistenloopbaan berekenen.
Hiertoe staan ons twee publikaties ter beschikking. De ene is een lijst van Parijse librarii
die bekend zijn uit de periode 1292-1354, uitgegeven door het echtpaar
Rouse.9 De andere publikatie is een lijst van personen die zich in Londen met het
vervaardigen van boeken bezig hielden in de periode 1300 tot 1500,.samengesteld
door C. Paul Christianson.lO In deze lijst zijn niet alleen stationers (vergelijkbaar met
de Parijse librariI) opgenomen, maar iedereen die waar dan ook in het produktieproces
van een boek ingeschakeld werd. Dus niet alleen stationers of schrijvers, maar
ook perkamentmakers, illuminatoren en boekbinders. De laatste drie beroepsgroepen
heb ik uitgesloten bij mijn berekening van de gemiddelde carrièreduur van kopiisten.
Zowel de lijst van Rouse als die van Christianson hebben voor dit onderzoekje
echter hun tekortkomingen. De bronnen die Rouse gebruikte vormen geen
aaneengesloten geheel: het zijn de boeken met belastingaanslagen (de 'livres de tailles')
uit 1292 en over de periode 1296-1300 en uit 1313 en incidenteel bewaard
gebleven eedformulieren of afgenomen eden uit 1316,1323, tussen 1335 en 1343 en
tussen 1350 en 1354.11 Wanneer we ervan uitgaan dat de aldaar vermelde personen
ook in de aansluitende ontbrekende periodes werkzaam waren, dan komen we op
een gemiddelde arbeidzame periode van 7,5 à 9 jaar.12 Dat is korter dan verwacht,
maar de gegevens zijn dan ook beperkt.
Christianson lijdt juist aan het euvel van overdaad (althans voor het vaststellen
van ieders arbeidsverleden): hij geeft alle data die hij over een bepaalde persoon in
de archieven heeft kunnen vinden, dus ook gegevens die niets met diens beroep te
maken hebben, zoals de datum van hun testament, of wanneer iemand optreedt bij
processen. Proberen we het kaf van het koren te scheiden, dan krijgen we een
4 ].W. KLEIN
't" ttt hl {iU L,,{t'i b(t'Otl"'cntllU. . lil
"\' Su (111: ,",'Om- ~alOt(,t n!. $
&2 un bl4 qullCrfbt ~Ultt ~ kdt
öl' u IImp hr:i oh~ 4~
j R 4'0 ' htlU'C ,,"11' -.·/101
1r" &.U·a l).al Cr Dit.e 'lll~ ~Cll
.~ ,to4~ Otllt-t,~ rJ ~tP
1t' U~ ti i n~CJl .' l' ttt4, S"L'tf _ 11'
ij
4'.
t"
ft'
C <
+ \JI Q.~'~" ttèM." "~iS
.T I
t~ •
t . •
" ~
i-1
Afb. 1: hs. 's-Gravenhage, KB, 129 AIO, f. 86r - Lancelotcompilatie, c. 1320-1325, Hand D2.
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS Ol'.'NASPEURLIJK' 5
Afb. 2: hs. Namen, Bib!. Société archéol. de Namur, 196 B 19, f. Ir - Karel ende Elegast, xrvd.
6 ].w. KLEIN
gemiddeld arbeidzaam leven van 12 tot 20 jaar.13 Ik neem de langste periode, die van
20 jaar, als redelijk gemiddelde van een kopiistenloopbaan.14 We kunnen nu de marges
bepalen waarbinnen een gegeven datering nog een redelijke mate van geldigheid
heeft, namelijk plus of min 10 jaar (dit wordt genoteerd als ± 10 jaar). Dus wanneer
een handschrift, of een groep handschriften van één en dezelfde kopiist, gedateerd
wordt op Ca. 1350, dan wil dat zeggen dat die codex of die groep codices zeer waarschijnlijk
tussen 1340 en 1360 vervaardigd is.
Voor de herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten van de
Middelnederlandse ridderepiek hebben we tenslotte een ijkpunt nodig. Dat heb ik
gevonden in twee handencomplexen. Het belangrijkste complex is dat van de
Lancelotcompilatie ('s-Gravenhage, KB, 129 A 10). Van de Lancelotcompilatie staat vast
dat die gedateerd kan worden rond 1320-1325. De codex is vervaardigd in de directe
omgeving van Lodewijk van Velthem: een bezittersaantekening op de laatste
pagina van het handschrift wijst Van Velthem ondubbelzinnig aan als oorspronkelijke
bezitter. En aangezien we weten wanneer Van Velthem leefde en dat hij zelfs
in 1326 een Middelnederlandse Merlijn-continuatie geschreven heeft, kunnen we
ervan uitgaan dat de datering circa 1320-1325 voor de Lancelotcompilatie betrouwbaar
is. Vermoed wordt, dat hij niet lang na 1326 is overleden. 15 Een tweede complex
van handen kunnen we vaststellen rond de Leidse fragmenten van de Merlijncontinuatie
(Leiden, VB, Ltk. 1107).16 Dit complex houdt zijdelings verband met het
samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie.
1. Het Antwerps samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatiel7
Elders heb ik betoogd dat de middeleeuwse boekproduktie meestal eenmanswerk
was, maar in zeldzame gevallen ook in losse (vrijwel altijd kleine) werkverbanden
kon gebeuren. 18 Men koos dan uit een (niet al te groot) potentieel van kopiisten en
verluchters, en elk van die afzonderlijke deelproducenten voerde in zijn eigen
woonlwerkplaatsje zijn taken uit. We kunnen de gang van zaken het best omschrijven
als een groepQe) kleine zelfstandigen die, indien nodig, als team konden opereren.
De term 'lekenscriptorium' dient men te vermijden, omdat die teveel doet denken
aan een grote zaal waarin een aantal mensen bezig is met het kopiëren en
verluchten van een groot aantal handschriften.
Wanneer een handschrift aantoonbaar niet door een enkeling vervaardigd is, maar
door een aantal kopiisten en verluchters, kan men het beste spreken van een 'samenwerkingsverband',
of 'werkverband'. Zo'n werkverband had in principe maar een
korte levensduur, namelijk de tijd die nodig was om de codex te voltooien. De afzonderlijke
leden van zo'n werkverband konden voor, tijdens of na een dergelijke samenwerking
ook zelfstandig andere codices produceren. Dit geldt bijvoorbeeld voor het
Antwerps samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie. Daarvoor is vastgesteld
dat enkele andere codices (mede) geschreven zijn door kopiisten die ook aan de
Lancelotcompilatie gewerkt hebben.19 Vier van de vijf kopiisten hebben andere handschriften
geschreven of eraan meegewerkt. Van het merendeel van die handschriften
zijn slechts fragmenten overgeleverd, zodat we niet weten of het eenmanswerk was,
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 7
of produkten van een samenwerkingsverband. Aan één van de Lancelotcompilatiekopiisten,
namelijk E (die de folia 87v tlm 98v van de compilatie schreef), kunnen tot
nu toe geen andere handschriften of fragmenten toegeschreven worden.20
De datering van al deze handschriften ligt dus rond die van de Lancelotcompilatie,
. die we, zoals we hebben gezien, op ca. 1320-1325 kunnen plaatsen.
1.1. Kopiist A
Het grootste deel van het in de compilatie overgeleverde gedeelte van de Lanceloet
is geschreven door kopiist A, namelijk bijna 47 van de 99 folia. Negatief kenmerk
van A is, dat hij bijzonder slordig was. Zijn afschrift staat letterlijk bol van de fouten.
1.1.1. 's-Gravenhage, KB, KA xxiv21 - Dit is een handschrift met Die Rose, Cassamus,
Frenesie. De terminus post quem voor dit handschrift moet 1313 zijn, aangezien het
Franse origineel van de Cassamusin 1312-1313 gedichtis.zz Een datering rond 1320-
1325, misschien zelfs eerder, is dus niet onmogelijk.
1.2. Kopiist B
Dit is verreweg de belangrijkste kopiist van de Lancelotcompilatie. Hij is het die daar
waar een der andere kopiisten in moeilijkheden komt, de pen oppakt en de problemen
oplost.23 En hij is het, die vanaf f.99 de rest van de compilatie (ruim 130 folia)
afschrijft.
1.2.1. Brussel, KB, 11 115:324 - Dit is een blad met een vergelijkbare opmaak als die
van de Lancelotcompilatie. De tekst is afkomstig uit de Lanceloet, maar omvat een
gedeelte dat vóór het begin van de tekst in de Lancelotcompilatie ligt.25
1.3. Kopiist C
Het aandeel van C in de Lancelotcompilatie was minder groot (ongeveer 20 folia),
waarbij hij zich bij een slecht stuk perkament liet assisteren door B.
1.3.1. Brussel, KB, 19.613,fr. SZ6 - De zes fragmenten Brussel, KB, 19.613 en het
fragment Gent, VB, 1643 worden gerekend tot één Roman van Caesar.
Hoogstwaarschijnlijk behoren de fragmenten echter tot verschillende codicesY
Daarbij valt het fragment Brussel, KB, 19.613, fr. 5 het meest uit de toon. Dit fragment
is (in drie kolommen) geschreven door kopiist C van de Lancelotcompilatie. Van
de andere vijf Brusselse fragmenten en het Gentse fragment zijn (voor zover de
foto's daar uitsluitsel over kunnen geven) er enkele volgens mij nog ca. 1300 of zelfs
eind dertiende-eeuws. Dit zou dus een derde handschrift suggereren, maar het kan
ook zijn dat het een ouder, onvoltooid handschrift betreft dat in een latere periode
is afgemaakt. Deze fragmenten komen waarschijnlijk uit een codex met een opmaak
in vier kolommen. Brussel, KB, 19.613, fr. 1 telt althans vier kolommen; de andere
fragmenten zijn te verminkt om het aantal kolommen te bepalen. De opmaak in drie
of vier kolommen wijst op codices met zeer veel tekst. Ze zullen daarom eerder een
hele wereldgeschiedenis bevat hebben dan alleen een Roman van Caesar, of een
Romeinse geschiedenis op rijm, zoals ook wel gesuggereerd is.28
8 ].w. KLEIN
Het interessante is natuurlijk dat we hier brokstukken van (mogelijk) een wereldgeschiedenis
hebben die (gedeeltelijk ?) nog uit het eind van de dertiende eeuw komt,
terwijl bekend is datJacob van Maerlant tot ca. 1288 aan zijn Spiegel historiael gewerkt
heeft. Nog interessanter wordt het, wanneer we ons realiseren dat kopiist C van de
Lancelotcompilatie (en ook van het bovengenoemde driekolommige 'Caesar -fragment)
in de directe nabijheid van Maerlants opvolger en 'kroonprins' Lodewijk van
Velthem verkeerde en werkte!
1.3.2. Gent, UB, 2749, fr. 1029 - Een fragment van Willem van Dringen, eveneens
geschreven in drie kolommen.
1.4. Kopiist D
De bijdrage van hand D aan de Lancelotcompilatie loopt van f.70r tot f.87ra, regel 24.
In het eerste gedeelte (tot en met f.84rb) is het schrift duidelijk anders van karakter
dan op de laatste drie folia. Zo zeer zelfs, dat de eerste gedachte is dat het een andere
kopiist betreft. Bij nadere vergelijking blijkt het echter toch om dezelfde man te
gaan.JO Helaas geeft Kienhorst alleen een specimen van de eerste verschijningsvorm.]!
Het hieronder genoemde fragment is echter geschreven in D's tweede
schrijfstijl.
1.4.1. Leiden, UB, BPL 3086 - Deze fragmenten van de Roman van Limborch in twee
kolommen zijn zo duidelijk geschreven door kopiist D dat twijfel is uitgesloten. Dat
dit niet eerder opgemerkt is, komt uitsluitend doordat de tweede verschijningsvorm
van hand D in de Lancelotcompilatie nergens is afgebeeld (nu: atb. 1).J2
We lq:tnnen de fragmenten dateren vlak na de oorsprong van de roman. Die zou
namelijk in 1318 voltooid zijn.]] Rond deze tijd waren de kopiisten van de
Lancelotcompilatie ook actief.
1.5. De verluchter
Tot de participanten van het samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie
behoorde ook de verluchter. In dit geval degene die de initialen en het bijbehorende
penwerk tekende. De uitvoering daarvan is in haar eenvoud en betrekkelijke
grofheid toch herkenbaar. Het heeft iets ondefinieerbaar eigens. Op grond daarvan
kunnen we vaststellen dat de verluchter die bij het Antwerps samenwerkingsverband
van de Lancelotcompilatie ingeschakeld was, nog enkele andere codices gedecoreerd
heeft. Deze codices zijn echter door geen van de bekende kopiisten van de compilatie
geschreven. Niettemin ligt het schrift van deze onbekende kopiisten zo dicht bij
de andere vijf, dat we het Antwerps schrijverspotentieel uit de jaren rond 1320-1325
met hen kunnen uitbreiden.
1.5.1. Leiden, UB, BPL 14El4 - Niemand zal verbaasd zijn dat dit handschrift met de
vijfde partie van de Spiegel historiael, waarvan Lodewijk van Velthem de auteur is, verbonden
kan worden met het samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie.J5
Weliswaar heeft geen van de Lancelot-kopiisten de vijfde partie van de Spiegel historiael
geschreven, maar de codex is hoogst waarschijnlijk wel versierd door de verluchter van
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 9
de compilatie. Ook paleografisch is de hand van BPL 14 E rond 1325 te plaatsen.
1.5.2. Münster, Nordrhein-Westfolisches Staatsarchiv, Dep. Landesberg-Velen - Meer
verbazing zal de toeschrijving aan het Antwerps samenwerkingsverband van de
Münsterse fragmenten van de Merlijn en de Merlijn-continuatie wekken. Deze fragmenten
worden immers in de literatuur op ca. 1380 gedateerd.36 Maar de (enig overgebleven)
initiaal met penwerk lijkt mij gemaakt door dezelfde verluchter als die van
de Lancelotcompilatie. En ook de paleografie wijst op een datering vroeg in de eeuw
(de uitzonderlijk gevormde tong-e in de kapitaalkolom; soms nog lange-s aan het
woordeinde; een penvoering die vergelijkbaar is met die van alle kopiisten van de
compilatie en de kopiist van Van Velthems vijfde partie van de Spiegel historiael). De
datering ca. 1380 is er dus volkomen naast.
Dit is een uitermate interessant geval. De fragmenten kunnen rond 1325 gedateerd
worden. Tegelijk weten we dat Van Velthem zijn Merlijn-continuatie in 1326
voltooide.37 De codex waarvan de Münsterse fragmenten de restanten vormen, zal
dus in, of direct nà, 1326 (dus waarschijnlijk onder de directe supervisie van Van
Velthem) gemaakt zijn. Beseffen we ook dat de Merlijn en de Merlijn-continuatie traditioneel
als 'voorwerk' verbonden worden met de drie kemteksten van de Vulgaatcyclus
(Lanceloet, Queeste vanden Grale en Arturs doet), dan'ligt de veronderstelling
voor de hand dat Velthem [ ... ] [samen met de Lancelotcompilatie,JWK] in één machtige
collage het complete stofcomplex rond koning Artur [ ... ] ontsloot.'38
Terzijde zij opgemerkt dat de Münsterse fragmenten paleografisch gelijkenis vertonen
met handschrift 's-Gravenhage, KB, 128 E 3 (Melis Stoke, Rijmkroniek, met
het colofon waarin Wouter de Clerk zich als schrijver (= kopiist? of auteur?) bekend
maakt). Zo lijken onder andere de tong-e in de kapitaalkolom, en de vorm van de g
in beide codices sterk op elkaar. Maar toch zijn het twee verschillende kopiisten. We
moeten wel vaststellen dat het Haagse handschrift van de Rijmkroniek vroeger gedateerd
moet worden dan ca. 1375, waarop de literatuur de codex dateert.39 We kunnen
het handschrift rustig plaatsen in het tweede kwart van de veertiende eeuw. Het
voorkomen van de tong-e, ook binnen het woord, wijst eveneens op een dergelijke
datering.40 De afstand tussen het origineel (dat in of na 1305 moet zijn ontstaan) en
deze codex wordt dus een stuk kleiner.
1.6. Toeschrijvingen
Draak verbindt ook het fragment 's-Gravenhage, KB, 75 H 58 (een gedeelte uit de
Lanceloet dat ook in de compilatie voorkomt) met het Antwerps samenwerkingsverband
van de Lancelotcompilatie.41 Zij meent namelijk dat de kopiist van het fragment
dezelfde is als kopiist B van de compilatie. Dit is echter niet het geval.42 Toch kunnen
we niet uitsluiten dat het fragment door het werkverband vervaardigd is. Draak
heeft betoogd, dat waarschijnlijk dezelfde legger gebruikt is.43 Ook in datering of
dialect zijn geen argumenten te vinden om de toeschrijving te ontkrachten.
Dat kunnen we wel met de toeschrijvingen van Brussel, KB, 19.545 (Maerlant,
Rijmbijbel), Brussel, KB, 19.546 (Maerlant, Naturen bloeme), Leiden, VB, Ltk. 1024
(Borchgrave van Coucht) en Leiden, VB, Ltk. 1087 (Maerlant, Rijmbijbel).44 De fragmenten
van de Borchgrave van Couch i lijken in geen enkel opzicht iets te maken te
10 ].w. KLEIN
hebben met het werkverband van de compilatie.45 De paleografie wijst eerder op een
datering in het laatste kwart van de veertiende eeuw. De beide Brusselse codices
worden met het Antwerps samenwerkingsverband in relatie gebracht, omdat die
ooit samengebonden hebben gezeten met het Haagse Rose-handschrift.46 Het dialect
van de Brusselse handschriften (resp. Vlaams en Limburgs) bewijst echter dat deze
niet uit Antwerpen maar van elders zijn.47 Het Leidse fragment van de Rijmbijbel ten
slotte is te vroeg: dat dateert nog uit ca. 1300, misschien zelfs iets vroeger.
2. Het complex van handen rond de Merlijn-continuatie (Leidse fragmenten)
2.1. Leiden, UB, Ltk. 11 07
Deze fragmenten bestaan uit een blad en een snipper uit een codex met de Merlijncontinuatie.
48 De kopiist van de snipper is een andere dan die van het blad, maar waarschijnlijk
zijn beide fragmenten afkomstig uit een en dezelfde codex in drie kolommen
met 55 regels per kolom.49 Ze worden (net als de Münsterse fragmenten)
gedateerd rond 1380. En ook met deze datering van de Leidse fragmenten ben ik
niet gelukkig. Hier lijkt mij een datering 'tweede kwart van de veertiende eeuw'
meer in overeenstemming met de werkelijkheid.
De kopiist van het blad en de verluchter van de initiaal op dat blad zijn anderen
dan die bekend zijn van het Antwerps samenwerkingsverband. De kopiist van de
snipper doet echter zeer sterk denken aan hand C van de Lancelotcompilatie (onder
andere de r met een soms bijna c-vormige vlag). Maar het is waarschijnlijk toch een
ander. De overeenkomsten zijn niettemin zo groot dat ik voor een datering 'tweede
kwart van de veertiende eeuw' gekozen heb. De kopiist van de snipper is dan wel niet
als kopiist C van de Lancelotcompilatie te vereenzelvigen, maar we kennen hem wel
als de corrector van Leiden, UB, Ltk. 191: 1.
2.2. Leiden, UB, Ltk. 191:1 (de corrector)
Het eerste gedeelte van Leiden, UB, Ltk. 191 staat bekend als de Ferguut. Ik was al
langer ongelukkig over de datering 'ca. 1350' van dit handschrift. Ooit heb ik een
datering rond 1325 gesuggereerd.50 Hierin lijk ik nu bevestigd te worden. De kopiist
van de Leidse snipper van de Merlijn-continuatie werkte (volgens mij) in het tweede
kwart van de veertiende eeuw. Aangezien dat dezelfde man was die de Ferguut
corrigeerde, is de kans groot dat de tekst van de Ferguut vóór die tijd (dus vóór of
rond 1325) geschreven zal zijn. Wellicht was de tekst al enkele jaren vóór 1325
geschreven alvorens de corrector in het tweede kwart van de eeuw de archaïsmen in
de tekst zo goed mogelijk probeerde weg te werken en een colofon toevoegde.51 In
ieder geval kan de Ferguut niet nà de activiteiten van de corrector geschreven zijn.
We mogen hier zeker niet onvermeld laten dat Kuiper de Ferguut-corrector in
relatie brengt met Jan van Boendale (ca. 1280-1352).52 Dat zou dit handschrift, en
ook de Merlijn-continuatie, eveneens in verband brengen met een Antwerps samenwerkingsverband,
maar mogelijk een ander dan dat van de Lancelotcompilatie.
Niettemin moeten we het verband met Boendale - zolang er niet meer aanwijzingen
zijn - voorlopig enkel als een interessante suggestie beschouwen.
'HET GETAL ZI]NERJAREN IS ONNASPEURLIJK' 11
De Ferguut-kopiist heeft meer codices geschreven.sJ Zoals ik in de inleiding heb
gezegd, dateer ik de handschriften die door één en dezelfde kopiist geschreven zijn
allemaal gelijk (met een deviatie van plus of min tien jaar). Hoewel er natuurlijk
onzekerheden blijven bestaan, meen ik ervan uit te kunnen gaan dat ook de andere
handschriften van de Ferguut-kopiist rond 1325 vervaardigd zullen zijn.
2.3. De Ferguut-kopiist
2.3.1. Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M 15.10 (Cat. 202,1) - Ten eerste heeft
de Ferguut-kopiist een Roman van Limborch geschreven, waarvan het Antwerpse
fragment een restant is. s4 Deze codex moet dus ook dicht bij het oorsprongsjaar
1318 van de roman vervaardigd zijn, net als het handschrift dat geschreven is door
kopiist D van de Lancelotcompilatie (zie § 1.4.1).
2.3.2. Brussel, KB, 18.228 - Voorts heeft de Ferguut-kopiist een handschrift met de
Cassamus geschreven, waarvan in Brussel een fragment bewaard wordt.ss Deze codex
mogen we dus ook zo'n 25 jaar vroeger plaatsen dan ca. 1350, zoals tot nu toe gedaan
werd. Daarmee komt ook dit handschrift dicht bij het oorsprongsjaar van de
Middelnederlandse vertaling te liggen: het Franse origineel zou in 1312-1313
gedicht zijn.s6• Mogelijk hebben deze fragmenten en die van Alexanders Geesten (zie
§ 2.3.3) tot dezelfde codex behoord.s7
Opmerkelijk is, dat ook hier overeenkomst is met het werkverband van de
Lancelotcompilatie, want in het Haagse Rose-handschrift dat door kopiist A van de
compilatie geschreven is, komt ook een Cassamus voor (zie § 1.1.1).58 Voor het
Haagse Rose-handschrift geldt dus ook een terminus post quem van 1313, omdat de
Rose-tekst samen met de Cassamus (en met de Frenesie) een codicologische eenheid
vormen (de tekstgrenzen vallen namelijk niet samen met de katerngrenzen).
2.3.3. Dounauesschingen, Fürstlich Fürstenbergische Hofbibl., 173 - Dit zijn fragmenten
van een codex met Alexanders Geesten. Mogelijk hebben deze fragmenten en de
Brusselse Cassamus-fragmenten tot dezelfde codex behoord (zie § 2.3.2).
Tenslotte zijn er van de Ferguut-kopiist nog enkele niet-epische fragmenten
bekend. Het zijn:
- Gent, UB, 1639,2: fragmenten van een Rijmbijbel;s9
- Gent, UB, 2749,3-4: fragmenten van de Spiegel historiael en van de Rijmbijbel;60
- Leiden, UB, BPL 3252: 3 (olim 's-Hertogenbosch, Provo Arch. der Minderbroeders
Capucijnen): eveneens fragmenten van een Rijmbijbel;6!
- Leiden, UB, Ltk. 1205: ten slotte fragmenten van nog een codex met Maerlants
Rijmbijbel.62 Een fragment daarvan is in bezit van het Keulse Historisches Archiv,
maar is in bruikleen gegeven aan de Maatschappij voor Nederlandse Letterkunde en
wordt te Leiden bewaard (DB, Ltk. 1205). Ook dit handschrift kunnen we thans
dateren op rond 13 2 5.
12 ].W. KLEIN
Tussenbalans
Een van de conclusies die tot nu toe getrokken kunnen worden, moet zijn dat een
van de belangrijkste desiderata een paleografische atlas van alle Middelnederlandse
(semi-)literaire handschriften en fragmenten is. Want alleen met zulke platenatlassen
kunnen we relatieve dateringen bepalen. De Middelnederlandse handschriften
en fragmenten met ridderepiek zijn gelukkig bereikbaar door Kienhorst.63 Maar
voor al die andere berijmde (en onberijmde) teksten is het in het gunstigste geval
maar behelpen. We hebben gebruik gemaakt van het feit dat de Lancelotcompilatie
een ijkpunt is voor de paleografie van de (vroege) veertiende eeuw. We weten nu dat
diverse codices vroeger gedateerd moeten worden dan ze in de secundaire literatuur
gedaan worden, zodat de tweede helft van de veertiende eeuw wat ontlast wordt en
de eerste helft van de eeuw wat voller. We realiseren ons nu nog meer dat de in de
literatuur gehanteerde data niet altijd even betrouwbaar zijn. En we weten nu ook
dat de afstand tussen de oorsprong van de Middelnederlandse tekst of vertaling en
het vroegst bewaarde afschrift (veel) kleiner kan zijn dan men gewoonlijk aanneemt.
Juist om het heersende beeld te corrigeren is een platenatlas van de Middelnederlandse
letterkunde zo gewenst. Dan kunnen we vergelijkend paleografisch onderzoek
doen. En pas dan kunnen we ook iets zeggen over hoe onze middeleeuwse literatuur
overgeleverd is en hoeveel er verloren is (en dat zal mogelijk minder blijken
te zijn, dan we denken).
Meer toegespitst zien we dat er rond de derde en vierde decade van de veertiende
eeuw (dus ca. 1320-1340) in Antwerpen een enorme kopieeraktiviteit was, die
zich voor een belangrijk deel geconcentreerd lijkt te hebben rond Lodewijk van
Velthem. Teksten waarvan hij ofMaerlant de auteur was, werden toen en daar gekopieerd.
Of Jan van Boendale in dit wereldje ook een belangrijke rol gespeeld heeft
blijft vooralsnog onzeker. Hoe het zij, er was in het Antwerpen van het tweede kwart
van de veertiende eeuw een aardig potentieel van kopiisten, dat bezig was in korte
tijd de toentertijd moderne letterkunde op de markt te brengen.
3. De handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek en hun dateringen
Hieronder volgt een lijst van de handschriften en fragmenten met
Middelnederlandse ridderepiek volgens de nieuwe chronologie, waarbij ik de volgende
conventies heb aangehouden:
_XNl
-XN2
-XN3
_XNb
-xwc
-xrvd
-XIvrn
-XIvrn1XIV2
-XNIXV
ergens in de eerste helft van de eeuw
ergens in de tweede helft van de eeuw
ergens in het eerste kwart van de eeuw
ergens in het tweede kwart van de eeuw
ergens in het derde kwart van de eeuw
ergens in het vierde kwart van de eeuw
ergens halverwege de eeuw (ca. 1330 - ca. 1370)
mogelijk nog halverwege de eeuw, maar waarschijnlijk tweede helft
ergens rond de eeuwwisseling (ca. 1375 - ca. 1425)
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 13
Daarnaast kan het voorkomen dat het handschrift(fragment) enigszins nauwkeuriger
is te dateren (waarbij wel steeds met een marge van plus of min tien jaar rekening
gehouden dient te worden). De nauwkeuriger datering wordt aangegeven met
- c. (= circa): c.1350 wil zeggen rond 1350 (± 10 jaar, dus ongeveer tussen 1340 en
1360);
- de tekens < (kleiner dan) en > (groter dan) worden ook gebruikt. Deze geven aan
of een handschrift, binnen een kwart eeuw, waarschijnlijk dichter bij het ene grensjaar
zal liggen dan bij het andere. Bijvoorbeeld: > 1325 betekent in het tweede kwart
van de eeuw, maar eerder in het begin van het kwart dan aan het eind; < 1350 betekent
ook in het tweede kwart van de eeuw, maar eerder aan het eind van het kwart
dan in het begin; ::; 1350 betekent hetzelfde, maar het handschrift kan ook nog
c.1350 zijn. (Ook bij deze dateringen geldt de deviatie van ± 10 jaar.)
Ik ben me er overigens terdege van bewust dat deze chronologie niet de definitieve
zal zijn. De dateringen zijn op basis van het materiaal van Kienhorst. Wellicht
zal blijken, wanneer soortgelijke atlassen van andersoortige teksten beschikbaar zijn,
dat sommige dateringen alsnog bijgesteld dienen te worden. Maar ik ben ervan
overtuigd dat de meeste herziene dateringen beter zijn dan de tot nu gebruikte.
Desondanks heb ik de titel van deze bijdrage bewust het citaat uit Job (36:26) meegegeven,
want voor een (ongedateerd) handschrift blijft gelden: 'Het getal zijner
jaren is onnaspeurlijk'. In die zin dat we met een paleografisch oog niet met absolute
zekerheid kunnen bepalen hoe oud een codex is. Maar het zou geen ramp hoeven
te betekenen als later sommige dateringen herzien moeten worden.64 Ook echt verklaarde
Rembrandts blijken soms later niet van de hand van de meester te zijn. Maar
het is altijd de buitenwereld die daar moeilijk over doet.
De lijst is opgebouwd uit de volgende onderdelen: een volgnummer, het handschriftnummer
volgens Kienhorst 1988, de titel met de bewaarplaatsen en signaturen
en ten slotte, in vet, de datering. De Middelhoogduitse, Middelnederduitse en
Ripuarische teksten heb ik opgenomen voor zover die ook in Kienhorst 1988 staan.65
De gedrukte prozabewerkingen heb ik uiteraard niet opgenomen: voor een artikel
met paleografische strekking hebben die geen waarde.
I. 28
2. 124
3. 1
4. 11
5. 105
6. 3
7. 27
8. 81
9. 87
10. 123
li. 90
12. 88
13. 4
14. 77
15. 106
Floyris ende Blantsefiur - Trier, Stadtbibliothek, Mappe X,
mhd. Fragmente, 13
Ongeïdentificeerd 1 (Karelroman) - Kraków, Bib!. Jagiellonska
(olim Berlijn, Preuss. Staatsbib!., Germ.qu. 1303,1)
Aiol (1) - Leiden, DB, BPL 1049; Brussel, KB, IV 816
Boeve van Hamtone - Düsseldorf, DB, K3: F 86
Tristan - Wenen, Österr. Nat.bib!., Ser. nova 3968
Alexanders Geesten - Gent, UB, 2749,6
Floris ende Blancefioer - Leiden UB, Ltk. 2040
Parthonopeus van Bloys - Trier, Stadtbibl., Mappe IV, Deutsche
Fragm., 3; Berlijn, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes., Germ.fo!. 757,22
Perchevael- Luik, Bib!. génér. de l'Univ., 1333
Wrake van Ragisel- Düsseldorf, UB, F 26,b; Leiden, UB, BPL 3085
Perchevael (Middelfrankisch) - Praag-Strahov,
Mus. Nationale Letterk., 392/21
Perchevael (Ripuarisch) - Düsseldorf, UB, F 23
Alexanders Geesten - Leiden, UB, Ltk. 1196
Nevelingenlied - Londen, BL, Egert. 2323, f.1,2
Historie van Troyen - Utrecht, UB, 1330
c.1200
XIII 1
< 1200
XIII2
XIII2
XInd
XInd
XInd
XInd
XInd
<1300
$1300
~1300
~1300
~1300
14
16. 115
17. 128
18. 14
19. 94
20. 96
21. 30
22.
23.
24. 46
25. 52
26. 120
27. 47
28. 19
29. 83
30. 59
31. 5
32. 8
33. 16
34.
35. 29
36. 31
37. 54
38. 76
39.
40.
41. 48
42. 50
43. 58
44. 69
45. 73
46. 97
47. 107
48. 113
49.
50. 75
51. 26
].W. KLEIN
Historie van Troyen - Brussel, KB, IV 209,5
Ongeïdentificeerd 5 (Karelroman) - Antwerpen,
Bibl. Ruusbroecgenootsch.,z.s.
Caesar- Brussel, KB, 19.613; Gent, DB, 1643 (zie §1.3.1)
Renout van Montalbaen - Riga, Stadsbibl.,3 [zoek]
Renout van Montalbaen (Mnd.) - Boedapest, Nat.Bibl. Széchényi,
Cod. germ. 50
Geraert van Viane - Berlijn, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes.,
c.1300
c.1300
XlIIIXIV
XIIIIXIV
XJV1l
Germ.fol. 751,2 ';?: 1300
Cassamus (plus Die Rose, De frenesie) - ' s-Gravenhage, KB, KA xxiv c.13 20-13 2 5
Lancelotcompilatie (Lanceloet, Perchevael, Moriaen, Queeste
vanden Graale, Wrake van Ragisel, Ridder metter mouwen,
Walewein ende Keye, Lancelot en het hert met de witte voet,
Torec, Arturs doet) - 's-Gravenhage, KB, 129 AIO
Lance/oet - Brussel, KB, II 115,3
Roman van Limborch - Leiden, DB, BPL 3086
Willem van Oringen - Gent, DB, 2749,10
Lanceloet- 's-Gravenhage, KB, 75 H 58
Borchgrave van Couchi - Brussel, KB, 19.577
c.1320-1325
c.1320-1325
c.1320-1325
c.1320-1325
c.1320-1325
Parthonopeus van Bloys - J ena, DB, Provo f.15 5; Groningen,
DB, 406; Keulen, Erzbisch. Diözesan- und Dombibl. [?, zoek]
Lorreinen -'s-Gravenhage, KB 133 D 1; fragm.-Willems [zoek]
Alexanders Geesten - Donauesschingen, Fürstl. Fürstenb.
Hofbibl., 173
Barlaam en Josaphat - Gent, DB, 1592
Cassamus- Brussel, KB, 18.228
Ferguut - Leiden, DB, BPL 191:1
Garijn van Montglavie - Brussel, KB, IV 1107 ..
Godevaerts Kintshede; Roman van Antiochië' - Wenen, Osterr.
Nat.bibl., 15.393; Gent, DB, 1647; Brussel, KB, IV 209,10;
Leuven, Collo J. Deschamps, z.s.
Roman van Limborch - Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus, M 15.10
Moriaen - Brussel, KB, IV 1059
Arturs Doet66 - [definitieve bewaarplaats nog niet bekend]
Floris ende Blancefloer - Leiden, DB, Ltk. 191:2
Lantsloot vander Haghedochte - Leiden, DB, Ltk. 1752; Münster,
Studien- und Zentralbibl. der Franziskaner, z.s.; Mengeringhausen,
Stadtarch. [?: zoek];
Marburg, Hessisches Staatsarch., Best. 147 Hr. 1,1
Roman van Limborch - Parijs, BN, all. 116, f.22
Lorreinen - Greifswald, DB, 2° MS 638; Giessen, VB, 98; München,
Bayerische Staatsbibl., Cod. germ. 198; Neurenberg, Bibl. Germ.
Nationalmus., 22.219;Stuttgart, Württemb. Landesbibl.,
Cod. mise. 4° 30d,XIV; Parijs, BN, all. 118, f.3; Berlijn,
Staatsbibl. Preuss. Kulturbes., Germ. f01.1385; KasseI, Gesamthochschulbibl.,
4° Ms. poet. et roman. 29; Tübingen, DB, ME IV 5
Madelgijs - Londen, BL, Add. 35.251,k
Merlijn-continuatie - Leiden, VB, Ltk. 1107 (zie echter nt.49)
Ridder metter mouwen - Brussel, KB, IV 818
Historie van Troyen - Leiden, DB, Ltk. 181, f.4, f.1-4; Berlijn,
Deutsche Staatsbibl., Fragm. 18; Gent, DB, 2749,5
Historie van Troyen - Gent DB, 1594
Proza-Lancelot - Rotterdam, Gem.bibl., 96 A 7
Merlijn-continuatie - Münster, Nordrhein-westfàlisches Staatsarch.,
Dep. Landesberg-Velen
Florimont - 's-Hertogenbosch, Stadsarch., Z.s.
< 1325
< 1325
~1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c~~
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
;?: 1325
~ 1326
< 1350
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 15
52. 38 Jourdain de Blaye - Leiden, UB, Ltk. 2159 < 1350
53. 63 Madelgijs - Leiden UB, Ltk. 202, 203 < 1350
54. 74 Merlijn-continuatie - Maastricht, Rijksarch. in Limburg, 1671II 10 < 1350
55. 89 Perchevael- Brussel, KB, Ir 115,2 < 1350
56. 104 Sibeli - 's-Hertogenbosch, Archiefvan het Bisdom, z.s. < 1350
57. 108 Historie van Troyen - Gent, Arch. Bissch. Sem., z.s.; Rotterdam,
Gem.bib!., 96 B 6:3 < 1350
58. 15 Cassamus - Leiden, DB, Ltk. 1195 :::; 1350
59. 24 Florent ende Durant - Kortrijk, Campus van de K.U. Leuven,
Bib!., Fonds van St.-Maarten, 21 :::; 1350
60. 37 Ieehemias - Leiden, DB, BPL 2552,37 :::; 1350
61. Roman van Limborch - Leiden, DB, Ltk. 195 :::; 1350
62. 51 Roman van Limborch - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk.,
7 bis b; Brussel, KB, IV 583,1; Xanten, Stifts- und Pfarrarch., 41 :::; 1350
63. 60 Lorreinen - Leiden, DB, Ltk. 1022 :::; 1350
64. 62 Loyhier en Malaert - Gent, UB, 1648; Antwerpen,
Mus. Plantin-Moretus, M 15.10 :::; 1350
65. 68 Made/gijs-Gent, DB, 1651 :::; 1350
66. 71 Madelgijs - Berlijn, Staatsbib!. Preuss. Kulturbes., 923,47 :::; 1350
67. 92 Renout van Montalbaen - Berlijn, Staatsbib!. Preuss. Kulturbes.,
Germ. fo!. 751,1; 's-Gravenhage, KB, 13 3 L 11 :::; 1350
68. 109 Historie van Troyen - Antwerpen, O.L.V.-college, 88 C 6 :::; 1350
69. 114 Historie van Troyen - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk.,
7 bis a :::; 1350
70. 56 Roman van Limborch - Brussel, KB, IV 209,6 c.1350
71. 78 Ogier van Denemarken - Brussel, KB, 19.581 c.1350
72. 84 Parthonopeus van Bloys - Maastricht, Rijksarch. in Limburg,
167 III 9 c.1350
73. 117 Valentijn en Nameloos - Gent, UB, 2749,9 c.1350
74. Walewein - Leiden, UB, Ltk. 195 1350
75. 2 Aiol (2) - Breda, Arch. Begijnhof, z.s. XJVill
76. 7 Aubri de Borgengoen - Leiden, UB, Ltk. 211 XJVill
77. 20 Fierabras- Bourbourg, Arch.mun., z.s. [zoek?] XJVill
78. 22 Flandrijs - Leiden, UB, Vuk. 54 A XJVill
79. 23 Floovent - Neurenberg, Bib!. Germ. NationalII).us., 18.423 XJVill
80. 32 Gwidekijn van Sassen - Amsterdam, UB, I A 24) XJVill
81. 61 Loyhier en Malaert - Leiden, DB, Ltk. 209; 1774 XJVill
82. 66 Made/gijs - Rotterdam, Gem.bib!., 96 C 4; Düsseldorf, UB, K2: F 45 XJVill
83. 67 Madelgijs - Gent, UB, 1618 XJVill
84. 79 Ogier van Denemarken - Brussel, KB, IV 109,12 XJVill
85. 80 Ogier van Denemarken - Kraków, Bib!. J agiellonska
(olim Berlijn, Preuss. Staatsbib!., Germ. quo 1895,4); Leuven, UB, z.s. XJVill
86. 116 Valentijn ende Name/oos - Berlijn, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes.,
Germ. fo!. 751,3 XJVill
87. 121 Vanden Bere Wisselau - Londen, BL, Egert. 2323, fJ-4 XJVill
88. 126 Ongeïdentificeerd 3 (Karelroman) - Leiden, UB, Ltk. 1199 XJVill
89. 131 Ongeïdentificeerd 8 (Kruisvaartroman) - Leiden, UB, BPL 2894 XJVill
90. 111 Historie van Troyen - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk., 1 XJVilllXIV2
91. 33 Huge van Bordeeus - Middelburg, Stadsarch., z.s. [verloren gegaan] XJV2
92. 35 Huge van Bordeeus - Nijmegen, Provinciebib!. Ned. Jezuïeten,
5000 PB 52 (fragm. Deschamps en fragm. Katwijk) XJV2
93. 39 Karel ende Elegast - Arras, Bib!.mun., 227/383 XJV2
94. 44 Karel ende Elegast - Gent, DB, 896a XJV2
95. 91 Queeste vanden Grale - Brussel, KB, 21.143 XJV2
96. 98 Roelantslied - 's-Gravenhage, KB 74 C 8 XJV2
97. 99 Roelantslied - Brussel, KB, 21.143 XJV2
16 ].W. KLEIN
98. 110 Historie van Troyen - 's-Gravenhage, KB, 131 D 4 XIV2
99. 127 Ongeïdentificeerd 4 (Karelroman) - Alba Julia, Bibl. Batthyaneum,
z.s. [zoek] XIV2
100. 118 Borchgravinne van Vergi (2) - Gent, DB, 1590 XJVC
lOl. 122 Wrake van Rngisel- Düsseldorf, UB, F 26,a XIVc
102. 13 Boudewijn van Seborch - Amsterdam, UB, E q 73a ~ 1350
103. 119 Walewein - Gent, UB, 1619 ~ 1350
104. 129 Ongeïdentificeerd 6 (Karelroman) - Antwerpen, Bibl. Ruusbroecgenootsch.,
z.s. ~ 1350
105. 130 Ongeïdentificeerd 7 (Kruisvaartroman) - Gent, UB, 173 ~ 1350
106. 45 Laidoen - Brussel, KB, 18.430 > 1350
107. 64 Madelgijs - Neurenberg, Bibl. Germ. Nationalmus., 42.584 > 1350
108. 72 Made/gijs - Leiden, UB, BPL 2552,34 > 1350
109. 112 Historie van Troyen - Parijs, BN, néerl. 126; Gent, UB, 691; Leuven,
Coli. J .M. de Smet, z.s. > 1350
110. 9 Barlaam en Josaphat - Göttingen, Niedersächs. Staats- und Univ.bibl,
4° Cod. ms.theol. 98, f.6 XIVd
lIl. 12 Boudewijn van Seborch - München, DB, 2° Cod. ms. 756 XIVd
112. 17 Borchgrave van Couchi - Arras, Bibl.mun., z.s. [zoek], Leiden, UB,
Ltk. 1024 . xwd
113. 25 Florigout - Leeuwarden, Prov.bibl., 1804; Leiden, UB, BPL 3253: 1
(olim 's-Hertogenbosch, Prov.arch. Minderbroeders Capucijnen,
z.s.); Düsseldorf, UB, K2:F 48 XIVd
114. 36 Huge van Bordeeus - Brussel, KB, II 719,49 XIVd
115. 40 Karel ende Elegast - 's-Gravenhage, KB, 131 D 5 xwd
116. 41 Karel ende Elegast - Namen, Bibl. Société archéol. de Namur, 196 B 19 XIVd
117. 49 Roman van Limborch - Leiden, UB, Ltk. 196 xwd
118. 65 Made/gijs - Antwerpen, Stadsbibl., 500.694 XIVd
119. 70 Madelgijs - Parijs, BN, néerl. 119 xwd
120. 82 Parthonopeus van Bloys - Keulen, Hist.Arch., Hss.-fragm. A 45; Leiden,
UB, Ltk. 210; Brussel, KB, II 572 XIVd
12l. 85 Parthonopeus van Bloys - Praag, Afd. Hist. hulpwetensch. en
archivistiek v.d. filos. facult. v.d. Kareluniv., z.s. XIVd
122. 103 Saladijn-continuatie - Praag, Afd. Hist. hulpwetensch. en archivistiek
v.d. filos. facult. v.d. Kareluniv., z.s. XIVd
123. 125 Ongeïdentificeerd 2 (Karelroman) - Gent, UB, 1646 XIVd
124. 53 Roman van Limborch - Brussel, KB, II 5949,2 c.1400
125. 10 Beerte metten breden voeten - Brussel, KB, N 398,7 XlVIXV
126. 21 Flandrijs, Straatsburg - Bibl. Nat. et Univ., 2937 XlVIXV
127. 34 Huge van Bordeeus, Leiden, DB, Ltk. 1352 XlVIXV
128. 42 Karel ende Elegast - München, Bayerische Staatsbibl., Cod. germ.
5249, Nr.69 XlVIXV
129. 43 Karel ende Elegast - Brussel, Stadsarch., Oud Arch., Ms.l645 XlVIXV
130. 57 Lion de Bourges - Amsterdam, UB, I A 24k XlVIXV
BI. 102 Roe/antslied - Rotterdam, Gem.bibl., 96 B 6:1 XlVIXV
132. Handschrift Van Hulthem (o.a. Seghers Trojeroman) - Brussel,
KB, 15.589-623 c.1399-1410
133. Seghe/ijn van Jherusalem (Middelduits) - Berlijn, Staatsbibl.
Preuss. Kulturbes., Germ. fol. 922 c.1412-1415
134. Roman van Limborch (Ripuarisch) - Brussel, KB, 18.231 c.1420-1430
135. Merlijn en Merlijn-continuatie (Mnd.) - Burgsteinfurt,
Fürst zu Bentheimische Schlossbibl., B 37 c.1422
136. Karel ende Elegast (Mhd.) - Zeitz, Stifts- und Dombibl., 60 (XXXII) 1455
137. Wissense codex (o.a. Historie van Troyen) - Brussel, KB, N 927c.1470-1480
138. 6 Alexanders Geesten - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk., 7 bis d XVC
139. Malagis en Reinolt (Mhd.) - Heidelberg, UB, Pal.germ. 340 < 1474
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
86
101
95
93
100
18
55
'HET GETAL ZI]NER]AREN IS ONNASPEURLIJK'
Parthonopeus van Bloys (Ripuarisch) - feulen, Rist. Arch., W. 4° 322*
Roelantslied - Amsterdam, VB, I A 24
Prosalance/ot (Ripuarisch), Keulen, Hist. Arch. W. fol. 4*
Ogier van Denemarken (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 363
Karel ende Elegast (Ripuarisch) - Darmstadt, Hessische Landes- und
Hochschulbibl., 2290 (= Karlmeinetcodex)
Malagis (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 315
Roman van Limborch (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 87
Reinolt (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 399
Renout van Montalbaen - Riga Stadtbibl., 3 [zoek]
Renout van Montalbaen, Leuven, DB [verloren gegaan; geen foto]
Roelantslied - Lille, Bibl.mun., z.s. [zoek; geen foto]
Borchgrave van Couchi - ??? [zoek]
Roman van Limborch - ??? [zoek]
17
~
1476
1479
c.1480
c.1480
1480
1480
XVIXVI
XIV?
XIV?
?
?
Concordantie (in vet de nummering volgens Kienhorst 1988, rechts daarvan de nummering
volgens de chronologische lijst).
1 - 3
2 - 75
3 - 6
4 - 13
5 - 31
6 -138
7 - 76
8 - 32
9 -110
10 -125
11- 4
12-112
13 -102
14 - 18
15 - 58
16 - 33
17 -112
18 151
19 - 28
20 - 77
21 -126
22 - 78
23 - 79
24- 59
25 -113
26 - 51
27 - 7
28 - 1
29 - 35
30 - 21
31- 36
32 - 80
33 - 91
34 -127
3S - 92
36 -114
37 - 60
38 - 52
39 - 93
40 -115
41 -116
42 -128
43 -129
44- 94
45 -106
46- 24
47 - 27
48 - 41
49 -117
50 - 42
51- 62
52 - 25
53 -124
54 - 37
55 -152
56 - 70
57 -130
58 - 43
59 - 30
60 - 63
61- 81
62 - 64
63 - 53
64 -107
65 -118
66 - 82
67 - 83
68 - 65
69- 44
70 -119
71- 66
72 108
73 - 45
74- 54
75 - 50
76 - 38
77 - 14
78 - 71
79 - 84
80 - 85
81- 8
82 -120
83 - 29
84- 72
85 -121
86 -140
87 - 9
88 - 12
89 - 55
90- 11
91- 95
92 - 67
93 -149
94 - 19
95 -148
96 - 20
97 - 46
'98 - 96
99 - 97
100 -150
101-141
102 -131
103 -122
104 - 56
105 - 5
106 - 15
107 - 47
108 - 57
109 - 68
110 - 98
111- 90
11~ -109
113 - 48
114 - 69
115 - 16
116 - 86
117 - 73
118 -100
119 -103
120 - 26
121 - 87
122 -101
123 - 10
124 - 2
125 -123
126 - 88
127 - 99
128 - 17
129 -104
130 -105
131- 89
18
Complete handschriften:67
Arturs doet, zie Lancelotcompilatie;
Cassamus - 22;
Ferguut - 34;
Floris ende BlancefWer - 40;
].w. KLEIN
Handschrift Van Hulthem (o.a. Seghers Trojeroman) - 132;
Karel ende Elegast (Ripuarisch) - 144;
Karel en de Elegast (Mhd.) - 136;
Lanceloet en het hert met de witte voet, zie Lancelotcompilatie;
Lancelotcompilatie - 23;
Lanceloet, zie Lancelotcompilatie; zie ook Proza-Lancelot;
Roman van Limborch - 61;
Roman van Limborch (Ripuarisch) - 134;
Roman van Limborch (Mhd.) - 146;
Malegis (Mhd.) -145;
Malegis en Reinolt (Mhd.) - 139;
Merlijn en Merlijn-continuatie (Mnd.) - 135;
Moriaen, zie Lancelotcompilatie;
Ogier van Denemark6n (Mhd.) - 143;
Perchevael, zie Lancelotcompilatie;
Proza-Lancelot - 49;
Proza-Lancelot (Ripuarisch) - 142;
Queeste vanden Grale, zie Lancelotcompilatie;
Reinolt (Mhd.) - 147;
Ridder metter mouwen, zie Lancelotcompilatie;
Torec, zie Lancelotcompilatie;
Seghelijn van Jherusalem (Middelduits) - 133;
Seghers Trojeroman, zie Handschrift Van Hulthem;
Historie van Troyen, zie Wissense codex;
Walewein - 74;
Walewein ende Keye, zie Lancelotcompilatie;
Wissense codex (o.a. Historie van Troyen) -137;
Wrake van Ragisel, zie Lancelotcompilatie.
Niet in Kienhorst: Arturs Doet - 39
Wanneer we onderscheid maken tussen Karelepiek, Arturepiek en Overig, krijgen
we het volgende beeld.68
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 19
- c.1300 Xill/XIV- XIVm- XIVIXV Onbekend Totaal
c.1350 c.1400 en later
4,9% 26,2% 44,3% 21,3% 3,3% 100%
Karel 3 17,6% 16 28,1% 27 55,1% 13 52% 2 50% 61
2% 10,5% 17,8% 8,6% 1,3% 40,1%
20,8% 58,3% 12,5% 8,3% 100%
Artur 5 29,4% 14 24,6% 3 6,1% 2 8% 0% 24
3,3% 9,2% 2% 1,3% 15,8%
13,4% 40,3% 28,4% 14,9% 3% 100%
Overig 9 52,9% 27 47,4% 19 38,8% 10 40% 2 50% 67
5,9% 17,8% 12,5% 6,6% 1,3% 44,1%
Totaal 17 100% 57 100% 49 100% 25 100% 4 100% 152
11,2% 37,5% 32,2% 16,4% 2,6% 100%
Wat opvalt is dat de verdeling van de handschriften van vóór ca. 1350 en van nà ca.
1350 fifty-fifty is: 48,7% van de codices dateert van vóór ca. 1350, terwijl eveneens
48,7% dateert van ná dat jaar (van 2,6% is de datering onbekend). Voorts is opvallend
dat het zwaartepunt van de Karelepiek vooral ná ca. 1350 ligt: 65,5% van de
Karelepiek dateert van na het midden van de eeuw. De Arturepiek daarentegen was
juist vóór die tijd populair: 79,1 % van de handschriften met Arturepiek is voor het
midden van de veertiende eeuw vervaardigd. Dit beeld verandert nauwelijks wanneer
we de handschriften in Duitse dialecten uitsluiten:69
Karel
Artur
Overig
Totaal
- c.1300 XIIIIXIV-
5,5%
3 20%
2,2%
15,0%
3 20%
2,2%
14,3%
9 60%
6,5%
15 100%
10,9%
c.l350
27,3%
15 26,8%
10,9%
70%
14 25%
10,1%
42,9%
27 48,2%
19,6%
56 100%
40,6%
XIVmc.
l400
XIVIXV
en later
Onbekend
49,1% 14,5% 3,6%
27 55,1% 8 57,1% 2 50%
19,6% 5,8% 1,4%
15%
3 6,1% 0% 0%
2~2%
30,2% 9,5% 3,2%
19 38,8% 6 42,9% 2 50%
13,8% 4,3% 1,4%
49 100% 14 100% 4 100%
35,5% 10,1% 2,9%
Totaal
100%
55
39,9%
100%
20
14,5%
100%
63
45,7%
138
100%
In dit geval is 51,4% van del1andschriften vóór ca. 1350 ontstaan en 45,7% erna
(2,9% onbekend). Bijna 64% van de Karelepiek is nà het midden van de veertiende
eeuw opgeschreven, terwijl 81% van de Arturepiek van vóór ca. 1350 dateert.
In de rubriek 'Overig' zijn een drietal teksten uitzonderlijk populair. Dat zijn de
20 ].w. KLEIN
Historie van Troyen, de Roman van Limborch en de Parthonopeus van Bloys. Zij worden
de hele periode vanaf ca. 13 00 (de Limborch vanaf ca. 1320: deze tekst werd in 1318
pas voltooid) tot het eind van de vijftiende eeuw afgeschreven. En ook als gedrukte
prozaromans blijven deze teksten later nog populair. Dit zien we eveneens bij de
Karelepiek: teksten die in de tweede helft van de veertiende eeuwen later populair
zijn, blijven later in gedrukte en ontrijmde vorm geliefd. Wanneer daarentegen een
tekst na het midden van de veertiende eeuw nauwelijks nog publieke belangstelling
heeft, is de kans dat die later in druk verschijnen zal, tot vrijwel nul gereduceerd.
Ook de zogenaamde Kruisvaartromans (hier verborgen in de rubriek 'Overig')
komen pas na ca. 1350 op. We mogen veronderstellen dat dit genre, net als de
Karelepiek, in de tweede helft van de veertiende eeuw tot de in die tijd moderne literatuur
gerekend moet worden. Ook het genre van de Kruisvaartroman blijft later als
prozaroman in gedrukte vorm gewaardeerd.
Adres van de auteur: Catsveld 112, NL-2804 BL Gouda
NOTEN
1 Kienhorst 1988.
2 Enkele van deze noties zijn wel hier en daar bekend; er is echter geen samenhangende
literatuur over.
3 Zie voor de tong-e (een e waarvan de kop afgesloten wordt door een lijn die rechts uitsteekt
- de 'tong'): Gumbert 1987, p. 171-73. Een e zonder tong is de 'inwaartse e', waarbij de
kop naar binnen terug buigt.
4 Soms is de slot-s geen lange s meer, maar wel uitzonderlijk van vorm, zoals bij het Weense
Tristanfragment: Kienhorst 1988, nr. 105.
5 Om duidelijkheid in de verwarring rond de begrippen initiaal en lombarde te scheppen,
maakt men in codicologische kringen voor deze letters een onderscheid naar vorm en naar
functie. De functie van alle grote, geschilderde letters is die van initiaal, dus beginletter. Het
maakt niet uit of het de beginletter van de hele codex, of de beginletter van een onderdeel van
de tekst is: elke grote, geschilderde beginletter is een initiaal. Initialen kunnen verschillende
vormen hebben, onder meer die van lombarde. Bij een lombarde is de vorm voornamelijk gebaseerd
op de unciaal en dusdanig neergezet dat, ongeacht het een stokletter of een staartletter
is, het corpus van de letter in een vierkant past dat (geheel of gedeeltelijk) in de tekstspiegel
opgenomen is. Deze vierkante vorm wordt nog geaccentueerd doordat eventuele schreven
van de letter, buitenproportioneel uitgerekt, langs de zijden van het vierkant uitlopen. In feite
is dit al vóór het einde van de dertiende eeuw de normale vorm van de initiaal. Wanneer
echter bijvoorbeeld de stok van een stokletter (bijvoorbeeld van de H of de KJ of de staart van
een staartletter (bijvoorbeeld van de P) langs de tekstspiegel gaat, hebben we nog niet met de
'echte' volgroeide lombardevorm te maken. We hebben dan vrijwel zeker een wat oudere
codex voor ons, in ieder geval van vóór ca. 1350. Hetzelfde geldt voor de V in initiaalpositie:
de normale lombardevorm is altijd U, maar staat er een V dan hebben we vrijwel zeker te
maken met een vroeg handschrift, tot uiterlijk ca. 1350.
6 Waarschijnlijk zal een aantal handschriften dat ik in de tweede helft van de veertiende
eeuw gedateerd heb, jonger blijken te zijn. Zo zouden vooral enkele Karelromans en
Kruisvaartromans uit de eerste helft van de vijftiende eeuw kunnen zijn (mondelinge mededeling
van drs. H. Kienhorst).
7 Croenen en Janssen 1994. (Deze fragmenten waren natuurlijk onbekend aan Kienhorst.)
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 21
De datering tweede kwart van de veertiende eeuw die zij gegeven hebben, lijkt mij voorshands
juist, hoewel het hier om papieren fragmentjes zou gaan. Als het inderdaad papier is (wat ik
betwijfel, maar waarover de gepubliceerde foto's geen uitsluitsel geven) is dit codicologisch
van bijzonder belang, maar dat doet hier niet ter zake.
8 Zie Kienhorst & Mulder 1986.
9 Rouse & Rouse 1988, p. 91-103. Het gaat hier te ver om uit te leggen dat librarii gewone
boekenrnakers annex boekverkopers waren, zie hiervoor het genoemde artikel van Rouse &
Rouse 1988. Zie ook Rouse & Rouse 1990 (voor de boekproduktie door librarii voor de adel
en het patriciaat: p. 109-113) en zie ook mijn bijdrage '(Middelnederlandse) handschriften'.
10 Christianson 1990.
Il Die eden waren een - vergeefse - poging van de universiteit om greep te krijgen op de
librarii, zie hierover Rouse & Rouse 1988, p. 41-46.
12 Van de 123 genoemde personen zijn er 53 over een kortere oflangere periode te volgen.
13 Wanneer we alle eenmalige vermeldingen meetellen, komen we op een gemiddelde van
12,6 jaar voor 161 personen; wanneer we die niet meetellen, komen we uit op een gemiddelde
van 19,7 jaar voor 100 personen.
14 De standaarddeviatie is in dit geval 12,75; de variatie-coëfficiënt is 0,65, hetgeen betekent
dat de relatieve spreiding redelijk is (de afwijking van het rekenkundig gemiddelde is niet
al te groot).
15 Zie voor de belangrijkste biografische gegevens over Lodewijk van Velthem Besamusca
1991, p. 126.
16. Kienhorst 1988, hs. 73, p. 140-141. De Münsterse fragmenten van de Merlijn en de
Merlijn-continuatie hebben tot een andere codex behoord, vgl. Kienhorst 1988, p. 141. Zie
voor de Münsterse fragmenten ook § 1.5.2 hieronder.
17 Ik heb ooit twijfel geuit over de Antwerpse oorsprong van dit werkverband (Klein,
'Beschrijving .. .'), maar tegenwoordig zijn er aanwijzingen dat de groep codices inderdaad in
de Scheldestad vervaardigd zijn (mondelinge mededeling van W. van Anrooij).
18 Klein, '(Middelnederlandse) handschriften'.
19 Draak 1954, nt. 5 op p. 45-46; Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 16;
Klein, 'Beschrijving .. .'.
20 Overigens heb ik niet de illusie dat nu alle (fragmenten van) handschriften bekend zijn
die door een of meer van de Lancelot-kopiisten geschreven zijn: ik heb voor dit onderzoekje
uitsluitend gebruik gemaakt van de foto's in deel 11, het platendeel, van Kienhorst 1988 en
van die in Deschamps 1972.
21 Draak 1954, nt. 5, p. 45-46; Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 29;
Klein, 'Beschrijving .. .'.
22 Kienhorst 1988, p. 29.
23 Draak 1954, nt. 3, p. 44; Klein, 'Beschrijving .. .'.
24. Draak 1954, nt. 5, p. 5-6; Besamusca 1985, p. 22-23 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94;
Kienhorst 1988, hs. 46, p. 91-92; Klein, 'Beschrijving .. .'.
25 Zoals bekend begint de compilatie op ongeveer tweederde van de Lanceloet.
26 Kienhorst & Mulder 1986, nt. 5, p. 95; Kienhorst 1988, hs. 14, p. 26-28.
27 ].AAM. Biemans, 'Caesar im Mittelalter', in: Lexikon des Mittelalters, dl. 11 (München [etc.],
1983), kol. 1356, onderscheidt er twee, zie Kienhorst 1988, p. 27.
28 W.E. Hegman, 'De fragmenten van een zogen. "Roman van Caesar", zijnde een Mnl.
berijmde Romeinse geschiedenis', in SpL 18 (1976), p. 81-131, geciteerd naar Kienhorst 1988,
p. 26. Zie voor de relatie opmaak en tekstlengte mijn '(Middelnederlandse) handschriften .. .'.
29 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, hs. 120, p. 220-221.
30 Zie Klein, 'Beschrijving'.
31 Kienhorst 1988, dl. 11, p. 10.
32 Maar is dus te vinden op de foto van dit Limborch-fragment in Kienhorst 1988, dl. 11, p. 74.
33 Kienhorst 1988, p. 102.
34 Zie ook Klein, 'Beschrijving'.
35 Ook Draak 1954, nt. 5, p. 45-46 en Van Oostrom 1982, p. 37 hebben dat al gedaan.
36 Deschamps 1972, p. 33-35; Besamusca 1985, p. 38-39,65-66; Kienhorst 1988, hs. 75,
p.142-143.
22
37 Kienhorst 1988, p. 140.
38 Van Oostrom 1982, p. 36.
39 Deschamps 1972, p. 104.
].w. KLEIN
40 V gl. voor dit verschijnsel Gumbert 1987, p. 171-73.
41 Draak 1954, p. 44.
42 Duinhoven 1973, p. 179, nt. 10. Zie ook Biemans 1988, p. 556.
43 Draak 1976.
44 Draak 1954, nt. 5, p. 45-46.
45 Vgl. Kienhorst 1988, p. 33-34.
46 Lieftinck 1951; Draak 1954, nt. 5, p. 45-46.
47 Klein, 'Beschrijving'. OokMNW, dl.X, art. 923.2 en art. 1107.3.
48 Besamusca 1985, p. 66-67; Kienhorst 1988, hs.73, p. 140-41.
49 Toch ben ik er niet geheel zeker van dat beide fragmenten uit dezelfde codex afkomstig
zijn: de kolommen van de snipper lijken mij breder dan die van het blad en de initiaalversiering
op het blad lijkt mij jonger dan men in het tweede kwart van de eeuw zou verwachten.
Desondanks ben ik er zo onzeker over, dat ik beide fragmenten voorlopig nog samenhoud.
Voor de Münsterse fragmenten heeft Lieftinck gesuggereerd, dat ze eveneens tot hetzelfde
handschrift als de Leidse fragmenten behoord hebben, maar dat blijkt onjuist te zijn:
Kienhorst 1988, p. 141.
50 Zie Kuiper 1992, nt. 21 op p. 53.
51 Zie voor het werk van de corrector Kuiper 1989, p. 71-215.
52 Kuiper 1989, p. 72.
53 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37
54 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, hs. 54, p. 110-111.
55 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, hs. 16, p. 31, zie ook p. 37.
56 Kienhorst 1988, p. 29.
57 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 11, 31.
58 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 29.
59 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37.
60 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37.
61 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37. Sinds het verschijnen van
Kienhorsts boek zijn de Middelnederlandse fragmenten van het Provincialaat van de
Minderbroeders Capucijnen verworven door de UB te Leiden.
62 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37.
63 Kienhorst 1988. .
64 Zie nt. 6.
65 Zie diens verantwoording voor opname van deze handschriften: Kienhorst 1988, p. VI.
66 Niet in Kienhorst 1988, zie nt. 7.
67 Deze zijn bij Kienhorst niet genummerd.
68 Elke cel bevat vier getallen (die voor de totalen drie):
rijpercentage ~ van links naar rechts (per 'genre')
aantal
percentage v.h.
totaal
kolompercentage ~ van boven naar beneden
(per tijdvak)
69 Het zijn de nummers (volgens de chronologische lijst): 11, 12,20, 133, 134, 135, 136,
139,140,142,144, 145, 146, 147.
'HET GETAL ZijNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 23
BIBLIOGRAFIE
Besamusca 1985 - B. Besamusca: Repertorium van de Middelnederlandse Arturepiek. Een beknopte
beschrijving van de handschriftelijke en gedrukte overlevering. Utrecht, 1985.
Besamusca 1991 - Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd
in de Lancelotcompilatie. Pars 2 (vs. 5531-10740). Met een inleidende studie over de vertaaltechniek
uitgegeven door Bart Besamusca. Assen/Maastricht, 1991. (Middelnederlandse
Lancelotromans, 5).
Biemans 1988 - ].AAM. Biemans: '[Rec. van:] B. Besamusca, Repertorium van de Middelnederlandse
Arturepiek. [. .. J'. In: Ntg 81 (1988), p. 554-558.
Christianson 1990 - C. Paul Christianson: A Directory of London Stationers and Book Artisans,
1300-1500. New York, 1990.
Croenen & Janssens 1994 - G. Croenen & ].D. Janssens, 'Een nieuw licht op de Lancelotcompilatie?
De betekenis van het pas gevonden fragmen~e van "Arturs Doet"'. In: Queeste 1
(1994), p. 3-11, 108-125.
Deschamps 1972 - J. Deschamps: Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse
bibliotheken. Leiden, 1972.
Draak 1954 - M. Draak: De Middelnederlandse vertalingen van de Proza-Lancelot, Amsterdam,
1954. (MKA, Lett., N.R. 17, nr.7).
Draak 1976 - M. Draak: 'The Workshop behind the Middle Dutch LancelotManuscript The
Hague K.B. 129 A 10'. In: Neerlandica manuscripta. Essays presented to G.J. Lieftinck. [Red.]
J.P. Gumbert & M.J.M. de Haan. Amsterdam, 1976, p. 18-37. (Litterae textuales, 3).
Duinhoven 1973 - A.M. Duinhoven: 'De Haagse fragmenten van de Renout van Montelbaen'.
In: Ntg 66 (1973), p. 177-201.
Gumbert 1987 - J.P. Gumbert: 'De datering van het Haagse handschrift van de Limburgse
Sermoenen'. In: Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor dr. Jan Deschamps ter gelegenheid van
zijn zeventigste verjaardag. [Red.] Elly Cockx-Indestege & Frans Hendrickx 2 dln. Leuven,
1987, dl. 1, p.167-181.
Kienhorst 1988 - H. Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische
beschrijving. 2 dln. Deventer, 1988. (Deventer studiën, 9).
Kienhorst & Mulder 1986 - H. Kienhorst & H. Mulder: 'Copiisten van Middelnederlandse
literaire handschriften'. In: Dokumentaal15 (1986), p. 93-95.
Klein, 'Beschrijving' - J.W. Klein: 'Beschrijving van het handschrift en de fragmenten'. In:
Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de
Lancelotcompilatie. Pars 1 (vs. 1-5530, voorafgegaan door de verzen van het Brusselse fragment).
Uitgegeven door B. Besamusca en A. Postma. [ ... ] (Middelnederlandse Lancelotromans, 4) (te
verschijnen).
Klein, '(Middelnederlandse) handschriften' - ].W. Klein: '(Middelnederlandse) handschriften:
produktie-omstandigheden, soorten, functies'. Te verschijnen in: Queeste 2 (1995).
Kuiper 1989 - W.Th.J.M. Kuiper: Die Riddere metten Witten Schilde. Oorsprong, overlevering
en auteurschap van de Middelnederlandse FERGUUT, gevolgd door een diplomatische editie en
een diplomatisch glossarium. Amsterdam, 1989. [diss. U.v.A.).
Kuiper 1992 - W. Kuiper: 'De Middelnederlandse Esopet'. In: Spektator 21 (1992), p. 35-54.
Lieftinck 1951 - G.I. Lieftinck: 'Drie handschriften uit de librije van Sint Bemardus opt Schelt'
In: TNTL 69 (1951), p.1-30
Van Oostrom 1982 - F.P. van Oostrom: 'Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde'. In:
Hoofsheid en devotie in de middeleeuwse maatschappij. De Nederlanden van de 12e tot de He
eeuw. (Handelingen van het wetenschappelijk colloquium te Brussel, 21-24 oktober 1981).
[RedlJ.D.Janssens. Brussel, 1982, p. 21-40.
Rouse & Rouse 1988 - R.H. Rouse & MA Rouse: 'The Book Trade at the University of
Paris, ca. 1250 - ca. 1350'. In: La production du livre universitaire au moyen age. Exemplar et
pecia. [Red.] L.]. Bataillon, B.G. Guyot, R.H. Rouse. Paris, 1988, p. 41-114.
Rouse & Rouse 1990 - R.H. Rouse & MA Rouse: 'The Commercial Production of Manuscript
Books in Late-Thirteenth-Century and Early-Fourteenth-Century Paris'. In: Medieval Book
Production. Assessing the Evidence. [Red.] L.L. Brownrigg. Los Altos Hills, 1990, p. 103-115.
Johan Koppenol
Roem zonder rijm
Maurits verheerlijkt in het Onrijmich Vreuchden-liedt van Jan van
Hout (1594)
Abstract - In 1594 Jan van Hout wrote his Onrijmich Vreuchden-liedt (Unrhymed
Song ofJoy) in honour of the capture of Groningen by Maurits. It is the earliest
unrhymed poem extant in Dutch. This artic1e contains an analysis of this text and
establishes its relationship to humanist poetic technique and renaissance poetics.
It was Van Hout's aim to elevate Dutch poetry to the Classicallevel by means of
his rhymeless poem - to some of his contemporaries a dubious experiment.
Op 22 juli 1594 opende de stad Groningen na een beleg van twee maanden haar poorten
voor de Staatse legeraanvoerders Maurits en Willem Lodewijk. Deze verovering
betekende de voorlopige kroon op het grootse offensief dat de Staten-Generaal sinds
een aantal jaren voerden tegen de Spaans-Brusselse macht. Onder leiding van de beide
bekwame Nassause veldheren hadden de Staten het oorlogsinitiatief naar zich toegetrokken
en met een reeks van overwinningen het grondgebied van de Republiek uitgebreid
en beveiligd. Met de aansluiting van Groningen bij de Unie van Utrecht was
het gehele noorden in Staatse handen. De tuin van de Zeven Provinciën begon zich te
sluiten; alleen delen van Twente en de Achterhoek waren nu nog in Spaanse handen.l
Voor Groningen en Ommeland betekende de Reductie een ware kentering: na een
periode van verdeeldheid, oorlogsterreur en armoede zouden rust en welvaart weerkeren.
Dat de overgave van de stad gunstig was, stond echter anno 1594 lang niet
voor iedereen vast. Een groot deel van de Groninger bevolking was de katholieke
kerk trouw gebleven en hoewel de Spaanse terreur werd verfoeid, vreesde men het
calvinistisch juk evenzeer. Liever dan zich aan te sluiten bij de Republiek had men
hulp gezocht in Duitsland - tevergeefs. Nog tijdens het beleg liep het volk te hoop,
daartoe aangespoord door paters jezuieten, om zijn katholieke gezindheid duidelijk
te maken en staatsgezinden te molesteren. Voor velen betekende de intocht van de
prinselijke neven een capitulatie, geen bevrijding.2
Anders lag dat in de rest van de Republiek. De terugreis van prins Maurits naar
Den Haag werd - enkele wanklanken daargelaten - een ware zegetocht.3 Overal
waar de Oranjetelg verscheen werd hij als een held onthaald. Na een tocht door
Friesland, met huldigingen in Dokkum, Leeuwarden, Franeker en Harlingen, voer
Maurits over naar Holland. Daar wachtte hem een tweede reeks ontvangsten in
Amsterdam, Haarlem, Alkmaar en Leiden. Rederijkers eerden de jonge veldheer
met vertoningen, geschenken en lofdichten.4
TNTL 111 (1995) 24-43
ROEM ZONDER RIJM 25
De feestelijkheden in Leiden
Pas op het allerlaatste moment, in de vergadering van dinsdag 23 augustus 1594,
besloot de Leidse magistraat niet bij Amsterdam en de andere Noordhollandse steden
achter te blijven en de prins voor een erebezoek aan de stad uit te nodigen.5 Deze
beslissing kwam geen moment te vroeg: Maurits' rondreis duurde al meer dan twee
weken en liep duidelijk ten einde.6 Haast was geboden. Drie gecommitteerden, te
weten schout Pieter van der Does, praesiderend burgemeester Franck Duyck en
schepen Foy van Brouchoven, reisden de volgende dag met de Leidse uitnodiging
naar Alkmaar, waar de Prins op dat moment verbleef en zich vermaakte met de jacht.7
Hun verzoek moet in goede aarde zijn gevallen, want Maurits beloofde de eerstvolgende
zaterdag, 27 augustus, te komen. Leiden kon aan het werk of, beter
gezegd, Leiden moest aan het werk en snel. Tussen de magistraatsvergadering en de
eigenlijke inkomst lag een tijdspanne van slechts vier dagen, dat is 100 uur, en alleen
met het uitnodigen van Maurits was daarvan reeds een kwart verstreken. Overigens
had de Leidse schutterij al op 23 augustus, nog voordat de prins had toegezegd te
komen, bevel gekregen paraat te blijven en zich op een ontvangst voor te bereiden.8
Vanaf 24 augustus werd er met man en macht gewerkt aan de intocht. De meeste
energie werd gestoken in de bouw van een triomfboog en een gedenknaald of obelisk,
ook werd er een rederijkerstoneel opgetrokken. Van de Leidse feestelijkheden
zijn helaas geen afbeeldingen bekend. Gelukkig is dankzij de wel bewaard gebleven,
zeer gedetailleerde rekening - opgesteld door stadssecretaris Jan van Hout - het
toch mogelijk een indruk van de bouwsels te krijgen.9
De obelisk verrees voor het Prinsenlogement, midden in het Rapenburg. Dit
betekende dat men eerst in het water moest heien om een plateau en getrapte
opgang te kunnen bouwen. Daarop rustte dan de eigenlijke gedenknaald. Dit zestig
voet, dat is achttien meter, hoge gevaarte bestond uit vier bijeengewerkte en
geschoorde houten palen, bespannen met beschilderd doek. Voorgesteld waren
onder meer de wapens van de Republiek, van Holland, Maurits en de stad Leiden;
schrijfmeester Pieter Bailly verzorgde de opschriften.lo De obelisk zou nog enkele
maanden te prijk staan, tot hij in november sneuvelde tijdens hevige studentenonlusten.
l1 Op het stadhuis was inmiddels een model op schaal geplaatst, maar ook
deze maquette is verloren gegaan.12
De triomfboog of 'arc triumphael' verrees bij de Antonisbrug, aan de kop van het
Rapenburg bij het Noordeinde. Deze ereboog bestond uit een houten frame,
bekleed met kleurige stoffen. Schilder Jan Adriaensz vervaardigde twee doeken,
voorstellende de vlucht van de Spanjaarden van Coevorden en de inname van
Groningen, die vermoedelijk bezijden de doorgang werden gespannen.13 Het overige
schilderwerk was uitbesteed aan Salomon Davidtsz van Dulmanshorst. Ondanks het
weinig duurzame karakter van de ereboog was een stevige constructie vereist, aangezien
rederijkers boven de eigenlijke doorgang een vertoning zouden verzorgen.
Vanaf de triomfboog voerde een houten balustrade naar het Prinsenlogement, waar
Maurits de maaltijd zou gebruiken en zou overnachten.14 De haast waarmee de obelisk
en de andere bouwsels tot stand kwamen spreekt uit de rekening: timmerlui en
schilders aten op de werkvloer om geen tijd te verliezen.15
26 . J. KOPPENOL
Ook elders in de stad gonsde het van de bedrijvigheid. Straten werden gereinigd en
stadsbodes werden uitgestuurd om enkele hoge edelen uit de omgeving van Leiden
uit te nodigen, zoals de heer van Warmond Johan van Duvenvoorde en de heren van
Poelgeest en Merode.16 Stadsorganist Cornelis Schuyt ronselde muzikanten in
UtrechtP De schutters maakten een draaiboek: van de vier vendels zouden er twee
de prins opwachten aan de Rijnsburger poort, de andere zouden een erehaag vormen
langs het eerste deel van de stadsroute dat eindigde bij het rederijkerstoneel.
Terwijl Maurits daar de vertoning zou gadeslaan, konden de eerste twee vendels
zich snel langs de vervolgroute naar het Prinsenlogement opstellen.ls
Toen Maurits op de bewuste zaterdag om drie uur bij de stadspoort aankwam en
vervolgens door de stad trok, bleek hoezeer niet alleen de schutters, maar ook de
rederijkers zich hadden ingespannen. Gewend als zij waren aan het organiseren van
stedelijke festiviteiten hadden de broeders van zowel de oude Leidse kamer van de
Witte Acoleyen als de door Vlaamse vluchtelingen opgerichte Orainge Lelie kans
gezien de prins een passend welkom te bereiden. De Witte Acoleyen bespeelde het
op het Rode Steen opgetrokken houten toneel. In een allegorische vertoning, vermoedelijk
een soort tableau vivant, toonde zij hoe naast Holland, Zeeland, Utrecht,
Friesland, Gelderland en Overijssel nu ook Groningen met hulp van God en Nassau
bevrijd was van Spaanse en pauselijke tyrannie. De Zuidelijke gewesten lagen nog in
knellende banden.
De zeventien provinciën droegen wapenrokken van canvas. Het toneel was blauw
geverfd en verfraaid met tapijten en de wapens van de zeventien gewesten. In de fries
van het toneel had schrijfmeester Jacob van Bolswert verklarende gedichten aangebracht,
zoals:
De Landen zeventien
Voor den Tyran op knien
Tsaem leggende gebogen!
Voor teerst des Leeus gewelt
Hem manlic tegen stelt!
En heeft hem zelfs ontogen
Het juc en bueyen zwaer:
En weynich tijt daer naer
Te lossen es zijn pogen 19
Verder hielden meisjes oranjeappelen in de hand; bij gebrek aan echte sinaasappelen
had men replica's van hout gemaakt. In totaal speelden er 23 mensen mee.20
De Vlamingen van de Orainge Lelie vertoonden op het toneel boven de triomfboog
de overwinning van Gideon over Midian. Het Gideon-verhaal genoot een
zekere populariteit tijdens de Opstand; in 1586 was Leicester bij zijn inkomst in
Utrecht al vergeleken met deze bijbelse held die met Gods hulp met slechts driehonderd
man de Midianieten wist te overrompelen.21 Samen met de schilderingen
voor de triomfboog die Jan Adriaensz gemaakt had van de verovering van
Groningen, droeg de voorstelling van de Vlamingen een duidelijke boodschap uit:
met Gods hulp kon Maurits het machtige Castiliaanse rijk trotseren. De klaroenen
of bazuinen, die in de bijbel een belangrijke rol spelen bij Gideons zege, waren in de
ROEM ZONDER RIJM 27
Leidse voorstelling van hout - wat doet vermoeden dat men geen toneelstuk
opvoerde, maar een of meer tableaux vivants vertoonde. Gideon droeg een helm van
papier; zijn harnas en wapens waren bekleed met 'clatergout'.n
De ontvangst verliep geolied. Na Maurits' aankomst in het Prinsenlogement paradeerden
alle schutters nog eenmaal onder de vensters langs. Tijdens de maaltijd, waarbij
er onder meer een door de prins zelf geschoten stuk wild werd opgediend, waren
er speellieden, zwaarddansers en zangers. Voor de vuurwerken 's avonds werd ruim
vijfhonderd pond buskruit gebruiktP De volgende dag, omstreeks drie uur 's middags,
vertrokken Maurits en zijn gevolg in vijfentwintig door Leiden ter beschikking gestelde
wagens naar Den Haag. De rederijkers herhaalden die middag hun vertoningen
nog eens voor het grote publiek. De totale kosten van de intocht beliepen ruim drieduizend
gulden.24
Het Onrijmich Vreuchden-liedt
Hoewel de rederijkers een belangrijk aandeel hadden in de viering, is het de vraag
of er voor de gelegenheid veel literatuur is geschreven.25 Indien de voorstellingen
werkelijk 'stomme' vertoningen waren vermoedelijk niet. In elk geval is het aantal
bewaard gebleven teksten klein. Bekend zijn de opschriften boven het toneel en op
de triomfboog en de obelisk. Deze verzen zijn dubbel overgeleverd: in geschreven
vorm in de rekening en gedrukt op een los vel als Tiitelen Gestelt binnen der stadt Leyden
in Hollandt den 27. Augusti 1594. als de Hoochgeboren Forst Mauritz geboren Prince van
Oraengien, [. . .j vvederkeerende vande zege des Coevoortschen ontsets, met Groeningens overvvinninge
ende bevredinge, aldaer mit vreuchde ende blijschap inne gehaelt vvorde.26
De Tiitelen zijn mogelijk geschreven door Jan van Hout. Van Hout was een
belangrijk initiatiefnemer op cultureel gebied in de stad, met name waar het praalvertoningen
en optochten betrof.27 Hij had een belangrijk aandeel in de openingsplechtigheden
van de Leidse universiteit in 1575 en de triomfalia rond de komst van
Leicester in 1586. Daarnaast was hij initiatiefnemer van de drie Leidse rederijkerswedstrijden
tijdens het laatste kwart van de zestiende eeuw; ook was hij betrokken
bij de inkomst van Maurits. In elk geval herinneren de soms extreme enjambementen
in de Tiitelen aan het werk van de stadssecretaris.28 Daarnaast valt te wijzen op
een opmerkelijke woordgrap. Een van de versjes uit de Tiitelen luidt:
Zingt lof 0 Hollandt nu,
Graef Mavriis
Van Nassav, die de gru
Der Mavren is.
Deze 'graef' en 'gru' komen terug in drie losse versregels die Van Hout schreef in
de kladrekening en die zijn auteurschap van de Tiitelen aannemelijk maken:
Haet diepgewortelt, mit
een grote graef van gru,
moet uytgeroedet zijn 29
28 J. KOPPENOL
Deze drie regels voeren tegelijkertijd naar een tweede tekst, die zeker van Van Houts
hand is en die hier verder centraal zal staan, te weten het Onrijmich Vreuchden-liedt der
stadt Leyden, opte noodinge van zijn F.G. [= Forstelijke Genade] comende van 't overwinnen
van Groningen. Het ligt voor de hand dat de aangehaalde drie versregels oorspronkelijk
bedoeld waren voor dit gedichtj ze voldoen aan alle vormkenmerken.30
Op grond van de titel ('opte noodinge') en de inhoud van het gedicht zou men kunnen
denken dat het vers geschreven is om de Leidse uitnodiging kracht bij te zettenj
in dat geval moet de naar Alkmaar afgevaardigde commissie een gedrukt exemplaar bij
zich hebben gehad.J1 Zeer waarschijnlijk is dat echter niet, het ligt meer voor de hand
dat het gedicht is voorgelezen of gezongen tijdens bijvoorbeeld de maaltijd en vervolgens
aan de prins is aangeboden.32
Het Onrijmich Vreuchden-liedt is in plano gedrukt op de door Van Hout beheerde en
deels in eigendom gehouden stadhuisdrukkerij.33 Het gedicht geniet enige bekendheid
als het oudste rijmloze vers in het Nederlands en daarom alleen al verdient het een
nadere beschouwing.34 Alvorens in te gaan op de vorm echter eerst iets over de inhoud.
Het eerste gedeelte van het gedicht (r. 1-100) bevat, na een loffelijke aanhef, de
uitnodiging aan Maurits om Leiden te bezoeken. Deze uitnodiging is, zoals gezegd,
vermoedelijk eerder een literair topos dan een werkelijke invitatie. De prins wordt
met de grootst mogelijke eerbied aangesproken: als loot van keizerlijke stam - in de
dertiende eeuw had Adolf van Nassau het tot Duits keizer gebracht (1292-1298) -
een loot bovendien die is uitgegroeid tot een boom waarvan het bladergeruis de
gehele wereld vervult. Dit laatste is een toespeling op Maurits' zinspreuk Fit tandem
surculus arbor: 'eindelijk wordt de twijg een boom'.
De dichter - of misschien is het op grond van de titel beter te zeggen: Leiden -
maant de prins niet langer in andere steden te blijven hangen. Het verblijf aan de
Arnstel en het Spaarne heeft lang genoeg geduurd: nu dienen het drukke scheepsgewoel
en de overvloedige ontvangsten te worden gelaten voor wat ze zijn (r. 33-40):
Naer [=na] overvloedige
Bancketten/ die mit const
En cost zijn toegerust!
Den Grooten dicwijl greyt [= behaagt]/
Der cleyner sober disch:
Den mensch tot onderhout
En lijfs-behouft genouch:
Van pracht en pralen los.35
De laatste regels zijn een verwijzing naar de klassieke 'wet van de nooddruft', die
leerde dat een mens niet meer nodig heeft dan het strikt noodzakelijke: voedsel,
water en kleding. Leiden zal de prins dus op sobere wijze ontvangen. Uiteraard hebben
we hier te maken met een bescheidenheidsformulej in werkelijkheid was de ontvangst
in Leiden allesbehalve sober en kreeg Maurits onder meer een gebraden
pauw voorgeschoteld. En er zou ook geen water gedronken worden: Van Hout
schrijft zelf dat er een goed glas Rijnwijn klaarstond. Het toedrinken van een vorst
bij zijn inkomst was een vast gebruik.36 Bij Maurits' inhuldiging als ambachtsheer
van Monster in 1589 had deze Westlandse heerlijkheid zelfs een speciale beker laten
ROEM ZONDER RIJM 29
smeden. Watjan van Hout niet geweten zal hebben, is dat Maurits bij die gelegenheid
te kennen had gegeven niet zo van witte Rijnwijn te houden en liever rode te drinken.J7
De uitnodiging in het Onrijmich Vreuchden-liedt wordt kracht bijgezet door een
verwijzing naar Maurits' eigen Leidse tijd. De prins had in Leiden gestudeerd en er
zich de beginselen van de klassieke oorlogvoering eigen gemaakt, tot hij, nog jong,
de stad moest verlaten om het vaderland te dienen en het geleerde in praktijk te
brengen. Nu is het echter het moment om te ontspannen en enige tijd - al waren het
geen weken, dan toch dagen of uren - bij zijn oud-stadsgenoten door te brengen.
Maurits moet even de zorgen om het kwaad dat Filips II in Madrid uitbroedt van
zich afzetten; daarbij vergelijkt de dichter de Spaanse koning met de zevenkoppige
draak, dat is de antichrist uit de Openbaring, en met keizer en christenvervolger
Nero.J8 Zijn zorgen zijn echter onnodig, tenslotte is de toekomst van de mens verborgen
en ligt alles in Gods hand. God zelf zal over de Nederlanden waken en alles
schikken naar Zijn plan.
Het is dus niet goed zich te verliezen in zorgen om de toekomst, beter is het zich te
verheugen om de vreugden van het heden en het recente verleden. Dat gebeurt in het
tweede deel van het Onrijmich Vreuchden-liedt (r. 101-128), waarin niet langer Maurits,
maar Nederland wordt aangesproken.J9 Leiden herinnert het land aan de recente reeks
overwinningen door Maurits behaald. Steden als Breda, Zutphen, Deventer, Steenwijk,
Coevorden en Geertruidenberg, de landstreken Salland, het Land van Waas en het Rijk
van Nijmegen en rivieren als de Waal en de Ijssel delen alle in de vreugde.
De beeldspraak met rivieren is zeer opvallend in het Vreuchden-liedt, eerder in het
gedicht werden de steden Amsterdam en Haarlem al aangeduid via het water waaraan
ze gelegen zijn, de Amstel en het Spaarne. In de passage over Maurits' militaire
successen moet de beeldspraak zeker voor een deel worden verklaard uit het cruciale
belang van de waterwegen voor het vervoer van manschappen en materieel en daarmee
voor de oorlogvoering als geheel. Wie de waterwegen controleerde was sterk in
het voordeel.40 Overigens spelen rivieren vaak een belangrijke rol in stedelijke allegorieën,
ook tijdens blijde inkomsten.41
De vreugde om de verovering van Geertruidenberg, het in militair en politiek
opzicht grootste succes van Maurits in 1593, wordt niet gedeeld door Pieter Ernst
van Mansfeit, die in het derde en laatste deel van het gedicht (r. 129-168) wordt aangesproken.
De in Brussel zeer invloedrijke Van Mansfelt (1517-1604), stadhouder
van Luxemburg, was na de dood van Parma in december 1592 tot waarnemend
landvoogd benoemd. In die hoedanigheid had hij, hoewel al hoogbejaard, persoonlijk
het bevel gevoerd over het Spaanse leger tijdens de belegering van Geertruidenberg.42
De dichter probeert zich aan het slot van zijn Onrijmich Vreuchden-liedt voor te stellen
hoe de oude veldheer zijn verslagenheid en machteloosheid onder woorden
brengt. 'Maurits', zo laat hij Van Mansfelt zeggen, 'is als een jonge leeuw, belust op
prooi en alles verscheurend wat op zijn weg komt. Alleen al bij de aanblik van deze
gewapende held vervliegt alle Spaanse hoop. Filips hoeft geen overwinningsberichten
te verwachten; de enige nog denkbare zege is te ontsnappen aan de oorlogshand
van Nassau.'
Een van fraaiste passages uit Van Houts gedicht is de breeduitgewerkte, homerische
vergelijking van de ten strijde trekkende Maurits met een jonge leeuw:
30
[ ... ] gelijc een Leeu
Nu van zijns moeders mam!
En teepels geel gespeent!
Geweldich springende
Doorvliecht tgeheele wout!
En zijn gecrolde ma-
-nen! slingert om den cop;
Daer hem zijn strafheyt stuyrt
Zijn toren tert! zouct wer;
Grijpt! slingert! velt! verscheurt
Wat hem comt in tgemoet;
Tzy deur een crijgens-Iust!
En om zijns claeuwen eracht
Te prouven! tzy om proey
Te vinden voor zijn baleh:
Zo zien wy dezen Held
Ten oorloch toe gerust!
Zo zien wy dezen Held
Gebruycken zwaert en schilt.
]. KOPPENOL
Van Hout verwijst hier natuurlijk naar de Nederlandse leeuw.43 Talloos zijn afbeeldingen
van de leeuw die met opgeheven zwaard de Tuin van de Republiek zuivert
van vijandelijke elementen. De algemene gangbaarheid van het beeld blijkt bijvoorbeeld
ook uit de opschriften op de voor Maurits opgerichte gedenknaald. De gedetailleerdheid
van de beschrijVing, de leeuw die door het woud springt en brullend
zijn manen schudt, maakt het tegelijkertijd niet ondenkbaar dat het hier een imitatio
betreft; te denken valt bijvoorbeeld aan Seneca's Hippolytus:
Poeni quatiunt colla leones
et mugiti dant concepti
signa furoris. Cum movit Amor,
turn silva gemit murmure saevo.44
Afrikaanse leeuwen schudden hun manen
en geven met hun gebrul lucht aan hun
opgewekte woede. Als liefde hen prikkelt,
dan dreunt het bos door hun grimmig rumoer.
Zekerheid hierover is echter moeilijk te krijgen, daarvoor is het beeld te algemeen.45
De versvorm van het Onrijmich Vreuchden-liedt
Het Onrijmich Vreuchden-liedt is geschreven in drievoetige jamben, waarbij de zesde,
beklemtoonde lettergreep steeds de laatste is van de versregel. De regels:
Geneycht. nu dan 0 Prince (19)
Ondost de stracke peese (57)
ROEM ZONDER RIJM 31
vormen slechts in schijn een uitzondering op die regel; door 'Prins' en 'pees' uit te
spreken passen ook deze verzen in het stramien. Een aantal regels moet - en kan ook
zonder probleem - vanwege het metrum gelezen worden met een elisie, bijvoorbeeld
r. 16: 'Tot vreuchde en vrolicheyt', lees: 'Tot vreuchd' en vrolicheyt' .46
Typografisch is de tekst door inspringen verdeeld in 42 'strofen' van vier regels.
Deze strofescheiding valt regelmatig samen met een syntactische grens, maar noodzakelijk
is dat niet. Soms lopen zinnen via een enjambement door van de ene strofe
in de volgende; erg sterk lijkt de strofe-scheiding daardoor niet te zijn (zie r. 52-53,
116-117 en 160-161). Indien de tekst als lied is geschreven, dat wil zeggen bedoeld
om te zingen, gold dit kennelijk niet als een bezwaar. De voor Van Hout typische
extreme enjambementen, waarbij woorden halverwege worden afgebroken, komen
echter wel alleen binnen één en dezelfde strofe voor, bijvoorbeeld:
De Bruyne Merc, en D'Ys-
-sel blancl Nassauwen danct (109-11 0)
En zijn gecrolde ma-
-nenl slingert om den cop (139-140)
Van meer belang is echter het rijm. Van Hout presenteert zijn gedicht nadrukkelijk
als 'onrijmich', wat geïnterpreteerd moet worden als: zonder eindrijm. Het eindrijm
ontbreekt vrijwel altijd, slechts enkele keren komt het voor:47
Den staet des vaderlants/
V Princelic gemoet
Becommert houdende' esf
En overdeneken doet!
Wat tsevencopte beest
Jn zijn Madrilsche nest
Nu wonders broet en brout (65-71)
Dit fragment bevat zowel eindrijm (gemoet-doet) als halfrijm (beest-nest). Toch
blijven dit uitzonderingen. Zeer veelvuldig gebruikt Van Hout daarentegen allerlei
andere klankeffecten. Het 'broet en brout' uit het laatste citaat is slecht één voorbeeld
van de zeer vaak toegepaste alliteratie. Enkele andere voorbeelden:
Daer daerde hem vast en vest (8)
Tot vreuchde en vrolicheyt (16)
Van Waes, en Wael tgehuyll
Jn heyl verandert es (113-114)
Klinkerrijm komt eveneens voor, in het eerste geval gecombineerd met binnenrijm:
Doorbeet-doorreten heeft (54)
32 J. KOPPENOL
En teepels geel gespeent (136)
Binnenrijm komt wel vaker voor, in het volgende fragment gecombineerd met eindrijm
en een typisch Van Hout-enjambement:
[ ... ] Nu/ voort
Het zuet geschal der tun=
=gen/ van der Dungen hoort (l22b-124)
Ook stijlfiguren als repetitio en parallellie dragen bij aan de kleurrijkheid van de tekst:
Genouch/ gy zaecht! genouch/
Het schip-rijc Waterlandt;
Genouch de huysen hooch
Tot aen des Hemels vout [=voet]
Van d'Aemstelwijt! genouch (21-25)
Zo zien wy dezen Held
Ten oorloch toe gerust!
Zo zien wy dezen Held
Gebruycken zwaert en schilt (149-152)
o Spangens Spangens naem;
Doot zijt gy/ gy zijt doot (157-158)
En alsof dit allemaal nog niet voldoende is zorgen woordspelingen voor weer andere
klankherhalingen:
Jn spijt van ui daer gy
Mit zo veel duyzent mans
Te veld/ 0 Mansfelt, laecht:
Diet zaecht! en mit gezucht
Wtberstende dus zegt (129-133)
Het eindrijm mag hier dan ontbreken, door het spel met de naam Mansfeit en 'mans te
veld', door het rijmpaar 'laecht-zaecht' en de alliterende drieslag 'zaecht-zucht-zegt'
heeft het geheel toch een overvloedige toon.
Deze vaststelling geldt ook voor het Onrijmich Vreuchden-liedt als geheel. Het gemis
aan eindrijm wordt ruimschoots gecompenseerd door metrum, beeldspraak, stijlfiguren
en een scala aan rijm- en klankeffecten. De vraag die open blijft staan luidt: hoe kwam
Van Hout erbij een 'onrijmich' lied te schrijven en welk doel had hij daarbij voor ogen?
De nadruk die het rijmloze aspect krijgt via de titel benadrukt tegelijkertijd het
nieuwe en het eigene van het gedicht. Het Vreuchden-liedt geniet een zekere bekendheid
als het oudste voorbeeld van rijmloze poëzie in het Nederlands. Na Van Hout
duurde het tot 1612 voordat Abraham van der Mijle enkele rijmloze verzen schreef;
nog weer later volgden Hooft en Huygens.48 Deze en latere pogingen bleven inciROEM
ZONDER RIJM 33
denten; pas in de achttiende eeuw kreeg het rijmloze vers voet aan de grond in ons
taalgebied.49 Om tot een juiste waardering van Van Houts experiment te komen is
het noodzakelijk stil te staan bij zijn poëticale opvattingen.
Van Hout als poëticaal vernieuwer
Van Hout heeft een zekere naam als vernieuwer van de poëzie. Zijn tijdgenoten
roemden hem vooral vanwege zijn bijdragen op het gebied van de metriek. Voor
zover we het werk van Jan van Hout kennen - helaas is er maar weinig materiaal
bewaard gebleven - heeft de metriek van meet af aan een centrale rol ingenomen in
zijn poëzieopvattingen.
Dat blijkt al uit zijn poëticale Voorrede tot het Gezelschap uit 1578. In deze tekst
ontvouwt Van Hout zijn neoplatoons gekleurde ideeën over de dichtkunst. Ware
poëzie is in zijn ogen een kwestie van inspiratie en geleerdheid. Bijbelse dichters en
auteurs uit de klassieke oudheid hadden ware, goddelijke poëzie geschreven; de
Nederlandse dichtkunst van zijn eigen tijd stond op een zeer veel lager plan. Van
Hout geeft echter aan hoe de poëzie in zijn eigen taal aan glans kan winnen. In een
renaissancistisch pleidooi stelt hij zijn lezers de klassieken als voorbeeld. Door
navolging van de Griekse en Latijnse poëzie kan de Nederlandse dichtkunst op hetzelfde
peil komen. Metriek speelt daarbij een cruciale ro1.50
Door zijn aandacht voor het metrum betoont Van Hout zich een kind van zijn
tijd. Het humanisme legde een levendige belangstelling aan de dag voor de klassieke
metriek. Volgens veel humanisten kenmerkte het beste Latijnse proza zich door
het gebruik van aan de poëzie ontleende ritmische en metrische technieken; Cicero
gold hierbij als grote voorbeeld. Zoals door" Meerhoff is aangetoond, heeft deze
humanistische aandacht voor het prozaritme verregaande invloed uitgeoefend op de
volkstalige poëtica's.51 Het belang van de metriek voor de poëzie werd daarbij nog
benadrukt en versterkt door ontwikkelingen in de muziektheorie en poëtica die het
goddelijk karakter van musicus en dichter onderstreepten.52
Hoewel Van Hout de muzikale en metrische aspecten van poëzie in de Voorrede
nogal terloops aan de orde lijkt te stellen - hij heeft het bijvoorbeeld over Mozes die
'eenige lofzangen poëtelicken gezongen' heeft - is dit punt toch van wezenlijk
belang. Dat wordt duidelijk aan wie één van de hoofdbronnen van deze tekst kent:
het overzichtswerk De rerum inventoribus van de Polydorus Vergilius.53 Wanneer
Van Hout in de Voorrede het ontstaan van de dichtkunst bespreekt, neemt hij daartoe
passages uit Polydorus' boek over. Het citaat over de liederen van Mozes die
'poëtelicken' zong is bijvoorbeeld een bewerking van de mededeling dat Mozes
'hexametrum carmen' dichtte.
Mozes schreef dus volgens Polydorus Vergilius metrische verzen; hetzelfde zegt
hij over David die 'vario metro composuit, alios quidem trimetros, alios quidem
quinquemetros'. Dit is een belangrijk punt voor Polydorus: volgens hem is metriek
een kenmerk van alle ware, dat is direct door God ingegeven poëzie. Hij betoogt dit
uitgebreid in het capittel 'Van den oorspronk der Veersen ofte Dichten, die in seeckere
mate bestaet', met een beroep op Diodorus:
34 J. KOPPENOL
Diodorus oock, hoewel dat hy de fabels nae volght, spreeckende nochtans van de
Gheleerdtheyt, hy schrijft den oorspronck der dichten die in mate bestaen, de Gode
Iupiter toe, dat is den hooghsten Godt, segghende alsoo: De menschen wordt toegheeyghent
de vindinghe der Letters ende der Dichten die Poeterie worden genoemt,
ma er de mate daer in te ghebruycken komt van Godt, die sulck in de Poeten heeft ingeblasen.
54
Juist uit de metriek, zo luidt dus de opvatting, blijkt het goddelijke, geïnspireerde
karakter van de dichtkunst.
Uitgaande van dit soort ideeën hoeft het niet te verbazen dat dichters tijdens de
renaissance probeerden te schrijven in de klassieke metra. Bij de verwerkelijking van
deze plannen stuitte men echter op onvoorziene moeilijkheden. Het klassieke
Latijnse metrum was namelijk kwantitatief van aard, dat wil zeggen dat het werd
bepaald door de lengte van klanken. Bij het schrijven van neolatijnse verzen kon men
dit systeem wel navolgen. Weliswaar waren in het humanisten-Latijn de lengteverschillen
al niet hoorbaar meer, maar er bestonden regels voor het vaststellen van
kort en lang. Voor de - niet kwantitatieve - volkstalen ontbraken dergelijke regels.
Toch heeft dit theoretici en dichters er niet van weerhouden het klassieke systeem
op de volkstalen toe te passen. Vanaf het midden van de vijftiende eeuw is er
geëxperimenteerd met kwantitatieve poëzie in het Italiaans; vanaf de zestiende eeuw
gebeurde dat ook in onder andere Frankrijk en Engeland. Het bekendst zijn de activiteiten
van Jean-Antoine de Baïf in zijn in 1570 opgerichte Acadérnie de Poésie et
de Musique. Bij al deze pogingen kreeg men echter te kampen met het probleem dat
kwantiteit noch in de romaanse, noch in de germaanse talen een onderscheidende
rol speelt. Tegen het eind van de zestiende eeuw nam de scepsis over de mogelijkheid
echte kwantitatieve verzen in de volkstalen te schrijven snel toe en de beweging
stierf een zachte dood.
Ook in de Nederlanden zijn er, zij het op zeer bescheiden schaal, pogingen
gedaan om kwantitatieve verzen te schrijven: er zijn voorbeelden bekend van
Matthijs de Castelein en Petrus Divaeus.55 Het Nederlands leent zich echter misschien
nog wel minder dan andere talen voor het hanteren van een lengte-maat. In
de Twe-spraack (1584) zijn verschillende verwijzingen naar de kwantitatieve verstechniek
te vinden waaruit de twijfel omtrent de mogelijkheid tot het schrijven van
lengteverzen in het Nederlands blijkt:
dóch dunckt my/ datmen meer na den aard van onze spraackl als na den voet der
Latynisten moet te werck ghaan: mits wy door de menichte der eensilbighe grondwóórden!
zeer veellanghe silben hebben.56
Bij toepassing van de Latijnse lengteregels op het Nederlands blijken inderdaad vrijwel
alle lettergrepen lang te zijn.57 Een opwaardering van de Nederlandse dichtkunst
door invoering en navolging van de klassieke metra leek uitgesloten. Nederlandse
dichters zouden daarom meer op de aard van hun eigen taal moeten letten, aldus de
Twe-spraack.
Jan van Hout had als een van de eersten laten zien hoe dat kon. Voor Jan van Hout
was metriek, zoals gezegd, een wezenlijk kenmerk van de dichtkunst. Het is de verROEM
ZONDER RIJM 35
dienste van Van Hout geweest, dat hij het enige werkelijk bruikbare alternatief voor
een kwantitatief metrum in het Nederlands, een metrum op basis van klemtoon ofwel
een accentmetrum, bekendheid heeft gegeven. Al in zijn oudst-bekende verzen wisselde
hij beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen volgens een vast patroon af.5s
Rijm onder vuur
Met zijn aandacht voor de metriek sloot Van Hout aan bij de in zijn tijd actuele
internationale discussie over kwantiteit en juist in dit kader kwam ook het rijm aan
de orde. Het zal niet verwonderen dat de scherpste veroordeling kwam van de verdedigers
van het kwantitatieve vers: niet het rijm, maar het metrum bepaalde voor
hen het wezen van de dichtkunst.
Verscheidene dichters in Italië, Frankrijk en Engeland wezen het gebruik van
(eind-)rijm onomwonden van de hand. Zij zagen rijm als een typerend kenmerk van
de poëzie uit de middeleeuwen - een karakterisering die tegelijkertijd een veroor~
eling inhield. In hun naar klassiek voorbeeld gevormde denkbeelden was rijm niet
langer een vanzelfsprekend, laat staan een onmisbaar onderdeel van poëzie. De
Latijnse dichtkunst gebruikt in de regel geen rijm. Volgens Petrus Ramus, die in zijn
Grammaire (1572) een pleidooi hield voor het kwantitatieve vers, werd er al voor
Homerus en Livius Andronicus gerijmd in het Grieks en Latijn. Toch laat hij de
geschiedenis van de dichtkunst pas bij deze kwantitatieve dichters beginnen; alles
vóór hun tijd rekent Ramus letterlijk tot de rijmelarij.59
Anders dan in de Nederlanden ontstond er in Italië en Engeland al snel een zekere
traditie van rijmloze poëzie. Petrarca schreef rijmloze sextetten en het later vooral in
Engeland populaire 'blank verse' (rijmloze vijfvoetige jamben) was van oorsprong een
Italiaanse vinding, al in 1514 toegepast door Francesco Molza. Uit zestiende-eeuwse
Engelse geschriften is een hele reeks aanvallen op het rijm te destilleren.60 De strekking
van al deze uitspraken luidt, dat rijm een eigenschap is van middeleeuwse en 'dus'
ongeleerde dichtkunst. Het schrijven van een goed kwantitatief vers vereist geleerdheid
en waarlijk dichterschap en is dus slechts voor weinigen weggelegd. Rijmen daarentegen
kan iedereen: 'The facilitie and popularitie of Rime creates as many Poets as
a hot sommer flies'.61
In Frankrijk werd het rijmloze vers besproken in onder andere de Art poétique
français van Thomas Sébillet (1548), in La deffence et illustration de la langue françoyse
(1549) van Joachim du Bellay en in de Art poétique (1555) van Jacques Peletier.62 Zij
noch andere dichters van de Pléiade liepen echter warm voor het rijmloze vers en er
zijn dan ook slechts enkele praktijkvoorbeelden aan te wijzen.63 Het bekendst is het
werk van Jean Antoine de Baïf. Hoewel het leeuwedeel van zijn eigen poëzie rijmde,
formuleerde De Baïf in de opdracht 'Au Roê' voor zijn kwantitatieve en rijmloze
Etrénes de poézie fransoêze an vêrs mézures (1574) het plan als een:
[ ... ] nouveau konpauseur duire Ie Fransoês
Aus chansons mezuré's. I ne faut plus m'éspérér anvéin
Au viel jeu de la rime ravoêr.64
36 J. KOPPENOL
Met andere woorden wil hij, als nieuw (modern) dichter, het Frans leiden naar het
'chanson mesurée' (kwantitatief vers) en zich niet langer tevergeefs verlaten op het
oude spel van het rijm.
De volgende vraag is natuurlijk of op het moment dat in de Nederlanden er geëxperimenteerd
werd met kwantiteit ook hier het rijm onder vuur kwam te liggen. Er is
alle reden om dat te betwijfelen. Een eerste en misschien al doorslaggevend argument
is dat de kwantitatieve verzen van Matthijs de Castelein en Petrus Divaeus rijmen. In
het geval van De Castelein weten we daarbij genoeg over zijn poëticale opvattingen,
om te kunnen zeggen dat voor hem het rijm nooit ter discussie zal hebben gestaan.
Voor De Castelein, de Nederlandse vertegenwoordiger van de 'seconde rhétorique',
is rijm een wezenlijk aspect van de dichtkunst. In zijn - berijmde - Const van
Rhetoriken, geschreven in 1548 en postuum gepubliceerd in 1555, geeft hij een staalkaart
van alle mogelijke rijmschema's en rijmtechnieken; het is in zekere zin een rijmoefenboek
voor aankomende dichters.65
Jan van Hout, voorvechter van het Nederlandse accentmetrum, lijkt in eerste
instantie ook geen afstand te nemen van het rijm. Afgezien van het Onrijmich
Vreuchden-liedt bevat al zijn overgeleverde werk eindrijm. In de programmatische
Voorrede kondigt hij zelfs met zoveel woorden aan rijm te zullen gebruiken:
De verssen dan die ie [ ... ] gebruyct hebbe, zijn Alexandrins, [ ... ] dewelcke ie onder den
anderen verdeelt of geschakiert hebbe met masculins (opte laetste sillabe rijmende)
ende mit feminins (rijmende opte naestlaetste of vóórnaestlaetste).66
Van Hout wisselde dus, naar Frans voorbeeld, mannelijke en vrouwelijke rijmen af.
Toch zijn er aanwijzingen die erop duiden dat er wel degelijk een discussie is
gevoerd over het rijm. Van Hout heeft daar waarschijnlijk de aanzet toe gegeven; in
elk geval was hij hoofdrolspeler.
Dat Van Hout een zekere reserve had ten opzichte van het rijm, in die zin dat rijm
alleen onvoldoende voorwaarde is om over poëzie te kunnen spreken, blijkt uit zijn
Opdracht aan Broer Comelis. Van Hout veroordeelt daarin de rederijkers:
die - als zij mer drie of vier ongebonden regelen bij den ander weten te rapen: een van
't noorden, dan een van 't zuyden, dan een van 't oosten ende dan een van 't westen,
ende zij dezelve achter in den staert opten anderen properlicken weten te duen rijmen
ende clincken - een groot stuc werx bedreven willen hebben.67
Deze aanval op de rijmende rederijkers stoelt duidelijk op dezelfde overwegingen als
de kritiek van de Engelse berispers van het rijm: rijm is niet geleerd, lang niet iedereen
die rijmt is een dichter. Van Hout mag het rijm dan wel niet geheel afwijzen,
rijm alleen is in elk geval ook niet genoeg.
Meer aanwijzingen voor het bestaan van een discussie over het rijm zijn te vinden
in de Rederijck-kunst (1587), vermoedelijk geschreven door Hendrik Laurensz
Spiege1.68 Wanneer Spiegel de mogelijkheid van een Nederlands kwantitatief vers
bespreekt, zegt hij namelijk onder meer:
ROEM ZONDER RIJM 37
Dat de kamers [nI. rederijkerskamers] tot Rijmen alleen niet inghestelt zijn/ betuyght
behalven veel ander opmerkingen! de Name zelf onwedersprekelijc. Maar dat het
Maatklinkend' ghedicht van ouds/ zo byden Hebreen! Grieken als Latijnen oock mede
Rijm gheweest is/ magh gheen in zuIx verzochte/ ontkennen.69
Elders heb ik betoogd dat de eerste aangehaalde regel moet worden gelezen in het
kader van een Leids-Amsterdamse discussie over de retorica. Volgens Van Hout had
de dichtkunst niets met retorica te maken; voor Spiegel vormde zij er juist de ruggegraat
van. Terwijl Van Hout de naam 'kamer van retoriken' afwees voor een
dichtgenootschap, ziet Spiegel in diezelfde aanduiding een bewijs voor zijn stelling
dat de dichtkunst is geworteld in de klassieke retoricaJO
Vervolgens gaat Spiegel over naar de maatklank of metriek, het aspect waarin
voor Van Hout het wezen van de dichtkunst school. Spiegel heeft Van Hout geprezen
vanwege zijn werk op metrisch gebied en hij schreef ook zelf accentverzen.
Blijkens het citaat gebruikten de Hebreeën, Grieken en Romeinen in hun metrische
(kwantitatieve) verzen volgens Spiegel ook rijm en hij vervolgt:
En wat schort ons/ dat wy niet mede/ zo zy gedaan hebben! ander bevallijcke zoeticheid
in onze taal naspueren? De Duytsche spraack is by zich zelven hier toe rijck! zoet ende
voeghlijck; zy wacht maar na verstandighe yverighe bouwers.71
Deze opmerking lijkt te slaan op het gebruik van rijm door klassieke dichters. Spiegel
pleit hier dus voor het schrijven van rijmende, metrische poëzie en aangezien deze
opmerking direkt volgt op een verdediging tegenover Jan van Hout, pleitberorger van
de metriek bij uitstek, moet ook deze verwijzing wel tegen de Leidse stadssecretaris
zijn gericht.
Ook in de in 1584 verschenen Twe-spraack stelt Spiegel dat de Hebreeën wel
degelijk rijm gebruikten:
By den Hebreen zouden wy moghelyck ghelyckfórmigher voorschrift vinden! die ghelyck
als wy somwyl int end van hun vaersen! óóck inde sneden der selver/ Rym ghebruicken!
ende zeer veellanghe silben: [ ... ].72
Wederom komt Spiegel dus te spreken over het rijm naar aanleiding van de metriek
en de mogelijkheid kwantitatieve gedichten te schrijven.
Het lijkt onmiskenbaar dat er in Nederland gedurende het laatste kwart van de zestiende
eeuw een gedachtenwisseling over het rijm is geweest die, net als in het buitenland,
was gekoppeld aan de discussie over metriek. We mogen er van uitgaan dat het Van
Hout is geweest die, ronder het rijm helemaal af te wijzen, de noodzakelijkheid ervan
aan de orde heeft gesteld. Met zijn rijmloosheid zal hij de klassieken hebben willen
navolgen, waarbij het goed mogelijk is dat hij zich door Franse en Engelse voorbeelden
heeft laten leiden. Invloed van Jean Antoine de BaH moet niet worden uitgesloten, tenslotte
pretendeerde Van Hout al in 1578 diens werk te kennen.73 Ook de intensieve contacten
die humanisten uit Leiden in de jaren rond 1575 onderhielden met dichters en
geleerden in Engeland zijn mogelijk van invloed geweest op Van Houts ideeën. 74
38 J. KOPPENOL
Besluit
Het is onbekend of Van Hout naast het Onrijmich Vreuchden-liedt nog andere rijmloze
gedichten heeft geschreven; de nadruk waarmee hij dit lied als rijmloos presenteert
doet vermoeden dat dit er in elk geval niet veel zullen zijn geweest. Toch moet
het gedicht niet gezien worden als geïsoleerd gegeven, maar als logisch uitvloeisel
van Jan van Houts poëtica. Van Hout wilde de Nederlandse dichtkunst opstoten tot
klassieke hoogten; metriek was daarbij onmisbaar, rijm niet. In het Onrijmich
Vreuchden-liedt heeft hij als eerste laten zien dat rijmloze poëzie in het Nederlands
tot de mogelijkheden behoorde; daarbij compenseerde hij het gemis aan eindrijm
ruimschoots door gebruikmaking van andere klankeffecten.
Het Onrijmich Vreuchden-liedt biedt behalve informatie over Van Houts poëticale
ideeën ook materiaal voor de reconstructie van de discussie over het rijm in
Nederland. Dat Van Houts opvattingen op dit terrein op verweer stuitten van zijn
vriend Spiegel is niet verwonderlijk, in feite is hun meningsverschil over het rijm
maar één aspect van een groter Leids-Amsterdams debat over aard en functie van de
Nederlandse poëzie.75 Al met al is het Onrijmich Vreuchden-liedt een uitzonderlijk
vers, geschreven voor een uitzonderlijke gebeurtenis.
Blijde Inkomsten en andere vorstelijke intochten vormden niet alleen hoogtepunten
in het sociale leven in de Nederlanden van de vijftiende en zestiende eeuw, ook
op cultureel vlak is de betekenis ervan enorm geweest. Er is al in vele studies op gewezen
dat juist dit soort triomfalia van cruciaal belang zijn geweest voor de verspreiding
van de renaissance. Via de naar klassiek voorbeeld opgetrokken erebogen en andere
bouwsels raakte men bekend met de schoonheidsidealen van de renaissance.
Bij Maurits' inkomst in Leiden anno 1594 bestond er al een zekere traditie van
naar Romeins voorbeeld gemodelleerde huldigingen; de snelheid waarmee triomfboog
en gedenknaald verrezen, wijzen daar al op. Het trotse S.P.Q.L. voor Senatus
Populusque Lugdunensis op de 'arc triumphael' verwees regelrecht naar de grootheid
van Rome. Overigens onderscheidden de Leidse triomfalia zich van de voorbeelden
uit de oudheid door de toevoeging van het christelijk element, denk aan de vertoning
van Gideon op dezelfde ereboog.
Met zijn Onrijmich Vreuchden-liedt heeft Jan van Hout de klassieke parallel doorgetrokken
naar de dichtkunst. Hij heeft een tekst willen schrijven die in alles kon
wedijveren met het lofdicht uit de oudheid, wederom met toevoeging van het christelijk
element. Zijn lied vormt dan ook een conceptuele eenheid met de eretekens in
de stad. Alles was er in Leiden anno 1594 op gericht Maurits als een Romeins veldheer
te huldigen en Van Houts rijmloze lied droeg op eigen wijze bij aan diens roem.
Tegelijkertijd was het Onrijmich Vreuchden-liedt - zij het minder expliciet - een verheerlijking
van de Nederlandse dichtkunst.
Adres van de auteur: Vakgroep Nederlands R.U.G., Postbus 716, NL-9700 AS Groningen
ROEM ZONDER RIJM 39
NOTEN
Met dank aan mijn studenten Agnes Czako en Johannes Kooistra, die zich samen met mij in
Van Ho~ts tekst hebben verdiept.
1 Zie voor algemene informatie over beleg en inname van Groningen: Blok [e.a.] 1894;
Rondom de Reductie 1994; Beeldenstorm 1994.
2 Feith 1894: 83-87; Beeldenstorm 1994: 117-142.
3 In Haarlem werden vreugdevuren door katholieken gedoofd (Spaans 1989: 109). Ook in
Leiden was er ergernis onder de katholieken, zonder dat dit tot ordeverstoringen leidde
(Dusseldorpius 1893: 241). Zie ook: Te Winkel 1894: 252-253.
4Te Winkel 1894, passim; Snoep 1975: 31-34; Bax 1940: 156. Specifiek over de Leidse
intocht: Elsevier 1863.
5 Gemeentearchief Leiden (GAL), Secretariearchief (SA) 11, inv.nr. 7805, 2r.
6 Maurits verliet Groningen op 7 augustus.
7 GAL, SA 11, inv.nr. 7806, 206v.
8 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 3v-4r.
9 De eigenlijke jaarrekening over 1594 ontbreekt. De gespecifieerde rekening over de
inkomst bleef in twee versies bewaard: een kladversie van Van Hout, zie GAL, SA 11, 795; en
de officiële versie in de hand van een klerk, GAL, SA 11, inv.nr. 7805, naar deze versie wordt
verwezen. Bij de kladversie zijn rekeningen gevoegd, o.a. van de twee rederijkerskamers.
10 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 18v-2Ov; voor de opschriften ook: GAL, Bibliotheek 554 en
GAL, SA IT, inv.nr. 795 (losse rekening in de hand van de schoonschrijver zelf).
11 Dit blijkt uit de door Van Hout opgestelde ordonnantie d.d. 15 november 1594, waarvan
een exemplaar te vinden is in GAL, Bibliotheek 72413.
12 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 21r.
13 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 5v, 16v, 17r-v.
14 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 21v-23r.
15 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 13v-14r.
16 GAL, SA IT, inv.nr. 298, 321r-v.
17 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 25v-27v.
18 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 3v-4v.
19 GAL, Bibliotheek 554; ook te vinden, met enige spellingsvarianten, in GAL, SA 11,
inv.nr. 7805, fol. 12v-13r.
20 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, lOr-I3r.
21 Strong & Van Dorsten 1964: 104; Spies 1994: 145.
22 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 14v-15r.
23 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 23v-43v.
24 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 5v, 11r, 47r.
25 Voor de volledigheid noem ik ook de Latijnse lofrede, Oratio Panegyrica de urbe
Gertrudisberga, nunc ductu Mauritii Comitis à Nassau recuperata et de victoria, tum in Covordianae
arcis liberatione, tum in Gruninganae urbis deditione (Leiden, 1594). Voor de toeschrijving van
deze - niet teruggevonden - rede aan Scaliger èn de informatie dat deze rede is uitgesproken
direct na het bekend worden van de inname van Groningen, ontbreken tot op heden de bewijzen.
Zie: Boeles 1864: 97n1; Te Winkel 1894: 240.
26 Ik ken twee exemplaren van deze planodruk, beide beschadigd maar samen wel de volledige
tekst bevattend. GAL, Bibliotheek 554 en GAL, Bibliotheek 72413 (versozijde
beschreven door Jan van Hout met tekst van het Loterijspel).
27 Bostoen 1988-1989: 70; Koppenol1993: 13.
28 Voor voorbeelden van enjambementen waarbij woorden in tweeën gesplitst worden:
Van Hout 1994: 32, 51; en het Onrijmich Vreuchden-liedt. Bij mijn weten is Van Hout de enige
dichter in zijn tijd die dit regelmatig doet; ik ken slechts zeer incidentele andere gevallen,
bijv. Spiegel 1992: 120 (Terpsichore, vss. 40-41).
40 j. KOPPENOL
29 GAL, SA II, inv.nr. 795, schutblad verso.
30 De regels waren onbekend, ze worden hier voor het eerst gesignaleerd. Van Hout
noteerde wel vaker dichterlijke invallen in ambtelijke stukken.
11 Dit zou overeen komen met Te Winkel 1894: 249.
32 Dat was een gebruikelijke gang van zaken. Zie: Te Winkel 1894: 248; Van den Ende
1991:74.
JJ De druk, voor zover mij bekend een unicum, in GAL, Bibliotheek 556. Het lied is tweemaal
integraal gepubliceerd, zie: Van Hout 1863 en Van Hout 1973. Zie ook: Bax 1940: 47-48.
34 Zie, behalve voorgenoemde publikaties, vooral: Schillings 1919: 67-68 en Kossmann
1922: 50-56.
35 Alle citaten uit het Onrijmich Vreuchden-/iedt naar de originele druk. In de editie Van der
Heijden (Van Hout 1973) is de tekst van regelnummering voorzien.
36 Snoep 1975: 25.
37 Van den Ende 1991: 70, 73, 80-81.
38 Vs. 69: 'tsevencopte beest', verg. Openbaring 12:3; 13:1; 17:7.
39 De interpunctie in de editie Van der Heijden (Van Hout 1973) is hier - zoals vaker -
onjuist en misleidend: de originele druk heeft geen komma, maar een punt na r. 100.
40 Fruin 1882: 102-103.
41 Snoep 1975: 18-19. De Romeinen voerden al personificaties van de rivieren in het door
hen overwonnen gebied mee in hun triomftochten.
42 Fruin 1882: 129-132.
43 Spies 1994: 146-148.
44 Seneca 1968: 346.
45 Vergelijk: Van Hout 1621.
46 De overige regels waarvoor dit geldt zijn: r. 8, 106, 107, 155, 159, 168.
47 Zie, behalve het aangehaalde voorbeeld, r. 9-12-13-16, 78-80, 81-82 en 122-124.
48 Schillings 1919; Michels 1950.
49 Geurts 1904-1906,2: 36-71.
50 Koppenol1993, passim.
51 Meerhoff 1986.
52 Uitgebreider hierover: Koppenol [ter perse].
53 Polydorus Vergilius (ca. 1470-ca.l 555) geeft in De rerum inventoribus (1499-1521) informatie
over het ontstaan van kunsten en vaardigheden.
54 Geciteerd naar de tweede druk van de Nederlandse vertaling: P. Vergilius 1663: 77-78.
Zie ook: P. Vergilius 1663: 73-75,99, 123-124.
55 Kassenaar 1986.
56 Spiegel 1962: 36.
57 Kassenaar 1986: 56-69.
58 Koppenol [ter perse], passim. Zie ook: Koppenol199l.
59 Ramus 1972: 43-44. Zie verder voor de opvattingen van Ramus: Meerhoff 1986: 289-316.
60 Attridge 1974: 92-105.
61 Thomas Campion in 1602, geciteerd naar Attridge 1974: 104.
62 Du Bellay 1972: 88-90; Sébillet 1990: 147-148; Peletier 1990: 285-288. Zie ook:
Chamard 1939-1940, 1: 200-201 en 2: 116-117; Meerhoff 1986: 103-107, 124-132, 25l.
63 Enkele van de schaarse voorbeelden zijn Sonnet 114 in L 'O/ive van Du Bellay en Ode 12
in Le troisième livre des Odes van Ronsard.
64 De Baif 1965,5: 299.
65 Spies 1993: 75-8l.
66 Van Hout 1993: 74.
67 Van Hout 1990: 59.
68 Het is waarschijnlijk, maar het staat niet onomstotelijk vast dat Spiegel de schrijver is van
het Amsterdamse trivium. In het vervolg van mijn betoog ga ik uit van Spiegels auteurschap.
Zie ook: Twe-spraack 1985: 23-26.
69 Spiegel 1962: 182; Twe-spraack 1985: 56-57.
ROEM ZONDER RIJM
70 Koppenol1993: 16-18.
71 Spiegel 1962: 182; Twe-spraack 1985: 429-440.
72 Spiegel 1962: 36.
41
73 NI. in de rijmbrief Tot Cuenraet de Rechtere. Zie: Rudelsheim 1903; Schoonheim 1990.
Michels suggereert invloed van De Baïf, zonder dit te bewijzen of te beargumenteren, zie:
Michels 1950: 125.
74 Zie hiervoor: Van Dorsten 1962, passim; Van Dorsten 1970: 62-85.
75 Spies 1993: 84-88; Koppenol1993: 16-20.
BIBLIOGRAFIE
Attridge 1974- D. Attridge: Well-weighed syllabies. Elizabethan verse in classical metres. Cambridge,
1974.
De Baif [1965]- Ian Antoine de Baif: Evvres en rime. [Ed.] Ch. Marty-Laveaux. 5 dIn. Genève,
[1965].
Bax 1940 - J. Bax: Prins Maurits in de volksmeening der 16e en 17e eeuw. Amsterdam, 1940.
Beeldenstorm 1994 - Van Beeldenstorm tot Reductie van Groningen. [Eindred. P. Brood]. Groningen,
1994.
Du Bellay 1972 - Joachim du Bellay: La deffence et illustration de la langue françoyse. [Ed.] L.
Terreaux. Parijs, [1972].
Blok [e.a.] 1894 - P.]. Blok,]'A. Feith, S. Gratama [e.a.], Gedenkboek der Reductie van Groningen
in 1594. Groningen, 1894.
Boeles 1864 - W.B.S. Boeles: 'Een dagverhaal van het beleg van Groningen in 1594'. In:
Bijdragen tot de geschiedenis en oudheidkunde, inzonderheid van de Provincie Groningen 1 (1864),
p.97-128.
Bostoen 1988-1989 - K. Bostoen: 'Christoffel Plantijn en Jan van Hout in 1583-1585.
Opmerkingen naar aanleiding van hun vriendschap'. In: De Gulden Passer 66-67 (1988-1989),
p.61-84.
Chamard 1939-1940 - H. Chamard: Histoire de la Pléiade. 4 din. Parijs, 1939-1940.
Van Dorsten 1962 - J .A. van Dorsten: Poets, Patrons, and Professors. An outline of some literary
connexions between England and the University of Leiden 1575-1586. Leiden, 1962.
Van Dorsten 1970 - ].A. van Dorsten: The Radical Arts. First decade of an Elizabethan renaissance.
Leiden [enz.], 1970.
Dusseldorpius 1893 - Franciscus Dusseldorpius: Uittreksel uit Annales 1566-1616. [Ed.] R
Fruin. 's-Gravenhage, 1893.
Elsevier 1863 - [R] Elsevier: 'Onthaal van Prins Maurits te Leiden in 1594'. In: De Navorscher
13 (1863), p. 230-232.
Van den Ende 1991 - L.].M. van den Ende: 'De inhuldiging van prins Maurits als ambachtsheer
van Monster'. In: Historisch Jaarboek Westland 4 (1991), p. 61-82.
Feith 1894 - J.A.Feith: 'Het beleg'. In: Blok [e.a.] 1894, p. 61-117.
Fruin 1882 - R Fruin: Tien jaren uit den Tachtigjarigen Oorlog, 1588-1598. 3e dr. 's-Gravenhage,
1882.
Geurts 1904-1906 - J. Geurts: Bijdrage tot de Geschiedenis van het Rijm in de Nederlandsche Poëzie.
2 din. Gent, 1904-1906.
Van Hout 1621-Jan van Hout: '[Loflied] Op der Stadtvan Vtrechts verlossinghe'. In: Pieter
Bor Christiaensz, Vervolgh der Nederlandtsche Oorloghen, beroerten, ende Borgerlijcke oneenichheyden.
Leiden/Amsterdam, 1621, 231r-v.
Van Hout 1863 - [Jan van Hout]: 'Rijmeloos gedicht van Jan van Hout'. In: De Navorscher 13
(1863), p. 244-245.
Van Hout 1973 - Jan van Hout: 'Onrijmich Vreuchden-liedt'. In: Die Tyrannie verdrijven
42 J. KOPPENOL
Godsdienst- en onafhankelijkheidsstrijd in de 16e en 17e eeuw. [Ed.] M.C.A. van der Heijden.
2e dr. Utrecht [enz.], 1973, p. 99-107.
Van Hout 1990 - Jan van Hout: Opdracht aan Broer Comelis. [Ed.] K. Bostoen en S. Gabriëls.
Leiden, 1990.
Van Hout 1993 - Jan van Hout: Voorrede tot het Gezelschap. Voorrede bij zijn vertaling van
Buchanans Franciscanus. [Ed.] KJ.S. Bostoen, S. Gabriels enJ. Koppenol. Soest, 1993.
Van Hout 1994 - Jan van Hout: Verzen voor de Leidse loterij en de rederijkerswedstrijd van 1596.
[Ed.]]. Koppenol. Soest, 1994.
Kassenaar 1986 - F. Kassenaar: Het )uyste gewichte' van Jan van Hout (1542-1609). Verslag van
een onderzoek naar de relatie tussen Van Houts opvattingen over versmetrum en de klassieke quantitatieve
verstechniek. poetoraalscriptie Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van
Amsterdam 1986 (niet gepubliceerd).
Koppenol1991-J. Koppenol: "'In mate volget mi". Jan van Hout als voorman van de renaissance'.
In Spektator 20 (1991), p. 55-85.
Koppenol1993 - J. Koppenol: 'Een tegendraadse poëtica. De literaire ideeën van Jan van
Hout'. In: Jan van Hout, Voorrede tot het Gezelschap. Voorrede bij zijn vertaling van Buchanans
Franciscanus. [Ed.] K.J.S. Bostoen, S. Gabriëls,J. Koppenol. Soest, 1993, p. 3-25.
Koppenol [ter perse] - J. Koppenol: 'Maatwerk: poëtiek, metriek en muziek bij Jan van Hout'.
In: De dans der Muzen. De reflectie over de relaties tussen de kunsten [lezingenbundel van het
colloqium onder dezelfde titel, gehouden te Amsterdam, 10 en 11 maart 1994. Ter perse].
Kossmann 1922 - Fr. Kossmann: Nederlandsch vernythme. De versbouwtheorieën in Nederland
en de rythmische grondslag van het Nederlandsche vers. 's-Gravenhage, 192 2.
Meerhoff 1986 - CG. Meerhoff: Rhétorique en poétique au XVIe siècle en France. Du Bellay,
Ramus et les autres. Leiden, 1986.
Michels 1950 - L.C Michels: 'Over klassieke maten en rijmloze verzen'. In: Hermeneus 21
(1950), p. 121-128.
Peletier 1990 - Jaques Peletier: Art poétique.ln: Sébillet, Aneau, Peletier [e.a], Traités de poétique
et de rhétorique de la Renaissance. [Ed.] F. Goyet. [Paris], 1990, p. 234-344.
Ramus 1972 - P. Ramus: Gramere (1562), Grammaire (1572), Dialectique (1555). Genève, 1972.
Rondom de Reductie 1994 - Rondom de Reductie. Vierhonderd jaar provincie Groningen 1594-1994.
[Red.] P.Th.F.M. Boekholt [e.a.]. Assen, 1994.
Rudelsheim 1903 - M. Rudelsheim: 'Een onbekend gedicht van Jan van Hout?'. In: Taal en
Letteren 13 (1903), p. 533-544.
Schillings 1919 - A. Schillings: 'Bijdrage tot de geschiedenis van de rijmlooze poëzie in
Nederland gedurende de zeventiende eeuw'. In: TNIL 38 (1919), p. 65-78.
Schoonheim 1990 - T. Schoonheim: 'De datering van Jan van Houts "Tot Cuenraet de Rechtere"'.
In: TNTL 106 (1990), p. 281-286.
Sébillet 1990 - Thomas Sébillet: Art poétique français.ln: Sébillet, Aneau, Peletier [e.a], Traités
de poétique et de rhétorique de la Renaissance. [Ed.] F. Goyet. [paris] 1990, p. 37-183.
Seneca 1968 - Seneca: Tragedies. Vol.!. With an English transl. by FJ. Miller. (Londen [enz.],
1968).
Snoep 1975 - D.P. Snoep: Praal en propaganda. Triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de
16de en 17de eeuw. [z.pl.], 1975.
Spaans 1989 - J. Spaans: Haarlem na de Reformatie. Stedelijke cultuur en kerkelijk leven, 1577-
1620. 's-Gravenhage, 1989.
Spiegel 1962 - H.L. Spiegel: Twe-spraack. Ruygh-bewerp. Kort Begrip. Rederijck-kunst. [Ed.]
W.J.H. Caron. Groningen, 1962.
Spiegel 1992 - H.L. Spiegel: Hert-spiegel. [Ed.] F. Veenstra. Hilversum, 1992.
Spies 1993 - M. Spies: 'Developments in Sixteenth-Century Dutch Poetics. From "Rhetoric"
to "Renaissance"'. In: Renaissance-Rhetorik, Renaissance Rhetoric. [Ed.] H.F. Plett. Berlijn
[enz.] 1993, p. 72-91.
Spies 1994 - M. Spies: 'Verbeeldingen van vrijheid: David en Mozes, Burgerhart en Bato,
Brutus en Cato'.In: De Zeventiende Eeuw 10, (1994), p. 141-158.
Strong & Van Dorsten 1964 - R.C Strong enJ.A. van Dorsten: Leicesters Triumph. Leiden
[enz.],1964.
ROEM ZONDER RIJM 43
Twe-spraack 1985 - Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584). [Ed.] G.R.W. Dibbets.
Assen [enz.], 1985.
P. Vergilius 1663 - Polydorus Vergilius: Waerachtige Beschryvinghe. Inhoudende wie de eerste
Autheuren en Vinders alle Consten, Inventien, en Hantwercken sijn geweest. [ .. J. Uyt het Latijn
vertaalt door E.M.G. Amsterdam, 1663.
Te Wmkel1894 - J. te Winkel: 'De inneming van Groningen rhetorijkelijk verheerlijkt'. In:
Blok [e.a.] 1894, p. 239-264.
WiumvanZyl
De bijdragen van Nederlandstaligen tot de
Afrikaanse letterkunde.
Inleiding
Abstract - Publishers, authors and literary cri tics who were bom in the N etherlands,
Belgium or the Dutch colonies and were originally Dutch-speaking made important
contributions to the establishment and development of the Afrikaans literature.
This essay oudines their work in this regard over more than 160 years.
While the relations between these two 50 closely connected language groups
have once again changed recendy, this history poses achallenge for the future.
'Ek vra my partykeer af of ons wel besef wat ons aan die stamland Nederland verskuldig
is vir die eerste ontwikkeling van ons kuns'. Zó schrijft de eerste grote
Mrikaanse literatuurgeschiedschrijver, professor Gerard Dekker, in 1957 (Olivier
1981: 100). Hij verwijst naar de grondlegger van de schilderkunst in Zuid-Afrika, de
Nederlander Frans Oerder, naar de beeldhouwer Anton van Wouwen naar ettelijke
schrijvers. Zijn verwijzing naar de als Zuidafrikaan geboren schilder Hendrik
Pierneef schept echter een probleem. Pierneefs vader was wel Nederlander en de
schilder onderging zijn voornaamste vorming in Nederland. Maar kan hij eigenlijk
Nederlander genoemd worden?
Voor de doeleinden van dit artikel beperk ik me tot figuren die tenminste in het
begin Nederlandssprekend waren en in Nederland, België of de Nederlandse en
Belgische kolonieën geboren zijn. Door de grote rol die de Vlaming Rob Antonissen
gespeeld heeft, kan men niet uitsluitend over Nederland spreken in dit verband,
hoewel het overwicht wel bij Nederland ligt. Ik wil de aandacht toespitsen op drie
terreinen: de uitgeverijen, het actieve schrijverschap en de literaire kritiek.
Er is de afgelopen jaren onthuld dat de Afrikaanse taalbeweging van het Genootskap
van Regte Afrikaners die in 1875 in het stadje Paarl werd opgericht, niet
de eerste taalbeweging was. Het staat echter vast dat de Genootschappers de eer
moeten krijgen voor het eerste boekenbedrijf in het Afrikaans evenals voor de eerste
daadwerkelijke poging om een Afrikaanstalige letterkunde tot stand te brengen.
Men mag hierbij nochtans niet vergeten dat dit alles plaatsvond binnen het kader
van een reeds bestaand Nederlands boekenbedrijf en perswezen in Zuid-Afrika,
waardoor het een stuk makkelijker werd voor de Genootschappers.
Uitgevers en boekhandelaren
Het Nederlandse boekenbedrijf en perswezen in Zuid-Afrika kwam pas in de negentiende
eeuw tot stand. Dat wil zeggen nadat Nederland de Kaap geheel aan
TNTL 111 (1995)44-54
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 45
Engeland had afgestaan en gedurende een periode waarin het nieuwe bewind ijverig
poogde de kolonie volledig te verengelsen. De eerste belangrijke Nederlandstalige
krant is De Zuidafrikaan die in 1830 werd opgericht. Het staat vast dat die krant een
belangrijke bijdrage leverde aan het creëren van een leescultuur. Drie jaar na het
ontstaan berichtte De Zuidafrikaan dat een tweede Nederlandse boekhandelaar, de
heer Juta, zich in Kaapstad had gevestigd. Dezelfde heer Juta zou uiteindelijk niet
alleen boeken uit Nederland aan de Kaap verkopen, maar ook de kans grijpen om
zelf een uitgeverij te beginnen. Thans speelt de fumaJuta nog steeds een belangrijke
rol binnen het Zuid afrikaanse boekenbedrijf.
Gaandeweg werden er meer Nederlandse uitgeverijen opgericht. Trouwens bij de
uitgeverij van de Genootschappers uit de Paarl, D.F. du Toit & Co., werden in de eerste
twintig jaren van haar bestaan meer boeken in het Nederlands gedrukt dan in het
Afrikaans: 93.650 tegenover 81.000 (Steyn 1980: 13 9). Een ander voorbeeld van het
naast elkaar bestaan van het Nederlandse boekenbedrijf en het Afrikaanse levert de
geschiedenis van de firma Jacques Dusseau. Deze werd in 1894 aan de Kaap opgericht
als afdeling van de Amsterdamse firma met dezelfde naam. In 1896 begon de uitgeverij
een Nederlandstalig tijdschrift voor Zuid-Afrika onder de titel Ons Tijdschrift. Men
wilde er de Afrikaners mee onderrichten, hun kennis van de wereld vergroten en een
leescultuur vestigen (Coetzee 1944: ii). In hetzelfde jaar stelt de firma ook de als
Zuidafrikaan geboren maar in Nederland opgevoede].F. van Oordt aan als schrijver.
Onder het pseudoniem D'Arbez schreef hij vervolgens een twintigtal boeken gebaseerd
op de Zuidafrikaanse geschiedenis. Zijn Nederlands werd aangepast voor de
Zuidafrikaanse lezers. Van zijn Nederlandse boeken werden er niet minder dan
116.750 verkocht, een enorme prestatie voor die tijd. Zeker werd op deze wijze een
bijdrage geleverd tot het vestigen van een leescultuur. Vanaf 1926 werden zijn populairste
boeken ook in het Afrikaans vertaald. In het tijdperk ná 1904, toen de beweging
voor het bevorderen van het Afrikaans weer op gang kwam, werden er bij dezelfde firma
Afrikaanse boeken gepubliceerd van schrijvers die heel belangrijk zouden worden,
zoals onder andere].H.H. de Waal, D.F. Malherbe, C Louis Leipoldt,Jan F. Celliers
en C]. Langenhoven.
De rol van Nederlanders in het Afrikaanse boekenbedrijf is op zich een merkwaardige
geschiedenis die nog lang niet volledig is beschreven.
Nederlanders als Afrikaanse schrijvers
Een van de eerste bewuste pogingen om in het Afrikaans te schrijven komt uit de
pen van een Nederlander op bezoek in Zuid-Afrika namelijk Marten Douwe(s)
Teenstra. In een reisbeschrijving van zijn bezoek in 1830 geeft hij een gesprekin het
Afrikaans weer.
Bij de Afrikaanse taalbeweging van het Genootskap vir Regte Afrikaners zijn uiteindelijk
drie Nederlanders betrokken: de docenten Arnoldus Pannevis (1838-
1884), CP. Hoogenhout (1843-1922) en Jan Lion Cachet (1838-1912). Pannevis
werd trouwens de eerste persoon die zich doelbewust inzette om het Afrikaans tot
een schrijftaal te verheffen. Hij bepleitte namelijk een vertaling van de Bijbel in het
46 w. VANzn
Afrikaans ter wille van het geestelijk heil van de gekleurde bevolking. Zijn literaire
bijdragen tot de beweging die uit zijn activiteiten voortkwam, bleven echter beperkt
tot enkele gedichten en een aantal prozastukken.
Hoogenhout was veel produktiever. Met zijn verhaal Catharina, die dogter van die
advokaat (1879) leverde hij de eerste novelle in het Afrikaans. Bovendien schreef hij
de eerste Afrikaanse kinderboeken. Als poëzieredacteur van de krant van het
Genootschap, Di Afrikaanse Patriot, oefende hij veel invloed uit. Ook schreef hij een
heleboel gedichten en was achteraf gezien de belangrijkste dichter van de beweging.
Jan Lion Cachet schreef eveneens een aantal gedichten voor Di Afrikaanse Patriot.
Uiteindelijk zorgde hij voor een van de eerste klassieke boeken in het Afrikaans met
zijn verhalenbundel Sewe duiwels en wat hulle gedoen het (1907). Daarmee probeerde hij
zeven van de voornaamste menselijke gebreken te illustreren. Deze verhalen zijn bijzonder
realistisch en echt Zuidafrikaans. Het boek is wel vol slordigheden, maar hij
oefende er literaire invloed mee uit tot in de moderne tijd, bijvoorbeeld op de roman
van Anna M.Louw Kroniek van Perdepoort (1975), een van de beste Afrikaanse romans.
Bij alledrie de schrijvers overheerst een didactische bedoeling evenals een uitgesproken
pro-Afrikaans nationalisme. Het is ook merkwaardig dat iemand als
Hoogenhout deelnam aan het opstellen van het manifest van het Genootschap waarin
onder andere verklaard wordt: 'Daar is Afrikaners met ENGELSE harte. En daar is
Afrikaners met HOLLANDSE harte. En dan is daar Afrikaners met AFRIKAANSE harte. Die
laaste noem ons REGTE AFRIKANERS, en dié veral roep ons om aan ons kant te kom
staan.' Ik moet er echter aan toevoegen dat de leden van het Genootsschap nooit echt
anti-Nederlands zijn geweest. In Di Afrikaanse Patriot werd bijvoorbeeld in 1878 (21
november) gesteld: 'Behoud van Hollands is tog meteen bevordering van Afrikaans
want Hollands in Afrika is en word tog mar altyd Afrikaans'.
J.e. Kannemeyer zegt in zijn Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur (1978: 59) dat
het vroege Afrikaanse proza voor een deel aansluit bij de Nederlandse 'kopijeerlust des
dagelijkschen levens' en het 'humorrealisme'. Na de zogenaamde Boerenoorlog
(1899-1902) leverde een aantal Nederlanders bijdragen in die richtingen in het
Afrikaans. Harm Oost (1877-1964) die in de oorlog aan de kant van de Boeren vocht,
publiceerde in 1906 het eerste toneelstuk over maatschappelijke problemen in het
Afrikaans. De toneelaanwijzingen zijn nog wel in het Nederlands. De Nederlander
J acob Lub (1868-1926) leverde omstreeks dezelfde tijd eveneens een bijdrage van
belang met vijf bundels verhalen en schetsen in het Afrikaans en Nederlands. Ook hij
richtte zijn realisme op sociale problemen, vooral het verval van de verstedelijkte
Afrikaners inJohannesburg. In zijn eerste bundels is zijn Afrikaans nog onbeholpen en
doorspekt met neerlandismen.
Twee van de voornaamste Afrikaanse prozaschrijvers in de meer dan tachtig jaar
voor de belangrijke vernieuwing van omstreeks 1960 waren Nederlanders, namelijk
Jochem van Bruggen enJ ohannes van Melle. Beiden zijn trouwens in Zeeland geboren.
Van Bruggen (1881-1957) emigreerde als elfjarige met zijn ouders naar de Transvaal.
Zijn vader was een van de vele Nederlanders die als leraar naar de Transvaal
kwamen en de jonge Jochem bleef daarom in eerste instantie ook in Zuid-Afrika in
een Nederlandse leefwereld. Hij nam deel aan de Boerenoorlog en kwam daarna
terecht in een Afrikaanse boerengemeenschap. Hij ging er ook helemaal in op door
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 47
met een boerenmeisje te trouwen en zelf een boerderij te beginnen. Jaren later zei hij
over het verband tussen zijn schrijverschap en de emigratie naar Zuid-Mrika: 'In
Nederland sou ek nooit 'n skrywer geword het nie, miskien wel 'n skoenmaker of 'n
onhandige messelaar. Niks sou my daar tot skrywer aangespoor het nie' (1951: 17).
In het begin schreefhij nog gedichten in het Nederlands maar hij ontdekte al spoedig
de mogelijkheden van het Afrikaans. De mate waarin hij zich kon identificeren
met de strijd voor het Afrikaans bleek bijvoorbeeld uit een uitspraak van hem in 1947:
'Ek het baie hoop vir Afrikaans. Ons gees is te lewendig; ons sal die stryd nooit opgee
nie, NOOIT!' (Olivier: 1981:100). Hoewel hij waarschijnlijk ook nog door Afrikaanse
redacteuren werd geholpen vertoonde zijn werk zelfs in een latere fase herkenbare
neerlandismen. Hij bleef Nederlands lezen en het is niet verbazingwekkend dat hij
onder andere veel waardering had voor Bartje van Anne de Vries (Olivier 1980: 83).
Zijn klassieke werk is een roman-trilogie over het zogenaamde 'armblanke probleem'.
Het probleem wordt voornamelijk gepersonifieerd in de figuur Ampie. In
1924 verscheen de eerste roman, Ampie, die natuurkind, en daarna Ampie, die meisiekind
(1928) en Ampie, die kind (1942). Rond Ampie als hoofdpersonage illustreert de
schrijver het maatschappelijke verval van grote aantallen blanke Afrikanerboeren die
wegens de grote runderpest van 1897 en de boerenoorlog tegen de Engelsen (1899-
1902) in een poel van armoede terecht waren gekomen. De romans brengen steeds
meer facetten (op een boerderij, in de achterbuurt van een dorp, in de gevangenis,
op de diamantdelverijen) van de maatschappelijke ontaarding aan het licht.
Bij het herlezen van vooral de eerste roman viel één zaak mij op, namelijk dat de
schrijver in zijn realisme een nauwkeurigheid en distantie handhaaft die volgens mij
toe te schrijven is aan het objectiveringsvermogen dat zijn Nederlanderschap hem
bood. Hij is namelijk in staat volledig door te dringen tot de gemeenschap waarover
hij schrijft, iets waarbij een degelijke kennis van taal de voorwaarde is. Nochtans
blijft hij op afstand. Dezelfde indruk wekt Van Melle in zijn beste werken. Het is
volgens mij ook op zijn minst ten dele hieraan toe te schrijven dat latere generaties
Mrikaanse lezers, die eveneens verwijderd staan van de situatie van toen, vaak meer
waardering hebben voor het werk van deze twee schrijvers dan voor hun Afrikaanse
tijdgenoten en het trouwens dikwijls hoger aanslaan dan bij het eigentijdse publiek
het geval was. Vergelijk onder andere de analyse van Ampie als typisch produkt van
het 'armblankedom': 'Die opbou van die huisgesin deur 'n minderwaardige man en
'n simpele vrou' verhaastte het verval in een moeras die wegens historische omstandigheden
ontstond. Ook de school bood Ampie geen redding. 'Nou is hy die produk
van wat sy liggaam en sinne wil. Bang vir wat sterker, en wreed teen wat swakker is
as hy [ ... ] sku vir alles wat vreemd is, gulsig as hy eet of drink, en tevrede met die
hardste bed as hy wil slaap' (Van Bruggen 1965: 8).
Van Bruggen veroverde met zijn eerste Ampie-roman de Hertzog-prijs, indertijd
de belangrijkste literaire toekenning in het Mrikaans. Juist zijn realisme en scherpe
focus op het sociale probleem deed stof opwaaien, een aanduiding van de mate waarin
hij de normen doorbrak. In dit verband werd er een interessante brief in de krant Die
Burger geplaatst. De duidelijk kundige briefschrijver protesteerde tegen de toekenning
van de prijs aan Van Bruggen en vroeg zich af of Ampie hoegenaamd een
Afrikaans boek genoemd kon worden. Hij vond de inhoud on-Afrikaans en merkte
48 w. VANZYL
verder op: 'Ampie is nie 'n mens van vlees en bloed nie. Daardie ragfyne ontleding is
hier nog nie bekend nie, en in Holland is die periode waarskynlik agter die rug'
(Olivier 1981: 38). In tegenstelling daarmee vindt de literatuurhistoricus Kannemeyer
in 1978 (184) het boek juist 'deur en deur Mrikaans', een opvatting waar men het
tegenwoordig moeilijk niet mee eens kan zijn.
Toen de roman in 1927 op de middelbare scholen werd voorgeschreven, ontbrandde
er een verdere polemiek omdat men het 'onbehoorlijk' vond. Achteraf
bekeken was het protest eveneens gericht tegen het realisme, bijvoorbeeld van de
dialoog. De weduwe van de schrijver vertelde jaren later dat Van Bruggen op het station
van Krugersdorp werd herkend en dat er werd geschreeuwd 'Dis hy ... hy is die
skrywer van Ampie! Stamp hom van die perron af!' (Olivier 1981: 43).
Te veel moet men zich nochtans niet voorstellen van zijn realisme. Er wordt bijvoorbeeld
steeds een reddende hand en een positieve wending opgevoerd. De situaties worden
regelmatig door humor verzacht en literatuurhistorici gebruiken daarom de term
'humorrealisme'. De verteller levert vaak didactisch commentaar en de inhoud is dikwijls
overduidelijk met een didactische bedoeling georganiseerd. De sociale kritiek in de eerste
Ampie-roman is trouwens zo uitgebreid dat Elize Botha het als zodanig "n ondersoekna
die armblanke-vraagstuk' noemt (Olivier 1981: ii). Hiermee liep Van Bruggen met minstens
vier jaar voor op het officiële onderzoek naar methoden om het probleem aan te
pakken waartoe in 1928 door de Nederduits-Gereformeerde Kerk werd besloten!
Van Bruggen werd uiteindelijk de meest bekroonde Afrikaanse schrijver van zijn tijd.
Tussen 1917 en 1933 werd de Hertzog-prijs voor proza vier keer aan hem toegekend,
een prestatie die nooit meer is geëvenaard.
Met Johannes van Melle (1887-1953) ging het niet zo goed. J.e. Kannemeyer
beschrijft in 1981 Van Melles roman Bart Nel (1936) als 'die voortreflikste tradisionele
roman in Afrikaans'. De roman beschrijft de psychologische strijd van de Transvaalse
boer Bart Nel die wegens zijn deelname aan de rebellie van 1914 tegen de regering zijn
gezin en bezittingen kwijtraakt maar aan zijn principes trouw blijft. Kannemeyer zegt
verder dat de 'Afrikaanse kortverhaalkuns tot Sestig' (samen met het werk van enkele
andere schrijvers) 'met die beste werk van Van Melle sy hoogtepunt bereik' (1981: 331).
Van Melle werd nooit voor zijn werk bekroond. In 1968 laat W.F. Jonckheere terecht
zijn verbazing horen omdat er tot op dat stadium zelfs nog geen omvattende wetenschappelijke
studie aan zijn werk was gewijd. Jonckheere, die zelf van Vlaamse afkomst
is, stelt echter de zaak dan wel recht met zijn proefschrift over Van Melle, Johannes van
Meiie, realist tussen twee werelden (1968).
Deze late erkenning roept bij mij een associatie op met de eerder genoemde kritiek
die Van Bruggen te verwerken kreeg naar aanleding van zijn eerste Ampie-roman. Ik
vraag mij namelijk af of V an Melle soms niet te ver vooruit liep op de ontwikkelingsgang
van het Afrikaanse proza - nog verder dan Van Bruggen - om hoegenaamd op erkenning
in zijn eigen tijd te mogen rekenen.
Van Melle houdt het veel langer vol met schrijven in het Nederlands dan Van
Bruggen. Hij publiceerde zijn werk in Nederland en het sprak daarom vanzelf dat hij
zich in de eerste plaats richtte tot een Nederlands lezerspubliek, een publiek dus dat net
als latere generaties Zuidamkaanse lezers verwijderd staat van de maatschappij waarover
hij schreef.
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 49
Hij publiceerde eerst een dichtbundel en twee prozaboeken in het Nederlands en
schreef daarop zijn eerste roman, Dawid Booysen (1933) in het Mrikaans (in 1950
onder die titel De Briefin het Nederlands uitgegeven). Vóór die tijd had hij wel voor
tijdschriften in het Mrikaans geschreven. De eerste uitgave van de klassieke roman
Bart Nel (1936) werd echter opnieuw in het Nederlands maar dan wel met de dialogen
in het Afrikaans geschreven. Het boek werd eveneens in Amsterdam gepubliceerd
en beleefde uiteindelijk zelfs een herdruk in Nederland. Pas zes jaar later (1942) verscheen
het in een Mrikaanse bewerking. In het Mrikaans had het boek uiteindelijk
oneindig veel meer succes. Jonckheere (1968: 118) zegt hierover: 'Een van de redenen
kan geweest zijn dat de actieruimte, de tijdsomstandigheden en het politieke kader
bij het publiek van dat land [d.i. Zuid-Afrika, W.v.Z.] beter bekend waren en derhalve
meer aanspraak vonden: de handeling wordt immers in de jaren van de
Transvaalse Rebellie (1914) gesitueerd'.
Jonckheere (1968: 182) wijst ook op stijlproblemen in het Afrikaans en Nederlands
van Van Melle. De schrijver wordt volgens hem 'al te dikwijls slachtoffer van
een gebrekkige aanwending van Afrikaans in dialogen die te Nederlands klinken, of
in beschrijvingen (in zijn Nederlands) die weer door Afrikaans aangetast zijn'. Zowel
zijn Afrikaans als zijn Nederlands lijden dus onder zijn tussenpositie als schrijver. De
mate waarin de stijl de receptie van zijn werk in Zuid-Mrika negatief heeft beïnvloed
is niet duidelijk. Een van zijn belangrijke bijdragen is daarentegen dat zijn, zoals
Kannemeyer het stelt (1981: 322), 'sierlose, byna naakte prosa' diende als "n welkome
korrektief op die liriese sierstyl' van indertyd prominente Afrikaanse schrijvers
zoals D.F. Malherbe en CM. van den Heever. Na Bart Nel schreef Van Melle alleen
nog in het Mrikaans.
Er zijn minstens twee andere mogelijke redenen waarom Van Melle indertijd buiten
de hoofdstroom terecht kwam. Ten eerste: Van Bruggen maakte zijn realisme
milder door humor. Bij Van Melle daarentegen gaat het realisme samen met een
vaak herkenbaar Nederlandse ironie. Ten tweede: Er zijn bij hem vaak sporen te
zien van een eigenzinnige wereldbeschouwing waarvoor hij in Zuid-Afrika op weinig
publieke steun had kunnen rekenen. Op een streng calvinistische basis verwerkte
hij namelijk afwisselend zaken zoals het anarchisme, het syndicalisme en het communisme.
Jonckheere (1968: 18) voegt in dit verband toe: 'Het was voor Van Melles
faam als literator eigenlijk noodlottig geweest dat hij de laatste tien jaren van zijn
leven bijna uitsluitend aan religieuze pamfletschrijverij had gewijd; want hoewel hij
deze publikaties zelf heel hoog aansloeg, waren ze alleen maar van zo 'n aard dat ze
hem in de literaire wereld deden vergeten'.
Binnen de traditie van het realisme leverde nog een Nederlander een belangrijke
bijdrage, namelijk Johan Frederik Holleman (1915-). Hij was afkomstig uit
Nederlands-Indië en verbleef maar vrij kort in Zuid-Afrika. Hij schreef drie literaire
werken onder het pseudoniem Holmer Johanssen. Hij verklaarde later: 'Afrikaans
was die medium wat dit vir my moontlik gemaak het om partykeer my diepste emosie
onder woorde te bring. [ ... ] Vir jare dus het ek gevoel dat my "romantiese persoonlikheid"
(dit is "Holmer Johanssen") aan Mrikaans behoort, en ek het my bes gedoen
om lojaal te wees aan 'n taal wat ek liefgekry het en wat so gul my liefde beantwoord
het' Gohanssen 1963:14). In zijn belangrijkste werk, zijn roman Die onteifdes (1944),
50 w. VANZYL
hield hij zich net als Van Bruggen bezig met het vraagstuk van armoede. Bij hem is
er haast geen sprake van didactische ingrepen of een reddende figuur. Hij werkte ook
mee aan het introduceren van de Nieuwe Zakelijkheid in de Afrikaanse letterkunde.
Na de Tweede Wereldoorlog werden de rechtstreekse bijdragen door Nederlanders
aan de Mrikaanse letterkunde minder, zonder echter te verdwijnen. In de
jaren vijftig en zestig leverde de journalist Aat Kaptein nog een uitstekende bijdrage
tot het Afrikaanse essay. Zijn voor de krant geschreven stukken werden gebundeld
onder de titels Voor my venster verby (1961) en Die naakte waarheid (1964).
Het leek erop dat de toenemende culturele boycot dit soort Nederlandse betrokkenheid
langzamerhand dooddrukte net als andere Nederlandse invloeden op de
Mrikaanse letterkunde. Maar in 1988 verscheen er weer een aantal gedichten uit de
pen van een Nederlander in het Mrikaans in de postuum uitgegeven bundel Legaat
onder last door Jac. Braamse. En in 1990 klinkt er opeens een stem in het Afrikaans
op uit het traangas en het bloed van het slagveld van de laatste 'struggle' tegen de
apartheid in de zwarte woonwijken rond Kaapstad. Het is de stem van de in
Nederland geboren Emma Huismans die voor het eerst een nieuw literair gevechtsterrein
laat zien in haar verhalenbundel Berigte van weerstand (1990). Zij levert genadeloos
commentaar op de onderdrukkers maar ook op misstanden binnen het verzet.
Zij droeg op deze wijze bij tot een thematische vernieuwing in de Mrikaanse letterkunde
terwijl de directe, pretentieloze stijl eveneens een literaire aanwinst is. Haar
volgende verhalenbundel (met Kees Neefjes), Werken met werkelijkheid (1993), is in
het Nederlands geschreven, maar gaat geheel over Zuid-Afrika.
Nederlandst~lige critici
Ook op het terrein van de Afrikaanse literaire kritiek hebben Nederlandstaligen een
opmerkelijke rol gespeeld. Ik heb reeds eerder de belangrijke positie genoemd die
c.P. Hoogenhout innam als poëzieredacteur by Di Afrikaanse Patriot en dus als
praktische criticus bij de geboorte van de Afrikaanse poëzie. Hierna hebben vooral
drie Nederlandstaligen een bijzondere rol gespeeld als Afrikaanse critici.
De eerste is H.A. Mulder (1906-1949) die in 1934 om gezondheidsredenen naar
Zuid-Afrika emigreerde. Hij werkte als Afrikaans letterkundige mee aan verschillende
bladen. Hij arriveerde trouwens op een erg belangrijk tijdstip in de geschiedenis
van de Mrikaanse letterkunde, namelijk toen de vernieuwing van de jaren dertig,
de grootste inhaalmanoeuvre in de Afrikaanse poëzie, op gang kwam. De
vernieuwing door de 'Dertigers' behelste vooral de opkomst van een doorleefd er
belijdenislyriek en veel nauwkeuriger aandacht voor de taal en afwerking van de
poëzie. Mulder bleek dé persoon die met inzicht kon oordelen over het werk van
Dertigers zoals N.P. van Wyk Louw in een tijd toen andere critici erg onhandig en
soms zelfs vijandig erop reageerden. Volgens Kannemeyer kan hij 'as die belangrikste
begeleidende kritikus van Van Wyk Louw in die vroeë en middeljare van syoeuvre
beskou word' (1990: 230-231). Zijn toewijding aan de strijd om de vernieuwing
blijkt ook uit zijn deelname aan meerdere literaire polemieken, onder andere ter verdediging
van de poëzie van Van Wyk Louw.
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 51
Rialette Wiehahn noemt in haar boek over Die Afrikaanse poësiekritiek (1965: 75) dat
hij 'ten dele as gevolg van sy Nederlandse agtergrond en sy digterskap kritiek gelewer
(het) wat van dië van sy voorgangers en tydgenote verskil het'. Zij zegt verder: 'Ons
kan Mulder se kritiek veel eerder beskou as die grondslag-Iê van en die meedoen aan
die uiteenloop van kritiese beginsels wat by 'n volgende groep kritici aangetref word'.
Dit houdt hoofdzakelijk in dat hij het accent verschoof vanaf het toen heersende psychologisme
naar de vormgeving en structuur van de tekst. Hij werd dus ook een algemene
richtingaanwijzer in de Afrikaanse kritiek.
Het vertrouwen dat de voornaamste Dertigers in hem hadden wordt bevestigd
door het feit dat hij in 1945 door Van Wyk Louwen zijn broer W.E.G. Louw werd
uitgenodigd om lid te worden van de eerste redactie van het tijdschrift Standpunte,
een tijdschrift van doorslaggevend belang voor de Afrikaanse letterkunde.
Een droevige zijde van Mulders werk in Zuid-Mrika is dat hij als scheppende
schrijver (dichter) nooit echt de sprong naar het Afrikaans heeft kunnen maken. Een
dergelijke poging op het moment dat de Afrikaanse poëzie net volwassen werd, was
natuurlijk ook oneindig moeilijker dan in de tijd van Hoogenhout. Mulder had onder
het pseudoniem W. HesseIs al twee dichtbundels in het Nederlands gepubliceerd
voor zijn vertrek naar Zuid-Afrika. Hij klaagde soms over het gebrek aan publikatiemogelijkheden
voor een Nederlandse dichter in Zuid-Afrika. In 1943 toen de oorlog
hem volledig isoleerde van Nederland schreef hy bijvoorbeeld aan Louw: de
Nederlandse dichter in Zuid-Afrika 'gryp met sy wortels in die lug' (Kannemeyer
1990: 232). Uiteindelijk verscheen er postuum slechts nog een verzamelbundel van
zijn poëzie (Con Sordino, 1949). (Voor belangstellenden wil ik hier vermelden dat er
binnenkort een bundel verschijnt met de briefwisseling tussen Mulder en Gerrit
Kamphuis onder redactie van Hans Ester, Roy Pheiffer en Susan van der Ree.)
In 1939 arriveerde een andere belangrijke inspirator van de Afrikaanse letterkunde
in Kaapstad: de bekende dichter Jan Greshoff (1888-1971). De rol die hij voorheen
in Nederland speelde (het aanmoedigen van jong talent en het wijzen op publikatiemogelijkheden)
zou hij in Zuid-Afrika voortzetten. Over zijn keuze voor Zuid-Afrika
verklaarde hij in 1946 dat een Nederlandse schrijver die zoveel mogelijk met zijn taal
verbonden wilde blijven, geen beter toevluchtsoord dan Zuid-Afrika kon kiezen. Van
de Afrikaanse letterkunde had hij toen nauwelijks kennis. Zijn vrouw zei er later over:
'in wezen was Zuid-Afrika voor ons onbekend. Wij wisten niets. We waren stom verbaasd,
dat de intelligentsia en de literaire mensen in Zuid-Afrika zo goed op de hoogte
waren van de ontwikkelingen in de Nederlandse literatuur en wij helemaal niet van
de literatuur in Zuid-Afrika' (Kannemeyer 1990: 182).
Hij werd pas twee jaar na de oprichting van het tijdschrift Standpunte formeel lid
van de redactie. W.E.G. Louw noemde hem echter 'een van die besielers - 'n mens
sou hom selfs 'n aanstigter kan noem - van die tydskrif'. Het ging hem om 'die
noodsaaklikheid van 'n eie letterkundige orgaan [ ... ] waar die denkbeelde van die sg.
Dertigers sowel as hul oorspronklike werk sonder inmenging van buite of onderwerping
aan die oordeel van ánder afgedruk kon word' (Louw 1971: 1) De 'ander'
waren de vertegenwoordigers van het literaire bestel in vooral de Transvaal die zichzelf
hadden opgesteld tegen de vernieuwing. Volgens Louw (1971: 1) ontbrak het
bij de Kaapse Dertigers aan de noodzakelijke kennis en ervaring voor het oprichten
52 w. VANZYL
van zo'n tijdschrift. 'Maar Greshoff had juis diékennis en dié ervaring'. Greshoff
bleef tot aan zijn dood redactielid.
Anders dan Mulder publiceerde hij zelf niet veel over de Afrikaanse letterkunde.
Hij zorgde wel bijna onmiddellijk na zijn aankomst dat er onder andere in het tijdschrift
Groot Nederland aandacht voor kwam. Tussen 1940 en 1942 werkte hij ook
met Fred Ie Roux samen om onder het pseudoniem Kees Konyn spotschriften over
Afrikaanse literaire zaken te publiceren en opgeblazen reputaties door te prikken. In
zijn inleiding tot een bundel van de beste stukken beweert Kannemeyer (1982: 6) dat
'die samewerking tussen Greshoff en Le Roux' zorgde voor de 'eerste werklike
literêre boutades in Afrikaans'.
Greshoff leverde een van zijn grootste bijdragen tot de Afrikaanse letterkunde op
het terrein van literaire vriendschappen. De prins van de prozavernieuwing van
Zestig, Etienne Leroux, zegt bijvoorbeeld: 'Die aandeel wat sy persoonlike vriendskappe
in die veertigerjare in ons letterkunde beteken het, kan alleen ons grootste
Afrikaanse digters met erkentlikheid oor getuig'. En 'hy (het) die ongelooflike gawe
gehad [ ... ] om die vonk van skrywerskap oor te dra' (Leroux 1980: 91). Greshoff was
de persoon die de jonge Leroux in 1951 aanmoedigde zijn eerste roman, Die eerste
lewe van Colet, te voltooien. Dit boek wordt tegenwoordig door literatuurhistorici
gezien als inleiding tot de vernieuwing in de Afrikaanse romankunst. Toen het manuscript
werd afgekeurd door de grote uitgeverijen verklaarde de eerder genoemde
Nederlander Aat Kaptein zich bereid om het te publiceren bij zijn Culemborg
Uitgewery(Steyn 1992: 220-221).
Greshoff speelde dus uiteindelijk een belangrijke rol bij de twee grote vernieuwingen
van de Afrikaanse letterkunde namelijk die van Dertig en die van Zestig. In
het gedicht 'Ballade vir Jan se fees' (opgenomen in Nuwe Verse, 1954) die Van Wyk
Louw schreef voor Greshoffs zestigste verjaardag noemde Louw hem "n Dietse silwersmid'
en "nJan - ónsJan' (Kannemeyer 1990: 187).
De laatste Nederlandstalige criticus aan wie ik aandacht wil besteden, is de
Vlaming Rob Antonissen (1919-1972). Hij publiceerde al voor zijn vertrek naar
Zuid-Afrika in Vlaamse bladen over de Afrikaanse letterkunde en zette dat vanuit
Zuid-Afrika voort. In Zuid-Afrika concentreerde hij zijn aandacht op de Afrikaanse
literaire geschiedschrijving en de theorie ervan. Hij publiceerde in 1955 zijn literatuurgeschiedenis
Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede en zorgde daarna
voor nog twee bijgewerkte edities (1960, 1964). Hij ging hierbij ingrijpend te werk.
Nog in 1973 vond Pheiffer het 'die mees waardevolle en gesaghebbende literatuurgeskiedenis'
over de Afrikaanse letterkunde (Pheiffer 1973: 2):
In 1955 werd Antonissen uitgenodigd redactielid te worden van Standpunte. In dit
blad alleen publiceerde hij 58 artikelen. Hij speelde als criticus een voorname rol ten
aanzien van de prozavernieuwing van Zestig. De vernieuwing door die 'Sestigers'
behelste onder andere experimenten met de literaire vormgeving, het introduceren
van eigentijdse thema's en hevige botsingen met de toen heersende maatschappelijke
orde op de terreinen van de politiek, godsdienst, zeden, etc. Pheiffer (1973: 4)
zegt over Antonissens rol: 'Van ons kritici was Antonissen seker die een wat die werk
van die Sestigers die beste in perspektief kon plaas; navolgings, onryphede en swakhe
de kon aantoon'. Zijn kritiek is vaak scherp. Over de hooggeschatte en tegenDE
BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 53
woordig klassiek geachte roman Sewe dae by die Silbersteins (1962 - door Etienne Leroux)
vond hij bijvoorbeeld: 'Dit moet grondig hersien en in onderdele herskryf word'!
In een toespraak voor de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en
Letterkunde tegen het einde van zijn leven definieerde hij zijn gespleten bestaan in
Zuid-Afrika zodanig, dat het waarschijnlijk van toepassing werd op vele figuren die
hierboven aan de orde kwamen: 'Mijn bestaan, dat herkende ik ineens, was een
bestaan tussen twee werelden geworden. Ook wist ik dit, en de latere ervaringen hebben
het weten slechts nog aangescherpt: Dat dit "bestaan tussen twee werelden" een
bijzóndere wijze van bestaan is, even geldig als onherroepelijk, zowel een uitdaging
als een verzoeking, rijk aan zegen zowel als pijn ... Men betaalt een prijs, en met de
jaren een al hoe hogere prijs; maar de jaren leren ook, en al hoe meer, dat de prijs het
betalen waard is. Dit verdeelde bestaan wordt een voorrecht, en eigenlijk des te meer
naar de mate waarin het veelvoudiger en verwikkelder wordt' (Pheiffer 1973: 8).
Conclusie
Over elk van de genoemde figuren valt nog veel meer te zeggen. Er zijn ook namen
die men kan toevoegen zoals W.F. Jonckheere naar wiens studie over Van Melle ik
heb verwezen en die thans in Zuid-Afrika professor is in Afrikaans en Nederlands,
Miep Nienaber-Luitingh die onder andere een belangrijke functie vervulde bij de
kritiek op Elisabeth Eybers' vroege poëzie alsook de in Nederland verblijvende
Hans Ester die al bekendheid heeft verworven met zijn kritieken over Afrikaanse
literatuur en van wie onlangs een verzamelbundel onder de titel Land onder die
Suidersterre is verschenen. Helaas ontbreekt hier de ruimte om er nader op in te gaan.
Het is wel overduidelijk dat Nederlandstaligen een zeer wezenlijke bijdrage hebben
geleverd bij het ontwikkelen van de Afrikaanse letterkunde. Nederlandse uitgevers
hebben geholpen een bestaansruimte voor het Afrikaanse boek te creëren.
Nederlanders die als scheppende schrijvers deelnamen, waren geregeld betrokken
bij het doorbreken van de literaire normen. De Nederlandstalige critici hebben op
hun beurt even geregeld meegeholpen bij het inspireren en kritisch begeleiden van
belangrijke vernieuwingen. Het is op zijn minst een opmerkelijke geschiedenis die
de verwantschap tussen het Nederlands en het Afrikaans en de mogelijkheden die
daaruit voortvloeien nogeens benadrukt. Het is bovendien een geschiedenis die een
uitdaging vormt voor Nederlandstaligen ten aanzien van de zoveelste nieuwe context
waarin het Afrikaans zich thans aan het ontplooien is.
Adres van de auteur: Universiteit van Wes-Kaapland, P.B. X17, Belville, 7535, Suid-Mrika
54 W. VANZYL
BIBLIOGRAFIE
Van Bruggen 1951 - J. van Bruggen: 'Terugblik'. In: Tydskrif vir Letterkunde, September 1951,
p. 15-23.
Van Bruggen 1965 - J. van Bruggen: Ampie. Die Trilogie. Johannesburg, 1965.
Coetzee 1944 - N.S. Coetzee: 'n Halfeeu van letterkunde uit Suid-Afrika. KaapstadIPretoria, 1944.
Ester 1993 - H. Ester: Land onder die suidersterre. Amsterdam, 1993.
Johanssen 1963 - H.Johanssen: Die weiftog van die Helena. Kaapstad, 1963.
J onckheere 1968 - W.F. J onckheere: Johannes van Meiie, realist tussen twee werelden. Pretoria,
1968.
Jonckheere 1974 - W.F. Jonckheere: Bart Nel. Verspeelde Lente. PretorialKaapstad, 1974.
Jonckheere z.j. - W.F. Jonckheere: Johannes van Melle. Kaapstad [etc.], [z.j.]
J oubert 1972 - D. J oubert: Toe witmense arm was. Uit die Carnegie-verslag 1932. Kaapstad, 1972.
Kannemeyer 1978 - J.C. Kannemeyer: Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur. Dl. I (Kaapstad!
Pretoria, 1978).
Kannemeyer 1982 - J. e. Kannemeyer: Die koléperas van Kees Knnyn. Emmerentia, 1982.
Kannemeyer 1983 - J.C. Kannemeyer: Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Dl. TI (pretoria!
Kaapstad, 1983).
Kannemeyer 1990 - J.e. Kannemeyer: Die dokumente van Dertig. Kenwyn, 1990.
Leroux 1980 - E. Leroux: Tussengebied, J ohannesburglKaapstad, 1980.
Louw 1971 - W.E.G. Louw: 'Jan Greshoff (1888-1971)'. In: Standpunte, April 1971, p. 1-3.
Nienaber 1936 - P.J. Nienaber: D'Arbez as skrywer. Pretoria/Kaapstad, 1936.
Olivier 1981 - Jochem van Bruggen. [Red.] R Olivier. Roodepoort, 1981. (CUM-boeke)
Opperman 1964 - D.J. Opperman: Kuns-Mis. KaapstadIPretoria, 1964.
Pheiffer 1973 - RH. Pheiffer: 'Rob Antonissen (23.5.1919 - 23.9.1972)'. In: Standpunte, juni
1973,p.I-8.
Steyn 1980 - J.e. Steyn: Tuiste in eie taal, die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad, 1980.
Steyn 1992 - J.e. Steyn: 'Human & Rousseau en die Sestigers'. In: Boekewêreld. [Red.] W.
Beukes. Kaapstad, 1992, p. 220-221.
Wiehahn 1965 - R Wiehahn: Die Afrikaanse poësiekritiek, 'n histories-teoretiese beskouing.
KaapstadIPretoria, 1965.
Frans Claes S.J.
Simon Stevin als bron voor Kiliaan*
Abstract - At the end of the sixteenth century the scientist Simon Stevin and the
lexicographer Cornelis Kiliaan were most deserving in their efforts for the study
of Dutch vocabulary. Up to now one thought, without a serious investigation, that
the scientific works of Stevin had not been used hy Kiliaan as sources for his dictionary.
However, an exhaustive examination of words which were recorded hy
Stevin for the first time, demonstrates that Kiliaan has actually taken over several
words from Stevin.
Simon Stevin en Cornelis van Kiel of Kiliaan hebben zich op het einde van de zestiende
eeuw bijzonder verdienstelijk gemaakt voor de Nederlandse taal. Stevin voerde
een aantal eigen Nederlandse termen in, waarvan hij er sommige uit oudere werken
overnam, maar andere zelf vormde. Hij vond zijn moedertaal beter dan andere talen
geschikt voor wetenschappelijke uiteenzettingen, onder andere dankzij de eigen
begrijpelijke en duidelijke terminologie. Kiliaan stelde het eerste woordenboek samen
waarin het Nederlands zo volledig en grondig mogelijk werd beschreven. Hiervoor
gebruikte hij een groot aantal bronnen, waaronder ook humanistische en wetenschappelijke
werken. Dat hij ook werken van Stevin gebruikt zou hebben, is vroeger
betwijfeld. Ik meen dit nu echter te kunnen aantonen, vooral met woorden die, soms
in een bepaalde betekenis, het eerst door Stevin gebruikt werden.
1. Eigen Nederlandse termen van Stevin
Herhaaldelijk heeft men al geschreven dat Stevin eigen Nederlandse termen
'gesmeed' heeft om wetenschappelijke begrippen uit te drukken. Wanneer er voorbeelden
van gegeven worden, noemt men er soms echter ook woorden bij die al vóór
hem in gebruik waren.
C.G.N. de Vooys noemt bijvoorbeeld als nieuwe woorden van Stevin: middellijn,
driehoek, vlak, aftrekken, delen, wortel, en N. van der Sijs voegt hieraan nog toe: evenredig,
evenwijdig, omtrek, meetkunde, wiskunde.! Driehoek komt echter al in 1573 in de
Thesaurus van Plantijn voor, de wiskundige termen aftrekken en delen in 1445, wortel
in 1532 in oudere rekenboeken.2 Zoals ik verder zeg, spreekt Stevin over meetkonst
(1585) en wisconst (1586). Pas later wordt het meetkunde en wiskunde.
2. Kan Stevin een bron van J.(jliaan geweest zijn?
In 1943 publiceerde E.J. Dijksterhuis een lijst van woorden uit werken van Stevin
die in dezelfde betekenis ook bij Kiliaan ofPlantijn voorkomen. Deze woorden, ook
TNTL 111 (1995) 55-64
56 F.CLAES
de ongeveer 120 woorden die alleen bij Stevin en Kiliaan staan, waren volgens
Dijksterhuis al vóór Stevin bekend: 'Kiliaan vermeldt Stevin immers niet als bron'.J
Het is waar dat de naam Stevin niet voorkomt op de lijst van 99 geraadpleegde
auteurs vooraan in Kiliaans Etymologicum en ook niet bij een of ander artikel in het
woordenboek zelf. Toch is dit geen bewijs om aan te nemen dat Kiliaan Stevin niet
heeft geraadpleegd. Van verscheidene auteurs die Kiliaan nergens als bron vermeldt,
is immers al aangetoond dat Kiliaan hun werken gebruikt heeft. Onder hen zijn lexicografen,
zoals Joos Lambrecht,4 Petrus Dasypodius, Josua MaaIer, Ambrosius
Calepinus,5 Jean Thierry,6 Gerard van der Schuren,7 en ook humanistische en
wetenschappelijke auteurs, zoals Adriaen van der Gucht,B Johann Stumpf, Egidius
Tschudi9 en Isidorus van Sevillalo•
Om te weten of Stevin een bron voor Kiliaan is geweest, moeten we nagaan wie
van beiden bepaalde woorden het eerst heeft opgenomen. Hierbij komen de sterkste
argumenten uiteraard van woorden die op dat ogenblik voor het eerst in het
Nederlands voorkomen of die heel zeldzaam zijn. Daarom heb ik in alle werken van
Stevin die voor Kiliaans Etymologicum (1599) verschenen zijn, gezocht naar de meest
typische Nederlandse termen, vooral naar die waarbij een Latijns equivalent staat.
Dit equivalent kan er enerzijds op wijzen dat het Nederlandse woord volgens Stevin
nog minder bekend was en anderzijds ook de overeenkomst met het artikel van
Kiliaan aantonen.
Bij mijn onderzoek heb ik ook gebruik gemaakt van de al vermelde lijst van
Dijksterhuis en van de lijst die K.W. de Groot eerder had gepubliceerd, met een
puristische bedoeling. I I Jammer genoeg staat in deze lijsten niet in welke werken van
Stevin de woorden voorkomen. Uit de lijsten heb ik de woorden weggelaten die in
dezelfde betekenis vóór 1582, toen het eerste werk van Stevin verscheen, al in
Nederlandse woordenboeken opgenomen zijn.
3. Woorden van Stevin die Kiliaan overgenomen kan hebben
Bij het hier volgende overzicht van mogelijke bronnen voor Kiliaan rangschik ik de
werken van Stevin chronologisch. In enige werken van Stevin heb ik geen overeenkomst
met Kiliaan gevonden: Problematum geometricorum (. . .) Libri V (1583),
L'Arithmétique (1585) en Appendice Algébraique (1594), die geen Nederlands bevatten,
en Havenvinding (1599), uit hetzelfde jaar als Kiliaans Etymologicum. Een later
werk als de Wisconstige Gedachtenissen (1605-1608) komt niet meer in aanmerking als
bron voor het Etymologicum, maar ik heb het tevergeefs nog nagekeken voor mogelijke
overeenkomst met de kanttekeningen en aanvullingen van Kiliaan bij dit
Etymologicum, die dateren uit de jaren 1599-1607.J2
3.1. Tafelen van inte1'est (Antwerpen, Plantijn, 1582)
In dit werk van Stevin is me alleen maar overeenkomst met Kiliaan opgevallen voor
het in het Nederlands minder gewone woord hoofdsom en voor de minder gewone
betekenis 'aftrekken' van afrekenen.
Stevin schrijft: 'Hooft-somme is die, daer den interest afgherekent wordt' (p. 10).
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 57
Bij Kiliaan, al in zijn Dictionarium van 1588, staat:
- hooft-somme. j. hoofd-penninghen (d.i. 'principalis summa qux fcenori datur', voornaamste
som die voor rente gegeven wordt);
- afrekenen, aftellen. Dinurnerare;
- afrekenen, afkorten. De summa deducere, detrahere, reputare.
In het Middelnederlands zijn er enige zeldzame bewijsplaatsen voor hooftsomme
met de betekenis 'kapitaal' en voor afrekenen met de betekenis 'afbetalen, vereffenen'.
Het artikel van Kiliaan afrekenen, afkorten kan ontleend zijn aan het Naembouck
van Joos Lambrecht, dat in 1546 en 1562 schrijft: 'Afrekenen vander somme, Rabatre
de la somme'. Voor het artikel afrekenen, aftellen heb ik geen lexicografische bron
van Kiliaan gevonden. Het woord hooft-somme heeft Kiliaan vermoedelijk uit de
Nomenclator (1567) van Hadrianus Junius overgenomen, waarin dit woord samen
met de hierboven aangehaalde, bij Kiliaan s.v. hoofd-penninghen opgenomen Latijnse
omschrijving staat (het woord hooftpenninghen stond al in de Thesaurus (1573) van
Plantijn).
Er blijft alleen afrekenen, aftellen over, dat Kiliaan aan de Tafelen van interest zou
kunnen hebben ontleend. Toch is dit allesbehalve duidelijk te bewijzen. Dit artikel
kan aan de hand van andere bronnen gevormd zijn.
3.2. Dialectike ofte Bewysconst (Leiden, Plantijn, 1585)
In de Dialectike van Stevin heb ik meer woorden gevonden die overeenkomen met
trefwoorden van Kiliaan. Verscheidene ervan staan in een lijst van 22 woorden op p.
2 van het werk, waar naast de vreemde woorden de 'eyghen Duytsche' staan die
Stevin 'overal gheerne soude gheseyt hebben'.13 Enige van deze woorden waren al
eerder gebruikelijk: letterconst, grammatike; pale, termijn; sangher, musicien; sterrekijcker,
astronomijn; voorstel, propositie. Andere woorden uit de lijst staan niet bij
Kiliaan: aertconst, physike; aertist, physicien; bewijsconst, dialectike; bewijser, dialecticien;
letteraer, grammaticien; meetkonst, geometrie; meter, geometricien; redenconst,
rhetorike; sterreconst, astronomie; strijden, met de betekenis 'argumenteren'; telder,
arithmeticien. Vijf woorden uit de lijst ten slotte kan Kiliaan echter wel van Stevin
hebben overgenomen: strijdreden en telkonste, die tevoren nog niet in het Nederlands
zijn opgetekend, bepalinghe met de betekenis 'definitie', redenaer, met de betekenis
'rhetorisien', en singhkonste, waarvoor ik geen oudere waarschijnlijke bron voor
Kiliaan heb gevonden.
In de lijst van Stevin heeft strijtreen de betekenis 'argument'. Deze betekenis verschilt
wel enigszins van die in Kiliaans Etymologicum, 'Contentio, oratio pugnax contentiosa',
d.i. polemische rede, rede om voor iets te strijden. Argument betekende
behalve 'bewijsgrond' vroeger echter ook 'woordenwisseling'. Bovendien kan Kiliaan
om etymologische redenen (het element 'strijd') zelf de betekenis hebben aangepast.
Het tweede woord, telconst, heeft in de lijst van Stevin als vreemd equivalent
'arithmetike' en in Kiliaans Etymologicum de Latijnse vertaling 'Arithmetica', wat
volledig overeenstemt. M. Kool noemt telconst terecht een semantisch neologisme
van Stevin, maar ze zegt ten onrechte dat het woord al eerder bij Kiliaan, namelijk
in 1574, voorkomt dan bij Stevin.14 Kiliaan heeft het woord pas in 1599 opgenomen.
Bepalinghe komt in de lijst van Stevin voor met de betekenis 'definitie'. Kiliaan
58 F.CLAES
heeft in zijn Dictionarium van 1588 het werkwoord be-paelen opgenomen met de
betekenis 'determinare, termino distinguere, definire'. Deze betekenis lijkt in het
Middelnederlands nog niet voor te komen. Daar betekende bepalen 'met palen afzetten,
begrenzen' en een enkele keer 'omschrijven, duidelijk aanwijzen'. In de
Thesaurus van Plantijn had het woord ook nog een materiële betekenis: 'Borner,
determiner. Terminos statuere, determinare, pangere terminos, determinare agros,
etc.'. De betekenis bij Kiliaan komt meer overeen met die bij Stevin.
Ook redenaer, 'retorisien', in de lijst van Stevin komt in betekenis overeen met 'redenaer.
Rhetor, orator, causidicus' bij Kiliaan in 1599. De Latijnse woorden van Kiliaan
komen overeen met die in de Thesaurus van Plantijn, waarin het trefwoord echter reder
is. Deze laatste vorm staat in het MNW met een verwijzing naar de Teuthonista (1477).
Redenaer staat in het M~ alleen met een heel andere betekenis, 'rentmeester', uit een
Brugse bron. Deze betekenis van redenaer staat ook bij Kiliaan met de aanduiding
'±land. brug.' Met de huidige betekenis 'redenaar' vermeldt het WNT reedner in 1578
en, na Kiliaan, pas in 1613 redenaer, telkens toegepast op een rederijker.
Singconst, 'musike', in de lijst van Stevin komt overeen met 'singh-conste. Musica' in
Kiliaans Etymologicum. Het woord singheconste komt al wel voor in het Dictionarium
Triglotton (1552) van Joannes Servilius. In dit woordenboek, dat van het Latijn uitgaat,
vertoont het artikel 'Musicus, Een sangher, een die in de singheconste geleerd
is', echter minder overeenkomst met de tekst van Kiliaan. Bovendien heb ik ook verder
geen invloed van Servilius in het woordenboek van Kiliaan kunnen vinden.
Behalve deze vijf woorden uit dezelfde lijst van Stevin kan Kiliaan nog enige
andere woorden uit een verder deel van de Dialectike hebben overgenomen waarin
Stevin enige wiskundige termen met de Latijnse vertaling ervan opneemt.
Enige termen die tevoren nog niet in het Nederlands zijn opgetekend, komen
met dezelfde vertaling als bij Stevin (p. 152-153) ook bij Kiliaan voor:
- rechthouckich, rectangulum (Stevin) is bij Kiliaan in 1599: recht-hoeckigh.
Rectangulus;
- evewijdich, parallelogrammum (Stevin) is bij Kiliaan in zijn Dictionarium van 1588:
euen-wijdich. Parallelus, xqualiter distans;
-lanckworpich. Altera parte longius (Stevin) is bij Kiliaan in 1588: langh-worpigh.
Oblongus.
Invloed van naelde, in de betekenis 'pyramis', piramide, bij Stevin (p. 154) op
Kiliaan in 1588: 'naelde van den toren. Pyramis, obeliscus', kan betwist worden. Al
vóór Kiliaan kwam naelde voor met de betekenis 'torennaald' en ook het Latijnse
'obeliscus' als vertaling ervan. Het door Kiliaan eraan toegevoegde equivalent
'Pyramis' kan mijns inziens toch op invloed van Stevin wijzen.
Zo heb ik als waarschijnlijke ontleningen van Kiliaan aan de Dialectike zes woorden
gevonden: euenwijdich, langhworpich, rechthoeckich, singhkonste, strijdreden, telkonste,
twee woordbetekenissen: bepalinghe, 'definitie', redenaer, met de huidige betekenis,
en wellicht ook nog naelde met de betekenis van het Latijnse 'pyramis'.
3.3. De Thiende (Leiden, Plantijn, 1585)
Enige overeenkomende woorden kunnen doen denken dat Kiliaan ze ontleend zou
hebben aan De Thiende van Stevin.
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 59
Het lemma 'euenaer, effenaer. Aequator' van Kiliaan in 1588 geeft volgens het
Etymologisch Woordenboek (1991) van De Vries-De Tollenaere de oudste bewijsplaats van
romaar in de betekenis 'equator'. In De Thiende (p. 5) zegt Stevin echter al dat de stuurman
door de dagelijkse afwijkingen van de wn 'de verheffing des Evenaers ende Aspunts'
leert. Stevin geeft dus een oudere vindplaats van roenaar als aardrijkskundige term.15
Ik betwijfel echter of de aardrijkskundige betekenis van Stevin ook bij Kiliaan
aanwezig is. Bij het aan euenaer voorafgaande werkwoord euenen verwijst Kiliaan
naar effenen, dat betekent 'Aequare, exrequare, planare, complanare, lreuigare', d.i.
gelijkmaken, effen maken. Als afleiding van dit werkwoord kan roenaar of effenaar
betekenen 'persoon of zaak die iets gelijk, effen maakt'. Kiliaan kan dit lemma opgenomen
hebben als een etymologische overgang naar het volgende euenaer, effenaer
in de waghe, met de al vijftiende-eeuwse betekenis 'balans van een weegschaal'.
Herhaaldelijk (o.a. op p. 7 en p. 14 vlg.) gebruikt Stevin het werkwoord aftrecken
in de huidige rekenkundige betekenis.16 Bij Kiliaan heeft af-trecken van de somme
echter een andere, financiële betekenis, overgenomen uit het Naembouck (1546) van
Joos Lambrecht, dat bij aftrecken vander somme verwijst naar afslaen en afrekenen vander
somme, 'rabattre de la somme', d.i. korten, bij een betaling aftrekken.
Samen met aftrecken gebruikt Stevin ook menichvuldighen in de rekenkundige
betekenis 'vermenigvuldigen'. Bij Kiliaan staat menigh-vuldighen met de Latijnse
vertalingen 'Multiplicare, multiplex facere'. Vermoedelijk bedoelt hij hier echter
geen rekenkundige betekenis mee, maar algemener 'doen vermeerderen, doen toenemen',
wals het werkwoord al in de Thesaurus van Plantijn staat met als vertalingen
'Multiplier, augmenter. Multiplicare, adaugere'.
Ook gheluk wenschen, 'Congratulari, gratulari' , waarvoor de oudste bewijsplaats in
het WNT uit de zeventiende eeuw dateert, wu Kiliaan van Stevin overgenomen
kunnen hebben. De eerste zin van de opdracht van De Thiende eindigt met: 'wenscht
Simon Stevin Gheluck'. Toch lijkt deze wending niet typisch genoeg om eruit tot
invloed van Stevin op Kiliaan te besluiten.
Er is geen afdoende bewijs dat Kiliaan De Thiende gebruikt heeft voor zijn woordenboek.
3.4. De Beghinselen der Weeghconst (Leiden, Plantijn, 1586)
Bij het begin van zijn werk over de Weeghconst neemt Stevin een lijst op van dertig
Latijnse 'constwoorden' waarvoor hij er 'Duytsche' in de plaats stelt (p. 7-8).
Enige woorden uit deze lijst waren al eerder gebruikelijk: as, axis; even, aequalis;
jorm,forma; ghelijck, similis; gheslacht, genus; pylaer, columna; stof, materia; reden,
ratio; voorbeeld, exemplum; voorstel, propositio. Verscheidene woorden staan niet bij
Kiliaan: ancleving, adiunctum; everedenheyt, proportio; lijckstandige sijden, homologa
latera; meetconst, geometria; omtreck, circumferentia; swaerheyts middelpunt, cent:ruill
gravitatis;/wisconstlick, mathematicé. Andere woorden heeft Kiliaan alleen in een
algemenere betekenis opgenomen, niet in de hier volgende eigen betekenis bij
Stevin: afcomst, species; Jaet, effectus; grondt, subiectum; plat, planurn, als substantief;
vertooch, theorema; werckstick, probierna.
De volgende vier woorden heeft Kiliaan waarschijnlijk uit de lijst van Stevin overgenomen:
60 F.CLAES
- middellini, 'diameter'. Bij Kiliaan (1599): middel-linie. Diameter, linea dimetiens.
Middellijn komt als term in de meetkunde volgens het WNThet eerst bij Stevin voor;
- vlack, 'superficies'. Bij Kiliaan (1588): Het vlack. Superficies & Aequor. Volgens
het WNTkomt vlak met de betekenis 'oppervlak(te)' het eerst bij Kiliaan voor, maar
het is dus al ouder bij Stevin;
- wisconst, 'ars mathematica'. Bij Kiliaan (1599): wis-konste, Mathematica. De term
wiskunst is volgens het WNT het eerst door Stevin ingevoerd;
- wisconstenaer, 'mathematicus'. Bij Kiliaan (1599): wiskonstenaer. Mathematicus.
In de lijst van Stevin staan ook twee boven, bij de Dialectike, al vermelde woorden,
euewydich, hier met het Latijnse 'ParalelIa', en telconst, 'Arithmetica', alsook het
woord bepaling met de betekenis 'definitie'. Deze laatste betekenis komt verder in de
tekst van de Weeghconst nog herhaaldelijk voor, ook bij vormen van het werkwoord
bepalen. Deze woorden en betekenissen kan Kiliaan zowel uit de Dialectike als uit de
Weeghconst overgenomen hebben.
Ook uit de verdere tekst van de Weeghconst, buiten de vermelde woordenlijst, blijkt
Kiliaan enige woorden te hebben overgenomen:
- Tschicsel, 'fatum' (inleiding, p. 9). Bij Kiliaan (1599): schicksel. Apparatus, ordo, dispositio.
& Fatum. In de zeventiende eeuw kwam schiksel volgens het WNT wel voor
met de betekenis 'beschikking, noodlot', maar Stevin lijkt de oudste bron ervoor
geweest te zijn. Kiliaan heeft het woord blijkbaar van hem overgenomen en er andere
Latijnse woorden aan toegevoegd om het etymologisch te verbinden met het
werkwoord schicken (disponere, ordinare enz.).
- Sichteinder, 'horizon' (p. 6). Bij Kiliaan (1599): sicht-einder. Horizon. Het woord
zichteinder, sinds de zeventiende eeuw wel meer in gebruik, is vermoedelijk door
Stevin gevormd;
- middelpunt, 'centrum' (p. 20). Bij Kiliaan (1599): middel- punt. Centrum. Het WNT
vermeldt Kiliaan als de oudste vindplaats van dit woord, maar het komt dus al eerder
bij Stevin voor.
Ook de betekenis 'mechanicus' van werckelick heeft Kiliaan waarschijnlijk van Stevin
overgenomen. Stevin beschrijft deze betekenis als volgt: 'werckelick, niet Wisconstelick.
Mechanicé non Mathematicé' (p. 63). Kiliaan (1599) schrijft: 'werckelick, werckigh.
Operosus. & Mechanicus'. Werckelick en werckigh komen al eerder voor, o.a. in de
Thesaurns van Plantijn, met de betekenis 'operosus' , d.i. werkzaam, zich moeite gevend,
maar niet met de betekenis 'mechanicus', d.i. met werktuigen of toestellen plaatshebend.
De boven, bij de Dialectike, al vermelde betekenis 'Pyramis' van naelde kan Kiliaan
zowel uit de Dialectike als uit de Weeghconst hebben overgenomen, waar op p. 3 staat:
'naelden. Pyramides'.
De woorden middellinie, middelpunt, schicksel, sichteinder, vlack als substantief, wiskonste,
wiskonstenaer, de betekenis 'mechanicus' van werckelick, en daarenboven
mogelijk ook nog de woorden euenwijdich en telkonste en de betekenissen 'definire'
van bepalen en 'pyramis' van naelde tonen aan dat Kiliaan de Weeghconst als bron heeft
gebruikt voor zijn woordenboek.
3.5. De Beghinselen des Waterwichts (Leiden, Plantijn, 1586)
In het boek van Stevin over het Waterwicht, d.i. de waterweegkunde of de hydrostatica,
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 61
staan enige typische woorden die ik alle ook hierboven bij de Weeghconst al vermeld
heb: 't vlack. Superficies (Watenvicht, p. 5), Wisconstnaers. Mathematicos (p. 6), middelpunt.
Centrum (p. 10), euewydich. Parallelum (p. 20), sichteinder. Horizon (p. 32),
Telconst. Arithmetica (p. 68), en Werckelick. Mechanicum (p. 69).
Drie andere typische woorden uit de Weeghconst heb ik in het boek over het
Watenvicht echter niet gevonden: middellini, schicksel en wisconst. Omdat Kiliaan voor
deze woorden blijkbaar de Weeghconst gebruikt heeft, kan hij daaruit ook de andere
woorden hebben gehaald en is het niet zeker dat hij, naast de Weeghconst, ook nog
het Watenvicht als bron heeft gebruikt.
3.6. Vita Politica. Het Burgerlick Leven (Leiden, F. van Ravelingen, 1590)
Enige minder gewone woorden uit de Vita Politica van Stevin staan ook bij Kiliaan.
De meeste ervan kwamen toch ook al in het Middelnederlands voor, bijvoorbeeld
ghevallen. Casus (p. 5), onscheydelick. Inseparabilis (p. 24), trappen. Gradus (p. 35),
reetschap. Instrumentum (p. 45) en oneindelick. Infinitum (p. 51). Het woord burgherlick
staat met de betekenis 'politicé' (p. 3 en de titel) nog niet in het MNW, maar wel
in de Thesaurus van Plantijn.
Voor één woord, dat ook bij Kiliaan staat, heb ik de oudste vindplaats in de Vita
Politica (p. 27) gevonden: versoeckbrieven. Libellos supplices of Requesten. Bij Kiliaan
(1599) staat: ver-soeck-brief. Libellus supplex. vulgo requesta. De sterke overeenkomst
van Kiliaans Latijnse woorden met die van Stevin lijkt ontlening wel te bevestigen.
Het woord ghewissen, 'Conscientia' (Vita politica, p. 46 en passim) heeft minder
bewijskracht. Kiliaan schrijft in 1588 wel 'ghe-wisse, ghe-wete. Conscientia', in 1599
aangevuld met 'ger. ghevisse', maar dit artikel kan hij bijvoorbeeld ook uit het DuitsLatijnse
Dictionarium (1536) van Petrus Dasypodius hebben overgenomen.
Het woord strijdreden, dat ik boven, bij de Dialectike (3.2.) al vermeld heb, komt
ook in de Vita Politica (p. 49) voor, zodat Kiliaan het ook uit dit werk overgenomen
kan hebben. Het is verder uiteraard ook nog mogelijk dat Kiliaan enige hierboven
vermelde woorden, die tevoren al opgetekend waren, er eveneens aan heeft ontleend.
3.7. De Sterctenbouwing (Leiden, F. van Ravelingen, 1594)
In het werk van Stevin over 'sterctenbouwing', d.i. het bouwen van vestingen, staan
enige woorden die ook bij Kiliaan voorkomen en in de zestiende eeuw ongewoon
waren. Deze woorden staan echter al in Kiliaans Dictionarium van 1588, zodat Stevin
ze veeleer daaraan ontleend kan hebben dan omgekeerd:
- Boumeesters. Architecti (f. 4r en p. 42). Bij Kiliaan (1588): bouw-meester.
Architectus, architecton. & Aedilis, fabricensis. De bron van Kiliaan was ongetwijfeld
de Nomenclator (1567) van Hadrianus Junius: Architectus, architecton [ ... ] B.
Bow oft werckmeester (p. 525b)j Aedilis [ ... ] B. Bouwmeester, eifscheyder, roeymeester (p.
510a-b). Volgens het Duitse Bawmeister in beide artikelen van Junius is bij hem
Duitse invloed mogelijk.
- achtbaerheyt ( ... ) Autoritas (p. 43). Bij Kiliaan (1588): acht-baerheyt. Auctoritas, dignitas.
Een hiermee verwante betekenis, 'aanzien', komt volgens het WNTSupplement
toch al in 1586 voor.
Waarschijnlijk heeft Kiliaan de Sterctenbouwing niet voor zijn woordenboek gebruikt.
62 F.CLAES
4. Overzicht
In totaal heb ik veertien woorden en vier woordbetekenissen gevonden die Kiliaan
waarschijnlijk uit werken van Stevin heeft overgenomen. De meeste ervan staan in
de Dialectike ofte Bewijsconst (boven, 3.2) en De Beghinselen der Weeghconst (3.4), één
enkel woord in de Vita Politica (3.5). Alfabetisch gerangschikt zijn het de volgende
woorden:
euenwijdigh 3.2,3.4
langhworpigh 3.2
middellinie 3.4
middelpunt 3.4
rechthoeckigh 3.2
redenaer 3.2
schicksel 3.4
sichteinder 3.4
singhkonste 3.2
strijdreden 3.2, 3.6
telkonste 3.2, 3.4
versoeekbrief 3.6
wiskonste 3.4
wiskonstenaer 3.4
en de volgende woordbetekenissen:
bepaelen ('definire') 3.2, 3.4
naelde ('piramide') 3.2, 3.4
het vlack ('oppervlakte') 3.4
werckelick ('mechanicus') 3.4
In de lijsten van Dijksterhuis en De Groot heb ik nog vijf woorden van Stevin
gevonden waarvoor het WNT Kiliaan als oudste vindplaats vermeldt:
- bouckcasse, bibliotheca (Dijksterhuis, p. 315); bij Kiliaan (1588) boeck-kasse. Pluteus,
armarium librorum;
- loopschantse, corpte guarde (Dijksterhuis, p. 313); bij Kiliaan (1588) loop-schantse.
Leue propugnaculum, contra primam incursionem erectum, ante maius propugnaculum:
lorica anterior: antemurale, promurale;
- naesleyp, treyn (Dijksterhuis, p. 313; De Groot, p.l72); bij Kiliaan (1599) Nae-sleyp.
Agmina longa clientum, syrmata clientum &c;
- uytval, sortie (De Groot, p.169); bij Kiliaan (1588) Wt-val. Excursio militum, eruptio;
- wape, wape, arme, arme (alarmroep) (Dijksterhuis, p. 313); bij Kiliaan (1588) wapen
wapen roepen. Ad arma vocare, ad arma excitare. galt. alarme. q.d. ad arma.
Omdat ik deze woorden niet in de onderzochte werken van Stevin heb gevonden,
vermoed ik dat ze alleen maar in zijn latere werken staan en dat Kiliaan ze er dus niet
uit overgenomen kan hebben. Eventueel kan Kiliaan zelf er de bron van Stevin voor
geweest zijn. Omdat de omschrijvingen of vertalingen in het Latijn niet altijd overeenkomen,
is dit soms echter moeilijk te bewijzen.
Met mijn onderzoek meen ik wel aangetoond te hebben dat Kiliaan enige werken
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 63
van Stevin als bronnen voor zijn woordenboek heeft gebruikt, zowel voor de uitgave
van 1588 als voor die van 1599. Hij volgde hierbij blijkbaar de methode die hij
bijvoorbeeld ook bij het aanvullen en verbeteren van zijn Etymologicum na 1599 toepaste,
namelijk door occasionele aantekeningen te maken uit allerlei lexicografische
en ook niet-lexicografische werken. Wellicht combineerde hij dit met zijn werk als
corrector in de Officina Plantiniana. Van de 76 werken die ik in mijn studie over de
Vierde Kiliaan als bronnen vermeld heb, zijn er niet minder dan 33 in die Officina,
in Antwerpen of in Leiden, uitgegeven. 17 Doordat de werken van Stevin bij Plantijn
en later bij zijn schoonzoon Van Ravelingen in Leiden waren uitgegeven, waren ze
zeker ook aan Kiliaan bekend. Ijverig lexicograaf als hij was, nam hij er geregeld uit
over wat hij nuttig vond voor zijn woordenboek.
Adres van de auteur: Waversebaan 220, B-3001 Heverlee-Leuven
NOTEN
* Met dank aan M. Kool (Schalkwijk), R. Tempelaars (Boskoop) en F. de Tollenaere
(Warmond) voor suggesties bij een eerste versie van dit artikel.
1 CG.N. de Vooys: Geschiedenis van de Nederlandse taal. 5e dr. Antwerpen/Groningen, 1952
[reprint 1975], p. 78; N. van der Sijs: 'Leenwoorden in het Nederlands'. In: Jaarboek van de
Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Overzicht van het jaar 1989. Leiden, 1990, p. 99.
2 M. Kool: 'De rekenkundige termen van Simon Stevin'. In: Scientiarum Historia 18
(1992), p. 96-101.
3 E.]. Dijksterhuis: Simon Stevin. 's-Gravenhage, 1943, p. 307-315.
4 R. Verdeyen: Het Naembouck van 1562. Tweede druk van het Nederlands-Frans
Woordenboek van Joos Lambrecht. Luik/Parijs, 1945. (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie
et Lettres de l'Université de Liège, 98) , p. XXXVI-XCVI.
5 F. Claes: 'Hoogduitse woorden bij Kiliaan'. In: Wortes Anst. Verbi Gratia. Donum natalicium
Gilbert A.R. de Smet. Leuven/Amersfoort, 1986, p. 73-77; G. de Smet: 'Deutsche
Einflüsse auf die niederländische Lexicographie des 16. Jahrhunderts'. In: Niederdeutsche
Mitteilungen 22 (1966), p. 87-89; R. Verdeyen: 'Petrus Dasypodius en Antonius Schorus'. In:
VMKA 1939, p. 1019-1022.
6 J. Storme: 'Een van de bronnen van Kiliaan's etymologieën' . In: TNrL 33 (1914), p. 116-122.
7 F. Claes: 'De Friese woorden bij Kiliaan'.In: TNrL 92 (1976), p. 167-169; ld.: 'Invloed
van de Teuthonista op de Nederlandse woordenboeken'. In: LB 77 (1988), p. 259-261; F. de
Tollenaere: '[Recensie van:] H. Eickmans, Teuthonista'. In: TT 40 (1988), p. 181-186.
8 F.Claes: 'Dialectlexicogratie bij Kiliaan'.In: TT43 (1991), p. 158.
9 F. CIa es: 'Plaats- en Persoonsnamen bij Kiliaan'. In: Naamkunde 5 (1973), p. 20-21 en
27-29.
10 F. Claes: 'Kiliaan (ca. 1530-1607) als lexicograaf-etymoloog in hetlicht van zijn tijd'. In:
100 jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands. [Red.] A. Moerdijk, W. Pijnenburg en
P. van Sterkenburg. 's-Gravenhage, 1990, p. 160.
11 K.W. de Groot: 'Het purisme van Simon Stevin'. In: Ntg 13 (1919), p. 168-171.
12 De Vierde Kiliaan. Aanvullingen en verbeteringen door Kiliaan zelf toegevoegd aan zijn
Etymologicum van 1599. [Ed.] F. Claes. 's- Gravenhage, 1981. (Monumenta Lexicographica
Neerlandica lIl, 2).
64 F. CLAES
IJ Cf. L. van den Branden: Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het
Nederlands in de 16de eeuw. Gent, 1956, p. 190.
14 M. Kool: 'Rekenkundige termen' (n. 2), p. 99 en 106.
15 Met dit woord, en ook nog met andere woorden, hoort Stevin dus ook bij de bronnen
voor oude vindplaatsen van woorden, waarover ik geschreven heb in TNTL 109, (1993),
p. 25-35. Bij dit artikel heb ik nog twee opmerkingen:
- p. 29: 4.2. Glossarium Bernense, nr. 2588 emissarjus. gesant is niet noodzakelijk een substantief;
hoewel het Latijnse emissarius meestal zelfstandig gebruikt wordt, kan het ook adjectief
zijn en 'gezonden' betekenen;
- p. 30: 4.6. Documenten ... bevat naast het gegeven voorbeeld, waarinfiorijn een adjectief
is, een ander voorbeeld waarin het substantief is, uit dezelfde tekst van 1369: 'voer viere guldene
ftorine der voirs. munten ghereekent'.
16 Boven, onder 1., heb ik al gezegd dat deze betekenis vóór Stevin al in een ouder rekenboek
voorkomt. Dit rekenboek is echter geen bron van Kiliaan geweest.
17 De Vierde Kiliaan (n. 12), p. 76.
A.M. Duinhoven
Filologie en computer
N.a.v. Josephie Brefeld, A Guidebook [or the Jerusalem Pilp;rimage in the Late Middle
Ages: A Case [or Computer-Aided Textual Criticism. Hilversum: Verloren, 1994.
ISBN 90-6550-257-2 Prijs: f 45,-
Abstract - Method and working practice in philology are essentially the same today
as they were a hundred years ago. It would be a big step forward if we could
profit more from modern technology. In her dissertation Ms. Brefeld proposes
and demonstrates the use of a statistical program in textual criticism. This review
tries to describe and evaluate her interesting approach.
Bovengenoemd boek, als proefschrift aan de R.U. te Groningen verdedigd, is voor de
neerlandistiek om twee redenen van belang. Object van onderzoek vormen onder meer
Middelnederlandse reisverslagen van pelgrims naar het Heilig Land. Bovendien wordt
een statistische benadering beproefd, die voor de tekstkritiek in het algemeen waardevol
zou kunnen blijken. Vanwege dit methodologische aspect verdient de studie een
uitvoerige bespreking, waarin duidelijk moet worden in hoeverre het nieuwe hulpmiddel
dat wordt aangereikt, voor de Middelnederlandse filologie van nut kan zijn.
Het filologische handwerk
Het boek is doorzichtig gestructureerd; het bestaat uit een zestal steeds specifiekere
hoofdstukken (p. 9-152), een addendum van methodologische aard (p. 153-178),
samenvattingen in Engels en Nederlands en twee appendices. Het eerste hoofdstuk
bevat algemene informatie over de bedevaarten naar Jerusalem tussen 1300 en 1600.
Jaarlijks trokken duizenden pelgrims naar het Heilig Land, vanuit alle uithoeken van
Europa te paard of te voet naar Venetië vooral, en vandaar over zee. Wanneer de pelgrims
na een tocht van maanden voet aan wal zetten, werden zij opgevangen door
Franciscaanse monniken, die hen in hoog tempo langs de heilige plaatsen gidsten en na
een dag of tien weer op de boot zetten.
De reis is door vele pelgrims beschreven; er zijn honderden reisverslagen bewaard.
Door vele onderzoekers opgemerkt is het frappante feit, dat de opsommingen van heilige
plaatsen en zelfs sommige formuleringen zeer gelijkend zijn, ongeacht de taal waarin
het verslag is geschreven. Dat heeft reeds meer dan een eeuw geleden tot de veronderstelling
geleid, dat de efficiënt opererende Franciscanen de pelgrims een geschreven
reisgids ter beschikking stelden. Deze hypothese wordt in hoofdstuk 2 nader bezien.
Verzameld worden aanwijzingen in de verslagen zelf, die de conclusie onontkoombaar
maken dat de reisbeschrijvingen steunden op een schriftelijke bron. De rest van het
boek zoekt een antwoord op de vraag, wat voor tekst dat moet zijn geweest.
TNTL 111 (1995) 65-79
66 A.M. DUINHOVEN
Het is interessant de auteur aan het werk te zien. Haar werkwijze wordt bepaald
door de aard van de tekstoverlevering. Er is een overvloed aan reisverslagen overgeleverd,
die in een wat gedrongen stamboom moeten samenhangen: iemand heeft een
lijst van heilige plaatsen opgesteld, welk origineel in een aantal onpersoonlijke voorbeeld
teksten moet zijn vermenigvuldigd. Deze hebben als basis gediend voor vele
persoonlijke reisverslagen:
Originele lijst
J,
Routebeschrijvingen
J, J, J, J, J, J,
Persoonlijke reisverslagen
Hoe nu greep te krijgen op materiaal en materie?
Om te beginnen tracht de auteur in hoofdstuk 3 een representatieve selectie te maken
uit de 130 verslagen die zij onder ogen heeft gehad. Zij kiest voor achttien teksten, ro
goed mogelijk verdeeld naar tijd (1300-1561), herkomst en taal (Latijn, Duits, Frans,
Engels en Nederlands); het corpus bevat drie typen: pure opsommingen van heilige
plaatsen, persoonlijke verslagen van de reis, en teksten van gemengde aard. De achttien
teksten worden kort beschreven, misschien wat al te summier. Het is voor de lezer van
het boek moeilijk zich een voorstelling te maken van de aard van het materiaal.
Een aanduiding van de omvang, een cruciaal gegeven bij tekstvergelijking, rou welkom
zijn geweest. Op p. 77 bijvoorbeeld wordt plotseling opgemerkt dat ANGLURE en
LANNOY lange teksten zijn, maar een maatstaf ontbreekt. Alleen via de bibliografie
(p. 215-216) kan uit de paginering van de uitgaven de lengte van sommige bronnen bij
benadering worden afgeleid. Bij menige tekst blijkt het slechts om een paar pagina's te
gaan. In hoofdstuk 6 wordt één van de opsommende teksten uitgegeven; maar dat weet
de lezer in hoofdstuk 3 nog niet.
Een tweede vereenvoudiging betreft de punten van vergelijking. De auteur
beperkt zich ertoe het al dan niet voorkomen te noteren van de (in totaal 369) heilige
plaatsen. Overeenkomsten en verschillen in de volgorde en in de bewoordingen
blijven buiten beschouwing. Daar het in deze reisverslagen in essentie gaat om een
opsomming van de locaties, lijkt deze start verantwoord.
De vergelijking nu van telkens twee verslagen leidt tot een 'similarity-index'
waarin voor elk paar teksten is aangegeven hoeveel procent van de in deze twee
bronnen genoemde plaatsen de twee teksten gemeenschappelijk hebben. Dat geeft
al een ruwe aanduiding van de onderlinge samenhang. Zo blijken SESSA en GENT
voor 99% overeen te stemmen. Er zijn twee clusters van gelijkende verslagen te herkennen:
van 4 resp. 3 teksten. Kijkt men alleen naar de 227 plaatsen binnen het
Heilig Land, de standaard-tour, dan nemen de overeenkomsten in het algemeen toe
en worden de clusters minder opvallend; maar ze zijn toch nog herkenbaar.
Op grond van het voorkomen der plaats aanduidingen kunnen dus binnen de
selectie van achttien reisverslagen twee groepen worden onderkend, die wat de
FILOLOGIE EN COMPUTER 67
genoemde plaatsen betreft in hoge mate overeenkomen. Met deze gegevens zonder
meer kan men nog niet erg veel doen. Om meer inzicht te verkrijgen in de aard van
de samenhang, zou men de overeenkomsten en verschillen nader kunnen bestuderen.
Er zijn andersoortige scheidingen aan te brengen die het materiaal toegankelijker
maken. De bronnen kunnen worden gegroepeerd naar tijd van ontstaan; de drukken
vormen daarbij een categorie op zichzelf; de reisverslagen kunnen worden gerangschikt
naar de verschillende routes die ze beschrijven; er zijn verhalende ooggetuigeverslagen
en zakelijke en onpersoonlijke opsommingen.
De laatste categorie maakt uiteraard de grootste kans tot de kern van voorbeeldteksten
te hebben behoord, waarop de persoonlijke reisverslagen zijn gebaseerd; het
feit dat de meeste van deze opsommende teksten in het Latijn gesteld zijn, versterkt
die indruk. Het is zeker niet uitgesloten, dat een studie van de gemeenschappelijke
veranderingen een beeld van de ontwikkeling der voorbeeldteksten zal opleveren.
Zou inderdaad blijken, dat er in de loop van de tijd weinig in de gids is veranderd,
dan is dat een feit van belang. Elke willekeurige opsommende tekst is dan een goed
voorbeeld van de door de Franciscanen beschikbaar gestelde reisroute.
De hierboven beschreven onderzoeksweg heeft mevrouw Brefeld echter niet
gevolgd. Omvang en aard van het materiaal maken volgens haar een filologische,
tekstkritische analyse moeilijk uitvoerbaar; zeker voor een Assistent of Onderzoeker
In Opleiding, zou men daaraan kunnen toevoegen, die zijn of haar promotieonderzoek
en het schrijven van een dissertatie in luttele jaren moet afronden. Daar filologisch
werk ervaring en veelzijdigheid vereist, tijdrovend is en op korte termijn geen
bruikbare resultaten garandeert, is het begrijpelijk dat naar andere wegen wordt
gezocht om het doel te bereiken. Daar de computer bij uitstek geschikt is om grote
hoeveelheden data te verwerken, hoopt de auteur met behulp van een statistische
bewerking, bekend als 'factoranalyse', resultaten te boeken. En die boekt zij ook,
maar zijn het resultaten waar de filologie iets aan heeft?
De computer aan het werk
In hoofdstuk 4, de kern van het proefschrift, wordt uitgelegd, wat 'factoranalyse' is
en hoe deze statistische techniek in dit geval wordt toegepast. Het al (1) dan niet (0)
voorkomen van elk der 369 genummerde plaatsaanduidingen in de 18 genummerde
bronnen is in een matrix ingevoerd (afgedrukt als appendix 2). Daarin staan achter
elk plaatsnummer 18 nullen en enen, en onder elk tekstnummer 369 nullen en enen.
Het gebruikte statistische programma nu berekent ten aanzien van elk paar teksten
de overeenkomsten (1 : 1 resp. 0 : 0) en verschillen (1 : 0 en 0 : 1) in een correlatiecoëfficiënt,
die loopt van 1 (d.i. volledig overeenstemmend), via 0 (evenveel overeenstemmingen
als verschillen, dus geen correlatie) naar -1 (volledig tegengesteld).
Dit lijkt een nauwkeuriger berekening dan de bovenbeschreven 'similarity-index',
die alleen op de enen berust. Bovendien wordt de tekstvergelijking niet gebaseerd
op de steeds wisselende verzameling plaatsen die in telkens twee teksten voorkomen,
doch op het totale corpus van 369 heilige plaatsen. Door deze constante kunnen ook
allerlei andere berekeningen worden uitgevoerd. De statistische benadering betekent
68 A.M. DUINHOVEN
dus in rekenkundige zin een grote stap vooruit. Wie echter gewend is te denken in
termen van genealogische verwantschap, zal moeite hebben met het feit dat overeenkomsten
en verschillen elkaar opheffen. Wanneer tekst A en B 50% van hun
plaatsnamen gemeenschappelijk hebben en voor 50% niet overeenstemmen, is er in
statistisch opzicht geen correlatie. De kans dat een willekeurige plaats al dan niet in
beide bronnen voorkomt, is immers niet meer dan 50%, wat bij een keuze uit twee
de uitgangspositie vormt.
Toch vormt het feit dat de twee teksten voor de helft overeenstemmen, een
belangrijke verbindende factor. De overeenkomsten bewijzen een gemeenschappelijke
herkomst, althans voor een deel van de tekst. Doch op de vaststelling daarvan
is het computerprogramma en daardoor ook de auteur niet gericht. Wat is dan de
aard van het resultaat? De 'rekenaar' is in staat in grote hoeveelheden cijfermateriaal
correlaties vast te stellen, samenhangen te ontdekken. De computer kan daarmee
een groot aantal variabelen herleiden tot een kleiner aantal onderliggende factoren,
causale verbanden van de een of andere aard.
In het dagelijks leven zijn we met dit soort berekeningen vertrouwd. Wordt er
opvallend vaak ingebroken in huizen met een garage, significant meer dan in huizen
zonder in- of oprit, dan zal niet alleen de verzekeringspremie voor deze categorie
woningen omhoog gaan. De experts zullen ook zoeken naar een verklaring, die tot
preventie kan leiden. Het is aan de onderzoeker de verbindende factor te identificeren:
gemakkelijke toegankelijkheid, grotere buit, sociale rancune? De computer geeft
slechts aan, dat er een of meer factoren aanwezig zijn die een groter of kleiner deel
van de samenhang zouden kunnen verklaren.
Het principe van factoranalyse is duidelijk, al wordt het een en ander niet glashelder
uitgelegd, in hoofdstuk 4 noch in appendix 1, dat voor de vakman overbodig en
voor de doelgroep van leken ontoegankelijk is. De berekeningen op zichzelf zijn van
wiskundige aard en in principe steeds hetzelfde. De methode is door statistici ontworpen
en in de praktijk getest. Er is geen enkele reden aan nut en betrouwbaarheid
van het instrument te twijfelen en voor het gebruik van het computerprogramma zijn
geen wiskundige vaardigheden vereist. Hoe kan er dan nog iets mis gaan?
Hoe verbluffend veelomvattend, nauwkeurig en snel het rekenwerk van de computer
ook zij, er wordt van de gebruiker toch nog wel enig denkwerk gevergd. (1) Voor
alle computerbewerkingen geldt dat de invoer van gegevens de waarde van de resultaten
bepaalt; in statistisch jargon: 'garbage in, garbage out'. (2) De interpretatie van de
factoren bovendien blijft aan de onderzoeker voorbehouden. In het abstracte cijferma -
teriaal herkent het programma correlaties en factoren; de computer brengt verbanden
aan het licht; om de oorzakelijke factor te bepalen wordt vindingrijkheid en overleg, en
vooral kennis van de werkelijkheid gevergd, begrip van de zaken die in het geding zijn.
(3) Vóór alles echter moet de onderzoeker beseffen, wat voor resultaten de statistische
bewerkingen opleveren, en overwegen of dit soort resultaten voor zijn onderzoek van
nut kan zijn. Op deze drie punten zullen we het werk van mevrouw Brefeld dus moeten
beoordelen. Schetsen we eerst echter het verloop van het onderzoek.
FILOLOGIE EN COMPUTER 69
Verloop van het onderzoek
De precieze berekeningen kunnen we hier buiten beschouwing laten. Ingevoerd zijn
van 18 teksten alle plaatsnamen. De computer berekent de correlatiecoëfficiënt van
elk paar teksten. Deze 153 coëfficiënten worden niet afgedrukt, hoewel het aardig
zou zijn geweest ze met de similarity-index te vergelijken. Gepresenteerd worden de
resultaten van verdere berekeningen. Er blijken in de matrix twee oorzakelijke factoren
aan te wijzen, die de distributie van de plaatsnamen in de 18 teksten bepalen;
factor 1 doet dat voor 55,5% van de heilige plaatsen, factor 2 voor 10,7%. Het gaat
bij dit soort berekeningen om gemiddelden en percentages. Hoewel het zeker is, dat
een deel van de plaatsnamen in beide factoren een rol speelt, kan niet worden vastgesteld
welke plaatsen factor 1 vormen en welke factor 2.
Wel is het mogelijk aan te geven in hoeverre de factoren in de verschillende teksten
werkzaam zijn, en welk percentage van elke tekst door de twee factoren te
zamen wordt bestreken (overzicht p. 90). Voor enkele teksten is dat meer dan 80%,
voor andere nog geen 40%. Dat houdt dus in, dat sommige teksten zeer veel plaatsaanduidingen
met de overige gemeenschappelijk hebben, terwijl andere teksten
sterk van het gemiddelde afwijken. De twee groepen teksten die de similarity-index
opleverde, blijken opnieuw te herkennen. Dat is begrijpelijk, daar het steeds om
dezelfde plaatsnamen gaat. Vier handschriften scoren hoog op factor 1, drie andere
op factor 2. Op basis van de gezamenlijke invloed der twee factoren kan de mate van
overeenkomst tussen de 18 teksten worden bepaald (clusteranalyse), hetgeen in een
tweetakkige boomstructuur kan en is vastgelegd (p. 93).
De belangrijkste factor 1 labelt mevrouw Brefeld als 'invloed van een Latijnse voorbeeldtekst',
we zullen hieronder zien hoe zij daartoe komt. Zij bekijkt nu drie van de
teksten die het hoogst scoren op factor 1, waaronder SESSA, een incunabel gedrukt te
Venetië in 1491. Het boek is een gids voor pelgrims, heeft een klein formaat, bevat geen
enkele persoonlijke aantekening. Het boekje lijkt aan alle voorwaarden te voldoen die
men aan een voor pelgrims bestemde voorbeeldtekst kan stellen. Tevreden stelt de
auteur dan ook vast: 'with SESSA I have come very close to the text I have been looking
for' (p. 118). De opsomming in SESSA 'closely resembles' een lijst van plaatsnamen in
het reisverslag van Johannes van Frankfurt uit 1426-1427, welke lijst in Jerusalem is
overgeschreven. 'What more "proof" may one hope to be able to muster?' (p. 119).
In hoofdstuk 5 dringt zij door tot 'The Heart of the Matter'. Met SESSA worden
vijf op het oog sterk gelijkende teksten vergeleken. Factoranalyse brengt weer twee
factoren aan het licht, op grond waarvan een subgroep van 3 teksten wordt geïdentificeerd,
drie incunabelen, SESSA, ROME en NEW VORK, alle te Venetië gedrukt tussen
1470 en 1491. Op grond van 'ouderwetse' filologische argumenten zoekt de auteur
nu naar de beste tekst, met de minste evidente fouten. Tenslotte wijst zij NEWYORK
aan als de meest exemplarische vertegenwoordiger van het corpus. In hoofdstuk 6
geeft zij de Latijnse tekst (263 regels) diplomatisch uit, met wat tekstkritische aantekeningen,
doch zonder vertaling.
70 A.M. DUINHOVEN
Vooruitgang in de filologie?
De filologie, de studie van taal en letteren in het algemeen, is een ouderwets soort
wetenschap. Terwijl de exacte vakken en de technologische disciplines zich razendsnel
ontwikkelen en, met geavanceerde apparatuur en steeds vernieuwde methodes, verbluffende
resultaten behalen, zijn de taal- en letterkundigen nog in discussie met hun
voorgangers uit de vorige eeuw. Filologische kennis en ervaring is nauwelijks over te
dragen. Elke onderzoeker in spe moet weer vooraan beginnen. Nieuwe tekstedities
zijn kwalitatief vaak minder dan de oude; de meeste studies betekenen slechts kwantitatieve
winst.
We mogen voor menig terrein binnen de filologie al blij zijn dat het wetenschappelijk
werk voortgang vindt; vooruitgang wordt er nauwelijks geboekt. In methodologisch
opzicht gebeurt er weinig. Het conserveren van de verzamelde kennis vergt van
de weinige actieve filologen zoveel tijd en inspanning, dat zij op vernieuwingen ook
niet bijzonder gebrand zijn. Het zou dan ook een verheugende doorbraak betekenen,
wanneer de filologie kon profiteren van moderne technieken en methoden, zodat
voortgang ook vooruitgang betekende. Jonge onderzoekers zouden dan op een hoger
niveau van wetenschap beginnen dan de vorige generatie. Hoeveel aantrekkelijker en
interessanter zou de tekststudie voor nieuwe beoefenaars zijn, wanneer zij niet met
uiterste inspanning het werk van voorgangers in stand behoefden te houden doch met
verbeterde inzichten en hulpmiddelen op het gedane werk konden voortbouwen.
Met grote interesse heb ik dan ook van deze dissertatie kennis genomen, waarin
naar nieuwe mogelijkheden voor de tekstkritiek wordt gezocht. Het onderzoek vormt
een boeiend en nuttig experiment. Het voor de letteren uitzonderlijke gebruik van een
statistisch computerprogramma geeft het proefschrift een modem en vernieuwend
karakter. Het boek is ook zorgvuldig en met gevoel voor effect gecomponeerd. De
auteur weet bij de lezer de indruk te wekken, dat mens en machine tezamen, stap voor
stap, op een moeilijk te bereiken doel afgaan, dat zij met vernuft en volharding uiteindelijk
ook weten te bereiken. Bij een eerste lezing is men geneigd het enthousiasme
van de auteur te delen en de expeditie als een succes te beschouwen: 'Aan het eind van
een selectieproces van veel plussen en minnen slaagt Brefeld erin de hand te leggen op
een tekst die rond 1480 in Venetië, haven van inscheping voor veel pelgrims, gedrukt
werd en waarschijnlijk model heeft gestaan voor een groot aantal 15de- en 16deeeuwse
verslagen' (Samuel de Lange in NRC-Handelsblad 9-7 -1994).
Jammer genoeg blijkt de statistische benadering bij nadere beschouwing voor de
tekstkritiek geen echte doorbraak te betekenen, de wat belerende uiteenzetting in het
addendum ten spijt. Vooral in de eerste hoofdstukken vindt men wel nuttige informatie
over het genre, de teksten en de bronnen. Lof verdient ook de introductie van de
methode, die misschien bij andersoortig filologisch onderzoek nog wel eens van nut
kan zijn. Het oordeel over de kern van het onderzoek echter moet tot mijn spijt negatief
zijn. De essentie van het proefschrift, de gefaseerde selectie van NEW YORK als beste
voorbeeldtekst, is, naar ik meen, voor de filologie van nul en generlei waarde.
FILOLOGIE EN COMPUTER 71
Evaluatie
Boek en tekst waren al bekend. In die zin is er van geen ontdekking sprake. De incunabel
blijkt ook niet cruciaal voor de tekstgeschiedenis; de geselecteerde bron was
en blijft een onbelangrijke schakel in het geheel van de tekstoverlevering. Maar
geven de berekeningen dan niet onomstotelijk aan, dat NEW YORK de meest karakteristieke
tekst van het onderzochte corpus is? Zelfs dat is niet het geval, want volgens
de tabel op p. 130 zou dat SESSA moeten zijn; maar daar zitten een aantal fouten
in, die NEW YORK en ROME missen. In het laatste stadium van haar selectie durft
de auteur niet vast te houden aan de pure statistische resultaten en is zij erop uit te
bepalen 'which of these three texts is older' of tenminste correcter 'in grammatical
or biblical terms' (p. 135).
Maar ook wanneer het resultaat niet op deze wijze zou zijn geretoucheerd, is de
selectie verwonderlijk, zelfs voor de auteur: 'It follows that SESSA, ROME and NEW
YORK are better representatives of the prototype guide than LONDON is. One wonders
to what extent it is coincidental that SESSA, ROME and NEW YORK are the incunables'
(p. 133). De drie incunabelen, alle drie te Venetië gedrukt, vertonen onderling slechts
kleine verschillen. Zij vormen binnen het corpus een hecht blok en beïnvloeden daardoor
sterk het gemiddelde, [ ... ] zodat zij daarmee ook de meeste overeenkomst vertonen.
Dat alleen al maakt duidelijk, hoe de uitkomst bepaald wordt door de invoer.
De selectiemethode levert, op wiskundig verantwoorde wijze weliswaar, steeds de
tekst op die van de onderzochte teksten en wat betreft de ingevoerde eigenschappen het
dichtste ligt bij het gemiddelde.
Het corpus van 18 teksten is vrij willekeurig gekozen. Zouden de sterk verwante
bronnen SESSA en GENf bijvoorbeeld buiten de eerste selectie zijn gelaten, dan had
dat een ander gemiddelde opgeleverd, en zeker ook andere topscorers. Zelfs wanneer
men alle overgeleverde teksten zou invoeren, vormen die nog slechts een toevallige
deelverzameling van alle teksten die er zijn geweest. De willekeurige samenstelling
van het corpus staat in schril contrast tot de nauwkeurigheid van de berekeningen, die
daardoor geen nut heeft.
Niet alleen het corpus bepaalt de uitkomst, ook de aard van de ingevoerde data.
Wanneer men andere bijzonderheden uit de teksten licht, de presentatie en de volgorde
en de onderlinge afhankelijkheid der elementen in het onderzoek betrekt, kunnen
steeds andere teksten representatief blijken. Het beeld kan al sterk veranderen,
wanneer men de ingevoerde plaatsen categoriseert. Nu krijgen alle plaatsnamen één 1
of 0 en daardoor een even groot belang. We zouden ze echter ook kunnen groeperen
op grond van inhoudelijke factoren (belangrijke tegenover bijkomstige voorvallen in
het leven van Jesus, plaatsen in het Heilig Land en daarbuiten, bijbelse en apocriefe
gebeurtenissen). Plaatsen in het Heilig Land, in de bijbel genoemd en in verband
staand met een belangrijk voorval, die een grote kans maken tot de voorbeeldtekst te
behoren, zouden zo hoger scoren dan plaatsen die een, twee of drie van deze kenmerken
missen. Dit soort verfijningen van de input bepalen de output, en kunnen telkens
andere teksten naar voren brengen.
Maar is het dan niet van belang, dat we nu, hoe dan ook, over een tekst beschikken
die toch in zeker opzicht exemplarisch mag heten voor de Franciscaanse voorbeeld72
A.M. DUINHOVEN
teksten? Nee, want die globale kennis hadden we al. Hoe de voorbeeldteksten er ongeveer
uitzien, kan iedereen constateren die van de tekstoverlevering kennis neemt. Een
ruim aantal teksten zijn als voorbeeld even geschikt. Dat het om onpersoonlijke,
Latijnse of op het Latijn gebaseerde, opsommende teksten gaat, weten we niet op
grond van het statistische onderzoek. De oppositie ten opzichte van de persoonlijke,
verhalende reisverslagen blijkt reeds bij een eerste verkenning van de bronnen.
Deze op conventionele wijze verkregen kennis heeft het de auteur ook mogelijk
gemaakt de twee factoren (deelverzamelingen van namen) te interpreteren die het
computerprogramma in de teksten aanwijst. De grootste deelverzameling stelt zij,
vanzelfsprekend en terecht, op rekening van de Latijnse bron; met andere woorden:
die zijn uit de schriftelijke teksttraditie afkomstig. Dat een aantal reisverslagen
behalve deze kern van namen een kleinere deelverzameling van secundaire heilige
plaatsen gemeenschappelijk hebben, schrijft zij toe aan mondelinge informatie.
Tijdens de rondtocht zullen aanvullende, saillante en apocriefe, bijzonderheden zijn
verteld. Een bescheiden orale traditie lijkt mij een plausibele veronderstelling, al is
het mogelijk dat een nadere genealogische studie nog wat ondergeschikte schrijftradities
aan het licht zal brengen.
Doel en methode
Zelfs wanneer van de hele tekstoverlevering alle mogelijke kenmerken werden ingevoerd,
zou de identificatie van de meest karakteristieke tekst binnen het corpus voor
het filologisch onderzoek zonder belang zijn. Men is er in de tekstkritiek niet op uit
een modeltekst te construeren en de tekst te bepalen die het gemiddelde het dichtst
benadert. De constructie van een modeltekst is een manier om de overgeleverde teksten
te beschrijven, maar vertelt niets over de tekstontwikkeling en helpt ons niet bij
de reconstructie van oudere fasen. Een voorbeeld kan dat verduidelijken.
In het algemeen bestaat de tekstoverlevering grotendeels uit jongere kopieën,
handschriften en incunabelen, die door hun numerieke overwicht in hoge mate het
gemiddelde, de modeltekst, bepalen. Tegenover deze meerderheid zal een enkele
bron die nauwer bij het origineel aansluit, in het niet vallen. Zou men op deze statistische
wijze de overlevering analyseren van een verhaal als de Renout van Montalbaen,
dan zal de exemplarische tekst die het dichtst bij de berekende modeltekst aansluit,
ongetwijfeld een druk van de prozaroman De vier Heemskinderen zijn, waartegenover
de fragmenten van de oudere berijmde versie een insignificante minderheid vormen.
Om misverstanden te voorkomen is het misschien goed te onderstrepen, dat in het
voorliggende boek niet alleen de methode maar mede daardoor ook de doelstelling
afwijkt van wat in de filologie gebruikelijk is. Het uiteindelijk doel van alle filologische
activiteiten is het begrip en de verklaring van oude teksten. Twee omstandigheden
dwingen daarbij tot tekstkritiek. (1) Er zijn vaak verschillende redacties van een en
dezelfde tekst overgeleverd, waardoor men telkens gedwongen wordt te overwegen
welke variant de oudere lezing vormt. (2) Wanneer er maar één exemplaar is bewaard,
zijn daarin meestal sporen van tekstverandering aan te wijzen. Ook dan wordt de filoloog
gedwongen tot reconstructie van oudere fasen in de tekstgeschiedenis.
FILOLOGIE EN COMPUTER 73
De tekstkritiek dient dus de tekstinterpretatie, maar steunt daar ook op, doordat een
zorgvuldige analyse duidelijk moet maken waar er in de tekst iets schort, welke
variant de voorkeur geniet en hoe de oudere lezing er moet hebben uitgezien.
Tekstinterpretatie en tekstkritiek zijn nauw met elkaar verbonden, naar mijn
mening zelfs onlosmakelijk. Hoe men in de tekstkritiek zijn doel ook wil bereiken,
men streeft naar reconstructie: getracht wordt al dan niet bewaarde lezingen te
bepalen vanwaaruit de overgeleverde varianten te verklaren zijn. Een stamboom, die
de familieverwantschap van de bronnen in beeld brengt, kan daarbij als hulpmiddel
dienen. Het resultaat dus van de vergelijking van een verzameling varianten of van
een corpus overgeleverde teksten is een hypothetische oudere lezing of tekst, die
buiten de verzameling of het corpus ligt en daaraan voorafgaat.
Op tekstreconstructie is de auteur echter niet uit. Haar statistische bewerkingen
van een corpus teksten leveren een modeltekst op waarin de geselecteerde eigenschappen
van de individuele teksten gemiddeld zijn. Zoals de niet bestaande gemiddelde
Nederlander de abstractie is van alle Nederlanders, zo is deze gemiddelde tekst
het abstracte model voor het hele corpus. Bepaald kan nu worden welke tekst het
meest op de modeltekst lijkt. Deze overgeleverde tekst is dan te beschouwen als de
meest typische vertegenwoordiger van de groep. Het prototype behoort echter tot
het corpus en gaat niet aan de overlevering vooraf. Van reconstructie is geen sprake.
Het is van belang doel en methode in de beschouwing gescheiden te houden. Wie
kritiek heeft op de doelstelling, twijfelt aan het nut van het beoogde en geboekte
resultaat, behoeft geen bestrijder te wezen van de statistische methode, niet wars te
zijn van rekenkundige bewerkingen of zelfs een tegenstander van 'computer-aided
textual criticism', waarvan de auteur mij tot mijn verbazing beticht (p. 163n).
Gelukkig deel ik deze reprimande met de vermaarde filoloog A. Dain en de professionele
alfa-informaticus B. Salemans. Gedrieën krijgen wij deze retorische veeg uit
de pan (p. 154): 'Are those that maintain that computers cannot think and that the
"reai" textcritical work is for the human mind only, right in keeping a healthy distance,
or are they missing out on an opportunity to develop the possibilities and
improve the achievements of textual criticism? '.
Methodologische discussie
Het is in principe mogelijk van elke teksttraditie de meest typische vertegenwoordiger
te bepalen. Maar wat is daarvan het nut? Hoe kan de auteur menen, dat de tekstreconstructie
daarmee gediend zou zijn? Hoewel zij zich in haar Addendum (p. 153-178)
stevig afzet tegen de traditionele, op tekststudie gerichte filologie, maakt zij niet duidelijk
waarom haar op analyse van getallen gerichte benadering te prefereren zou zijn.
Zij toont niet aan, in welke gevallen of in hoeverre een statistische, generaliserende
benadering de analyserende, reconstruerende methode zou kunnen verbeteren of vervangen.
In plaats daarvan neemt zij haar toevlucht tot enkele kunstgrepen.
Om de zwakte van de oude filologie aan te tonen en de kracht van haar eigen benadering
te onderstrepen, laat zij in extenso zien hoe beperkt het menselijke brein is, hoe
selectief we waarnemen en onthouden, en hoe slecht we rekenen. Met welbekende
74 A.M. DUINHOVEN
voorbeelden uit de psychologie wordt aangetoond wat niemand zal weerspreken: het
menselijk denken is zeer onvolmaakt. Maar bijzonder dom is wel de (vermeende)
'aversion some textual critics have towards the use of computers in textual criticism'
(p. 162). Volgt een loflied op de rekenaar die, nog maar aan het begin van zijn ontwikkeling,
reeds veel intelligenter zou zijn dan de mens, krachtiger, sneller, betrouwbaarder.
Wie probeert mevrouw Brefeld hier te overtuigen? De computer kan inderdaad
grote verzamelingen data ordenen, regelmatigheden ontdekken, correlaties,
gemiddelden en factoren aanwijzen. Dat bestrijdt geen mens. De vraag die positief
beantwoord zou moeten worden is: hebben we bij tekstreconstructie behoefte aan
deze mogelijkheden, en zo ja, in welke gevallen?
De auteur creëert welbewust tegenstanders, die zij allerlei domheden in de schoenen
schuift. Hun tekstkritisch werk leidt tot imperfecte resultaten, zij weten niet wat zij met
contaminatie aan moeten en met parallellisme (p. 154). Zij overschatten hun eigen verstandelijke
vermogens, zijn wars van vernieuwing, afkerig van getallen; 'textual critics' ,
gericht als zij zijn op woorden en tekst, hebben weinig gevoel voor statistische waarschijnlijkheid
(p. 166). Daar steekt haar eigen werkwijze bijzonder gunstig bij af: zij laat
zich niet misleiden door 'the false law of small numbers' doch gehoorzaamt aan de 'law
of large numbers' (p. 158); zij zet talige gegevens om in getallen en werkt daardoor
'blind' en vrij van vooroordeel (p. 165). Zo weet zij de teksten op basis van onderlinge
overeenkomsten te groeperen en van elke cluster de beste vertegenwoordiger aan te
wijzen. Alleen: wat moeten we daarmee?
Nu lijkt ook de traditionele filologie geen nuttig doel na te streven, volgens
mevrouw Brefeld althans: 'In textual criticism the ultimate goal usually is the construction
of a stemma' (p. 169). Deze typering getuigt van onvoldoende bekendheid
met het vakgebied. De tekstkritiek omvat behalve de recensio ook de emendatio; en
doel van alle tekstkritiek is tekstreconstructie, de vaststelling van oudere lezingen,
waarbij een stemma van nut kan zijn. Het opstellen van een stamboom is dus geen doel
maar middel. De auteur doet de genealogische methode bovendien onrecht, wanneer
zij geen onderscheid wenst te maken tussen overeenkomsten en gemeenschappelijke
veranderingen (waaronder gemeenschappelijke fouten): 'I feel, however, that it is not
useful to differentiate between similarities andJor differences on the one hand and
mistakes on the other as a mistake is a difference that is interpreted in causal terms' (p.
171n). Maar om oorzakelijke verhoudingen gaat het nu juist bij afstamming.
Wil men de filologie hervormen door de introductie van 'a New Observational
Theory' (p. 153), dan zal men zich eerst terdege vertrouwd moeten maken met het vakgebied.
Bovenal zal !TIen scherp moeten zien, wat er precies wordt nagestreefd. Alle filologische
bedrijvigheid is gericht op het begrip en de verklaring van (oude) teksten.
Tekstanalyse echter speelt in deze studie geen rol. De reisverslagen worden gepresenteerd
als een opsomming van heilige plaatsen, en gereduceerd tot een verzameling van
enen en nullen. De interne samenhang, de inhoud van de teksten, is in deze benadering
van geen belang. Dat werpt licht op een andere eigenaardigheid in dit boek. Daar de
auteur niet op het begrip van de tekst gericht is, laat zij citaten uit Latijnse, oude Duitse,
Franse, Italiaanse en Nederlandse teksten zonder enige argumentatie onvertaald (vgl.
p. 7). Zelfs bij de interpretatie van de in hoofdstuk 6 uitgegeven Latijnse tekst, de enige
bron waarvan de lezer kennis kan nemen, wordt geen hulp geboden.
FILOLOGIE EN COMPUTER 75
Men zou met deze weinig tekstvriendelijke, onfilologische houding vrede kunnen
hebben, wanneer de toepassing van de statistische methode tot resultaten had geleid
die de interpretatie van de tekst uiteindelijk ten goede komen. De factoranalyse, de
clustering van teksten en de selectie van representanten echter vergroten het begrip
van de tekst niet, vormen geen hulpmiddel bij de interpretatie, helpen niet de verwantschap
der teksten te bepalen, dragen op geen enkele wijze bij tot de vaststelling
van oudere lezingen. Kortom, de statistische methode is prachtig en zal ook voor de
studie der letteren hier en daar voordelig kunnen zijn. De hier beschreven toepassing
echter heeft voor de filologie geen zin.
Mgezien van het addendum is het boek te beschouwen als een nuttig experiment.
Dat het geen verbetering van de filologische methode oplevert, doet daaraan niets
af, want ook een negatief resultaat is positief.
Adres van de auteur: Instituut voor Neerlandistiek U.vA, Spuistraat 134, NL-1 0 12 VB Amsterdam
76
Reactie van de auteur
Duinhoven heeft mijn boek meermalen gelezen en wijdt er een zeer uitgebreide
bespreking aan. Dat hij mijn werk serieus neemt, en dan met name de ambitie die ik
ermee heb om te komen tot een methodologische vernieuwing in het vakgebied,
doet me deugd. Echter, hij oordeelt dat ik in die ambitie niet geslaagd ben. Dat doet
hij omdat hij mijn boek niet begrepen heeft. Ik wil mij hier beperken tot het maken
van drie opmerkingen.
In de eerste plaats heeft Duinhoven jammer genoeg niet begrepen wat factoranalyse
doet. In zijn commentaar op mijn gebruik van die statististische methode hanteert hij
vaak het begrip 'gemiddelde'. Zo wu ik slechts een gemiddelde, een modeltekst opgespoord
hebben. Factoranalyse heeft echter helemaal niets te maken met gemiddelden.
Factoranalyse is een techniek die gebruikt wordt om de invloeden op te sporen die voor
correlaties tussen series metingen gewrgd hebben.
Op p. 70 beweert Duinhoven dat mijn methoden van nut wuden kunnen zijn 'bij
andersoortig filologisch onderwek'. Dit bestrijd ik. Ik doe immers niets meer dan
iets toevoegen aan het arsenaal beschikbare analysemethoden van de filologie. Op
pp. 176-177 van mijn boek ga ik op dit onderwerp in. De wetenschapsfilosofische
literatuur voorspelt dat een vakgebied zal reageren op vernieuwingen in methoden
door het onderweksobject van het vernieuwende onderwek te bestempelen tot uitwnderingsgeval,
precies wals Duinhoven doet.
In de derde plaats wil ik nog opmerken dat ik het jammer vind dat Duinhoven voorbijgaat
aan wat ikzelf de nuttigste bijdrage van mijn onderzoek vind. Op p. 69 schrijft
hij: 'Hoewel het zeker is, dat een deel van de beide plaatsnamen in beide factoren een
rol speelt, kan niet worden vastgesteld welke plaatsen factor 1 vormen en welke factor
2'. Ook hier heeft Duinhoven mij niet begrepen. Op pp. 94-96 laat ik wel degelijk zien
hoe uitgerekend kan worden welke stukken tekst een doorslaggevende rol hebben
gespeeld bij de totstandkoming van de waargenomen verhoudingen tussen de teksten
in het corpus, anders gezegd: welke stukken tekst factor 1 vormen en welke factor 2.
Bij mijn keuze van variatieplaatsen beroep ik mij op waarschijnlijkheidsberekening.
Niet omdat ik niet beter wu kunnen, maar OII1dat dat de beste manier is.
J osephie Brefeld
FILOLOGIE EN COMPUTER 77
Nawoord van de recensent
Het is jammer dat mevrouw Brefeld niet de gelegenheid heeft benut om met argumenten
aan te tonen, dat de resultaten van haar onderzoek voor de filologie wel degelijk
belangrijk zijn. Als auteur is zij het beste in staat haar werkwijze toe te lichten en
bedenkingen uit de weg te ruimen. Zij beoogt met haar proefschrift een methodologische
vernieuwing te bewerken binnen een vakgebied met een lange traditie. Zo iets
gaat niet zonder slag of stoot; dat vergt wetenschappelijke discussie.
Opmerkingen
Misschien kan ik naar aanleiding van haar korte reactie een paar opmerkingen maken
die ons verschil van inzicht verduidelijken. Om met de laatste alinea te beginnen.
Wanneer men tekstelementen eenmaal door cijfers heeft vervangen en daarmee aan
het rekenen slaat, is een terugkoppeling naar de tekst niet meer mogelijk. Dat is geen
bezwaar, maar een constatering. Vervangt men de heilige plaatsen door enen en nullen,
dan valt niet meer vast te stellen over welke plaatsnamen men spreekt. Daardoor
is het ook niet mogelijk de plaatsnamen op te sommen die door de factoren 1 en 2 worden
opgeroepen. Dit wordt niet weersproken door wat de auteur op p. 94-96 betoogt.
Van de plaatsnamen, zo zet zij uiteen, kan worden vastgesteld, hoe groot de kans
is dat het voorkomen in de verschillende bronnen (de afwisseling van nullen en enen
in de regel) niet in overeenstemming is met de trend in de hele matrix. De auteur
geeft die percentages niet; in 71 (ongespecificeerde) gevallen is de waarschijnlijkheid
~ 5%; in alle andere gevallen is de kans groter. Niet alleen geven deze kanspercentages
geen zekerheid; ook bij volkomen overeenstemming met de trend in de matrix
zou het voorkomen van een naam nog steeds in wisselende kanspercentages worden
veroorzaakt door factor 1 (schriftelijke overlevering), factor 2 (mondelinge traditie)
of door factoren van andere aard. De constatering blijft dus waar: we kunnen niet
precies bepalen welke namen aan welke factoren moeten worden toegeschreven.
Alinea 3 van het weerwoord bevat, naar ik meen, een denkfout. De wetenschapsfilosofen
zouden voorspellen: vakgebied wijst nieuwe methode af en bestempelt succes
van gedemonstreerde toepassing als een toevalstreffer. Deze stereotype geldt niet
voor mijn recensie van mevrouw Brefeld's boek. Precies het tegengestelde is betoogd:
er is waardering voor de methode en voor de introductie daarvan, doch twijfel aan het
nut van de specifieke toepassing.
Het gemiddelde
Die twijfel is niet weggenomen door de stellige verzekering in alinea 2, dat factoranalyse
niets met gemiddelden te maken heeft. Dat is slechts waar zolang twee sets
van data worden vergeleken. De oorzakelijke factor geldt dan herkenbare overeen78
A.M. DUINHOVEN
komsten, in dit geval een bepaalde distributie van plaatsnamen, die in beide teksten
volledig aanwezig is. Wanneer de computer echter drie of meer teksten vergelijkt,
brengt hij de verschillende correlaties met elkaar in verband; het programma zoekt
naar het beste compromis tussen alle correlaties, een soort gemiddelde. Dit gemiddelde
is een rekenkundige grootheid die niet meer correspondeert met een reële distributie
van plaatsnamen. Het resultaat, dat dus niet kan worden verwoord, is in
geen enkele bron compleet aanwezig. Dat verklaart dat elke bron voor een zeker
percentage op de factor 'scoort'.
Men kan zich een tekst voorstellen die voor 100% scoort; deze imaginaire, abstracte
modeltekst ligt dan midden in het corpus. En de teksten die hoog scoren, liggen
daar dicht bij. Dat mevrouw Brefeld zich wel van deze verhoudingen bewust is, blijkt
op bladzijde 130, waar ze zegt dat NEW VORK behoort tot 'the texts at the centre of
this small corpus'. Wij zijn het er dus over eens, dat NEW VORK exemplarisch is voor
het geselecteerde corpus voorzover het gaat om de in het corpus aanwezige factoren.
Daarvan is factor 1 de belangrijkste.
Wat is factor 1?
Factor 1 bestrijkt het grootste deel van de in de reisgidsen voorkomende plaatsaanduidingen.
Het is daardoor alleszins acceptabel, dat de auteur het voorkomen van
deze plaatsnamen toeschrijft aan de schriftelijke teksttraditie. Doordat alle teksten
teruggaan op dezelfde groep routebeschrijvingen en uiteindelijk op één en dezelfde
lijst, hebben ze veel plaatsnamen gemeenschappelijk. Mevrouw Brefeld typeert factor
1 als 'de invloed van een geschreven, Latijnse, brontekst' (p. 111). De vraag is nu,
wat we moeten verstaan onder invloed van het origineel.
Het computerprogramma kan ons hier niet meer helpen; de waardering van de
factor is, zoals de auteur zelf benadrukt, een taak voor de onderzoeker. Bij de interpretatie
nu van factor 1 maakt mevrouw Brefeld een gedachtensprong. Wanneer
NEW VORK het hoogst scoort, dus meer dan andere teksten door het origineel is
beïnvloed, dan lijkt NEW VORK volgens haar ook het meest op het origineel.
Ongemerkt vervangt zij 'invloed van de brontekst' door 'brontekst'.
Het misverstand wordt in de hand gewerkt door de definitie van factor 1 als
'invloed van het origineel'. Minder verwarrend zou zijn 'invloed van de schriftelijke
overlevering'. Daarin ligt zowel de bijdrage van het origineel als die van de tussenstadia,
de bewerkingen, besloten. Zoals in elke tekstoverlevering zijn de correlaties
tussen de bewaard gebleven bronnen veroorzaakt niet uitsluitend door het origineel
maar door het geheel van de voorgaande teksttraditie. Alleen wanneer er geen tussenstadia
zijn, is er een direct verband tussen origineel en kopie. Het is echter uit te
sluiten, dat NEW VORK, als jonge incunabel in een teksttraditie van eeuwen, direct
van het origineel nagedrukt zou zijn. De overeenkomsten met de andere bronnen
zijn voor een deel toe te schrijven aan opeenvolgende bewerkers, kopüsten en drukkers.
In factor 1 liggen dus verschillende invloeden besloten.
De situatie is nog ingewikkelder, doordat in de analyse die tot factor 1 heeft
geleid, teksten zijn betrokken met telkens een andere voorgeschiedenis: 'invloed van
FILOLOGIE EN COMPUTER 79
de schriftelijke overlevering' is dus geen constante. Verandert men het corpus, dan
verandert ook factor 1. Dat ziet men in mevrouw Brefeld's studie ook gebeuren.
Binnen het eerste corpus scoorde bijvoorbeeld SESSA voor 88% op factor 1 (zie p.
90), binnen het tweede corpus voor 96% (p. 130). Aan SESSA is niets veranderd, ook
niet aan het origineel. Dat bewijst dat de factor van het corpus afhankelijk is.
Dat de bronnen, waaronder SESSA, in het tweede corpus hoger scoren, komt doordat
deze bronnen hier niet alleen het origineel gemeenschappelijk hebben maar ook
een groter stuk tekstgeschiedenis. Hoe hoger de score, des te groter is binnen factor 1
de invloed van de tekstontwikkeling, en des te geringer het aandeel van het origineel.
Terwijl de auteur op de brontekst denkt aan te stevenen, raakt zij steeds verder van
koers. Factoranalyse is voor de tekstkritiek een onbetrouwbaar kompas, dat we maar
het beste over boord kunnen gooien.
A.M. Duinhoven
80
Boekbeoordelingen
De dichtwerken van Hugo Grotius / in opdracht van de Commissie voor
de uitgave van de briefwisseling en de dichtwerken van Grotius van de
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen uitg. door B.L.
Meulenbroek. I, Oorspronkelijke dichtwerken. - Assen [etc.] : Van
Gorcum, 1992. - XVI, 586 p. : ill. ; 24 cm
Tweede dl., pars 4A en B: The poetry of Hugo Grotius : original poetry
1604-1608/ ed. by Edwin Rabbie.
ISBN 90-232-2682-8 Prijs:! 287,50
Zoals meteen al in het voorwoord wordt onderstreept, is met de derde tekstbezorger
van de reeks Oorspronkelijke dichtwerken van Hugo Grotius ook een derde wijze van uitgeven
geïntroduceerd. Een eerste verschil is een bekorting van de inleidingen en de
annotaties, conform de wens van de commissie van toezicht. In de commentaar zullen,
naast de onontbeerlijke historische informatie, alleen evidente parallellen met de antieke
Latijnse poëzie worden opgenomen (p. IX). De feitelijke commentaar die ondanks
de nieuwe aanpak ook nu nog hier en daar een ietwat massief uiterlijk heeft, bewijst niet
alleen hoe verbluffend talrijk die parallellen nog altijd zijn, maar ook hoe nauwgezet en
vindingrijk de uitgever bij het opsporen daarvan is tewerkgegaan (cf. de verantwoording,
pp. 33 -34). Meer nog imponeert de signalering van zowel verbale als topische parallellen
in de contemporaine Neolatijnse poëzie, en dat vooral omdat een lexicografisch
apparaat voor deze literatuur nog altijd non-existent is en alleen vertrouwdheid met
deze poëzie zelf en met de secundaire literatuur houvast biedt. Zo krijgt Grotius' merkwaardige
Troostrede voor zijn vader, naar aanleiding van de dood van zijn broer Frans,
deels in verzen en deels in proza als een Menippeïsche satire, een goede evaluatie met
behulp van Erasmus' brieftraktaat en J.c. Scaligers Poetica en van P. von Moos'
Consolatio (pp. 392-425). Voor de funeraire poëzie bewijst Sonja Witsteins monografie
ook hier weer de beste diensten. Dat een uitgever ook inspiratie kan putten uit de fouten
van collega-onderzoekers, bewijzen de scherpe opmerkingen aan het adres van de
Grotius-biograafChr. Gellinek(p. 293 ad 16; pp. 366-369 ad 19,25,93-100)
Een tweede belangrijk verschil met het voorgaande deel in de reeks betreft het uitgangspunt
van de tekstbezorger. Volgens Rabbie is Grotius' poëzie alleen leesbaar en
verstaanbaar voor professionele latinisten ('perhaps apart from rare exceptions') en
dan nog slechts met de grootste inspanning (p. X). Dit hangt samen met de verwevenheid
van inhoud en vorm, waarbij de laatste ten dele de vrucht is van Grotius'
enorme kennis van de hele antieke latiniteit. Deze kennis verleent zijn gedichten
bepaalde formele en linguistische aspecten die alleen een latinist na lezing en herlezing
van het Latijnse origineel zal verstaan. Bijgevolg ziet Rabbie weinig nut in de
toevoeging van een vertaling bij de Latijnse teksten. Ik zou mij niettemin kunnen
voorstellen, dat een begeleidende vertaling niet alleen zelfs voor die latinisten een
welkome hulp zou zijn, maar misschien ook de 'exceptions' minder 'rare' zou kunnen
maken. Het zou historici en literatoren en andere onderzoekers op het terrein van de
'INTL 111 (1995) 80-81
BOEKBEOORDEL~GEN 81
cultuur van de zeventiende eeuw ertoe kunnen brengen, zich met behulp van een
vertaling en een toelichting ook aan het Latijnse origineel te wagen. Overigens zijn
wel enkele bestaande vertalingen in de volkstaal opgenomen. Zo is bij de genoemde
Troostrede een uit 1652 daterende Engelse vertaling, evenals het origineel in verzen
en proza, weergegeven (pp. 392-415) en zijn bij enkele Erotopaegnia (pp. 428-450)
Duitse vertalingen van Paul Fleming en Martin Opitz, overwegend in de vorm van
sonnetten, afgedrukt. Een enkele keer wordt naar een bestaande Duitse vertaling verwezen
(p. 328, Luden; p. 337 Trillern; pp. 275, 383, 448, 449 Voss).
Tenslotte wijst Rabbie erop dat hij zich, in tegenstelling tot de eerdere uitgevers
van de reeks, van waardeoordelen zal onthouden (p. X). Dat wil nog niet zeggen, dat
er nergens enig enthousiasme of enige kritiek op de poëtische prestaties van Grotius
te beluisteren valt (cf. p. 202 ad 23-25: 'this beautiful comparison'; p. 241, kopje 137-
140: 'Here Grotius loses himself less then he is used to do in historically unreliable
legends'; p. 419: 'here one can admire the virtuosity of the poet'; p. 438: 'some little
masterpieces'). In de inleiding bij het epithlamium voor Enoch Pottey, dat behoort
tot Grotius' 'most successful poetical works' (p. 273), en in de aantekeningen daarbij
(p. 285) worden met instemming vroegere gunstige testimonia geciteerd en de
hele presentatie van het gedicht maakt duidelijk dat de uitgever zich met groot
enthousiasme aan dit gedicht heeft gezet. Parallelplaatsen uit de antieke en vooral
ook de Neolatijnse literatuur (Pontanus, Secundus, Baudius, Heinsius) zijn hier dan
ook in overvloed opgedolven. Een noot over de 'zielsverhuizing' in de kus (pp. 282-
283) biedt materiaal, dat Guépins hoofdstuk over de filosofie van de kus in zijn
Secundusboek van 1991 (p. 416-434) nog nader had kunnen adstrueren.
De associatie met dit laatste, zo uitdrukkelijk voor een brede, Nederlandse lezerskring
bedoelde boek brengt mij op de vraag, of Grotius het niet waard zou zijn, dat
de zo competente uitgevers van zijn poëzie deze - of een representatief gedeelte
daarvan - ter beschikking stellen van een bredere Nederlandse lezerskring. Men zou
kunnen denken aan een bloemlezing uit zijn Latijnse gedichten in een toegankelijke
presentatie, dat wil zeggen een tekstuitgave met Nederlandse vertaling en alleen de
hoogstnodige aantekeningen. De lezer die daarna verder wil, kan zich dan alsnog
wenden tot de uitstekende tekstkritische uitgave met het professionele hulpapparaat
van inleidingen, samenvattingen (in het lange epithalamium voor Willem van
Nassau nog gevolgd door een analyse per onderdeel, pp. 228-260), annotaties, en
een reeks indices, waarvoor ik hier de aandacht heb willen vragen.
c.L. Heesakkers
82 BOEKBEOORDELINGEN
Liedekens vol gheestich confoort : een bijdrage tot de kennis van de zestiende-
eeuwse Schriftuurlijke lyriek / door Bert Hofman. - Hilversum:
Verloren, 1993. - 396 p. : ill. ; 25 cm
- Eerder verschenen als proefschrift Utrecht, 1993.
ISBN 90-6550-363-3 Prijs: f 79,-
Bij alle aandacht die het zestiende- en zeventiende-eeuwse lied de laatste jaren heeft
gekregen, was het Schriftuurlijke lied onderbelicht gebleven. Een studie als deze was
dus een desideratum. Dit te meer daar op andere gebieden, de geschiedenis, godsdienst,
kunsten en tot op zekere hoogte ook de literatuur, de belangstelling voor
deze periode duidelijk is toegenomen. Aan voorstudies op de verschillende terreinen
die voor de bestudering van het geestelijk lied van belang zijn, ontbreekt het dan ook
niet. Het is jammer dat Hofman dit voordeel naar mijn mening niet voldoende heeft
weten uit te buiten. Alvorens dit toe te lichten, geef ik echter eerst een samenvatting
van de inhoud.
Het boek begint met in drie korte hoofdstukken een overzicht te geven van de
gang van de reformatie, het voorkomen van het Schriftuurlijke lied daarbinnen en
de stand van onderzoek daarnaar. Dit laatste is toegespitst op de tegenstelling tussen
de opvattingen van F. Wieder (De Schriftuurlijke liedekens, 1900), die een duidelijke
breuk ziet tussen de roomskatholieke en de eerste hervormde liederen en
bovendien naast de doopsgezinde traditie ook een daarvan te onderscheiden sacramentarisch-
gereformeerd-calvinistisch aandeel onderkent, en W.A.P. Smit (Dichters
der reformatie, 1939), die spreekt van een langzame ontwikkeling vanuit de katholieke,
vooral in kringen van de Moderne Devotie ontwikkelde liedcultuur, en van een
overwicht van het doopsgezinde lied, waarvan het calvinistische slechts een afgeleide
zou zijn. Het is deze probleemstelling die vervolgens richting geeft aan het verdere
onderzoek.
In twee clusters worden de liedboeken bestudeerd. De eerste wordt gevormd
door de bundels met in de titel de woorden 'Dit is een suverlijc boecxken', lopend
van de Antwerpse uitgave van Adriaen van Berghen van 1508 tot de boekjes die in
de jaren tachtig in Amsterdam uitgegeven werden door Harmen ]ansz. Muller en
Cornelis Claesz. (hfdst. 4-6). Hofmans conclusie is, dat in deze twee laatste, volgens
hem in essentie roomskatholieke, bundels een kern van eenentwintig vroege sacramentarisch-
gereformeerde liederen te onderscheiden is. Daarin zou geen invloed
van de liedtraditie van de Moderne Devotie te vinden zijn.
Toetssteen voor het sacramentarisch-gereformeerde karakter van deze eenentwintig
liederen is de bundel Veelderhande liedekens, die in 1556 gedrukt werd door
Magnus vanden Merberghe van Osterhout, een evident gereformeerde uitgever.
Zelf vormt deze bundel weer het uitgangspunt van de tweede clustering, die verder
bestaat uit respectievelijk de verschillende latere bundels Veelderhande liedekens en
Liedenboecken van doopsgezinde signatuur, en de Veelderhande Gheestelicke,
Gheestelicke en Schriftuerlijcke liedekens van gereformeerd-calvinistische signatuur
(hfdst. 7 -8). Hofmans conclusie hier is, dat beide series steeds verder uiteen lopen.
Dit vooral doordat de gereformeerde bundels steeds doorgaan met het uitwissen van
doperse sporen, een proces dat al tussen 1550-54 begonnen zou zijn. Zo komt hij tot
TNTL 111 (1995) 82-86
BOEKBEOORDELINGEN 83
een sacramentarisch-gereformeerd-calvinistisch totaal van tegen de 400 liederen,
tegenover een doopsgezind corpus van circa 700, een voldoende weerlegging van
Smits onderwaardering van het gereformeerd-calvinistische aandeel in de liedcultuur.
Inmiddels heeft hij trouwens ook heel wat correcties en aanvullingen op
Wieders register weten te geven en op goede gronden diens eindgrens van 1566 verschoven
naar de jaren 1580-83.
Hiermee is de in hoofdstuk 3 uiteengezette probleemstelling behandeld.
Teruggrijpend op het in hoofdstuk 1 geformuleerde uitgangspunt, dat de liederen
uitdrukking geven aan de, vooral emotionele, ervaringswerkelijkheid van toen, volgt
in hoofdstuk 9 dan nog een bespreking van de inhoud. De relatie tot de
Souterliedekens en de Psalmen komt aan de orde, de relatie tot de Bijbel en tot de
eigen werkelijkheid, de aard en functie van de marginale verwijzingen naar het Oude
en Nieuwe Testament, en de rol van het zingen als zodanig. Tenslotte worden er in
een kort slothoofdstuk nog enkele desiderata voor verder onderzoek geformuleerd.
Al met al kunnen we dus spreken van een hecht gecomponeerd boek met een duidelijke,
meervoudige en zinvolle vraagstelling en heldere antwoorden. Op de manier
waarop de auteur tot deze antwoorden komt, zijn methode van onderzoek, valt echter
het nodige af te dingen. Dat komt vooral, omdat hij weinig tot geen gebruik
maakt van de inzichten van twee disciplines: de godsdienstgeschiedenis en de boekwetenschap.
Om met het eerste te beginnen. In het overzicht van de gang van de reformatie in
hoofdstuk 1 wordt een globale schets gegeven van de verschillende groeperingen:
doopsgezinden, sacramentariërs, gereformeerden en calvinisten worden kort gekarakteriseerd.
Over de lutheranen echter geen woord. Dat is vreemd, niet alleen omdat die
in de Zuidelijke Nederlanden aanvankelijk ruim vertegenwoordigd waren - voor
Antwerpen, waar in het begin toch de meeste uitgeversactiviteiten plaatsvonden,
wordt op een gegeven moment gesproken van een derde van de bevolking -, maar
vooral omdat het Schriftuurlijke lied bij Luther begint. In hoofdstuk 9 wijst Hofrnan
zelf op de directe invloed van diens liederen op de Nederlandse, maar in de voorgaande
hoofdstukken, die zijn eigenlijke onderzoek bevatten, doet hij daar niets mee.
De karakteriseringen van de behandelde geloofsrichtingen is vluchtig en oppervlakkig.
Terecht stelt de auteur bij herhaling dat de scheidslijnen vooral in het begin
vaag zijn. Maar gezien het feit dat een groot deel van zijn argumentatie berust op
veronderstelde confessionele verschillen tussen de bundels, hadden die hadden toch
preciezer gedefininieerd moeten worden.
Zo komen in de bundels Dit is een (schoon) suyverlick boecxken van de Amsterdamse
uitgevers Harmen]ansz. Muller en Cornelis Claesz. uit de jaren tachtig eenentwintig
liederen voor, waarvan de meeste ook in de gereformeerde Veelderhande liedekens
van 1556 staan. Uit tekstvergelijking maakt Hofrnan op, dat ze in deze laatste bundel
in gereformeerde zin zijn bijgesteld. Een van zijn conclusies is dat de hele groep
van eenentwintig sacramentarisch van karakter moet zijn geweest en al gestaan moet
hebben in een niet overgebleven versie van het Zuverlick boecxken die in 1549 verboden
werd. Hij wordt daarbij gesteund door het feit dat vier van deze liederen ook in
niet 'bijgestelde' vorm voorkomen in Een devoot ende profitelijk boecxken van 1539. De
varianten van Veelderhande liedekens 1556, waar deze hele redenering op berust,
84 BOEKBEOORDELINGEN
behoeven naar mijn gevoel echter meer adstructie dan de loutere mededeling dat ze
'reformatorischer' zijn. Is 'Sijn vruecht en al zijn leven / Wilt hem Christus minnelijck
gheven' werkelijk zoveel méér reformatorisch dan 'Sijn duecht etc.' ? En 'Door
lijden compt ons sijn eewicheyt goet' zoveel meer dan 'Door lijden komt dat eewigh
goedt'? De andere varianten zijn navenant. Trouwens, de hele redenering maakt mij
niet duidelijk waarom déze groep juist in niet 'bijgestelde' vorm in de verboden, en
niet bewaard gebleven, editie van 1546 zou moeten hebben gestaan.
Ook de afgrenzing ten opzichte van wat katholiek zou zijn, lijkt soms te geforceerd.
Dat, bijvoorbeeld, het noemen van Maria een 'roomse trek' zou zijn, waaruit zou
volgen dat het betreffende lied in een vroeg stadium van de hervorming ontstaan zou
moeten zijn, is toch wel een erg boude uitspraak. Uiteindelijk komt Ho&nan zelfs
tot de conclusie dat de Amsterdamse uitgaven van Muller en Claesz. uit de jaren
tachtig, bij gebrek aan reformatorisch-calvinistische liederen, voor katholieken
bestemd moeten zijn geweest, en leidt hij daaruit met terugwerkende kracht hetzelfde
af voor het, verboden !, boekje van 1546. Nu is het waar dat in de uitgaven van
Cornelis Claesz. een kerkelijke approbatie uit 1570 voorkomt, watinderdaad zou
kunnen wijzen op een katholieke doelgroep. Maar de conclusie dat wat voor de 'doctoren
van Leuven' in 1546 onaanvaardbaar was in 1570 blijkbaar wel kon, is mij al
te gemakkelijk. Tenslotte is de aanname dat beide bundels hetzelfde contingent
reformatorische liederen bevatten niet meer dan een veronderstelling.
Hetzelfde geldt voor de conclusie dat de vrijwel eendere en gelijktijdige uitgave
van concurrent Harmen ]ansz. Muller, waarin deze approbatie ontbreekt, dus ook
voor katholieken bestemd zal zijn geweest. Kan er geen sprake zijn geweest van een
algemene, pluriforme bruikbaarheid? Een echt mancum lijkt mij hier dat Ho&nan
een ander, ouder, door Muller uitgegeven liedboek, Een suyverlick boecxken - dat mij
veel roomser lijkt - niet vergelijkenderwijs in zijn onderzoek betrokken heeft. Waar
hij geen rekening mee houdt, is de grote groep algemeen evangelisch gelovigen die
juist in veel Hollandse steden sterk vertegenwoordigd is geweest.
Steeds valt op dat de auteur op grond van een beperkt aantal, soms wel, maar soms
ook veel minder overtuigende varianten de tegenstellingen aanscherpt en de bundels
een bepaalde confessionele signatuur toeschrijft. Zo bij de vergelijking tussen
de sacramentarisch-reformatorische en de doopsgezinden uitgaven van de
Veelderhande liedekens van respectievelijk 1556 en 1558 (sacramentarisch-gereformeerd)
en [1559] (doopsgezind). De op zichzelf wel overtuigende varianten in één
lied worden hier aangevoerd om te betogen, dat de editie [1559] terug moet gaan op
een oudere doopsgezinde uitgave uit de jaren 1550-54, die ook ten grondslag zou
hebben gelegen aan de verschillende in sacramentarisch-gereformeerde geest bijgestelde
uitgaven. Het gaat toch niet aan een dermate verstrekkende conclusie te verbinden
aan één geval!
Bovendien gaat dit soort ingenieuze redeneringen voorbij aan het feit dat er veel
materiaal verloren is gegaan. Tè veel om op louter inhoudelijke gronden een tekstoverlevering
te reconstrueren. Wil men in dat opzicht iets bereiken, dan zal men alle
varianten, en juist ook de niet-inhoudelijke, in het onderzoek moeten betrekken. De
zo gereconstrueerde tekst-filiaties zouden ten grondslag dienen te liggen aan inhoudelijke
analyses. Alleen op die manier kan de bestudering van tekstmateriaal inforBOEKBEOORDELINGEN
85
matie opleveren over het uiteenlopen in confessioneel opzicht van de verschillende
geloofsrichtingen. Wat hier echter gebeurt is, dat veronderstelde kennis van confessionele
verschillen gehanteerd wordt om het materiaal, waaruit die kennis verkregen
moet worden, te ordenen. Maar dat leidt onvermijdelijk tot cirkelredeneringen.
Met het voorgaande zijn we aangeland bij de boekwetenschappelijke kant van de
zaak. Wat deze studie vooral ontbeert, is een zowel interne als externe bibliografische
onderbouwing. Dat Harmen ]ansz. Muller vanwege zijn uitgave in de jaren
tachtig ook beschouwd moet worden als de drukker-uitgever van het Zuverlick boeexken
van 1546, is een slag in de lucht. En is een keizerlijk privilege wel een voldoende
argument om Een devoot ende profitelijk boecxken van 1539 als onverdacht katholiek
te bestempelen?
Maar erger wordt het als het gaat om de identificatie van drukkers en drukken.
Dat de naam van de drukker van de Veelderhande liedekens van 1556, Magnus vanden
Merberghe van Osterhout, een pseudoniem is, wordt algemeen aangenomen.
Kronenberg komt, op grond van typografisch materiaal, tot een identificatie met
Niclaes van Oldenborch. Hofman doet dit af met 'merkwaardig, maar geen waterdicht
bewijs'. Zelf komt hij met allerlei contextuele en inhoudelijke afwegingen die
leiden tot de gevolgtrekking dat Niclaes vanden Berghe de drukker moet zijn
geweest. De meest overtuigende daarvan is wel, dat de drukker van de uitgave van
1558, Gillis van der Erven, diens compagnon was. Maar hoe waarschijnlijk de argumenten
ook klinken, de enige zekere basis voor identificaties is nu eenmaal het typografische
materiaal. De werkelijkheid kan bijster onwaarschijnlijk zijn. Hofman had
Kronenbergs identificatie niet met een waarschijnlijkheidsredenering af mogen
doen en zijn eigen oplossing niet zonder typografisch onderzoek mogen postuleren.
Hetzelfde geldt voor de gereformeerd-calvinistische bundel Gheestelicke liedekens
van 1563, waaraan een extra katern (?) met eigen titelpagina, eigen voorwoord en vijf
extra liederen is toegevoegd. Uit de beschrijving kan ik niet opmaken hoe de zaak
precies in elkaar zit. De kwestie is niet zonder belang, omdat Hofman er conclusies
uit trekt over een op het laatste moment ingrijpen door de fel calvinistische dichter
'God werckt den wille ende tvolbringhen', die de meer gematigde Van der Erven tot
deze aanvulling gebracht zou hebben.
Vooral de onderlinge verhouding van de vele liedboeken van doopsgezinde signatuur
blijft zonder typografisch onderzoek duister. Zijn de verschillende edities van
de Veelderhande liedekens van 1579 (2x), 1580 en 1582 (2x) inderdaad verschillende
edities, of zitten er bijvoorbeeld (al dan niet gedeeltelijke) titeluitgaven tussen?
Maar terug naar de inhoud. Tegenover de uitvoerige bespreking van de achtereenvolgende
liedboeken maakt de behandeling van de inhoud daarvan in hoofdstuk
9 een wel erg impressionistische indruk. Na al het voorgaande wekt het verbazing dat
hier, waar het toch gaat om de uitdrukking van de toenmalige ervaringswerkelijkheid,
nu juist géén onderscheid tussen de verschillende geloofsrichtingen wordt gemaakt.
Dat geldt nog sterker voor de bespreking van de opmerkingen over het zingen in
de verschillende voorwoorden. Indien ergens, dan was hier een verdere confessionele
onderbouwing mogelijk en nodig geweest. Het wekt verbazing dat deze uitspraken
nergens worden vergeleken met Luthers voorrede tot zijn Geystliche gesangk
Buchleyn en met Calvijns opmerkingen over het zingen van psalmen. Het 'Totten
86 BOEKBEOORDELINGEN
Sanger' van Magnus vanden Merberghe bij diens Veelderhande liedekens van 1556
doet mij bijvoorbeeld erg aan Luther denken. Zou die waarneming juist zijn, dan
valt de grond weg onder Hofmans veronderstelling dat dit voorwoord afkomstig
moet zijn uit een eerdere doopsgezinde uitgave. Wat voor hem juist een van de redenen
was om het bestaan van een dergelijke uitgave (die hij dateert op 1550-54) te
veronderstellen. In de 'Voorreden' van Jacob de Boot bij de Schriftuerlicke liedekens
van 1580 beluister ik daarentegen Calvijn, en dat zou Hofmans opmerking over dit
liedboek als het meest calvinistische juist steunen.
Alle kritiek neemt niet weg, dat enkele hoofdlijnen van het boek mij juist lijken.
Dat vanaf 1556 de doopsgezinde en gereformeerde liedboeken zich steeds duidelijker
als zodanig profileren, lijkt mij onweerlegbaar, evenals het feit dat het gereformeerd-
calvinistische aandeel in de liedproduktie aanzienlijk groter is geweest dan
wel werd verondersteld. Van een duidelijke breuk met de roomskatholieke liedcultuur,
en met name met die van de Moderne Devotie, ben ik minder overtuigd. Als
Magnus vanden Merberghe er in 1556 op uit was doperse en roomskatholieke elementen
uit zijn Veelderhande liedekens te weren, dan kunnen dié teksten, zelfs in niet
'bijgestelde' vorm, geen argument zijn voor een dergelijke breuk. Er kunnen in de
verboden en verloren editie van 1546 allerlei teksten gestaan hebben die dichter bij
het roomskatholieke lied aansloten. Trouwens, is Hofmans uiteindelijke conclusiedat
juist die bundel, met zijn kleine contingent reformatorische maar ook voor de
meeste katholieken aanvaardbare teksten, over het geheel genomen roomskatholiek
moet zijn geweest - niet eerder een argument voor een geleidelijke overgang?
Maar juist of onjuist, Hofmans studie vertoont te veel, vooral methodische,
gebreken om niet te spreken van een gemiste kans.
Marijke Spies
87
Signalementen
Denken over dichten: dertig eeuwen poëticale reflectie / onder red. van: Jan den
Boeft ... [et al.]. - Amsterdam: Amsterdam University Press, cop. 1994. - 214 p. ;
24cm
ISBN 90-5356-091-2 Prijs:! 49,50
Onder de titel Denken over dichten stelden leden van de vakgroep Literatuurwetenschap van
de Universiteit Utrecht een bundel samen met poëticale teksten uit de Europese literatuurgeschiedenis.
Beginnend vóór Plato en eindigend bij Bertolt Brecht komen allerlei auteurs
aan het woord over de functie en status van literatuur, bijvoorbeeld Cicero, Van Boendale,
Sidney, Racine, Batteux, Schlegel, Novalis, Flaubert en Artaud. De bedoeling van de redactie
was een beeld te geven van de ontwikkeling van het poëticale discours vanaf de Griekse
oudheid tot ca. 1950. Met teksten over poëzie, proza en toneel wordt het literaire terrein over
de gehele breedte bestreken.
Elk van de zeven tijdvakken is van een beknopte inleiding voorzien en ook ieder fragment
- alle primaire teksten zijn in het Nederlands vertaald - krijgt een korte karakterisering mee.
Blijkbaar was er maar weinig ruimte voor de toelichtingen: de editeurs nemen nogal eens grote
stappen, die de lectuur voor minder deskundige lezers niet zullen vergemakkelijken. Ook bij
de keuze van de fragmenten is sterk geselecteerd: van de Nederlandse schrijvers, om slechts
één taalgebied als voorbeeld te noemen, hebben vooralsnog alleen Van Boendale, Stinstra en
Bilderdijk een plaatsje gekregen. Zeker als men bedenkt dat in het Nederlands geen met deze
bundel vergelijkbare uitgaven bestaan, zou een volgende druk dus zowel wat de toelichtingen
als de keuze van fragmenten betreft wel wat ruimer bemeten mogen zijn. Dat neemt niet weg
dat Denken over dichten nu al een handige aanvulling op de poëticale boekenkast is.
Lia van Gemert
Cyclification : the development of narrative cycles in the Chansons de Geste and
the Arthurian Romances / ed. by Bart Besamusca ... [et al.]. - Amsterdam [etc.] :
North-Holland, 1994. - VII, 235 p. ; 25 cm. - (Verhandelingen Afdeling
Letterkunde / Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, ISSN
0065-5511 ; dl. 159)
ISBN 0-444-85781-8 Prijs:! 78,-
Op 17 en 18 december 1992 werd er in Amsterdam een colloquium gehouden over de ontwikkeling
van cycli van verhalen, een bekend verschijnsel in de middeleeuwse literatuur. Een
groep teksten is een cyclus wanneer aan drie criteria is voldaan. De verschillende delen zijn
met elkaar verbonden door vaste personages aangevuld met eventuele voorouders en nakomelingen.
Ten tweede hebben de gebeurtenissen een chronologische volgorde: meestal
wordt er een ontwikkeling beschreven. Als derde criterium geldt dat de afzonderlijke teksten
met elkaar verbonden moeten zijn door verwijzingen naar gebeurtenissen uit andere delen.
Zowel in de Karelepiek als in de Arturliteratuur bestaan grote cycli. Een argument voor de
Nederlandse afdelingen van de Société Rencesvals en de Société Arthurienne om vooraanstaande
binnen- én buitenlandse specialisten uit beide gebieden bijeen te brengen en ze zo de mogelijkheid
te bieden ideeën over cyclusvorming uit te wisselen. Traditioneel zouden de resultaten
van het onderzoek binnen het eigen genre gebleven zijn. Zo sluit het colloquium aan bij de
moderne opvatting dat de onderverdeling van de ridderepiek in strikt gescheiden subgenres
wellicht niet overeenkomt met het literaire bewustzijn in de middeleeuwen. De teksten van de
lezingen op het colloquium zijn gebundeld in Cyclification. Het boek opent met de verslagen
88 SIGNALEMENTEN
van vijflangere, plenaire lezingen waarin diverse vormen en kenmerken van cyclusvonning aan
de orde komen. De kenmerken worden toegelicht met voorbeelden uit verschillende literaire
tradities, zoals de Franse Tristan en prose, de chansons de geste, de Oudnoorse Karlamagn'lis saga
en de Middelnederlandse Lancelotcompilatie. De overige bijdragen, 'discussion notes' , zijn gecentreerd
rond vijf thema's: typologische, codicologische, biografische, structurele en thematische
aspecten van cyclusvorming alsmede aspecten die het ontstaan en de ontwikkeling van cycli
betreffen. Het gevolg van deze opzet is dat er in relatief weinig bladzijden veel benaderingswijzen
van het verschijnsel cyclusvonning in diverse tekstensembles gegeven worden, hetgeen interessant
is voor specialisten in beide genres, maar ook voor studenten middeleeuwse literatuur.
Het boek heeft een register op auteursnamen en titels van literaire werken.
Marjolein Hogenbirk
The lives of the illustrious Netherlandish and German painters, from the first edition
of the Schilder-boeck (1603-1604) / Karel van Mander ; preceded by The
lineage, circumstances and place of birth, life and works of Karel van Mander,
painter and poet and likewise his death and burial, from the second edition of the
Schilderboeck (1616-1618) / with an introd. and transl. [from the Dutch], ed. by
Hessel Miedema. - Doornspijk : DAVACO, 1994. - 510 p. ; 29 cm
Vol. I: The text.
ISBN 90-70288-85-0 Prijs:! 195,-
Het Schilder-boeck van Karel van Mander uit 1603-1604 is een van de belangrijkste kunsthistorische
bronnen voor de kennis van de Nederlandse en Duitse schilders tot het einde van de
zestiende eeuw. Voor literatuurhistorici is Van Manders tekst altijd interessant geweest als
voorbeeld van een serie normatieve biografieën. In de laatste jaren wint het inzicht veld dat
daarmee de bestuderingsmogelijkheden van het boek nog lang niet zijn uitgeput. Er is te denken
aan onderzoek naar Van Manders gebruik van de retorica en van narratieve structuren; aan
studie van de artistieke receptie in de jaren rond 1600; aan een sociaal-historische benadering
die let op de uitbeelding van de seksen en de standen, of op de inbedding van de schilderkunst
in een zich snel emanciperende burgerlijke samenleving. Veel van dit onderzoek moet nog
worden verricht, maar het is te danken aan de inspanningen en de talrijke publikaties van
Hessel Miedema, de Van Mander-kenner bij uitstek, dat het grote wetenschappelijke belang
van het Schilder-boeck allerwegen wordt ingezien. Dat geldt met name in internationaal perspectief.
Buitenlandse (kunst)historici die de cultuur van de Republiek bestuderen, komen
allemaal te eniger tijd met Van Mander in aanraking.
Er bestond echter geen goede uitgave van de levens der doorluchtige Nederlandse en
Hoogduitse schilders. De Wereldbibliotheekeditie van Mirande en Overdiep was populair, maar
als parafrase wetenschappelijk niet toereikend. De Engelse vertaling door Van de Wall uit 1936
was verouderd, niet meer te koop en bevatte onbetrouwbare toelichtingen. Ook de Utrechtse facsimile-
uitgave van 1969 was inmiddels uitverkocht. De tijd was dus rijp voor een op de internationale
markt gerichte standaardeditie in het Engels. Het sprak vanzelf dat Miedema de leiding
van het project en de hoofdredactie op zich zou nemen. Het geplande resultaat is omvangrijk: de
uitgave zal zes delen omvatten van ieder ruim 500 bladzijden. Per deel bedraagt de prijs f 195, -.
Deel I is thans verschenen in voortreffelijke typografische uitvoering. De in gotische letter
gezette Nederlandse tekst van 1603-1604 is in facsimile afgedrukt. Van Manders eigen
levensbericht uit 1618 gaat aan de Levens vooraf. De adequate Engelse vertaling van de hand
van Michael Hoyle, Jacqueline Pennial-Boer en Charles Ford staat direkt naast het zeventiende-
eeuwse Nederlands, wat vergelijken heel makkelijk maakt. De keuze van de aan deze
uitgave ten grondslag liggende edities en exemplaren wordt zorgvuldig verantwoord.
Dit eerste deel, dat betrekkelijk los staat van de nog te volgen banden met toelichtingen en
index, bevat de tekstweergave van de folio's 196ro-30Ov° van het Schilder-boeck. De volgende
vier delen zullen commentaar bevatten op Van Manders tekst, met analyses van zijn bronnen,
SIGNALEMENTEN 89
betrouwbaarheid, thematiek en receptie. Het relevante wetenschappelijke materiaal
betreffende de behandelde schilders wordt verwerkt en alles zal zo volledig mogelijk worden
verduidelijkt met illustraties. Het laatste deel is bestemd voor een zeer uitvoerige algemene
index. Het is mogelijk zich bij de uitgever te abonneren op de hele serie.
ArieJan Gelderblom
Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt / M.A. Schenkeveld-Van der
Dussen. - Utrecht: Bijleveld, 1994. - 240 p.
ISBN 90-6131-351-1 Prijs:f 47,50
In 1991 verscheen Dutcb Literature in tbe Age of Rembrandt. Tbemes and Ideas, waarin M.A.
Schenkeveld-van der Dussen een buitenlands publiek kennis laat maken met de Nederlandse
zeventiende-eeuwse letterkunde. Veel buitenlanders zijn wel geïnteresseerd in andere aspecten
van de Nederlandse Gouden Eeuw, in het bijzonder de schilderkunst, maar laten de literatuur
uit die periode links liggen. Wie evenwel de tijd van Rembrandt wil leren kennen, kan
niet om de letterkunde heen, die eveneens floreerde en een belangrijke rol in de samenleving
speelde. Dat betekent niet dat de beeldende kunst in dit boek buiten beschouwing blijft.
Integendeel, er wordt vaak naar verwezen. Daar geeft de zeventiende-eeuwse literatuur ruimschoots
aanleiding toe en het geeft bovendien de beoogde lezer de gelegenheid zich af en toe
te verplaatsen naar terrein waarmee hij wellicht meer vertrouwd is.
Teksten uit onze Gouden Eeuw zijn in deze tijd voor de meeste Nederlanders exotischer
dan hedendaagse literatuur uit het buitenland. Daarom is het goed dat er nu een Nederlandse
versie van Dutcb Literature in tbe Age of Rembrandt is. Ook voor hen die wel enigszins in het
onderwerp zijn ingevoerd en ooit eens wat van Vondel, Hooft, Huygens of Cats hebben gelezen,
is Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt de moeite waard. Het boek maakt immers
duidelijk dat er ook in de literatuurgeschiedenis heel wat vergeeld vernis is opgeruimd.
De tekst is voor de nieuwe uitgave hier en daar gewijzigd. Het gedeelte 'Poets in society'
is opgesplitst in 'Dichters in het land van Rembrandt' (hst. 1), dat nagaat waar het literaire
leven binnen de republiek gesitueerd was, en 'Producenten en consumenten van literatuur'
(hst. 2), waar de auteurs zelf en hun publiek in beeld komen. Voor het overige is de hoofdstukindeling
gelijk gebleven. Ook de vele tekstfragmenten zijn gehandhaafd. Aan de gedichten
die achterin de Engelse uitgave zijn opgenomen is een tiental toegevoegd, zodat men nu
van een kleine bloemlezing kan spreken. Nieuw is verder een afdeling met beknopte informatie
over leven en werk van 43 auteurs (p. 203-214). De verzorgde vormgeving en vele illustraties
maken ook deze Nederlandse versie tot een lust voor het oog.
Tineke ter Meer
Women of the Golden Age : an international debate on women in seventeenthcentury
Holland, England and Italy / ed. by Els Kloek, Nicole Teeuwen and
Marijke Huisman. - Hilversum: Verloren, 1994. - 190 p.
ISBN 90-6550-383-8 Prijs:f 39,-
Naar aanleiding van de tentoonstelling over leven en werk van de schilderes Judith Leyster is
op 1 en 2 juli 1993 in Haarlem een Engelstalige masterclass gehouden onder de titel 'Women
of the golden age'. Tien lezingen, verdeeld over drie aandachtsgebieden (achtereenvolgens:
zeventiende-eeuwse beeldvorming over vrouwen, hun sociale en culturele positie, en vrouwen
buiten hun 'normale' rol) werden van commentaar voorzien door evenzovele 'masters'.
Zowel de lezingen als de commentaren zijn in dit boek verzameld: het resultaat is een zeer
interessante, levendige bundel die niet alleen allerlei belangwekkende inzichten biedt, maar
ook veel aanknopingspunten voor nader onderzoek. '
90 SIGNALEMENTEN
Centraal staan vrouwen in de zeventiende eeuw in Nederland; gegevens uit het buitenland
dienen in de eerste plaats om het beeld van hun positie scherper te krijgen. Verschilde het
leven van Nederlandse vrouwen sterk van dat van andere vrouwen uit die periode? Werd het
beïnvloed door de economische bloei, en zo ja, op welke manier? In een heldere 'Introduction'
geeft Els Kloek een overzicht van de voornaamste benaderingen tot nu toe, om tenslotte een
pleidooi te houden voor gericht detailonderzoek aan de hand van concrete vragen.
De studies in dit boek zijn voorbeelden van zulk onderzoek. De eerste sectie bevat bijdragen
van Agnes A. Sneller, Lia van Gemert en Giesela van Oostveen over respectievelijk het beeld
van de vrouw bij Jacob Cats, Johan van Beverwijck en in Bredero's Klucht van de Molenaer. In
de tweede afdeling gaat Lotte C. van de Pol, aan de hand van de Amsterdamse ondertrouwregisters,
na wat er klopt van het beeld van de weinig mobiele, bij uitstek aan huis gebonden
zeventiende-eeu}Vse Nederlandse huisvrouw; Marybeth Carlson vergelijkt de stereotiep en
over 'de dienstmeid' met de feiten over leven en werk van vrouwelijk huispersoneel, zoals die
naar voren komen uit de Rotterdamse notariële archieven; Heidi de Marre onderzoekt de
denkwijze die ten grondslag ligt aan Simon Stevins al eerder gesignaleerde passie voor ordening
in de architectuur; Anne Laurence nuanceert de opvatting dat Nederlandse vrouwen in
sociaal en economisch opzicht een grotere vrijheid genoten dan hun zusters in Engeland. In
de laatste sectie, 'Transgressing Gender Codes', gaat het vooral om uitzonderlijke vrouwen
in de Republiek en elders: Anna Maria van Schurman en Antoinette Bourignon (door Mirjam
de Baar), de taakopvatting van de geleerde kloosterzuster Angelica Baitelli (Brescia 1588-
1650, door Silvia Evangelisti), en het optreden van Lavinia Fontana (Bologna 1562-Rome
1614), volgens de inleider (Caroline Murphy) 'the first truly sucesfull woman painter to practice
within an urban context in Western Europe'.
Het valt buiten het bestek van deze aankondiging om inhoudelijk op al deze bijdragen in
te gaan. Dat gebeurt trouwens al in de commentaren, die soms aanvullend zijn van aard, soms
ook uitgesproken kritisch - en die op hun beurt ook weer tot tegenspraak kunnen prikkelen.
Zo is de bundel duidelijk de neerslag van 'work in progress' , waarmee overigens niet betoogd wil
zijn dat er niet eveneens veel waardevolle onderzoeksresultaten aan ontleend kunnen worden.
Het belang ervan voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis is evident. De referaten in
de eerste afdeling kunnen daar zonder meer als bijdrage aan gezien worden; de andere helpen
vooral om een scherper beeld van de maatschappelijke context te krijgen, zowel nationaal als
internationaal. Overigens zou men zichzelf onrecht doen door de maatstaf van bruikbaarheid
voor een bepaald vak al te angstvallig te hanteren: het boek is eenvoudig een plezier om te
lezen, ook door de verzorgde vormgeving.
Ton van Strien
De vrouw in de Renaissance / onder red. van: Arie-Jan Gelderblom en Haraid
Hendrix. - Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - 79 p. ; 24 cm. -
(Utrecht Renaissance studies)
ISBN 90-5356-106-4 Prijs:! 25,-
Al bijna een decennium lang organiseert de Universiteit Utrecht jaarlijks een interdisciplinair
colloquium over een centraal thema uit de Renaissance- en Barokperiode. De reeks Utrecht
Renaissance Studies, waarin de voordrachten gepubliceerd worden, heeft nu onderdak gevonden
bij de Amsterdam University Press. .
In De vrouw in de Renaissance zijn de lezingen van het colloquium van 1993 opgenomen,
voorafgegaan door een historiografische inleiding van de hand van Els Kloek. Zij geeft een
overzicht van de visies die op vrouwen uit de Renaissance ontwikkeld zijn, waarbij uiteraard
de stimulerende werking van vrouwengeschiedenis aan de orde komt. Daarna schrijft M.A.
Schenkeveld-van der Dussen onder de titel 'De vrouwelijke blik' onder meer over het werk
van protestantse Nederlandse dichteressen uit de Gouden Eeuw. Comelia Niekus Moore
belicht in 'Niet de geboorte maar de gewoonte' de visie van mannen op vrouwen, vooral aan
SIGNALEMENfEN 91
de hand van Johan van Beverwijcks Van de wtnemenheyt des vrouwelieken geslachts. Hoe autobiografieën
van Spaanse nonnen tot stand kwamen, bespreekt Sonja Herpoel in "'N osce te
ipsum" of: schrijven op bevel in Spanje' en tot slot wijdt maatschappijhistoricus Rudolf
Dekker een beschouwing aan de opvattingen over het moederschap in de autobiografie van
Hermannus Verbeecq. Deze vier voorbeelden uit het veld van onderzoek worden gevolgd
door een uitgebreide bibliografie, die nadere oriëntatie mogelijk maakt.
Lia van Gemert
Klinkend boeket : studies over renaissancesonnetten voor Marijke Spies / onder
red. van Henk Duits, Arie Jan Gelderblom, Mieke B. Smits-V eldt. - Hilversum :
Verloren, 1994. - 178 p. : ill. j 24 cm. - (Amsterdamse historische reeks. Grote
serie, ISSN 0929-9769 j 21)
ISBN 90-6550-399-4 Prijs:! 42,-
Ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Marijke Spies, hoogleraar in de Geschiedenis
van de rhetorica en in de Oudere Nederlandse letterkunde te Amsterdam, stelden 28
Nederlandse en Vlaamse vakgenoten een 'klinkend boeket' samen. 'Dit "vriendenboek"',
aldus de redactie, 'bestaat niet uit het gebruikelijke mengelmoes van gelegenheidsbijdragen
[ ... l maar is een gerichte verzameling studies over het renaissancesonnet in de Nederlandse
literatuur' (p. 8). Gezien het uiterst informatieve en bruikbare resultaat kan deze opzet zeker
ter navolging worden aanbevolen. Naast 'docere' biedt het boek ook 'delectatio'. Voor het
laatste zorgt bijvoorbeeld de fraaie illustratie op de omslag: Bosschaerts schilderij Een vaas met
bloemen, symbolisch voor de inhoud van de tegelijk rijkgeschakeerde en coherente bundel.
De 27 chronologisch geordende korte studies zijn gewijd aan sonnetten uit de periode 1550
tot 1750. De artikelen laten het hele actuele spectrum der benaderingswijzen in de historische
letterkunde zien. Ze nodigen uit tot een wandeling door de geschiedenis van het Nederlandse
sonnet, waarbij de hoofdweg zo vaak mogelijk wordt verlaten om zijwegen te verkennen.
Weliswaar ontmoet men centrale figuren uit de literaire canon, zoals Bredero (E.K.
Grootes), Hooft (F. Veenstra, T. ter Meer, A. Leerintvelt) en Vondel (A.]. Gelderblom),
maar meestal gaat het om minder bekende gedichten. Verreweg de meeste artikelen presenteren
teksten van niet-gecanoniseerde dichters, waaronder acht van vrouwen: Eleonora
Carboniers (W. Waterschoot), een dichteres met de kenspreuk 'Rein van sinne' (M. van
Vaeck), Anna Roemers Visscher (M.A. Schenkeveld-van der Dussen, M.B. Smits-Veldt),
Katharina Lescailje (L. van Gemert), Titia Brongersma (M. Meijer Drees), Anna Morian (T.
van Strien) enJuliana de Lannoy (W.B. de Vries). Het is duidelijk dat hier de eerste vruchten
van het Utrechts-Leuvense onderzoek naar vrouwelijke auteurs worden geoogst.
Naast een biografische aanpak - door P.]. Verkruijsse als spannende speurtocht door de
archieven geënsceneerd - bieden de meeste artikelen min of meer gedetailleerde analyses van
het uitgangssonnet. De klemtoon ligt soms op syntactische kenmerken (metrum, rijm), bijvoorbeeld
in de bijdragen van W. Vermeer over Simon de Beaumont, en van T. ter Meer over
een 'sonetto continuo' van Hooft. Soms staan semantische aspecten centraal, zoals bij MA.
Schenkeveld-van der Dussen, die een alleen in handschrift overgeleverd sonnet van Anna
Roemers als mogelijk voorbeeld van het beroemde avondmaalssonnet van Huygens' Heilighe
daghen identificeert, of in P.E.L. Verkuyls analyse van een sonnet van Six van Chandelier.
Uitzichten op de genregeschiedenis verschaffen met name de artikelen van Chr.L.
Heesakkers en W.M.S. Reinders over een sonnet van Dousa, van K. Porteman over een sonnet
uit de cyclus 'Van de schoonheyt' in Apollo of Ghesangh der musen (1615), en van D.
Coigneau over een erotisch sonnet in de unieke Enigmata sive emblemata amatoria (1624). Een
boekhistorische invalshoek overweegt in de bijdragen van H. Luijten over Cats, van T.
Harmsen over de drukgeschiedenis van De Brunes Wetsteen der vernuften en van P. Visser
over KJioos kraam. Sonnetten als voorwerk bij andere tekstsoorten dan lied- of dichtbundels
behandelen H. Meeus (in een zeemansgids), ]. Konst en H. Duits (bij een drama) en M.
92 SIGNALEMENTEN
Barend-van Haeften (in een reisverslag).
Wanneer er wordt ingegaan op de pragmatische functie van de besproken sonnetten blijkt
vaak hun symbolische waarde ten aanzien van de positie van hun auteur enlof adressaat in
eigentijdse sociale netwerken. Interessante gegevens omtrent de relaties binnen de dichterswereld
verschaffen de artikelen van A.c.G. Fleurkens over Coomherts bijdrage aan het album
amicorum van Van Hout, van M.B. Smits-Veldt over de bevestiging van de vriendschap tussen
Hooft en Huygens door Anna Roemers, van A. Leerintvelt over Hoofts lof op Huygens'
Otia en van L. van Gemert over 'de vrouwenzucht' van Lescailje.
Maria-Theresia Leuker
Gedichten / Jacobus Bellamy ; met inl. en aantek. door P.J. Buijnsters. -
Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - VIII, 64 p. : facs. ; 24 cm. -
(Alfa)
ISBN 90-5356-107-2 Prijs:! 19,50
Onder de naam Alfa, literaire teksten uit de Nederlanden heeft de Amsterdam University Press
een begin gemaakt met een nieuwe reeks tekstedities. Haar bestaansrecht ontleent de reeks,
zoals de achterflap onthult, aan het 'gebrek aan betaalbare en leverbare tekstedities'. De
bedoeling is om proza, poëzie en toneel van de middeleeuwen tot 1940 in zulke edities op de
markt te brengen en daarbij zal de nadruk liggen op de canon, hoewel men het minder bekende
werk niet geheel zal laten liggen.
Wie dit progranuna leest, beseft onmiddellijk dat het hier gaat om een voortzetting van oude
reeksen als Nijhoffi Nederlandse klassieken en het Klassiek Letterkundig Pantheon. Dat is iets om blij
over te zijn, want beide reeksen zijn ter ziele gegaan en in de tweedehands boekhandel verramsjt.
Het zal wel toeval zijn, maar de continuïteit tussen de twee oude reeksen en de nieuwe
wordt nog eens benadrukt doordat als een van de eerste deel*s een bloemlezing uit de poëzie
van Jacobus Bellamy is verschenen. De bezorger ervan is P.]. Buijnsters, dezelfde die ruim
vijfentwintig jaar geleden voor het Klassiek Letterkundig Pantheon een editie van Bellamy's
poëzie heeft verzorgd. Toen ging het om een heruitgave van Bellamy's eerste bundel,
Gezangen mijner jeugd, nu dus om een bloemlezing uit zijn hele werk. De keuze deze keer voor
een bloemlezing is een gelukkige, omdat Gezangen mijner jeugd, zoals Buijnsters in zijn inleiding
zelf al schrijft, wel een aardige bundel is, maar ook een beetje veel van hetzelfde; en dat
terwijl Bellamy juist zo'n veelzijdig dichter is die zich bij elke nieuwe bundel lijkt te vernieuwen.
Bovendien maakt zo'n bloemlezing het mogelijk om naast een keuze uit de door Bellamy zelf
gebundelde poëzie ook enkele fragmenten in proza, een klassieker als Roosje en nog een paar
ongebundelde gedichten op te nemen.
De annotaties in deze uitgave zijn typografisch in twee groepen verdeeld: woordverklaringen
staan in de marge en de meer uitgebreide toelichtingen als voetnoten bij de tekst. Dat is overzichtelijk
en het ziet er mooi uit, zoals trouwens de hele uitvoering van dit boekje gunstig
afsteekt bij de edities uit de hierboven genoemde oudere reeksen. Minder mooi is echter dat
in vergelijking met de oudere uitgave van Gezangen mijner jeugd het aantal annotaties, met
name de uitgebreidere annotaties, een stuk minder is geworden. Waarom dat zo is, wordt nergens
verantwoord maar dat het jammer is, staat vast. Het kan toch niet zo zijn dat de poëzie
van Bellamy de afgelopen vijfentwintig jaar een stuk toegankelijker is geworden? Hetzelfde
geldt voor de inleiding: in 1968 kon Buijnsters nog beschikken over 20 bladzijden om
Gezangen mijner jeugd uitvoerig van commentaar te voorzien en stevig te plaatsen in zijn
Europese literaire context, nu krijgt hij niet meer dan 12 bladzijden voor een veel oppervlakkiger
overzicht van Bellamy's leven en werk. Hier is sprake van achteruitgang en ik kan mij
niet voorstellen dat Buijnsters hier vrijwillig voor gekozen heeft. Dit moet wel een beslissing
zijn geweest van redactie en uitgever; een beslissing met een vertrouwd eigentijds karakter:
als het er maar mooi uitziet, dan kan het binnenwerk gerust iets minder. Misschien is het wel
karakteristiek voor de ontwikkeling van de neerlandistiek en vooral voor de versobering die
SIGNALEMENTEN 93
het vak onder de druk van de politiek de afgelopen decennia heeft ondergaan, dat er bij zo'n
onmiskenbare vooruitgang in vormgeving tegelijkertijd sprake is van een niet minder in het
oog springende kwalitatieve achteruitgang. En eigenlijk mag men zelfs daarover niet klagen,
want dat een uitgever het aandurft om met zo'n reeks te beginnen, geldt vandaag de dag al
bijna als een daad van overmoed.
Deze kritiek doet overigens niets af aan het feit, dat de neerlandistiek zich gelukkig mag prijzen
met deze bloemlezing uit Bellamy's poëzie. De inleiding geeft in kort bestek een helder
beeld van Bellamy's leven en werk; en het boek als geheel vormt voor studenten Nederlands
- en voor hen is deze reeks in eerste instantie bedoeld - een uitstekende kennismaking met
zijn werk.
Olf Praamstra
Spiegel historiael / Jacob van Maerlant ; bloemlezing bezorgd door Frits van
Oostrom. - Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - V, 118 p. ; 24 cm.
- (Alfa)
ISBN 90-5356-096-3 Prijs:f 25,-
Bij de start van de Alfa-reeks vertegenwoordigtJacob van Maerlant de Middelnederlandse letterkunde.
Een bloemlezing uit diens Spiegel historiael wordt bezorgd door Frits van Oostrom,
die slechts 11 bladzijden nodig heeft om het leven en werk van de Vlaamse dichter, het verschil
tussen de Spiegel historiael en Maerlants bron (het Speculum historiale van Vincentius van
Beauvais) en de receptie van Maerlants magnum opus aantrekkelijk en deskundig in te leiden.
Van de twaalf gekozen tekstfragmenten, die samen bijna 3200 verzen tellen, zijn zeven
stukjes afkomstig uit de Eerste Partie, drie uit de Derde Partie en twee uit de Vierde Partie.
De hiernavolgende onderwerpen geven een indruk van de tekstkeuze: de proloog, God en de
schepping; Jozef en Assenech, alsmede de uittocht uit Egypte; Alexander de Grote; Julius
Caesar; het kerstverhaal; een Mariamirakel; wijsheden van Seneca; de heilige Hieronymus;
Clovis, Clothilde en de kerstening; Mohammed; Karel de Grote; de Eerste Kruistocht. Ieder
fragment wordt voorafgegaan door een korte inleiding.
De fragmenten zijn voorzien van woordverklaringen, die in de marges geplaatst zijn, en
enkele toelichtingen, die men onderaan de bladzijden vindt. Bij de verklaringen komt het
helaas regelmatig voor dat de vertaling niet ter hoogte van het betrokken vers staat, hetgeen
noodgedwongen vaak veroorzaakt wordt door de ruime hoeveelheid verklaringen, maar er
zijn ook gevallen waarbij er onzorgvuldig opgemaakt is.
De gekozen fragmenten maken niet alleen de indruk representatief te zijn voor de Spiegel
historiael, zij smaken veelal naar meer, naar het werk als geheel. De bloemlezing is een stimulans
voor studenten en andere geïnteresseerden om Maerlants geschiedverhaal in de uitgave
van De Vries en Verwijs ter hand te nemen, al dient men daarvoor ruim in de tijd te zitten.
Wie met zijn uren moet woekeren, kan zich zonder gewetensnood behelpen met Van
Oostroms keuze.
Bart Besamusca
Gysbreght van Aemstel / Joost van den Vondel; met inl. en aant. door Mieke B.
Smits-V eldt. - Amsterdam: Amsterdam U niversitj Press, 1994. - VII, 109 p. : ill.
; 24 cm. - (Alfa)
- Oorspr. uitg.: t'Amsterdam: by Wilhelm Blaeu, 1637.
ISBN 90-5356-055-6 Prijs: f 25,-
Vondels Gysbreght is alleen alom zijn literair-historische waarde een goede keuze voor de
Alfa-reeks: sinds 1637 heeft deze tragedie immers met wisselend succes deel uitgemaakt van
94 ONTVANGEN BOEKEN
de literaire canon. Het toneelstuk is mede daardoor in diverse uitgaven verkrijgbaar, maar het
merendeel daarvan is verouderd en niet zelden slechts spaarzaam ingeleid en geannoteerd. De
aan W.Gs. Hellinga opgedragen, editie van Smits-V eldt voorziet daarom in een behoefte. In
inleiding en tekstcommentaar is de stand van het onderwek tot en met 1993 verwerkt. De
inleiding vat overzichtelijk de gegevens over de toneeltraditie, Vondels bronnen en dramaopvattingen
en het Amsterdam van 1637 samen, terwijl ze tevens een korte inhoudssamenvatting
en analyse van het spel biedt. De tekst zelf heeft twee soorten aantekeningen meegekregen:
annotaties in de marge en uitgebreider commentaar in voetnoten. Zo wordt op
gedegen en tegelijk prettige wijze het strijdrumoer in de Amsterdamse kerstnacht van 1304
weer tot leven gebracht.
Mede dank zij de heldere bladspiegel is de uitgave een lust voor het oog. Ook aan de esthetiek
van het omslag heeft de uitgever aandacht besteed, met ton sur ton pastelachtige tinten.
Het enige nadeel hiervan is dat het boek slecht herkenbaar is in de boekenkast.
Lia van Gemert
ONTVANGEN BOEKEN 95
Ontvangen Boeken
Catalogus van de gedrukte werken aanwezig
in de collectie van het Bilderdijk-museum
gevestigd te Amsterdam. - Amsterdam :
[sj.], 1994. - 159 p. ; 30 cm. Prijs:! 20,-
Naar de letter: handboek editiewetenschap
/ Marita Mathijsen. - Amsterdam :
K.N.A.W. ; Assen: Van Gorcum, 1995.-
460 p. : ill. ; 25 cm
ISBN 90-232-2974-6 Prijs:! 69,50
Voortgang : jaarboek voor de N eerlandistiek
/ Vrije Universiteit, Faculteit der
Letteren, Subfaculteit Nederlands. - Jrg.
14 (1993-1994). - [Amsterdam] : Stichting
Neerlandistiek VU ; Münster: Nodus
Publikationen, 1994. - 24 cm
ISSN 0922-7865 Prijs:! 37,50
Over de ontwikkeling van absolute constructies
/ door ].A.M. Komen. - Amsterdam:
Buijten & Schipperheijn, 1994. -
xiii, 338 p. ; 24 cm
- Tevens proefschrift Universiteit van
Amsterdam, 1994.
ISBN 90-6064-853-6 Prijs:! 50,-
Family business: on the dictionary projects
of H. Poutsma (1856-1937) and
L.E.J. Brouwer (1881-1966) / Frits
Stuurman ; in samenw. met Hansa
Krijgsman. - Amsterdam : Stichting
Neerlandistiek VU ; Münster: Nodus,
1994. - 50 p. : ill. ; 21 cm. - (Cahiers
voor taalkunde, ISSN 0924-5545; 14)
ISBN 90-72365-39-9 Prijs:! 12,50
Inleiding in de generatieve morfologie /
Jan Don ... [et al.]. - Bussum: Coutinho,
1994. - 160 p. : fig. ; 22 cm
ISBN 90-6283-963-0 Prijs:! 34,50
Morfologie : de woordstructuur van het
Nederlands / Geert Booij en Ariane van
Santen. - Amsterdam: Amsterdam University
Press, 1995. - Ca. 210 p.; 24 cm
ISBN 90-5356-143-9
Woordenboek voor correct taalgebruik /
S. Theissen, L. Gehlen en]. Vromans. -
Leuven: Wolters Kluwer, 1994.
ISBN 90-309-9608-0 Prijs: BF 545
Benoemen : een beschouwing over de
faculté du langage / Geert Koefoed. -
Amsterdam: P.]. Meertens-Instituut voor
Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde,
1993. - VIII, 147 p.: ill.; 24 cm.(
Publikaties van het P. J. Meertens-Instituut
voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde,
van de Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen; 20)
ISBN 90-70389-39-8 Prijs niet opgegeven
Woordenboek Nederlands / André
Abeling. - 5e verb. dr. - Utrecht: Het
Spectrum, 1994. - 1047 p. ; 22 cm. -
(Spectrum woordenboeken)
ISBN 90-274-2917-0 Prijs:! 49,90
De Nederlandse poëzie van de twaalfde tot
en met de zestiende eeuw in duizend en
enige bladzijden / [samengest. door]
Gerrit Komrij. - Amsterdam: Bakker,
1994. - 1263 p. ; 18 cm. - (Bert Bakker
bloemlezing)
ISBN 90-351-1388-8 Prijs:! 35,-
Boek van de wraak Gods / vert. [uit het
Middelnederlands] Wim van Anrooij. -
Amsterdam: Querido, 1994. - 151 p. ; 19
cm. - (Griffioen)
- Vert. van: Boec van der wraken. -
Snellaert, 1869. - Oorspr. uitg.: 1346 (eerste
versie).
ISBN 90-214-0580-6 Prijs:! 12,50
Stichtelijke lust: de toneelspelen van D.v.
Coornhert (1522-1590) als middelen tot
het geven van morele instructie / door
Anneke CG. Fleurkens. - Hilversum :
Verloren, 1994. - 422 p. : ill.; 24 cm
ISBN 90-6550-397-8 Prijs:! 69,-
Reisverslagen van Noord -Nederlanders
van de zestiende tot begin negentiende
eeuw: een chronologische lijst / samengest.
door R. Lindeman, Y. Scherf en R.M.
Dekker. - Haarlem: Stichting EgDdocument,
1994. - 218 p.; 24 cm "
ISBN 90-801744-2-4 Prijs niet opgegeven.
96 ONTVANGEN BOEKEN
Geestige en vermaeckelijcke reys-beschryving
naer oost-indien / Aernout van
Overbeke / uitg. en toegelicht door een
werkgroep van Utrechtse neerlandici. -
[Utrecht] Vakgroep Nederlands,
Universiteit Utrecht, 1994. - 86 p. : ill. ; 30
cm. - (Ruygh-bewerp ; 18)
Prijs:! 7,50
- Te bestellen bij A.J. Gelderblom,
Vakgroep Nederlands, Trans 10, 3512 JK
Utrecht.
Trou Moet Blijcken : bronnenuitgave van
de boeken der Haarlemse rederijkerskamer
'de Pellicanisten' / onder red. van
W.N.M. Hüsken, B.A.M. Ramakers,
F.A.M. Schaars. - Assen: Quarto, 1994. -
[620] p. ; 30 cm
Dl. 4: Boek D / met medew. van M.R.
Hagendoorn en].P.G. Heersche.
ISBN 90-5088-023-1 Prijs:! 140,-
De gedichten van Tesselschade Roemers /
[Maria Tesselschade Roemer Visscher] ;
uitg. en toe gel. door A. Agnes Sneller en
Olga van Marion, m.m.v. Netty van
Megen. - Hilversum: Verloren, 1994. -
159 p. : ill. ; 24 cm
ISBN 90-6550-018-9
De vrouw in de Renaissance / onder red.
van: Arie-Jan Gelderblom en Haraid
Hendrix. - Amsterdam : Amsterdam
University Pre ss, 1994. - 79 p. ; 24 cm. -
(Utrecht Renaissance studies)
ISBN 90-5356-106-4 Prijs:! 25,-
'k Wil rijmen wat ik bouw: twee eeuwen
topografische poëzie / samenst.: Arie Jan
Gelderblom. - Amsterdam : Querido,
1994. - 164 p. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0581-4 Prijs:! 12,50
Zeldzaame levens-gevallen van ].e.
Wyerman / Franciscus Lievens Kersteman ;
bezorgd door M. van Vliet. - Leiden :
Astraea, 1994. - 155 p. : ill. ; 21 cm. -
(Duivelshoekreeks ; no. 1)
- Te bestellen bij Uitgeverij Astraea,
Zoeterwoudsesingel 69, 2313 EL Leiden.
ISBN 90-75179-02-2 Prijs:! 39,50
Opkomst en val van een koffiehuisnichtje
(1727) / Jacob Campo Weyerman ; uitg.
door André Hanou ; in samenw. met Anita
van Beek ... [et al.]. - Leiden: Astraea,
1994. - 78 p. : ill. ; 21 cm. - (Duivelshoekreeks
; no. 2)
- Te bestellen bij Uitgeverij Astraea,
Zoeterwoudsesingel 69, 2313 EL Leiden.
ISBN90-75179-01-4 Prijs!29,90
Briefwisseling / Johannes Kinker; uitg.,
met ini. en comment. door A.J. Hanou en
G.]. Vis. - Amsterdam [etc.] : Rodopi,
1992-1994 - 3 dl. ; 22 cm. - (Atlantis, ISSN
0926-3195; 4, 6, 9)
ISBN 90-5183-689-9 Prijs:! 225,-
De burger schuddebuikt: een bloemlezing
uit het werk van de luimige dichters ].].A.
Goeverneur, P.T. Helvetius van den
Bergh, Jacob van Lennep, ]. van
Oosterwijk Bruijn en W.J. van Zeggelen /
samenst.: Anton Korteweg & Wilt Idema.
- Amsterdam: Querido, 1994. - 311 p. :
portr. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0582-2 Prijs:! 12,50
'Apocrief/de analphabetische naam' : het
historisch debuut van Lucebert in het licht
van de intertekst van Joodse mystiek en
Hölderlin / Anja de Feijter. - Amsterdam:
De Bezige Bij, 1994. - 389 p., [12] p. pI. :
ili. ; 24 cm
ISBN 90-234-3426-9 Prijs:! 79,50
JD)ii:nm~lDl:§ln~ , Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliestraat 37-a, 2313 BE Leiden, ~ederland Postbus 4578 Randburg 2125 Suid-Afrika
Voortbestaan in Gerechtigheid, over N.P. van Wyk Louw, 152 pag., 1986,f 33,95.
Het helende woord, over Elisabeth Eybers, door IIans Ester, Leidse Opstellen nummer
4,60 pag., 1987herdruk I 989,f 33,95.
De dichter-zanger J.H.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Cornets de Groot,
80 pag., 1990,f 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandse
vertaling, 148 pag., 1990,f 43,95 .
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nummer 11,
80 pag., 1991 f 13,95.
Langer dan één eeuw. Over Candlus, 306 pag., 1991, gebonden,f 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van Wilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nummer 12, 56 p.,1991,f 33,95.
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Ou Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nummer 13,76 pag.,1991,f 33,95.
Literatuur: een spel zonder grenzen, door Martien ].G. de Jong, 158 pag, 1991, register,
f 43,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Jan Greshoff, door
Jan]. van Herpen, nawoord van Pierre II. Dubois, 200 pag., 1991, regtster,f 43,95.
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nummer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multatuli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Tennorshuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinkenborg, 1991,f 43,95.
Proeve van slaapdkhten (1784), van O.e.F. Hoffham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illustraties, 1992,f 39,95.
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aart van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nummer 15, fi5 pag., 1992, f 33,95.
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Rittel" jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan]. van Herpen, 92 pag., 1992, f 33,95.
GezelIe gelezen, door Paul Claes, Leidse Opstellen nummer 16,68 pag., 1993,f 33,95.
Figuur en fluit. Martinus Nijhoff en DJ Opperman se opvattinge oor die literere kunswerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nummer 17,40 pag., 1992,f 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nummer 18, 76 pag., 1992, f 33,95.
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nunU11er 19, 108 pag., 1993,f 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,f 24,85.
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994 f33,95.
Spreiding en Binding, verhanden tussen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nummer 21,80 pag., 1994,f 33,95.
Mscheid van S. Vestdijk, door A1me Wadman, Leidse Opstellen nummer 22, 96 pag.,
1994,f 36,95.
Die vrou van die see. Indachtig IngridJonker, gedichten vanjan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994 f 24,95.
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,f 29,95.
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rl1fus Gouws, Ilse Feinauer, Fritz Ponelis, 518 pag.,
1994,.f 59,95.
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
A RTIKELE0<"
].W. Klein
'Het getal zijm:rjaren is onnaspeurlijk'.
Een herijking van de dateringen van de
handschriften en fragmenten met Middelnederlandse
ridderepiek
24 ]. Koppenol
Roem zonder rijm. 1'v1aurits ver'heerlijkt
in het Onrijmich Vreuchdenliedt
van Jan van Hout (1594)
44 W. van Zyl
De bijdragen van Nederlandstaligen
tot de Afrikaanse letter'kunde
54 F. CIa es
Simon Stevin als bron voor Kiliaan
65 A.M. Duinhoven
Filologie en computer
BOEKBEOORD ELINGEN
80 The poetry of Hugo Grotius.
Original poetry 1604-1608. Ed. by
E. Rabbie. (De dichtwerken van
Hugo Grotius / 1: Oorspronkelijke
dichtwerken. Deel 2, pars 4A-B)
(c. Heesakkers)
ABONNEMENTEN
82 B. Hofman: Liedekens vol gheestich
confoort. Een bijdrage tot de kennis
van de zestiende-eeuwse schriftuurlijke
lyriek
(M. Spies)
87 SIGNALEMENTEN
95 ONTVANGEN BOEKEr-:
Voor alle zaken betreffende abonnementen, verschenen afleveringen en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: Stichting Dimensie, Leliestraat 37 A, 2313 BE Leiden.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt voor particulieren f 98,- , voor instellingen
f 148,- en voor studenten, AIO's en OIO's f 49,-.
Auteurs van artikelen krijgen abonnementskorting: auteurs die nog geen abonnee zijn,
kunnen twee jaargangen voor f 130,- ontvangen; abonnee-auteurs ontvangen de jaargang
volgend op die waarin hlID artikel verschijnt voorf 65,-
(alle prijzen excl. verzendkosten en BT\V)
Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 2
&mensie
S T L C 11 TIN G DIM E ;-.: S 1 E - L F. 1 DEN - 1 9 9 5
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr.J . ~oordegraaf
dr. O. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a .v. dr. A.Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en bibliografie. Het
artikel dient te beginnen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de drukproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverwrging, noten en literatuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verwcht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebruik te maken van onderstaande
afkortingen:
WNT Woordenboek der
~ederIandsche Taal
MNW Middelnederlandsch
Woordenboek
RGI J.J. Mak: Rhetoricaal
glossarium
BMDC Bijdragen en mededelingen
van de dialectencommissie
FdL Forum der Letteren
HCDT Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
LB Leuvense bijdragen
MKA, Lett. Mededelingen van de
Koninklijke ~ederIandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
Ntg De nieuwe taalgids
SpL Spiegel der Letteren
TNTL
TT
VMKA
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdrukken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdrukken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
boeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken. Ongevraagd toegewnden
boeken worden niet geretourneerd.
ISS~ 0040-7550
Maria Tesselschade Roemers Visscher
Ten geleide
Op 4 november 1994 verwierf de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde een
zeventiende-eeuws manuscript met twee gedichten van Maria Tesselschade Roemers
Visscher aan Constantijn Huygens.1 Het manuscript - overigens geen autograaf -
werd door Olga van Marion en A. Agnes Sneller teruggevonden in het Kapucijnerklooster
te 's-Hertogenbosch, tijdens hun speurtocht naar handschriftelijk materiaal
voor de editie De gedichten van Tesselschade Roemers.2 Ter gelegenheid van de presentatie
van deze uitgave en de aanbieding van het handschrift organiseerden de
Stichting vrouwengeschiedenis van de vroegmoderne tijd en de Leidse vakgroep
Nederlands een studiedag. Drie van de daar gehouden voordrachten worden in deze
aflevering van het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde gepubliceerd.
Het motto van de studiedag was 'De dichter Tesselschade Roemers'. Door de term
'dichter' voor een vrouw te gebruiken en steeds haar achternaam te vermelden, werd de
aandacht gevestigd op de wetenschappelijke traditie die dichteressen (zeker die uit het
verleden) meestal enkel bij de voornaam noemt en door middel van suffixen expliciet
als niet-man signaleert. Als de familienaam eenmaal gevallen is, vervolgt men vaak met
Anna Maria (van Schurman), Katharina (Lescailje) of Elisabeth Maria (Post). Deze
gewoonte heeft er in een aantal gevallen toe geleid dat de achternaam van de schrijfster
nogal eens weggelaten wordt: Maria Tesselschade, Betje en Aagje. Observaties als
deze komen voort uit een onderzoeksperspectief dat met name door vrouwenstudies
ontwikkeld is, en veelal met de term 'gender' wordt gekenschetst. 'Gender' duidt op
de in een bepaalde cultuur heersende gedragscodes voor mannen en vrouwen. Met
behulp van dit instrument kan men teksten analyseren tegen de achtergrond van de
tradities, verwachtingspatronen, normen en waarden binnen een samenleving.3 In hun
lezingen gingen de sprekers op verschillende aspecten van dit type onderzoek in.
Dat de notie 'gender' voor de studie van Tesselschade een vruchtbare invalshoek
is, toonde Mieke B. Smits-Veldt al aan in de biografie Maria Tesselschade. Leven met
talent en vriendschap: vrienden als Huygens en Barlaeus baseerden hun oordeel over
Tesselschade immers niet alleen op haar kunstzinnig talent, maar ook op haar
levensomstandigheden.4 Zo wezen ze na de dood van haar man herhaaldelijk op de
mogelijkheid van een tweede huwelijk, maar Tesselschade verkoos niet te hertrouwen.
In haar artikel 'Ieder haar waarom' verbindt Marit Monteiro deze keuze met
Tesselschades overgang naar het katholieke geloof, dat de weduwenstatus hoger
waardeerde dan het protestantse.
Agnes Verbiest belicht in 'Een porseleinkast in de jungle' een ander aspect van de
genderstudie. Zij analyseert de problemen die zich voordoen bij het schrijven van
wetenschappelijke teksten over vrouwen, en wijst op het risico dat men de in de taal
vastgelegde cultuur argeloos reproduceert, zoals de gewoonte dichteressen uitsluitend
met hun voornaam aan te duiden. Het is echter niet voldoende dergelijke risico's te
98 TEN GELEIDE
onderkennen: Verbiest toont aan dat de onderzoeker alert dient te zijn op de ideologische
lading van zijn formuleringen en roept op tot een zorgvuldig taalgebruik.
In 'Een sonnet van Tesselschade Roemers in genderperpectief' ten slotte, interpreteert
A. Agnes Sneller het gedicht 'Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronck
nam' achtereenvolgens met behulp van de traditionele filologische methode en vanuit
het genderperspectief. Beide leeswijzen leiden naar zeventiende-eeuwse gedragscodes
voor leden van de adel, bijvoorbeeld inzake het begrip eer. Vestigt de traditionele
methode de aandacht op de normen en waarden die voor mannen golden, de
nieuwe zienswijze signaleert de verwachtingen omtrent vrouwen.
De genderinvalshoek, die zich vooral de laatste 25 jaar in de cultuurwetenschappen
gemanifesteerd heeft, werd door letterkundigen aanvankelijk met name aan contemporaine
werken en auteurs getoetst. De laatste jaren wordt, ook in Nederland, de historische
literatuur in toenemende mate bekeken op cultuurgeladen boodschappen.5 In
het geval van Maria Tesselschade Roemers Visscher blijkt dat op een aantal punten tot
een verscherping van het beeld te leiden. De redactie van het Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde hoopt dan ook met deze aflevering een bijdrage te leveren aan de discussie
rond de waarde van het genderonderzoek. Ze is de auteurs erkentelijk voor hun
medewerking en dankt tevens Mieke B. Smits-Veldt voor haar bereidheid de uitgave
van de gedichten van Tesselschade Roemers op zo korte termijn te recenseren.
Namens de redactie,
Lia van Gemert
NOTEN
1 De beginregels van de gedichten zijn resp. 'Claes seijde tegens Trijn, wat doe je weer te
Mis' en 'Ons beijder Vader seijdt, wiens Woord de Waerheijdt is'; het handschrift wordt
bewaard in de UB Leiden onder het signatuur: Ltk 2180. Zie de foto op p. 99. .
2 Tesselschade Roemers: De gedichten van Tesse/schade Roemers. Uitgegeven en toegelicht
door A. Agnes Sneller en Olga van Marion. Hilversum 1994. Zie ook de recensie van dit werk
door Mieke B. Smits-Veldt elders in dit nummer.
3 Zie voor een nadere toelichting op het begrip 'gender' en een evaluatie van de onderzoeksresultaten
op diverse wetenschapsterreinen: M.E. Wiesner: Women and Gender in Early
Modern Europe. Cambridge, 1993. (New Approaches to European History, 1).
4 Mieke B. Smits-Veldt: Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen, 1994.
5 Zie bijvoorbeeld: A.]. Gelderblom: Mannen en maagden in Hollands tuin. Interpretatieve
studies van letterkunde 1550-1781. Amsterdam, 1991, en: Women ofthe Golden Age. An international
debate on women in seventeenth-century Holland, England and Italy. [Red) E. Kloek [e.a.).
Hilversum, 1994. Voor een samenvatting van relevante ontwikkelingen in het onderzoek naar
de Renaissanceperiode, zie: E. Kloek: 'De Renaissance en vrouwen. Een historiografische
inleiding'. In: De vrouw in de Renaissance. [Red.) A.]. Gelderblom en H. Hendrix. Amsterdam,
1994, p. 1-10.
AAllss aannkkeerrppllaaaattsseenn vvaann ddee ccoolllleeccttiieevvee nnaattiioonnaallee herinnering en iiddeennttiitteeiitt mochten
Marlt Monteiro
leder haar waarom
Betekenis van geloof en geloofsbeleving voor vrouwen in de tijd van
l
Abstract - 1641 Alkmaar, weU as by the tragic loss ofher husband and two daughters. In this article another
more approval among Catholics than among Protestants. Whereas the virginal
or celibate state life was highly respected Catholic circles, Protestants considered
marriage as the 'natural' destination of a woman's life. An analysis of
women the Early Modem period.
De herdenking van het vierhonderdste geboortejaar van de dichter Tesselschade
gedenksteen in de gevel van haar geboortehuis aan de Geldersekade in Amsterdam.2
lieu de mémoire: Visscher de storm bij Texel rond de kerstdagen van 1593 en de materiële verliezen
In anderen een oriëntatiepunt in de vaderlandse geschiedenis. Dit gebeurde onder
andere door de uitgifte van een postzegel in 1938. Deze zomerzegel was bruin van
in 3 4 zeker wanneer we bedenken dat van de 1006 zegels die de P1T in de periode
1941.5
Dat de keuze van het comité zomerzegels op Tesselschade viel, was te danken aan
TNTL 111 (1995) 100-116
Tesselschade Roemers.In the poet Tesselschade Roemers acknowledged her Catholic
religious conviction. This confessional choice can be explained by her ideal of religious
unity, by the social-religious circumstances of her hometown Allanaar, as
well possible explanation is explored. Her decision not to remarry probably met with
in in natura!' Tesselschade Roemers' motives sheds some light on the meaning of religion for
in Roemers is opgeluisterd met tal van activiteiten, waaronder de plaatsing van een
Hiermee werd echter niet het eerste gedenkteken voor Tesselschade opgericht. Zij
was sinds haar geboorte zelf een in haar voornaam herdacht Roemer
die hij daarbij had geleden. later eeuwen werd Tesselschade Roemers ook voor
kleur en had een waarde van vier cent. Het portret op de zegel was geënt op het vrouwenportret
gemaakt door Hendrick Goltzius, waarvan 1952 werd aangetoond dat
het niet Tesselschade Roemers verbeeldt.De historica Liesbeth Kortbeek constateert
dat Tesselschade de eerste vrouw was die op een postzegel werd vereeuwigd,
koninginnen en zinnebeelden daargelaten.Voorwaar, geen geringe postume prestatie;
PTT 1906-1975 uitgaf, er naast de koninginne- en zinnebeeldige zegels maar liefst zeventig
gewijd waren aan beroemde mannen en slechts twee aan vermaarde vrouwen.
Want behalve Tesselschade prijkte ook Aagje Deken op een zomerzegel, en wel in
haar sociale en culturele betekenis. Het comité zag in haar 'de begaafde tijdgenoote
van onze groote, 17de-eeuwsche dichters aan wier beroemde litteraire bijeenkomsten
in het salich Roemershuys en op het Muiderslot zij glans en luister bijzette'.6
Als ankerplaatsen van de collectieve nationale herinnering en identiteit mochten
IEDER HAAR WAAROM 101
zomerzegels enkel figuren afbeelden die noch in politiek, noch in maatschappelijk
opzicht omstreden waren; die bij afzenders, noch bij geadresseerden een spoor van
irritatie mochten opwekken. Tesselschade Roemers kon deze toets der kritiek kennelijk
doorstaan. Daarom werd zij als een van de weinige vrouwen langs deze weg in
het vaderlandse geheugen opgeslagen.? Lieux de mémoire als postzegels, standbeelden,
gedenkstenen, straatnamen, munten of gedenkboeken houden het verleden
niet alleen levend, maar vertonen ook de sporen van de historisch-culturele context
waarin ze werden opgericht. Werd Tesselschade Roemers sinds de zeventiende
eeuwen tot en met de zomerzegel van 1938 een plaats gegund in de vaderlandse herinnering
als de 'muze van de Muiderkring' , het jaar 1994 vormt het begin van een
nieuwe wijze van gedenken. Met de uitgave van haar poëzie8 en met de studiedag
'De dichter Tesselschade Roemers', georganiseerd door de Vakgroep Nederlands
van de Rijksuniversiteit Leiden en de Stichting Vrouwengeschiedenis van de vroegmoderne
tijd, is de aanzet gegeven om haar voortaan als zelfstandig dichter en kunstenaar
te herdenken. Mijn bijdrage daaraan bestaat uit het schetsen van een deel van
de sociaal-religieuze context waarin Tesselschade Roemers leefde, werkte en haar
keuzes maakte. In dit artikel wordt de betekenis van geloof en geloofsbeleving voor
vrouwen in de tijd van Tesselschade Roemers verkend.
Geloofskeuze
Wie zich in Tesselschade Roemers' leven verdiept, wordt getroffen door de scherpe
reacties die haar keuze voor het katholicisme uitlokte vanaf 1641. Vermoedelijk
dateerde haar sympathie voor dit geloof al van vóór dat jaar. Caspar Barlaeus, hoogleraar
filosofie aan het Amsterdams Athenaeum en een goede bekende van Tesselschade
Roemers, stoorde zich al in 1636 aan haar neiging tot het katholicisme.9 Helaas vermeldt
hij niet hoe zij haar affiniteit hiermee kenbaar maakte. Geloof en geloofsovertuiging
waren in haar ogen strikt persoonlijke kwesties, die het sociale verkeer tussen
personen niet in negatieve zin behoorden te beïnvloeden. Dat had zij in 1630 in een
gedicht, waarmee zij deelnam aan een dichtwedstrijd uitgeschreven door de
Amsterdamse Academie, al duidelijk gemaakt. Haar pleidooi voor religieuze verdraagzaamheid
besloot zij met haar devies, 'Elck zijn waerom'.l°
Toen haar bekering bekend werd, bestookten Constantijn Huygens en Caspar
Barlaeus haar met een spervuur van kritiek, dat jarenlang aanhield. In hun ogen hing
het katholicisme van 'bijgelovigheidjes' aan elkaar." Hun eigen hardheid en onverzettelijkheid
jegens Tesselschade Roemers verklaarden zij uit liefde en genegenheid.
Zachte chirurgen bederven de wonden, schreef Huygens op 24 januari 1645 aan
Barlaeus.12 Er moest gebrand en gesneden worden wanneer dat noodzakelijk was.
Als chirurgen sneden zij telkens weer met klare taal in haar ziel, in een poging haar
te redden van de paapse begoochelingen waaraan zij naar hun mening ten prooi was
gevallen. Tesselschade Roemers verkoos een tolerante, soms mild-ironische houding
tegenover hun verbale aanvallen en liet zich maar zelden verleiden tot vergelijkbaar
intimiderende replieken. Toch werden haar reacties niet misverstaan door
haar literaire belagers. JJ Maar, wat haar betreft, stond haar religieuze oriëntatie de
contacten met andersgelovige vrienden, onder wie Pieter Cornelisz Hooft, en
genoemde Huygens en Barlaeus, niet in de weg.
102 M.MONTEIRO
Voor Tesseischade Roemers' overgang naar de katholieke kerk zijn tot dusver enkele
verklaringen gegeven. Volgens de katholieke kerkhistoricus L.]. Rogier behoorden
zij en haar zuster Anna Roemers tot de groep onbesliste gelovigen, die het calvinisme
nauwelijks daadwerkelijk hadden beleden.!4 Beide vrouwen hadden volgens hem
geen krachtige impulsen nodig gehad om terug te keren naar de katholieke kerk, die
zij in hun hart nooit hadden verlaten. Neerlandica Mieke Smits-Veldt schaart
Tesselschade Roemers onder degenen die in religieus opzicht op zoek waren naar
eenheid en scheiding en schisma's schuwden.15 Evenals haar tijdgenoot]oost van
den Vondel was zij beïnvloed door het godsdienstig ideaal van de staatsman en jurist
Hugo de Groot. Die stond een hereniging van de verschillende kerken voor, die
door de reformatie uit elkaar gedreven waren. De herenigde kerken zouden zich
moeten oriënteren op het ideaal van de eerste christengemeenschap. Een andere
factor die Tesselschades affiliatie met de katholieke kerk zou kunnen verklaren is het
mentaal-religieuze klimaat van Alkmaar, waar zij sinds 1623 woonde. In de jaren
dertig was de katholieke zielzorg in deze stad gereorganiseerd. Geestelijken richtten
schuilkerken in en wijdden hun pastorale krachten aan de Alkmaarse bevolking, die
in meerderheid de katholieke kerk trouw was gebleven.!6
In haar familie werd haar eigen bekering voorafgegaan door die van haar zuster
Anna, hetgeen Tesselschade misschien ook over de streep trok.!7 Daarnaast hadden
zich ingrijpende, tragische gebeurtenissen in Tesselschades persoonlijke leven afgespeeld,
die mogelijk haar keuze voor het katholieke geloof mede bepaald hebben. In
1631 overleed een dochtertje kort na de geboorte. Drie jaar later verloor Tesselschade
Roemers op één dag haar dochter Teetgen en haar man Allert Crombalgh. Vond zij
in het katholicisme een antwoord op de vraag waarom zij door zoveel verdriet en
pijn werd getroffen? Bood de katholieke leer van zonde, boete en verzoening meer
troost dan het calvinisme, dat gelovigen slechts de wetenschap bood dat hun eeuwig
lot reeds bij geboorte vaststond en door hen zelf niet of nauwelijks beïnvloed kon
worden? Het antwoord op deze vragen kennen wij niet, maar de tragische omstandigheden
zullen zeker van invloed zijn geweest op haar keuze.
In deze bijdrage wil ik een andere (deel)verklaring verkennen, zonder overigens
de bovengenoemde explicaties uit te sluiten. Mogelijk kan Tesselschade Roemers'
openlijke overgang naar de katholieke kerk voor een deel ook verklaard worden uit
de waarderingsverschillen van de weduwenstaat en het zelfverkozen celibaat in protestantse
en katholieke kring. Met haar persoonlijke levensloop als vertrekpunt
breng ik deze onderscheiden waarderingen in kaart. Ideeën over levensstaten hingen
ten nauwste samen met vigerende noties over de 'natuur' van de beide seksen. Ik
concentreer mij in hoofdzaak op denkbeelden over de vrouwelijke sekse die vervat zijn
in de protestantse (calvinistische) en katholieke zedenleer. Deze culturele coderingen
weerspiegelden én beïnvloedden maatschappelijke opvattingen over vrouwen en
mannen en hun onderlinge gezagsverhoudingen.
De 'natuurlijke' bestemming der vrouw
Waarom bekende Tesselschade Roemers zich in 1641 openlijk tot het katholicisme?
Deze stap zou gezien kunnen worden als de logische of onvermijdelijke uitkomst van
IEDER HAAR WAAROM 103
een langdurig proces. Zeker, maar toevallig viel die openlijke en definitieve keuze
ook samen met een zeer roerige periode in haar persoonlijk leven. Toen haar echtgenoot
Allert Crombalgh stierf, was zij veertig jaar oud. Hoewel zij naar zeventiende-
eeuwse maatstaven op leeftijd was, was zij in de ogen van mannen als Caspar
Barlaeus en Constantijn Huygens nog een begerenswaardige partij. Vooral Caspar
Barlaeus maakte haar het hof en wisselde zijn wapenfeiten uit met zijn mededinger
Constantijn Huygens, die waarschijnlijk meer in de literaire mogelijkheden van de
hofmakerij geïnteresseerd was. Niet zelden wordt een hedendaagse lezeres of lezer
getroffen door de jolige, maar denigrerende toonzetting van hun brieven over en
weer. Beide mannen paarden hun bewondering voor Tesselschade Roemers als persoon
en kunstenaar aan in hun eigen tijd heersende vrouwbeelden, die eerder negatieve
dan positieve connotaties hadden. In een gedicht uit 1640 bezingt Constantijn
Huygens voor Barlaeus hun beider veroveringspogingen:
Hoe goed, hoe aardig, hoezeer volgens ons recht, dat zij zelve niet kent, is Tesselschade
de kaatsbal geworden van hare minnaars. IS
Het spel van verleiding en verovering was een spel van mannen, waarop vrouwen
geen enkel recht konden doen gelden en waaraan zij slechts als kaatsbal, als object,
deel konden hebben.
Hollandsch~ waar wordt van de hand gedaan met Latijnsche woorden,
aldus Huygens, verwijzend naar de taal waarin de hoofdrolspelers elkaar op de hoogte
hielden van hun vorderingen, het Latijn. Het gebruik van deze taal bevestigde de
uitsluiting van Tesselschade als volwaardige deelneemster aan het spel. Immers, zij
was, zoals de meeste andere vrouwen, het Latijn niet machtig. In 1639 bedankte zij
Barlaeus voor een Latijns werk van zijn hand dat hij haar ten geschenke had
gestuurd, 'hoewel dat ick het latyn niet wel en kan begrypen'.19 Dat Tesselschade
echter niet zo maar met zich liet spelen, was Huygens en zijn mededinger Barlaeus
wel duidelijk,20 maar wellicht maakte dat het spel voor hen alleen maar spannender.
Hun visie op de vrouwelijke sekse bleef niet verborgen voor Tesselschade Roemers.
Ze vertrouwde Pieter Corneliszn. Hooft toe dat het voor haar wel een troostrijke
gedachte was dat zij als een bal tussen deze twee geleerde lieden heen en weer werd
gekaatst. Maar, ze was vast van plan deze twee van haar bed te houden en schreef
Hooft: 'Laetse haer met mindere veeren behelpen als Adelaers geselschap [nI. Allert
Crombalghs vrouw].' Zij wist zich over de dood heen met haar man verbonden en
Hoofts vriendschap beschermde haar tegen 'alle Meremannen sang' van Caspar
Barlaeus en Constantijn Huygens.2l
Barlaeus' toenadering tot Tesselschade Roemers werd door haar overgang naar
het katholicisme in elk geval enigszins getemperd. Een ontwikkeling die haar niet
onwelgevallig was. Want al in 1636 had zij hem laten weten dat zij niet van plan was
haar weduwstaat op te geven voor een tweede huwelijk.22 Een begrijpelijk, maar naar
protestantse maatstaven geen wenselijk standpunt. Veel weduwen in de zeventiende
eeuw werden door financiële nood tot een volgend huwelijk gedwongen. In juridisch
104 M.MONTEIRO
opzicht waren ongehuwde meerderjarige vrouwen en weduwen in beginsel mondig
en handelingsbekwaam.23 Voor een betrekkelijk bemiddelde vrouw als Tesselschade
Roemers zullen financiële, noch juridische motieven bij de overweging van een
tweede huwelijk een rol gespeeld hebben. Het was dan ook niet haar existentie die
gevaar liep als zij niet hertrouwde, maar haar reputatie.
In de calvinistische zedenleer werden de seksen als elkaars natuurlijke complementen
beschouwd.24 In de ogen van Calvijn was het haast onwettig het celibaat te prefereren
boven het huwelijk omdat dat indruiste tegen de door God ingestelde orde. Protestantse
hervormers erkenden de mogelijkheid van een vrijwillig celibaat wel, maar weigerden dit
te zien als een permanente staat die in moreel opzicht superieur zou zijn aan het huwelijk.
In hun ogen verdiende het huwelijk als levensstaat de voorkeur boven een ongehuwd
bestaan. De bestemming van vrouw én man was het huwelijk, als het aan de hervormers
lag. Voor vrouwen lag in deze 'natuurlijke' bestemming tevens hun christelijke roeping.
Ieder mens kon namelijk op zijn of haar eigen wijze in de eigen bezigheden God eren.
Een man kon dat doen door zijn beroep naar behoren uit te oefenen en brood op de
plank te krijgen voor zijn gezin. Een vrouw daarentegen, kon tonen dat zij een ware
christen was door een gehoorzame echtgenote en godvruchtige moeder te zijn.25
Constantijn Huygens vertolkte dergelijke opvattingen op niet mis te verstane
wijze in een gedicht dat hij in 1633 voor Tesselschade Roemers schreef. Het was
bedoeld als een uitbrander. Huygens beschuldigde haar ervan dat zij een dochter van
de schilder Pieter van Veen 'tot het geestelick leven' dreef.26 Met geestelijk leven
wordt waarschijnlijk niet het kloosterleven bedoeld.27 Immers, al in 1581 was de
katholieke eredienst in vrijwel alle gewesten van de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden verboden. Katholieke geestelijken gingen 'ondergronds' en probeerden
clandestien de zielzorg zo goed en zo kwaad als het ging voort te zetten. Kloosters
werden van overheidswege geconfisqueerd, of kregen een verbod opgelegd op het
aannemen van novicen. Hiermee was het lot van het contemplatief religieus bestaan
binnen de grenzen van de Republiek bezegeld. Met 'geestelijk leven' zou Huygens
wel eens gedoeld kunnen hebben op de kloppenstaat. Kloppen of geestelijke maagden
waren ongehuwde katholieke vrouwen die een semi-religieus bestaan leidden buiten
het klooster. Net als kloosterlingen dienden ook kloppen de kuisheid te onderhouden.
En dat ~s precies waar Huygens zoveel misbaar over maakt in zijn gedicht. Hij vergelijkt
de dochter van de schilder Van Veen met een zojuist geschilderd doek en
vraagt Tesselschade
[ ... ] Rolt ghij se wegh te droogen,
Te schimlen in een hoeck [ ... ]. (vs. 7-8)
Als dat zou gebeuren dan zou dat naar Huygens' idee volstrekt in strijd zijn met de
bestemming van deze vrouw:
De wereld eischt copy van suleken schoonen omtrek,
Eischt enten van dien stamm, eischt stammen van dat ent. (vs. 9-10)
"'.
IEDER HAAR WAAROM 105
Haar bestemming was om zich voort te planten, om vrucht te dragen. Een geestelijk
leven was uit den boze, want
Wie sagh oijt vrucht off vreughd van ongestoken veen? (vs. 14)
Een vrouw die koos voor een religieus, celibatair bestaan onttrok zich volgens
Huygens aan de natuurlijke bestemming van vrouwen: huwelijk en moederschap.
Een vrouw die trouwde, moest voortaan haar echtgenoot gehoorzamen. Deze
huwelijkse gezagsverhoudingen werden door de hervormers als natuurlijk en volgens
een door God ingestelde orde voorgesteld. In theorie was de verhouding tussen
vrouwen man binnen het huwelijk egalitair. Historisch onderzoek op feministische
leest geschoeid wijst echter uit dat de protestantse zedenleer er niettemin van uitging
dat de mannelijke helft van een echtpaar met meer gezag bekleed was dan zijn vrouwelijke
wederhelft.28 Een vrouw diende in haar man haar meerdere te erkennen, zoals
een man dat moest doen in een andere man, namelijk God.29 Al werd door de reformatoren
keer op keer benadrukt dat een huwelijk gebaseerd was op gelijkwaardigheid
en kameraadschap, in de huiselijke praktijk dienden hiërarchische verhoudingen tussen
de seksen gehandhaafd te blijven. Hun visie dekte in dit opzicht die van hun
katholieke tegenstrevers.30 God had Eva aan Adam gegeven en zo werd de vrouw die
trouwde ook aan haar man gegeven. In preken en stichtelijke werken die voor leken
bedoeld waren, werd de hiërarchie naar sekse zonder veel omhaal gedicteerd:
Den man is des vrouwen hoofdt, noch 't en betaemt niet dat de vrouwe heerschappije
hebben over haren man}!
De vrouw kwam binnen het huisgezin minder zeggenschap toe dan haar man. Maar
de man diende haar niettemin als 'eene mede-gheselinne' te beschouwen en als 'een
krancker vaetken' te eren.32
Dat vrouwen als leden van het zwakke geslacht onder de supervisie van mannen
stonden, was voor protestanten en katholieken eigenlijk vanzelfsprekend. Vrouwen
ontbrak het immers aan zelfbeheersing en rede, kwaliteiten waar mannen uit de grond
van hun natuur mee begiftigd waren, zo dacht men. Onder bepaalde groepen in vroegmoderne
samenlevingen, in het bijzonder de geestelijkheid, leefde een diepgewortelde
angst voor vrouwen, die bestempeld werden als de verantwoordelijken voor moreel
en sociaal verval.33 Wat er kon gebeuren als vrouwen niet aan mannen onderworpen
waren, werd duidelijk in het schrikbeeld van oermoeder Eva. Zij had zich immers laten
meeslepen door haar eigen wil en daarmee het gehele mensengeslacht in het verderf
gestort.34 Vanuit dat perspectief werden ongehuwde vrouwen en weduwen gezien als
een lastige, ja, zelfs gevaarlijke groep. Niet alleen hun eigen zedelijkheid liep gevaar
als zij niet onder het gezag van een man - het zij hun vader of hun echtgenoot - stonden,
ook die van anderen werd bedreigd door deze 'ongebonden' vrouwen.
Maagdelijkheid als alternatief
Nu was het niet al misogyne kommer en kwel dat de klok sloeg in de zeventiende106
M. MONTEIRO
eeuwse geloofsgemeenschappen. Zeker in de katholieke geloofsleer werd vrouwen een
concrete mogelijkheid geboden om te ontsnappen aan hun schier onontkoombare
'natuur'. De maagdelijke levensstaat en het zelfverkozen celibaat werden door katholieke
geestelijken als een probaat middel hiertoe afgeschilderd. Stond het celibaat bij de
protestanten in laag aanzien, het werd juist hogelijk geprezen door katholieken. Het
Concilie van Trente (1545-1563) bekrachtigde het huwelijk als sacrament, maar dat
nam niet weg dat datzelfde Concilie oordeelde dat maagdelijkheid beter en zaliger was
dan het huwelijk. In katholieke kring werden daarom het ongehuwde bestaan en het
weduwschap als afzonderlijke leefwijzen gewaardeerd. Wanneer dit celibaat vergeestelijkt
werd, aan God werd opgedragen en voor Hem onderhouden, dan groeide ook
de waardering voor het maagdelijke bestaan. In alle toonaarden zongen geestelijken
de lof van de maagdelijkheid. Hierbij werd een scherpe tegenstelling geschetst tussen
de lasten van het huwelijk enerzijds, en de vrijheid die het zelfverkozen celibaat bood
anderzijds.35 Vooral vrouwen werden aangespoord tot de godgewijde kuise of maagdelijke
staat, die binnen de grenzen van de Republiek niet langer in, maar buiten een
klooster beleefd moest worden.
In Tesselschade Roemers' woonplaats Alkmaar woonden verschillende vrouwen
die zich aan God gewijd hadden.36 Misschien was dat mede te danken aan Petrus
Plemp (1581-1640), de jezuïet die een deel van de Alkmaarse geloofsgemeenschap
onder zijn hoede had en aan wie de bekering van Tesselschade Roemers wordt toegeschreven.
Jezuïeten waren vurige pleitbezorgers van de kloppenstaat in woord en
geschrift gedurende de zeventiende eeuw. Over de Alkmaarse maagden zijn helaas
maar weinig bijzonderheden uit de bronnen te halen. In het algemeen onderscheidden
geestelijke maagden en weduwen zich van andere vrouwelijke leken door hun
sobere, donkere kleding. Zij droegen geen habijt maar een donkere dracht die ook
wel voor weduwen gebruikelijk was. Hiermee werd het afscheid van de wereld
gesymboliseerd. De overgang naar hun nieuwe levensstaat werd vaak gemarkeerd
door een vrijwillige belofte van kuisheid, waarmee zij zich met lichaam en ziel aan
God opdroegen. Geestelijke maagden manifesteerden zich in het openbaar, soms
getooid met religieuze attributen als rozenkransen. Voor hun houding, tred en
publiek optreden golden specifieke voorschriften die hun zedige, ingetogen en vrome
uitstraling moesten garanderen. Door goed voorbeeld zouden deze vrome vrouwen
ook goed doen volgen, zo was de idee van geestelijken en kloppen. Binnen de geloofsgemeenschap
vervulden zij belangrijke taken, zoals ziekenbezoek, armenzorg, of
catechismus-onderwijs aan kinderen. In en om de schuilkerken waren ze niet alleen
zichtbaar, maar vaak ook hoorbaar, want zij vormden in verschillende staties het vaste
zangkoorY In Alkmaar zullen geestelijke maagden, evenals elders, een zeer herkenbare
groep zijn geweest. Zij belichaamden de positieve waardering die de katholieke
kerk en geestelijkheid hechtten aan het celibatair bestaan. Ongehuwd en eerbaar
waren in deze confessionele context - anders dan in protestantse kring - niet per
definitie tegenstrijdige begrippen.
Niets wijst er met zekerheid op dat Tesselschade Roemers haar weduwschap vergeestelijkt
heeft door een belofte van kuisheid. Maar haar aanbidder Caspar Barlaeus schreef
in 1640 aan zijn mededinger èonstantijn Huygens dat zij als een vestaalse maagd doof en
blind bleef voor al hun versiertrucs omdat zij haar oog enkel op God gevestigd hield.
IEDER HAAR WAAROM 107
[ .... ] Zij heeft op hooger oorden,
Slechts levend voor haar God, den blik omhoog gericht. (vs. 17-18) 38
Hieruit spreekt misschien de teleurstelling van een aardse vrijer die het af moest leggen
tegen een hemelse God als mededinger. Tesselschade Roemers' zelfverkozen celibaat
wordt door Barlaeus vergeleken met een 'kluisjen' en een 'cel'. Wellicht waren
dit toespelingen op een zekere mate van vergeestelijking van het weduwschap.39 En
enkele jaren later schrijft diezelfde dichter een vierregelig vers voor de vrouw van
zijn dromen, waarin hij haar kunde als zangeres en organiste bezingt:
Hare tong, vingers en handen prijzen den Schepper en Hem,
dien zij met een deel van haar lichaam bezingt, vereert zij met hare geheeIe ziel. (vs. 3-4)40
Dat zij tot haar dood weduwe wilde blijven, dwong zelfs Caspar Barlaeus' bewondering
af.41 Voor hem was het celibaat naar eigen zeggen een te grote opgave.42 OfT esselschade
Roemers niet slechts als weduwe maar zelfs als geestelijke weduwe de rest van haar leven
doorbracht, kan niet met zekerheid gezegd worden. Als weduwe die niet wenste te hertrouwen
kon zij binnen de katholieke mentaal-religieuze context in elk geval op grotere
appreciatie rekenen dan haar protestantse, literaire vrienden haar toonden.
In dit verband is het van belang kort stil te staan bij de waarderende terminologie
waarin zeventiende-eeuwse geestelijken de maagdelijke staat en het weduwschap
aan vrouwen voorspiegelden. Hun pleidooien voor de maagdom en kuisheid waren
verknoopt met heilsvoorstellingen.43 Wie op aarde als maagd leefde, leefde als een
engel en doorleefde het aardse bestaan letterlijk smetteloos. Maagdelijkheid verjoeg
dood en hel en maakte degenen die voor zo'n leven kozen gelijk aan de onsterfelijke
God. Maagden waren daardoor bij leven al verzekerd van hun burgerschap in de
hemel. Deze verworvenheden van de maagdom werden vooral vrouwen voorgespiegeld
die nog nooit gehuwd waren en nog in het ongewisse verkeerden wat
betreft hun levensvervulling. Weduwen hadden het in dat opzicht gemakkelijker
volgens sommige katholieke geestelijken, want God had hun door de dood van hun
man reeds te kennen gegeven wat hun roeping was.44 Bij haar nieuwe keuze moest
een weduwe de wil van God eerbiedigen,
ende wat een opentlijck teecken van den wille Godts [ ... ] heeft eene weduwe, de welcke
Godt haren man af-ghenomen heeft.45
Ook uit andere tekenen kon een weduwe afleiden dat het Gods diepe wens was dat
zij niet hertrouwde: onvruchtbaarheid, ziekte, gebrek aan nieuwe huwelijkskandidaten.
Dan kwam het erop aan te berusten in Gods wil en de weduwstaat te beleven in een
streven naar volmaaktheid.
Stichtelijke auteurs uit de kring der jezuïeten, die zoals gezegd grote pleitbezorgers
waren voor de maagdom, benadrukten nog andere verworvenheden die de maagdelijke
en de weduwstaat met zich mee brachten. Maagden en weduwen waren vrij en stonden
niet langer onder het gezag van een echtgenoot.
108 M.MONfEIRO
Aenmerckt ten eersten, waerom den staet der weduwen saligher is, te weten om dat sy,
ghelijck de maechden, los ende vry zijnde van 't gebodt des mans,
aldus de jezuïet Antonius Sucquet, in zijn werk Den wech des ee1!Wich levens (p. 62) uit
1623. Hij en andere jezuïeten betogen haast met roveel woorden dat vrouwen binnen
een huwelijk ten onrechte ondergeschikt waren aan hun echtgenoot. Immers, vrouwen
waren net als mannen geschapen naar het beeld Gods.46 Zijn ordegenoot Valentinus
Bisschop schrijft ter aansporing van vrouwen om de maagdelijke staat te verkiezen:
Het is waer, naer geslachte zijt ghy minder dan den man, u lichaem is krancker dan het
sijne, meer teerder en swacker, ende on-edelder, maer nochtans naer de ziele en isser
tusschen u en hem gheen onderscheydt: ghy zijt ghelijck hy is: in het minste en moet
ghy hem niet wijcken.47
Met een beroep op hun vrijheidsliefde werden weduwen aangespoord niet te hertrouwen.
Want voor wie was hertrouwen nu wenselijk, ro vroeg Sucquet zich retorisch af. Voor
de kinderen? Die werden dan toch door een nieuwe echtgenoot ook deels van hun
eigen moeder beroofd. God rou voortaan de nieuwe voogd van weduwen en wezen
zijn,48 die daannee van meer aardse mannelijke autoriteit bevrijd waren.
Tesselschade Roemers' waarom
Tesselschade Roemers' bekering wordt wel in verband gebracht met de activiteiten van
de pater jezuïet Petrus Plemp.49 Hij overleed in 1640, een jaar voordat haar overgang
naar de katholieke kerk een publiek geheim werd. In de twee necrologieën van Plemp
wordt zijn bemoeienis met de bekering van deze vrouw, die in haar eigen tijd toch ook
al veel aanzien genoot, niet venneld.50 Deze levensbeschrijvingen, alsook de jaarlijkse
missieverslagen waarin over de toestand in Plemps statie werd gerapporteerd, illustreren
wel diens sterke bekeringsdrift. In 1628 en in 1634 bijvoorbeeld bekeerde hij vijftien
protestanten. In 1628 begon hij opnieuw met het catechismus-onderwijs aan kinderen
en aan hen die de beginselen van het katholieke geloof nog niet beheersten. Niet zelden
woonden rond de quizend personen zijn preken bij. Bij het bericht van zijn overlijden
werd gememoreerd dat hij niet alleen geliefd was onder katholieken, maar ook onder
niet-katholieken. Evenals zijn geloofsgenoten bewezen zij hem de laatste eer.
Jezuïeten die in woord en geschrift ijverden voor de toename van het aantal 'roepingen'
tot de kloppenstaat, appelleerden daarbij vrijmoedig aan de vrijheidsgezindheid,
een kwaliteit die buitenlandse reizigers veelal trofin Hollandse vrouwen.51
Deed Plemp een dergelijk appèl op Tesselschade Roemers' vrijheid van denken en
handelen? Hield hij haar voor dat die beter gewaarborgd rou zijn als zij niet opnieuw
trouwde? Met zekerheid kunnen we hier niets over zeggen. Wel kon Tesselschade zich
als weduwe spiegelen aan de geestelijke maagden die in de Alkmaarse jezuïeten-statie
actief waren en die in hun uiterlijk en gedrag het katholieke ideaal van de maagdom
verpersoonlijkten. Wellicht kwamen de verworvenheden van de maagdelijke staat
en het weduwschap ook in preken van Plemp of andere geestelijken aan de orde.52
IEDER HAAR WAAROM 109
Of misschien werd Tesselschade Roemers geraakt door de idee dat God haar met de
dood van haar man te kennen had gegeven dat zij nu aan Hem toebehoorde, dat zij
voortaan haar leven in kuise volmaaktheid zou vervolgen, waarna haar eigen zaligheid
gewaarborgd zou zijn.
Maer ghy kunt op de Aerd den heelen Hemel halen,
En staende houden met een Wonder-kracht der Ziel,
schreef zij Caspar Barlaeus ten antwoord op diens amoureuze ontboezemingen.53 Uit
zijn gedicht en haar repliek lijken geheel andere opvattingen over de hemel te spreken.
Terwijl Barlaeus zich verliest in extatische beschrijvingen van Tesselschade Roemers'
uitwerking op hemellichamen als zon, maan en sterren, lijkt haar hemel-opvatting
sterk religieus gekleurd. Misschien zouden we in deze passage een poëtische vertolking
van de katholieke idee kunnen zien dat maagden en kuise weduwen op aarde
reeds een voorsmaak van de hemel mochten genieten.
Als weduwe had zij binnen de katholieke context een eigen identiteit. Gehoorzaamheid
aan mannelijk gezag was hierin op andere wijze geformaliseerd dan in een echtverbintenis:
zij was alleen God gehoorzaamheid verplicht. De gedragscode die de
jezuïet Sucquet en andere katholieke geestelijken aanreikten voor weduwen, schreef
voor dat zij de tijd die zij aan hun man plachten te besteden voortaan moesten investeren
in God. In de praktijk betekende dit gebed, meditatie en andere vormen van devotie.
Soberheid en zelfverkozen eenzaamheid waren voortaan de voornaamste ingrediënten
van hun. bestaan. Sucquet beschreefhetweduwenbestaan als een boetvaardig leven, waarin
alle wereldse aspecten zoveel mogelijk afgezworen dienden te worden. Enkel en alleen
in God dienden de weduwen hun vertrouwen te stellen en ze mochten niet 'om-sien naer
menschelijcke hulpe: want vermaledijdt is van u, soo wie betrout op den mensche' .54 Vond
Tesselschade Roemers in dergelijke waarschuwingen voor haarzelf het verlangen vervuld
dat zij Maria Magdalena toedichtte:
Godvruchte Vrouw, gy haeckt vast nae een stalen muyr,
Die niet beswijcken kan door rijt of droevig uyr.55
Kon Tesselschade Roemers door het boetvaardige karakter van de weduwenstaat haar
berouwen godsvrucht tonen en op die manier vergeving afsmeken bij God? In de lijn
van haar haar eigen devies, 'Elck zijn waerom', verhelderde ze haar beweegredenen niet.
Mannen die zich haar vrienden noemden, respecteerden haar adagium niet. Huygens
en Barlaeus sloten als het ware een pact om de hardnekkige Alkmaarse weduwe te
blijven bestoken met argumenten die in hun ogen tegen de katholieke geloofsovertuiging
spraken.56 Tot elke prijs moest worden voorkomen dat Tesselschade
Roemers schipbreuk leed in het geloof. Pieter Cornelisz Hooft lijkt heel wat milder
te zijn geweest. In zijn functie als baljuw van het Gooiland was hij weinig tolerant
tegenover katholieken binnen zijn jurisdictie.57 En met godgewijde maagden of
weduwen had hij evenmin veel op.ss Maar Tesselschade Roemers' bekering en haar
keuze voor haar weduwschap lijkt hij betrekkelijk gemakkelijk te hebben geaccep110
M.MONTEIRO
teerd.59 Toch schreef Barlaeus aan Huygens dat Hooft gewoon was 'de Paapsche
etterbuilen bij haar met een vrij scherp lancet door te steken en met zout, dat niet
laf is, weer open te rijten'. De drost van Muiden zou dus even onbarmhartig zijn
geweest als zij zelf.60 Hoofts kritiek op Tesselschade Roemers' bekering tot het
katholicisme heeft in elk geval geen schriftelijke sporen nagelaten.
Van de ongemeen scherpe bewoordingen waarin Constantijn Huygens zich uitliet
over haar bekering, zijn wel verschillende staal*s bewaard gebleven. Opmerkelijk in
zijn betogen, al dan niet in dichtvorm verpakt, is dat hij een oppositie creëert tussen
de rede en de keuze voor het katholieke geloof. De tegenstelling tussen rede en geloof
verbeeldde in de vroegmoderne tijd niet zelden het vermeende onderscheid tussen de
'aard' van mannen en vrouwen. Vrouwen die in religieus opzicht een keuze maakten
die door anderen als afwijkend werd beschouwd, werden vaker als irrationeel, dwaas,
lichtgelovig en gemakkelijk beïnvloedbaar afgeschilderd. De typeringen van
Tesselschade Roemers' tijdgenote Anna Maria van Schurman na haar overgang naar
het huisgezin van Jean de Labadie, spreken wat dat betreft boekdelen.6! De door
Huygens geponeerde tegenstelling tussen de rede en het katholicisme maakte het
voor hem volstrekt onbegrijpelijk dat de weldenkende vrouw aan wie hij zoveel verzen
had gewijd en met wie hij zich verbonden voelde, 'dwaas geworden was door
Paapsche monstervogels'.62 Zij was een 'afgelockte ziel' wier 'welwetenheid' door
paapse dwaallichten verduisterd was.63 Geen literair middel werd geschuwd om deze
afvallige uit de schoot der moederkerk weer terug te voeren onder het dak van haar
vaders godshuis.64 Ook Barlaeus zocht een verklaring voor haar religieuze overgang
in de verblinding van haar geestvermogens, hetgeen hij zelfs gesymboliseerd zag in
het ongeluk dat haar gezichtsvermogen aantastte.65 Zijn scherpte werd misschien
zelfs nog getemperd, omdat zijn verlangen om Tesselschade Roemers de zijne te
maken nog steeds niet was gedoofd.
Een religie gegrondvest in de transsubstantiatie-leer, gedomineerd door dagelijkse
rituelen, door heiligenverering en door de idee dat een priester als plaatsvervanger
Gods een onmisbare bemiddelaar was tussen de gelovige en zijn ofhaar schepper, die
bovendien bevoegd was om gelovigen voor hun zonden boete op te leggen en hun
vergeving te schenken. Dat alles stond kennelijk haaks op de voorstellingen die de
calvinist Huygens en de remonstrant Barlaeus hadden van geloof en geloven.66 Toch
hadden de religieuze rituelen en praktijken, die zij afdeden als paapse bijgelovigheidjes
voor Tesselschade Roemers misschien een andere betekenis.
Eerbaarheid in vroomheid
Geloofsovertuiging en geloofsbeleving waren voor vroegmoderne vrouwen in sociaal
en religieus opzicht belangrijk, of het nu om het katholicisme of vormen van het
protestantisme ging. Recent wordt het onderzoek naar geloof en geloofsbeleving in
zoverre gedemystificeerd dat er behalve aan de leer, de door kerken voorgeschreven
orde, ook aandacht geschonken wordt aan sociaal-culturele aspecten van religiositeit,
in het bijzonder aan religieus gedrag van gelovigen.67 Geloofsieren mogen dan wel
vastliggen, dat geldt strikt genomen niet voor de betekenis die gelovigen hechten
IEDER HAAR WAAROM 111
aan religie en de wijze waarop zij hoo gelovigheid tot uitdrukking brengen. Het proces van
betekenisgeving is deels individueel, deels ook collectief van aard. Het wordt beïnvloed
door factoren als klasse, leeftijd, burgerlijke staat, regionale herkomst, maar ook sekse.
Aangezien vrouwen in de vroegmoderne tijd in maatschappelijk opzicht andere posities
innamen dan mannen, had religie voor hen een andere betekenis dan voor mannen.
Het is zaak daarbij allereerst te bedenken dat vrouwen van kerkelijke ambten uitgesloten
waren. Prediken, polemiseren over het geloof in woord en geschrift, missioneren,
dat alles was aan mannelijke geestelijken voorbehouden. Vrouwen konden door een
vroom leven in huiselijke en kerkelijke kring hoo geloof beleven en uitdragen. Juist
omdat religie in de zeventiende eeuw het dominante referentiekader was, werd een dergelijk
vertoon van vroomheid niet alleen gezien als een uitdrukking van religiositeit
maar ook van eerbaarheid. Op grond daarvan konden vrouwen een zeker aanzien en
misschien ook enige bewegingsvrijheid in en buiten kerken verwerven.68 Natuurlijk
werd de vroomheid van vrouwen ook in twijfel getrokken en zelfs geridiculiseerd. In de
geschriften van Huygens en Barlaeus vinden we daar sprekende voorbeelden van.
Religie had voor vroegmoderne vrouwen een paradoxale betekenis. In zowel de
katholieke als de protestantse zedenleer werd hun een aan mannen ondergeschikte
plaats toegewezen. Dat de sekseverhoudingen binnen deze geloofsieren hiërarchisch
gedacht werden, vormde echter niet per definitie een beletsel voor religieuze ontplooiing
van vrouwen. Want in sociaal opzicht kon het geloof ook als een drijfveer
én als een legitimatie dienen om datgene te doen wat vrouwen in de cultureel-historische
context van hun eigen tijd op grond van hun sekse niet was toegestaan. 69
Religie bood vroegmoderne vrouwen, die verstoken waren van vele uitdrukkings- en
ontplooiingsmogelijkheden, vormen en manieren om zichzelf en hun verlangens tot
uitdrukking te brengen. Ook wensen en ambities die in beginsel niet religieus van
aard waren, konden in het religieuze taal- en tekensysteem uitgedrukt worden.7°
Religieuze rituelen leverden bovendien een bijdrage in de vorming van individuele
en collectieve identiteiten van vrouwen. De identiteit van geestelijke maagden en
geestelijke weduwen bijvoorbeeld, stoelde behalve op hun vergeestelijkte maagdom
op een strak ritueel regime van gebed, meditatie, mis en sermoen horen, biecht en
ter communie gaan. Aan hun religieuze ritme waren zij voor anderen herkenbaar.
Gelovig zijn en zich gelovig betonen door een dergelijk vroomheidsregime, dat zich
ten dele voltrok in de openbare ruimte van de schuilkerk, kon respect afdwingen
voor henzelf, alsook voor de door hen gekozen levensstaat.
Het samenstel van katholieke vroomheidspraktijken en rituelen, dat door Constantijn
Huygens werd afgedaan als zinsbegoochelende paapse bijgeloovigheidjes, hielp
Tesselschade Roemers misschien om haar verdriet te verwerken, haar verbondenheid
met haar overleden echtgenoot uit te drukken, haar boetvaardigheid te tonen en haar
zelfstandigheid te bewaren. Met de rituelen van de door haar verkozen kerk schraagde
zij wellicht haar welbewust verkozen weduwenstaat en kon zij haar deugdzaamheid
onderstrepen. In haar keuze voor deze kuise levensstaat kon ze zich gesterkt voelen
door de waardering die hieraan binnen de katholieke context werd gehecht. Uit deze
appreciatie putte ze mogelijk kracht om de druk die haar literaire vrienden op haar
legden, het hoofd te bieden. Ongetwijfeld is haar keuze voor het katholicisme van
112 M.MONTEIRO
blijvende invloed geweest op haar leven. Maar in overeenstemming met haar eigen
devies, 'Elck zijn waerom', beschouwde Tesselschade Roemers de beweegredenen
van haar keuze als strikt persoonlijk en hield zij deze voor zich.
Adres van de auteur: Tweede Oude Heselaan 524, NL-6542 VL Nijmegen
NOTEN
1 Agnes Sneller voorzag een eerdere versie van deze bijdrage van commentaar, waarvoor
mijn hartelijke dank.
2 S.A.c. Dudokvan Heel: 'Waar stond "'t Saligh Roemers huys" waar Vondel te gast was?'.
In: Amstelodamum. Maandblad voor de kennis van Amsterdam, 81 (1994), p. 51-62.
3 H. van de Waal: Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding 1500-1800, een iconologische
studie. 's-Gravenhage, 1952 Dl. IT, p. 114-116. Renée Kistemaker: 'De verguisde beeltenissen
van Anna en Maria, de dochters van Roemer Visscher'. In: Amstelodamum 81 (1994) (n. 2), p.
43-50. Ook Mieke B. Smits-Veldt gaat in op de identificatie van de jonge vrouw in haar recensie
van De gedichten van Tesselschade Roemers elders in dit nummer.
4 Liesbeth Kortbeek: "'De vrouw" op de postzegel. Onderzoek naar het verschijnen van
vrouwen op de Nederlandse postzegels in de periode 1906-1975' [onuitgegeven werkstuk in
het kader van het seminar vrouwengeschiedenis 'Een vrouwenstem in het kapittel',
Katholieke Universiteit Nijmegen 1993], p. 13.
5 Ibidem, p. 8.
6 PTT-Archief 'Zomerzegels', 1937, brief nr. III 02240,14 december 1937, aangehaald
in ibidem, p. 13.
7 Het geringe aantallieux de mémoire dat herinnert aan vrouwen in de geschiedenis, is
symptomatisch voor de marginalisering van vrouwen als subject, object en aanspreekpunt
(lezeres) binnen de geschiedwetenschap, zo betoogt de historica Maria Grever: Strijd tegen de
stilte. Johanna Naber (1859-1941) en de vrouwenstem in geschiedenis. Hilversum, 1994.
8 Tesselschade Roemers: De gedichten van Tesselschade Roemers. Uitgeg. door A. Agnes
Sneller en Olga van Marion, m.m.v. Nettie van Megen. Hilversum, 1994.
9 Mieke Smits-Veldt: Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen, 1994, p.
89; JA. Worp: Een onwaerdeerlycke Vrouw. Brieven en verzen van en aan Maria Tesselschade.
Utrecht, 1976, p. XXXIII, p. 149-150.
10 Tesselschade Roemers: De gedichten (n. 8), p. 64-65.
11 Huygens aan Barlaeus, 25 januari 1645. Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw
(n. 9), p. 298.
12 Gedicht van Constantijn Huygens aan Caspar Barlaeus, d.d. 24 januari 1645. Geciteerd
in: ibidem, p. 297 -298.
13 Brief van Barlaeus aan Huygens, 28 januari 1645. Geciteerd in: ibidem, p. 299, waarin
Barlaeus een vers dat Tesselschade aan Huygens had toegezonden, bestempelt als 'vrij scherp
en bijtend'. 'Zij is niet zonder gal', zo was Barlaeus uit het betreffende vers gebleken. Hij refereert
vermoedelijkaan 'Tesselschades Antwoordt'. Agnes Sneller en Olga van Marion kwamen een
afschrift van dit tot dusver onbekende gedicht uit eind 1644 of begin 1645 op het spoor. Hierin
pareert Roemers Huygens' aanval op de katholieke kerk in diens gedicht 'Tesselschades Vraegh
nopende de kerck' (14 december 1644). Tesselschade Roemers: De gedichten (n. 8), p. 104-107.
14 L.J Rogier: Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en de 17e eeuw.
2e dr. Amsterdam, 1947. Dl. II, p. 697, p. 701.
15 Smits-Veldt, Maria Tesselschade (n. 9), p. 90.
16 Ibidem, p. 89-90. Volgens opgave van de in Alkmaar werkzame paters jezuïeten telde de
stad in 1623 3000 katholieken. Zie Archief van de Nederlandse Provincie der Jezuïeten,
IEDER HAAR WAAROM 113
Nijmegen, Norbertus Aerts S.J.: Acta Missionis Hollandicae Societatis Jesu 1614-1670 (transcriptie
A. van Lommel S.J.). Dl. V, p. 224-226.
17 Smits-Veldt: Maria Tesselschade (n. 9), p. 90. Rogier: Geschiedenis (n. 14) Il, p. 728, stelt dat
de Antwerpse kanunnik Johan Hemelaer, bij Anna's bekering een rol van betekenis heeft
gespeeld. Dat vrouwen in hun religieuze keuzes begrensd werden door de instemming of afwijzing
van hun familie betoogt o.a. Sherrin Marshall: 'Protestant, Catholic, and J ewish Women
in Early Modem Netherlands'. In: Women in Reformation and Counter-Reformation Europe. Public
and Private Worlds. [Red.] Sherrin Marshall. BloomingtonlIndianapolis, 1989, p. 120-139.
18 Constantijn Huygens: gedicht aan Barlaeus, d.d. 14 februari 1640. Beide citaten uit
Worps vertaling van de oorspronkelijk Latijnse tekst, Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 202,
nt. 1, vs. 1-2.
19 Briefvan Tesselschade Roemers aan Caspar Barlaeus, ongedateerd [1639]. Geciteerd in:
ibidem, p. 184-185.
20 'Wij zijn dwaas, vader Barlaeus; wie rou het gelooven
dat Tesselschade, die zichzelve niet wil geven, zich rou laten geven.'
Gedicht van Huygens aan Barlaeus, d.d. 14 februari 1640. Geciteerd in: ibidem, p. 202, nt. 1.
Hiermee zinspeelt Huygens op een eerder gedicht van hem waarin hij zichzelf uitroept tot
voorlopige winnaar in het gevecht om de gunst van Tesselschade. Barlaeus heeft, zo schrijft
hij, hem Tesselschade gegeven en nu geeft hij, Huygens, in de wetenschap dat hij gewonnen
heeft, haar weer terug.
21 Briefvan Tesselschade aan Hooft, begin augustus 1641. Geciteerd in: ibidem, p. 225.
22 Brief Barlaeus aan Huygens, d.d. 26 maart 1636. Geciteerd in: Worp: Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 148-150: ' [ ... ] Tessela [ ... ] magna gravitate praensentem vitae statum tuetur,
et pro eo verba facit.' Door Worp vertaald als: 'Tesselscha [ ... ] bewaart met grooten ernst haar
tegenwoordige positie en verdedigt die met woorden.' W orps vertaling van 'vitae statum' met
'positie' is naar mijn smaak te weinig precies. 'Levensstaat' lijkt hier eerder van toepassing te
zijn. Helaas weten we niet welke woorden Tesselschade Roemers zelf gebruikte.
23 Dianne Meulmeester-Jacobs: 'Het wereldlijk recht inzake verloving en huwelijk'. In:
'Kent, en ver sint, Eer datje mint. ' Vrijen en trouwen 1500-1800. [Red.] Petra van Boheemen [e.a].
Zwolle, 1989, p. 135. Uit deze welomschreven identiteit en gezagspositie verklaart Sherrin
Marshall: The Dutch Gentry 1500-1650: F amily, Faith, and Fortune. Westport (Connect.), 1987,
p. 64-67, dat het percentage hertrouwende weduwen in de hogere klassen in de Republiek
lager lag dan in de omringende landen. Haar onderroek spitst zich toe op de lagere adel, maar
haar bevindingen worden op verschillende punten ook geldig verklaard voor het stedelijk
patriciaat en de burgerij.
24 Els Kloek: 'De Reformatie als thema van vrouwengeschiedenis. Een histories debat over
goed en kwaad' . In: Vrouwen in de geschiedenis van het christendmn Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis
4. [Red.] Els Kloek [e.a.]. Nijmegen, 1983, p. 106-149, geeft een overzicht van de feministische
geschiedschrijving vanaf het midden van de jaren zeventig tot het begin van de jaren
tachtig over de hervormde huwelijksmoraal. Mijn navolgende betoog is hierop gebaseerd,
tenzij anders vermeld.
25 Vgl. Merry E. Wiesner: 'Nuns, Wives, and Mothers: Women and the Reformation in
Germany'. In: Women in Refo""';"tion and Counter-Reformation Europe (n. 17), p. 13.
26 Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 104. Vgl. Tesselschade Roemers:
De gedichten (n. 8), p. 63.
27 Worp merkt dit terecht op. Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. XXXIII.
28 Kloek: 'De Reformatie' (n. 24). Ook andere onderroekers kwamen tot deze slotsom. Zie
bijv. Donaid Haks: Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. Processtukken en moralisten
over aspecten van het laat 17de- en 18de-eeuwse gezinsleven. Utrecht, 1985, p. 150-155;
Steven Ozment: When Fathers Ruled. Family life in Reformation Europe. Cambridge
(Mass.)/London, 1983, p. 51-57.
29 Vgl. Wiesner: 'Nuns, Wives, and Mothers' (n. 25), p. 13. Opmerkelijk dat ongehuwde
vrouwen zich op Gods of Christus' voogdij beriepen tegen aantijgingen dat zij geen 'meester'
hadden. Margaretha Blarer, een prominente ongehuwde vrouw uit Straatsburg, verde114
M.MONTEIRO
digde haar levensstaat in deze termen tegenover hervormer en predikant Martin Bucer.
30 Hoezeer de calvinistische en katholieke zedenleer aan elkaar verwant waren, kan misschien
wel geïllustreerd worden door de populariteit van de werken van Cats onder katholieke
geestelijken. Cats, die als geen ander de nieuwe protestantse (calvinistische) moraal populariseerde,
wordt door Rogier, Geschiedenis (n. 14) IT, p. 693-694, 'zowat de eigen lijfpoëet' van
de Mechelse aartsbisschop Jacob Boonen genoemd. Zie voor Cats en de lessen die hij zijn
lezers en lezeressen voorhield inzake de sekseverhoudingen, A. Agnes Sneller: 'Reading J acob
Cats'. In: Women ofthe Golden Age. An international debate on women in seventeenth-century
Holland, England and Italy. [Red.] Els Kloek, Nicole Teeuwen en Marijke Huisman.
Hilversum, 1994, p. 21-34.
31 Antonius Sucquet S.J.: Den wech des eevwich levens, beschreven int Latijn [.oo] overgheset door
Gerardus Zoes [.oo]. Door den aucteur van niews oversien en vermeerdert. Met beelden verlicht door
Boë'tius a Bolswert. Antwerpen: Hendrick Aertssens, 1623, p. 59.
32 Ibidem, p. 59.
33 Jean Delumeau: La peur en Occident (XIVe-XVIIIe siècles). Parijs, 1978, p. 309-345.
34 Onder hervormers werd Eva's aandeel in de zondeval soms meer genuanceerd. Luther
was bijvoorbeeld de mening toegedaan dat Adam evengoed als Eva blaam trof. Jane Dempsey
Douglas: 'Women and the Continental Reformation' . In: Religion and Sexism. Images ofwoman
in thejewishandchristian traditim. [Red.] Rosemary R. Ruether. New York, 1974, p. 295, p. 297.
35 Dit valt op te maken uit de zogeheten kloppenboeken, stichtelijke werken die speciaal
voor geestelijke maagden en hun leidsmannen werden geschreven. Hierin werd de maagdelijke
staat in de wereld aangeprezen. Zie voor dit genre Marit Monteiro: 'Een maagd zonder
regel is als een schip zonder stuurman. Richtlijnen voor geestelijke maagden in de
Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw'. In: Trajecta. Tijdschrift voor de geschiedenis
van het katholiek leven in de Nederlanden 1 (1992), p. 332-351.
36 Archief van de Nederlandse Provincie der Jezuïeten, Nijmegen, Brevis notitia Missionis
Hollandicae, volgens alfabetische volgorde der staties door N. Aerts S.J., afschrift door A. van
Lommel S.J., Doos 148 C 30 a, dl. I. In 1644 werd in de Alkmaarse statie bijvoorbeeld een
sodaliteit voor maagden opgericht ter ere van de Moeder Gods. Vermoedelijk was dit een
Mariacongregatie voor geestelijke maagden.
37 Rogier: Geschiedenis (n. 14) IT, p. 715-716.
38 Gedicht van Barlaeus aan Huygens, (1640). Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 198-199, nt. 1. Vgl. Caspar Barlaeus, 'In natalem Tesselae qui Martij fuit
XXV' (Op dit verjaardag van Tesselschade, op de 25e maart [1646]). In: Ibidem, p. 323, vs. 5-
6, die in de vertaling van Worp aldus luiden:
'Gij zijt geheel Geest en, lettende op de hooge zetels der goden,
denkt gij, voortreffelijke, over de schatten van den hemeL'
39 Caspar Barlaeus, 'In laesum, grandi infortunio, in fabrii officina sinistrum Tesselae ocellum'
(Op het linkeroog van Tesselschade, in een smidswinkel door een groot ongeluk
gekwetst). In: ibidem, p. 252. .
40 Caspar Barlaeus, 'In Tesselam cymbala in templo pulsantem en canentem' (Aan
Tesselschade, het orgel in de kerk bespelende en zingende'). In: ibidem, p. 277-278.
41 Caspar Barlaeus, 'In Tesselam equitantem' (Aan Tesselschade paard rijdende), ongedateerd
(1639). In: ibidem, p. 195-196.
42 Caspar Barlaeus aan Constantijn Huygens, d.d. 26 maart 1636. In: ibidem, p. 148-151,
aldaar p. 150 (vert. 149).
43 Marit Monteiro: 'Den middelen sta.et. Waarom vrouwen in de vroegmoderne tijd kozen
voor een semi-religieus bestaan'. In: De dynamiek van religie en cultuur. Geschiedenis van het
Nederlands katholicisme. [Red.] Marit Monteiro, Gerard Rooijakkers en Joost Rosendaal.
Kampen, 1993, p. 143-148.
44 Hierbij zij opgemerkt dat sommige katholieke geestelijken oordeelden dat weduwen die
jonger waren dan zestig jaar (!), zichzelf niet aan God mochten toeëigenen. Zij waren ervan
overtuigd dat jongere weduwen al te gemakkelijk van de dienst aan God zouden worden afgeleid
en voor een nieuw huwelijk zouden kiezen, hetgeen als een ernstige vorm van ontrouw
IEDER HAAR WAAROM 115
en zonde werd gezien. Philippus Rovenius: Reipublicae Christianae Libri Duo, Tractantes de
variis Hominum Statibus, Gradibus, Officiis, Functionibus in Ecclesiae Christi. Antwerpen:
Arnoldus van Brakel, 1648, p. 281-282. Deze passages en de daarin vervatte richtlijnen zijn
gebaseerd op I Tim. 5, 11-12.
45 Sucquet: Den wech des eevwich levens (n. 31), p. 61.
46 Overigens werd dit argument ook door vrouwen in stelling gebracht. De Franse feministe
avant la lettre Marie de Jars de Gournay (1565-1645) gebruikte dit in 1622 om het recht
van vrouwen op educatie te eisen. Zie Marleen Wessel: 'Het "feminisme" van Marie de
Gournay'. In: Socialisties-Feministiese Teksten 10 (1987), p. 123-l33.
47 Valentinus Bisschop S.J., Den Lof der Suyverheydt [..} Van Nieuws oversien ende verbetert.
Antwerpen: Hieronymus Verdussen, 1626. Dl. 11, p. 49.
48 Sucquet: Den wech des eevwich levens (n. 31), p. 62-63.
49 Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. XXXIII; F. van Hoeck SJ: Schets van de geschiedenis
der jezuïeten in Nederland. NijmegenlUtrecht, 1940, 171. Petrus Plemp werd in 1581 te
Amsterdam geboren. Hij trad in 1602 in bij de Sociëteit van Jezus en werd in 1608 tot priester
gewijd. Van 1615 tot zijn dood in 1640 bediende hij de jezuïeten-statie te Alkmaar.
50 Archief van de Nederlandse Provincie der Jezuïeten, Nijmegen, Elogium, doos 64, AG 3 b.
In de Acta Missionis van zijn sterfjaar, 1640 werd een tweede, zeer uitvoerig overlijdensbericht
opgenomen. Aerts: Acta Missionis (n. 16). Dl. V, p. l39-140.
51 Vgl. Anne Laurence: 'How free were English women in the seventeenth century'. In:
Women of the Golden Age (n. 30), p. 127 -l3 5.
52 Over de katholieke preekcultuur in de schuilkerken van de Noordelijke Nederlanden in
de zeventiende eeuw is weinig bekend. Zie vooralsnog Katlijne Rotsaert: Tussen Eva en Maria.
De vrouw volgens de predikanten van de 17e en 18e eeuw. Aartrijke, 1992, die sekse-specifieke
aspecten van de preekcultuur in de Zuidelijke Nederlanden onderzocht.
53 'Aen de E. Heere Professor Barlaeus, doen hy my sijn Oratie van de wonderen des
Hemels toesont'. Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 144, vs. 3-4. Dit is
een reactie op een gedicht dat Barlaeus met zijn rede De coelis admirandis (1636) aan
Tesselschade opstuurde.
54 Sucquet: Den wech des eevwich levens (n. 31), p. 64-65; citaat p. 65.
55 Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 236, vs. 7-8.
56 Brief van Huygens aan Barlaeus, d.d. 4 mei 1642. Geciteerd in: ibidem, p. 262-263.
57 G. Hilhorst: 'Het kerkelijk Gooiland na de hervorming'. In: Archief van het Aartsbisdom
Utrecht 1(1874), p. 299.
58 Hooft aan Monsieur Joost Baak, Amsterdam, d.d. 10 september 1631. In: De briefwisseling
van Pieter Corneliszoon Hooft. Uitgeg. door H.W. van Tricht, m.m.v. F.L. Zwaan, D.
Kuijper Fzn en F. Musarra. Dl. 11,1630-1637. (Culemborg, 1977), p. 238-239. Hierin toont
Hooft zich vergenoegd met het verbod op het Instituut van Mary Ward, een religieuze vereniging
van vrouwen, in de volksmond doorgaans jezuïtinnen of jezuïtessen genoemd. De hierbij
aangesloten vrouwen legden zich vooral toe op het onderwijs aan meisjes. Paus Vrbanus
VIlI vaardigde de bul tegen Ward en de haren uit op 31 mei 1631. Hooft schoor dit gezelschap
ten onrechte over een kam met de kloppen in Noordelijke Nederlanden, zoals enkele van zijn
tijdgenoten overigens eveneens deden (zie hiervoor Eugenie Theissing: Over klopjes en kwezels.
NijmegenlUtrecht, 1935, p. 30-31). Volgens Hooft hadden de 'joolen van paepen hier te lande'
het al moeilijk genoeg, zonder zich 'aen de kloppen [ ... ] [te] zengen'.
59 Smits-Veldt: Maria Tesselschade (n. 9), p. 90-92. Hierbij moet aangetekend worden dat
de overgeleverde correspondentie uit het jaar en het daaropvolgende jaar schaars is en inhoudelijk
weinig veelzeggend.
60 Brief van Barlaeus aan Huygens, d.d. 7 januari 1645. Geciteerd in Worp, Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 296.
61 Mirjam de Baar: ' "En onder 't hennerot het haantje zoekt te blijven". De betrokkenheid
van vrouwen bij het huisgezin van Jean de Labadie (1669-1732)'. In: Vrouwenlevens 1500-
1850. Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 8. [Red.] VIla Jansz [e.a.]. Nijmegen, 1987, p. 37-41.
Idem: 'Verleid of verkozen? Anna Maria van Schurman en het huisgezin vanjean de Labadie' .
116 M.MONTEIRO
In: Op zoek naar vrouwen in ketterij en sekte. Een bronnenonderzoek. [Red.] D. van Paassen en A.
Passenier. Kampen, 1994, p. 116-14l.
62 Huygens aan Barlaeus, d.d. 12 december 1644. Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 293-294.
63 Constantijn Huygens, 'De tweede Tesselschade', 15 januari 1642. Geciteerd in Worp:
Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 243-244.
64 Vgl. briefHuygens aan Barlaeus, d.d. 4 mei 1642, in: ibidem, p. 262-263. Huygens was
de mening toegedaan dat het calvinisme 'de eenvoud van den oudsten en oorspronkelijken
godsdienst' representeerde. Enkele jaren later ontbrandde over de kwestie welke kerk de ware
was een korte poëtische polemiek tussen Tesselschade en Huygens. Brief van Tesselschade
Roemers aan Barl~eus, ongedateerd (1644). Geciteerd in: ibidem, p. 291-292. In een reactie
hierop schreef Huygens 'Tesselschades vraegh nopende de kerck', d.d. 14 december 1644. In:
ibidem, p. 294. Tesselschade reageerde niet lang daarna met 'Tesselschades Antwoordt'. Zie
Tesselschade Roemers: De gedichten (n. 8), p. 104-107.
65 Caspar Barlaeus, 'In Laesum' (n. 39). In: ibidem, p. 251 (vs. 31-34). Huygens had toen
reeds een verband gelegd tussen dit ongeluk, waarbij in een smidse een vonk het linkeroog
van Tesselschade raakte en een pijnlijke en etterende wond veroorzaakte. Brief van Huygens
aan Barlaeus, d.d. 5 maart 1642. In: ibidem, p. 247-248:
'Verstaet ghij 't, Tesselscha?
Uw aensicht is aen stucken;
Ten minsten leert hier na
Aen beelden niet te bucken.'
66 Voorgaande leerstellingen en gebruiken der katholieke kerk worden uitvoerig in spottende
zin door Huygens aan de kaak gesteld in zijn gedicht 'Aen Ioffr. Tesselschade Visscher,
met myn Heilighe daghen', d.d. 3 februari 1645. In: ibidem, p. 300-304.
67 Marit Monteiro, Gerard Rooijakkers en Joost Rosendaal: 'Van hoogaltaar tot tochtportaal.
Sociaal-culturele aspecten van religieus gedrag'. In: De dynamiek van religie en cultuur (n.
43), p. 9-20.
68 Zie Patricia Crawford: Women and religion in England 1500-1720. LondenlNew York,
1993; Heide Wunder: 'Von der "frumkeit" zur "Frömmigkeit". Ein Beitrag zur Genese bürgerlicher
Weiblichkeit (15.-17. J ahrhundert)'. In: Weiblichkeit in geschichtlicher Perspektive.
Fallstudien und Refiexionen zu Grundproblemen der historisch en Frauenforschung. [Red.] Ursula
A.]. Becher enJörn Rüsen. Frankfurt am Main, 1988, p. 174-188.
69 V gl. Mirjam de Baar: 'Transgressing gender codes. Anna Maria van Schurman and
Antoinette Bourignon as constrasting examples'. In: Women ofthe GoldenAge (n. 30), p. 143-
152. Voor vrouwen in de katholieke context zie Marit Monteiro: "'Ick ben gekomen inde
werelt om vuur te brenghen." Inspiratie, ambitie en strategie van katholieke geestelijke maagden
in de vroegmoderne tijd'. In: Terra Incognita. Historisch onderzoek naar katholicisme en vrouwelijkheid.
[Red.] Annelies van Heijst en Marjet Derks. Kampen, 1994, p. 57-86.
70 Annelies van Heijst en Marjet Derks: 'Godsvrucht en gender: naar een geschiedschrijving
in meervoud', in: Terra Incognita (n. 69), p. 25-32.
Agnes Verbiest
Een porseleinkast in de jungle
De verwoording van wetenschappelijke teksten over
(het werk van) vrouwen
Abstract - Due to the inherent argumentativity of naturallanguages, gender-critical
authors of texts about women (and their work) are confronted with the difficulty of
expressing what they mean in a language that is 'gender-Ioaded', a language that is
built to convey a viricentric ideology. Several categories of gender-Ioaded language
use are distiIled from recent texts about women, and the difficulties of coping with
this kind of language usage are expounded. The rationale of this critical analysis is
constructive. Knowledge of the gender-ideological tricks and pitfalls of their own
language use as weil as of the language of their sources, together with confidence in
the principle of expressibility - what can be meant can be said - may help gendercritical
authors to produce texts that say what the authors mean and that break down
an ideology that they do not want to (re)produce.
Inleiding: taal versus taalgebruiker
Aan levende talen wordt door vele taalkundigen de eigenschap toegeschreven dat ze
alles wat de taalgebruiker kan bedoelen, ook tot uitdrukking kunnen brengen. Searle
(1969: 68) spreekt van een principle of expressibility: 'whatever can be meant, can be
said'. Verschillende feministische taalkundigen laten echter een ander geluid horen.
De taal zou een mannentaal zijn, waar vrouwen haar specifieke ervaringen en gevoelens
niet in kunnen uitdrukken. Proberen zij die toch in de mannentaal te verwoorden,
dan is vervreemding haar lot (Spender 1980). Zien ze af van die taal, dan rest
hun stomgeslagenheid (Ardener 1975) of zijn ze genoodzaakt van binnenuit zichzelf
een nieuwe, eigen taal te creëren, een 'écriture féminine' (Irigaray 1977). Ook wie
dergelijke verlammende of isolerende eindconclusies niet wenst te trekken, kan
belangrijke inzichten opdoen uit deze verschillende feministisch-taalkundige theorieën.
Ze vormden dan ook een inspiratiebron voor de nu volgende analyse van de
verwoordingsbijzonderheden waar auteurs over vrouwen mee te maken krijgen, terwijl
toch verder wordt uitgegaan van het beginsel van uitdrukbaarheid.
Een tweede principe waarvan wordt uitgegaan, is de radicale argumentativiteit
van taal (Anscombre & Ducrot 1986). Deze opvatting van taal komt erop neer dat
woorden met hun betekenissen in de eerste plaats opgevat worden als gedachtensturend
en niet, zoals in de meeste (semantische) taaltheorieën gebruikelijk, als in
eerste instantie informatiedragend. Door het gebruik van woorden, zo luidt de theorie,
worden in een samenleving heersende ideeën, gedachtenschema's, gemeenplaatsen,
topen, geactiveerd.' Toegepast op een gangbare uitdrukking als
TNTL 111 (1995) 117-126
118 A. VERBIEST
Tesselschade, muze van de Muiderkring
geeft deze theorie zicht op door de verwoording opgeroepen gedachtenschema's als:
muzen brengen inspiratie, ze zijn kunstenaars behulpzaam. Deze denkrichting leidt
lezers af van Tesselschade zelf als kunstenaar en roept eerder de gedachte op van
Tesselschade als dienaar of bemiddelaar van een hogere zaak. Dat woorden en uitdrukkingen
juist deze topen en geen andere oproepen, is mede afhankelijk van de ideeën die
in de tijd, cultuur en taalgemeenschap van de lezers leven. Wanneer woorden en uitdrukkingen
dragers zijn van ideeën mét betrekking tot mannelijkheid en vrouwelijkheid,
wordt hier verder gesproken van de 'genderlading' van de verwoording.
Op een combinatie van de twee boven aangegeven uitgangspunten berust mijn stelling
dat waar de argumentativiteitvan taal neerkomt op gendergeladenheid, het voor genderkritische
auteurs die schrijven over (het werk van) vrouwen, weliswaar mogelijk is
om uit te drukken wat ze bedoelen, maar dat dit wel een bijwnder moeilijke opgave is.
Dat het moeilijk is om te schrijven over vrouwen wnderte vervallen in het reproduceren
van de oude, in de taal vastgeklonken genderboodschappen - de eisen, wensen
en ideeën van een samenleving waaraan ware vrouwen en echte mannen hebben te
voldoen - kan misschien al gelezen worden uit een boektitel als de volgende:
Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap
De auteur kan met deze titel wel hebben willen uitdrukken dat Maria Tesselschade
Roemers Visscher een belangrijk dichter is die vele vrienden had, maar de verwoording
stuurt als volgt aan op de binnen onze genderideologie passende plaats voor getalenteerde
vrouwen.2 Het uitsluitend noemen van de voornaam markeert het
geslacht: hier wordt een dichter gepresenteerd die een vrouw is. Deze markering
heeft zin want niet dichters maar vrouwen moeten kiezen tussen talent en vriendschap.
Door de termen 'talent' en 'vriendschap' met een vrouw te verbinden, wordt de
tweeledige opsomming een binaire oppositie. Tegelijk geeft de titel aan dat Maria
Tesselschade deze tegenstelling overwon. Een opmerkelijk feit want vrouwen
mogen getalenteerd zijn, maar dan vooral als 'tiende muze', als 'vierde gratie', als
bron van geluk en inspiratie voor échte dichters/vrienden, en dus slechts getalenteerd
tot bepaalde grenzen, want 'al te walgt' wals vader Roemer Visscher al zei.J
Dat is het waar deze boektitel bewust of onbewust de aandacht op lijkt te vestigen.
Zelfs als auteurs zich voldoende hebben losgemaakt van oude genderopvattingen,
dan is er nog reden beducht te zijn voor de door de taal opgeroepen denkbeelden die
verhinderen dat de schrijvers over (het werk van) vrouwen dat uitdrukken wat ze ook
bedoelen te zeggen. Genderkritische auteurs zullen voor de verwoording van hun
gedachten zelden over de comfortabel ingesleten, bekende weg kunnen gaan. Wie
over vrouwen schrijft en niet telkens weer bewuste keuzes maakt, zal onherroepelijk
oude gendertopen activeren en terecht komen in de weergave van stereotiepen.
Daarvan is bijvoorbeeld sprake wanneer de biograaf van een bekende filosofe en
romanschrijfster er verbazing over uitspreekt dat deze beroemde vrouw haar echtgenoot
beschouwde als 'het voorbeeld van een heldhaftig man' terwijl toch haar vrienden
en kennissen - net als alle weldenkende mensen, w suggereert de tekst - 'niets
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 119
anders in hem zagen dan een rustige man die in de schaduw van zijn vrouw leefde en
als alcoholicus stierf'.4 Let op de topen: (1) Wie een belangrijke vrouw als echtgenote
tolereert, kan zelf niet interessant zijn, en (2) moet wel troost zoeken bij de fles.
Het huwelijk van Tesselschade Roemers roept dezelfde gedachten op: het is duidelijk
dat Allert Crombalgh door zijn vrouw hoog werd geacht terwijl hij voor de
kring dichters/vrienden rondom het echtpaar - zo blijkt uit hun werk - oninteressant
tot licht belachelijk (Crommetje) was. Als een biograaf in de verwoording niet
heel zorgvuldig afstand neemt van de toop dat alleen slappe mannen hun echtgenotes
toestaan (toestaan?) talenten en mannenvriendschappen te hebben, dan wordt
die gedachte in de verwoording overgenomen en voor de huidige lezers als een vanzelfsprekendheid
opnieuw opgeroepen. Ervan uitgaan dat de taal rijk en vitaal
genoeg is dat er zo geformuleerd kan worden, dat alle informatie doorkomt en de
niet-bedoelde topen niet worden gereactiveerd, betekent rekening houden met het
feit dat een verwoording altijd argumentatief is. Het behoort dan ook tot de taak van
de taalgebruikers ervoor te zorgen dat de door de tekst opgeroepen gedachtenrichting
samenvalt met de genderideeën die ze ook werkelijk bedoelen uit te drukken.
Gendergeladen argumentativiteit van verwoordingen
Door kritisch te kijken naar formuleringen in bestaande biografische of anderszins
vrouwengeschiedkundige teksten, zal ik laten zien dat de verwoording daarvan iets
heeft van bezig zijn in een porseleinkast: even niet opletten en het gaat mis. Het gaat
mij met deze kritisch-filologische analyses van fragmenten uit teksten over (het werk
van) vrouwen alleen maar om het signaleren van de gendergeladen argumentativiteit
van de verwoording. Het vinden van oplossingen om de werkelijk bedoelde gender-
ideeën uit te drukken - principe van uitdrukbaarheid -, blijft natuurlijk aan de
auteur. Het is vanuit deze constructieve opstelling dat ik systematisch enkele verwoordingsproblemen
wil aansnijden. De systematiek bestaat trouwens slechts hierin,
dat ik in zeven rubrieken van eenvoudig en bekend naar steeds ingewikkelder en
minder bekend ga.
1. Generieke termen en bijbehorende voornaamwoorden
Het is bekend dat bij een generieke term als bijvoorbeeld 'de dichter' voornaamwoorden
horen - hij, zijn - die ook en vooral voor mannelijke personen worden gebruikt:
De dichter en zijn functie in de samenleving
Tot voor kort kon men vaak in een noot of voorwoord lezen dat overal waar 'de
geneesheer, hij' of 'de dichter en zijn .. .' staat, vrouwen vanzelfsprekend zijn inbegrepen.
Alleen al op grond van het principe van de argumentativiteit van taal, moet
een dergelijke strategie worden afgewezen: wat de auteur ook wenst te bedoelen, de
taal stuurt de gedachten vooral naar een mannelijke invulling en belemmert zo vrouwen
zich te identificeren met de genoemde beroepsbeoefenaar. Inmiddels bezigen genderalerte
auteurs allerlei strategieën om het generieke hij/zijn stijlvol te vermijden.
120 A. VERBIEST
Er is op dit terrein echter een moeilijkheid die nog niet veel aandacht heeft gekregen,
te weten het omgaan met generische termen uit de bronnen. Het is van belang
om te weten of de in de brontekst gebruikte termen wel werkelijk generiek zijn, dat
wil zeggen, of een term als bijvoorbeeld 'de mens' in de tekst wel consequent zowel
mannen als vrouwen insluit en vervolgens moet worden vastgesteld of de generieke
termen uit de brontekst gewoon kunnen worden overgenomen, of beter vertaald
kunnen worden in m/v-termen of andere beschikbare alternatieven.5
Zo zegt de 'ik' in HeIla Haasse's Zelfportret als legkaart (1954) dat ze een boek wil
gaan schrijven 'het verhaal van de mens (noem hem Adam of Elcerlyc of hoe dan
ook) en zijn verschillende werkelijkheden in de stroom van de tijd' (1954: 10), 'heel
dat moeizame proces van menswording naar lichaam en geest' (1954: 18). Heel duidelijk
blijkt uit Haasse's tekst dat ze 'de mens', 'het mensdom', 'het menselijke' op
het oog heeft, dat ze deze 'homo sapiens' generiek bedoelt, maar dat - in ~ 954 - dit
algemene wordt ingevuld met mannelijke beelden: 'Adam, oermens-onze-voorvader'.
De 'ik' besluit ten slotte niet te beginnen aan dat enorme project: 'wat kàn ik
weten van de mens en de (oneindigvoudige) werkelijkheid' (1954: 19), en te gaan
schrijven over het algemeen menselijke met als uitgangspunt een mens, zichzelf die
een vrouw is: zelfportret.6
In een recente analyse wordt dat als volgt geïnterpreteerd:7 '[ ••• ] het grootschalige
wordt vervangen door het kleinschalige, de aanvankelijk mannelijke Elcerlyc wordt
nu een vrouwelijke Elcerlyc.' Hier toont zich de verwoordingsmoeilijkheid van de
genderbewuste auteurs ten voeten uit: zij hebben gezien dat Haasse bij 'de mens' een
mannelijk beeld voor ogen heeft, maar weten niet te verwoorden dat desondanks niet
door de 'ik' van Haasse overwogen werd de geschiedenis van een mannelijke mens te
schrijven. Zij beoogde de mens en drukte dat in 1954 uit in een mannelijk beeld.
De moeilijkheid van het genderkritisch omgaan met de generische of pseudogenerische
termen uit de bronnen, neemt telkens andere vormen aan en stelt auteurs
voor soms vergaande beslissingen.8
2. Eigennamen en persoonsaanduidende beroepsnamen
'Of het nu Cats, Tesselschade, Heinsius ofWesterbaen is [ ... ], Johan van Dans, J acob
van Zevecote, Justus de Harduwijn of Anna Roemers [ ... ], Philibert van Borselen of
P.e. Hooft, D.P. Pers, Bredero ofJohan van Heemskerck [ ... ]'.9 Bij de in dit citaat
opgesomde personen kunnen de mannen met of zonder voornaam genoemd worden,
maar nooit uitsluitend met voornaam; van de vrouwen wordt altijd de voornaam
genoemd, soms uitsluitend de voornaam. Het feit dat het voor mannen niet uitmaakt
of de voornaam al dan niet genoemd wordt terwijl de voornaam voor vrouwen bijna
verplicht is, betekent dat het geslacht van de dichter niet kenbaar gemaakt hoeft te
worden, behalve als de dichter een vrouw is. Daarmee is de vrouwelijke positie
gemarkeerd, de mannelijke de norm. Met achternamen is dat misschien minder
opvallend, maar ook daarbij geldt dat achternamen van vrouwen altijd gemarkeerd
zijn. Laat de biograaf de vrouwelijke dichter haar 'meisjesnaam' houden, dan wordt
dus daaraan de voorkeur gegeven boven de naam van haar man of er wordt mee uitgedrukt
dat ze ongehuwd is; geeft de biograaf haar de naam van haar man, dan ontleent
de dichteres wellicht meer identiteit aan haar man dan aan zichzelf. 10 Worden
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 121
beide namen gebruikt, dan is daaruit de mededeling af te lezen dat ze gehuwd is of
geweest is. Noemt men haar met uitsluitend een achternaam, dan drukt dat uit dat
men - om welke reden dan ook - wenst af te wijken van het gebruik om bij vrouwen
de voornaam te geven. Kortom, in tegenstelling tot bij mannen, moet bij het noemen
van vrouwen altijd bewust gekozen worden omdat, hoe de keuze ook uitvalt, er
altijd betekenis aan wordt gehecht.
Een soortgelijke kwestie is die van de beroep-, bezigheid- of functie-aanduidende
persoonsnamen. Moet de biograaf kiezen voor de 'dichter' of de 'dichteres' Maria
Tesselschade Roemers Visscher? Vaak treedt bij een tweedeling hiërarchisering op,
het ene lid, het ongemarkeerde meestal, geldt als eerder, hoger, beter, fundamenteler.
Mannen noemen zich niet gauw 'kleuterleidster' of 'verpleegster'; vrouwen noemen
zich graag 'filosoof' of 'directeur'. Behalve dit waardeverschil is er bij beroepsnaamparen
ook vaak een genderproducerend onderscheid. De termen dichter en
dichteres beslaan verschillend begrensde betekenisvelden. Dichteres zegt behalve over
het dichten, ook iets over het geslacht van de dichtende, dichter doet dat niet. Het
volgende voorbeeld laat zien wat daarvan de consequenties kunnen zijn.
Voor de vrouw die in Lucas 7:36-50 'in de stad als zondares bekend stond' waren de
gevolgen van het onderscheid tussen zondaar en zondares, historisch gezien, enorm.
Nergens staat in de Bijbel vermeld wat voor zonden ze begaan heeft, terwijl het heilige
boek absoluut niet bang is voor de term hoer. Een zondares zou dus ook wel gestolen of
gemoord kunnen hebben, net zoals een zondaar. De term zondares maakt de zondaar en
haar zonde echter geslachtelijk en dus is deze vrouw die ook wel met Maria Magdalena
wordt geïdentificeerd, al eeuwen aangezien voor een hoer. Hoe krachtig de term zondares
ook heden nog de gedachten stuurt, is te lezen in de volgende passage: 11
[Dl e anonieme vrouw - een prostituee, zo is men geneigd met de Farizeeër uit deze passage
te denken - die naar Jezus' gezelschap snakt ...
Het meest frappante is nog, dat de Farizeeër in de betreffende passage helemaal niet
denkt, althans niet hardop, dat de vrouw een hoer is. Hij zei alleen maar bij zichzelf:
'Indien deze de profeet was, zou Hij wel weten wie en wat deze vrouw is, die Hem aanraakt:
dat zij een zondares is'. De hedendaagse auteur is degene die, interpreterend volgens
de vaste genderideeën, deze genderbeladen gedachte aan de Farizeeër toeschrijft.
Er is dus veel voor te zeggen om niet voor paren als dichter/dichteres of
schilder/schilderes te kiezen, maar voor het gemeenkunnig, op beide geslachten van toepassing
geachte, dichter, schilder. Dus om te spreken van de dichter Maria Tesselschade
Roemers Visscher en om van Judith Leyster te zeggen dat zij meester-schilder was. 12
Oplettendheid is echter geboden in alle contexten waar de lezers, gestuurd door de
gewoonte het ongemarkeerde voor het mannelijke aan te zien, vrouwen weer uit het oog
zouden kunnen verliezen. Niet alleen wordt hier dus een beslissing van biografen en
andere auteurs over (het werk van) vrouwen gevraagd, het kan soms ook nodig zijn dat
de auteurs zich tegenover hun lezers op dit punt verantwoorden.
3. Vrouwelijk, vrouwen en .. , vrouwen-
Men hoeft zich van de volgende voorbeelden slechts de tegenhangers met mannen
122 A. VERBIEST
voor de geest te halen om te weten welke gedachtenschema's erdoor worden opgeroepen:
Vrouwen en literatuur
Vrouwen en de 17e-eeuwse dichtkunst
Het is vaak zeer de vraag of het ook de bedoeling van de auteur was om vrouwen zo
in een uitzonderingspositie te plaatsen. Hetzelfde geldt bij het gebruik van het voorvoegsel
vrouwen-. Zo kan de toevoeging vrouwen- aan Middelnederlandse Vrouwenmystiek
in eerste instantie een precisering lijken, maar als dan uit de verdere tekst
blijkt dat het hier gaat om de oudste middelnederlandse prozateksten die alle van
mysticae - vrouwen dus - zijn, dan is dat toch misleidend. IJ Men schrijft toch ook niet
mannen-poolreizen als het gaat over een tijd dat geen vrouw naar de Pool reist?
Ook de uitdrukking vrouwelijk moet gewantrouwd worden voor zover daardoor een
onterechte asymmetrie geschapen kan worden. De subtitel 'Het vrouwelijk aandeel' in
een hoofdstuk over literatuurbeoefening rond 1675 had een tegenhanger kunnen hebben
bij de behandeling van 'het mannelijk aandeel' in de mystiek, maar een dergelijke
symmetrie wordt in literatuurgeschiedenissen niet of zelden aangetroffen.14 En dat
terwijl deze gendergeladen verwoording waarschijnlijk juist het gevolg is van een
inhaalslagin de aandacht ten gunste van het vrouwelijk aandeel in de literatuur.
4. Verkleinwoorden
Wanneer een tekst over vrouwen gaat, lijken verkleinwoorden vanzelf in auteurs op
te komen. Zusjes, nichtjes, achternichtjes, maar ook liedjes, verzamelbundeltjes, en versjes
vinden in teksten over vrouwen een plaatsje. ls De auteur kan daar voor kiezen: een
liedje is luchtiger dan een lied; een versje heeft minder pretenties dan een vers.
Belangrijk aandachtspunt in dezen is, dat niet het lied of vers van een vrouw automatisch
als luchtig of pretentieloos wordt bestempeld. Bovendien moet in het oog
gehouden worden dat de mogelijkheid van verkleinen iets zegt over de status van het
geschrevene: men kan spreken van pamfletten en pamfletjes, van boeken en boekjes,
maar een manifest wordt bijvoorbeeld nooit een manifest je.
Op het terrein van het verkleinwoord kruisen overigens twee verwoordings-aandachtsgebieden
elkaar. Behalve de hier genoemde neiging van auteurs - vrouwen en
mannen - om bij het schrijven over vrouwen en vrouwenzaken diminutieven te
gebruiken, is er ook nog de specifiek aan vrouwen toegeschreven preferentie voor
het verkleinwoord als een soort talige tegenhanger van de van vrouwen immers
altijd verwachte lieflijke glimlach. Auteurs kunnen er voor kiezen zich door een dergelijk
tekstkenmerk - er zijn er meer - als auteur-die-een-vrouw-is aan de lezer te
kennen te geven. Als niet-kiezen betekent een neutrale instantie te zijn, dan is het
goed te beseffen dat neutraal (nog) meestal mannelijk is.
Het argumentatief potentieel van het diminutieve verdient dus aandacht, zowel
in het kader van het schrijven over als van het schrijven door vrouwen. 16
s. Argumentatieve operatoren
Lezers zullen de weinig opvallende kleine woordjes waar teksten mee zijn gelardeerd,
niet vaak bijzondere aandacht schenken. Deze voegwoorden en bijwoorden kunnen
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 123
behoren tot wat Anscombre en Ducrot de argumentatieve operatoren noemen. Zulke
operatoren, te denken valt aan uitdrukkingen als maar, toch, echter, eindelijk, ook, wel,
ondanks, spelen een eigen argumentatieve rol doordat ze de gedachtensturende werking
van formuleringen richting en kracht verlenen.!7
Geen enkele originele gedachte hebben en toch maar hoogleraar worden
Eindelijk reële trouwplannen hebben
Na enkele liaisons toch nog trouwen
In deze citaten krijgt een bepaalde kijk op de zaak, dank zij de operatoren iets vanzelfsprekends.
Als een auteur deze visie ook werkelijk zelf huldigt en in het geschrevene
wil overbrengen, dan is de formulering adequaat. Dikwijls echter blijkt een auteur
door de taal van de secundaire literatuur beïnvloed, oude gendertopen te verwoorden
en te reactiveren, zonder zelf deel te hebben aan deze ideologie. Wie zich geen oordeel
wenst aan te matigen over leeftijdsnormen in liefdesrelaties tussen mannen en
vrouwen, moet de argumentatieve operator uit het volgende fragment schrappen:
[ ... l natuurlijk ging hij niet opnieuw aan een verhouding met de nu 60-jarige vrouw
beginnen
Argumentatieve operatoren kunnen dus nooit zonder meer uit de literatuur worden
overgenomen en ook het spontaan eigen gebruik van deze indicatoren van argumentativiteit
moet gewogen worden op een eventueel onbedoelde bijdrage aan de
genderlading van het grotere tekstfragment waarvan de operator deel uitmaakt.
6. Asymmetrisch woordgebruik
In rubriek 3 kwam de asymmetrie ter sprake van het noemen van vrouwen in uitdrukkingen
als vrouwen en, vrouwelijk en vrouwen- waar men niet over tegenhangers
met mannen en enzovoort zou denken. Hier gaat het (a) om het gebruik van een uitdrukking
bij vrouwen die men nooit bij mannen zou gebruiken, en (b) om het
gebruik van een en dezelfde uitdrukking in verschillende betekenis, afhankelijk van
het feit of die bij een man of bij een vrouw wordt gebezigd.
In een hedendaags biografisch opstel over sociaal-filosoof Charlotte PerkinsGilman
(1860-1935) wordt gezegd dat ze 'received much criticism for giving up her
child while lecturing'.!8 Bij verder lezen blijkt dat met 'giving up her child' wordt
bedoeld dat Gilman terwijl ze college gaf hun kind door de vader liet verzorgen. Ze
zal daar in haar tijd mogelijk zwaar om zijn bekritiseerd, maar wie de term nu zonder
meer overneemt, neemt daarmee de genderlading over. De asymmetrie zal duidelijk
zijn: zou ooit iemand willen schrijven dat een vader zijn kind 'opgeeft' wanneer hij
het door de moeder laat verzorgen terwijl hij college geeft?!9
Dat eenzelfde uitdrukking bij mannen en vrouwen met een andere betekenis wordt
gebruikt, toont Sneller aan voor het begrip eer in Cats' Aspasia: '[D]e vrouw kan haar
eer slechts verliezen, de man kan eer vinden' .20 Voor hedendaags commentaar op deze
Aspasia-tekst van Cats kan dus de term eer niet zonder extra commentaar worden
gebruikt, als de auteur tenminste niet Cats' genderideologie wil doorgeven. Schrijvers
124 A. VERBIEST
over (het werk van) vrouwen zullen dus niet alleen attent moeten zijn op de mogelijkheid
van asymmetrie in het eigen woordgebruik, maar ze zullen soms ook voor de taak
staan de lezers over dergelijke asymmetrie van de brontekst in te lichten.
7. Het niet-geëXpliciteerde
In deze laatste rubriek is de aandacht voor de verwoording al helemaal niet meer te scheiden
van die voor de inhoudelijke selectie. De moeilijkheid waarvoor hier aandacht wordt
gevraagd, houdt in dat volstaan met de beschrijving van onbetwistbaar juiste gegevens
over leven of werk van vrouwen dikwijls betekent dat men aansluit bij de destijds heersende
genderideologie of dat men een nog steeds heersende stereotypering voortzet.
Wanneer van de dichter annex boekhandelaar/uitgever Katharina Lescailje
geschreven wordt dat zij in 1679 'in plaats van haar broer' de boekhandel van haar
overleden vader overneemt, dan is dat historisch correct.2! Als er echter in een
hedendaags werk niet enige uitleg aan wordt toegevoegd, dan lijkt de auteur ook nu
nog de gedachte te huldigen - en door te geven - dat zonen bij het overnemen van
bedrijven zonder meer de eerstaangewezenen zijn.
Het is duidelijk dat de grens tussen inhoud en verwoording hier vervloeit. De kritische
vraag waar auteurs over (het werk van) vrouwen niet onderuit zullen kunnen, is of
er wel echt staat wat ze over deze vrouw, haar leven, haar werk willen zeggen. Hierwordt
betoogd dat daarbij dus ook wat er niet staat in de beoordeling moet worden betrokken!
Besluit: moeilijk maar lonend
Met de vraag of er wel staat wat de auteur wilde zeggen, ben ik weer terug bij de porseleinkast.
Als auteurs de eventuele gendergeladenheid van hun bronnen en overige
secundaire literatuur hebben onderkend, dan moeten ze nog vaststellen hoe ze daarmee
in hun eigen tekst wensen om te gaan. Niet alleen is de verwoording van vrouwenbetreffende
zaken even kwetsbaar als porselein, de porseleinkast staat ook nog
eens in een jungle, de jungle van de contemporaine ideologie.22 Het principe van de
argumentativiteit van taal houdt in dat teksten alleen maar begrepen kunnen worden
dankzij de ideologieën die in een taalgemeenschap heersen en waarnaar de verwoording
verwijst. Genderkritische auteurs die niet met de heersende genderideologieën
mee willen gaan, hebben op dat punt de taal dus in eerste instantie tegen zich. Alleen
met een aan achterdocht grenzende oplettendheid en een vitale inventiviteit kunnen
zij de taal dwingen zich te voegen naar het principe van uitdrukbaarheid.
Toch hoeft de grote alertheid die vereist is van auteurs over (het werk van) vrouwen
niet alleen maar gezien te worden als een probleem, een vertragende factor. Deze
alertheid is beslist ook een inspiratiebron. Men verwerft inzicht in de genderideologie
van de bronnen, maar ook in de algemeen heersende en de eigen gendergeladen
denkschema's, en met het ontdekken van de verborgen stuurkracht van de taal, verkrijgt
men zelf meer greep op die argumentativiteit. Zo kan deze gendertaalbeheersing
teksten opleveren die steeds beter gaan uitdrukken wat de genderkritische auteur -
vrouw of man - wil zeggen. De verwoording zal, wat genderideologie betreft, het
argumentatief gehalte krijgen dat de auteur ook werkelijk beoogt. Dat laatste lijkt
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 125
mij voor alle betrokkenen, voor de vrouwen waarover geschreven wordt, voor de
schrijvers, de lezers en misschien ook wel voor de niet-lezende vrouwen en mannen
van de taalgemeenschap, van het grootste belang omdat het een bijdrage kan zijn aan
het ter discussie stellen van wat tot dan toe vanzelfsprekend was, een viricentristische
genderideologie.
Adres van de auteur: Saffierhorst 202, NL-2592 GN Den Haag
NOTEN
1 Dat taal ideologisch geladen is of kan zijn en dat woorden dragers zijn van waarden en
normen, heeft de aandacht van veel taalonderzoekers, zie de recente bijdrage van Van Calcar
1995. Zie ook bijvoorbeeld werk van Teun van Dijk, van G. Kress & B. Hodge en van N.
Fairclough. Het werk van Anscombre & Ducrot onderscheidt zich van deze benaderingen
doordat hierin de argumentativiteit van taal het primaat heeft boven de informativiteit.
2 Mieke B. Smits-Veldt: Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen, 1994.
3 Emblema 'Wat ist anders als fray'. In Roemer Visscher: Sinnepoppen. Amsterdam, 1614, nr.
lIl,!. [Ex. DB Amsterdam]. Geciteerd en afgebeeld in Smits-Veldt: Maria Tesselschade (n. 2).
4 Het voorbeeld is genomen uit de manuscriptversie van Jenny A. Heyl: 'Ayn Rand (1905-
1982)'. In: A History ofWomen Philosophers. [Red.] Mary Ellen Waithe. Vol. N (Dordrecht,
1995), p. 207-224. Het tekstfragment is niet in de definitieve versie terechtgekomen en mag
dus alleen als een fictief voorbeeld gelezen worden. De tekst luidde letterlijk: 'Frank
O'Connor, Rand's husband of fifty years, died in 1979. Those close to Rand and O'Connor
never quite understood Rand's insistence that Frank was the paradigm of her heroic man;
they sawa quiet man who had lived in his wife's shadow and who died an alcoholic.'
5 Zie bijvoorbeeld ook het gebruik van de uitdrukking 'algemeen menselijk' door Veenstra
(1968: 105), genoemd door Sneller elders in dit nummer.
6 HeIla Haasse: Zelfportret als legkaart. Amsterdam, 1954, p. 19.
7 Riet Paasman en Petra Veeger: .'Zelfportret als legkaart van HeIla Haasse als literair-historisch
document'. Paper voor het Symposium Bewegend Beeld (Bijdragen tot vrouwenstudies
Neerlandistiek en genderkritische literatuurgeschiedschrijving). Utrecht 1994. [Niet gepubliceerd]
8 Veel problemen voor auteurs over of gebaseerd op Kam, volgen bijvoorbeeld uit de conclusie
die Kleingeld 1992 moet trekken uit haar onderzoek naar het gebruik van de generieke
termen 'mens' en 'mensheid' in het werk van Immanuel Kant: wanneer deze termen gelezen
worden als zowel vrouwen als mannen insluitend, stort Kants moraalsysteem door innerlijke
tegenstrijdigheid ineen.
9 P.].Verkruijsse: 'Ikke, ikke, ikke'. In: Literatuur 11 (1994), p. 283-284, i.c. p. 284.
10 De redactie wees mij hier op inconsequent gebruik van persoonsaanduidende beroepsnamen.
Voor een uiteenzetting van mijn keuze voor weldoordachte inconsequentie zie
Verbiest 1994.
11 Jaap Goedegebure: De schrift herschreven. De Bijbel in de moderne literatuur. Amsterdam,
1993, p. 106.
12 Feministisch Nederland blijft hierover verdeeld. Zie bijvoorbeeld de discussie tussen
Van Alphen en Ruysendaal in Tijdschrift voor Vrouwenstudies 14 (1983), p. 307-315. Zie voor
een bespreking van aangevoerde en mogelijke pro- en contra-argumenten Verbiest 1994.
13 Paul Wackers: 'Omstreeks 1240: Hadewych geeft leiding aan haar kring - Middelnederlandse
vrouwenmystiek'. In: Nederlandse literatuur, een geschiedenis. [Hoofdred.] M.A.
Schenkeveld-van der Dussen. Groningen, 1993, p. 18-23, i.c. p. 18.
126 A. VERBIEST
14 Marijke Spies: 'Oudejaarsavond 1675: Cornelia van der Veer schaduwt Katharina
Lescailje als deze van het huis van haar vriendin Sara de Canjoncle naar dat van haar zuster
gaat - Het vrouwelijk aandeel'. In: Nederlandse literatuur, een geschiedenis. [Hoofdred.] M.A.
Schenkeveld-van der Dussen. Groningen, 1993, p. 282-287, i.c. p. 282.
15 Opvallend is het gebruik van deze verkleinwoorden in Spies: 'Oudejaarsavond 1675' (n. 14),
maar ook andere teksten over vrouwen bevestigen dit beeld. Zie bijvoorbeeld L. van Gemert:
"'Maak vaerzen, leez en schrijf". Dichtende vrouwen uit de 17 e en 18e eeuw'. In: Vooys 12 (1994),
p. 66-74, i.c. p. 67 en ook MA Schenkeveld-van der Dussen: 'De vrouwelijke blik. Nederlandse
dichteressen van de Gouden Eeuw'. In: De vrouw in de Renaissance. [Red.] Arie-]an Gelderblom
en Harald Hendrix. Amsterdam, 1994, p.ll-27, i.c. p.13.
16 Over wat het verkleinwoord te maken kan hebben met het vrouwelijk geslacht zie] ansen
1981.
17 Zie hierover Anscombre & Ducrot 1986 en in het Nederlands Verbiest 1991.
18 Julien S. Murphy: 'Charlotte Perkins Gilman (1860-1935)'. In: A History ofWomen
Philosophers. [Red.] Mary Ellen Waithe. Vol. IV (Dordrecht, 1995), p. 51-68, i.c. p. 53.
19 Frappant is ook dat bij de behandeling van eventuele onderlinge beïnvloeding van kunstenaars
of geleerden, auteurs meer geneigd zijn vrouwen af te schilderen als beïnvloed door
mannen dan andersom en dat aan wederzijdsheid zelfs zelden wordt gedacht. Zo wordt vaak
geschreven dat Lou Salomé beïnvloed werd door Nietsche, Rilke en Freud zonder dat wederzijdsheid
ook maar wordt overwogen. Van Anna Maria van Schurman leest men ook meer dat
zij onder de invloed van Voetius in toenemende mate in beslaggenomen werd door het
Calvinisme, dan dat aandacht wordt besteed aan de mogelijke invloed die zij op het religieuze
denken van Voetius had.
20 A. Agnes Sneller: 'De koninglycke harderin Aspasia, "ter leringh ende vermaack'''. In:
Literatuur 9 (1992), p. 73-79, i.c. p. 77.
21 Spies: 'Oudejaarsavond 1675' (n. 14), p. 286-287.
22 'Ideologie' heeft hier geen politieke, maar een sociologische betekenis.
BIBLIOGRAFIE
Anscombre & Ducrot 1986 - ] .-c. Anscombre & O. Ducrot: 'Argumentativité et informativité'.
In: De la Métaphysique à la Rhétorique. [Red.] M. Meyer. Brussel, 1986.,
Ardener 1975 -Perceiving Women. [Red.] Shirley Ardener. Dent, 1975.
Van Calcar 1995 - W.] .M. van Calcar: 'Over waarden en normen in een woordenboek'. In:
Ntg 87 (1995), p. 533-544
Irigaray 1977 - Luce Irigaray: Dit geslacht dat niet (één) is. Amsterdam, 1981. [oorspronkelijke
titel: Ce sexe qui n'en est pas uno Paris, 1977].
] ansen 1981 - Frank] ansen: 'Het vrouwelijk verkleinwoord en de sociolinguïstiek'. In: Ntg 74
(1981), p. 479-487.
Kleingeld 1992 - Paulien Kleingeld: 'When "He or She" won't do'. In: Against patriarchal
thinking. [Red.] Maja Pellikaan-Engel. Amsterdam, 1992, p. 55-65.
Searle 1969 - ]ohn R. Searle: Speech Acts. An Essay in the Philosophy ofLanguage. Cambridge, 1969.
Spender 1980 - Dale Spender: Man Made Language. Londen, 1980
Verbiest 1991 - Agnes Verbiest: 'Pragma-dialectïsche indicatoren van argumentatie: uitbreiding
en precisering op grond van de Franse geïntegreerde pragmatiek' In: Thema's in de taalbeheersing.
[Red.] M.M.H. Bax en W. Vuijk. Dordrecht, 1991, p. 52-57.
Verbiest 1994 - Agnes Verbiest: 'Onderzoek naar taalseksisme: theorie en toepassing'. In:
Vorming 9 (1994), p. 291-305.
A. Agnes Sneller
Een sonnet van Tesselschade Roemers in
genderperspecrief
Inleiding
Abstract - The poetry of Tesselschade Roemers, a famous woman author of Early
Modem Times in the Dutch Republic, has scarcely been interpreted. The recent
annotated edition of her poems offers the opportunity to make new and renewing
inquiries into her work. This article raises the question of how Tesselschade
Roemers as a poet deals with the gender-biased presuppositions of her time. The
interpretation ofher poem 'Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronck nam' with
the help of the so-called 'philological method' answers this question only partiy
and also clarifies that this way of interpreting texts is not sufficient for reading
texts in 'gender' perspective.
De belangstelling voor Maria Tesselschade Roemers dateert niet van de laatste tijd. De
negentiende-eeuwse literatuurgeschiedschrijving heeft haar en haar zuster Anna
Roemers een plaats gegeven in de geschiedenis van de zeventiende eeuw.] A Worp heeft
aan het einde van zijn leven de brieven en gedichten van en aan Tesselschade Roemers
verzameld. Na zijn dood verzorgde ].F.M. Sterck de uitgave ervan onder de titel Een
onwaerdeerlycke vrouw (1918). Mede hierdoor is het betrekkelijk gering aantal gedichten
dat van haar overgeleverd is, toegankelijk gebleven. Van enkele gedichten geldt zelfs dat
Worp de laatste moet zijn geweest die de handschriften onder ogen heeft gehad (Roemers
1994: 40 en 98). In de jaren tachtig is er opnieuw aandacht gekomen voor het werk van
Tesselschade Roemers. De literatuurhistorici L. Strengholt (1987 en 1988) en E. van
Koeven (1989) hebben enkele van haar gedichten geanalyseerd en opnieuw geïnterpreteerd;
hiertoe zijn zij teruggegaan naar bewaard gebleven handschriften.
Inmiddels heeft zich binnen de taal- en literatuurwetenschap het besef ontwikkeld
dat het uit de sociale wetenschappen stammende begrip 'gender' eveneens een
aspect is van taal en tekst. De vraag aan welk verwachtingspatroon men als vrouwen
als man moe(s)t voldoen om een gewaardeerd lid van de samenleving te zijn, blijkt
eveneens de vraag naar de verwoording van gedachten in te houden. Het onderzoek
naar de wijze waarop de concepten vrouwelijkheid en mannelijkheid in een bepaalde
periode van de geschiedenis werden ingevuld en hoe dit in taal expliciet en impliciet
werd geformuleerd, is inmiddels goed op gang gekomen. Ten aanzien van dit genderonderzoek
constateert de historicus Els Kloek problemen wanneer dat zich richt op
de vroegmoderne tijd. In de periode vóór de Verlichting, zo stelt zij, 'the hierarchy
of the sexes was barely questioned' (Kloek 1994a: 13). Dit lijkt een onjuiste constatering:
er is uit de vroegmoderne tijd ,een groot aantal geschriften bekend dat de
relatie tussen vrouwen en mannen, en de waardering voor de verschillende seksen
TNTL 111 (1995) 127-141
128 A. A. SNELLER
tot onderwerp van discussie heeft. Gezien de inleiding van Kloek (1994b) in De vrouw
in de Renaissance, waarin feitelijk een reeks werken aan de orde komt die de verhouding
tussen vrouwen en mannen centraal stelt, veronderstel ik dat Kloek bij genderonderzoek
vooral denkt aan teksten van vrouwen zelf. En vrouwen namen zo weinig
deel aan het publieke leven dat haar stem niet meer valt te ontdekken (Kloek 1994a:
13). Echter, ook als vrouwen niet zelf haar positie ter discussie stellen, wil dat niet
zeggen dat we uit geschriften en andere produkten uit een bepaalde periode het verwachtingspatroon
voor vrouwen en mannen, en de invulling die vrouwelijkheid en
mannelijkheid daarmee kregen, niet kunnen traceren. Ook niet-expliciet gemaakte
vooronderstellingen in een cultuur zijn op te sporen. Dit komt overigens overeen met
de opvatting die Kloek zelf in haar proefschrift verdedigt: 'Wanneer vrouwengeschiedenis
wordt opgevat als dat historisch onderzoek waarbij alle mogelijke stereotyperingen
aangaande sekse en sekseverhoudingen [ ... ] in de probleemstelling worden
betrokken, kan zij zeker een belangrijke bijdrage aan de geschiedschrijving leveren.'
(Kloek 1990: 131). En juist dit vormt het werkterrein van genderonderzoekers. De
vraag voor taalwetenschappers is dan hoe vooronderstellingen die in een tekst impliciet
blijven, toch kunnen worden getraceerd.
De filologische methode
Toen Enno van Gelder in 1918 een nauwkeurige beschrijving wenste te geven van
de levensbeschouwing van burgemeester e.P. Hooft (1547-1626), vader van de
dichter P.e. Hooft (1581-1647) en belangrij~Amsterdams bestuurder, kwam hij tot
de conclusie dat geen mens vrij is van wat wij kunnen noemen 'de geest van de tijd'
(Van Gelder 1918: 208). Wat wij ook in een periode aan tegenstrijdigs en onderling
afwijkends waarnemen, onder die oppervlakte bevindt zich, aldus Van Gelder, een
nog veel belangrijker geheel van opvattingen die mensen met elkaar delen, een
samenstel van ideologieën. Ook de literatuurhistoricus F okke Veenstra (1968) gaat
er bij zijn interpretatie van enige teksten van de dichter P.e. Hooft van uit dat we
meer in teksten kunnen lezen als we de 'context', de algemeen gedeelde culturele
achtergrond van een samenleving of van een groep uit die samenleving, bij de interpretatie
betrekken. De werkwijze die Veenstra ontwikkelt, noemt hij de 'filologische
methode'. Deze blijkt vruchtbaar. De door hem op deze manier geanalyseerde teksten
van P.e. Hooft blijken meer 'geheimnissen'l prijs te geven en zijn daardoor
indringender te duiden dan daarvoor het geval was. Hoe weinig we ons als onderzoekers
overigens veelal de vooronderstellingen van onze eigen tijd bewust zijn,
blijkt eveneens uit een zinsnede van Veenstra. Zijn commentaar op enkele regels uit
het gedicht 'Dankbaar genoegen', geschreven door Hooft toen hij in 1627 als
weduwnaar op zoek was naar een echtgenote, luidt:
Er zijn twee redenen voor dit leed [van Hooft]: het zien sterven van allen die de man lief
zijn, en het verliezen van de frisheid van de jeugd nodig voor succes bij het kiezen van
een levensgezellin. [ ... ] Dit is wat iedere man onder bepaalde omstandigheden overkomt;
het is algemeen menselijk (Veenstra 1968: 105; cursivering AS).
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 129
Anno 1995 kunnen we ons nauwelijks voorstellen dat een dergelijke zin bij iemand
uit de pen kon vloeien. In 1968 echter viel niemand de beperking van het menselijk
geslacht tot het mannelijk geslacht op. Ik heb in ieder geval nergens ooit een woord
van kritiek op deze visie gelezen.
Voor zijn onderzoek naar het gemeenschappelijke gedachtengoed in een bepaalde
periode ten dienste van de interpretatie van literaire teksten, gaat Veenstra uit van
een taalgebruik dat geen woorden besteedt aan opvattingen die binnen een bepaalde
cultuur vanzelfsprekend zijn. Hij tracht 'gemeenplaatsen', die binnen de tekst niet
uitgewerkt worden, vanuit andere teksten uit dezelfde periode te achterhalen. Zo
stelt hij zich bij het gedicht 'Dankbaar genoegen' de vraag hoe men zich in de zeventiende
eeuw de werking van de liefde voorstelde. Hij gebruikt hiervoor het werk van
A. Laurentius, de lijfarts van Hendrik IV van Frankrijk. Veenstra betoogt:
Wanneer ik hem [Laurentius] als autoriteit aanhaal, wil dat niet zeggen, dat Hooft zijn
werken gelezen heeft [ ... ] maar wel dat hij meningen verkondigt die in die tijd norm van
kennis zijn, in elk geval onder intellectuelen CV eenstra 1968: 107).
Laurentius gaat ervan uit dat de liefde eerst de ogen verrast en zich ongemerkt door
de aderen naar de lever beweegt, waar zij plotseling een brandende begeerte ontsteekt
naar wat de liefde waardig is of lijkt. Dit wil zeggen dat de seksuele begeerte wordt
gewekt, waarvan het leidende centrum zich in de lever bevindt CV eenstra 1968: 107-
108). Deze kennis kan licht werpen op een regel uit T'Amo mia vita van Tesselschade
Roemers (1994: 112), waarin de 'ik' zich tot Cupido richt met een verzoek over de
woorden 'ik min uw':
En steltse in mijn borst op sulken even maet,
Dat daer op pols, en mild, hert, longh, en lever slaet.
De woorden van liefde wekken, gezien het noemen van de reactie van de 'lever' in
de reeks, kennelijk seksuele begeerte op bij de 'ik'. Ook Tesselschade Roemers blijkt
gedicht te hebben binnen de context van haar tijd.
De vraag die ik mij gesteld heb, is of de filologische methode kan worden gebruikt
om de gedichten van Tesselschade Roemers vanuit genderperspectief meer reliëf te
geven. Deze vraag wil ik beantwoorden vanuit een analyse van één gedicht van
Roemers, in 1641 geschreven voor het album amicorum van haar vriendin T rajectina
Johanna Ogle (?-1643).
'Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronek nam'
Voor de interpretatie van het sonnet is enige achtergrondinformatie noodzakelijk.
Het is belangrijk te weten dat de vader van Trajectina Ogle vanwege zijn dapper
gedrag tijdens de Slag bij Nieuwpoort (1600) in de adelstand was verheven. Dat dit
een in de zeventiende-eeuwse Nederlandse republiek zeer begeerde situatie was,
weten we onder meer van P.e. Hooft, die zijn historiewerk Hendrik IV mede wilde
130 A. A. SNELLER
gebruiken om door de Franse koning Lodewijk XIII in de adelstand te worden verheven
(Van Tricht 1979: 122). De adellijke afkomst van Trajectina Ogle is een
belangrijk thema in het gedicht. Het zal bij de analyse blijken dat de kwaliteiten die
de dichter Ogle toeschrijft, geïnterpreteerd kunnen worden in het licht van de
eigenschappen die men in de adel het meest waardeerde.
In het octaaf worden de verschillende kwaliteiten van de aangesprokene opgesomd.
Zij heeft een goede afkomst, is mooi, deugdzaam en vrolijk, maar vooral
rechtschapen. Haar grootste verdienste echter is, zo blijkt uit het sextet, haar
bescheidenheid.
Wij kennen het sonnet slechts uit een brief van Tesselschade Roemers aan haar
vriend Caspar Barlaeus (1584-1648). Zij verzoekt de adressaat zijn oordeel te geven
'wat wel off qualyck is'. De overgeleverde tekst is nog onaf blijkens de opengehouden
variant: boven strydbre staat in het handschrift in dezelfde hand vaste.
Aen me Juffrou Trajectina Ogle
Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronck nam
Is u lucksalicheyt Door lot te beurt gevallen
Beneven 't vaeder huys omheynt met strydbre/vaste walkn
Van koene daeden by een Adel sonder schram
5 Wat van u schoonheyt is en van u deughden vlam
En wysheyt op zyn tyt te boerten en te mallen
En kan myn noertse tong syn onkunt niet kallen
Wat vroommicheyt belanght dat is u rechte stam
9 Hoe zeldsaem is de ez deught by soo veel schildqartieren
Die met een stasy ry 't rechtschapen waepen cieren
Van Niet te roemen en dit is het eedel slot
12 Dat den phoet weet met zyn veer te raecken
En met die zeldtsaemheyt een yder vroet sal maecken
Van al deez watjes is dit Niet het hoghste lotto
annotaties
(De Romeinse cijfers tussen haakjes verwijzen naar de desbetreffende delen van het WNI)
1 Wat ... nam: onderwerpszin; nevenschikkend verbonden met Beneven ... schram (v. 3-4).
Des luckx: van het geluk (VIII, 3303-4, s.v. 'luk').
2 u lucksaligheyt: u gelukkige; indirect object; derde persoon als aanspreekvorm; u: bezittelijk
vnw. (vgl. 'Uw Edelheid')
lot: toeval (VIII, 3054).
3 Beneven: daarenboven (11, 1797).
3/4 Beneven ... schram: samengetrokken zin: Beneven [is u lucksalicheyt te beurt gevallen} 't vaeder
huys.
3 vaste: stevige (XVIII, 670).
4 Van ... schram: van-vergelijking: koene daeden by een Adel sonder schram zijn als vaste wallen
rondom 't vaeder huys (v. 3).
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 131
by: (verricht) door (lI, 2578).
5/6 Wat...mallen: partiële samentrekking op oorspronck (v. 1): Wat de oorsprong van u schoonheyt
is en de oorsprong van u deughden vlam (e)n wysheyt ... mallen.
u: uw (2x).
5 u deughden vlam: de vlam van uw deugden.
vlam: ook metafoor: intensiteit (XXI, 1452).
6 te boerten en te mallen: te schertsen; tautologie (III, 188 en IX, 153).
7 myn noertse tong syn onkunt: de onkunde van mijn stroeve tong.
noertse: waarschijnlijk dubbelzinnig: a) stroeve (IX, 2170 s.v. 'norsch') b) uit het noorden
komende (IX, 2132).
kallen: zeggen (VII, 1010).
8 vroommicheyt: dapperheid; in algemene zin: deugdzaamheid (XXllI, 911-13).
belanght: betreft (lI, 1672); lees hierachter een dubbele punt.
u rechte stam: uw werkelijke afstamming (XII, 5-7 en XV, 568).
9 deez deught: vooruitwijzend naar Van Niet te roemen (v. 11).
schildqartieren: vakken op een wapenschild (VIII, 712-3 s.v. 'kwartier') die de adellijke
afstamming voorstellen.
10 stasy ry: imponerende reeks (naar XV, 324 s.v. 'staatsie', en XIII, 182).
rechtschapen: indrukwekkende (XII/3, 616 bet. c).
11 Van Niet te roemen: lees hierachter een punt; (deze deugd) van zich op niets te beroemen,
zich nergens op te laten voorstaan (XIII, 712-13).
eedel: a) adellijk; b) verheven (III, 3772 en 3775).
slot: besluit (XIV, 1903).
12 den phoet: de dichter; ond.
veer: schrijftuig.
13 En ... maecken: samentrekking en hoofdzin met bij zinsvolgorde; lees: En (den phoet) sa/...
die zeldtsaemheyt: vooruitwijzend naar Van ... lott (v. 14).
een yder: meewerkend VW.: aan een yder.
vroet sal maecken: duidelijk zal maken; lees hierachter een dubbele punt.
14 watjes: prijzen in een loterij (XXIV, 1507).
dit Niet: t.W. Niet te roemen (v. 11); tevens woordspeling: een 'niet' is een lot in de loterij
dat zonder prijs uitkomt (IX, 1946).
Het sonnet kan getypeerd worden als een specimen van maniëristische poëzie. In vers
14 sluit de dichter op voorbeeldige wijze de breed uitgewerkte paradox in het woordspel
van de loterij bedrijvigheid af. De 'watjes' in de loterij, dat wil zeggen de briefjes
waarop een prijs viel, zijn verwoord in de opsomming van de eigenschappen: Wat... (v.
1, 5 en 8). Deze watjes blijken evenwel niet het meest waardevol, maar het Niet (v. 14).
Bij het tweede kwatrijn geeft de syntaxis problemen. Ik meen dat de verzen 5 en 6
geïnterpreteerd moeten worden als samentrekking op het woord 'oorspronck' (v. 1):
'Wat [de oorspronck] van u(w) schoonheyt is en [de oorspronck] van u(w) deughden
vlam! En [de oorspronck van u(w)] wysheyt ... ' Bij deze interpretatie worden de eigenschappen
van Ogle geplaatst in de lijn van haar adellijke geslacht. Pas in vers 8 wordt
dan met de eigenschap 'vroommicheyt' het syntactisch verband met 'oorspronck'
losgelaten. Tegelijk echter maakt het feit dat in vers 5 en 6 het woord 'oorspronck'
niet wordt uitgedrukt de aansluiting met vers 8 'Wat vroommicheyt belanght'
mogelijk. Een dergelijke syntactische ambiguïteit past in de traditie van het maniërisme.
De kwaliteiten die de dichter in de verzen 5 en 6 aan Trajectina Ogle toeschrijft,
zijn zowel verbonden met haar voorgeslacht als persoonlijk.
In vers 5 geeft Roemers trouwens nog een fraaie maniristische formulering. De
132 A. A. Sl'.'ELLER
persoonsvorm 'is' onderbreekt de twee kwaliteiten 'schoonheyt' en 'deughden'. Toch
dienen deze (ook) verbonden te worden, aangezien ze beide afhankelijk zijn van
'vlam'. Dat 'schoonheyt' en 'deughden' met een van-vergelijking als een 'vlam' worden
gepresenteerd, blijkt een cliché, een gemeenplaats op elocutionair terrein: P.e.
Hooft gebruikt in 1644 dezelfde 'vurige' beeldspraak in een brief aan Constantijn
Huygens: 'De schoonheit der weldaad en ( ... ) is te geweldigh een brandstichtster'
(Hooft 1979: 589) en Jan Luiken (1711: 94) spoort aan tot karakterschoonheid met:
Blaast op, het Vuur van uw geweeten,
Op dat het doorbreek tot een vreugd,
En vlamd van vroomigheid en deugd,
[ ... ].
De context
Dat in de zeventiende eeuw 'adel' een belangrijke rol speelde in het maatschappelijk
denken wordt duidelijk uit de steeds terugkerende aandacht voor dit onderwerp in
juridische en sociaal-theoretische geschriften. Hugo de Groots Inleiding tot de
Hollandsche Rechts-Geleertheyd (1631) noemt twee groepen adellijke personen:
Edel-boortig zijn die gekomen zijn van een vader wiens gheslacht vanouds voor adel
was bekent, ofte door de landsoverheid edel was gemaeckt (boek I, deel 14, par.2).
Hierbij zij opgemerkt dat De Groot alleen de adeldom van de vader noodzakelijk stelt.
Zonder hierover een woord te zeggen, wordt toch duidelijk dat een moeder haar hoge
geboorte niet kan overdragen op haar kinderen. Dit is kennelijk zo zeer een 'gemeenplaats'
dat het niet noodzakelijk is die te expliciteren. Ook wordt duidelijk dat er juridisch
geen onderscheid gemaakt werd tussen oude en jonge adel. J ohn Ogle heeft zich
niet achtergesteld behoeven te voelen tegenover de 'vanouds' adellijke lieden.
Niet alleen juridische werken zijn van belang als we ons willen verdiepen in
zeventiende-eeuwse maatschappelijke constellaties en de verschillende vormen van
waardering die men tegenover bepaalde groepen voelde. Veenstra gebruikt voor zijn
onderzoek, naast het nu nog algemeen bekende Il Cortegiano van Baldassare
Castiglione uit 1528, het werk van Stefano Guazzo, La conversatione civile uit 1574.
Dit boek beleefde in Italië tot 1600 bijna elk jaar een herdruk. Castigliones boek
werd pas in 1662 onder de titel De volmaeckte Hovelinck in het Nederlands uitgegeven,
terwijl er van Guazzo's boek al in 1603 onder de titel Van den Hevschen
Bvrgerlycken Ommegangh een Nederlandse vertaling door Gomes van Triere verscheen.
Het is een van de werken die moeten hebben bijgedragen tot het introduceren
en beschrijven van nieuwe ethische en morele normen. In een uiterst genuanceerde
dialoog spreken 'de Ridder', geïntroduceerd als broer van de auteur, en een filosoofmedicus
met de naam Hannibal met elkaar over sociaal-filosofische vraagstukken.
Van een echte discussie is trouwens nauwelijks sprake: de twee mannen zijn het
eigenlijk over alles eens. In dit werk wordt uitgebreid ingegaan op adeldom. Guazzo
onderscheidt 'dryerley standt van Edelheyt': 'half Edelen welcke niet Edel en zijn dan
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 133
alleen door Bloedt', 'Edelen door Deucht' - waarbij men moet bedenken dat
'd'Edelheyt des Bloets het Lichaem aensietl ende die van der Deucht op 't Ghemoedt
[si et]' - en 'volcomentlijck Edele', die bloed en deugd verenigen (Guazzo 1603: 157).
Men was zich er in de vroegmoderne tijd goed van bewust dat ieder adellijk
geslacht eens tot die waardigheid was gekomen. Guazzo formuleert dat als volgt:
Indien men op den eersten oorsprongh sietl en isser geen Coninghl den wekken zijn
afcomste niet van den Dienaers en heeft: noch geen Dienaer/ die niet hercome van eenen
Coningh (Guazzo 1603: 158).
De eigenschappen die een geslacht deden stijgen boven andere geslachten waren de
morele en intellectuele deugden, oftewel de 'vrome aard'. Deze door Cicero al geformuleerde
mening was in de Renaissance een gemeenplaats (Veenstra 1968: 31). Naast
de mogelijkheid dat iemands hoge positie bepaald kon zijn door de deugden der voorouders,
bestond er ook zoiets als 'V orstelijck gheluck', dit wil zeggen de toevallige
omstandigheid waardoor iemand de positie van vorst bekleedde. Veenstra (1968: 31)
noemt niet voor niets vrouwe Fortuna een machtige godin in de Renaissance.
Gemeenplaatsen
Wanneer we de gegevens over de adel beschouwen als gemeenplaatsen in de zin van
een gemeenschappelijk waardenpatroon, dan zien we dat Tesselschade Roemers
geheel deelgenoot was in deze wijze van ervaren en waarderen. Een gang langs de
verschillende mededelingen die in het gedicht over de adellijke Trajectina Ogle
worden gegeven, maakt dit duidelijk.
In het eerste kwatrijn wordt verteld dat deze vrouw haar positie te danken heeft
aan een lot in de 'lotery des luckx' (v. 1). Vrouwe Fortuna stond aan haar wieg in het
huis van de vader die vanwege zijn 'koene daden' (v. 4) kon bogen op een adeldom
met een onbevlekt blazoen. De dochter mag dus als 'volcomentlijck Edele' worden
gezien. Zij is erfgename van de adeldom van het bloed èn de adeldom van de deugd.
Pas in het licht van Guazzo's indeling begrijpen we ten volle het compliment dat de
dichter haar vriendin geeft.
Het tweede kwatrijn beschrijft een aantal kwaliteiten van de adressaat. Allereerst is
er het begrip 'schoonheyt'(v. 5). In de context is de betekenis 'leuk om te zien' nauwelijks
acceptabel. Veenstra (1968: 198) wijst op het (neo)platoonse schoonheidsbegrip:
aardse schoonheid die onze geest ertoe kan brengen de schoonheid verborgen
in de diepte der dingen waar te nemen en te begeren. Deze schoonheidsidee spreekt
uit de woorden van P.e. Hooft aan Heleonora Hellemans in 'Dankbaar genoegen':
Schoon' óóghen, 't schijnt de ziel te pronk staet in vw' schóót(Hooft 1994: I, 249, v.191).
De schoonheid van de ziel wordt weerspiegeld in de ogen. Castiglione laat in De volmaeckte
Hovelinck Bembo zeggen dat het lichaam waaraan de schoonheid blinkt, niet
de fontein van de schoonheid is, omdat deze onlichamelijk is en een goddelijke
134 A. A. SNELLER
straal, 'maer wel met die sin, wa er van die schoonheyt het ware voorwerpsel is,
namentlijck de sienlijcke deught' (Castiglione 1662: 532). Het moet deze schoonheid
zijn die Ogle wordt toegedicht.
Ook het begrip 'deughden' (v. 5) is problematisch. Voor de aristocratie geldt een
deugdbegrip dat teruggaat op Aristoteles en Cicero, zo toont Veenstra in zijn studie aan
(Veenstra 1968: 41). Deugd is een verworvenheid van het individu door neiging en training.
Het brengt de persoon in kwestie eer, volgens de uitspraak van P.e. Hooft: 'Eer is
het lof des Deuchts' (Hooft 1994: I, 37, v. 49). Deze eer, voor zover die aan de aristocratie
toekomt, heeft zowel te maken met de goede reputatie die een persoon bij de buitenwereld
geniet, als met een vorm van innerlijke zelftevredenheid, in de zin van een
gevoel van integriteit ten opzichte van het eigen geweten. Eer wordt verkregen door een
elitaire vorm van deugd die bestaat uit dapperheid, rechtvaardigheid en wijsheid
(Veenstra 1968: 45-46). Daarnaast dient er bij adellijke personen ook sprake te zijn van
'preuschheyt'. Veenstra beschouwt preusch als een vertaling van 'magnanimus', dat zowel
met 'grootmoedig' als met 'hoogmoedig' kan worden weergegeven, evenwel zonder enige
pejoratieve betekenis. Zelf zou ik dit het liefste willen weergeven met het woord 'allure'.
P.e. Hooft spreekt in zijn Histoorif:fl van 'de luister van de dappere daaden der geenen,
die eenen yghelijke naastbestaan'. Deze 'ontsteekt een' ziel, waarin slechts van eedelzinnigheit
een geinster glimt, met een' gloet van graatigheit om hen, in weldoen, t'achterhaalen,
oft verby te streeven.' (Hooft 1656: ***5 v) Dit 'weldoen' is handelen in overeenstemming
met de eigenschappen die kenmerkend zijn voor een edelman en die zich
ontwikkelen in concurrentie met die van de voorouders (Veenstra 1968: 48).
De 'wijsheyt' (v. 6) wordt door Hugo de Groot weliswaar als adellijke eigenschap
apart aan de orde gesteld (Veenstra 1968: 62), maar de aspecten van wijsheid die adellijke
personen volgens De Groot aan de dag moeten leggen, kunnen we niet gebruiken
bij de interpretatie van het gedicht. Bij Roemers gaat het om 'wysheyt op zyn tyt
te boerten en te mallen'. Alle gewichtigheid is opeens verdwenen door de wel zeer
specifieke vorm van wijsheid die de dichter naar voren brengt. Een geheel andere
bron moet worden aangeboord.2 Roemer Visscher, de vader van Tesselschade, heeft
aan zijn Brabbeling (1614) een Tottf:fl leservooraflaten gaan, waarin dezelfde ironische
houding doorklinkt. Waarheid, het ultieme doel van wijsheid, is even innig verbonden
met Momus, de god van de spot, als een vrouw met haar echtgenoot:
Want iek weet wel dat die erachtighe doorsiehtighe Sanet [te weten de alder-doorsichtichsten
Godt Momus], diede echte man is van de H. Waerheydt, niet anders sal toestaen, als
de dare loutere Waerheyt, die zijn beminde Huys-vrou hem is, sal raden.
(Visseher 1614a: 5)
Dit is de levenshouding die de poeet van huis uit moet hebben meegekregen. Het
strookt met de ondertitel van Brabbeling, een embleem met de woorden 'Elck wat
Wils' (Visscher 1614a: 3) en met de zinspreuk die de dochter eveneens aan een
embleem van haar vader ontleende: 'Elck zyn waerom' (Visscher 1614b: 70).
Tenslotte de 'vroommicheyt' (v. 8). P.e. Hooft spreekt in 'Dankbaar genoegen'
over zijn 'vroome vader' (1994: I, 249, v. 87). Het blijkt daar een typering voor een
mens die de deugden bezit noodzakelijk voor het actieve staatkundige leven. Het is
een kwalificatie die zeker op de Amsterdamse burgemeester van toepassing was. P.e.
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 135
Hooft zal evenwel eveneens in zijn vader de zeventiende-eeuwse regentenstand op
een voetstuk hebben willen zetten. Deze vervulde in de Republiek de functies die van
oudsher door de adel werden ingenomen. In ieder geval waren de eigenschappen die
een geslacht deden stijgen boven andere geslachten volgens Guazzo de morele en
intellectuele deugden, in algemeenheid 'de vrome aard' genoemd (Veenstra 1968:
31). Voor adellijke personen is juist de vrome aard van de voorouders van doorslaggevend
belang. In hoeverre de connotatie 'adel' bij Roemers heeft meegespeeld, is
nauwelijks in te schatten. Zonder een duidelijke verwijzing is een duiding in algemenere
zin, waarin een karaktereigenschap wordt genoemd die leven naar hoge zedelijke
normen aangeeft, evenzeer mogelijk.
We mogen concluderen dat de concepten van eigenschappen die volgens het onderzoek
van Veenstra bij uitstek van toepassing zijn op adellijke personen, zo die zich
gedragen volgens de codes van hun stand, kunnen worden toegepast op de adellijke
Trajectina Ogle. Tesselschade Roemers doet dit ook, al neemt zij er tegelijkertijd
enigszins afstand van. In vers 6 waar de 'wysheyt' wel wordt ingezet, maar direct
wordt gerelativeerd door de bepaling 'op zyn tyt te boerten en te mallen', ondergaat
het begrip een zodanige verandering dat de hoge staatkundige verantwoordelijkheid
waarmee het begrip 'wijsheid' geladen kan zijn, nauwelijks meer meespeelt.
Eenzelfde relativering, maar dan ten opzichte van zichzelf, wordt uitgedrukt in
vers 7: 'En kan myn noertse tong syn onkunt niet kallen'.l We kunnen natuurlijk bij
de termen 'myn noertse tong' en 'onkunt' te maken hebben met een zogenaamd
bescheidenheidstopos, de in de Renaissance graag geformuleerde geringheid van de
eigen prestatie, waarvan de auteur dan aannam dat deze door de lezers zou worden
tegengesproken. Er wordt in dat geval gebruik gemaakt van een elocutionaire
gemeenplaats. Omdat de relativeringen echter zowel de dichter zelf als de bezongen
persoon betreffen, valt toch eerder te denken aan oprechte ironie. Trajectina Ogle
wordt dan vooral geprezen omdat ze op tijd een einde weet te maken aan gewichtigdoenerij.
De in gang gezette relativering kan een zekere uitstraling hebben en
ook retrospectief van toepassing worden geacht op de 'schoonheyt' (v. 5) en de
'deughden' (v. 5), die dan eveneens met een korreltje zout genomen moeten worden
in hun verwijzing naar adellijke kwaliteiten.
Vanuit een ironische interpretatie wordt ook de duiding van vers 8 'Wat vroommicheyt
belanght dat is u rechte stam' (v. 8) interessant. Het begrip 'vroommicheyt'
kon geduid worden als verwijzing naar de voor adellijke personen zo noodzakelijke
vroomheid van het voorgeslacht, dat zich met alle hoge kwaliteiten staatkundig had
ingezet; 'u rechte stam' duidt dan de rechtstreekse adellijke lijn aan, waarin de vader
garant staat voor het adellijke bloed. Er kan evenwel ook gedacht worden aan een
'vroommicheyt' die niet afhankelijk is van voorouders; Trajectina Ogle wordt in die
lezing gezien in rechtstreekse verbondenheid met 'vroommicheyt': het is haar 'rechte
stam' in de zin van 'rechtstreekse lijn'. Daar heeft ze geen adellijke vader voor nodig.
In het eerste vers van het sextet mogen lezers de wending verwachten. Met de
woorden 'Hoe zeldsaem is deez deught by soo veel schildqartieren' wordt deze wending
ingezet. De 'schildqartieren', zichtbaar teken van adel, blijken geen garantie
voor elke vorm van deugdzaamheid. Het aanwijzend voornaamwoord 'deez' kan
vooruitwijzend genterpreteerd worden als aankondiging van de bijvoeglijke bepaling
136 A. A. SNELLER
'Van Niet te roemen' (v. 11). Er is bij deze lezing een uiteenplaatsing van kern en
bepaling die een spanningsboog creëert, een zogenaamde tangconstructie; tegelijk
echter kan 'deez' terugwijzen naar 'vroommicheyt' (v. 8). Daarmee zouden in
vroomheid verschillende betekenislagen worden opgeroepen en is 'vroommicheyt'
de crux van het sonnet die het octaaf in de wending verbindt met het sextet.
Enerzijds is er de adel, de aristocratie, die zichzelf hoge morele deugden en plichten
toeschrijft, anderzijds is er het afzien van elk pochen op een dergelijke afkomst. De
waardering voor de adel en de aan adellijke personen toegeschreven kwaliteiten
wordt gerelativeerd. Daardoor ondergaat tenminste één eigenschap van de elite een
wezenlijke verandering: de 'preuschheid'. Was het, zoals Veenstra duidelijk maakt,
voor de adel van groot belang om zich te manifesteren in pracht en praal vanwege
de magnanimitasvan het geslacht, voor de dichter is de adellijke Trajectina Ogle juist
zo'n gewaardeerd persoon vanwege het afzien van roem. Niet de normen van de
aristocratie, stoelend op de klassieken krijgen de hoogste waardering, maar het
waardenpatroon van het christendom. Katholieken en protestanten onderscheiden
zich op dit terrein nauwelijks van elkaar. De hervormer Johannes Calvijn spreekt van
'versakinghe ons selfs' en beschrijft dit in zijn Institutio als volgt:
als dese eenmael heeft in onse herten plaetse ghenomenl soo en sal sy noch der
hooveerdicheytl noch der grootscheytl noch der roeminghel [ ... l noch anderen zonden
die uyt eigen liefde comen! gheen plaetse laten (geciteerd uit Veenstra 1968: 41).
De katholieke wijsgeer Blaise Pascal heeft een dergelijke kijk op de grootheid van de
mens. Enkele citaten uit zijn Pensées kunnen dat duidelijk maken:
La grandeur de l'homme est grande en ce qu'il se connaît miserabie (pascal 1954: 1156);
Dieu seul donne la sagesse; et c'est pourquoi Qui gloriatur, in Domino glorietur (Pascal
1954: 1303).
'Die roemt, roeme in den Here', kon men bij Paulus lezen (I Cor. 1 : 31) en dit voorschri~
ging regelrecht in tegen de idealen van de heersende elite.
Voorlopige evaluatie
Het voorgaande toont treffend aan dat de interpretatie van het sonnet van Tesselschade
Roemers aan haar vriendin Trajectina Ogle met behulp van de filologische methode
vruchtbaar is. De gegevens die Veenstra (1968) verschaft voor een grondiger duiding
van teksten van P.e. Hooft kunnen evenzeer worden gebruikt bij de duiding van dit
gedicht van de contemporaine auteur Tesselschade Roemers. Het is duidelijk dat het
sonnet prachtig geïnterpreteerd kan worden binnen de belangstellingswereld in de
vroegmoderne tijd tussen de humanistische, op de oudheid gerichte normen en waarden
enerzijds en de christelijke"'ethiek anderzijds. De dichter opteert voor de christelijke
eenvoud, ook bij adellijke personen. Hierin verschilt ze aanzienlijk van P.e. Hooft,
die blijkens de analyse van Veenstra (1968) juist de aristocratische beginselen uitwerkt.
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 137
Dit zelfde verschil in ethische en godsdienstige oriëntatie kan een rol hebben gespeeld
bij de weinige waardering die Hooft kon opbrengen voor Roemers' sonnet 'Ghelijck als
Onder 't Juck der sinne slavernijen' (1994: 26). De troost die de dichter ervoer bij de
gedachte aan de hemelvaart van haar echtgenoot Crombalgh na zijn overlijden, werd
door Hooft niet meebeleefd (Sneller 1991).
Genderaspecten in 'Wat in de lotery Des luckx'
Inmiddels is de vraag van waaruit ik de analyse van het gedicht aanvatte, nog steeds niet
aan de orde gekomen. Over genderaspecten is nog niets gezegd. Het voorafgaande was
evenwel nodig om nu de wending in de bespreking van het gedicht te kunnen maken.
Tot dusver heb ik onder andere gebruik gemaakt van het (neo)-platoons gedachtengoed,
de ethica van Aristoteles, en van de uitwerkingen van het concept adel van Castiglione
en vooral van Stefano Guazzo. Hierdoor bleek het mogelijk te achterhalen welke
gemeenplaatsen de achtergrond konden vormen van bepaalde begrippen en formuleringen
in het gedicht. Ik heb vooral laten zien welke eisen er aan de adel gesteld werden.
Het valt echter te betwijfelen of dit een juiste aanpak was. De gebruikte bronnen stellen
hun regels niet op de door mij gesuggereerde manier. Zij houden zich slechts bezig met
adellijke mannen. Uit het eerdere citaat van Hugo de Groot bleek al dat voor de erfopvolging
alleen de vader telde. Ook het feit dat De Groot de hoge positie van de adel verdedigt
vanuit haar regeringsverantwoordelijkheid, die in de Republiek niet aan vrouwen
werd toevertrouwd, maakt dit duidelijk. Hij stelt:
hoe dat alle menschen, door gheboorte gelijck zijnde [ ... l nochtans niet sonder reden
den eene mensch des anders beleid ende gebied is onderworpen [ ... l Want het wijste
komt altijd toe te gebieden (boek I, deel 14).
Nu is een veelvoorkomende wijze van denken - en dus ook van interpreteren - dat,
waar in historische teksten 'man' of 'mens' in de beperkte betekenis van man gebruikt
wordt, het concept simpelweg kan worden uitgebreid met 'vrouW'.4 Ook ik heb dat
tot dusver gedaan. Hoe onzorgvuldig dat is, blijkt als we de gebruikte literatuur vollediger
in de beschouwing betrekken.
Er worden richtlijnen geformuleerd voor edelen. Zeer belangrijk blijkt het streven
naar eer te zijn. Hiervoor zijn grote inspanningen noodzakelijk, die vooral in het
krijgsbeleid liggen. Het is in dezen veelzeggend dat John Ogle zijn verheffing in de
adelstand te danken had aan zijn heldhaftige optreden tijdens een veldslag. Veenstra
wijst erop dat volgens de humanistische opvattingen het gevoel van eer alleen bij de
aristocratie te vinden was (1968: 42). Juridisch bezat 'de man uit het volk', aldus
Veenstra (1968: 67), wel eer, maar alleen in de enge zin van reputatie. Uit de verwoording
is enigszins indirect te constateren dat onder 'aristocratie' en 'volk' steeds
het mannelijk deel van de groep moet worden verstaan. Vrouwen hadden immers
geen toegang tot het krijgsbedrijfvoorzover daar eer te behalen viel. Ook P.e. Hooft
acht eer een zaak van 'Princen':
138 A. A. SNELLER
De Princen groots, waer in de volcken haer vertrouwen,
Waer aen de werrelt hangt, altsaem aen d'eer haer houwen,
En achten die veel meer dan al haer rijck en staet (1900: 53).
Voor de mannelijke invulling van het begrip 'eer' dient er dus een scherp onderscheid
gemaakt te worden tussen de verschillende standen. Van de adellijke mannen
werd meer gevergd dan van de mannen uit het volk; daarbij viel er voor de aristocratie
meer eer te behalen.
Ook vrouwen blijken eergevoelig. De zwaarste eis die aan vrouwen gesteld wordt,
is dat zij zich beschermen tegen het geringste vermoeden van onkuisheid. Hierin ligt
haar eer (Veenstra 1968: 75). Het eerbegrip kan nu een invulling krijgen afhankelijk
van de sekse. Mannen uit de aristocratie kunnen door hun dapperheid, wijsheid en
'deughd' eer verwerven, vrouwen kunnen slechts haar eer verliezen. Opvallend is
ook dat bij eer van vrouwen elk onderscheid naar stand ontbreekt. Vrouwen uit alle
lagen van de bevolking zijn verplicht aan dezelfde maatschappelijke eisen te voldoen.
Hieruit valt een duidelijke genderboodschap te lezen. Invulling van mannelijkheid
dient, als het om eer gaat, genuanceerd te worden naar stand, vrouwelijkheid is in
zaken van eer vrouwelijkheid ongeacht de maatschappelijke positie.
Bij de analyse van 'Wat in de lotery Des luckx' ben ik uitgegaan van de adellijke positie
van Trajectina Ogle. De vraag is nu of deze invalshoek juist is. Voor een gedicht van
een vrouw aan een vrouw kan men natuurlijk ook uitgaan van de gemeenplaatsen ten
aanzien van vrouwen, en dan zonder onderschei~ naar stand. Ik doe het alsnog en put
hiervoor uit Stefano Guazzo. Hij beschrijft de vrouw in relatie tot haar echtgenoot:
(Sy) behoort haer te bevlijtighenj ... ] die ghebreken des Mans te ghenesen met teghenstrijdende
behulpselen: Sulcx dat soo hy rouw [=ruw] ende heerschappich is/ behoort sy
hem t'overwinnen metter ootmoedicheyt: Indien hy schreeuwt! dat sy stille swijghe/
want d'antwoorde van de wijse Huysvrouwe [echtgenote] is 't gheswijgh (Guazzo 1603:
273-275).
De wijsheid, die bij de adellijke man betekende dat hij zich vooraf rekenschap gaf
van zijn daden en zich niet door zijn hartstochten liet meeslepen, bestaat voor de
'Huysvrouwe' uit 'geswijgh'. Het kan ook niet anders. Immers, daar zij fijner
gebouwd is dan de man, is haar lichaam Qiet bestand tegen zware ondernemingen,
en is haar verstand geringer,s Niet de Rede leidt haar, maar de hartstochten overheersen
haar. Hugo de Groot formuleert dat inzicht als volgt:
alzoo doorgaens der wijven geslacht als kouder ende vochtiger, minder bequaemheid
heeft tot zaken, verstand vereisschende, als 't geslacht der mannen, zoo is het mannelick
geslacht, genoegzaem aengeboren eenige opperheid over de wijven. Want de wijste
komt altijd toe te gebieden (Boek I, deel 3).
Hier is het niet alleen de gehuwde vrouw die moet buigen voor haar echtgenoot, maar
geldt de zwakkere begaafdheid elke vrouw. Hugo de Groot schreef deze woorden in
zijn Inleiding tot de Hollandsche Rechts-Geleerdheyd, tijdens zijn gevangenschap op
Loevestein. De uitgave is pas van 1631. Hij had toen toch al ervaren dat hij in maart
EEN SONNET VAN TESSEL SCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 139
1621 zijn vrijheid herkregen had dankzij twee vrouwen, Elsje van Houweningen en
Maria van Reigersberch. Opvallend is trouwens dat De Groot de superioriteit van
mannen verdedigt met dezelfde woorden die hij gebruikte bij het verdedigen van de
superioriteit van de adel: 'Want de wijste komt altijd toe te gebieden'. Hier gaat tenminste
de suggestie van uit dat in de visie van Hugo de Groot alle vrouwen maatschappelijk
gesproken een lagere status hebben dan mannen uit welke stand ook, die
steevast de wijsten zijn.
Als we nu terugkeren naar het gedicht van Tesselschade Roemers, dan kunnen we
stellen dat de dichter ervoor gekozen heeft een tegendraadse invulling aan vrouwelijkheid
of vrouw-zijn te geven. Trajectina Ogle wordt gepresenteerd als adellijke
persoon, het eerste kwatrijn laat daar geen twijfel over bestaan. Zij blijkt haar adeldom
in te vullen op een wijze die meer geïnspireerd is door het christelijk erfgoed
dan door de humanistische, aristocratische idealen. Deze invalshoek maakt het
onmogelijk haar gemeenplaatsig als vrouw ten tonele te voeren. Dan zouden binnen
het zeventiende-eeuwse kader gehoorzaamheid aan een echtgenoot (of een vader, zo
de echtgenoot (nog) niet was komen opdagen) en mogelijk kuisheid als belangrijkste
eigenschappen van elke vrouw aan de orde zijn geweest, en dan zou haar wijsheid
in zwijgen hebben gelegen. In het gedicht daarentegen is sprake van een zelfstandig
denkend en handelend persoon.
Tesselschade Roemers is een dichtende vrouw. Zij formuleert in haar gedicht niet
expliciet een keuze ten aanzien van vrouwelijkheid en mannelijkheid. Dit feit bevestigt
het beeld dat Kloek van de vrouw in de vroegmoderne tijd geeft. Toch kiest de dichter
positie. Trajectina Ogle wordt beschreven als adellijke persoon. Roemers lijkt daarbij
af te zien van een specifiek vrouwelijke invulling van de persoon wier lof zij zingt.
Dit wijst op een veronderstelde gelijkheid van vrouwen en mannen, niet als een
geëxpliciteerd ideaal om na te streven, maar - in ieder geval in de tekstuele presentatie
van de dichter - als een vanzelfsprekendheid. Dat moderne lezers in staat zijn
die genderboodschap te ontdekken, ontkracht de bewering van Kloek als zou genderonderzoek
voor de vroegmoderne tijd onvruchtbaar zijn. In hoeverre Roemers
met haar positiekeuze een unicum was in de vroegmoderne tijd, zal door verder
onderzoek van haar teksten en die van andere vrouwen uit dezelfde periode duidelijk
moeten worden. Dat deze ingaat tegen de geschriften die de achtergrond vormden
voor Veenstra's onderzoek naar gemeenplaatsen is evenwel duidelijk.
Het kan echter ook nog anders. Misschien is de interpretatie als keuze voor een
werkelijk algemeen menselijke en christelijke levenshouding en voor afzien van de
glorie zoals de klassieken die wensten, onjuist. Misschien is er impliciet in het
gedicht toch een vlm-keuze geformuleerd: Ogle is van adel, gezien het eerste kwatrijn,
maar ze is een vrouw. De mannelijke adellijke eigenschappen kunnen aan deze
vrouw slechts ironisch toegeschreven worden. Haar hoogste kwaliteit is wel vroommicheyt,
maar dan vertaald als (vrouwelijke) bescheidenheid.
Uitleiding
Genderonderzoek heeft, zo mogen we concluderen, bij een filologische aanpak een
140 A. A. SNELLER
vraag meer te stellen dan zogenaamd neutraal, maar in principe niet onderkend masculinisch
onderzoek. Ik zou in dit verband graag willen spreken van een kritisch-filologische
methode, omdat naast de context die vanuit contemporaine teksten en uitingen nog
in te vullen valt, rekening moet worden gehouden met niet-geëxpliciteerde genderboodschappen,
die niet op dezelfde wijze traceerbaar zijn. Als de vraag naar de invulling
van het verwachtingspatroon voor vrouwen en mannen onderdeel van de interpretatie
wordt, blijkt een tekst evenwel meer 'geheimnissen' prijs te geven.
Adres van de auteur: Rijn en Schiekade 27, NL-2 311 AK Leiden
NOTEN
1 De term 'geheimnissen' ontleen ik aan P.e. Hooft zelf. In zijn brief van 10 mei 1636 aan
Tesselschade Roemers geeft hij een reactie op het sonnet 'Ghelijck als Onder 'tJuck van sinne
slavernijen', dat zij schreef bij de herdenking van het sterven van haar echtgenoot Allert
Crombalgh: 'Ik, nu, heb geen' Adelaers ooghen, om [ ... ] zoo hooghe geheirnnissen te berejken'
(zie hiervoor Sneller 1991).
2 Met dank aan prof. dr. Marijke Spies voor haar suggestie bij vader Roemer Visscher naar
uitlatingen in deze richting te zoeken.
J Het metrum van vers 7 klopt niet. Misschien is in deze kladversie het prefix ver- vóór kallen
weggevallen; verkallen in de betekenis 'vertellen' (WNTXX, 94) past metrisch en semantisch
volkomen.
4 Zie voor deze problematiek het artikel van Agnes Verbiest in dit nummer.
S Zie hiervoor uitgebreider Lia van Gemert (1994 passim).
BIBLIOGRAFIE
Castiglione 1662 - Baldassare Castiglione: De volmaeckte Hovelinck. Dyt het Ityaliaensch vertaelt
door L. v. Bos. Te Amsterdam, Anno 1662.
Van Gemert 1994 - Lia van Gemert: 'The power of the weaker vessels. Simon Schama and
Johan van Beverwijck on women'. In: Women of the Golden Age. [Red.] Els Kloek [e.a.].
Hilversum, 1994, p. 39-50.
Van Gelder 1918 - H.A. Enno van Gelder: De levensbeschouwing van Cornelis Pieterszoon Hooft,
Burgemeester van Amsterdam. Amsterdam, 1918.
De Groot 1631 - Hugo de Groot: Inleiding tot de Hollandsche Rechts-Geleertheyd. [Ed.] S.].
Fockema Andreae. Arnhem, 1910.
Guazzo 1603 - St. Guazzo: Van den Hevschen Bvrgerlycken Ommegangh. (A)lsnul Door Gomes
van Triere in Nederduytsche Tale overgheset. Tot Alckmaer Anno 1603. [ex. DB Leiden,
1041 F 41].
Hooft 1656-P.e. Hooft: Neederlandsche Histoorien. Tot Amsterdam, 1656. [ex. DB Leiden, 51 A2].
Hooft 1900 - P.e. Hooft: De gedichten. [Ed.] F.A. Stoett en P. Leendertz Wz. Amsterdam,
1899-1900. 2 dIn.
Hooft 1979 - P.e. Hooft: De briefwisseling. Dl. lIl. [Ed.] H.W. van Tricht. (Culemborg, 1979).
Hooft 1994- P.e. Hooft: Lyrische poëzie. [Ed.] P. Tuynman en G.P. van der Stroom. Amsterdam,
1994.2 dIn.
EEN SONNET VAN TESSEL SCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 141
Huisman & Koppenol 1991 - Anneke Huisman en Johan Koppenol: Daer compt de lotery met
trommels en trompetten! Loterijen in de Nederlanden tot 172 6. Hilversum, 1991.
Kloek 1990 - Else Margaretha Kloek: Wie hij zij, man of wijf Vrouwengeschiedenis en de vroegmoderne
tijd. Amsterdam, 1990.
Kloek 1994a - Els Kloek: 'Introduction'. In: Women ofthe Golden Age. [Red.] Els Kloek [e.a.].
Hilversum, 1994, p. 9-18.
Kloek 1994b - Els Kloek: 'De Renaissance en vrouwen. Een historiografische inleiding'. In:
De vrouw in de Renaissance. [Red.] Arie-J an Gelderblom en Haraid Hendrix. Amsterdam, 1994,
p. I-lD.
Van Koeven 1989 - Erna van Koeven: 'Een onwaerdeerlycke vrouw'. In: Voortgang. Jaarboek
voor de Neerlandistiek 10. Amsterdam, 1989, p. 47-63.
Luiken 1711 - Jan Luiken: Het Leerzaam Huisraad, Vertoond in Vyftig Konstige Figuuren.
Amsterdam, 1711.
Pascal 1954 - Pascal: Oeuvrescomplètes. [Ed.]] acques Chevalier. Paris, 1954. (Bibliothèque De
La Pléiade, 34).
Roemers 1994 - Tesselschade Roemers: De gedichten van Tesseschade Roemers. [Ed.] A Agnes
Sneller en Olga van Marion, m.m.v. Netty van Megen. Hilversum, 1994.
Sneller 1991 - A. Agnes Sneller: "'Geheimnissen" in t'Amo mia vita en Ghelijck als onder 't juck
van sinneslavernijen van Tesselschade Roemers' . In: Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek 11.
Amsterdam, 1991, p. 141-151.
Strengholt 1987 - L. Strengholt: 'Over een moeilijk gedicht van Maria Tesselschade' . In:
Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek 8. Amsterdam, 1987, p. 113-128.
Strengholt 1988 - L. Strengholt: 'Guarini, Tesselschade en Hooft in een netwerkje'. In:
TNTL 104 (1988), p. 131-140.
Van Tricht 1979 - Zie Hooft 1979.
Veenstra 1968 - Fokke Veenstra: Ethiek en moraal bij Pc. Hooft. Zwolle, 1968.
Visscher 1614a - Roemer Visscher: Brabbeling. [Ed.] N. van der Laan. Utrecht, 1918.
Visscher 1614b - Roemer Visscher: Sinnepoppen. [Ed.] L. Brummel. 's-Gravenhage, 1949.
Worp 1918 - J .A. Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw. Brieven en verzen van en aan Maria
Tesselschade. [Ed.] ].F.M. Sterck. 's-Gravenhage, 1918.
Chris L. Heesakkers
De Nederlandse muze in Latijns gewaad
De bestudering van de Neolatijnse poëzie uit de Noordelijke
Nederlanden
Abstract - Neo-Latin poetry is an essential element of Netherlandish literary and
cultural history from the fifteenth to the seventeenth century. Although research
in this field is stilllimited, it has been considerably extended during the last decades.
In this contribution a survey is given of contemporary editorial practices.
European and specifically Dutch anthologies, as weIl as editions of the poetry of
Erasmus, Secundus and Grotius, of dramas and school songs, and of several minor
poets are discussed. Furthermore, some secondary literature is reviewed and a
bibliography of editions and other publications discussed is provided.
1. Inleiding: Neolatijn uit de Nederlanden is ook Nederlandse literatuur
'Für das 16. und 17. Jahrhundert bleibt es die Aufgabe der Literaturhistoriker, die
lateinische Literatur in ihr Bild zu integrieren und damit die Funktionen der deutschen
Dichtung bes ser zu verstehen.' Dat deze uitspraak van Max Wehrli, ruim
twintig jaar geleden voorgehouden aan een congres van germanisten in Cambridge, 1
mutatis mutandis ook van toepassing is op de bestudering van de Nederlandse literatuur
uit de genoemde periode, wordt vermoedelijk door nog slechts weinige
onderzoekers die op dat terrein werkzaam zijn, betwijfeld. Om zich te overtuigen,
hoeft men slechts te kijken naar een onderzoeksgebied als dat van de literaire theorie.
Onderzoek over de ontwikkeling van de retorica, de poetica of de historische
grammatica in de vijftiende tot de zeventiende eeuw is vrijwel ondenkbaar, wanneer
de contemporaine Latijnse traktaten niet bij de bestudering betrokken worden.
Recente proefschriften die deze stelling bevestigen, zijn niet moeilijk aan te wijzen.
1.1. Een problematische ontwikkeling
De snelheid waarmee dit inzicht terrein heeft gewonnen, heeft helaas niet kunnen
voorkomen, dat de kennis van het Latijn met even grote snelheid is afgenomen.
Zelfs bij de VWO-er die Latijn in zijn examenpakket had, is geen sprake meer van
enige leesvaardigheid in deze taal. Een Latijnse zin met een gemiddelde moeilijkheidsgraad
is voor hem een wiskunde-opgave met te weinig bekenden. Vertalen
wordt het oplossen van een reeks kleine vraagstukjes, hetgeen onevenredig veel tijd
vergt en ook dan niet tot een betrouwbaar resultaat leidt. Wanneer deze VWO-er
zich inschrijft voor een letterenstudie, bijvoorbeeld Nederlands, zal zijn toch al
geringe kennis van het Latijn snel afnemen. De propedeuse en het doctorale basispakket
laten immers geen ruimte voor het onderhouden, laat staan voor het ver-
TNTL 111 (1995) 142-162
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 143
meerderen van zijn kennis van het Latijn. Voor deficiëntiecursussen is al helemaal
geen plaats. Dat uit deze student ooit een literatuurhistoricus zal groeien die in staat
is iets te doen aan de opgave waarvan Wehrli sprak, is dus een absolute illusie.
Hierbij komt nog een ander probleem. De Latijnse teksten van de klassieke oudheid
zijn ook voor wie minder vertrouwd is met de taal nog enigermate toegankelijk
dankzij een goed ontwikkeld hulpapparaat. Van een groot gedeelte van de teksten
immers bestaan goede vertalingen. Daarnaast wordt de lezer geholpen door uitgebreide
commentaren en is ook zijn woordenboek speciaal met het oog op die teksten
gecompileerd. Met de ontsluiting van de Latijnse, ofliever Neolatijnse, teksten uit de
Nederlanden is het in dit opzicht veel slechter gesteld. Hier bestaan slechts weinige
vertalingen en commentaren zijn nog zeldzamer. Woordenboeken zijn praktisch
non-existent.2
1.2. Wegwijzers voor een oplossing
Om tot een oplossing van de problematiek te komen, zal tweeërlei inspanning nodig
zijn. Ten eerste zal de literatuurhistoricus zich voor de bovengenoemde opgave voorbereiden,
door zich wel een zekere Latijnse leesvaardigheid eigen te maken. Dit zou
hem gemakkelijker gemaakt moeten worden door hem al in het VWO een betere kennis
van het Latijn bij te brengen en deze te bedden in een beter navoelbare historische
context. Dat laatste zou mogelijk zijn door het onderricht in het Latijn niet alleen op
te hangen aan teksten uit de klassieke oudheid, maar ook aan Latijnse teksten uit de
vaderlandse literatuur. Binnen het universitaire curriculum zouden voor hen die zich
willen voorbereiden op een specialisatie historische letterkunde van de vijftiende tot
de zeventiende eeuw, cursussen Neolatijn een structurele plaats moeten krijgen.
Aan de andere kant zouden de professionele (Neo)latinisten moeten zorgen voor
een betere ontsluiting van de vaderlandse Latijnse literatuur. Om te beginnen zouden
zij de kennis van en de belangstelling voor deze literatuur kunnen voorbereiden
door te zorgen voor een aantrekkelijk cursusboek, dat het mogelijk zou maken in het
leesprogramma Latijn op de middelbare school ook Nederlandse auteurs als
Erasmus, Secundus, Heinsius, Vossius, Barlaeus te lezen. 3 Een goede bloemlezing
van belangrijke vaderlandse Neolatijnse teksten met Nederlandse vertaling zou de
algemene belangstelling voor deze literatuur kunnen doen toenemen en daannee de
noodzaak van de bestudering ervan in samenhang met de Nederlandstalige literatuur
inzichtelijker maken. Tenslotte zou een begin gemaakt moeten worden met een systematische
ontsluiting van een aantal belangrijke auteurs en teksten door middel van
uitgaven met een niet al te zware annotatie en een Nederlandse vertaling.
1.3. Een beperkte terreinverkenning
Van een dergelijke systematische ontsluiting van de Noordnederlandse Latinistiek en
van de opbouw van een bijbehorend hulpapparaat is echter nog nauwelijks sprake.
Daarom stelt deze bijdrage zich ten doel om datgene wat het weinig gebundelde en
hoofdzakelijk op individuele keuzes gebaseerde N eolatijnse onderzoek tot nu toe heeft
opgeleverd, zo overzichtelijk mogelijk in kaart brengen ten behoeve van andere disciplines
die zich met de literatuur en de cultuur van de periode in kwestie bezig houden.
Het is duidelijk dat aan de beperkingen waarvoor bij dit overzicht gekozen is, ook
144 C. L. HEESAKKERS
bezwaren kleven. Om te beginnen is de scheiding tussen een Noordnederlandse en
een Zuidnederlandse Neolatinistiek, waarvan wordt uitgegaan, nogal kunstmatig,
zeker voor de periode tot 1575. Iemand als Erasmus Roterodamus is de facto even
(weinig) Brabants als Hollands en voor Janus Secundus Hagiensis geldt iets dergelijks.
Ik meen echter dat de duidelijkheid naar andere in het Neolatijn geïnteresseerde disciplines
toe ermee gediend is, wanneer ik mij hier in principe beperk tot de
Noordelijke Nederlanden.
Ook de afbakening in tijd, met als eindfase de eerste helft van de zeventiende
eeuw, kan bezwaren oproepen, omdat er van een cesuur rond 1650 geen sprake is.
Wij zullen dan ook niet rigoreus aan deze eindterm vasthouden.
Een andere beperking ligt daarin dat in het overzicht het accent zal liggen op de
bestudering en de ontsluiting van de Neolatijnse poëzie, ook al zal het proza niet
geheel buiten schot blijven.
Tenslotte is het uitdrukkelijk niet de opzet om de relatie tussen de N eolatijnse en
de Nederlandstalige poëzie te expliciteren. Dit impliceert bijvoorbeeld dat niet zal
worden ingegaan op het gebruik dat Daniel Jonctijs maakte van de petrarkistische
OcellivanJanus Lernutius. De laatste zou trouwens, ondanks zijn intensieve contacten
met Leidse humanisten (Dousa, Lipsius, Heinsius), als Zuid-Nederlander op
grond van de eerste beperking ook al afvallen. Het voorbeeld onderstreept echter
nogmaals de kunstmatigheid van de beperkingen.
Voor de goede orde dient nog te worden opgemerkt dat de bibliografische gegevens
van de te bespreken publikaties in principe allemaal te vinden zijn in de onder
6 opgenomen bibliografie.
2. De bereikbaarheid van de teksten. Bloemlezingen
Omdat de humanistische cultuur in de Nederlanden pas goed op gang komt, wanneer
de boekdrukkunst geheel is ingeburgerd, is de Neolatijnse poëzie voor het
overgrote deel door de auteurs zelf gepubliceerd. Daarmee is echter niet gezegd, dat
zij ook gemakkelijk toegankelijk is. De contemporaine edities worden terecht door
de bibliothecarissen met grote zorg omgeven. De keerzijde daarvan is, dat de raadpleging
sterk plaats- en tijdgebonden is. Bovendien missen deze edities de toelichting
die voor een hedendaagse lezer onontbeerlijk is geworden. Omdat echter juist
poëzie zich goed leent voor opname in bloemlezingen, kan de moderne lezer daar
terecht voor de eerste kennismaking met althans de belangrijkste Neolatijnse dichters.
Een korte bespreking van dergelijke bloemlezingen lijkt daarom op zijn plaats.
2.1. Bloemlezingen geconcentreerd op de Nederlanden
De oudste en tevens omvangrijkste bloemlezing Neolatijnse poëzie uit de Nederlanden
die ooit werd samengesteld, dateert uit een verrassend ver verleden. In 1614
publiceerde de uit Antwerpen geboortige, in Heidelberg werkzame filoloog en
bibliothecaris Janus Gruterus (1560-1627), onder het anagram-pseudoniem
Ranutius Gherus, zijn Delitiae C poetarum Belgicorum huius superiorisque aevi illustrium
(Heerlijkheden van honderd Nederlandse dichters, die schitterden in de vorige en deze eeuw).
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 145
Het werk bestaat uit vier octavo-bandjes van gemiddeld ruim achthonderd bladzijden,
waarin vaak vele tientallen gedichten van resp. 30, nogmaals 30, 43 en 26 alfabetisch
gerangschikte auteurs uit de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden zijn opgenomen.
Daarmee is de periode tot het begin van de zeventiende eeuw vrijwel uitputtend
in kaart gebracht.
Bijna twee eeuwen later verscheen een werk dat een veel langere periode behandelde,
namelijk van 850 tot 1813, maar dat niettemin slechts in één band kon worden
uitgegeven. Het was de inzending van de Haarlemse schoolrector en latere Leidse
hoogleraar P. Hofman Peerlkamp op een prijsvraag die in 1818 was uitgeschreven
door de Academie in Brussel. Het verscheen in 1822 in Brussel en in een verbeterde
en uitgebreide uitgave in Haarlem in 1838. De opgave van de Academie was echter
niet een bloemlezing, maar een 'narratio historica, literaria et critica poetarum
Belgii Latinorum' , een historisch overzicht van de N eolatijnse dichters uit de
Nederlanden met een literaire evaluatie.4 Peerlkamp geeft bij elke schrijver meestal
slechts een kort gedicht of een fragment, maar hij voegt daarbij steeds een korte,
maar niettemin goed gedocumenteerde biografische noot en daarnaast, conform de
opdracht, een uitgesproken en doorgaans trefzeker waardeoordeel.
De bloemlezingen van Gruterus en Hofman Peerlkamp - als wij het boek van de
laatste al zo mogen beschouwen - streven naar een bepaalde vorm van volledigheid.
Zij bestrijken min of meer systematisch de hele Neolatijnse poëzie van de betrokken
periode uit de Nederlanden, zowel de Noordelijke als de Zuidelijke. Dit streven naar
representativiteit ontbreekt bij een andere hier te noemen bloemlezing, de Deliciae
poeticae, die Laurens van Santen tussen 1783 en 1796 in Leiden in kleine fascikels
publiceerde. Deze bloemlezing is inzoverre een bruikbare aanvulling op Gruterus'
werk, dat hierin juist de zeventiende en in nog sterkere mate de achttiende eeuw, en
met name de generatie van Van Santen zelf, een plaats heeft gekregen. Net als bij
Gruterus, ontbreekt elke vorm van toelichting. Een voor de hand liggend verschil
met Gruterus' werk is, dat de facto vrijwel uitsluitend dichters uit de Noordelijke
Nederlanden zijn opgenomen, ook al is er zelfs voor enkele niet-Nederlandse dichters,
zoals Poliziano, Beza en Melissus, plaats. In het voetspoor van Van Santen begon
in 1792 Th. van Kooten ook een reeks fasciculi Deliciae poeticae, waarvan het zevende
en laatste verscheen in 1805. In 1812 werden de eerste drie fascikels in een uitgebreidere
vorm opnieuw uitgegeven. Deze bundel is nog meer eigentijds en nog meer
Noordnederlands dan die van Van Santen en de uitgever zelf heeft een groot aandeel
in de opgenomen poëzie. De buitenlanders zijn nu geheel verdwenen.
Evenzeer Noordnederlands-met-een-uitzondering is de enige recente bloemlezing,
die wij hier nog moeten noemen, J.P. Guépins Typisch Nederlands uit 1993. Het
betreft hier een bescheiden en vanuit een beperkte gezichtshoek gekozen selectie,
die echter het grote voordeel heeft, dat de gekozen gedichten zeer aantrekkelijk
worden gepresenteerd en stuk voor stuk een charmante vertaling hebben meegekregen.
Het boekje, waarvoor de uitgever onder meer voorwerk had verricht in het
Latijnse nummer van het tijdschrift De Tweede Ronde van 1986, kan daarom uitstekend
dienen voor een eerste kennismaking met de Nederlandse Neolatijnse poëzie.5
146 C. L. HEESAKKERS
2.2. Algemene Neolatijnse bloemlezingen
Wat Gruterus voor de Nederlanden deed, had hij al eerder gedaan voor de Italianen,
de Fransen en de Duitsers. In totaal verzorgde hij met dat al negentien banden
Neolatijnse Delitiae, waarin bijna 650 Europese dichters zijn vertegenwoordigd.
Gruterus' land- en tijdgenoot Damasus Blyenburgh (1558-ca. 1616), doorzocht ook
een ruim veld van contemporaine Europese Neolatijnse poëzie, maar beperkte zich
tot het genre van de liefdeslyriek, waarin onder meer petrarkistische elementen zijn
aandacht trokken. In 1600 publiceerde hij te Dordrecht de resultaten van zijn speurwerk
in zijn Veneres Blyendurgicae, sive Amorum hortus, waarvan een tweede oplage
met de titel Apicula Batava en met ander voorwerk in 1613 verscheen te Amsterdam.6
Ook al zou de tweede titel een op Holland gericht werk kunnen suggereren, in feite
is het boek een bloemlezing uit de hele Europese Neolatijnse literatuur van de vijftiende
en zestiende eeuw.
De bloemlezing is heel toepasselijk over vijf 'bloembedden', areolae, verdeeld. De
namen voor deze bloembedden zijn 'Ad amicam' (aan de vriendin), 'Laudes' (complimenten),
'Ad seipsum' (aan zichzelf), 'Ad Venerem et Cupidinem' (aan Venus en
Cupido) en tenslotte 'Ad animum, mentem, mortem et similia' (aan het gemoed, het
verstand, de dood en dergelijke). Bij elk gedicht of reeks gedichten staat in de marge
de auteur vermeld. Onder hen treffen wij enkele tientallen namen uit de Nederlanden
aan. Opvallend in een collectie liefdeslyriek is de naam van Erasmus, die evenals
Hadrianus Junius en Marnix met één vermelding moet volstaan. Tien keer of meer
komen de namen van Nicolaus Grudius, Janus Lernutius en Janus Gruterus voor.
Niet geheel onverwacht scoort Janus Secundus hoog met zeventien vermeldingen,
maar hij wordt ruimschoots voorbijgestreefd door de absolute koploper, Janus
Dousa Pater, wiens naam vierentwintig keer in de marge prijkt. De verklaring voor
deze voorkeur is niet zo moeilijk: Dousa heeft niet alleen een zeldzaam groot corpus
poëzie uitgegeven, hij is ook degene, aan wie Blyenburg zijn werk heeft opgedragen.
Dat wil overigens niet zeggen, dat de bundel geen graadmeter zou zijn voor het
enorme prestige dat Dousa tegen het einde van de zestiende eeuw in Holland, en
met name in het Leidse academische milieu, als Neolatijns dichter genoot.
Aan de inhoudelijke ontsluiting van de teksten draagt de bundel van Blyenburg
weinig bij. Daarvoor moeten wij wachten op de moderne bloemlezingen, die weliswaar
weinig werk maken van de annotatie, maar die op een zeldzame uitzondering
na de gekozen teksten een vertaling meegeven. De zeldzame uitzondering is hier de
overigens prachtige uitgave van Perosa en Sparrow uit 1979. Ruim de helft van deze
per land geordende bundel is gereserverd voor Italië. De Nederlanden moeten het
doen met een twintigtal bladzijden, toebedeeld aan Erasmus en Secundus. Fred
Nichols publiceerde in hetzelfde jaar een bloemlezing met Engelse vertaling. In de
sectie Northern Europe, dat ook hier aanzienlijk kleiner is dan het onderdeel Italië,
zijn de Nederlanden eveneens met twee dichters vertegenwoordigd. Dit zijn Janus
Secundus, wiens Basia integraal zijn opgenomen, en enigszins verrassend, maar niet
onverdiend,Janus Dousa Filius. Een jaar later gaf!. McFarlane een kleine, naar genre
geordende collectie Neolatijnse poëzie uit, eveneens met Engelse vertaling. Voor
de Nederlanden leidt dit tot de originele selectie van Georgius Benedicti, J acob Kats
(sic), Secundus, Bauhusius en Herman Hugo. De laatste twee vertegenwoordigen de
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 147
talrijke Jezuïeten uit de Zuidelijke Nederlanden die de Latijnse poëzie beoefenden.
Naast deze Engelstalige uitgaven bestaat er een omvangrijke Franse bloemlezing
die in 1975 in Leiden werd uitgegeven. Voor de Nederlanden zijn bijna honderd
bladzijden ingeruimd. De eerste twee namen, Erasmus en Secundus, zijn bijna standaard,
maar daarna volgt een mooie doorsnee-selectie met werk van Janus Lernutius,
Dominicus Baudius, Jacobus Eyndius, Daniel Heinsius en Hugo Grotius. Vooral de
namen van de Bruggenaar Lernutius en de Zeeuwse legerofficier Eyndius zijn opvallend.
Niet iedereen zal zoeken naar Nederlanders in de bundel Lateinische Gedichte deutscher
Humanisten, in 1967 met Duitse vertaling uitgegeven door Harry C. Schnur, die
ook zelf, onder de fraai gelatiniseerde naam C. Arrius Nurus, bekendheid verwierf als
Neolatijns dichter. Deze bundel is alfabetisch op de dichters geordend. Onder de
tweeënvijftig geselecteerden vinden wij de namen van Erasmus, Secundus en Daniel
Heinsius en, als grote verrassing, die van de uit Roermond afkomstige en als
Alkmaars schoolrector befaamd geworden Johannes Murmellius.
3. Edities van individuele auteurs
Na de kennismaking met de voorkeuren van de genoemde bloemlezers verbaast het
niet dat wij onder de humanisten, van wie werk werd uitgegeven in afzonderlijke
publikaties of in de vorm van tijdschriftartikelen, meteen weer de namen van Erasmus
en Secundus tegenkomen. Als derde dient hier onmiddellijk Hugo Grotius genoemd
te worden. Zijn poëzie is in de laatste decennia wellicht zowel kwantitatief als kwalitatief
beter bestudeerd dan die van enige andere Neolatijnse dichter. Grotius dankt
deze bestudering met name aan het geïnstitutionaliseerde onderzoek naar grote
delen van zijn omvangrijk oeuvre, waarbinnen ook plaats kon worden ingeruimd voor
zijn poëzie. Iets dergelijks geldt ook voor Erasmus. De nog altijd groeiende belangstelling
voor zijn werk was niet alleen reden voor een nieuwe, modem uitgevoerde
uitgave van zijn verzameld werk, maar ook voor een vrijwel complete vertaling daarvan
in het Engels. De jong gestorven Secundus, die het vrijwel alleen van zijn poëtisch
oeuvre moet hebben, is in dit opzicht de minst bedeelde van dit grote drietal.
Naast deze coryfeeën hebben bepaalde genres, zoals de schoolzang en vooral het
humanistisch drama de belangstelling van het onderzoek gewekt. Tenslotte hebben
ook talrijke minder vooraanstaande dichters hun vereerders en uitgevers gevonden.
3.1. De gedichten van Desiderius Erasmus
Desiderius Erasmus is misschien wel de eerste schrijver in de geschiedenis die zelf een
uitgave van zijn Opera omnia heeft overwogen en voorbereid.? Al in 1523, dertien jaar
voor zijn dood, stuurt hij een ontwerp toe aan een van zijn correspondenten,
Johannes Botzheim. Hij bepaalt daarin dat een gedeelte van zijn gedichten, evenals
zijn vertaling in verzen van twee tragedies van Euripides, dient te verschijnen in de
eerste band. Deze bevat namelijk de geschriften 'quae spectant ad institutionem literarum',
die betrekking hebben op de intellectuele vorming. Zijn religieuze poëzie
daarentegen, 'ea quae faciunt ad pietatem', zal in een andere, aan de vroomheid
gewijde band worden opgenomen.8 Het gevolg is dat in de beide edities van de Opera
148 c. L. HEESAKKERS
omnia, die van Bazel, na Erasmus' dood door zijn vrienden verzorgd, en die van
Clericus, tussen 1703 en 1706 te Leiden verschenen, de gedichten over meerdere
banden verspreid zijn. De eerste afzonderlijke uitgave van de verzamelde gedichten,
overigens zonder de twee Euripidesvertalingen, werd in 1956 door C. Reedijk aan
de Leidse universiteit als proefschrift voorgelegd en verdedigd. Het gaat om een
moderne tekstkritische uitgave, die vergezeld gaat van een uitvoerige inleiding,
waarin ook een karakterisering van de poëzie van Erasmus wordt gegeven. Verder
biedt Reedijk de sobere en vooral filologisch gerichte toelichting waarmee men
veertig jaar geleden bij een kritische uitgave nog kon volstaan. De gedichten zijn
opgenomen in een chronologische ordening, ook al moest die bij gebrek aan gegevens
op een aantal onderdelen tentatief blijven.
De nieuwste Opera omnia-editie, die loopt vanaf 1969 en al meteen in de eerste
band de Euripidesvertalingen, bezorgd door J .H. Waszink, heeft opgenomen, is aan
de gedichten nog niet toegekomen. Dit in tegenstelling tot het ook al eerder
genoemde Engelse vertaalproject te Toronto. Voor dit onderdeel van de Collected
Works werd bij uitzondering, maar natuurlijk geheel terecht, besloten tot een tweetalige
uitgave. De uitgever, Harry Vredeveld, heeft de gelegenheid aangegrepen, om
alle nieuwe gegevens, vondsten en correctievoorstellen die sinds de editie van
Reedijk door anderen en door hemzelf werden gedaan of bedacht, te verwerken. Het
resultaat is een geheel nieuwe, degelijke kritische editie, voorzien van een Engelse
vertaling door Clarence H. Miller. Vredeveld laat onder meer vanwege de vele
onzekerheden de chronologische volgorde varen. De nummers 1-61 van zijn uitgave
vormen in feite een herdruk van de bundel Epigrammata, door Froben in 1518
uitgebracht. Dan volgen elders door Erasmus uitgegeven gedichten (62-92), zonder
diens toestemming gepubliceerde gedichten (93-97), na Erasmus' dood verschenen
gedichten (98-127), poëzie ingebed in Erasmus prozawerken (128-134) en gedichten
waarvan Erasmus' auteurschap in twijfel wordt getrokken (135-144). Van nr. 2,
het befaamde Carmen de senectutis incommodis, (Gedicht over de ongemakken van de
ouderdom), biedt de inleiding een interessante retorische analyse. En passant leidde
de grondige bestudering van het materiaal ook nog tot een nieuwe hypothese
omtrent Erasmus' omstreden geboortejaar, dat niet het traditionele 1467 of het
door R.R. Post bepleite 1469, maar 1466 zou zijn.9
3.2. De lyriek van Janus Secundus
Janus Secundus heeft eigenlijk nooit over belangstelling te klagen gehad. Zijn verzamelde
gedichten verschenen voor het eerst in Utrecht in 1541 (reprint Nieuwkoop
1969). Zijn Basia genoten de belangstelling van de Franse Pléiadedichters. Enkele
Basia werden zelfs tot viermaal toe in het Frans bewerkt. In dezelfde periode (1561)
verscheen te Parijs een nieuwe uitgave der verzamelde gedichten, verzorgd door de
Delftenaar Willem Cripius en door hem opgedragen aan Secundus' broers
Hadrianus Marius en Nicolaus Grudius. De Franse belangstelling voor Secundus10
zal niet ontgaan zijn aan de Nederlandse student die van 1564 tot 1566 te Parijs vertoefde,
de jonge Jan van der Does van Noordwijk. Deze Dousa, zoals hij zich als
Neolatijns dichter toen al noemde, maakt in 1574 tijdens het beleg van Leiden kennis
met de Leidse vernieuwer van de Nederlandse poëzie, Jan van Hout. Weldra moet
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 149
het plan zijn opgevat een Nederlandse vertaling van de Basia en andere gedichten
van Secundus te vervaardigen. Tot een uitgave van deze vertaling is het niet gekomen,
maar Dousa heeft de vertalingen van de Basia, vijftien van hemzelf en twee van Van
Hout, en van drie elegieën bewaard in zijn doorschoten exemplaar van de Utrechtse
uitgave. De Leidse belangstelling voor Secundus bleef sindsdien groot. Toen de
universiteit een portret van Erasmus kreeg aangeboden, lieten de curatoren (de oudste
onder hen was Dousa) als pendant een kopie vervaardigen van het portret van
Secundus, geschilderd door Jan van Scorel.ll In 1612 gaf de hoogleraar Vulcanius de
Poemata et effigies trium fratrum Belgarum uit, gedichten dus van Secundus en diens
broers Marius en Grudius. In 1618 volgde een uitgave van de ltinera in proza door
Heinsius. Het jaar daarop verscheen een nieuwe editie van de verzamelde gedichten,
verzorgd door Petrus Scriverius en herdrukt in 1631 en 1651. Intussen was buiten
het Leidse universitaire milieu een stroom van Nederlandse vertalingen en bewerkingen
van vooral de Basia op gang gekomen, waaraan onder meer de namen van
Westerbaen (zijn vertaling werd in 1631 op muziek gezet door Com. Padbruél2),
Simon van Beaumont en Jan de Brune de Jonge verbonden waren. Maar ook de grote
bewonderaars van Secundus onder de Neolatijnse dichters vindt men meer en meer
buiten Leiden. Het handschrift met gedichten van Secundus, ooit in bezit van
Dousa en Scriverius, kwam in het bezit van de Amsterdamse hoogleraar Petrus
Francius en diens stadgenoot Gerard van Papenbroeck verwierf Dousa's doorschoten
exemplaar van de editie van 1541. De latere Amsterdamse hooglera.pr Petrus
Burmannus Secundus, die inzage in dit materiaal had, trof voorbereidingen voor een
nieuwe editie van het werk van Secundus, maar voltooide die niet en zo bleef de
achttiende eeuw van enige vrucht van betekenis in het Secundusonderzoek verstoken. IJ
Burmans aantekeningen werden pas veel later verwerkt in de eerste becommentarieerde
editie van Secundus, bezorgd door de Deventer hoogleraar Petrus Bosscha
en verschenen te Leiden in 1821. Sindsdien beperken de nieuwe uitgevers zich tot
deeluitgaven, vooral van de Basia, zoals die van de Duitser G. Ellinger uit 1899, met
een rijk gestoffeerde inleiding over de navolging van het genre, ook in Nederland.
In onze eeuw verschenen een of meerdere Franse, Duitse, Engelse, Spaanse en
Nederlandse vertalingen. Vanaf 1963 heeftJ.P. Guépin een groot aantal publikaties
aan de gedichten van Secundus gewijd, waarin vaak ook volledige gedichten met
Nederlandse vertaling zijn opgenomen. Zijn onderzoek culmineerde in de prachtige
uitgave en vertaling van en studie over de Basia en andere gedichten van 1991. Door
zijn hoge mate van toegankelijkheid is dit aantrekkelijke boek een onschatbare bijdrage
aan de bekendheid van en de waardering voor de Basia en andere gedichten
van Secundus en ook van andere humanistische dichters tot ver buiten de kringen
der professionele lezers van de Neolatijnse literatuur.
Er kan hier tenslotte worden gewezen op een ander boek over Secundus, dat niet
de Basia maar de Elegieè'n tot uitgangspunt van bestudering koos: Clifford Endres'
Janus Secundus. The Latin Love Elegy in the Renaissance, uit 1981. Het boek, in 1978
als proefschrift voorgelegd aan de universiteit van Texas, bevat naast een inleiding
de tekst met vertaling en commentaar van een twintigtal elegieën. Volledigheidshalve
kan hieraan nog worden toegevoegd, dat een proza tekst van Secundus, de
Itinera, in 1993 nog een editie met Engelse vertaling ten deel is gevallen.
150 c. L. HEESAKKERS
3.3. De poëZie van Hugo Grotius
Hugo de Groot is de eerste der humanistische dichters die zijn eigen instituut had,
weliswaar niet voor de ontsluiting van zijn Latijnse poëzie, maar voor de uitgave van
zijn briefwisseling. Toen de uitgave der brieven al een halve eeuw liep, verwierf het
inmiddels in 1966 daarvoor opgerichte Grotius Instituut de opdracht, ook de uitgave
van zijn poëzie ter hand te nemen. Daardoor heeft Grotius' poëzie in de afgelopen
vijfentwintig jaar meer aandacht gekregen dan die van welke andere Neolatijnse
dichter ook en is hij in dit opzicht de best ontsloten auteur geworden. In 1970 verscheen
van de hand van de toenmalige directeur van het instituut, B.L. Meulenbroek, de
eerste band. De uitgever heeft hiervoor dankbaar gebruik kunnen maken van het
voorwerk verricht door L.Ph. Rank en J .M. Hoek. Het is geen tekstkritische, maar
een facsimile-uitgave van de eerste door Grotius zelf in 1601 uitgegeven bundel religieuze
poëzie, waarin ook zijn eerste drama, Adamus exul (1601), is opgenomen.
Achteraan zijn door de editor enkele gedichten toegevoegd waarmee Grotius zijn
geschenkexemplaren had verstuurd. Tegenover de Latijnse tekst is een volledige
Nederlandse vertaling afgedrukt. Een jaar later volgde in een aparte band een uitvoerige
lopende commentaar, waarin de nadruk ligt op de ontleningen, toespelingen,
reminiscenties en andere verwijzingen naar de antieke literatuur in Grotius' gedichten.
In de commentaar wordt op bescheiden schaal ook aandacht besteed aan tekstkritische
kwesties. Inleidingen en inhoudelijke analyses bij de teksten ontbreken vrijwel
geheel. De twee banden die in de daarop volgende jaren verschijnen en die de jeugdpoëzie
tot 1600 bevatten, vertonen ongeveer hetzelfde procedé.
Bij de vijfde band, die vijf jaar op zich liet wachten, en die Grotius' tweede drama
bevat, Christz!s Patiens (1608), treedt een verandering op. Tekst met vertaling,
gevolgd door een commentaar, verschijnen in één band. Er is een aanzet tot een
tekstkritisch commentaar. De belangrijkste verandering echter is de toevoeging van
een substantiële inleiding van A.C. Eyffinger. Hierin wordt een trefzekere karakteristiek
van het drama gegeven en krijgt het een plaatsbepaling binnen de humanistische
traditie, in het bijzonder zoals die vorm had gekregen in het Leidse universitaire
en literaire milieu.
Dat de bezinning op de methode van ontsluiten, waarvan de genoemde verandering
een eerste symptoom was, sindsdien niet heeft stilgestaan, bewees de forse nieuwe
band jeugdpoëzie van de jaren 1602 en 1603, verzorgd door A.C. Eyffinger, die
inmiddels ook een proefschrift aan Grotius als dichter had gewijd. De voertaal is
Engels geworden. De band bevat een uitvoerige inleiding, die een schets geeft van
het kader waarin de poëzie der beide jaren tot stand kwam, het verloop van Grotius'
carrière, de activiteiten die hem bezighielden, zijn intellectuele omgeving en de
politieke gebeurtenissen in de genoemde periode. De gedichten hebben een uitputtend
tekstkritisch apparaat meegekregen, maar behalve bij enkele korte gedichten is
geen vertaling meer toegevoegd. Dit zal voor veel lezers een achteruitgang betekenen.
Daartegenover staat echter dat alle gedichten worden voorafgegaan door een
aparte inleiding en een doelmatige samenvatting. Bovendien wordt de commentaar
bij de langere gedichten in segmenten met eigen opschriften of nadere analyses verdeeld.
In de commentaar wordt meer dan op stilistische elementen de nadruk gelegd
op de samenhang met de actuele situatie, tegen de achtergrond waarvan het gedicht
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 151
wordt geschreven. Een reeks van aanhangsels en registers verhoogt de hanteerbaarheid
van de band.
Op dezelfde leest geschoeid is de volgende band met jeugdpoëzie, die de jaren 1604-
1608 omvat. Toch zijn er ook belangrijke verschillen. De bewerker is E. Rabbie, die
zich al eerder kwalificeerde als Grotius-uitgever met de editie van het theologisch
tractaat De satisfactione. Hem staat een soberder commentaar voor ogen dan zijn
voorgangers. Hij stelt zich bovendien op het standpunt, dat Grotius' Latijnse poëzie
alleen verstaanbaar is voor professionele latinisten. Niettemin komt hij andere
lezers althans in zoverre tegemoet, dat hij bij een aantal onderdelen bestaande
zeventiende-eeuwse Engelse en Duitse vertalingen of bewerkingen afdrukt. In de
commentaar valt de signalering van zowel antieke Latijnse als Neolatijnse parallelle
formuleringen op.
Behalve de editie van Rabbie zag het jaar 1992 ook nog de verschijning van
Grotius' derde drama, de Sophompaneas. De bewerker is wederom Arthur Eyffinger,
die zich blijkens deze editie ontwikkeld heeft tot een zeldzaam kenner van het
Neolatijnse humanistische drama. De uitvoerige inleiding besteedt aandacht aan
alle mogelijke aspecten van het werk, zoals het genre en zijn ontwikkeling binnen
het Hollandse humanisme, de politieke dimensie in het licht van Grotius' eigen lotgevallen,
literaire en prosodische aspecten, de Nederlandse vertalingen van Grotius'
broer Pieter en van Vondel, beide uit 1635, en de Engelse vertaling van Goldsmith
uit 1652. Ook in deze band is gekozen voor een Engelstalige presentatie en dus is
ook de volledige vertaling van het voorwerk en van drama zelf in het Engels. De toegankelijkheid
van de inhoud wordt nog vergroot door de samenvattingen die in de
commentaar per scène zijn ingevoegd. Met dat al behoort de poëzie van Grotius, het
werd al opgemerkt, tot de best ontsloten onderdelen van de Neolatijnse literatuur.
Alleen zijn Latijnse vertalingen van Griekse poëzie, waaronder ook die van
Euripides' Phoenissae, zijn tot nu toe buiten de belangstelling gebleven.
3.4. Het Neolatijnse drama
Meer dan een eeuw vóór Grotius had Erasmus zich aan de vertaling van Euripides
gewaagd. In 1505 publiceerde hij zijn Latijnse vertaling van diens Hecuba en Iphigenia in
Aulis. Vanaf die periode heeft het Neolatijnse drama ook in de Nederlanden gebloeid. De
onderwerpskeuze sluit echter niet aan bij het antieke drama, maar is hoofdzakelijk ontleend
aan de bijbelse geschiedenis. De stukken worden dan ook vaak als 'comoedia sacra' betiteld.
Een groot deel van deze toneelproduktie is in vergetelheid geraakt en komt alleen
nog in repertoria voor. Een Zovitius is nauwelijks meer dan een naam, een Laurimannus
zelfs dat niet en toch waren beiden auteur van drie toneelwerken. Beiden waren schoolrector
en het is deze beroepsgroep die, zeker in de Noordelijke Nederlanden, voor een
grote produktie van schooldrama's zorgt. Sommigen van hen hebben inmiddels hun weg
gevonden naar het Neolatijnse literatuur-onderzoek. De eerste naam die hier moet vallen,
is die van Gulielmus Gnapheus, korte tijd schoolrector in Den Haag en auteur van
een invloedrijke, vaak herdrukte en vertaalde dramatisering van het bijbelverhaal van de
verloren zoon, de in 1529 gedrukte Acolastus. Van ditwerkgafP. Minderaain 1956 een
tekstkritische editie uit met een summiere annotatie, maar met een uitvoerige inleiding
en een Nederlandse vertaling in verzen. En zeven jaar later verscheen in Canada een edi152
C. L. HEESAKKERS
tie met Engelse vertaling. Door Gnapheus' drama werd de verloren zoon een geliefd
thema in de zestiende-eeuwse toneelliteratuur.
Gnapheus' Amsterdamse collega, Cornelius Crocus, koos eveneens een succesvol
bijbels thema voor zijn enige drama, de geschiedenis van de aartsvader Jozef (Joseph
Comoedia, 1536). Maar hoewel Crocus onderdeel vormde van een dissertatie en hij
ook uitvoerig aan de orde komt in een studie over het Jozef-drama, is het nooit tot
een moderne uitgave gekomen.
Beide genoemde bijbelse motieven, het verhaal van de verloren zoon en de geschiedenis
van Jozef, werden voor het schooltoneel bewerkt door de best bestudeerde
N eolatijnse toneelschrijver uit de zestiende eeuw, Georgius Macropedius. Macropedius,
successievelijk schoolrector te Den Bosch, Luik en Utrecht, schreef twaalf drama's, voor
het merendeel met bijbelse thema's. Twee stukken ontlenen hun stof aan het schoolleven
en drie stukken zijn regelrechte dorpskluchten. De bestudering van het toneelwerk
van Macropedius bleef niet beperkt tot de Nederlanden. Minstens zeven stukken vielen
in de laatste eeuw een of meerdere uitgaven of vertalingen, of beide, ten deel, gepubliceerd
in Nederland, België, Duitsland, Noorwegen en Canada. In 1992 was het stuk
Lazarus mendicus onderwerp van een proefschrift aan de universiteit van Pretoria.
Minstens even succesvol als Macropedius, gestorven in 1558, was Cornelius
Schonaeus, schoolrector te Den Haag en te Haarlem, en gestorven in 1611. Al in
1591 werden buiten medeweten van Schonaeus zelf vier van zijn stukken gebundeld
uitgegeven in Keulen onder de naam van Terentius Christianus. Sindsdien keert dit
eervolle epitheton in vrijwel alle edities terug, hetzij als kwalificatie van de auteur,
hetzij als aanduiding van het corpus van teksten, dat uiteindelijk zou uitgroeien tot
zeventien stukken. Deze edities, zowel van afzonderlijke stukken als van combinaties
en van het gehele corpus, waren zeer talrijk, vooral tot het einde van de zeventiende
eeuw. Zij zagen niet alleen in de Nederlanden het licht, maar ook in diverse
steden in Duitsland en verder onder meer in Londen, Oxford, Parijs, Straatsburg,
Venetië en Praag. De laatste twee steden doen pas mee in de achttiende eeuw, maar
zijn daarmee tevens de hekkesluiters. Want in tegenstelling tot Macropedius is
Schonaeus in onze eeuw van alle editoriale belangstelling verstoken gebleven. De
enige publikatie van betekenis die hem recentelijk ten deel is gevallen, is een zeer
gedegen bibliografie van Hans van de Venne, die eventuele toekomstige editoren
veel speurwerk zal besparen.14
Bij deze twee produktieve auteurs vallen de anderen bijna in het niet. Van meer
dan incidentele moderne publikaties is dan ook nauwelijks sprake. Van de Utrechtse
kanunnik en dichter Philippus Morus, van wie ook een Hecastus betuigd is, bleven
twee 'Tragicomoediae', getiteld Vinea Christi en Naboth, in handschrift bewaard. In
de mooie studie die P.M.M. Geurts aan Morus wijdde, is dit handschrift in facsimile
toegevoegd, helaas zonder enige tegemoetkoming aan de moderne lezer: bij de
tekst wordt geen commentaar of vertaling gegeven en het overigens niet moeilijke
handschrift werd zelfs niet getranscribeerd. 15
De stukken van Morus passen geheel in de Terentiaanse traditie, waarin
Macropedius en later ook Schonaeus werkten. Intussen echter moet ook de kennis
van de Griekse traditie zijn toegenomen, doordat de Utrechter Georgius Ratallerus
zijn Latijnse vertalingen van de tragedies van Sophocles en enkele stukken van
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 153
Euripides publiceerde en de Naardense schoolrector Lambertus Hortensius twee
komedies van Aristophanes vertaalde. Deze nieuwe tendens, onder invloed van J.e.
Scaliger en via hem van Aristoteles, en van de toenemende belangstelling voor de tragedies
van Seneca, zette echter pas door in de invloedssfeer van de in 1575 gestichte
Leidse universiteit. De grote vertegenwoordigers ervan zijn Grotius, wiens stukken
reeds werden besproken, en Daniel Heinsius, de auteur van het belangrijke tractaat
De tragoediae constitutione en de uitgever van Aristoteles' Ars poetica, wiens drama's
desondanks nog steeds op een moderne wetenschappelijke uitgave wachten. Een
ander stuk uit deze periode, dat wel een moderne uitgave ten deel viel, is een alleen
in handschrift bewaarde Dido tragoedia, die op naam staat van Petrus Cunaeus, evenals
Heinsius al op jonge leeftijd hoogleraar aan de Leidse universiteit. Van dit stuk,
een nogal getrouwe toneelbewerking van de tekst van Vergilius' Didoboek, Aeneis IV,
verscheen in 1984 een geannoteerde uitgave.
3.5. Neolatijnse schoolzangen
Van de Leidse hoogleraren moeten wij echter nog even terugkeren naar de zestiende-
eeuwse schoolrectoren. Vanaf 1912 vroeg de Amsterdamse bibliothecaris e.P.
Burger Jr. in een reeks artikelen in het boekhistorisch tijdschrift Het Boek de aandacht
voor de traditie van de schoolzangen aan de Amsterdamse Latijnse scholen,
alsook aan die van Alkmaar in de zestiende eeuw. De Utrechtse collega van Burger,
J.F. van Someren, wijdde kort daarop in hetzelfde tijdschrift een soortgelijke bijdrage
aan de traditie in Utrecht. En ook in vele andere steden is het verschijnsel traceerbaar.
In 1932 publiceerde M.E. Kronenberg de volledige tekst van een Schiedamse
schoolzang van Ger. Hagius uit 1517, met als thema - het zal niemand verbazenhet
leven van de heilige Liduina.16 De bekendste naam, ook in dit genre, is de
Utrechtse schoolrector Macropedius. Van hem werden in 1974 een drietal schoolzangen
uitgegeven door A.M.M. Dekker.
De omvangrijkste moderne publikatie op dit terrein vormt de bundel Carmina
Scholastica Amstelodamensia, een uitgave uit 1984, waarin tien Amsterdamse rectoren
met elk één schoolzang, voorzien van een inleiding en annotaties, vertegenwoordigd
zijn. De meest produktieve auteur, met dertien bewaard gebleven schoolzangen, is
Petrus Apherdianus, die bij de Alteratie van 1578 het veld moest ruimen, maar zich
daardoor niet liet weerhouden aan zijn lange reeks schoolzangen nog een nieuwe toe
te voegen. Een zeer opvallend specimen is de epische beschijving van het Wederdopersoproer
van 1535 van rector Nivenius. Dit gedicht, 'Tumultus Anabaptistarum' ,
gepubliceerd in 1552, heeft nog het meeste weg van een overzetting van Latijns proza
in Latijnse poëzie, een gebruikelijk procédé, dat onderdeel was van het onderwijs op
de Latijnse scholen. Het proza was in dit geval het werk van de Naardense rector
Lambertus Hortensius. Nivenius' schoolzang is ook de enige die het tot een vertaling
heeft gebracht: G.e. Plemp publiceerde in 1631 een tamelijk vrije
Nederlandse adaptatie van het gedicht. Deze vertaling werd in 1659 nogmaals uitgegeven,
nu samen met de vertaling van het oorspronkelijke prozawerk van
Hortensius. De andere in deze selectie aanwezige dichters zijn Alardus van
Amsterdam, Cornelius Crocus, Petrus Vlotinus, Cornelius Haecmundanus, Joannes
Nemius, Antonius Duetus, Bartholomeus Sovvius en diens broer Simon Sovvius.
154 c. L. HEESAKKERS
3.6. Enkele andere Neolatijnse dichters
Naast de drie behandelde auteurs en de vertegenwoordigers van het drama zijn van
veel andere Neolatijnse dichters kleinere corpora teksten verschenen. Het is niet
mogelijk hier al deze edities systematisch de revue te laten passeren. In plaats daarvan
is het misschien nuttig, aan de hand van een aantal voorbeelden te laten zien, hoe de
manier van ontsluiten voeling probeert te houden met de gegroeide behoefte aan
informatie bij de met steeds minder kennis van het Latijn uitgeruste lezer.
Een eerste categorie van uitgaven geeft geen of vrijwel geen nadere toelichting. Aan
de grens van ons terrein zien wij een voorbeeld hiervan in de volledig kale tekstuitgave
van de Latijnse gedichten van Kiliaan: in 1880 kon zo'n tekst nog zonder enige annotatie
worden gepubliceerdY Op dezelfde wijze publiceerde Reichling gedichten van
Murmellius, maar dan achter in de aan hem gewijde monografie, waardoor ze althans
in een biografische context waren geplaatst. Hetzelfde geldt voor de uitgaven van poëzie
van Geldenhauer en Musius in de aan hen gewijde biografieën van Prinsen (1901)
en Noordeloos (1955) en voor de opname van de Latijnse gedichten van Plemp in
Stercks boek over Vondel uit 1927.18
Sinds de teruggang van de kennis van het Latijn in de laatste decennia zijn dergelijke
kale edities nauwelijks meer denkbaar. Op zijn minst zal de uitgever voor een toelichting
op de historische en filologische realia dienen te zorgen. Voorbeelden daarvan
zijn de tekstuitgaven van Bonaventura Vulcanius (1975), Dousa Pater (1976),
Fridericus Maurus en Jacobus Eyndius, beide laatste uit 1993. Maar van comfortabele
ontsluiting is misschien pas echt sprake, wanneer bij de teksten behalve enige annotatie
ook een volledige vertaling wordt toegevoegd. De mooiste voorbeelden hiervan zijn
de gedichten met vertaling zoals opgenomen in de kleine bijdragen die Guépin wijdde
aan Nicolaus Grudius. Soortgelijke edities van integrale teksten van dichters van uiteenlopend
niveau, in andere landen al sinds decennia ingeburgerd, zijn sinds kort ook
in het Nederlandse taalgebied geen zeldzaamheid meer. Zo zorgde het Leids klassiek
dispuut E.D.E.P.O.L voor een uitgave met vertaling en (nogal sobere) toelichting van
het kleine epos op Willem van Oranje van de jong gestorven Georgius Benedicti
(1985). De Leidse schoolrector Petrus Bloccius, die in 1559 een boekje met gedragsregels
voor zijn scholieren in versvorm uitgaf, dat in slechts één exemplaar bekend is,
dankt een goed gedocumenteerde heruitgave met volledige vertaling aan zijn twintigste-
eeuwse opvolger Coebergh-van den Braak (1991). Eveneens van een uniek exemplaar
van een lang gedicht, door de Amersfoortse rector Nicolaus Edanus in 1565 aan
zijn voorganger Crummius gewijd, werd in 1993 een facsimile-uitgave met vertaling en
toelichting uitgegeven door de Amersfoortse Bibliotheca Brongersiana.
Het zij ons toegestaan, hier nog even summier te wijzen op wat de naaste toekomst
ons op dit terrein zal brengen. Van Constantijn Huygens wordt een uitgave
met vertaling en commentaar voorbereid van zijn Latijnse jeugdgedichten, door
Tineke ter Meer, en van zijn autobiografie in verzen, de Semzones, door Frans Blom.
De gedichten van Alexander Hegius zullen op dezelfde wijze worden uitgegeven in
de biografie van deze Deventer school rector , die wordt voorbereid door Jan Bedaux.
Van de gedichten van Rudolf Agricola is een editie door P. Schoonbeeg voorzien.
Tenslotte zal de Auriacus van Daniel Heinsius, in vergelijking met het dramatische
werk van Grotius zo lang verwaarloosd, in de naaste toekomst een moderne uitgave
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 155
beleven, uiteraard met inleiding, vertaling en commentaar, van de hand van Jan
Bloemendal. Deze titels zijn natuurlijk slechts een greep uit het vele dat onderweg is.
4. Secundaire literatuur
Over de secundaire literatuur inzake de Neolatijnse poëzie uit de Noordelijke
Nederlanden zullen wij kort zijn. Natuurlijk wordt er ook aan de poëzie aandacht
besteed in de algemene beschouwingen en naslagwerken over het Europese of specifiek
over het Nederlandse humanisme. Daarvoor volstaan wij hier met een verwijzing
naar de Companion to Neo-Latin Studies van J. IJsewijn en het 'Instrumentum bibliographicum'
in de latere jaargangen van het tijdschrift Humanistica Lovaniensia enerzijds
en naar de Bibliographie de l'humanisme des Anciens Pays-Bas anderzijds. Dit laatste
werk, dat in 1972 door A. Gerlo en H.D.L. Vervliet werd uitgebracht en liep tot
1970, bestaat voor de helft uit het 'répertoire bibliographique des humanistes et poètes
néo-Iatins'. In het supplementdeel over de jaren 1971-1985 is dit repertoire het
hoofdbestanddeel van het boek geworden en dat zal ook gelden voor het volgende
supplement, dat binnen enkele jaren zal volgen. Daarmee is de lijst van Neolatijnse
dichters tot het midden van de zeventiende eeuw zo goed als definitief vastgelegd.
De bestudering van deze dichters beleefde een kortstondige eerste fase met de
overzichtswerken van Hoeufft en Hofman Peerlkamp, beide uitgelokt door de
genoemde prijsvraag van de Brusselse Academie. Pas in onze eeuw is van systematische
en tegelijk breed opgezette bestudering sprake. In 1909 werden uit de nagelaten
papieren van A. Schroeter Beiträge zur Geschichte der neulateinischen Poesie
Deutschlands und Hollands uitgegeven. Het boek wijdt een hoofdstuk aan Secundus
en een aan Grotius, maar gaat daarin ook in op andere Nederlandse dichters. In
1933 volgde het boek dat ondanks zijn beperking in genre tot de lyriek en in tijd tot
het begin van de zeventiende eeuw nog altijd een unieke en onovertroffen vraagbaak
is voor de Neolatijnse poëzie uit de Nederlanden: Georg Ellingers Geschichte der
neulateinischen Lyrik in de Niederlanden. Ellinger wijdde zijn langste en aanstekelijk
enthousiaste hoofdstuk aan Secundus. Daarnaast zijn er aparte hoofdstukken over
Dousa Pater, Lipsius, Baudius, Heinsius en Grotius. Rond deze topfiguren of in
aparte afdelingen worden tientallen andere dichters besproken.
Sindsdien is er niets vergelijkbaars meer ondernomen. Het enige terrein waarop
vanuit verschillende gezichtshoek nog wel kleinere of grotere overzichtsstudies tot
stand kwamen, is dat van het drama dat, zoals wij boven zagen, ook meer bevoorrecht
lijkt met moderne edities dan de andere genres. Voor iemand als Cornelius
Crocus, de auteur van een Jozefdrama, die zich later in zijn leven aansloot bij de
Jezuïeten, kan men terecht bij vier van zulke studies: bij de Nijmeegse dissertatie van
L. van den Boogerd (1961), die aansluit bij de belangstelling voor de invloedrijke
toneelcultuur der Jezuieten; bij de bijdrage van O.W. Tetzlaff over de invloed van
het Nederlandse drama, met name Gnapheus' Akolastus, Macropedius' Hecastus en
Crocus' Joseph, op de Duitse literatuur van de zestiende eeuw; bij de monografie van
J. Lebeau, volgens de titel gewijd aan het Jozefthema in het Duitse toneel (1977),
maar met uitvoerige passages over Nederlandse auteurs;19 en tenslotte bij de nog
156 c. L. HEESAKKERS
recentere studie van James A. ParenteJr, die het christelijke toneel in Duitsland en
in de Nederlanden tussen 1500 en 1680 behandelt (1987). In de beide laatste werken
wordt ook veel aandacht besteed aan auteurs als Macropedius en Schonaeus.
Jozef IJsewijn inventariseerde in 1980 en 1981 het Neolatijnse toneel uit de
Nederlanden in twee artikelen. Twee andere publikaties die hier genoemd moeten
worden, zijn die van Tetzlaff uit 1972, over de invloed van de Nederlandse
Neolatijnse drama's op de Duitse literatuur, en een indringend artikel van Eyffinger
over de Grotius en Heinsius als dramaschrijvers, verschenen in het Neolatijn-nummer
van het tijdschrift Lampas uit 1985.
Minder spectaculair is de bestudering van enkele andere Neolatijnse genres. Sonja
Witstein besteedde in haar studie over de funeraire poëzie van de Nederlandse
Renaissance aandacht aan Huygens' Naeniae op de dood van zijn vrouw. In Slits' dissertatie
Het Latijnse stededicht komen met name Macropedius, Barlaeus en Huygens
aan de orde. In een Brussels colloquium over de humanistische satire figureren
meerdere auteurs uit ons onderzoeksterrein. Expliciete aandacht krijgen ruim
zeventig Nederlandse bewerkers van Griekse epigrammen in James Huttons monografie
over de Griekse anthologie in Frankrijk en bij de Latijnse auteurs uit de
Nederlanden (1946). Hetzelfde geldt voor de studie van Ingrid de Smet over de
Menippeïsche satire in Frankrijk en de Nederlanden. Een werk over zowel de
Neolatijnse als de Nederlandse Heldinnenbrief is in voorbereiding.20
Enkele andere, doorgaans kleinere overzichtsstudies, zal men hieronder in de
bibliografie aantreffen. Voor de kleinere studies die in de periode tot 1985 gewijd zijn
aan de poëzie van afzonderlijke dichters moge verwezen worden naar de twee bovengenoemde
afleveringen van het 'répertoire des humanistes et des poètes néo-Iatins'.
Voor latere publikaties is men aangewezen op het ook al genoemde Leuvense
'Instrumentum bibliographicum'. Ook voor de biografieën over enkele afzonderlijke
dichters, die zich al dan niet uitdrukkelijk met hun poëzie bezighouden, zij naar de
bibliografische repertoria verwezen. Drie omvangrijkere poëzie-studies echter verdienen
hier nog expliciete vermelding. De eerste is Eyffingers bundeling van artikelen,
onder de titel Grotius poeta als dissertatie voorgelegd aan de universiteit van
Amsterdam in 1982. De belangrijkste bijdrage uit de periode na 1985 is zonder twijfel
het grote, hieronder bij de tekstedities opgenomen Secundusboek van lP. Guépin.
Tenslotte verscheen in 1993 een studie over Dousa Pater als Neolatijns dichter.21
5. Besluit
Na het bovenstaande zal duidelijk zijn, dat er van een systematische ontsluiting van
de Neolatijnse poëzie uit de Noordelijke Nederlanden - en deze verschillen hierin
weinig van de andere Europese landen - voorlopig nog geen sprake is. Het zal echter
evenzeer duidelijk zijn dat de talrijke kleine aanzetten daartoe interessant en belangrijk
zijn. Een verkenning van het onderzoek op het terrein van het N eolatijnse proza,
dat hierboven enigszins geforceerd buiten de deur werd gehouden, zou een soortgelijk
beeld te zien geven.22
De hier beschreven onderzoeksprojecten vertonen echter onmiskenbaar een
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 157
selectief, om niet te zeggen arbitrair karakter. Daarmee rijst de vraag, in hoeverre
deze selectie van bestudeerde auteurs een reëel inzicht geeft in de totale omvang en
de gelaagdheid van de Noordnederlandse Neolatijnse literatuur.
Om deze vraag te beantwoorden, dient men op zijn minst te beschikken over een
globale beschrijving van die literatuur. Naast de boven onder 1.2. bepleite bloemlezingen
zou daarom ook moeten worden gewerkt aan een inventarisatie van de
Neolatijnse literaire produktie. Een eerste bijdrage hieraan zou kunnen bestaan in
een bibliografie van de Neolatijnse geschriften. Om deze in hun context te plaatsen,
zou een biografie en een karakteristiek van hun auteurs beschikbaar moeten zijn.
Een gecombineerde uitvoering van deze opgaven zou de vorm kunnen krijgen van
een encyclopedie van Neolatijnse auteurs, 'Van Agricola tot Zovitius'. De lemmata
zouden een biografie van elke auteur, een karakteristiek van zijn oeuvre, en een
bibliografie van zijn geschriften moeten bevatten.
Een onderzoek naar de uitvoerbaarheid van een dergelijk werk is lopende. De uitkomst
daarvan zal sterk afhankelijk zijn van de steun die buiten de kring der direct
betrokken onderzoekers voor het project te vinden is. Deze steun moet onder meer
komen van al degenen die ex professo of uit persoonlijke belangstelling geïnteresseerd
zijn in de Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis, en bijgevolg al meer
dan eens geconfronteerd zijn met de slechte toegankelijkheid van de Neolatijnse
component van onze vaderlandse cultuur. Als zij, tot de overtuiging gekomen dat
verandering in deze situatie noodzakelijk is, aan hun nieuw gewonnen overtuiging
ondubbelzinnig en metterdaad uiting geven, zullen zij daarmee de kansen op de uitvoering
van boven geschetste projecten ten zeerste bevorderen en de uitvoerende
onderzoekers een onmisbare steun in de rug zijn.
6. Bibliografie
6.1. Teksten beschikbaar in bundels, chronologisch geordend
6.1.1. Algemene Neolatijme bloemlezingen
1600 D. Blyenburgh: Veneres Blyenburgicae, sive Amorum hortus, in quinque areolas divisus, et
fragantissimus [!] CXLVIII celeberrimorum poetarum fiosculis refertus. Dordrecht, 1600.
[Tweede emissie met nieuw voorwerk: Apicula Batava, sive horti amoris mellijicium, Ex
fragrantissimis CL plus minus optimorum ac praestantissimorum Auctorum fiosculis nuper a
Florilego Batavo summo studio industriaque congestum. Amsterdam, 1613.]
1966 H.C. Schnur: Lateinische Gedichte deutscher Humanisten. Stuttgart, 1966. [Erasmus, D.
Heinsius, Murmellius, Secundus]
1975 P. Laurens & c. Balavoine: Musae reduces. Anthologie de la poésie latine de la Renaissance.
Leiden, 1975, lI, p.l03-205: 'Les Pays-Bas'. [Erasmus, Secundus, Lernutius, Baudius,
Eyndius, Heinsius, Grotius]
1979 F J. Nichols: An Anthology ofNeo-Latin Poetry. New Haven, 1979, p. 486-523 en 584-591.
[Secundus, J. Dousa Filius]
1979 A. Perosa & J. Sparrow: Renaissance Latin Verse. An Anthology. London, 1979, p. 467-
490: 'The Netherlands'. [Erasmus, Secundus]
1980 1. Mcfarlane: Renaissance Latin Poetry. Manchester, 1980. [Benedicti, Kats [!], Secundus,
Bauhusius, Hugo]
1986 De tweede ronde. Tijdschrift voor literatuur 7 (1986-1987)/4 [Latijns nummer].
158 C. L. HEESAKKERS
6.1.2. Bloemlezingen van Neolatijnse poezie uit de Nederlanden
1614 [J. Gruterus:] Delitiae C poetarum Belgicorum huius superiorisque aevi illustrium, Collectore
Ranutio Ghero. Frankfurt, 1614.
1783 L. van Santen: Deliciae poeticae, Fasciculi VIIJ. Leiden, [1783-]1796.
1792 Th. van Kooten: Deliciae poeticae. Fasciculi I-IV (Duinkerken, 1792-1794); V-VII
(Amsterdam, 1802-1805). [I-III. Ed. altera priore locupletior. Amsterdam, 1812.]
1822 P. Hofman Peerlkamp: Liber de vita ac doctrina omnium Belgarum qui carmina Latina
composuerunt, servato temporis ordine (850-1813), additoque de facultate singulorum poetica
judicio. Brussel, 1822. [2e verb. ed. Liber de vita doctrina et facultate Nederlandorum qui
carmina Latina composuerunt. Haarlem, 1838.]
1984 c.L. Heesakkers & W.G. Kamerbeek: Carmina ScholasticaAmstelodamensia. Leiden, 1984.
1993 J.P. Guépin: Typisch Nederlands. De Latijnse PoëZie. Groningen, 1993.
6.2. Moderne edities van poezie van individuele dichters, alfabetisch gerangschikt
ALARDUS VAN AMSTERDAM
J.F.M. Sterck: Onder Amsterdamsche Humanisten. Hun opkomst en bloei in de 16e eeuw.
Hilversum-Amsterdam, [1934], p. 13 sqq.
BENEDICTI, Georgius
De Krijgsdaden van Willem van Oranje. Vert. en comm. Collo class. c.n. E.D.E.P.O.L..
Leiden, 1990.
BLOCCIUS, Petrus
Praecepta formandis puerornm moribus perutilia. Ed. en vert. A.M. Coebergh-van den Braak.
Leuven, 1991.
CUNAEUS, Petrus
c.L. Heesakkers: 'Tragoedia Dido P. Cunaei'. In: Humanistica Lovaniensia 33 (1984),
p.145-197.
DOUSA (Pater),Janus
Epigrammatum Lib. IJ. Ed. c.L. Heesakkers. Leiden, 1976.
EDANUs, Nicolaus
De droom van Nicolaas Edanus. Het leven van Johannes Krumm of Crommius, ook genaamd
Novesius (1485-1565); de loopbaan van een rector van zeven Latijnse scholen in de Noordelijke
Nederlanden. Ed. en vert. c.A. van Veen-Noordegraaf enJ.A. Brongers. Amersfoort, 1993.
ERAsMus, Desiderius
The Po ems of Desiderius Erasmus. With introd. and notes, ed. C. Reedijk. Leiden, 1956;
Collected Works ofErasmus. [Vol. 85, 86] The Poems. Ed. H. Vredeveld; Eng. tr. C.H. Miller.
Toronto/BuffalolLondon, 1993.
GELDENHAUER NOVIOMAGUS, Gerardus
J. Prinsen J.Lz.: Collectanea van Gerardus Geldenhauer Noviomagus, gevolgd door den herdruk
van eenige zijner werken. Amsterdam, 1901. [Bevat o.m. 'Satyrae octo ad verae religionis
cultores', p. 154-176.]
GNAPHEUS, Gulielmus
Acolastus. Ed. en vert. P. Minderaa. Zwolle, 1956. [Ed. and tr. W.E.D. Atkinson. Londonl
Ontario, 1963.]
GROTIUS, Hugo
De dichtwerken van Hugo Grotius, in opdracht van de Commissie voor de uitgave van de brief
wisseling en de dichtwerken van Grotius van de KNAW 1. Oorspronkelijke werken. Assen, 1970-
Hierin verschenen tot nu toe:
- Eerste deel: Saera in quibus Adamus Exul. Vert. en toe!. B.L. Meulenbroek. (Assen, 1970-1971);
- Tweede deel, pars I A en B [jeugdpoëzie 1595-1600]. (Assen, 1972-1973); pars 2 A en
B [jeugdpoëzie 1591-1601]. In!. A.c. Eyffinger; vert. en toe!. B.L. Meulenbroek. (Assen,
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 159
1977 -1978); pars 5 A en B: [Christus patiens 1608]. Vert. en toel. B.L. Meulenbroek,
m.m.v. A.e. Eyffinger. (Assen, 1978); pars 3 A en B: Original Poetry 1602-1603. Ed. A.
Eyffinger (Assen, 1988); pars 4 A en B: Original Poetry 1604-1608. Ed. E. Rabbie. (Assen, 1992).
- Vierde deel: Sophompaneas 1635. Ed. A. Eyffinger, with ass. of P. Rietbroek. (Assen,
1992).
GRUDIUS, Nicolaus
]. P. Guépin: 'Grudius uit de schaduw'. In: Maatstaf31 (1983), nr. 8, p. 79-101;].P. Guépin,
'De onuitgegeven gedichten van Grudius die betrekking hebben op het debacle van de
inpoldering van De Zijpe'. In: Symposium Janus Secundus (1511-1536). Red. M. de Scheper
en R. de Smedt. Mechelen, 1987. (Handelingen Kon. Kring voor Oudheidkunde, Letteren
en Kunst van Mechelen, 29, afl. 2).
MACROPEDIUS, Georgius
Everyman, Homulus und Hekastus. Ed. K. Goedeke. Hanover, 1865. [o.a. Hecastus];
Rebelles und Aluta. Ed. J. Bolte. Berlijn, 1897; De dictione Georgii Macropedii. Ed. ].
Hartelust. Utrecht, 1902. [o.a. Petriscus]; Rebelles. Ed. P.A. Goll. In: Programm des k.k.
deutschen Staatsgymnasiums in Budweis 40 (1910-1911) en 41 (1911-1912); Drei
Schauspiele vom sterbenden Menschen. Ed.]. Bolte. Leipzig, 1927 [o.a. Hecastus]; Bassarus.
Ed. en vert. R.e. Engelberts. Tilburg, 1968; 'The Andrisca of G. Macropedius. A
Critical Edition' . Ed. F. Leys. In: Humanistica Lovaniensia 31 (1982), p. 76-119; Two
Comedies, Rebelles (the Rebels), Bassarus. Ed. and tr. Y. Lindeman. Nieuwkoop, 1983;
Asotus, Een Neolatijns drama over de Verloren Zoon door Joris van Lancvelt. Ed. en vert.
H.P.M. Puttiger. Nieuwkoop, 1988; A.M.M. Dekker: 'Three Unknown "Cantilenae
Martinianae" by Georgius Macropedius'. In: Humanistica Lovaniensia 23 (1974), p. 188-
227; A.M.M. Dekker: 'Een vergeten loflied van Georgius Macropedius'. In: Hermeneus
46 (1974-1975), p. 311-317.
MAURUS [MOORMAN, MORMANN], Fridericus
'Friderici Mauri Carmina, an edition with commentary'. Ed. P. Schoonbeeg; introd. by
e.G. Santing. In: Wessel Gansfort (1419-1489) and Northern Humanism. Ed. F. Akkerman,
G.e. Huisman, A.]. Vanderjagt. Leiden [etc.], 1993, p. 325-386.
MORUS, Philippus
P.M.M. Geurts: De Utrechtse kanunnik Philippus Morus. Met aanhangsel: Werken van Morus.
Nieuwkoop, 1977. [drama's Vinea Christi en Naboth]
MURMELLIUS, Johannes
D. Reichling: Johannes Murmellius. Sein Leben und seine Werke. Freiburg, 1980. [repro
Nieuwkoop, 1963.]
MUSIUS, Cornelis
P. N oordeloos: Cornelis Musius [Mr Cornelis Muys] Pater van Sint Agatha te Delft Humanist/
Priester Martelaar. Utrecht-Antwerpen 1955.
PLEMP, Cornelis G.
'Latijnsche gedichten van Cornelis Gysbertzen Plemp aan of betreffende Joost van den
Vondel (1625-1638)'. In: ].F.M. Sterck, Rondom Vondel. Studiën over den dichter en zijn
kring. Amsterdam 1927, p. 97-122; het lange nr. 10 met een Nederlandse vertaling van
e.P. Burger Jr. in P.e. Hooft: Emblemata amatoria. Ed. K. Porteman; met een vertaling
van de Latijnse disticha [van e.G. Plemp] door A. Welkenhuysen. Leiden, 1983.
SECUNDUS, Janus
Opera omnia, emendatius et cum notis adhuc ineditis Petri Burmanni Secundi denuo edita. Ed. P.
Bosscha. Leiden, 1821; Basia. Mit einer Auswahl aus den Vorbildern und N achahmern ed.
G. Ellinger. Berlin, 1899; Cl. W. Endres: Janus Secundus. The Latin Love Elegy in the
Renaissance. Hamden, 1981;J.P. Guépin: De kunst van Janus Secundus. De 'kussen' en andere
gedichten. Met een bijdrage van P. Tuynman. Amsterdam, 1991; ].R.e. Martyn: 'The
Three Journeys of Secundus'. In: Humanistica Lovaniensia 42 (1993), p. 160-251.
VULCANIUS, Bonaventura
R. Breugelmans: 'Three Panegyrics by Bonaventura Vulcanius'.In:Lias2 (1975), p. 265-273.
160 c. L. HEESAKKERS
6.3 Studies
6.3.1. Algemene overzichten
1910 A. Roersch: L'humanisme beige à I'époque de la Renaissance. Etudes et portraits. Bruxelles,
1910.
1933 A. Roersch: L 'humanisme beige à l'époque de la Renaissance. Etudes et portraits. IL (Louvain,
1933).
1954 H. Baudet, M.A. Nauwelaerts & F. Tichelman: 'Lijst van werken van Noord-Nederlandse
humanisten, geboren voor of omstreeks 1500'. In: Folium librorum vitae deditum
4 (1954), p. 3-28.
1955 P.NM. Bot: Humanisme en onderwijs in Nederland. Utrecht, 1955.
1972 A. Gerlo & H.D.L. Vervliet: Bibliographie de I'humanisme des Anciens Pays-Bas. Bruxelles,
1972.
1975 J.1Jsewijn: 'The Coming of Humanism to the Low Countries'. In: H.A. Oberman &
T.A. Brady Jr: Itinerarium Italicum [. . .] P.O. Kristelier. Leiden 1975, p. 193-30l.
1976 R. Walsh: 'The Coming ofHumanism to the Low Countries: Some Italian Influences
at the Court of Charles the Bold'. In: Humanistica Lovaniensia 25 (1976) p. 146-197.
1985 Lampas 18 (1985) p. 309-401. [Themanummer Neolatijn]
1988 J. IJsewijn: 'Humanism in the Low Countries'. In: A. RabilJr.: Renaissance Humanism.
Foundations, Forms, and Legacy. Vol. TI (Philadelphia, 1988), p. 156-215.
1988 M. de Schepper, avec la collo de c.L. Heesakkers: Bibliographie de I'Humanisme des
Anciens Pays-Bas. Supplément 1970-1985. Bruxelles 1988.
1990 J.1Jsewijn: Companion to Neo-Latin Studies, I, History and Diffusion ofNeo-Latin Literature.
2nd entirely rewr. ed. Leuven, 1990, p. 148-163
1990 J.K. Cameron: 'Humanism in the Low Countries'. In: The Impact ofHumanism on Western
Europe. Ed. by A. Goodman & A. MacKay. LondonlNèw York, 1990, p. 137-163.
1992 E. Strietman: 'The Low Countries'. In: The Renaissance in National Context. Ed. by
R. Porter & M. Teich. Cambridge [etc.], 1992, p. 68-9l.
1995 LA.R. de Smet: Neo-LatinMenippean Satire in the LtrIJ) CountriesandFrance 1581-1655.
Genève, 1995. [ter perse] ~
6.3.2. Studies over de Nederlandse Neolatijnse poëzie
1819 J.H. Hoeufft: Parnasus Latino-Belgicus, sive Plerique e poetis Belgii Latinis, epigrammate
atque adnotatione illustrati. AmsterdamIBreda, 1819.
1822 P. Hofman Peerlkamp [Zie boven onder 6.1.2]
1909 A. Schroeter: Beiträge zur Geschichte der neulateinischen Poesie Deutschlands und Hollands.
Berlin, 1909.
1933 G. Ellinger: Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden bis zum Beginn des
siebzehnten ]ahrhunderts. Berlin, 1933. [Repr. 1969.]
1946 J. Hutton: The Greek Anthology in France and in the Latin Writers of the Netherlands to the
Year 1800. Ithaca, 1946. [Repr. New York, 1967.]
1961 L. van den Boogerd: Het]ezuïtendrama in de Nederlanden. Groningen, 1961.
1972 O.W. Teizlaff: 'Neulateinische Dramen der Niederlande in ihrer Einwirkung auf die
deutsche Literatur des sechzehntenJahrhunderts'. In: Amsterdamer Beiträge zur älteren
Germanistik 1 (1972), p. 111-192.
1976 U. Bomemann: Anlehnung und Abgrenzung. Untersuchungen zur Rezeption der niederländischen
Literatur in der deutschen Dichtungsreform des siebzehnten ]ahrhunderts. Assen!
Amsterdam, 1976.
1980 J. IJsewijn: 'Annales Theatri Belgo-Latini. Inventaris van het Latijns toneel uit de Nederlanden'.
In: Liber Amicorum Prof. G. Degroote. Red. M. Veremans. Brussel, 1980, p. 41-55.
1981 J.1Jsewijn: 'Theatrum Belgo-Latinum. Het Neolatijns toneel in de Nederlanden'. In:
Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten
van België" 43 (1981), p. 71-114.
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 161
1985 A.C. Eyffinger: '''Cui bono si Agamemnon diserte loquitur?" Achtergronden en doelstelling
van de Neolatijnse tragedie'. In: Lampas 18 (1985), p. 363-383.
1986 J.P. Guépin: 'Het Bataafse Oor. Drie eeuwen Latijnse poëzie door Nederlanders
geschreven'. In: De Tweede Ronde 7 (1986-1987)/4, p. 135-148.
1987 J.A. Parente: Religious Drama and the Humanist Tradition. Christian Theater in Germany
and in the Netherlands 1500-1680. Leiden, 1987.
Adres van de auteur: Berlagestraat 19, NL - 2321 EK Leiden
NOTEN
1 M. Wehrli: 'Deutsch und Latein in der Barockliteratur'. In: Akten des V Internationalen
Germanisten-Kongresses Cambridge 1975. Ed. L. Foster und H.-G. Roloff. Heft I, p. 134-149
(p. 148).
2 Zoals de titel aangeeft, is R. Hovens Lexique de la prose latine de la Renaissance. Leiden
[etc.], 1994, alleen op het Neolatijnse proza gebaseerd. Ook slechts beperkt bruikbaar is E.
Spanoghe: Synonymia latino-teutonica. Latijnsch-Nederlandsch woordenboek der XVIIe eeuw.
Antwerpen, 1889-1902.
3 Een eerste aanzet tot een dergelijke bloemlezing kan men zien in het schoolboek Roma
aeterna N. Ed. J. Ysebaert en E.E. Hesse. Maastricht, [1978], dat de laatste tientallen bladzijden
inruimt voor Latijnse teksten uit de veertiende tot de achttiende eeuw. In Tolle lege. Ed.
F. Meijer, A.M. Tromp & G.c. Wakker. Muiderberg, 1987, is één Neolatijnse tekst opgenomen
(Erasmus).
4 Cf. Hoeufft: Parnasus (zie boven sub 6.3.2) 1 *verso: 'Anno nempe 1818 aurei nomismatis
praemium spopondit Academia Bruxellensis ei erogandum, qui optime narrationem historicam,
litterariam, ac criticam conscriberet poetarum Belgii Latinorum' .
5 Vermelding verdient hier ook een uitgave van Griekse poëzie van Leidse Neolatijnse
auteurs met Nederlandse vertaling in: Bataafs Athene. Een bloemlezing van klassiek Griekse poëzie
van de hand van Leidse humanisten van de zestiende tot en met de twintigste eeuw. Uitgegeven ter
gelegenheid van het zestiende lustrum van het Collegium Classicum c.n. M.F.. Leiden, 1993. Een
moderne uitgave met Nederlandse vertaling van het Griekse gedicht Harlemias, van N. van
Wassenaer (ca. 1570-1630) dateert al van 1930 (ed. G.c. van Walsem).
6 De vijf areolae vermelden op hun afzonderlijke titelpagina's als plaats en jaar: Dordrecht,
1615.
7 Cf. hiervoor C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat. Zur Geschichte des Gesamtwerkes des
Erasmus von Rotterdam. Basel/Stuttgart, 1980.
8 Cf. Opus Epistolarum Des. Erasmi Roterodami. Ed. P.S. Allen. Vol. I (Oxford, 1906), p. 38,
r. 19-20 en p. 39, r. 18-19.
9 Zie H. Vredeveld: 'The Ages of Erasmus and the Year ofhis Birth'. In: Renaissance
Quarterry 46 (1993), p. 754-809.
10 In 1582 zou te Parijs nog een boekje met poëzie van Secundus, Marullus en Angerianus
verschijnen.
II Cf. c.L. Heesakkers: 'Secundusverering in Nederland'. In: Symposion Janus Secundus
(1511-1536). Mechelen 1987. (Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde,
Letteren en Kunst van Mechelen, 29/2, 1986), p. 25-37.
12 Cf. Nederlandse madrigalen. Ed. F. Noske. Amsterdam, 1962. (Monumenta musica neerlandica,
5).
IJ Wel is er in 1748 in Parijs nog een editie van Secundus' Poemata verschenen.
14 H. van de Venne: 'Cornelius Schonaeus 1541-1611: a Bibliography of his Printed
Works'. In: Humanistica Lovaniensia 32 (1983), p. 367-433; 33 (1984), p. 206-314; 34B (1985),
p. 1-113; 35 (1986), p. 219-283.
162 c. L. HEESAKKERS
15 De kale tekst van Petrus Nannius' Vinctus, een komedie in proza uit 1522, werd opgenomen
in A. Polet: Une gloire de l'humanisme beige. Petrus Nannius 1500-1557. Louvain, 1936, p. 212 -23 5.
16 Zie Het Boek 1 (1912), p. 49-60, 321-328; 2 (1913), p. 55-60; 8 (1919), p. 281-293; 9
(1920), p. 33-48,137-150; 14 (1925), p. 85-87 (Amsterdam, Burger); 10 (1921) p. 33-60
(Alkmaar, Burger); 7 (1918), p. 241-259 (Utrecht, Van Someren); 21 (1932-33), p. 273-287
(Schiedam, Kronenberg). Over Chr. Furnius: Carmina scholastica. Maastricht, 1553, is mij
geen literatuur bekend.
17 Cf. Kilianus Latijnsche gedichten. Uitgegeven en met een levensbeschrijving voorzien door
Max Rooses. Antwerpen, 1880.
18 Stercks bundel over Amsterdamse humanisten uit 1934 geeft terloops enkele gedichten
van Alardus, soms gevolgd door een vertaling. De private press edities Josephi J. Scaligeri
Poemata anecdota. Ed. H.]. de Jonge. Leiden, 1980. [100 exemplaren] en Anthologia Vossiana.
Gerardi Ioannis Vossii poemata. Ed. C.S.M. Rademaker. 's-Gravenhage, 1982. [60 exx.] dragen
vanwege hun kleine oplage, hun bescheiden omvang, hun specifiek publiek en hun Latijnse
presentatie in slechts zeer beperkte mate bij tot de ontsluiting van de Neolatijnse poëzie.
19]. Lebeau: Salvator mundi. L"exemple' de Joseph dans Ie théatre allemand au XVIe siècle.
Nieuwkoop, 1977.
20 Cf. S.F. Witstein: Funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance. Enkele funeraire gedichten
van Heinsius, Hooft, Huygens en Vondel bezien tegen de achtergrond van de theorie betreffende het
genre. Assen, 1969; F.P .T. Slits, Het Latijnse stededicht. Oorsprong en ontwikkeling tot in de zeventiende
eeuw. Amsterdam, 1990; La satire humaniste. Ed. R. De Smet. Louvain, 1994 . Voor
Ingrid de Smets thesis over de Menippeïsche Satire, zie beneden sub 6.3.1. Een dissertatie
over de Nederlandse en N eolatijnse Heldinnenbrief wordt voorbereid door Olga van Marion.
21 Cf. A.C.G.M. Eyffinger: Grotius Poeta. Aspecten van Hugo Grotiusdichterschap. [s.l.], 1981.
[diss. Amsterdam]; c.L. Heesakkers en W.M.S. Reinders: Genoeglijk boven al zijn mij de
Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa (1545-1604). Leiden, 1993.
22 De enige auteur wiens werk een integrale moderne editie en een bijna volledige Engelse
vertaling ten deel valt, is Erasmus. Ook edities en vertalingen van zijn afzonderlijke werken
blijven elkaar opvolgen en de secundaire literatuur dreigt onoverzienbaar te worden. Grotius
volgt op grote afstand met edities en vertalingen van een ruime keuze uit zijn werken. Lipsius
moet het vooralsnog doen met de uitgave van zijn volledige briefwisseling. Van een aantal
auteurs verschenen incidentele edities of, vooral, vertalingen. Agricola, Erasmus, Grotius en
Vossius kregen een deeltje in de reeks Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland (Ambo,
Baarn). Losse projecten waren Lipsius' De constantia (p.H. Schrijvers, 1983), Huygens' Vita
(A.H. Kan, 1946; c.L. Heesakkers, 1987), Emmius' biografie van Willem Lodewijk (P.
Schoonbeeg, 1994), en een editie met vertaling van Busbequius' Turkse brieven (Z. von
Martels, M. Goldsteen, 1994). Secundaire studies blijven relatief schaars.
Boekbeoordelingen
De gedichten van Tesselschade Roemers / [Maria Tesselschade Roemers
Visscher] ; uitg. en toegel. door A Agnes Sneller en Olga van Marion, m.m.v.
Nettyvan Megen. - Hilversum: Verloren, 1994. - 159 p. : ill. ; 24 cm
ISBN 90-6550-018-9 Prijs: f 29,-
Op 4 november 1994 werd in Leiden, tijdens een studiedag van de Stichting
Vrouwengeschiedenis van de vroegmoderne tijd, een editie van de gedichten van de
zeventiende-eeuwse dichteres Maria Tesselschade Roemers Visscher - of wel
Tesselschade Roemers - gepresenteerd. Hiervóór moest men het doen met] A Worps
editie van gedichten en brieven van, aan (en over) haar, die in 1918, na Worps dood,
onder de titel Een rmwaerdeerlycke Vrouw uiteindelijk door J.F M. Sterck werd gepubliceerd.
Sindsdien breidde niet alleen het destijds bekende corpus van Tesselschades
gedichten zich uit, maar ook kregen een aantal teksten nieuwe aandacht vanuit filç>logische
hoek. Zo vonden Sterck en pater Maximilianus nog twee handschriften, waarvan
één o.a. het sonnet 'Dat BARELEUS pen' enz. hevat (waarschijnlijk een afschrift) en het
ander het sonnet 'Ons beijder Vader seijdt' enz. én een tweede redactie van het 'Deuntje'
'Claes seijde tegens Trijn' (beide toch wel zeker in afschrift). Vervolgens hebben in het
afgelopen decennium m.n. L. Strengholt en zijn leerlingen Erna van Koeven en Agnes
Sneller zich met de tekstuele bronnen en interpretatie van enkele gedichten van
Tesselschade beziggehouden. Binnen de gegroeide belangstelling voor zeventiende- en
achttiende-eeuwse dichtende vrouwen kon toen de vierhonderdste geboortedag van
deze dichteres aangegrepen worden om haar rol als cultureel verschijnsel, in een biografische
context, te belichten, en ook een nieuwe uitgave van haar werk te bezorgen.
Een Leidse werkgroep neerlandici-renaissancisten, onder leiding van Agnes Sneller en
Olga van Marion, zette zich zo aan een becommentarieerde tekstuitgave waarin haar
dichterschap centraal zou staan.
Geen van de onderzoekers van Tesselschades werk bevroedde dat P. Leendertz]r.
al in 1929 de resultaten van een minutieuze herbestudering van de beschikbare handschriftelijke
bronnen en teksten had neergelegd in een uitvoerige, nooit gepubliceerde
studie. Hierin corrigeerde hij o.m. op vele punten de transcripties, dateringen en
woord- en zakencommentaar in Worps editie en analyseerde hij bekende gegevens
voor Tesselschades biografie met grote strengheid op feit en fictie. Dit manuscript in
de omvangrijke nalatenschap-Leendertz (die bij de Amsterdamse UB berust) was in
1993 niet alleen onbekend aan de recente Tesselschade-biografe, maar ook aan haar
Leidse collegae, die zich in de illusie van pioniersarbeid te verrichten over het beschikbare
tekstuele materiaal bogen. En hier blijkt maar weer eens hoe de moderne
Neerlandicus-met-modem dagelijks zijn computer op Internet moet instellen. Want
dank zij een daarop opgevangen bericht konden de Leidse neerlandicae drie weken
voor de presentatie van hun uitgave een aantal van Leendertz's opmerkingen nog net
verwerken. De biografe kan nu achteraf hem o.a. de eer geven dat hij veel eerder dan
Van de Waal de identificatie van de Goltzius-tekening als een portret van
TNTL 111 (1995) 163-166
164 BOEKBEOORDELINGEN
Tesselschade (die wel eerder was betwijfeld) heeft ontkracht. Ook zette hij op enkele
punten (nog) rigoureuzer dan zij het mes in biografische reconstructies, met zeer veel
nadruk op het doorwerken van negentiende-eeuwse vooropgezette ideeën en 'wishful
thinking'. Hoewel in zijn argumentatie om de feitelijke verhouding TesselschadeVondel
tot ongeveer niets te reduceren en haar overgang naar het katholicisme zo laat
mogelijk te stellen toch wel een parti pris en een verzet tegen katholieke annexatie lijkt
mee te spelen, had Leendertz om zijn zo 'sec' mogelijke weging en analyse van het
Tesselschade-bronnenmateriaal in 1994 een eerbewijs verdiend.
De nieuwe editeurs van Tesselschades poëzie zijn sterk filologisch-taalkundig
gericht. Ze hebben haar gedichten voor alles willen bestuderen op wat en hoe het er
eigenlijk staat. De teksten worden alleen als dit de feitelijke interpretatie dient met biografische
gegevens verbonden; ook worden ze - bijvoorbeeld qua thematiek - nauwelijks
binnen een literaire traditie geplaatst. Evenmin is er in de inleiding aandacht voor
de functie van ook haar poëzie in het verkeer van de literaire incrowd van haar tijd;
alleen de toegevoegde toelichting op haar muzikale activiteiten, door Louis Grijp, laat
een glimp zien van haar optreden binnen het milieu van Hooft c.s. De teksten worden
dan ook niet chronologisch gerangschikt, maar qua soort: 8 sonnetten, 18 'verschillende
gedichten' (en gedichtjes), 6 twee- of vierregelige rijmpjes die ze in brieven inlaste
en 2 Italiaanse versjes. Overtuigd dat lezers uit verschillende disciplines vreugde zullen
kunnen beleven aan de teksten zelf van deze zeventiende-eeuwse dichteres, zijn de editeurs
er in hun commentaar op gericht haar 'zeggingskracht en [het] taalkunstig vermogen'
(p. 11) ten volle te doen uitkomen.
Lang niet alle poëzie van Tesselschade is overgeleverd. Van wat we kennen zijn
maar 14 + 1 (een van de Italiaanse) gedichten in handschrift bewaard, waarvan
slechts 9 in een autograaf. Bij de toevoeging van de zes rijmpjes kun je soms wel
vraagtekens zetten: in twee gevallen gaat het duidelijk om een bewust gekozen poëtische
vorm, in de trant van Hooft en Huygens, maar moeten die andere regels nu
ook net zoveel aandacht krijgen, gewoon omdat ze rijmen?
De editeurs hebben allereerst een zo goed mogelijk verantwoorde tekst willen geven
en hebben dat ook nauwgezet gedaan. Dus worden bij handschriftelijke tekstoverlevering
via een verantwoording en diplomatische transcriptie de 'making of the text', correcties
van anderen en andere varianten aangegeven. In de twee gevallen dat er substantiële
verschillen bestaan tussen de versies van een handschriftelijke én een gedrukte
bron, heeft men de eerste als uitgangspunt genomen. Toch hoeven we, zeker als het om
een afschrift gaat, daarmee niet automatisch de oorspronkelijke tekst van Tesselschade
te pakken te hebben (zoals bij 'Claes seijde tegens Trijn'). Zelfs de autograaf van 'De
beste tong die stemmen smeede' (die Tesselschade naar Vondel stuurde nadat zij de
tekst eerst aan Hooft had voorgelegd) blijkt volgens Leendertz nu juist een door Hooft
verbeterde versie te vertegenwoordigen, in tegenstelling tot de gedrukte.
In de toelichting op de teksten ligt het volle accent op de taalkundige en lexicale
commentaar, met in 'notities' o.a. veel aandacht voor stilistische wendingen (antithesen,
paradoxen, oxymora, klankspel enz.). Tesselschades gedichten zijn syntactisch en
in de verbale verbeelding van haar gedachtenspinsels niet eenvoudig. Ze worden ook
niet veel helderder als de editeurs in het lexicale commentaar tal van meerdere betekenismogelijkheden
onderkennen (a, b, en soms c), die, als ik het goed begrijp, evenals de
BOEKBEOORDEL~GEN 165
aangewezen gevallen van 'tweeduidigheid' volgens hen kennelijk steeds allemaal ad hoc
meespelen. Of wordt de lezer zelf geacht te kiezen; moet dit opgemaakt worden uit de
zin op p. 11 van de inleiding: 'Pas als de lezer/es zich geduldig verdiept in de vele mogelijkheden
die de tekst biedt, kan een zinvolle interpretatie ontstaan'? Die meervoudige
betekenissen lijken me overigens wel eens gezocht. Aan de andere kant is het woordcommentaar
beslist niet uitputtend, zodat zeker niet altijd duidelijk is wat Tesselschade
met haar gedicht bedoelt. Zou een vertaling van hele zinnen in plaats van alleen woorden
de lezer niet meer hebben geholpen, ofhad de (zeer) korte inhoud die op het commentaar
volgt, zelfs niet vervangen kunnen worden door een beredeneerde vertaling
van de hele tekst?
Waar de gegeven woordverklaring duidelijk afwijkt van vroegere interpretaties
zou een verantwoording van die afwijking m.i. wel op zijn plaats geweest zijn. Nu
wordt door de editeurs incidenteel slechts een verwijzing gegeven, zoals in het geval
waarin zij 'Dat BARELEUS pen, soo met mij om wou springen' [ged. 6] opvatten als
een elliptische zin (Ziet hier dat Barlaeus' pen zo met mij om wilde springen), in
plaats van 'Gesteld dat / Als Barlaeus' pen zo met mij om zou willen springen', wat
gezien de briefwisseling Huygens-Barlaeus (waaruit blijkt dat Barlaeus juist niet in de
scherpe trant van Huygens heeft geschreven) toch zeker zo plausibel is, en waarvan
J.H.W. Muller in TNTL 41 (1922) Sterck overtuigde. In de algemene bibliografie
achterin wordt ook maar een deel van de secundaire literatuur genoemd waarin al
eerder teksten van Tesselschade zijn behandeld. Waarom wordt bijvoorbeeld van de
auteurs die vóór Strengholt aandacht gegeven hebben aan 'Die Rejsen wil op aerdt'
[ged. 21] wel Minderaa genoemd en niet ook Schaly (Ntg 38, 1945) en Van Tricht
(die zelfs een vrije vertaling van het hele gedicht opnam in zijn briefwisseling van
Hooft (IIl, 804-5»? De keuze is wel te verdedigen, o.m. omdat Schaly's visie en datering
is weerlegd door Minderaa. Maar was het ook voor onderzoek naar de vakgeschiedenis
niet handig geweest om per gedicht een bibliografie te geven, die ook bij
de bekendere gedichten maar relatief weinig ruimte had ingenomen?
De behandeling van ieder gedicht wordt besloten met enkele achtergrondgegevens
en datering. Die gegevens zijn, blijkens de inleiding, o.a. bestemd om inzicht
te verschaffen 'in de situatie waarin het gedicht ontstond'. Deze formulering blijkt
per geval voor verschillende uitleg vatbaar. Bijvoorbeeld: waarom worden bij 'Uw
grijze jeucht . .' [ged. 7] wel gegevens aangedragen over Barlaeus' hoogleraarschap en
het Amsterdamse Athenaeum en wordt er geen toelichting gegeven op de grote
vriendschap die Barlaeus voor Hooft voelde, waar in het sonnet óók op gezinspeeld
wordt? Terzijde: Tesselschade eindigt dit gedicht voor de 20-jarige Boëthius van
Elslandt met de wens dat het Athenaeum deze leerling van Barlaeus als opvolger van
zijn leermeester zal mogen aannemen. De commentaar is altijd in zo'n serieuze toon
gesteld dat ik niet weet of ik ironie mag ontdekken in de toelichting dat
Tesselschade, die 'als vrouw geen toegang tot deze tempel van wetenschappen had,
[ .. ] zich wel bezig [hield] met het benoemingsbeleid'.
Maar ook: kunnen de lezers nu werkelijk optimaal 'vreugde beleven' aan bijvoorbeeld
het mooie sonnet 'Die als een Baeck in zee' (ged. 3) als men in de achtergrondcommentaar
alleen ingaat op de feitelijke verwijzing naar Huygens' Donne-vertaling in rg. 13 en
slechts met één zinne~e verwijst naar F.F. Bloks monografie Caspar Barlaeus m.b.t. 'de
166 BOEKBEOORDELINGEN
opvatting over het verwerken van verdriet door het te boek te stellen'? Hier hadden
de editeurs dan toch juist kunnen laten zien hoe Tesselschade aan Huygens als het
ware de homeopathische remedie voor zijn verdriet voorhoudt die hijzelf aan Barlaeus
had aangeraden en die in die tijd heel 'modem' was (d.w.z: je concentreren op je verdriet
en het object daarvan in plaats van het verdringen, en het verdriet als het ware
opheffen door het op te schrijven). Hierdoor presenteert Tesselschade zich als een
vrouw die mét de intellectuele elite van haar tijd goed op de hoogte is van moderne
therapieën: een relevanter commentaar, zou ik zeggen, dan wat ik hierboven aanhaalde.
De 'Korte inhoud' geeft m.i. de strekking van Tesselschades advies 'Hij staroogh
in liefs glans als Aedlaer in de Son' (rg. 7) dan ook niet juist weer. Het gaat er niet om
dat Huygens 'de straling van de geliefde [kan] ervaren door naar de hemel te kijken',
maar om de aansporing zich mentaal te concentreren op de gedachte aan zijn geliefde
die nu (als een ster) glanst in de hemel. Zou bovendien niet iets gezegd moeten worden
over de standvastigheid die de in de zon kijkende adelaar kenmerkt? En wordt de
aandacht nu echt van de tekst afgehouden als men zou vertellen dat Huygens op 84-
jarige leeftijd nog aan die ene zin '[Hij] stel sijn leed te boeck, zoo heeft hij 't niet t'onthouwen'
uit dit sonnet zou herinneren in 'Tesselschades wijs onderwijs'?
Op de omslag van deze uitgave van Tesselschades poëzie staat nog steeds de
Goltziustekening die echter op geen enkele feitelijke grond als haar portret is op te
vatten. Maar binnenin lijkt ze soms niet meer dan een bijna anonieme, literairtechnisch
vaardige dichteres van vaak moeizaam geconstrueerde gedichten, die nu dank zij
het consciëntieuze bronnenonderzoek van de editeurs in de oorspronkelijke
tekst(redacties) bestudeerd kunnen worden. Maar met alle respect voor de toewijding
en het vernuft waarmee de editeurs hun commentaar hebben gemaakt: uit de context
gelicht van de briefwisseling van haar en haar vrienden (behalve wanneer dat de tekst
zelf verduidelijkt), zonder duidelijke aandacht voor de functie van haar poëzie in hun
onderling verkeer en zonder relatie met de dichtopvattingen en -praktijk van de kring
Hooft-Huygens-Barlaeus, verwaarlozen dit commentaar en de inleiding in mijn ogen
een essentiële cultuur- en literairhistorische dimensie van Tesselschades dichterschap.
Mieke B. Smits-Veldt
Ma patrie est au ciel : leven en werk van Willem Emmery de Perponcher
Sedlnitzky (1741-1819) / Francis Bulhof. - Hilversum: Verloren, 1993. -
256 p.: ill. ; 24 cm
ISBN 90-6550-362-5 Prijs: f 42,-
Biografieën van achttiende-eeuwers, althans van schrijvers, worden zelden gemaakt,
al is daar de laatste vijftien jaar enige verandering in te bespeuren. Een goede zaak.
Door het zoeklicht op één mens te richten, kan niet alleen die persoon herleven;
maar tevens kunnen veranderde inzichten met betrekking tot de Verlichting, de
overvloed aan informatie die de laatste decennia door historici, juristen, neerlandici
TNTL 111 (1995) 166-169
BOEKBEOORDEL~GEN 167
en andere vakwetenschappers verzameld is, als het ware 'body' krijgen.
Lukt dat Bulhof? Al in zijn voorwoord is Perponcher, dichter en prozaïst, moralist,
staatkundige, estheticus 'een belangrijke Nederlandse cultuurdrager' (p. 6). Hij die wel
eens de door Perponcher met Feith gevoerde discussie over het sentimentele gelezen
heeft, zal nieuwsgierig genoeg zijn om die plaatsbepaling van Perponcher voorlopig te
accepteren. Vrijwel onmiddellijk vermeldt Bulhof, in tegenstelling tot de in titel
gesuggereerde 'life and times' -indruk, dat de biografie bij hem slechts op de tweede
plaats komt. Het gaat hem vooral om Perponchers 'literair-theoretische standpunten'
(p. 6). Daartoe analyseert hij de honderd literaire, theologische, ethische en pedagogische
werken van de auteur.
De inleiding geeft enige hoofdzaken betreffend Perponcher's leven, bestuurlijke
en politieke posities (Perponcher was o.m. voorzitter van de Staten van Utrecht, en
hield 'natuurlijk' (p. 12) de zijde der prinsgezinden). Volgende hoofdstukken zijn
'Familiegeschiedenis' en 'Milieu en familie' (waarin een soort cultureel overzicht van
de stand van zaken in de Republiek). Daarna volgt de eigenlijke 'Levensbeschrijving'.
Er zijn soms leuke details te vinden. Zoals het feit dat Perponcher, die graag wilde
dat het Provinciaal Utrechts Genootschap ook theologie toeliet als onderwerp voor
de verhandelingen van dat geleerdengezelschap, om zijn zin te krijgen een tijdlang
een door dat genootschap gewenste naamswijziging blokkeerde. Die attitude is wellicht
kenmerkend voor de behoudende Verlichting. Het is trouwens ook Perponcher
die samen met Hieronymus van Alphen deel uitmaakt van de Utrechtse directie van
de Oeconomische Tak. Perponcher is een veelzijdige en energieke persoonlijkheid.
Hij lijkt even mee te gaan met de patriotten, maar wordt tenslotte een beslist
Oranjeman (De politieke ontwikkelingen van die tijd, die zozeer iedereen en ook
Perponcher raakten, komen bij Bulhof niet zeer uit de verf). Het mag hier vermeld
dat het Perponcher was die in januari 1795 opdracht had de provincie Utrecht over
te geven aan de Fransen, en daarmee de facto de Republiek.
Belangrijker hoofdstukken die volgen zijn onder meer 'Het streven naar geluk' en
'Esthetica'. Daarin worden we geconfronteerd met een immense produktie van
Perponcher's hand, zoals zijn bijna duizend bladzijden tellende Zedekundige brieven
over het geluk (1769-1772). Bij dit werk bespreekt Bulhof veel materiaal verbandhoudend
met die voor de achttiende-eeuwer zo centrale geluksthematiek: vriendschap,
deugd, godsvertrouwen. Bij Perponcher vinden we een bijna complete antropologie,
overigens in een christelijk kader geplaatst. Bulhof spreekt van 'een stoïcijns georiënteerde,
christelijke ethiek met een sterke nadruk op de plichten van het individu' (p.
85). Genie en smaak worden behandeld in Perponcher's Grondbeginselen der algemene
wetenschap der schoonheid, samenstemming en bevalligheid (1770), voornamelijk een uittreksel
in vertaling van het werk van Batteux, André en Pouilly.
Verder vinden wij hoofdstukken over: de curieuze politieke robinsonade Rhapsodieifn of
het leven van Altamont van 1775, minder een roman dan een discussiestuk over de ideale
staat; over het kunsttheorie-debat tussen de traditionalist Perponcher en de vernieuwer
Van Alphen; over het sentimentele; over de godsdienst; en over Perponcher's overige
dichtkundige en pedagogische werken.
Een eerste aanhangsel brengt boeiende informatie op geheel ander gebied: de verkoop-
en oplagecijfers van Perponcher's werk, gebaseerd op uniek archiefmateriaal
168 BOEKBEOORDELINGEN
(afrekeningen van de Utrechtse drukkerijluitgeverlboekhandelaar Van Schoonhoven).
Hier valt voor de specialist het nodige mee te doen. In 'Aanhangsel II' vinden we een
nogal amateuristisch uitgevoerde bibliografie van Perponcher's werken. Minimale
eisen op dit punt zijn niet vervuld. Merkwaardig is daarnaast dat de 'gebruikte literatuur'
of hoe men dat wil noemen, opgenomen is als 'Aanhangsel [!] IIl' met de ondertitel
'Register van aangehaalde [?!] werken'. Het personenregister toont een nieuwe
variant van hoe het wiel uit te vinden. De alfabetische volgorde van de eerste drie
namen is (ik geef hier geen pagina's) vormgegeven als: Meyer Abrams / Alexander de
Grote / Hieronymus van Alphen. Buitengewoon onhandig; hier had de uitgever wel
iets aan mogen doen.
De indruk bij de aanhangsels gevestigd, niet geverseerd te zijn op vrij gewone terreinen
van het neerlandistieke/ cultuurhistorische vakgebied, wordt niet zelden door de
inhoud bevestigd. De auteur schrijft vrij helder, en heeft hart voor zijn personage. Maar
het blijft dikwijls steken in samenvatting van Perponcher's werk, en raadpleging van wat
volgens de encyclopedie een belangrijk auteur op een of ander terrein is. De achttiende
eeuw wordt niet 'levend'. De mensen uit die tijd blijven vreemd, als, zoals hier, niet
duidelijk wordt dat die voortdurende rare occupatie met 'deugd' maatschappelijke
implicaties heeft. Het urgente van pedagogische, theologische enz. denkbeelden wordt
niet gevoeld. Bulhofs inzicht en overdrachtsvermogen schieten tekort. De figuur van
Perponcher blijft schimmig, en daarmee zijn belangstellingen: hij wordt geen kind van
zijn tijd. Bulhofs achttiende eeuw lijkt sterk op de fletse achttiende eeuw van de handboeken
van olim. Dikwijls is dan ook de geraadpleegde literatuur de in die handboeken
al genoemde literatuur. (Er is bijvoorbeeld echt wel iets na Staverman (1907) geschreven
over de robinsonades. Ander voorbeeld: het is vreemd om (p. 27) bij Te Winkel te
rade te gaan voor een overzicht van de dichtgenootschappen. Zo is er veel meer.) De
recente historische literatuur met betrekking tot de politieke controversen 1780-1800
gebruikt hij vrijwel niet; ook contemporaine teksten uit die tijd lijken niet werkelijk gelezen
(zo spreekt hij pver het satirische tijdschrift van niveau Janus (1787) waarin
Perponcher voortdurend wordt bespot, als over het 'schotschrift] anus in Holland 1747-
1787'). Op breder, cultuurhistorisch terrein verbaast men zich soms. Waar Perponcher
nu eigenlijk in het religieuze staat, blijft raadselig. De auteur betitelt Perponcher afwisselend
als, bij voorbeeld, 'piëtistisch calvinist' (p. 167), 'stoicijn' (p. 22, 67) en nog veel
meer (p. 170 heeft Perponcher 'remonstrantse en deïstische neigingen), zonder dat de
lezer een handreiking krijgt, of vanuit een visie verklaard hoe al deze zaken met elkaar te
rijmen zijn. Ik wil graag weten hoe Perponcher's 'verticaal, christelijk contract met God'
(p. 85) te verzoenen is met Bulhofs constateren (p. 6) dat Perponcher, geboren 1741,
maar 'levend in de tijd van de "crise de la conscience européenne" de nieuwe inzichten
gemakkelijk in zich opnam'? Met welke van de vele varianten van de Verlichting hebben
we hier te maken? Er nog van afgezien dat HaJ-ard, van wie die 'crise' afkomstig is, de
term gebruikte als van toepassing op de periode 1680-1715.
Heel vreemd doet aan de verklaring waarom Perponcher in de negentiende eeuw in
de vergetelheid is geraakt. Volgens Bulhofleefden de na Perponcher (overleden 1819!)
komende generaties namelijk met 'de traditie van moderniteit' (p. 9), 't waren darwinisten
(p. 19) en zo nog wat. Dat is een heel nieuw verklaringsmodel voor het in vergetelheid
raken van een auteur als Perponcher; doorgaans blijken het toch juist de meer
BOEKBEOORDELINGEN 169
satirische, politiserende, ironische, heden ten dage als 'modem' ervaren auteurs te zijn
geweest die tijdens Restauratie en Reveil voorlopig naar het duister der bibliotheken
verwezen werden. Bulhofs klacht en verklaring lijken iets Bilderdijkiaans te hebben ...
De winst van het boek is: meer kennis betreffend Perponcher. Maar ik ben geneigd
te zeggen dat Reijers' dissertatie van 1942 over dezelfde man, die veel vragen opriep,
niet overbodig gemaakt is. Die vragen zijn hier nauwelijks opgelost.
A.J. Hanou
De literator R.M. van Goens en zijn kring : studiën over de achttiende
eeuw: Tweede deel/door J. Wille; bezorgd door P. van der Vliet. -
Amsterdam: Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands
Protestantisme, 1993. - xvi, 429, xxiii p.; 24 cm
ISBN 90-72 319-08-7 Prijs: f 75,-
Er zijn heel wat boeken geschreven die binnen afzienbare tijd gevolgd hadden moeten
worden door een tweede of derde deel. In de meeste gevallen komt dat er niet meer van.
Dat zo'n tweede deel, lang na het verscheiden van de auteur, alsnog uitkomt, mag een
zeldzaamheid heten. Dat is wat er met Wille's studie over Van Goens is gebeUrd. Wille
promoveerde in 1924 op het proefschrift De literator R.M. van Goens en zijn kring. Studiifn
over de tweede helft der 18e eeuwen in 1937 breidde hij dit uit met een stevig vervolg. De
uitgave van 1937 verscheen onder bijna dezelfde titel, gesierd met de beloftevolle aanduiding
'eerste deel'. Wat hij nog bij zijn leven als tweede deel had zullen uitgeven, bleef
in notitieschriften liggen. Het vormde tot voor kort de geestelijke nalatenschap van de
Amsterdamse hoogleraar. Meer dan veertig jaar na zijn dood (1952), bijna zeventig jaar
na de publikatie van het allereerste deel, is nu eindelijk het èchte tweede deel verschenen,
uitgegeven naar het handschrift door de neerlandicus P. van der Vliet.
Heeft dat zin, aantekenschriften uit de jaren twintig van deze eeuw - Wille zou de
gehele studie al in 1924 hebben afgerond - overschrijven, de spelling aanpassen en met
een kort voorwoord als boek opnieuw uitgeven? Het moet dan wel om een heel
belangrijk werk gaan. Wanneer het eerste deel van deze veelomvattende studie minder
imposant was geweest, was dit beslist niet gebeurd. Niettemin blijft het wat eigenaardig
om een zo oude studie, die bovendien niet door de auteur persklaar is gemaakt,
in een nieuw jasje te zien. Van Goens (1748-1810) behoort tot de achttiende-eeuwse
cultuurdragers: hij was actief als klassiek filoloog en literator, maar ook als politicus.
Hij correspondeerde met belangrijke buitenlandse schrijvers en dit stimuleerde hem
tot het bedrijven van een andere, nieuwe manier van literaire kritiek. Op zijn achttiende
benoemd tot hoogleraar in het Grieks, de welsprekendheid en de geschiedenis,
had hij alle kenmerken van een genie: vroegrijp, geleerd en controversieel. Als iemand
een goede biografie verdient, is hij het.
Wille heeft zich geconcentreerd op de vroege periode (tot 1776), waarin Van
Goens als hoogleraar en filoloog actief was en de Nederlandse kritiek verrijkte met zijn
scherpzinnige essays. Over zijn latere leven, zijn.korte politieke loopbaan in Utrecht
(1776-1783) en de godsdienstig geïnspireerde jaren daarna in Duitsland en
TNTL 111 (1995) 169-171
170 BOEKBEOORDELINGEN
Zwitserland zijn we nog steeds niet goed geïnformeerd. Er zijn sinds de publikatie van
het eerste deel enkele artikelen over hem verschenen. Buijnsters heeft de brieven van
Van Goens aan Van Alphen uitgegeven (afgedrukt in het Documentatieblad van de
Werkgroep Achttiende Eeuw, nr. XIX-2, XX-2, XXl-2 en XXlI-2). Maar een goed overzicht
over zijn leven na 1776 is er nog niet. De geschiedenis van het intellectuele leven
in de tweede helft van de achttiende eeuw als geheel laat nog veel witte plekken zien.
Dat maakt een vervolg op de veel geroemde studie over Van Goens zeer welkom.
Deel twee van deze studie begint met een beschrijving van zijn werkzaamheid als
hoogleraar en het eindigt met een beschouwing over de invloed van Van Goens op zijn
tijdgenoten. In de tussenliggende bladzijden wordt een grote hoeveelheid gegevens over
de lezer uitgestort. Wij krijgen een uiteenzetting over zijn medewerking aan de Mémoires
généalogiques de la maison de Medicis, zijn vertaling (of bewerking) van Volkmans kunsthistorische
Reis-boek door Italien. Wij vernemen veel over zijn essays voor de Nieuwe
bydragen tot opbouw der vaderlandsche letterkunde en over zijn' bewerking van
Mendelssohns Verhandeling over het verheven en naive. Aan het slot van dit hoofdstuk
bespreekt Wille enkele kunsttheoretische opstellen die in portefeuille waren gebleven
(één hiervan is afgedrukt in de studie van P J.e. de Boer, RijklofMichaël van Goens (1748-
1810) en zijn verhouding tot de literatuur van West-Europa. Amsterdam, 1938). In ditzelfde
hoofdstuk citeert Wille, net als eerder in deel 1, royaal uit de boeiende brieven van
Frans van Lelyveld. De laatste deed verwoede pogingen Van Goens tot het schrijven van
nog meer essays te bewegen.
In het hoofdstuk daarvoor heeft Wille de achttiende-eeuwse literatuur en de studie
daarvan in Europa en in de ReE,ubliek beschreven in een beschouwing van zo'n 130 dikbedrukte
bladzijden. Verder is er nog een heel kort stuk opgenomen over de bibliotheek
van Van Goens en een uitgebreider over zijn conflict met de Nederlandse geestelijkheid,
dat vorm kreeg in een heftige polemiek, ingezet door de Nederlanc/sche bibliotheek. Van
Goens bracht verschillende keren een boekencollectie bij elkaar. De eerste grote bibliotheek
verkocht hij - voornamelijk wegens geldgebrek - in 1776, na zijn afscheid van het
hoogleraarsambt. Uit de beschrijving van die verzameling kunnen we afleiden dat hij
vóór 1776 opmerkelijk veel literaire werken bezat. Hij had de veilingcatalogus bovendien
zeer professioneel geordend: niet meer volgens formaat en daarbinnen volgens vaste
rubrieken - wat gebruikelijk was -, maar volgens een eigen indeling naar inhoud.
Het is een beetje een omgevallen boekenkast, dit tweede deel. Had Wille ons in het
eerste deel al getracteerd op een grote hoeveelheid gegevens, in dit deel gaat de breedvoerigheid
wel eens ten koste van de lijn van het betoog. Wanneer hij ons op de hoogte
wil brengen met Van Goens' essays in de Bydragen, krijgen we eerst een lange uiteenzetting
over de andere stukken in dit tijdschrift. Wanneer Boileau ter sprake komt in het
hoofdstuk over de achttiende-eeuwse literatuurstudie, volgt een inhoudsbeschrijving van
diens Art poétique. Van veel achttiende-eeuwse teksten vinden we hier een beschrijving.
Daardoor is het ook het soort boek waar je dingen vindt die je niet zoekt. Door die veelheid
aan gegevens en het feit dat Wille veel bekend vooronderstelt, is het eigenlijk een
boek voor specialisten, voor degenen die toch al goed op de hoogte waren.
Wille geeft hier een visie op de achttiende eeuw die - hoe kan het anders - nogal verouderd
is. Hij beschrijft literaire en poëticale tendensen van de tweede helft van de
achttiende eeuw als (pre)romantisch. Maar dat is een gezichtspunt dat inmiddels allang
BOEKBEOORDELINGEN 171
is verlaten. De 'gevoeligheid' in de literatuur van de achttiende eeuw wordt algemeen
beschouwd als een essentieel onderdeel van de Verlichting. In het laatste hoofdstuk
beschouwt Wille bijna alle toonaangevende auteurs van de laatste decennia van de achttiende
eeuw als schatplichtig aan het genie Van Goens - en ook dat is een romantische
visie: de eenling die het literaire klimaat zou veranderen. Auteurs die zich op hetzelfde
gebied hebben bewogen, heten al snel door hem beïnvloed. Behalve Van Alphen die
hier bijna als een epigoon van Van Goens wordt afgeschilderd, zouden ook Macquet,
F eith en Bilderdijk het spoor van Van Goens hebben gevolgd. Dit is een beeld dat door
latere auteurs al is bijgesteld.
We kunnen Wille niet kwalijk nemen dat hij een nu verouderde visie geeft, maar we
zouden van de bezorger kunnen verwachten dat hij die visie in een voor- of nawoord corrigeert
en een kader schetst voor het betoog dat volgt. Dat is niet gebeurd. Het korte
voorwoord bij deze uitgave bestaat voornamelijk uit een uiteenzetting over de wordingsgeschiedenis
van deze studie en de pogingen tot uitgave van het tweede deel. De
wijze van uitgeven wordt heel summier verantwoord. Op die wijze van uitgeven is wel
wat aan te merken. De editeur heeft bewust geen noten toegevoegd aan de tekst van
Wille. Dat zou de eenheid van de delen verstoren. Wel heeft hij de spelling gemoderniseerd
en hier en daar een noot teruggeplaatst die Wille had doorgestreept (zonder dat
ter plekke te verantwoorden). Daardoor blijven onjuistheden in de noten of de tekst van
Wille ongecorrigeerd. Het is ook niet altijd duidelijk of Van der Vliet het moeilijk ontcijferbare
handschrift van Wille niet goed heeft gelezen of dat hij uit piëteit jegens Wille
geen correcties heeft toegepast. Zo heet de auteur van een studie over Homerus hier
Redington in plaats van Kedington, komen we op verschillende plaatsen in de tekst de
schrijfster Bella van Zuilen tegen (als Bella van Zuylen vermeld in het register). De naam
van de Schotse filosoof Lord Kames (Henry Home) wordt nu eens gespeld als Kaymes,
dan weer als Kaimes - in het register is hij alleen onder Home terug te vinden.
J acqueline de Man
"De spiegel der volksziel" : volksliedbegrip en cultuurpolitiek engagement
in het bijzonder in het socialistische en katholieke jeugdidealisme tijdens
het interbellum / Josephus Leonardus Maria Vos. - [SJ. : s.n.], 1993. - 464 p. ;
24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Nijmegen
ISBN 90-9005595-9 Prijs:! 69,50
Dit proefschrift is ontstaan uit een bibliografie die de auteur in opdracht van het
Nijmeegse Instituut voor Muziekwetenschap samengesteld heeft over de studie van
het volkslied in Nederland en Vlaanderen. Het is geen onderzoek over het genre als
zodanig, maar over de manieren waarop in de negentiende en twintigste eeuw over
het Nederlandse volkslied werd gereflecteerd en over de maatschappelijke betekenissen
die eraan werden toegekend. Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste
deel geeft de auteur een uitvoerig overzicht van hetgeen er in de negentiende eeuw
NLTL 111 (1995) 171-174
172 BOEKBEOORDELINGEN
in Nederland en Vlaanderen over het volkslied geschreven is. In het tweede deel
komt de twintigste eeuw aan bod, waarbij het blikveld tot het Noorden wordt ingeperkt.
De aandacht gaat hierbij vooral naar de plaats en de functie van het volkslied
in de socialistische en katholieke jeugdbewegingen, het milieu waar het volkslied,
vooral tijdens het interbellum, zijn grootste bloei beleefde. De centrale these van de
auteur is dat de muziekpedagogische opvattingen die de bevorderaars van het volkslied
in deze bewegingen aanhingen, niet zozeer geïnspireerd waren door een maatschappij-
analyse noch door de wens de kwaliteit van de volkszang te verbeteren,
maar in de eerste plaats voortvloeiden uit een persoonlijk zingevingsproces, waarin
de mythevorming rond de noties 'volk' en 'gemeenschap' een centrale rol speelde.
Een kardinaal onderscheid dat de auteur in zijn studie maakt is dat tussen liederen
voor het volk en liederen door het volk, of tussen het volkslied als dienstbaar medium
en het volkslied als een autonoom verschijnsel. In het eerste geval ligt het doel buiten
het lied: de inhoud van het lied wordt bepaald door de houding van de
dichter/componist als pedagoog of ideoloog ten aanzien van zijn doelgroep, in dit
geval het 'volk' in de betekenis van de lagere maatschappelijke klasse. Naast louter
moraliserende of stichtelijke liederen dienen ook liederen ter bevordering van de
vaderlandsliefde en liederen die expliciet of impliciet de groepssaamhorigheid of -
identiteit benadrukken, tot dit soort volkslied gerekend te worden. In het tweede
geval gaat het om liederen die men beschouwt als zijnde vervaardigd door het volk
zelf, of welke het volk zich eigen heeft gemaakt, omdat ze de diepste gevoelens, normen
en waarden zouden uitdrukken. Het volk wordt dan niet beschouwd als een passieve
doelgroep die in een bepaalde richting geactiveerd moet worden, maar als een
levend, creatief en zelfstandig organisme, als drager van de grondvesten der natie.
Wanneer de term 'volkslied' in 1789 door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen
voor het eerst wordt gebruikt, dan is dit in de eerste betekenis, die van een stichtelijk of
pedagogisch lied vóór het volk. De betere burger had een negatieve opvatting van het
muzikale niveau van de lagere klassen, zowel wat in het algemeen de onwelluidendheid
van de zang, als de vaak onwelvoeglijke inhoud betrof. Vandaar dat in verlichte kringen
allerlei initiatieven werden ontplooid om het zingen te verbeteren en zo tot de verheffing
van het volk bij te dragen. Zo ontstond een heel corpus 'volksliederen' in de
loop van de negentiende eeuw, overwegend kinderliedjes en vaderlandslievende liederen
door dichters alsJ.].A. Goeverneur «1809-1889),]an Pieter Heije (1809-1876),
Catharina van Rennes (1858-1940) en J.P J. Wierts (1866-1944). Hun produktie vond
een plaats in talrijke liedboeken, waarvan de tientallen keren herdrukte bundel Kun je
nog zingen, zing dan mee (Ie dr.: 1908) van]. Veldkamp en K de Boer de bekendste is.
Voor het volkslied als autonoom verschijnsel, als zelfstandige muzikale uitdrukking
van de 'volksaard' was de belangstelling in Nederland daarentegen in de negentiende
eeuw veeleer gering te noemen. Dit in tegenstelling tot Vlaanderen, waar reeds door
Willems, Snellaert en De Coussemaker met het verzamelen en systematiseren een
begin werd gemaakt. Terwijl in het Zuiden ook het nog levende, mondeling voorgedragen
volkslied - als spiegel van de Vlaamse volksaard - heel wat aandacht kreeg,
droeg de veel lauwere belangstelling in N ederIand zoals gezegd hoofdzakelijk een opiniërend
en belerend karakter. Pas met Kalffs dissertatie Het lied in de middeleeuwen uit
1883 trad een kentering in: het volkslied werd er beschouwd als bron van schoonheid
BOEKBEOORDELINGEN 173
en tevens als een geprivilegieerde toegangsweg om inzicht te krijgen in de ziel van het
volk. Juist de lagere klasse moest, volgens Kalff, als de bewaarster van de Nederlandse
volksaard worden beschouwd. Deze gedachte betekende een breuk met het traditionele
verlichtingsdenken dat tot dan toe in Nederland had gedomineerd. Niet zozeer
de lagere klassen, maar wel de van haar eigen aard vervreemde elite dienden volgens
Kalff te worden opgevoed. Door naar het volk te luisteren konden de betere standen
terugkeren naar hun eigen wortels, naar de eigen nationale culturele erfenis. Voor het
eerst werd het volkslied zonder voorbehoud als een positief, autonoom verschijnsel
gewaardeerd. Met Kalffs studie begint dan ook de bloei van de studie van het volkslied
in Nederland, die echter, in tegenstelling tot wat in Vlaanderen gebeurde, vooral op
de oudere periode, en dus op historische, schriftelijke bronnen was georiënteerd
(Acquoy, Knuttel, Scheurleer). De levende, mondelinge overlevering, een enkele uitzondering
niet te na gesproken, bleef tot omstreeks 1940 grotendeels verwaarloosd.
Op de koorzangbeweging, die in samenhang met zich emanciperende bevolkingsgroepen
(socialisten, katholieken) vanaf omstreeks 1900 sterk in opkomst was, oefende
het volkslied slechts een geringe aantrekkingskracht uit. Negentiende-eeuwse
vaderlandslievende liederen bleven het repertoire belleersen. Pas met de katholieke en
socialistische jeugdbewegingen die zich vooral tijdens het interbellum actief gingen
inlaten met het verbeteren van de volkszang, kwam de belangstelling voor het volkslied
als autonoom verschijnsel op gang. De jonge, idealistische leiders van deze bewegingen
- veelal kwekelingen en onderwijzers die uit minder gegoede milieus omhoog
waren geklommen - wilden zich onderscheiden van de hen omringende, traditionele
burgerlijke cultuur en waren dan ook hevig gekant tegen het stichtelijke, propagandistische
standaardrepertoire. In hun isolement creëerden ze voor zichzelf een zin als
idealistische voorhoede in een maatschappelijk veranderingsproces, door contact te
zoeken met het 'volk' of de 'gemeenschap' . Vandaar hun belangstelling voor de resultaten
van de wetenschappelijke studie van het autonome volkslied, dat in hun ogen
duurzamere waarden vertoonde dan de oppervlakkige, modieuze en individualistische
burgercultuur. Door het volk zijn liederen terug te geven, - zo dachten ze - zou het
gemeenschapsleven uit het pre-industriële verleden worden gereanimeerd. In deze
optiek werd het oude onderscheid tussen het volkslied als autonoom verschijnsel en
het volkslied als dienstbaar medium opgeheven: het lied van het volk werd steeds meer
ook lied voor het volk. En dus gingen deze opvoeders en ideologen de studie van het
'echte' volkslied stimuleren, terwijl omgekeerd volksliedonderzoekers voor de didactische
toepassing van bepaalde liederen de 'wetenschappelijke' legitimatie leverden.
Soms waren pedagoog en onderzoeker in één persoon verenigd. Dit was het geval met
JoP Pollmann (1902-1972), die in dit tweede deel van Vos' boek als de hoofdfiguur
naar voren treedt, en die vooral nadat hij na de tweede wereldoorlog zijn meest controversiële
standpunten over het volkslied had genuanceerd, als de grondlegger van
het moderne volksliedonderzoek in Nederland kan worden beschouwd.
De beschrijving van Pollmanns werkzaamheden en intellectuele ontwikkeling is
zeker niet het minst interessante deel van dit indrukwekkende en rijk gedocumenteerde
boek. Vos heeft niet alleen een onmisbaar naslagwerk geschreven voor alwie
zich met de geschiedenis van het volksliedonderzoek bezighoudt, maar tevens een
uitstekende bijdrage geleverd tot de Nederlandse cultuurgeschiedenis. Boeiend is
174 BOEKBEOORDELINGEN
het om het werk van onderzoekers dat men als literair-historicus nog geregeld in
handen neemt (ik denk b.v. aan Kalff, Acquoy, Scheurleer, Meertens, Veldhuyzen
e.a.) hier in zijn historische en cultuurpolitieke context gesitueerd te zien. Vos' kennis,
niet alleen van de geschiedenis van de volksliedstudie, maar ook van de samenhangen
met de filologie en de musicologie, en, meer algemeen, met de culturele en
politieke geschiedenis van de negentiende en twintigste eeuw, is indrukwekkend.
Toch heeft die uitgebreide belezenheid (de bibliografie beslaat 44 bladzijden!) ook
haar nadelen: de schrijver zegt zelf in zijn inleiding dat hij 'het bibliografisch element
niet geheel wilde laten vallen' (p. 8) en dat leidt meermalen tot digressies die
dit lange, in kleine letter gedrukte boek soms wat oeverloos doen lijken. Niet altijd
zijn deze uitweidingen zeer geslaagd. Zo vind ik het wat onrechtvaardig om Kalffs
opvattingen over dichters en zangers van het volkslied vanuit recentere literatuur te
bekritiseren, temeer daar dit soms leidt tot nogal apodictische uitspraken over middeleeuwse
lyriek en haar beoefenaren, die specialisten in deze materie zeker niet
(meer) voor hun rekening zouden nemen. Soms wordt een voorbijgestreefd standpunt
als een vaststaand gegeven gepresenteerd, b.v. dat Knuttel 'aangetoond' zou
hebben dat hs. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, ser. nov. 12.875 uit
Amsterdam afkomstig zou zijn (p. 110). Maar eigenlijk moet de lezer de auteur voor
dergelijke vergissingen dankbaar zijn, omdat ze hem het geruststellende gevoel
geven dat zelfs de belezenheid van Jozef Vos haar grenzen heeft.
Frank Willaert
Boeken voor de eeuwigheid: Middelnederlands geestelijk proza / Th. Mertens
e.a. ; [uitvoerend red. W.F. Scheepsma]. - Amsterdam: Prometheus, 1993.-
510 p. ; 22 cm. - (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, ISSN
0926-9746 ; 8)
ISBN 90-5333-169-7 Prijs:! 75,-
Boeken voor de eeuwigheid is een bundel letterkundige artikelen over Middelnederlandse
geestelijke teksten van uiteenlopende aard. In de inleiding schetst Th. Mertens
de hoofdlijnen van de ontwikkeling van de Middelnederlandse geestelijke literatuur
en bepleit hij een specifiek literaire benadering daarvan. De genre-indeling, die hij
eerder 'niet geschikt' vond als uitgangspunt voor de beschrijving van de geestelijke
letterkunde, 1 noemt hij nu 'veelbelovend', onder andere omdat genrevermenging,
een essentieel kenmerk van de geestelijke teksten, vanuit die invalshoek goed
beschreven en verklaard kan worden (p. 33-34). De bundel wordt afgesloten met een
verhelderende toelichting op termen uit het kerkelijke leven van de late middeleeuwen
van R.Th.M. van Dijk en Mertens.
Vier artikelen zijn gewijd aan literaire aspecten van mystieke geschriften uit
Groenendaal: de beeldspraak in De oris osm/o, een tractaat van Willem J ordaens (Bilde
Noë); de receptie van teksten van Jan van Leeuwen (D. Geimaert en]. Reynaert); het
gebruik en de functie van rijm in het proza van Ruusbroec (Frank Willaert) en de
Latijnse vertaling van de Spieghel van Ruusbroec, gewoonlijk toegeschreven aan Geert
TNTL 111 (1995) 174-177
BOEKBEOORDELINGEN 175
Grote (Guido de Baere). De Baere zoekt steun voor deze toekenning in de vertaling van
een aantal technische mystieke termen.
Ook in andere artikelen komen vertalingen ter sprake. Van Dijk is op zoek naar
de oorspronkelijke vertaling van het getijdenboek van Grote. Hij beschrijft de problemen
die de editeur van de tekst moet oplossen. J.B. Oosterman verkent de inhoud
en de gebruikswijze van getijdenboeken uit Brugge in de eerste helft van de vijftiende
eeuw. Verschillende bijbelvertalingen staan centraal in de bijdrage van Theo Coun.
Hij beargumenteert overtuigend dat de relatieve chronologie van de handschriften
niet de chronologie van de vertalingen weerspiegelt. Het artikel van M.K.A. van den
Berg gaat over aspecten van de tekstgeleding van de Noordnederlandse historiebijbel.
J .M.e. Verbij-Schillings laat zien dat de talrijke varianten in een Maria-exempel verklaarbaar
zijn uit verschillen in ontstaansmilieu, gebruikssituatie en context van Latijnse
versies. Op grond van een analyse van de proloog en de rol van de ik-verteller maakt
Orlanda S.H. Lie aannemelijk dat de rijmvertaling van het Purgatorium Sancti Patricii
voor leken bedoeld was en de prozavertaling voor kloosterzusters en semi-religieuzen.
De Moderne Devotie staat centraal in drie bijdragen. A.M.]. van Buuren stelt de
vraag, hoe men omging met het eerste collatie boek van Dirc van Herxen. In welke
volgorde las men de teksten en hoe fungeerde zo'n tekst tijdens een bijeenkomst?
e. Lingier schetst op grond van gegevens uit de verhalende bronnen van vrouwenkloosters
van de Moderne Devotie een beeld van de omgang met niet-liturgische boeken.
Ludo Jongen en Wybren Scheepsma analyseren de structuur van de viten van de
zusters van Diepenveen. Ze omschrijven het genre van de viten als een historiografisch
mengtype.
De auteurs van de vier nog niet genoemde bijdragen stellen uiteenlopende onderwerpen
aan de orde: Mikel M. Kors verkent het terrein van de geestelijke brief. Karl
Stooker en Theo Verbeij inventariseren Middelnederlandse handschriften van
kloosters uit Nederland en België. Als voorbeeld beschrijven ze de overlevering van
de Profectus van David van Augsburg. G.e. Zieleman wijdt zijn artikel aan preken
die bedoeld waren om gelezen te worden en Geert Warnar beschrijft verschillende
gebruikswijzen voor catechetische literatuur voor leken.
Het boek is goed verzorgd, afgezien van een paar schoonheidsfoutjes. Zo is er met
de overzichtstabel bij het artikel van Willaert iets misgegaan. Volgens de tekst (p. 142)
is de tabel achterin bij de noten afgedrukt. Daar zijn echter alleen de leesinstructies te
vinden. De tabel zelf vindt de lezer pas op de laatste bladzijde van het artikel. Om het
geheel te begrijpen moet men nu drie bladzijden naast elkaar lezen ...
Het is onmogelijk hier recht te doen aan alle teksten in deze schitterende bundel.
Er wordt veel nieuw terrein verkend. Bij de tekstkeuze hebben zeker niet alleen esthetische
motieven een rol gespeeld. De auteurs laten een ruime literatuuropvatting zien
en hanteren een tekstuele invalshoek. In dat opzicht is er baanbrekend werk verricht.
De groep die grotendeels voor de massale tekstproduktie verantwoordelijk is, de
'semi-religieuzen', komt in verschillende bijdragen duidelijk naar voren.
De Middelnederlandse geestelijke letterkunde is in het verleden vaak vanuit een
theologische of een historische invalshoek onderzocht, maar nog slechts in enkele
studies vanuit een letterkundig gezichtspunt. In de bundel wordt herhaaldelijk benadrukt
dat het letterkundig onderzoek in een verkennende fase verkeert. Dit blijkt
176 BOEKBEOORDELINGEN
ook uit aanzetten om genres en termen te definiëren. Wat men precies onder 'geestelijk
proza' verstaat, wordt niet vermeld. In een eerder verschenen artikel schrijft
Mertens wel 'met enige aarzeling' wat volgens hem 'geestelijke literatuur' is.l Of de
ideeën inmiddels verder uitgekristalliseerd zijn, komt de lezer niet te weten.
Problematisch is de beschrijving van 'getijden- en gebedenboek'. Voor Van Dijk
wordt de inhoud van een getijdenboek 'uitsluitend ofhoofdzakelijk' bepaald door getijden
(p. 210). Oosterman kiest expliciet voor een andere definiëring. Hij spreekt van getijdenboek
als 'in elk geval een gedeelte van de teksten is geënt op-het kerkelijke getijdengebed'
(p. 232). Van Dijk rou dan van 'gebedenboek' spreken. Daarna beschrijft Oosterman een
gebedenboek als 'een verzelfstandigde verzameling secundaire en aanvullende teksten'.
Tot de secundaire teksten behoren onder andere 'de korte kruisgetijden' (p. 233-234).
Komen er bij hem dan ook getijden voor in de gebedenboeken? Het gaat uiteindelijk om
een gradueel verschil, dat met enig overleg toch opgelost moet kunnen worden.
Met het gebruik van het woord 'collatie' is iets anders aan de hand. Zieleman noemt
collatie als een van de meest gangbare termen voor preken in de middeleeuwen (p. 74).
Hij betoogt dat de schriftelijke tekst aan de orale realisatie voorafgaat (p. 86). Bij de
collatie waarover Van Buuren schrijft, gaat de praktijk van de collatie vooraf aan het
neerschrijven (p. 248). De auteurs lijken elkaar tegen te spreken. In feite schrijven ze
over verschillende verschijningsvormen die beide met de term collatie aangeduid worden.
Het begrip is gecompliceerder dan uit de beschrijvingen blijkt.
Tenslotte verdient het begrip 'mystiek' aandacht. Mystiek bepaalt 'in hoge mate
de eigenheid' van het Middelnederlands geestelijk proza, aldus Mertens in de inleiding
(p. 22). Zeer terecht wijst hij op het onderscheid tussen mystieke spiritualiteit
en mystieke teksten: alleen de teksten kunnen we bestuderen (p. 27). Wat is een
mystieke tekst? Dat is een essentiële vraag bij de literaire, tekstuele aanpak van geestelijk
proza die niet gesteld wordt.
Het woord 'mystiek' wordt door de auteurs in verschillende betekenissen
gebruikt, blijkens de volgende combinaties: 'die zeer onmystieke achttiende eeuw'
(p. 156), 'de mystieke schrijver Jan van Ruusbroec' (p. 172) en 'de mystieke zin van
het besproken voorbeeld' (p. 217). Jongen en Scheepsma vragen zich af of er van
'onderdrukte mystiek' sprake is in de viten van de zusters van Diepenveen, omdat de
teksten niet mystiek mochten zijn (p. 316). Ze menen in de tekst een glimp op te
vangen van religieuze ervaringen die niet op schrift gesteld mochten worden. Als
voorbeeld geven ze de beschrijving van een visioen van Katharina van Naaldwijk.
Kan zo'n visioen dienen als bewijs van mystieke ervaring? Breure brengt dergelijke
visionaire ervaringen eerder in verband met de sterk visueel ingestelde meditatiewijze
van de zusters. Hij verdedigt mijns inziens terecht de stelling: 'De aanduiding
van allerlei religieuze visuele ervaringen met de term "mystiek" komt neer op een
uitholling van de betekenis van dit begrip en dient derhalve vermeden te worden.'l
Voor een zinvol gebruik van de term 'mystiek' als literaire categorie zal de term duidelijk
omschreven moeten worden. Bij de definiëring moet rowel aan de inhoudelijke als
aan de formele kant van mystieke teksten recht gedaan worden. Als mystiek slechts een
inhoudscategorie is, heeft een beschrijving binnen de literatuurwetenschap weinig zin.4
Wat betreft de literaire benadering verkeert het onderzoek naar de Middelnederlandse
geestelijke letterkunde in een beginfase. Een apparaat van duidelijk gedefiBOEKBEOORDELINGEN
177
nieerde termen is een vereiste voor de verdere bestudering van het terrein. Gezien
het enthousiasme dat uit de bundel spreekt, mag men verwachten dat daaraan
gewerkt zal worden. Met deze bundel boeken de schrijvers voortgang in het onderzoek,
ook al is dàt niet voor de eeuwigheid.
J osé van Aelst
NOTEN
1 Th. Mertens: 'Lezen met de pen. Ontwikkelingen in het laatmiddeleeuws geestelijk proza.'
In: De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst. [Red.] F.P. van
Oostrom en F. Willaert. Hilversum, 1989, p. 187-200. Daarvan p. 187.
2 Th. Mertens: 'De geestelijke literatuur tussen theologie en filologie.' In: F.P. van
Oostrom e.a.: Misselike tonghe. De Middelnederlandse letterkunde in interdisciplinair verband.
Amsterdam, 1991, p. 130-141 en 218-224. Daarvan p. 130 en 218.
J L. Breure: Doodsbeleving en levenshouding. Een historisch-psychologische studie betreffende de
Moderne Devotie in het IJsselgebied in de 14e en 15e eeuw. Hilversum, 1987. Proefschrift. p. 165-
172 en nummer 1 van de stellingen.
4 Van de Watering geeft bijvoorbeeld een beschrijving van de elementen die bij de definiëring
van mystiek als literair verschijnsel een rol spelen in: C.W. van de Watering, Met de
ogen dicht. Een interpretatie van enkele gedichten van Lucebert als toegang tot diens poè"zie en poetica.
Muiderberg, 1979. Daarvan hoofdstuk 3, 'Intermezzo', vooral p. 86-87.
An introduction to Middle Dutch / Colette M. van Kerckvoorde. - Berlin
[etc.] : Mouton de Gruyter, 1993. - XI, 222 p. : tab. ; 24 cm
ISBN 3-11-013535-3 Prijs: DM 58,-
Met het toenemen van interdisciplinaire verbanden is door mediëvisten meer dan
eens met zorg het ontbreken van een Engelstalig leerboek voor het Middelnederlands
gesignaleerd. Voor buitenlandse onderzoekers die het hedendaags Nederlands niet
beheersen, zou een dergelijk hulpmiddel heel nuttig kunnen zijn. Met Colette van
Kerckvoorde's lntroduction to Middle Dutch is nu een Engelstalige inleiding in het
Middelnederlands op de markt gekomen, die zowel bestemd is voor buitenlandse studenten
taalkunde en letterkunde als voor onderzoekers die zich via zelfstudie het
Middelnederlands eigen willen maken.
Op het eerste hoofdstuk, dat een inleiding in de Middelnederlandse fonologie geeft,
volgen 21 hoofdstukken die de titel dragen van een Middelnederlandse tekst of auteur.
Van Kerckvoorde heeft er in haar boek voor gekozen om de grammatica van het
Middelnederlands broksgewijs te presenteren in hoofdstukken die steeds beginnen
met een bepaald tekstfragment van meestal 20 tot 30 verzen of prozaregels. Die keus
kan didactisch heel zinnig zijn: de student komt eerst de grammaticale problemen in
de tekst zelf tegen en krijgt vervolgens informatie over de achterliggende taalkundige
sytematiek en regels. Zo'n geïntegreerde aanpak hoeft zeker niet onder te doen voor
een tweedeling in grammatica en tekstfragmenten, maar stelt wel hoge eisen aan de
presentatie. Wanneer we het boek door de bril van de bedoelde gebruikers bekijken,
valt het juist op dat punt tegen.
Allereerst zijn de tekstanalyse en het grammaticale gedeelte minder geïntegreerd
dan het op het eerste gezicht lijkt. De samenhang tussen het gekozen fragment, dat
TNTL 111 (1995) 177-179
178 BOEKBEOORDEL~GEN
steeds met enige informatie over tekst of auteur wordt ingeleid, en de in het
betreffende hoofdstuk behandelde grammaticale verschijnselen is over het algemeen
gering. Zo worden lang niet altijd voorbeeldzinnen uit het voorafgaande fragment
gebruikt. De tekstfragmenten worden uitvoerig geannoteerd, maar er wordt niet
verwezen naar grammaticale paragrafen elders in het boek.
De pasklare oplossingen in de annotaties stellen studenten in staat een fragment te
interpreteren, ook wanneer zij nog geen weet van bepaalde Middelnederlandse grammaticale
verschijnselen hebben. Het nut van een uitvoerige annotatie (en van een volledige
vertaling in de eerste twee fragmenten) is evident voor zelfstudie, maar terzijde
zij opgemerkt dat het de voorkeur had verdiend om bij een deel van de teksten de
annotaties achterin op te nemen, zoals dat in veel Angelsaksische leerboeken gebeurt.
Nu blijft er geen fragment over dat de student eerst zelfkan trachten te interpreteren.
Mijn grootste didactische bezwaar ligt echter in de verbrokkelde behandeling van de
Middelnederlandse grammatica. Zo worden de zelfstandige naamwoorden niet alleen
voor wat de zwakke en sterke flexie betreft in verschillende hoofdstukken behandeld,
maar ook nog eens gesplitst naar enerzijds mannelijk/onzijdig, anderzijds vrouwelijk.
Zo is nergens één overzichtelijk paradigma van de zelfstandige naamwoorden te vinden,
wat voor beginners niet handig is. Dezelfde verbrokkeling doet zich voor bij de
behandeling van het werkwoord en in wat mindere mate bij syntactische verschijnselen
zoals woordvolgorde en zinspatronen. Ook de volgorde waarin zaken aan de orde
komen, wekt verbazing: zo wordt het gebruik van nominatief en accusatief besproken
voordat de declinatie van vrouwelijke substantieven aan de orde is geweest, d.w.z. voordat
de student een vrouwelijke nominatief of accusatief kan herkennen. Een te weinig
samenhangende behandeling van de taalkundige verschijnselen maakt het niet gemakkelijk
een overzicht van de Middelnederlandse grammatica te krijgen.
Het is voorts opmerkelijk dat er vanaf hoofdstuk 11 onderwerpen aan de orde komen
die niet onder de grammatica van het Middelnederlands vallen en die, indien ze ergens
een plaats hadden moeten krijgen, toch eerder in een algemene inleiding thuis zouden
horen. Men krijgt de indruk dat de auteur te veel heeft willen doen door paragrafen in
te lassen over respectievelijk de Indo-Europese talen, de Germaanse talen, de
Germaanse klankverschuiving, de Friezen, Franken en Saksen, de oorsprong van de
taalgrens en de sociale en economische veranderingen tijdens de Middeleeuwen. Het
Oudnederlands en dè invloed van het Frans op het Middelnederlands horen in een
inleiding thuis, evenals de bespreking van de Middelnederlandse dialecten in hoofdstuk
18. Eén van de consequenties van de veel te late behandeling van Middelnederlandse
dialectonderscheidingen is dat in voorafgaande teksten bijvoorbeeld procope van de h
en epenthese van de h als spellingsafwijkingen worden afgedaan.
Bij de selectie van tekstfragmenten heeft de auteur zich tot literaire teksten beperkt.
Teksten uit verschillende genres en van verschillende auteurs zijn vertegenwoordigd,
waarbij opvalt dat teksten van Jacob van Maerlant geheel ontbreken. De keuze van
tekstfragmenten is en blijft een subjectieve zaak. Aan de randvoorwaarden die men
voor een leerboek Middelnederlands kan stellen (spreiding over de betreffende eeuwen
en nadruk op de belangrijkste dialecten) voldoet Van Kerckvoorde's selectie
evenwel. De keus om de tekstfragmenten, die áan allerlei, deels verouderde edities zijn
ontleend, niet enigszins geuniformeerd te presenteren, is niet gelukkig. Voor beginBOEKBEOORDEL~
GEN 179
ners levert dat onnodige moeite op, bijvoorbeeld bij de u/v- en i/j-variatie.
Er zijn nog enige meer specifieke kanttekeningen te maken, waarmee de auteur
mogelijk bij een volgende druk haar voordeel kan doen. Een steekproef in de annotaties
en vertaling levert enkele merkwaardigheden op. Zo blijkt uit de vertaling op pagina
26 van twee versen uit Vanden Levene Ons Heren ('Het heeft oec in sire ghewelt / Al die
werelt ende al dat wilt'; It also has all the world and all undomesticated animals in its
power) dat de clisis in dat over het hoofd is gezien en daarmee samenhangend ook de
woordsoort van wilt onjuist is vastgesteld. Ook kan Antoms de Roovere's Testament
van een goede vrouwe (p. 55) gezien de inhoud zeker geen 'Last Will of a Good Woman'
zijn. In het grammaticale gedeelte zijn ook enkele omissies te signaleren. Zo wordt
onder de expletieve woorden de 'conjunction dat' (p.3 7) met als voorbeeld 'Dat vers
dat daer geschreuen steet, dat spreect .. .' behandeld; het zal duidelijk zijn dat het hier
om het aanwijzend voornaamwoord dat gaat. Het is voorts raadselachtig waarom bij
de uitgangen van werkwoorden steeds de uitgang (e)d in de paradigmata (o.a. p. 98 en
108) is opgenomen, terwijl wordt opgemerkt dat deze altijd gerealiseerd wordt als (e)t.
Ook moet de lezer het bij het passief met enkele voorbeelden doen; er wordt geen
expliciete regel gegeven voor het gebruik van passieve hulpwerkwoorden. Het boek
wordt afgesloten met een bibliografie van door de auteur geraadpleegde werken. In
een leerboek als het onderhavige zou een beredeneerde bibliografie de voorkeur verdienen.
Zo'n bibliografie kan belangstellenden informeren over werken die bij verdere
studie van de diverse aspecten van het Middelnederlands beschikbaar zijn.
Wanneer men verschillende vakgenoten de opdracht zou geven een leerboek voor het
Middelnederlands te schrijven, zouden verschillende produkten het resultaat zijn. Het gaat
met aan om in een recensie een boek naar een andere dan de door de auteur gekozen aanpak
af te meten. De Introduction to Middle Dutch is met gepresenteerd als een Middle Dutch
Grammar en moet dus ook met als zodanig beoordeeld worden. Het is een cursusboek
met informatie over Middelnederlandse literaire teksten en de Middelnederlandse grammatica.
Toch moet ik opmerken dat voor het beoogde doel, het leren van Middelnederlands,
een overzichtelijke grammatica onmisbaar is. Samenvattend en uitgaand van de
intenties van de auteur, stel ik vast dat de Introduction to Middle Dutch dienstig kan zijn voor
buitenlandse studenten die een cursus onder leiding van een docent volgen. Een docent,
die aanvullingen geeft en meer overzicht aanbrengt, zou namelijk enkele van de door mij
genoemde bezwaren kunnen ondervangen. Voor zelfstudie vind ik het boek echter tekort
schieten. Het leggen van meer verbindingen tussen de tekstgedeelten en de taalkundige
paragrafen en een overzichtelijker behandeling van de taalkundige verschijnselen zouden
de waarde van het boek kunnen vermeerderen.
M.]. van der Wal
A grammar of Afritmans / Bruce C. Donaldson. - Berlin [etc.] : Mouton de
Gruyter, 1993. - XVII, 497 p. ; 25 cm. - (Mouton grammar library; 8)
ISBN 3-11-013426-8 Prijs: DM 248,-
Artikel 89 van de uit 1983 daterende grondwet van de Republiek Zuid-Afrika verleende
aan het Afrikaans en het Engels de status van ambtelijke, officiele taal. Lid 1 van dit artikel
TNTL 111 (1995) 179-181
180 BOEKBEOORDELINGEN
luidt in het Afrikaans: 'Afrikaans en Engels is die amptelike tale van die Republiek en word
op gelyke voet behandel en besit en geniet gelyke vryheid, regte en voorregte.' Met de
grondwet die op 27 april van kracht is geworden, veranderde de situatie van de talen in
Zuid-Afrika fundamenteel. Lid 1 van artikel 3 van de nieuwe grondwet luidt: 'Afrikaans,
Engels, isiNdebele, Sesotho, Sesotho sa Leboa, siSwati, Xitsonga, Setswana, is die amptelike
tale op nasionale vlak, en toestande moet geskep worde vir die bevordering van hulle
gelyke gebruik en benutting.' De genoemde nieuwe grondwet is een voorlopige grondwet.
De definitieve grondwet zal na de tweede algemene verkiezingen in Zuid-Afrika in 1999
in werking treden. De grote vraag is, hoe de elf officiële talen dan zullen functioneren. Het
is niet uit te sluiten dat het Engels in dat jaar de status van een 'metataal' zal hebben verkregen
in Zuid-Afrika.
Bruce C. Donaldson is docent Nederlands en Duits aan de Universiteit van
Melbourne. Hij geniet grote bekendheid in kringen van Neerlandici door zijn studies
van de grammatica van het Nederlands. In 1983 bracht de Australiër Donaldson een
klein jaar door aan de universiteit van die Oranje-Vrystaat in Bloemfontein, alwaar hij
promoveerde op een proefschrift met de titel- The influence ofEnglish on Afrikaans: a case
study of linguistic change in a language contact situation.
Via het Nederlands raakt Donaldson geïnteresseerd in het Afrikaans. Dat zijn interesse
rijkelijk vrucht heeft gedragen blijkt uit het boek A Grammar of Afrikaans dat
Donaldson in 1993 publiceerde. In zijn voorwoord constateert de schrijver, 'that there
have to date been very few comprehensive descriptions of the language' . Zijn boek is een
poging om een bruikbare beschrijvende grammatica aan een breed publiek te presenteren:
'This book also differs trom all Afrikaans grammars, whether they were written trom
native or non-native-speakers, in that it does not attempt to be normative, but descriptive.'
Toch zijn er grenzen gesteld aan het discriptieve: 'It is impossible to describe all the grammatical,
and particularly the phonological variants of Afrikaans, although taalvariasie studies
are the "in" thing in Afrikaans linguistic circ1es at the moment. I concentrate on the
most common, and in particular on those found in the Afrikaans of what would generally
be considered to be speakers of the standard language' . Het Kaaps, de door de wgenaamde
kleurlingen gesproken taal, blijft derhalve buiten beschouwing.
De gedachte dat het Afrikaans een versimpelde versie van het Nederlands wu zijn, is
in Nederland nog altijd gemeengoed. Donaldson wil in zijn boek ook laten zien dat een
vereenvoudiging van de grammatica op een bepaalde plaats een grotere complexiteit op
een andere plaats tot gevolg had. Dit geldt bijvoorbeeld voor de meervoudsvorming van
het zelfstandig naamwoord.
Wie vertrouwd is met traditionele grammatica's zal door de opbouw van dit boek niet
worden verrast. Het boek begint met een inventarisatie van de regels op het gebied van de
uitspraak. Daarna wordt de spelling behandeld. Vervolgens komen het lidwoord, het zelfstandig
naamwoord, het persoonlijk voornaamwoord, het bijvoeglijk naamwoord, het bijwoord,
het werkwoord, het voegwoord, het vragend voornaamwoord, het voorzetsel en de
woordvolgorde aan de beurt. Andere onderwerpen zijn: de ontkenning, het telwoord en
de woordvorming. Het boek eindigt met drie appendices, de eerste met voorbeeldteksten,
de tweede over het schrijven van een brief in het Afrikaans en de derde over groeten, vloeken
en je verontschuldigen in het Afrikaans. De keuze van de teksten wwel als van de
onderwerpen lijkt mij aan de willekeurige kant. Waarom geen teksten voor de reiziger naar
BOEKBEOORDELINGEN 181
Zuid-Afrika opgenomen? Het zou dit boek evenmin hebben misstaan, wanneer op zijn
minst in een aparte bijlage de kwestie van de varianten van het standaard-Afrikaans uit de
doeken was gedaan. Daarover is immers al het een en ander verschenen, zoals de studie van
de taalkundige van de Universiteit van Wes-Kaapland, Tony Links: So praat ons
Namakwalanders (1989). Ook de in de woongebieden van de zwarte Zuidafrikanen gesproken
taal zou als onderwerp in een appendix tot dit boek zeker niet hebben misstaan.
Bovenstaande opmerkingen beogen niet om een negatieve indruk te laten ontstaan.
Nooit eerder is het systeem van taalregels zo uitvoerig en zorgvuldig beschreven als hier. Uit
de voorbeelden die Donaldson bij alle gesignaleerde verschijnselen geeft, blijkt zijn enorme
kennis van het Afrikaans. Hij formuleert helder, zoals moge blijken uit het begin van het
hoofdstuk over het lidwoord: 'As grammatical gender has died out in Afrikaans, just as it has
in English, the definite article for all nouns is die "the". When emphasised it renders
"this/these" and "thatlthose" and is written die.' (blz. 56) De Nederlandstalige lezer zal de
besproken verschijnselen uiteraard met het Nederlands vergelijken en daarbij opmerkelijke
(en tevens verrijkende) verschillen constateren. Bijvoorbeeld wanneer het gaat om zelfStandige
naamwoorden die slechts in de diminutief-vorm voorkomen: oumagrootjie (overgrootmoeder),
pampoentjies (de bof), kappetjie (hoofdbedekking voor vrouwen tegen de zon, dit is
in het Afrikaans een dubbele diminutief). Wie het Afrikaans als gesproken taal vanuit
Kaapstad of Pretoria kent, zal kunnen bevestigen dat Donaldson goed geluisterd heeft. Zo
zegt hij terecht dat de 'Filler' jy weet (Engels 'you know') in het Afukaans de klinker van jy
reduceert tot een J.
Ik heb me afgevraagd waarom uitgerekend een Australiër zo'n degelijke grammatica
van het Afukaans moest schrijven. Een externe reden is vermoedelijk in het feit gelegen dat
enkele decennia lang iedereen die zich in Nederland met het Zuidafrikaans bezighield,
een stigma kreeg opgedrukt. Om oneigenlijke en kortzichtige redenen is de studie van
het Afrikaans in Nederland ernstig verwaarloosd. Een reden die iets met het onderwerp
zelf te maken heeft, is de mate van contrastiviteit tussen het Afrikaans en het Nederlands.
Vermoedelijk was er iemand nodig voor wie het Afrikaans een groter contrast tot zijn
moedertaal vormde om zo gedetailleerd over de kenmerken van het Afrikaans te kunnen
schrijven.
Een ding moet ik de auteur echter verwijten. Dat is de zeer beperkte bibliografie van
zijn boek. Waarom heeft hij bijvoorbeeld de studie Form and meaning in wordformation.
A study of Afrikaans reduplication (1988) van Rudolf P. Botha niet genoemd? En waarom
ontbreken de studies van de Amsterdamse taalkundige Hans den Besten?
In zijn inleiding zegt Donaldson over de toekomst van het Afrikaans: 'Although it may
lose some ground to English at an official level and even as a lingua franca between the
races, its role as a widely spoken community language will undoubtedly secure for it a permanent
place in southern African society, whatever form that society may take in the
future.' Inmiddels hebben we de periode bereikt waarin de talen in Zuid-Afrika openlijk
met elkaar begitmen te concurreren. Het duidelijkst komt deze rivaliteit tot uitdrukking
in de problemen rond de in de media zoals de TV gebruikte talen. Hoe deze strijd zal
eindigen, valt nog niet te voorzien. Curieus genoeg bloeit het Afrikaans als literatuurtaal
als nooit tevoren en is de literaire creativiteit nergens groter dan binnen het Afrikaans.
Hans Ester
Interdisciplinair*
Les manuscrits de Chrétien de Troyes = The manuscripts of Chrétien de
Troyes / éd. par Keith Busby ... [et aL]. - Amsterdam [etc.] : Rodopi, 1993.
- 2 dl. - xiii, 503 en 553 p.: ill. ; 32 cm. - (Faux titre, ISSN 0167-9392 ; 71-72)
ISBN 90-5183-613-9 Prijs:f 1000,-
Op het mediëvisten-congres van Kalamazoo in 1988 werd tijdens een speciale sessie het
plan opgevat een interdisciplinair project te starten over de manuscripten met teksten
van Chrétien de Troyes. De onderneming resulteerde in een groot boek in twee delen
van ieder ruim 500 bladzijden. Het eerste deel bevat artikelen van bijna twintig specialisten
op het gebied van letterkunde, taalkunde, codicologie, paleografie en kunstgeschiedenis.
De tweede band, die hoofdzakelijk uit waardevolle appendices en illustraties
bestaat, geeft ook heraldische informatie. Aangezien het onmogelijk is om alle bijdragen
in dit omvangrijke en informatieve boek te bespreken, wordt hierna volstaan met enkele
representatieve onderdelen die van belang kunnen zijn voor medio-neerlandici.
Het corpus bestaat uit 45 handschriften en fragmenten. Soms hebben verschillende
fragmenten deel uitgemaakt van één manuscript, zoals het het geval is bij een
bifolium uit de U.B. van Amsterdam en een folium uit de K.B. te Brussel. Er zijn
geen afschriften overgeleverd die nog dateren uit de twaalfde eeuw, toen de auteur
leefde en dichtte, zodat weinig gezegd kan worden over de vorm waarin Chrétien
zijn werk presenteerde. Van de vijf romans die van zijn hand overgeleverd zijn, is de
Perceval het meest gekopieerd en resten van de Lancelot de minste exemplaren. De
overgeleverde Middelnederlandse epische teksten steken hier wat schril bij af. Vaak
is slechts één kopie of enkel een fragment van een tekst aanwezig, en bovendien
dateren die codices voornamelijk pas uit de veertiende eeuw.
Tony Hunt toont aan dat de oude tekstuitgaven van Chrétiens oeuvre tekortschieten
omdat het geen kritische edities zijn. Ten grondslag aan een goede editie
ligt een diepgaande studie naar de handschrifttraditie van een tekst. Hierna kan het
meest betrouwbare basismanuscript gekozen worden, dat vervolgens met de varianten
uitgegeven wordt. Jammer genoeg zal deze methode voor de Middelnederlandse
wereldlijke teksten niet altijd haalbaar zijn gezien de schaarse overlevering.
De oudste handschriften, uit het begin van de dertiende eeuw, bevatten volgens
Terry Nixon meestal één tekst die in één kolom in handzame boekjes werd opgeschreven.
In de navolgende periode werd een roman van Chrétien bijvoorbeeld
gecombineerd met korte didactische of religieuze teksten in de volkstaal. De tekst
beslaat dan vaak twee kolommen in een middelgroot handschrift. Als er sprake is van
een opmaak in drie kolommen betreft het een groot manuscript met vele teksten die
op deze manier compact worden opgeslagen. Soms zijn meerdere teksten van
Chrétien in een manuscript opgenomen. In andere gevallen wordt zijn werk voor-
* De redactie wordt graag geattendeerd op boeken uit andere vakgebieden die door hun
onderzoeksresultaten of -methoden vruchtbaar voor de Neerlandistiek kunnen zijn.
TNTL 111 (1995) 182-185
INTERDISCIPLINAIR 183
afgegaan door semi-historische romans die spelen in de Griekse of Romeinse
Oudheid of door Wace's Brut. Dan lijkt door de opbouw van de codex een historisch
verloop geschetst te worden van de antieke wereld naar die van koning Arthur.
Deze ontwikkeling in formaat en opmaak doet zich ook voor bij Nederlandstalige
handschriften. De materiële context waarin teksten zijn overgeleverd, begint als
waardevolle nieuwe invalshoek aandacht te krijgen in de vorm van de nieuwe reeks
Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden.
De kopiist is uiteraard een belangrijke schakel in het overleveringsproces van een
tekst. De onderzoekers gaan uitgebreid in op 'handen', afkortingen, karakteristieke
lettervormen, en het al dan niet benutten van de bovenste regel van een bladzijde. Al
deze elementen zijn van belang voor de datering van een handschrift, maar ze zeggen
ook iets over de identiteit van de afschrijver en over zijn werkwijze. Een kopiist van
de Cligés maakte bijvoorbeeld opvallend veelleesfouten, en rommelde bovendien met
de woordscheidingen en de lettervolgorde. Het in dienst nemen van deze, naar het
oordeel van Stewart Gregory en Claude Luttrell waarschijnlijk woordblinde, kopiist
verraadt dat de handschriftproduktie niet altijd even goed georganiseerd werd.
Keith Busby komt op paleografische gronden tot de conclusie dat één kopiist tot
tweemaal toe een afschrift maakte van de Perceval met alle vier de vervolgen. Beide
handschriften, die voorheen een halve eeuw uit elkaar gedateerd werden, hebben
ongeveer hetzelfde formaat en zijn geschreven in drie kolommen. Ook de geleding
van beide boeken is sterk verwant, alleen staan in het ene handschrift afbeeldingen op
plaatsen waar het andere manuscript het met initialen moet doen. Blijkbaar vervaardigde
dit scriptorium, afhankelijk van de prijs die de opdrachtgever ervoor wenste te
betalen, handschriften in meer en minder luxe uitvoeringen. Beide kopieën werden
waarschijnlijk gemaakt naar een gemeenschappelijke legger. Ze zijn niet identiek,
maar waar op bepaalde plaatsen verschillende woorden voorkomen betreft het doorgaans
synoniemen die bovendien het metrum niet aantasten. Onderzoek naar kopiistenhanden
is ook voor de Middelnederlandse letterkunde de moeite waard, dat toont het
speurwerk van Jos Biemans ruimschoots aan, en een instituut als de Bibliotheca
Neerlandica Manuscripta (B.NM.) zou hierbij nog goede diensten kunnen bewijzen.
In enkele gevallen is de naam van een kopiist, naast een eventuele datering en
localisering, overgeleverd in een kolofon. Vooral Jehan Madoc, die werkzaam was
in Arras in 1289, zal in de ogen van menig neerlandicus een tot de verbeelding sprekende
achternaam bezitten (II p. 182-183).
Voorts wordt aandacht besteed aan de rol van interpunctie, die per handschrift verschilt,
en aan de meestal afwisselend rood en blauw geverfde lombarden. Deze materie
krijgt in toenemende mate aandacht van neerlandici, zoals de onderzoekingen van
Willem Kuiper en Erwin Mantingh aantonen. Roger Middleton constateert voor de
Erec dat bij een nieuw katern en na een miniatuur of gedecoreerde initiaal meestal met
een rode lombarde begonnen wordt. De rode letters werden waarschijnlijk voor de
reeks blauwe exemplaren aangebracht aangezien enkel de blauwe lombarden niet altijd
afgemaakt zijn. Ze werden in een aparte gang nog met penwerk in een contrasterende
kleur gedecoreerd om het doorlopen van de verschillende kleuren inkt te voorkomen.
Lombarden kunnen dienen om het aanzicht van de pagina te verfraaien: er is dan
gestreefd naar een lombarde per tekstkolom, waarbij in acht wordt genomen dat ze
184 INTERDISCIPLINAIR
per opening op verschillende hoogten staan. Opvallend veel lombarden staan op een
punt in de tekst waar de directe rede ingezet wordt. Mogelijk fungeerden ze daar als
aanwijzing voor de voordrager om van stem te veranderen. Er staan echter ook lombarden
op plaatsen waar ze geen tekstgeledende functie lijken te bezitten, zodat
voorzichtigheid geboden blijft.
Sommige handschriften bevatten miniaturen of gehistorieerde initialen. Alleen
van de Cligés is geen geïllustreerd exemplaar overgeleverd. De verluchte manuscripten
beslaan grofweg de periode 1250-1350, en verschillen in uitwerking en stijl. Een
nakomertje is Sala's bewerking van de Yvain uit het begin van de zestiende eeuw,
maar dat is een geval apart.
Binnen een verhaal werden vooral de cruciale gebeurtenissen geïllustreerd, maar er
werd ook naar spreiding van de illustraties gestreefd. Busby komt tot de interessante
observatie dat dezelfde verhaalepisoden die voor verluchting geselecteerd werden vaak
doorwerkten in andere teksten. De miniaturen zijn niet altijd exact in overeenstemming
met de tekst, hetgeen gedeeltelijk verklaard kan worden vanuit iconografische
conventies. De rubrieken, die de illustraties soms begeleiden, geven meestal een kort
resumé van het afgebeelde, maar ook hier komen afwijkingen voor. Deze principes lijken
ook op te gaan voor verluchte Middelnederlandse teksten, hoewel daaraan tot
nogtoe uitzonderlijk weinig studie is gewijd.
Patricia Stirnemann behandelt de Manerius-decoratiestijl, die aan het begin van
de dertiende eeuw rond Troyes floreerde. Een Perceval uit deze groep zou volgens
haar vervaardigd kunnen zijn voor Jeanne van Vlaanderen. Chrétien schreef dit
werk oorspronkelijk voor de Vlaamse graaf Filips van de Elzas, Jeanne's oom.
Doorgaans wordt verondersteld dat Chrétien hiertoe aan het grafelijk hof te Gent
verbleef, maar aangezien de vroegste kopieën allemaal uit Champagne atkomstig
zijn, suggereert Stirnemann dat Chrétien aldaar werkte.
Opvallend veel vroege manuscripten werden in het noorden van Frankrijk vervaardigd.
Een aantal handschriften heeft banden met Amiens of Arras. De verluchte
dertiende-eeuwse kopie te Bergen wordt in het stilistische overzicht van Alison
Stones zelfs geplaatst in het Vlaamse Doornik!
Van een aantal Vlaamse graven is bekend dat ze franstalige Arthurromans bezaten. Zo
wordt verwezen (I p. 268) naar Lodewijk van Male, die in 1384 de oppas van zijn kinderen
een boek over Merlijn stuurde, al dan niet met de bedoeling de jeugd er kennis van
te laten nemen. Zijn dochter Margaretha van Vlaanderen bezat een Chrétien-handschrift
(II p.128), en hetzelfde gold mogelijk voor de tweede zoon van Robert de
Béthune, wiens wapen in een van de manuscripten terug te vinden is (II p. 127-128,233-
235). Maar het is niet uitgesloten dat ook burgers dergelijke handschriften bezaten.
De meeste bijlagen zijn in de tweede band ondergebracht: een uitvoerige handschriftencatalogus,
een imponerende index op vroegere bezitters, een uitgebreide
literatuurlijst, en een systematisch overzicht van alle illustraties. Van iedere afbeelding
wordt een iconografische beschrijving gegeven (inclusief de heraldiek), die
wordt vergezeld door een transcriptie van de rubriek (indien aanwezig). Dergelijke
informatieve omschrijvingen zijn van groot belang, en zouden een vast onderdeel
moeten vormen van elke studie die zich serieus met illustraties bezighoudt. Hierna
volgt het platendeel dat bestaat uit een aantal kleurenafbeeldingen, gevolgd door
INTERDISCIPLINAIR 185
435 zwart-wit-reproducties van alle handschriften in chronologische volgorde. Alle
illustraties uit de behandelde codices zijn gereproduceerd, dus ook de afbeeldingen
bij andere dan Chrétiens teksten binnen dezelfde codex, hetgeen lovenswaardig is.
Deze studie toont dat de benadering van een handschrifttraditie door prominenten
uit verschillende vakgebieden tot interessante resultaten leidt. De vraag ligt dus
voor de hand welk Middelnederlands corpus zich hiervoor leent. Literair, codicologisch
en paleografisch gezien zal er materiaal te over zijn, maar het wordt lastiger
om ook de kunsthistorische component erin te betrekken. Middelnederlandse handschriften
zien er immers doorgaans eenvoudiger uit en zijn minder vaak en minder
uitbundig verlucht. De meeste resultaten die voor de Chrétien-manuscripten gelden
kunnen ook opgaan voor de Nederlandse letterkunde, en wanneer dat niet het geval
is wordt de vraag waarom de situatie hier anders is, interessant. Bovendien blijkt uit
deze studie dat de Zuidelijke Nederlanden een belangrijke rol spelen in de
Franstalige handschriftproduktie en in het handschriftbezit. Hopelijk zal de werkwijze
die hier is toegepast veel navolging krijgen.
Martine Meuwese
Het humanisme: 1350-1850/ ].P. Guépin. - Baarn: Ambo, cop. 1993. -
161 p. : ill. ; 21 cm
ISBN 90-263-1267-9 Prijs:f 34,90
De stelling dat de stedelijke, academisch gevormde burgerij in de Noordelijke
Nederlanden tot 1850 de renaissance voortzette die vanaf 1350 in Italië begon, is de
rode draad in het boekje Het humanisme 1350-1850.].P. Guépin laat in 23 korte hoofdstukken
zien welke invloed het humanistisch gedachtengoed in West-Europa gehad
heeft. Het gaat de auteur vooral om de kracht van de humanistische wijsbegeerte, die
gunstig afstak bij andere denkmethoden - bijvoorbeeld de scholastieke theologie -
omdat zij niet het rigide en formeel logisch redeneren als het hoogste goed zag, maar
via een correct taalgebruik 'de mens in zijn worsteling met de wereld' wilde begrijpen.
Aan dit hoge ideaal, door Guépin genuanceerd verbonden met enerzijds de Griekse en
Romeinse filosofie en anderzijds christelijke denkbeelden, werkten in onze gewesten
mensen als de zeventiende-eeuwse burgemeester c.P. Hooft en de negentiende-eeuwse
hoogleraar Ph.W. van Heusde en daarbuiten de vijftiende-eeuwse Italiaan Lorenzo
Valla, de laatvijftiende-/vroegzestiende-eeuwse Duitser Johann Reuchlin en de achttiende-
eeuwse Zwitser Daniel Wyttenbach - die een deel van zijn leven in Amsterdam
en Leiden hoogleraar was. Guépin gaat echter verder dan een bespreking van de krachten
van het verleden: ook twintigste-eeuwse denkers als Wittgenstein, Toulmin en Abrams
worden op de weegschaal van het 'ware' humanisme gelegd.
Dit alles was een mooi uitgangspunt voor een interessant betoog over de ontwikkeling
en de continuïteit van een belangrijke filosofie geweest als de auteur zichzelf
wat meer discipline had opgelegd. Al na enkele bladzijden begrijpt de lezer dat hij niet
te maken zal krijgen met een objectief geschreven onderzoeksverslag, maar veeleer
terecht is gekomen in de traditie van het humanistische essay, waarvan Montaigne -
ook volgens Guépin - nog steeds een van de beste vertegenwoordigers is. Dat bete-
TNTL 111 (1995) 185-186
186 INTERDISCIPLINAIR
kent dat subjectivisme zijn kans zal krijgen, maar dat het in goede banen geleid zal
worden door de regels der retorica. Helaas heeft Guépin zich echter weinig aan deze
regels gelegen laten liggen. Met de dispositio bijvoorbeeld is het grondig mis. Het
betoog sleept de lezer van de ene hoek van de problematiek naar de andere, meestal
zonder dat redeneringen zijn afgemaakt of ingeleid. Daarbij komen dan nog talloze
zijpaden en sprongen dwars door de gekozen periode heen. Ook de argumentatio laat
te wensen over. Is het leuke van een goede redenering vaak dat het publiek meer
overtuigd wordt door slimme dan door harde argumenten, in Het humanisme worden
teveel bewijsgronden verzwegen of verdraaid om de conclusies overtuigend te
laten zijn. Eigenlijk hinkt het boek op twee gedachten: enerzijds wil Guépin de traditie
van Valla en de zijnen belichten, anderzijds is hij op zoek naar zijn eigen positie
binnen die traditie. De laatste factor maakt hem tot partijganger en gaandeweg
wordt de verborgen agenda van de auteur zichtbaar: hij verdient zelf een plaats in de
eregalerij van de 'ware' humanisten. Aldus wordt ook het aptum geweld aan gedaan
en dat is de nekslag voor de overtuigingskracht van het betoog. Of men nu Guépin
zijn plaatsje gunt of niet, door zijn eigenzinnige omgang met de retorica overspeelt
hij op den duur zijn hand en blijft er van humanistisch leesgenot weinig over. Een
gemiste kans.
Lia van Gemert
Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis / Nederlandse Boekhistorische
Vereniging. - [Dl.] 1 (1994) - .... - Leiden: Nederlandse Boekhistorische
Vereniging, 1994-.... - 21 cm
ISSN 1381-0065
- Het lidmaatschap van de N.B.V. ten bedrage vanf 45 (inci. jaarboek) kan
worden aangevraagd bij dr. B.P.M. Dongelmans, Stevinstraat 14, 2405 CP
Alphen a/d Rijn.
De in 1994 opgerichte Nederlandse Boekhistorische Vereniging (NBV) heeft haar
eerste Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis uitgegeven, een bundel studies over
de produktie, distributie en consumptie van boeken van de zestiende tot de twintigste
eeuw. Dit Jaarboek bewijst eens te meer dat de boekwetenschap zich in een groeiende
belangstelling mag verheugen. Alleen al in 1994 verscheen nóg een jaarboek, van het
Nederlands Genootschap van Bibliofielen! en werd door de NBV het goed bezochte
congres over leeservaringen 'Bladeren in andermans hoofd' georganiseerd.
Voor wie het Jaarboek een eerste kennismaking met de boekwetenschap is, biedt
het openingsartikel van H. Brouwer een goed overzicht van de boekgeschiedschrijving
in Nederland. Boekhistorici blijken op dit moment vooral geïnteresseerd te zijn
in de manieren waarop via het boek cultuuroverdracht plaatsvindt. Ze zoeken antwoorden
op vragen die in het verleden niet gesteld werden of niet te beantwoorden
leken. Nieuwe bronnen van onderzoek hebben op deze ontwikkelingen veel invloed
gehad: via klantenboeken van boekverkopers, veilingcatalogi, inboedels en egodocumenten
is men bijvoorbeeld veel over boekbezit en -gebruik te weten gekomen.
Over de invulling van het vak 'boekwetenschap' wordt in Duitsland, Frankrijk en
TNTL 111 (1995) 186-189
· INTERDISCIPLINAIR 187
Engeland sinds jaar en dag gedebatteerd, met als (voorlopige) uitkomst dat de aandacht
in Duitsland en Frankrijk vooral uitgaat naar de distributie en consumptie van
boeken, terwijl men in Engeland de produktie als uitgangspunt neemt. Dat ook in
Nederland een discussie gaande is, blijkt uit het Jaarboek. Het thema ishier de positie
die de boekwetenschap ten opzichte van andere wetenschappelijke disciplines in zou
moeten nemen. Openlijk is de discussie is hier niet - eindredacteur H. Brouwer
merkt zelfs op dat er in Nederland geen sprake is van een echt debat (p. 12) -, maar
in vrijwel iedere bijdrage wordt wel een opmerking gemaakt over de status van het
vak boekwetenschap. Omdat de auteurs van de bijdragen in het Jaarboek afkomstig
zijn uit verschillende vakgebieden (geschiedenis, Nederlands, cultuur- ofliteratuurwetenschap),
ontvouwt zich voor de lezer een bociende gedachtenwisseling.
F. Janssen, boekwetenschapper van origine, bepleit het bestaan van zijn vak als
afzonderlijke discipline. Boekhistorisch onderzoek heeft weliswaar als doel het boek
te plaatsen in de sociaal-culturele geschiedenis, maar, waarschuwt Janssen: 'men
mag dit niet omkeren' (p. 214). De geschiedschrijving van het boek als object kan,
met andere woorden, niet het nevenresultaat zijn van een primair sociaal-cultureel
georiënteerd onderzoek.
Janssen staat in de opvatting dat boekhistorici zich wat afzijdig moeten houden van
andere cultuurwetenschappen enigszins alleen. Anderen bepleiten in het Jaarboek
vooral integratie. P. Verkruijsse, die op het gebied van bibliografisch onderzoek zijn
sporen ruimschoots heeft verdiend, houdt in zijn bijdrage een onverwacht pleidooi
voor samenwerking. Dat de inhoud van een boek het studie-object is van cultuur-historische
wetenschappers, betekent voor hem niet dat de bestudering van de vorm van
een boek uitsluitend door analytisch-bibliografen behoort te gebeuren. 'Ideaal zou
zijn als tenminste een aantal beoefenaars van de diverse historische wetenschappen
zich tot boekhistoricus zouden ontwikkelen en zich met alle aspecten van de voor hen
relevante gedrukte bronnen zouden bezighouden' (p. 44). W. Heijting, als conservator
verbonden aan de bibliotheek van de VU, stemt met Verkruijsse in. Boekhistorisch
onderzoek naar godsdienstig proza uit de zestiende eeuw zou idealiter' elementen van
de sociaal-culturele geschiedenis moeten incorporeren' (p. 36).
Het combineren van vraagstellingen uit verschillende wetenschappelijke disciplines
is een vruchtbare methode, zo kan uit de diverse bijdragen in dit Jaarboek geconcludeerd
worden. Wetenschappers met boekhistorische belangstelling en boekhistorici
blijken elkaar in hun belangstelling voor 'de lezer' aardig te vinden. De mogelijkheden
en beperkingen van lezersonderzoek worden in de verschillende bijdragen goed zichtbaar.
W. Heijting laat in 'Devote en se er schoone boekskens' zien dat zelfs van de
reeds lang door het verleden opgeslokte lezer van zestiende-eeuws religieus proza met
behulp van diverse bronnen een profiel te schetsen moet zijn. A. Baggerman kon op
basis van een dagboek het leesgedrag van de jonge achttiende-eeuwse lezer Otto van
Eck reconstrueren. In 'Lezen tot de laatste snik' geeft zij, naast prachtige schetsen van
de hoogte- en dieptepunten in een kinderleven, ook stof tot nadenken: in hoeverre
vertelt een egodocument - alom gezien als één van de weinige middelen om de historische
lezer te achterhalen - ons iets over de werkelijkheid? Otto schreef zijn dagboek
onder auspiciën van zijn ouders en dat maakt het als waarheidsgetrouw leesverslag
misschien minder waardevol, oppert Baggerman. Gelukkig heeft zij zich door dit
188 INTERDISCIPLINAIR
bezwaar niet laten weerhouden haar bijdrage te schrijven: tenslotte levert ook een
gecensureerd dagboek infonnatie op, die anders moeilijk te achterhalen is. Dat het
tevens inzicht geeft in de manier waarop ouders hun kinderen wilden laten lezen,
hoeft geen belemmering te zijn. Pedagogen bijvoorbeeld zien hierin waarschijnlijk
voer voor eigen onderzoek naar de ideeën van ouders over opvoeding.
De lezer staat eveneens centraal in de bijdrage van R. Aarts, getiteld 'De Gids en
zijn publiek'. De betekenis van dit tijdschrift is tot nu toe vrijwel altijd afgelezen aan
de reputatie van de auteurs die er artikelen voor schreven. Aarts geeft terecht aan dat
het juister is de invloed af te lezen aan de inslag die het tijdschrift onder de lezers
had. Eén van zijn conclusies op basis van het geringe aantal abonnementen uit de
eerste jaren van het tijdschrift is: 'Dat de oprichting van De Gids een vernieuwing
van de letteren, het nationaal besef en de politiek betekende, is niet zozeer een feitelijk
juiste als wel een symbolische voorstelling' (p. 111). Op dit punt verlaat Aarts
naar mijn idee zijn zojuist gefonnuleerde uitgangspunt enigszins: als Potgieter zich,
zoals Aarts schrijft, in de beginjaren van De Gids vooral op de cultuurdragers van de
samenleving richtte, zou het juister zijn om de invloed van het tijdschrift op die
groep te meten. Daar zou sprake moeten zijn van invloed; is die er niet - Aarts geeft
hierover in zijn bijdrage geen gegevens - dan pas is naar mijn idee de opvatting te
verdedigen dat De Gids vooral een symbolische betekenis gehad heeft.
G. Heemskerk analyseert in 'Ziekelijk door die leeszaal' de strijd die er in de jaren
twintig en dertig van deze eeuw woedde tussen de houders van leesbibIlotheken
(waar leners op commerciële basis tegen een kleine vergoeding per boek konden
lenen) en de in opkomst zijnde openbare bibliotheken (gesubsidieerd door de overheid).
Zij maakt hierbij gebruik van de mogelijkheid werknemers te interviewen die
de opkomst van de nieuwe bibliotheken hebben meegemaakt. De openbare leeszalen
lokten het publiek met 'romannetjes', maar hadden als werkelijk doel de verheffing
van de algemene ontwikkeling van de lezer. Heemskerk citeert een leesbibliotheekhouder
die over de doeltreffendheid van dit beschavingsoffensief het zijne dacht en
meer geloofde in 'lezen ter ontspanning':
De twintigste eeuw offert aan een nieuwe god: 'Algemeene ontwikkeling'. Doch het is
een reus met leemen voeten en zonder gelaat, met heel diep in de buik weggescholen
een klein bevend menschje, dat vreemder staat in zijn eigen Westersche wereld, dan een
Hottentot in de binnenlanden van Afrika in de zijne. (p. 156)
Het zou interessant zijn op dit punt niet alleen naar de ervaringen van de bibliotheekhouders,
maar ook naar herinneringen van de toenmalige lezers te infonneren.
De effecten van een offensief - als die er waren - zijn beter in de belevingswereld
van het publiek terug te vinden dan in die van de leeszaalhouders.
Wat dit Jaarboek interessant maakt, zijn niet alleen de sporen van de discussie over
de invulling van de boekwetenschap en de diverse bijdragen over de 'leescultuur', het
onderwerp dat vele boekhistorici op dit moment bezighoudt. Boeiend is ook dat in verschillende
bijdragen gespeurd wordt naar nieuwe onderzoeksgebieden. B. Dongelmans
laat in 'De betekenis van oplage' zien dat verbeteringen nodig zijn in het begrippenapparaat
van boekwetenschappers. Druk, editie en oplage worden nu met grote willekeur
door elkaar gebruikt en daardoor ontstaat onnodig verwarring. L. Kuitert tenslotte,
SIGNALEMENTEN 189
geeft in haar bijdrage een nieuwe invalshoek voor toekomstig onderzoek: studie naar de
auteur en zijn rol bij de ontwikkelingen van het boek. Zij geeft daartoe zelf een aanzet
door de rol van beroepsschrijvers in de Nederlandse letterkunde onder de loep te
nemen. Tevens houdt zij een pleidooi voor de integratie van studies naar uitgevers,
boekverkopers, schrijvers, lezers en de drukgeschiedenis van boeken. Deze zouden
aaneengevoegd moeten worden om het 'kleurrijke tapijt van de cultuuroverdracht'
zichtbaar te maken (p. 102).
Met ditjaarboek heeft de Nederlandse Boekhistorische Vereniging meer dan één
doel bereikt. De bundel biedt begrijpelijke bijdragen over historische lezers in verschillende
periodes uit de Nederlandse geschiedenis. Daarnaast wordt een blik
geboden op lopende discussies over de invulling van het vak boekwetenschap en
mogelijke onderzoeksthema's. Bovendien - en dat is misschien wel de belangrijkste
verdienste van de auteurs - maakt het Jaarboek nieuwsgierig naar de vele nog te
schrijven geschiedenissen van het boek.
Els Stronks
1 Zie voor een vergelijking van beide jaarboeken de recensie van H. Hafkamp in De
Boekmwereld 11 (1994-1995), p. 25-29.
Signalementen
Medieval Dutch literature in its European context / edited by Erik Kooper. -
Cambridge [etc.] : Cambridge University Press, 1994. - XV, 327 p. : krt. j 24 cm.
- (Cambridge studies in medievalliterature j 21)
ISBN 0-521-40222-0 Prijs: ~ 40,-
In december 1990 werd te Leiden het NLCM-congres Misselike tonghe gehouden, dat gewijd
was aan de Middelnederlandse letterkunde in interdisciplinair verband. In de lezingen viel
herhaaldelijk te beluisteren dat ofschoon de medio-neerlandicus meer en meer aansluiting
zoekt bij onderzoeksresultaten en -methoden uit o.a. romanistiek, germanistiek en geschiedwetenschap,
de buitenlandse beoefenaars van deze aanpalende vakgebieden - bij ontstentenis
van goede literair-historische overzichten in met name het Frans en Engels - vaak slecht op
de hoogte blijken van de vorderingen in de Middelnederlandse letterkunde. In deze lacune is
nu althans ten dele voorzien met het verschijnen van Medieval Dutch Literature in its European
Context. Dit door Cambridge University Press degelijk uitgegeven boek bevat, onderverdeeld
in zeven secties, zestien Engelstalige bijdragen over de Middelnederlandse letterkunde,
geschreven door vooraanstaande vakgenoten onder redactie van de Utrechtse anglist Kooper.
In de eerste sectie hanteren vier auteurs een cultuur-historische benaderingswijze (ik geef
kortheidshalve de kop titels van de hoofdstukken): 'Court and city culture, 1100-1530'
(Prevenier)j 'Middle Dutch literature at court' (Van Oostrom)j 'Heralds, knights and travelling'
(Van Anrooij)j 'The rise of urban literature' (pleij). De volgende twee secties bevatten
hoofdstukken over ridderepiek en dierenepiek: 'Charlemagne romances and the chansons de
geste' (Van den Berg & Besamusca)j 'The prologue to Arturs doet' (Besamusca & Lie)j
'Walewein, an episodic Arthurian romance' Oanssens)j 'W ords and deeds in the Reynaert stories'
(\Vackers). De hoofdstukken in de secties IV en V zijn wat losser gegroepeerd rond twee thema's,
190 SIGNALEMENTEN
respectievelijk liefde en religiositeit: 'Dirc Potter, a medieval Ovid' (Van Buuren); 'Hovedans:
fourteenth-century dancing songs' (Willaert); 'The Middle Dutch Voyage of Saint Brendan'
(Strijbosch); 'Hadewych' (Reynaert); 'The Modern Devotion' (Mertens). De laatste twee secties
bieden ruimte aan beschouwingen over de artes-literatuur en het wereldlijk toneel: 'A fourteenth-
century vernacular poetics' (Gerritsen et al.); 'From food therapy to cookery-book'
aansen-Sieben); 'The drama texts in the Van Hulthem manuscript (Van Dijk).
Zoals Kooper al in de 'Introduction' aangeeft (p. 4), beoogt het boek geen literatuurge~
schiedenis te zijn; daarvoor zijn de invalshoeken van de auteurs te divers en dekken de behandelde
onderwerpen gezamenlijk onvoldoende de periode in kwestie. Toch blijft het ook bij
bescheiden pretenties vreemd dat Jacob van Maerlant met zijn imposante oeuvre niet een
apart hoofdstuk kreeg toebedeeld. De rederijkerij lijkt me eveneens wat stiefmoederlijk
behandeld. Anderzijds leverde het capita seleeta-principe hier een voor buitenlandse medievisten
uiterst leesbaar boek op. Ook gevorderde medio-neerlandici kunnnen overigens het nodige
opsteken van hoofdstukken als die over hovedans en Hadewijch. Een minpuntje is de lange
produktietijd van het boek - de meeste artikelen werden geschreven in de periode 1989-90
(p. XV) - waardoor de meest recente literatuur niet meer verwerkt is. Het boek is bijzonder
toegankelijk: naast een kaart van de Nederlanden in de veertiende eeuw (p. XVI) en een register
(p. 320-327) zijn twee bijlagen opgenomen: een bibliografie met vertalingen van
Middelnederlandse teksten in het Engels (p. 297-304) en een tabellarisch overzicht van de
middeleeuwse geschiedenis en literatuur van de Lage Landen tegenover die van Europa, in
vier kolommen per opening (p. 305-319).
A.Th. Bouwman
'k Wil rijmen wat ik bouw: twee eeuwen topografische poëzie / samenst.: ArieJan
Gelderblom. - Amsterdam: Querido, 1994. - 164 p. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0581-4 Prijs:f 12,50
Amsterdam, Amersfoort, Assen, Leiden, Pijnenburg, Rotterdam, Zwolle, Goudestein, de
I]stroom: een kleine selectie uit datgene wat dichters in de eeuwen tussen 1600 en 1800 zoal
bezongen. En dan hebben we het nog niet eens over de rampen die polders, geknotte torens
en kerken troffen. Van de gedichten erover heeft Arie Jan Gelderblom voor de Griffioenreeks
een keuze gemaakt onder de, uit Huygens' Hofwyck geputte, titel 'k Wil rijmen wat ik bouw. De
auteur, een specialist op het gebied van topografische poëzie, kon uitschenken uit een rijke
bron van produkten. Van Vondel tot Vos, van Huygens tot Bredero, van Vollenhove tot Van
Lodesteijn, velen vonden een plaats in dit bundeltje, waarin men ook mindere grootheden als
Dirk Smits, Hendrik Snakenburg en Frans de Haes aantreft.
Opvallend is de ruime vertegenwoordiging van gedichten op locaties in Holland,
Overijssel, Groningen en Zeeland: hier wordt het toenmalige overwicht van de noordelijke
provincies weerspiegeld. In hoeverre ook vrouwen aan de beeldvorming bijdroegen, wordt
niet geheel duidelijk. De samensteller selecteerde er twee: de Groningse dichteres Titia
Brongersma, die behalve Assen en de Singel van Leeuwarden een hunebed bezingt, en
Elisabeth Wolff-Bekker, die het winterleven in de Beemster aanprijst. De lezer krijgt met dit
alles een literair reisboek voor historisch Holland, waarin de gedichten aan elkaar zijn geregen
door een associatie-koord.
In het korte nawoord behandelt Gelderblom enkele genres binnen dit soort poëzie, bijvoorbeeld
het stededicht en de stroomdichten, de lof van het landleven (geïnspireerd op de
beroemde 'Beatus ille' -Epode van Horatius) en de lof van de buitenplaats (in navolging van
Vergilius' Georgica). Ook de morele functie van dit type gedichten krijgt aandacht. Vooral de
categorie 'lof van de buitenplaats' is vaak zowel beschrijvend-topografisch als belerend, al dan
niet in christelijk kader. De aantekeningen bij de afzonderlijke gedichten knopen bij de literair-
theoretische benadering uit het nawoord aan. In een 'beredeneerde literatuurlijst' noemt
Gelderblom andere interessante onderzoeksmogelijkheden, die helaas niet in zijn nawoord en
aantekeningen verwerkt zijn. Wellicht bood de opzet van de Griffioenreeks daartoe geen
ONTVANGEN BOEKEN 191
mogelijkheden. Misschien was er ook geen plaats voor illustraties, maar die hadden in dit deel
beslist niet misstaan.
Niettemin is 'k Wil rijmen wat ik bouw een uiterst onderhoudend boek geworden, dat de liefhebber
van topografische poëzie op verdere gedachten brengt. Naast de Nederlandse kende
het verleden immers een grote produktie van N eolatijnse verzen. In hoeverre de 'Nederlanders'
en de 'Neolatinisten' elkaar beïnvloed en gestimuleerd hebben, moet in de meeste gevallen
nog een open vraag blijven. Het zou toch heel wel mogelijk zijn een Griffioendeel te maken
met Neolatijnse poëzie in vertaling, waarin de topografische poëzie een interessante afdeling
kan vormen. Constantijn Huygens schreef zeer veel op dit gebied en verder zijn er bijvoorbeeld
de Cantilenae van Georgius Macropedius, onder meer over de stad Utrecht, de Urbes
(Stededichten) van Julius Caesar Scaliger en David van Lenneps prachtige hofdicht op het
Manpad. Zo'n deel zou het beeld van de Nederlandse literaire produktie vóór 1850 aanmerkelijk
completer maken.
Ontvangen boeken
Middeleeuwse molentermen in het graafschap
Vlaanderen = Terminologie du
moulin médiéval dans Ie comteé de
Flandre / Yves Coutant. - Tongeren;
Liège, George Michiels. - 941 p. ; 23 cm.
- (Werken van de Koninklijke Commissie
voor Toponymie en Dialectologie
ISSN 0927-7706; 18)
Prijs: niet opgegeven
Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap.
- 10 (1994). - Gent: Cyriel
Buysse Genootschap, 1994. - 22 cm
ISSN 0772-1455
Het land van Buysse, volgens Cyriel
Buysse : een inventaris van de realiteit en
het fantasierijke realisme in de topografie
van het oeuvre van Cyriel Buysse /
Wouter Verkerken. - Gent: Cyriel
Buysse Genootschap, 1994. - 207 p. - 22 cm
Prijs: niet opgegeven
Ik heb geen verstand van poëzie: G.A.
van Oorschot als uitgever van poëzie /
GertJan de Vries. - Ie dr. - Amsterdam:
Van Oorschot, 1995. - 285 p.; 20 cm
ISBN 90-282-0858-5 Prijs:f 49,90
Voor rede vatbaar: tien voorredes uit het
grammaticale werk van Van Hoogstraten,
Jan Bloemendal
Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper
: (1700-1730) / ingel., van comment.
voorz. en uitg. door R.J.G. de
Bonth en G.R.W. Dibbets. - Amsterdam:
Stichting Neerlandistiek VU ; Münster:
Nodus, 1995. - xiv, 192 p. : ill. ; 24 cm.(
Uit-gaven / Stichting Neerlandistiek VU
; 17)
ISBN 90-72365-40-2 Prijs:f 35,-
'De komedianten' van Couperus / W.J.
Lukkenaer. - Leiden: Stichting Neerlandistiek
Leiden, 1995. - 85 p. ; 24 cm. -
(SNL-reeks; 1)
ISBN 90-802290-1-6 Prijs: f 25,-
- Te bestellen bij Stichting Neerlandistiek
Leiden, Postbus 9515, 2300 RA Leiden.
F. Bordewijk : een biografie / door
Reinoldus Marcus Vugs. - Baarn : De
Prom, 1995. - 380 p. : ill. ; 24 cm +
Bijlage (XVI p.)
ISBN 90-6801-416-1 Prijs:f 59,50
Catalogus der handschriften / Bibliotheek
der Universiteit van Amsterdam. -
Amsterdam: [Bibliotheek der Universiteit
van Amsterdam], 1995. - XXXIX, 277 p. :
ill.; 23 cm
11: De handschriften der Stedelijke
Bibliotheek met de latere aanwinsten /
bew. door M.B. Mendes da Costa; vooraf
192 ONTVANGEN BOEKEN
eenige mededeelingen over de geschiedenis
van de bibliotheek en hare handschriftenverzameling
door c.P. Burger Jr.
- Reprint van de editie Amsterdam, 1902.
Te bestellen bij dhr. R. Ultee, Universiteitsbibliotheek
Amsterdam, Singel 425,
1012 WP Amsterdam (verzendkosten:
f 12,50). Ook verkrijgbaar in de tentoonstellingszaal
van de UB op werkdagen tussen
11 en 16 uur.
Prijs: f 55,-
Licht op Deventer : de geschiedenis van
Overijssel en met name de stad Deventer:
Boek 5 (1578-1619) / Jacobus Revius; uit
het Latijn vert. en toegel. door A.W.A.M.
Budé, G.T. Hartong en c.L. Heesakkers.
- Hilversum: Verloren; [Nijverdal] :
Overijsselse Bibliotheek Dienst, 1995. -
XVII, 173 p. : ill. ; 24 cm. - (Publicaties /
Overijsselse Bibliotheek Dienst; 6)
ISBN 90-6550-508-3 Prijs:f 40,-
Ruimte en naamgeving in Van den vos
Reynaerde / door R. van Daele. - Gent :
Koninklijke Academie voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde, 1994. - XVIII, 607
p. ; 24 cm. - (Koninklijke Academie voor
Nederlandse Taal- en Letterkunde. Reeks
3, ISSN 0770-1497; 42)
ISBN 90-72474-14-7 Prijs: niet opgegeven
Werk, netwerk en letterwerk van de familie
Van Hoogstraten in de zeventiende
eeuw: sociaal-economische en sociaalculturele
achtergronden van geletterden
in de Republiek / Peter Thissen. -
Amsterdam [etc.] : APA-Holland
Universiteits Pers, 1994. - XIV, 333 p., 5
p. pI. : portr. ; 23 cm. - (Studies van het
Instituut Pierre Bayle voor intellectuele
betrekkingen tussen de West-Europese
landen in de nieuwe tijd, ISSN 0927-1864
; 26)
ISBN 90-302-1036-2 Prijs: f 79,50
Vertalen historisch bezien : tekst, metatekst,
theorie / red.: Dirk Delabastita
en Theo Hermans. - 's-Gravenhage :
Stichting Bibliographia Neerlandica,
1995. -N, 175 p.; 24 cm
ISBN 90-71313-55-7 Prijs:f 32,50
Functional communication quality / ed.
by Luuk van Waes, Egbert Woudstra,
Paul van den Hoven. - Amsterdam [etc.] :
Rodopi, 1994. - 219 p. : ill. ; 22 cm. -
(Utrecht studies in language and communication,
ISSN 0927-7706; 4)
ISBN 90-5183-738-0 Prijs:f 65,-
Over letterenonderzoek : de methodologie
van het neerlandistische onderzoek in
het bijzonder de methodologie van de
taalbeheersing / Ton van der Geest. -
Assen: Van Gorcum, 1995. - 241 p.; 24 cm
ISBN 90-232-3002-7 Prijs:f 52,50
De Middeleeuwse ideeënwereld, 1000-
1300 / onder red. van Manuel Stoffers. -
Heerlen : Open universiteit; Hilversum :
Verloren, 1994. - 400 p. : ill. ; 24 cm. -
(Middeleeuwse studies en bronnen, ISSN
0929-9726 ; 63)
ISBN 90-6550-265-3 Prijs: f 49,50
Het Ridderboec : over Middelnederlandse
literatuur en lekenvroomheid / Geert
Warnar. - Amsterdam: Prometheus,
1995. - 241 p. ; 22 cm. - (Nederlandse
litëratuur en cultuur in de middeleeuwen,
ISSN 0926-9746; 10)
ISBN 90-5333-311-8 Prijs:f 39,90
Beatrijs : een middeleeuws Maria-mirakel
/ vert. [uit het Middelnederlands] door
Willem Wilmink ; met een in!. en een
teksted. door Theo Meder. - Amsterdam:
Prometheus ; Amsterdam: Bakker, 1995.
- 112 p. : ill. ; 24 cm. - (Nederlandse klassieken;
4)
ISBN 90-351-1453-1 Prijs:f 24,90
JD)W~llIUliii~, Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliestraat 37-a, 2313 BE Leiden, Nederland Postbus 4578 Randburg 2125 Suid-Afrika
De dichter-zanger JH.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Cornets de Groot,
80 pag., 1990,f 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandse
vertaling, 148 pag.,1990,f 43,95.
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nummer 11,
80 pag., 1991f 33,95.
Langer dan één eeuw. Over Catu]Jus, 306 pag., 1991, gebonden,J 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van \Vilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nummer 12, 56 p.,1991,f 33,95 .
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Du Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nummer 13, 76 pag.,1991,f 33,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefWisseling P.R. Ritter jr.-Jan Greshoft~ door
Jan]. van Herpen, nawoord van Pierre H. Dubois, 200 pag., 1991, register,f 43,95.
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nummer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multatuli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Termorsbuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinkenborg, 1991,f 43,95.
Proeve van slaapdichten (1784), van O.C.F. Hoffham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illustraties, 1992,f 39,95 .
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aart van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nummer 15,65 pag., 1992, f 33,95.
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan]. van Herpen, 92 pag., 1992, f 33,95.
Gezelle gelezen, door Pau] Claes, Leidse Opstellen nUllilller 16, 68 pag., 1993,f 33 ,95.
Figuur en fluit. Martinus Nijhoff en DJ. Opperman se opvattinge oor die literere kunswerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nUllilller 17, -+D pag., 1992,f 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nummer 18,76 pag., 1992, f 33,95 .
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nummer 19, 108 pag., 1993,f 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,f 24,85 .
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994 f33,95 .
Spreiding en Binding, verbanden tussen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nUlnmer 21 , 80 pag., 1994,f 33,95.
Mscheid van S. Vestdijk, door Anne Wadman, Leidse Opstellen nummer 22, 96 pag.,
1994,f 36,95.
Die vrou van die see.Indachtig IngtidJonker, gedichten van Jan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994f24,95.
Inhetvooroijgaan, gedichten vanjan Dullemond, Schiennormikoogreeks 3, 32 pag., 1995,J24,95.
WlIlJlaaI"S en verliezers, over het werk van P. Vergilius Maro, bezorgd door Rudi van der
Paardt, 328 pag., 1995,J 69,95 .
Moet is een bitter kruid, gedichten van Nlithabeth Cohen, omslag en grafische verzorging
Michel van Overbeeke, Schiennonnikoogreeks 4,36 pag., 1995,J 24,95.
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,J 29,95.
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rufus Gouws, llse Feinauer, Fritz Panel is, 518 pag.,
1994,f 59,95 .
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
97 Maria Tesselschade Roemers Visscher. 169 l Wille: De literator R.M. van
Ten Geleide Goens en zijn kring. Studien over de
achttiende eeuw. Dl. 11. [Ed.] P. v.d.
ARTIKELEN Vliet (Kees de Bruijn)
171 J .L.M. Vos: 'De spiegel der volksziel'.
100 Marit Monteiro Volksliedbegrip en cultuurpolitiek
Ieder haar waarom. Betekenis van engagement [. . .] tijdens het interbellum.
geloofibeleving voor vrouwen in de (Frank Willaert)
tijd van Tesselschade Roemers 174 Th. Mertens e.a.: Boeken voor de
117 Agnes Verbiest eeuwigheid. Middelnederlands
Een porseleinkast in de jungle. De geestelijk proza
verwoording van wetenschappelijke (J osé van Aelst)
teksten over (het werk van) vrouwen 177 e.M. van Kerckvoorde: An intro-
127 A. Agnes Sneller duction to Middle Dutch.
Een sonnet van Tesselschade Roemers (M.]. van der Wal)
in genderperspectief 179 B.e. Donaidson: A grammar of
Afrikaans (Hans Ester)
142 Chris L. Heesakkers
De Nederlmulse muze in Urtijns gewaad. INTERDISCIPLINAIR
De bestudering van Neolatijnse poeZie
uit de Noordelijke Nederlanden 182 Les manuscrits de Chrétien de Troyes.
[Ed.] K. Busby [e.a.]
BOEKBEOORDELINGEN (Martine Meuwese)
185 lP. Guépin: Het humanisme:
163 De gedichten van Tesselschade 1350-1850
Roemers. [Ed.] AA Sneller en (Lia van Gemert)
O. van Marion, m.m.v. N. van 186 Jaarboek voor Nederlandse boekge-
Megen (Mieke B. Smits-Veldt) schiedenis 1
(Els Stronks)
166 F. Bulhof: Ma patrie est au cie/.
Leven en werk van Willem Emmery 189 SiGNALEMENTEN
de Perponcher Sedlnitzky (1741-1819)
(A.]. Hanou) 191 ONTVANGEN BOEKEN
ABONNEMENTEN
Voor' alle zaken betreffende abonnementen, verschenen afleveringen en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: Stichting Dimensie, Leliestraat 37 A, 2313 BE Leiden.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt voor particulierenf 98,-, voor instellingen
f 148,- en voor srudenten, 'AIO's en OIO's f 49,-.
Auteurs van artikelen krijgen abonnementskorting: auteurs die nog geen abonnee zijn,
kunnen twee jaargangen voor f 130,- ontvangen; abonnee-auteurs ontvangen de jaargang
volgend op die waarin hun artikel verschijnt voor f 65,-. Donateurs van Stichting
Dimensie ontvangen 10% korting. (Alle prijzen excl. verzendkosten)
Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 3
Jmensie
STICHTING DIMENSIE - LEIDEN - 1995
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr. J. Noordegraaf
dr. o. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a.v. dr. A. Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en bibliografie. Het
artikel dient te beginnen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de drukproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverzorging, noten en literatuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebruik te maken van onderstaande
afkortingen:
WNT Woordenboek der
Nederlandsche Taal
MNW Middelnederlandsch
Woordenboek
RGi JJ Mak: Rhetoricaal
glossarium
BMDC Bijdragen en mededelingen
van de dialectencommissie
FdL Forum der Letteren
HCDT Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
LE Leuvense bijdragen
MKA, Lett. Mededelingen van de
Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
Ntg De nieuwe taalgids
SpL Spiegel der Letteren
TNTL
TT
VMKA
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdrukken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdrukken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
boeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken . Ongevraagd toegezon den
boeken worden niet geretourneerd.
ISSN 0040-7550
De "Walewein in internationaal perspectief
Ten geleide
In 1992 verscheen bij de Amerikaanse uitgeverij Garland in de serie Garland Library
of Medieval Literature een nieuwe editie van de Walewein, bezorgd door David F.
Johnson. Het omvangrijke boek opent met een inleiding waarin onder meer op de
auteurs, de datering van het werk, de bronnen van de roman en de structuur ingegaan
wordt (p. xv-xliv). Na deze introductie volgt op de even bladzijden van de pagina's 1-
537 de uitgave van de Waleweinj de oneven bladzijden zijn bestemd voor een door
Johnson vervaardigde, Engelse regel-voor-regel vertaling. Dankzij Johnsons editie
beschikt de internationale mediëvistiek nu over een goede en toegankelijke uitgave van
deze algemeen als de beste erkende Middelnederlandse Arturroman. De Walewein
kan zich meten met literaire toppers als de romans van de Oudfranse dichter
Chrétien de Troyes, de Engelse Sir Gawain and the Green Knight en Diu Crone van de
Duitse dichter Heinrich von dem Türlin. Tegen deze achtergrond zou men mogen
verwachten dat literatuurhistorici die het Nederlands niet machtig zijn, dankbaar
gebruik zouden maken van de kans die Johnsons editie biedt: eindelijk zijn zij in de
gelegenheid de Walewein te lezen en in hun onderzoekingen te betrekken. Tot op
heden lijkt daarvan echter geen sprake te zijn. Terwijl neerlandici het ene artikel na
het andere over de Walewein publiceren, zwijgt de internationale Arturistiek in alle
talen over de roman van Penninc en Vostaert.
Om het werk onder de aandacht van de internationale mediëvistiek te brengen èn
een internationale discussie over de Walewein op gang te helpen, nodigde de redactie
van het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde in het voorjaar van 1994 drie
vooraanstaande literatuurhistorici uit zich aan de hand van Johnsons uitgave over de
roman te buigen. De uitnodiging was gericht aan de germanist Walter Haug, de
romanist Norris Lacy en de angliste Felicity Riddy. Vele neerlandici kennen Haug
als de auteur van een groot aantal inspirerende artikelen over de verhalende literatuur
in de middeleeuwen, die voor een deel verzameld zijn in de bundel Strukturen als
Schlüssel zur Welt (Tübingen, 1989), en als de schrijver van het invloedrijke
Literaturtheorie im deutschen Mittelalter (2e herz. dr., Darmstadt, 1992). Lacy is een
toonaangevende Amerikaanse romanist, die een verhelderend boek over The Craft of
Chrétien de Troyes (Leiden, 1980) geschreven heeft en die aan de wieg heeft gestaan
van enkele standaardwerken op het terrein van de Arturistiek, zoals The Legacy of
Chrétien de Troyes (2 dIn., Amsterdam, 1987-1988) en The New Arthurian Encyclopedia
(N ew Y orkiLondon, 1991). Riddy is een gezaghebbende angliste, die naast een
imposante reeks artikelen over diverse Middelengelse teksten een studie over Sir
Thomas Malory (Leiden, 1987) op haar naam heeft staan en sinds 1993 redacteur is
van het jaarlijks verschijnende tijdschrift Arthurian Literature (Woodbridge).
De drie wetenschappers hebben de uitnodiging van de redactie van het Tijdschrift
voor Nederlandse taal- en letterkunde enthousiast geaccepteerd. Zij toonden zich
194 TEN GELEIDE
direct bereid op basis van hun kennis van respectievelijk de Duitse, Franse en
Engelse Arturromans een comparatistisch artikel over de Walewein te schrijven. Met
de secundaire literatuur over de roman hoefden zij geen rekening te houden, enerzijds
om hen de moeite van het Nederlands lezen te besparen, anderzijds om te bevorderen
dat zij met een frisse blik naar de Walewein zouden kijken. Vanaf deze aflevering 111/3
van het Tijdschrift zullen hun bijdragen gepubliceerd worden. De reeks 'De Walewein
in internationaal perspectief' zal worden afgerond met een artikel van de Brusselse
hoogleraar ].D. Janssens die, als algemeen erkend specialist van de Walewein, bij uitstek
geschikt is om op de bijdragen van zijn drie collega's te reageren.
Het hiernavolgende artikel van Haug, 'Kombinatorik und Originalität. Der Roman
van Walewein als nachklassisches literarisches Experiment', is gewijd aan de structuur
van de Walewein. De Duitse geleerde ziet de tekst als een experiment op het gebied
van de verteltechniek, waarbij de auteurs op basis van het stramien van een sprookje
waarin de hoofdpersoon keer op keer faalt, een feilloze held avonturen laten beleven.
Bovendien wijst Haug op een intertekstueel verband met het verhaal over Tristan.
In aflevering 111/4 zal Lacy over 'Convention and Innovation in the Middle
Dutch Walewein' schrijven. De roman, die hij typeert als een 'surprising, fascinating,
and sometimes perplexing creation', wordt op de volgende aspecten onderzocht: de
karakterisering van de hoofdpersoon, het verhaalverloop, het gebruik van motieven
en conventies uit de Arturtraditie en de rol van de verteller.
In aflevering 112/1 zal Riddy de twee romans die in de titel van haar bijdrage vermeld
worden, vergelijken: 'Giving and receiving. the Roman van Walewein and Sir
Gawain and the Green Knight'. Zij betoogt onder meer dat in beide werken de wisseling
van geschenken als motor van het verhaal functioneert en situeert beide romans
op de grens van adel en burgerij. In aflevering 112/2 ten slotte komt de neerlandistiek
aan het woord en zal Janssens de genoemde artikelen van commentaar voorzien.
De redactie wil de auteurs graag danken voor hun medewerking. Zij hoopt dat
met de publikatie van de reeks 'De Walewein in internationaal perspectief' het mes
aan twee kanten zal snijden: dat neerlandici kennis kunnen nemen van internationale
inzichten over de roman, en dat de buitenlandse belangstelling voor de Walewein zal
toenemen als vier gezaghebbende literatuurhistorici er een internationaal toegankelijk
artikel aan wijden.
Namens de redactie,
Bart Besamusca
WalterHaug
Kombinatorik und Originalität
Der Roman van TiJillewein als nachklassisches literarisches Experiment
Abstract - The Roman van Walewein is a postclassical Arthurian romance. This
means that the hero does not pass through the traditional crisis but perseveres
unchanged through a series of knightly adventures. Still, the romance represents
an experiment with a new structure. This structure is derived from a well known
folk-tale, where the hero achieves his goal af ter a series of failures. Walewein,
however, has to remain blameless throughout his adventures, a fact that created
considerable narrative difficulty for the authors. They balanced the loss of drama
by the insertion of adventures taken from the Arthurian tradition. Furthermore,
Walewein criticizes and transcends the model of the Tristan story, so that he
emerges not only as the perfect fighter but also as the perfect lover.
Dem Walewein liegt ein eigentümliches, urn nicht zu sagen einzigartiges strukturelles
Konzept zugrunde. Es gibt eine Haupthandlungslinie, die in sich weitgehend konsistent
ist: im nachstehenden Bauplan die Stationen 1-8. Zwischen diese Stationen sind
fiinfEpisoden eingeschoben, die z. T. unter sich zusammenhängen und z. T. auch mit
der Haupthandlung verzahnt sind: im Bauplan 1 a, 2 a, 3 a, 4a und 6a.
Die Handlung läflt sich im Blick auf diese Grundstruktur folgendermaflen schematisch
darstellen:1
Prolog. (1-32)
1. Am Artushof: Ein wunderbares Schachbrett
schwebt herein und verschwindet
wieder. Walewein bricht zur Suche auf.
(33-241)
2. Walewein bei König Wonder, dem
Besitzer des Schachbretts. Der König ist
bereit, es herzugeben, wenn Walewein
ihm das Zauberschwert mit den zwei
'Ringen von König Amoraen holt.
(769-1350)
la. Walewein folgt dem Schachbrett in
eine Berghöhle hinein. Er kämpft siegreich
mit mehreren Drachen. Auf seinem
pferd Gringolet gelingt ihm darm
der rettend-waghalsige Sprung aus dem
Berg in einen Flufl. (243-768)
TNTL 111 (1995) 195-205
196 W.HAUG
3. Walewein auf Ravenstene bei König
Amoraen, dem Besitzer des Zauberschwerts.
Der will es ihm überlassen,
wenn er ihm Ysabele aus dem Schlofi
ihres Vaters, des Königs Assentijn,
holt. Er gibt ihm das Schwert mit.
(2855-3648)
4. Walewein kommt zu einem Höllenflufi
mit Schwertbrücke; das Wasser verbrennt
alles, was es berührt. Er versucht vergeblich,
rum SchloB des Königs Assentijn
hinüberzukommen. Er schläft in einem
Kirchhof ein. Der Fuchs Roges, ein verwandelter
Prinz, führt ihn durch einen
Tunnel unter dem Flufi durch.
Walewein kämpft mit Torwächtern,
dann mit Assentijn, unterliegt, wird eingekerkert,
von der verliebten Ysabele
aber herausgeholt. Die Liebenden werden
überrascht, gefangen gesetzt, aber
vom toten Ritter der Episode 3a befreit.
Flucht. Der Fuchs begleitet das Paar.
(4916-8530)
5. Rückkehr nach Ravenstene. Amoraen
(der nun Amorijs genannt wird) ist inzwischen
gestorben. (9469-9611)
6. Walewein schläft bei einem Brunnen
ein. Ein schwarzer Ritter raubt Ysabele.
Der Fuchs weckt den Helden. Er folgt
2 a. Walewein schenkt einem ausgeraubten
Knappen sein pferd. Der zieht zum
Artushof, läBt sich zum Ritter schlagen,
kämpft mit dem Mörder seines
Bruders - unterstützt von Walewein,
der inzwischen den Räuber getötet hat.
Walewein bekommt Gringolet zurück.
(1351-2854)
3a. Walewein begegnet einem Ritter, der
ein Mädchen schlägt; er tötet ihn und
seine Helfer. Er nimmt dem sterbenden
Ritter die Laienbeichte ab und verschafft
ihm ein christliches Begtäbnis.
Die übrigen werden von Teufeln
geplagt, die Walewein vertreibt. (3649-
4915)
4a. Walewein tötet einen Ritter, der
Ysabele von ihm fordert. Walewein
und Ysabele nehmen Quartier bei
einem Herzag. Da wird der Getötete,
der dessen Sohn ist, hereingetragen.
Walewein wird als Mörder erkannt und
eingekerkert, kann ab er mit Ysabele
fliehen. (8531-9468)
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 197
dem Räuber, verwundet ihn schwer: es
ist Estor, der Bruder Lancelots. (9612-
10205)
7. Rückkehr zu König Wonder. Der
Fuchs wird entzaubert. Walewein
tauscht das Schwert gegen das Schachbrett.
(10872-11045)
8. Rückkehr Waleweins an den Artushof
mit Ysabele, Schachbrett und Roges.
Die Geschichte endet mit einem
grofien Fest, an dem auch Assentijn
und der Vater von Roges teilnehmen.
(11046-11172)
Epilogund Nachschrift. (11173-11202)
6a. Walewein, Ysabele und Roges übernachten
im Schlofi des ehemaligen
Knappen von Episode 2a. Angriff des
Herzogs von Episode 4a. Walewein
besiegt ihn. (10206-10871)
Der Hauptstrang der Handlung ist, wie das Schema zeigt, dreistufig angelegt. Der
Ausgangspunkt ist traditionsgemäfi der Artushof. Es geht urn eine Aventürenfahrt,
deren Ziel ein wunderbares Schachbrett ist. Aber urn es zu bekommen, mufi
Walewein fur dessen Besitzer, Wonder, ein bestimmtes Zauberschwertvon Amoraen
beschaffen. Dieses wiederum erhält er nur, weun er fur Amoraen Ysabele gewiunt. Als
der Held diese letzte Aufgabe gelöst hat, geht er den dreistufigen Weg in urngekehrter
Stationenfolge zurück, also von Assentijn zurn Schlofi von Amoraen/ Amorijs, von
dort zu König Wonder, urn schlief31ich wieder den Ausgangspunkt, den Artushof, zu
erreichen. Auf diesem Rückweg läuft jedoch das Tauschgeschäft nicht völlig
planmäfiig ab, denn Walewein und Ysabele haben sich ineinander verliebt, so dafi er
sie nicht gegen das Zauberschwert eintauschen kann und will. Der Dichter hilft sich
über diese Schwierigkeit hinweg, indem er Amoraen/ Amorijs sterben läf3t. Hingegen
wird das Zauberschwert, wie verabredet, König Wonder übergeben, so dafi Walewein
ruit dem Schachbrett - und natürlich mit Ysabele - an den Artushof zurückkehren
kaun.
In diese klar durchstrukturierte Haupthandlung sind Episoden eingeschoben, die
nur bedingt in jene integriert sind: Auf Station I folgt eine Aventüre in einem Berg, in
der Walewein vier junge Drachen in einem Nest tötet und dann mit der
Drachenmutter einen furchterlichen Kampf durchfechten mufi (la); zwischen den
Stationen 2 und 3 steht eine Hilfsaktion des Helden fur einen Knappen, den ein böser
Zöllner ausgeraubt hat (2a); zwischen den Stationen 3 und 4 wird von der Rettung
einesMädchens erzählt: der Ritter, der es ruifihandelt, wird von Walewein tödlich verwundet,
aber er stirbt versöhnt ruit Gott (3a) und fungiert dann in der Episode 4 der
Haupthandlung als Dankbarer Toter; zwischen den Stationen 4 und 5 tötet
Walewein, gegen seinen Willen, einen Ritter, der ihm Ysabele abfordern will, und er
gerät daun auf der Burg von dessen Vater in grofie Gefahr, denn er wird als Mörder
198 W.HAUG
festgesetzt; es gelingt ihm aber, die Fesseln zu zerrei6en und mit Ysabele zu fliehen.
Bis zu diesem Punkt ist nach jeder Station der Haupthandlung eine mehr oder weniger
selbständige Episode eingeschoben. Dieses Strukturkonzept wird jedoch im folgen
den nicht mehr strikt eingehalten, denn zwischen den Stationen 5 (Amoraenl
Amorijs) und 7 (König Wonder) gibt es zwei Episoden, 6 und 6a, während zwischen
den Stationen 7 (König Wonder) und 8 (Artushof) eine Zwischenepisode fehlt. Das ist
angesichts des im übrigen so konsequenten Wechsels zwischen Hauptstationen und
Nebenepisoden irritierend, und so hat man denn überlegt, ob hier der Bauplan nicht
durcheinandergeraten sein könnte, und vorgeschlagen, Station 6 als Zwischenepisode
zwischen Amoraenl Amorijs und König Wonder aufzufassen, sie also im Schema als 6a
in die rechte Spalte zu rücken und 6a 'alt' als 7a zwischen Wonder und Artushof einzuschieben.
Dabei könnte man mutma6en, da6, da der ursprüngliche Autor, Penninc,
in der Mitte der Episode 4a von einem F ortsetzer, Pieter Vostaert, abgelöst wird,2 dieser
möglicherweise den Plan seines Vorgängers nicht genau begriffen hat.3 Aber man
gerät bei solchen Spekulationen in gewisse Schwierigkeiten, denn, wie gleich zu zeigen
sein wird, scheint die Station 6 doch zum Hauptstrang der Erzählung zu gehören.
Der Bauplan des Walewein, die gestufte Dreierfolge von Aventüren mit inserierten
Nebenepisoden, ist singulär im Rahmen der arthurischen Romantradition. Es
läfit sich denn auch zeigen, dafi die Haupthandlung ihrer F orm nach aus einer andern
Gattung entlehnt ist; sie folgt nämlich dem Schema des Märchens vom Goldenen
Vogel- beiden Brüdern GrimmNr. 57, Typus 550nachAarnelThompson.4 Das hat
schon W.P. Ker gesehen,5 und Bolte/Polivka haben es ebenfalls notiert.6 Maart je
Draak hat dann genau und überzeugend eine vergleichende Analyse durchgefuhrt.7
In dem in Frage stehenden Märchen wird folgendes erzählt: Ein Vater hat drei
Söhne: sie werden von ihm ausgeschickt, einen goldenen Vogel zu finden, der in seinem
Garten Äpfel stiehlt. Die älteren beiden blei ben unterwegs in einem Wirtshaus
hängen, weil sie den Rat eines Fuchses nicht beachteten. Der jüngste Sohn ist klüger,
er gewinnt den Fuchs als Helfer. Der Fuchs sagt ihm, wo er den golden en Vogel
finden und wie er ihn gewinnen kann: Er befindet sich in einem Schlofi in einem
schäbigen Käfig. Er kann ihn sich holen, wenn alles schläft. Er darf den Vogel aber
nicht in einen dabeistehenden goldenen Käfig setzen. Der Held mifiachtet den Rat,
setzt den Vogel in den Goldkäfig; da schreit der Vogel, und alles wacht auf. Der
Held wird gefangengesetzt und kann sein Leben nur dadurch retten, dafi er verspricht,
ein bestimmtes goldenes Pferd zu holen. Wieder hilft der Fuchs; er weist
den Weg und erklärt, dafi er dem Pferd nicht einen goldenen, sondern einen armseligen
Sattel auflegen müsse. Vnd wieder gehorcht der Held nicht, er legt dem
pferd den goldenen Sattel auf. Da beginnt es zu wiehern, alles erwacht, und der
Held kann sich nur dadurch retten, dab er verspricht, die Königstochter vom goldenen
Schlofi herbeizuschaffen. Sie wird ihm, so sagt der Fuchs, folgen, er darf aber
nicht zulassen, dafi sie sich von ihren Eltern verabschiedet. Wiederum mifiachtet er
den Rat. Er wird gefangen und kann nur freikommen, wenn er einen Berg vor dem
Fenster des Schlosses abträgt. Der Fuchs erledigt die Aufgabe. Nun geht es über
dieselben Stationen zurück. Der Held liefert die Prinzessin aber nicht aus, sondern
flieht mit ihr auf dem goldenen pferd und holt sich, ohne das pferd abzugeben, dann den
goldenen Vogel. Nochmals entsteht eine Gefahr, denn gegen den Rat des Fuchses hilft
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 199
er seinen Brüdern, die hingerichtet werden sollen, und gegen den Rat des Fuchses
setzt er sich auf einen Brunnenrand, so daB die Brüder Gelegenheit haben, ihn in
die Tiefe zu stürzen. Der F uchs rettet ihn ein letztes Mal. Verkleidet kehrt der Held
heim und enthüllt den Betrug der Brüder. Dann entzaubert er den Fuchs, der sich
als der Bruder der Jungfrau vom goldenen SchloB erweist.
Es kann kein Zweifel bestehen, daB der Walewein sein Handlungsschema von diesem
Märchen bezogen hat. Es gibt zwar in der Tradition des arthurischen Romans
gestufte Aventürenfolgen, und das Motiv, daB eine Aufgabe nur gelöst werden kann,
wenn man zuvor eine andere erledigt hat, und zwar in mehrfacher Wiederholung,
auch dies könnte wohl unabhängig vom Märchen ad hoc erfunden worden sein, aber
die Figur des verzauberten Fuchses ist so spezifisch und nimmt sich im übrigen in
einem arthurischen Roman dermaBen fremdartig aus, daB sie als eindeutiges Indiz
fur die Abhängigkeit vom Märchen geIten darf.
Geht man von dieser Voraussetzung aus, läBt sich im Prinzip einsichtig machen,
was bei der Umwandlung des Märchens in den Artusroman geschehen ist. Denn es
muBten ganz bestimmte Probleme bewältigt werden; und ihre Lösung hat denn auch
in der Handlung so deutliche Spuren hinterlassen, daB der UmformungsprozeB in
einem hohen MaBe rekonstruiert werden kann:
1. Penninc wollte einen Gawein-Roman schreiben.8 Das bedeutet eine Vorentscheidung
in Hinblick auf den literarisch en Typus. Denn in der arthurischen
Tradition verkörpert Gawein das ideale höfische Rittertum. Damit schloB sich eine
Handlung nach dem klassischen Chrétienschen Schema mit einer Krise des Helden
aus. Penninc folgte also urn die Mitte des 13. Jahrhunderts9 der charakteristischen
nachklassischen Form, wie sie in der mittelhochdeutschen Literatur etwa durch
Wirnts Wigalois oder Heinrichs von dem Türlin Crone vertreten wird:10 der nachklassische
Held geht unangefochten durch eine Aventürenserie hindurch. Wenn es
zu einer Gliederung in zwei oder mehr Kursus kommt, dann signalisiert dies nicht
den Durchgang des Helden durch einen gestuften ProzeB, der von ihm nach einem
prekären Bruch - das 'verligen' Erecs, das Terminversäumnis Yvains, das Versagen
PercevalslParzivals auf der Gralsburg - eine Umorientierung verlangen würde, sondern
der mehrstufige Weg dient in erster Linie der narrativen Steigerung, er hat
eine eher formale als eine thematische Funktion.l1
Da sich also eine Krise im Walewein ausschloB, sah sich Penninc gezwungen, das
Versagen des Märchenhelden fallen zu lassen. Dies hatte zur Folge, daB die
Episoden bei König Wonder und bei Amoraen ereignisarm wurden. Was blieb, war
eine jeweils weitgehend undramatische Tauschvereinbarung.
Es ist charakteristisch fur den späteren Artusroman, daB, da die Krise und damit
die innere Spannung fehlt, die äuBeren Kontraste gesteigert werden: der makellose
Held tritt in eine immer wieder bis ins Dämonische verzerrte Gegenwelt ein, seine
Antagonisten sind geradezu Teufelswesen - man denke an den Teufelsbündler Roaz
im Wigalois - oder grotesk-gefahrliche Figuren - so im Daniel vom Blühenden Tal.
Auch eine Steigerung ins Faszinierend-Wunderbare ist möglich - es sei an den
Sa:ldepalast in der Crone erinnert. Urn mit dieser ins Höllische oder Zauberische
überzogenen Gegenwelt fertig zu werden, bedarf der Held dann seinerseits übernatürlicher,
oft gött1icher Hilfe.
200 W.HAUG
Der Walewein steht in diesem Trend. So wird denn vor der Burg Assentijns eine
Höllenszenerie aufgebaut - die Motive stammen aus der Visionsliteratur -, während
man in den Burgen von Amoraen und Assentijn mit Wunderelementen nicht spart: es
gibt da mechanische Kunstwerke, Engel und Vögel, die aufgrund von Luftsttömen
aus Röhrensystemen Töne von sich geben können (vv. 877ff., 3526ff.); hier wirkte die
Tradition orientalischer Automaten ein, wie sie seit dem Byzanzbericht Liudprands
von Cremona im Westen gängig warY Aber das genügte Penninc und, an ihn
anschlieBend, Vostaert nicht; die Armut an Dramatik veranlaBte vielmehr den
Einschub von Zwischenepisoden, wobei man aus dem Aventürenfundus der
Artusromane schöpfte. Es läBt sich ziemlich genau sagen, wo die einzelnen Motive
hergeholt worden sind: aus Gerbert, aus dem Prosalancelot usw. Es handelt sich geradezu
urn eine Musterkollektion arthurischer Aventüren: Drachenkampf, Hingabe des
eigenen Pferdes an einen, der in Not ist, Rettung eines malttätierten Mädchens usw.ll
ZusammengefaBt: Der Typus des krisenlosen Helden läBt das Motiv des
Versagens, das für das Märchen vom Goldenen Vogel bestimmend ist, nicht zu. Die
Erzählung verliert ihre Dramatik, und so steigert man - dem nachklassischen
Verfahren gemäB - die Gegenwelt ins Dämonische oder Zauberisch-Fantastische,
und man inserieÏt Zwischenepisoden, ritterliche Paradestücke, die man sich aus der
arthurischen Literatur holt.
2. Der Fuchs des Märchens war ein ebenso überlegener wie nachsichtiger Helfer.
Als solcher war er nur bedingt mit der Idealität des höfischen Romanhelden verträglich.
Die Walewein-Autoren haben deshalb die Position und Funktion des
Fuchses stark zurückgenommen. Dies ergab sich schon allein dadurch, daB das
Versagen des Helden ausfiel und eine Hilfe von auBen an diesen Stellen nicht mehr
erforderlich war.
Im übrigen wird der Fuchs zunächst einmal negativ gezeichnet. Er versucht nämlich,
Waleweins Waffen zu stehlen, und der Held muB ihn erst verprügeln, bevor er
zum Helfer wird. So verliert er seine Märchenrolle als überlegener Lenker und
Retter, er wird zu einem kleinen Helfer mit stark eingeschränkten Funktionen: er
darf den Weg durch den Tunnel weisen und den schlafenden Walewein am
Bronnen wecken.
3. Der Märchenheld betrügt auf dem Rückweg bedenkenlos. Er liefert entgegen
den Vereinbarungen das, was er jeweils gewonnen hat, nicht in einer Tauschaktion
ab, sondern er behält es für sich. Das war mit der Idealität eines arthurischen Ritters
nicht vereinbar. So wird zu der Verlegenheitslösung gegriffen, Amoraen/Amorijs
rechtzeitig sterben zu lassen, so daB Walewein Ysabele konfliktlos behalten kann.
Das Zauberschwert hingegen wird bei König Wonder korrekt gegen das Schachbrett
getauscht.
4. Die betrügerischen Brüder des Märchens waren in einem Artusroman nicht
unterzubringen. So kommt es zu der Umgestaltung des Betrugsmotivs in Station 6.
Das Motiv des Bronnens und der Verlust der Prinzessin weisen noch auf die
Märchenvorlage, aber an die Stelle der Brüder ist ein räuberischer Schwarzer Ritter
getteten, der dann verfolgt und besiegt wird. Die Märchenszene ist also aventürenhaft
umgeformt, so daB sie ihrem Charakter nach eigentlich in die rechte Spalte der inserierten
Episoden gehören würde, ihrer Herkunft nach aber ist sie dem Hauptsttang
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 201
zuzuordnen. leh tue dies jedoch nur zögemd, denn das zeitgenössische Publikum dürfte
schwerlich in der Lage gewesen sein, den Bezug zur Vorlage zu durchschauen.Ja, es
wird die Auseinandersetzung mit dem Frauenräuber urn so eher den Zwischenepisoden
zugeordnet haben, als es sich bei dem Schwarzen Ritter urn eine Figur aus dem Lancelot,
also aus der arthurischen Tradition, handelt, von der die Zwischenepisoden zehren.
5. Nur in einer Situation des Hauptstrangs, in der Kulminationsszene von Station
4, ist etwas von der alten Dramatik erhalten geblieben: Die Liebenden lassen sich
überraschen, und Walewein unterliegt dann im Kampf; dies jedoch nur, weil die
Übermacht der Gegner allzu grofi ist. Die Rettung erfolgt aber nicht durch den
Fuchs, sondem durch den Dankbaren Toten aus der Zusatzepisode h. Aber dies er
Wendepunkt in der 4. Station mit dem 'Versagen' des Helden und der Rettung
durch einen Dritten ist völlig zu einer Liebes- und Kampfaventüre umgestaltet, nur
der Dankbare Tote nimmt sich in diesem Zusammenhang etwas fremdartig aus; er
ist ab er wohl dem nachklassischen Hang zum Übernatürlichen zuzuschlagen.
Wenn man sich die Entstehung des Walewein auf diese Weise als Umformung eines
Märchenschemas denken darf, mufi der strukturelle Entwurf, der durch diese
Anlehnung zustande kommt, besondere Aufmerksamkeit verdienen. Bekanntlich hat
sich der nachklassische Artusroman mit der Preisgabe der Krise auch vom Schema des
doppelten Kursus gelöst. An seine Stelle konnten beliebig viele Aventürensequenzen
treten, die nur noch additiv gereiht erscheinen - man denke insbesondere an die
Crone. Die Perceval-Fortsetzungen und insbesondere der Prosalancelotführen die biofie
Addition dann zu Verschränkungen weiter und gelangen so zu hochkomplizierten
Aventürengeflechten. Die Walewein-Autoren bieten demgegenüber - und das ist das
OriginelIe - einen komplexen Aufbau über eine gestufte Handlungsfolge, wobei das
einfache Schema mit Elementen des nachklassischen Romans angereichert wird; man
steigert, wie gesagt, die Dramatik durch Zauber und Dämonie und bel ebt das einfache
Dreierschema durch inserierte Einzelaventüren, die unter sich zusammenhängen,
aber auch - gerade im Höhepunkt - in die Haupthandlung einwirken können. Die
Technik der Verzahnung wird hier also mit einer kausalen Verkettung verbunden.
Das ist ein reizvolles Experiment mit einer kombinatorischen narrativen Technik. Es
blieb dies jedoch - auf der Basis eines Märchenschemas - ein einmaliger Entwurf; er
vermochte nicht typusbildend zu wirken.
Der Walewein darf als ein solches eigentümliches strukturelles Experiment gewifi
literarhistorisches Interesse beanspruchen, aber er verdankt seinen Reiz nicht nur
der narrativ-formalen Komposition, vielmehr stellt er auch in thematischer
Hinsicht einen kühnen Vorstofi dar, und hier liegt seine besondere Bedeutung, die
freilich bisher, soweit ich sehe, noch nicht in den Blick getreten ist. Dies wohl deshalb,
weil man allzu sehr damit beschäftigt war, die Frage der Eigenständigkeit oder
Abhängigkeit zu diskutieren.
Es gibt im Walewein zwei Szenen, die quer zu seinem strukturellen Konzept stehen.
Beide besitzen einen intertextuellen Bezug, und er geht in beiden Fällen in dieselbe
Richtung.
Die erste Szene: die Entdeckung der Liebenden in Station 4 (vv. 7965ff.). Diese
Szene ist von Handlungsverlauf her entbehrlich. Denn die Wende erfolgt durch das
weit verbreitete Motiv von der verliebten Tochter des Mannes, bei dem der Held
202 W.HAUG
gefangen liegt. Normalerweise befreit das Mädchen den Helden aus dem Kerker,
und das Paar flieht. So hätte man die Situation auch im Walewein bewältigen können,
denn es gibt von Ysabeles Zimmer aus einen geheimen unterirdischen Gang
nach drauBen. Aber statt ihn zu benützen, sinken sich die Liebenden an Ort und
Stelle in die Arme und vergessen alle Gefahr. So kommt denn der böse Aufpasser
zum Zuge, der durch ein Loch in das Gemach hineinschaut und darauf dem König
meldet, was sich da tut. Der erscheint mit einer bewaffneten Schar. Ysabele drängt
nun Walewein, zu fliehen und sich zu retten. Doch er weigert sich, sie im Stich zu
lassen; er nimmt den Kampf gegen die Leute des Königs auf, wird ab er überwältigt.
Die Liebenden werden daraufhin getrennt und gefesselt eingekerkert. In dies er
Situation ist übernatürliche Hilfe nötig: der Dankbare Tote rettet die beiden.
Diese Szene ist kaum verkennbar eine Replik auf die Abschieds-Episode im
Tristan (Ed. F. Ranke, vvo 18126ff.): Isold hat in einem Baumgarten ein Bett herrichten
und dann Tristan rufen lassen. Als er da ist, schickt sie die Kämmerer weg,
befiehlt, alle Türen zu verschlieBen und legt sich mit ihm hin. Einer der Kämmerer
aber läBt, als er hinausgeht, den König, der nach seiner Frau sucht, herein, und so
sieht dieser die Liebenden eng umschlungen daliegen. Er geht, urn seine Leute zu
holen. Tristan aber hat den König bemerkt, er furchtet urn sein Leben und flieht.
Wie Tristan und Isold von Marke, so werden Walewein und Ysabele von Assentijn
überrascht, und hier wie dort fuhrt der König seine Gefolgsleute herbei. Der neidische
Späher, der die Liebenden im Walewein verrät, erinnert an die Intriganten im
Tristan in früheren Episoden, insbesondere an Marjodo. Anders jedoch als Tristan
denkt Walewein - obgleich Ysabele ihn dazu auffordert - nicht daran, zu fliehen und
die Geliebte einem ungewissen Schicksal zu überlassen.
Die Walewein-Szene dürfte programmatisch gegen die entsprechende Episode im
Tristan gesetzt sein. Sie ist, wie gesagt, handlungslogisch nicht sonderlich überzeugend
in den Zusammenhang eingebaut. Ihr Sinn dürfte somit in erster Linie darin
liegen, die Abschiedsszene des Tristan kritisch zu evozieren, und das heiBt implizit:
Die Liebe Waleweins ist vollkommener als diejenige Tristans; Walewein läBt die
Geliebte nicht im Stich, er ist vielmehr bereit, mit ihr zu sterben.
Die zweite Szene: Walewein sollte Ysabele an König Amoraenl Amorijs ausliefern.
Nur so könnte er das Zauberschwert behalten, das er braucht, urn es gegen das
Schachbrett einzutauschen. Aber Walewein ist entschlossen, die Geliebte nicht fur das
Schwert preiszugeben, sondern er will auf den Handel verzichten, also Amoraen/
Amorijs das Schwert zurückgeben und Ysabele behalten.
Auch das erinnert kontrastivan Tristan, der ebenfalls auszieht, urn fur einen
Dritten, seinen Onkel Marke, eine ferne Prinzessin zu gewinnen. Und wie Tristan
so verliebt sich auch Walewein in die Frau, die er im Auftrag eines andern ins Land
holen solI. Doch während Tristan trotzdem das Werbungsunternehmen ordnungsgemäB
zuende fuhrt und Isold dem König ausliefert, will Walewein die Geliebte
nicht preisgeben. Das ist kaum verhüllte Tristan-Kritik.
Dabei mufi man sich klar machen, was diese Entscheidung Waleweins bedeutet:
das ganze Unternehmen, zu dem er ausgezogen ist, wird dadurch zunichte gemacht;
die so überaus kunstvoll aufgebaute und gesteigerte Aventiurenreihe geht ins Leere.
Doch in dies er überraschenden Wende liegt zweifellos der eigentliche Reiz des
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 203
Konzepts. Und dies eben nicht zuletzt deshalb, weil sie offenkundig gegen den
mafigeblichen höfischen Liebesroman der Zeit, die Thomas/Gottfriedsche Fassung
des Tristan gerichtet ist, dessen Kenntnis beim Publikum die Autaren voraussetzen,
wie der Schönheitsvergleich zwischen Ysabele und den den beiden Isolden (vv. 3437,
344lf.) zeigt.l4 An die Stelle der erotischen Sprengkraft, die tragische Konsequenzen
hat, tritt im Walewein die persönliche Entscheidung des Helden, bei der die Liebe dem
Prinzip der Aventiire entgegengestellt wird, d. h., es wird hier die Liebe höher gewertet
als alles ritterliche Tun und die davon abhängige gesellschaftliche Stellung:
Walewein ist bereit, auf die Frucht seiner Aventüren, die ihm ein Äufierstes an Mut
und Tatkraft abverlangt haben, zugunsten von Y sabele zu verzichten. Es wird also das,
was den eigentlichen Sinn des arthurischen Romantypus ausmacht, urn einer personalen
Liebe willen preisgegeben: der Aventürenroman hebt sich damit selbst auf.
Das ist kühn, allzu kühn angelegt - denn tatsächlich lassen die Dichter es dann doch
nicht so weit kommen. Amoraen/ Amorijs stirbt rechtzeitig, die grofie personale
Entscheidung mufi den Härtetest nicht bestehen. Das schwächt die in ihr steckende
These, aber es ist immerhin klar Position bezagen worden. Man kann sagen: Für die
Beziehung der Liebenden zueinander hat diese Entscheidung existentielIes Gewicht,
obschon sie handlungsmäfiig nicht eingelöst wird, vielmehr die Aventürenhandlung
dann doch den gewohnten Lauf nimmt und ihr Ziel im arthurischen Fest findet. 15
Doch was als eine gewisse Schwäche erscheinen mag, kann auch positiv gesehen
werden: Walewein sollte nicht nur eine Reihe typischer arthurischer Aventüren
glanzvoll bestehen und eine Queste erfolgreich durchführen, sondern er sollte als
Liebender zugleich Tristan übertrumpfen, indem er sich bereit erklärt, den ganzen
ritterlichen Erfolg urn seiner Liebe willen zu opfern. In dieser Überbietung der traditionellen
Muster scheint mir die faszinierende Pointe des Walewein zu liegen. Und
dies ist es denn auch, was die eigentliche Originalität des Werkes ausmacht: in der
intertextuellen Kombinatorik öffnet sich ein Ausblick auf neue thematische
Möglichkeiten, das Verhältnis zwischen Liebe und Aventüre wird in überraschender
Weise umgewertet, wenngleich am Ende dann trotzdem die traditionelle Einbettung
bewahrt wird, so dafi Walewein auch als vollkommener und bedingungslos
Liebender der beste arthurische Ritter bleiben kann.16
Adresse des Autors: Deutsches Seminar, Univ. Tübingen, Wilhelmstrafle 50, D-72074
Tübingen
ANMERKUNGEN
1 Die lange Zeit mafigebliche Ausgabe von G. A. van Es: De Jeeste van Walewein en het
Schaakbord van Penninc en Pieter Vostaert: Artur-Epos uit het begin van de 13e Eeuw. Zwolle,
1957, ist neuerdings durch die Edition von David F. Johnson abgelöst worden: Penninc and
Pieter Vostaert: Roman van Walewein. New YorkILondon, 1992. Die Verszählung in den beiden
Ausgaben ist identisch.
2 Die Stelle, an der Vostaert zu dichten beginnt, ist nicht genau festzulegen, aller
204 W.HAUG
Wahrscheinlichkeit nach zwischen vvo 7835 und 7848; vgl. Walewein. Ed. Johnson (Anm. 1),
S.XXN.
3 Vostaert sagt: 'Pieter Vostaert maketse vort / So hi best mochte na die wort / Die hi van
Penninge vant bescreven'. Es ist nicht klar, was das heifk Hat Penninc einen Plan oder
N otizen hinterlassen? J edenfalls mufi man damit rechnen, dafi Vostaert nicht durchwegs die
Intention Pennincs getroffen hat. Siehe dazu Walewein. Ed. Johnson (Anm. 1), S. XXXIII.
4 Antti Aarne/Stith Thompson: The Types of the Folktale. 2nd rev. Helsinki, 1961. (F.F.
Communications, 184)
5 W.P. Ker: 'The Roman van Walewein (Gawain)'. In: Folk-Lore 5 (1894), S. 121-127.
6 Johannes Bolte/Georg Polivka: Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder
Grimm. Leipzig, 1913 -1931, 5 Bde., hier Bd. 1, S. 511.
7 A.M.E. Draak: Onderzoekingen over de Roman van Walewein. Haarlem, 1936. [Nachdr.
Groningen, 1975]. Mein Beitrag ist Maar~e Draak in hohem Mafie verpflichtet. Ihre Analyse
bleibt grundlegend, auch wenn weitere Traditionszusammenhänge mit zu berücksichtigen sind,
wie J .H. Winkelmann in einer trefflichen Erörterung jüngst gezeigt hat: 'Gecontamineerde vertelstructuren
in de Middelnederlandse Roman van Walewein.' In: SpL 35 (1993), S. 109-128.
8 leh gehe davon aus, dafi es sich urn einen mittelniederländischen Originalroman handelt,
d. h., ich verstehe die Hinweise auf eine französische Vorlage im Prolog, vvo Sf., und später
in Vers 11141 als eine typische fiktive Quellenberufung. Zur Diskussion urn die Originalität
vgl. Walewein. Ed. J ohnson (Anm. 1), S. XXXIVff. Zweifel äufierte Johan H. Winkelman: 'De
middelnederlandse Walewein oorspronkelijk?' In: SpL 26 (1984), S. 73-82; vgl. indessen:
Ders., 'Der Ritter, das Schachspiel und die Braut. Ein Beitrag zur Interpretation des mittelniederländischen
Roman van Walewein.' In: Festschrift Walter Haug und Burghart Wachinger.
Tübingen, 1992, S. 548-563, hier S. 550f.
9 Die Datierung istumstritten. Nach Walewein. Ed. Johnson (Anm. 1), S. XXI, kommt am
ehesten die Zeit zwischen 1230 und 1260 in Frage.
10 Vgl. zu diesem nachklassischen Typus Walter Haug: 'Paradigmati~che Poesie. Der spätere
deutsche Artusroman auf dem Weg zu einer 'nachklassischen' Asthetik'. In: Walter
Haug: Strukturen als Schlüssel zur Welt. Kleine Schriften zur Erzählliteratur des Mittelatters.
Tübingen, 1989. [Studienausgabe 1990], S. 651-671.
11 Man hat Versuche unternommen, doch eine Art Entwicklung bei Walewein auszumachen,
insbesondere im Blick auf die prekäre Ausgangssituation; vgl. Johan H. Winkelman,
'Artus hof en Walewein's avontuur. Interpretatieve indicaties in de expositie van de
Middelnederlandse Walewein'. In: SpL 28 (1986), S. 1-33; und ders.: 'Der Ritter' (Anm. 8), S.
5 53ff. Wenn es insbesondere zu Beginn zu einer kritischen Situation kommt, dann dürfte das
jedoch mit der charakteristischen Verunsicherung des Hofes durch die Provokation von
aufien zusammenhängen. Jedenfalls ist dies nicht mit der Krise des klassischen Typus vergleichbar;
man sollte also die Exposition in dies er Hinsicht nicht überinterpretieren.
12 G.E.v. Grunebaum: Der Islam im Mittelalter. Zürich, 1963, S. 44f., 453f. Weiteres zur
Dämonisierung der Aventürenwelt auf der einen und zur Erlöserrolle des Helden auf der
andern Seite; bei Winkelmann: 'Der Ritter' (Anm. 8), S. 555ff.
13 Zu den Quellen siehe Walewein. Ed. Johnson (Anm.1), S. XXXVIIff. Insbesondere ist
auf die dort genannten Studien von J.D. Janssens hinzuweisen; ergänzend: J.D. Janssens, 'Le
roman arthurien "non historique" en moyen néerlandais: Traduction ou création originale?'
In: Arturus Rex. Tl. II.Acta Conventus Lovaniensis 1987. Ed. W. Van Hoecke, G. Tournoy, W.
Verbeke. (Leuven, 1991), S. 330-347, hier S. 334ff.
14 Ysabele ist schöner als alle traditionell urn ihrer Schönheit willen gerühmten Frauen,
wobei die Reihe pointiert mit Isold. von Irland und Isold Weifihand endet. Es ist Amoraen,
der Ysabele in dieser Weise Walewein gegenüber preist.
15 Es gibt jedoch eine Bemerkung Waleweins, die die Entscheidung verunklärt; er sagt vvo
9566f.: 'Hi [Amorijs] soude hebben ghesijn ju amijs I Hadt ghegaen na minen wille'. Ist diese
Unstimmigkeit, ja vielleicht auch die Verlegenheitslösung, Amoraen/ Amorijs rechtzeitig
sterben zu lassen, Vostaert anzulasten, der die Intentionen Pennincs möglicherweise auch
hier - vgl. Anm. 3 - nicht richtig verstanden hat?
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 205
16 Es fehlt merkwürdigerweise die Hochzeit zwischen Walewein und Ysabele, die man dem
arthurischen Schema gemäfi, erwarten müfite. Vostaert reflektiert vielmehr über dieses typische
Happy-End: er könne nicht mit Sicherheit sagen, ob sich die beiden geheiratet haben
und ob Walewein, wie behauptet werde, später der Nachfolger des Königs Artus geworden
sei; ja, er erwähnt, dafi auch überliefertwerde, Walewein sei mit Ysabele in ihr Land gezogen.
Ist das ein bewufites Spiel mit dem Schema? Oder ist Vostaert sich tatsächlich nicht im klaren,
welches der 'richtige' Schlufi ist? Winkelmann: 'Der Ritter' (Anm. 8), S. 562f., erwägt, ob nicht
Ysabele als 'heifiblütige Exotin' die arthurische Idealität gefährdet hätte und man deshalb
zögerte, sie am Hof aufzunehmen. Dafi Walewein überdies der 'begehrteJunggeselle' bleiben
sollte, mit dies er Vorstellung hatte freilich schon Wolfram von Eschenbach gebrochen.
Evert van den Berg
Ridderepiek in Vlaanderen: van centrum tot
periferie
lnleiding*
Abstract - In this publication it is argued that at least two literary cultures have to
be distinguished in Flanders in the thirteenth and fourteenth century. One has to
be located within the cultural atmosphere of the count's court at Ghent, the other
seems to have had little contact with the first one. Possibly we have to locate the
latter one in the milieu of the urbanized nobility and the cognate aristocracy in
towns like Bruges. In the thirteenth century this peripheralliterature seems to
show conservative and trivializing tendencies; after 1300 it consists of oldfashioned
romances from the thirteenth century and romances of adventure, in which the
crusade mentality hardly seems to play a role, this contrary to the 'central' literature.
Hoewel een aanzienlijk deel van onze Middelnederlandse ridderepiek door Vlaamse
dichters geschreven lijkt te zijn, is de vraag naar de opdrachtgevers ervan een nog onopgelost
probleem. Immers, de graven van dit gewest hebben het Frans als voertaal
gebruikt, zodat zij niet als eersten in aanmerking komen. Men kan echter ondanks de
Franstaligheid van de graven denken aan een tweetalig hof. Er zijn namelijk inderdaad
enige nog net (uit 1299 daterende) dertiende-eeuwse Nederlandstalige oorkonden van
het betrokken hof afkomstig en Dierekin de Hassenede, die in oorkonden uit de tweede
helft van de dertiende eeuw genoemd wordt als grafelijk klerk, is vermoedelijk
dezelfde persoon als Diederic van Assenede, de dichter van de in dezelfde tijd geschreven
Middelnederlandse Floris ende Blanchefloer. Maar leden van de adel buiten het hof,
met name de 'pairs' die de grenzen bewaakten, komen eveneens in aanmerking en verder
de burggraven, die de grafelijke burchten in het binnenland verdedigden. Leden
van deze groepen waren in een aantal gevallen gelieerd aan het rijke stadspatriciaat;
door daar huwelijkspartners te zoeken trachtten zij hun vaak precaire financiële situatie
te verbeteren. Zij waren weliswaar leenmannen van de graaf, maar in feite waren ze zijn
gelijken, zodat ze ook een eigen literaire koers gevaren kunnen hebben. Hun kandidatuur
valt te verdedigen, omdat er zich aan hun hoven Nederlandstalige kanselarijen
hebben bevonden. 1 In deze bijdrage wil ik zoveel mogelijk relevant lijkende gegevens
op een rijtje zetten om zo te proberen een stapje verder te komen.
Het probleem
Om te beginnen, er is een aantal Vlaamse dertiende-eeuwse werken dat ten opzichte
van hun Oudfranse bronnen een eenvoudiger, haast simpeler indruk maakt. Zo lijkt
TNTL 111 (1995) 206-224
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 207
de Renout van Montalbaen-dichter meer in het verhaal als zodanig geïnteresseerd te
zijn geweest dan in de politieke problematiek die in de Oudfranse Renaut doorschemert.
Bovendien blijkt uit enige niet in het Oudfrans voorkomende gedeelten, dat
hij plezier gehad moet hebben in het vertellen over dronkenschap en drankzucht.2
Ook in de Madelgijs ligt een veel sterkere nadruk op het komische dan in zijn
Oudfranse bron, de Maugis d'Aigremont.3 Verder, terwijl de auteur(s) van de Oudfranse
Lancelot en prose een vernieuwing van het genre van de Arturroman bracht( en) door de
betrokken avonturenverhalen in een historisch kader te plaatsen, heeft de dichter van
de Lantsloot vander Haghedochte enige stappen terug gezet in de richting van de niethistorische
Arturroman. In de eerste plaats gaf hij het proza van zijn bron, dat als een
waarmerk van historiciteit beschouwd werd, weer in de gepaard rijmende verzen van
de ridderroman. In de tweede plaats verving hij de evenzeer historiserende nauwkeurige
plaats- en tijdaanduidingen door vage noties. Dat wijst erop, dat hij voor een publiek
heeft geschreven dat nog niet rijp was voor de modernere historiserende poëtica van
zijn grondtekst.4 Tenslotte, de Ferguut betekent in allerlei opzichten een vereenvoudiging
van zijn Oudfranse bron. Verschillende beschrijvingen die daarin in dienst
staan van een literair spel met contemporaine werken, zijn in de Ferguut weggelaten, de
aandacht in de Middelnederlandse bewerking is vooral gericht op het verhaalverloop. 5
Op grond van dit viertal werken zou men tot de conclusie kunnen komen dat het
dertiende-eeuwse Vlaamse publiek minder ontwikkeld was dan zijn Franstalige tijdgenoten.
Een interessante uitwerking van deze hypothese is afkomstig van ].D. ]anssens.
Hij meent een tegenstelling te kunnen signaleren tussen het Frans sprekende
Vlaamse grafelijke hof en de Nederlandstalige (lagere?) adel. Aan het hof circuleerden
werken die de hoofse idealen relativeerden zoals die in de vroegere romans van
Chrétien en diens navolgers verbeeld werden. We vinden er werken met een religieus-
militante inslag, waarin de kruistochtmentaliteit doorschemert. Men moet daarbij
behalve aan graalromans als de Perceval van (de late) Chrétien en de voortzettingen
daarvan ook denken aan kruisvaartromans, de Lancelot en prose en de
Pseudo-Turpin.
Een ander deel van de Vlaamse adel echter moet volgens Janssens het Frans niet
of onvoldoende beheerst hebben en daardoor geen contact hebben gehad met
recente ontwikkelingen in de Franse literatuur. Voor dat publiek zou Diederic van
Assenede zijn Floris ende Blanchefloer gedicht hebben, getuige de proloog.6 Het
betrokken publiek zou nog maar nauwelijks vertrouwd zijn geweest met de hoofse
cultuur van Franse herkomst en derhalve nog helemaal niet toe zijn geweest aan
relativering daarvan. Integendeel, het moest nog leren wat die beschaving inhield.
Daartoe zouden werken als Floris ende Blanchefloer, Lantsloot vander Haghedochte,
Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen hebben moeten dienen.7
Tegen deze opvatting is door Besamusca verzet aangetekend. Met name in een
recente monografie wijst hij erop, dat er door de dichters van enige oorspronkelijk
Middelnederlandse werken, i.c. de Walewein, de Moriaen en de Ridder metter mouwen,
een literair spel wordt gespeeld met allerlei Oudfranse werken, een spel dat
althans door een deel van het geïntendeerde publiek begrepen moet zijn. Zo keren
de Walewein-dichters in reactie op de Lancelot-Graal terug naar de niet-historische
208 E. VAN DEN BERG
Arturroman en rehabiliteren de in dit complex (en in Gerberts Perceval-continuatie) in
diskrediet geraakte Walewein, die als hoofs ridder niet aan de idee van een religieus
ridderschap beantwoordde. Daarbij is de profane jacht op het schaakbord de tegenhanger
van de religieus geïnspireerde zoektocht naar de graal. De Moriaen-dichter
daarentegen sluit zich onder meer in zijn realistische presentatie met nauwkeurige
tijd- en plaatsaanduidingen en in zijn aandacht voor de feodale thematiek aan bij de
Lancelot-Graal, maar tegelijkertijd kan men dit werk lezen als een variatie op de
Perceval, zij het met een positief getekende Walewein. De Ridder metter mouwen op zijn
beurt is weer op de wijze van de Arturromans van Chrétien geschreven, reageert daarbij
op diens Perceval, Yvain en Lancelot, maar negeert het bestaan van de Lancelot-Graal.
Bovendien reageert de Moriaen op de Walewein; de Ridder metter mouwen doet dat op
beide Vlaamse romans.8 De mening dat het Middelnederlandse publiek in ontwikkeling
onderdeed voor het contemporaine Oudfrans sprekende, is dus niet zonder meer
houdbaar. Er zijn in de dertiende eeuw in Vlaanderen naast 'simplificerende' ook vernieuwende,
'complexe' werken ontstaan en bovendien kunnen de door Janssens
genoemde Vlaamse werken niet over een kam geschoren worden.
Nu kan men op grond van het voorgaande tot de conclusie komen, dat hier sprake
is van een tegenstelling van vertaling tegenover oorspronkelijk Middelnederlands.
Dat zou men ook uit Besamusca's recensie van de Ferguut-studie van Zemel kunnen
afleiden.9 Hij meent namelijk, dat de vereenvoudiging die dit werk vertoont ten
opzichte van zijn Oudfranse bron, wellicht verklaard kan worden door het vertaalproces,
waarbij men geneigd zou zijn geweest zich op de gebeurtenissen te concentreren.
Echter, ook deze verklaring is in zijn algemeenheid niet houdbaar. Tegen
deze mogelijkheid spreekt de Lanceloet, evenals de Lantsloot een vertaling van de
Lancelot en prose, met o.m. Moriaen en Ridder metter mouwen in de Lancelotcompilatie
overgeleverd en vermoedelijk enige decennia later dan de Lantsloot ontstaan. Dit
werk sluit veel dichter aan bij zijn Oudfranse bron en is in poëticaal opzicht dus veel
moderner dan de Lantsloot. Ook Floris ende Blanchefioer, een vertaling van Floire et
Blancheflor, is allesbehalve een simpele weergave van zijn Oudfranse bron.
Integendeel, Diederic van Assenede heeft getracht zijn tekst door toepassing van
zijn kennis van de poëtische traditie duidelijker en kunstiger te laten zijn dan de
grondtekst; bovendien heeft hij een onwaarschijnlijkheid weggewerkt.lo
Een tweede mogelijke verklaring voor het verschil tussen relatief eenvoudige en
verhoudingsgewijs complexe werken is de chronologie: de meeste vertaalde werken
lijken ouder dan de oorspronkelijk Middelnederlandse, die uit de tweede helft van
de dertiende eeuw dateren. Tegen deze mogelijkheid spreekt echter de Madelgijs.
Terwijl namelijk de Renout vermoedelijk uit het begin van de dertiende eeuw dateert
en de Ferguut en de Lantsloot mogelijk omstreeks het midden van die eeuw ontstaan
zijn, is de Madelgijs waarschijnlijk niet voor het eind ervan geschreven.
En zo komen we bij een derde mogelijkheid. Die houdt in, dat er niet over één
meer of minder homogeen Nederlandstalig Vlaams publiek gesproken mag worden,
maar dat er meer publieksgroepen zijn geweest met verschillende literaire culturen.
Deze mogelijkheid wordt al door Janssens gesignaleerd, namelijk als hij opmerkt,
dat in de Ferguut Arturs neef Gawein (vgl. Oudfrans Gauvain) heet en dat daarnaast
een 'ridder van prise' Walewein optreedt. In andere vertaalde romans, zoals de (misRIDDEREPIEK
IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 209
schien Hollandse) Perchevael en de (mogelijk Vlaamse) Wrake van Ragisel, heet
Arturs neef echter Walewein. Evenals in de oorspronkelijk Middelnederlandse werken
overigens. Kennelijk leefde de Ferguut-dichter in een milieu waar men niet wist
dat Walewein Arturs neef was. 11 Naar het me voorkomt, ligt hier een aanknopingspunt
om die verschillende circuits tegen elkaar af te zetten: in Gent moet men namelijk
al vroeg in de twaalfde eeuw geweten hebben wie hij was. Daar loopt immers al
in 1118 een Walawaynus rond.12 En men mag aannemen, dat de naamgeving hier
zijn basis heeft gevonden in bekendheid met zijn status. De mogelijkheid van een
relatie tussen de Renout en het hof van een van de 'pairs de Flandre' is overigens al
geopperd door Irene Spijker.13
In deze bijdrage nu wil ik de gedachte uitwerken, dat er in Vlaanderen enerzijds een
literatuur bestaan heeft voor een meer ontwikkeld publiek dat zich op niet al te grote
afstand van het centrum van Vlaanderen, het grafelijke hof, bevond, en dat er anderzijds
sporen zijn van een literatuur in de periferie van dit gewest die daar weinig voeling
mee had en die daarbij vergeleken althans op ons een enigszins 'primitieve' indruk
maakt. De begrippen 'centrum' en 'periferie' moeten hier echter niet in lokale, maar
in socio-culturele zin opgevat worden. Op de vraag waar de betrokken publieksgroepen
zich precies bevonden hebben, valt bij de huidige stand van onderzoek in de meeste
gevallen geen antwoord te geven. De Vlaamse graven hadden namelijk in de dertiende
eeuw nog niet hun vaste residentie in Gent, waar een van hun burchten stond,
maar hielden op wisselende plaatsen hof.14 Bovendien kan een edelman die zich
geografisch gezien op relatief korte afstand van het hof ophield, in ideëel opzicht
afstand daarvan gehouden hebben en omgekeerd. Maar zoals verderop betoogd zal
worden, lijkt Gent wel een plaats te zijn waar 'centrale' literatuur ontstaan is.
De dertiende eeuw
In het voorgaande is reeds vermeld, dat de Walewein, de Moriaen en de Ridder metter
mouwen op de Lancelot, de Yvain en de Perceval van Chrétien, inclusief de continuaties
van dit werk, en op de Lancelot en prose reageren. De laatste twee werken zijn zoals
hiervoor vermeld volgens Janssens representatief voor de Franstalige literatuur aan
het grafelijk hof in de dertiende eeuw.IS
Nu lijkt het plausibel, dat men om ergens op te reageren zich in socio-cultureel
opzicht niet te ver bij de steen des aanstoots vandaan moet ophouden. Men kan dus
vermoeden, dat het beoogde publiek van de drie genoemde oorspronkelijk
Middelnederlandse werken zich op 'gehoorsafstand' van het grafelijk hof bevonden
heeft, wellicht in dezelfde kring als die waarvoor Assenede zijn Floris ende
Blanchefloer dichtte. Mogen we daar een tegenstelling vermoeden tussen Frans- en
Nederlandstaligen?
Anders ligt het met de 'simplificerende' werken. Met betrekking daartoe zijn er
argumenten aan te voeren voor situering in een minder prominente omgeving, die
zich op enige afstand van het grafelijk hof bevond. De grondteksten van de twee
betrokken Karelromans, Renout en Madelgijs, behoren tot de 'Geste de Doon de
Mayence' oftewel de 'cycle des barons révoltés'. Deze werken hebben de spanning
210 E. VAN DEN BERG
tussen centraal gezag en de adel buiten het hof als thema, waarbij de sympathie bij
de opstandige vazal ligt.
Men moet met het laatste argument evenwel voorzichtig zijn, omdat de Vlaamse
graaf op zijn beurt leenman van de Franse koning was en als zodanig een van de slachtoffers
van diens centraliserende politiek. Verder lijkt zoals reeds vermeld in de
Middelnederlandse bewerking van de Renaut de politieke lading gereduceerd. Maar
het argument van de trivialiserende tendens in de Renout blijft voor de periferie pleiten en
Renout en Madelgijs zijn in het Middelnederlands nog steeds opstandige vazallen.
Ook in de Ferguut is de held van het verhaal iemand uit de buitengewesten.
Bovendien is het opmerkelijk, dat in dit werk de toespelingen op de Perceval zoals
die in de Fergus frequent voorkomen, veelal zijn weggewerkt; in feite is de Fergus een
wereldlijke tegenhanger daarvan. Men lijkt in de oorspronkelijke omgeving van de
Ferguut geen belangstelling te hebben gehad voor discussie met de meer religieus
getinte ridderromans die aan het grafelijk hof bewonderd werden.
Verder zijn er enige dialectgeografische gegevens die uit het centrum, met name
bij Gent vandaan wijzen: zowel Madelgijs als Lantsloot vander Haghedochte zijn waarschijnlijk
gedicht door uit West-Vlaanderen afkomstige auteurs.!6 Met dat laatste
argument moet men echter voorzichtig zijn, omdat dichters ook buiten hun geboortestreek
konden opereren; men denke aan Maerlant en Veldeke. Maar zo kan men
wel het bestaan van twee Vlaamse dertiende-eeuwse vertalingen van de Lance/ot en
prose verklaren: de Lantsloot zou in West-Vlaanderen ontstaan kunnen zijn, de
Lanceloet enige decennia later binnen de sfeer van het grafelijk hof. Een bijkomend
argument voor de laatste lokalisering is, dat zich aan dat hof een Lancelot en prosehandschrift
heeft bevonden dat de grondtekst bevat kan hebben van de vertaling die
in de Lancelotcompilatie is overgeleverd.!7 Als de laatste tenminste inderdaad voor een
Vlaamse opdrachtgever gedicht is; het is immers niet uitgesloten dat ze voor een
Hollander is geschreven.!S De hypothese dat de Lantsloot in een ander milieu ontstaan
is dan de Walewein, spoort overigens met de door Besamusca geopperde mogelijkheid
dat het laatstgenoemde werk niet op het eerste maar op de Oudfranse
Lancelot en prose reageert.!9
Uiteraard zijn er in het dertiende-eeuwse Vlaanderen meer ridderromans tot
stand gekomen dan de hiervoor genoemde, en het zal veel verder onderzoek vergen,
eer die alle in hun oorsprorrkelijk milieu geplaatst zijn. Ik doe enige suggesties.
Zoals Gerritsen heeft aangetoond, heeft de dichter van de fragmentarisch overgeleverde
Wrake van Ragisel zich ingespannen de literaire kwaliteiten van zijn vertaling
ten opzichte van zijn Oudfranse bron te vergroten. Daarbij geeft hij er blijk
van de Perceval goed gelezen te hebben.20 Het komt me voor, dat hij een publiek op
het oog gehad heeft, waaraan al die moeite besteed was. Daarom zie ik dit werk in
eerste instantie eerder in de nabijheid van het hof dan in de periferie van Vlaanderen
gefunctioneerd hebben. Als dit werk tenminste voor een Vlaamse opdrachtgever
geschreven is. Een Brabander is namelijk evenmin ondenkbaar.21
In de grondtekst van de Vlaamse Aiol staat de hoofdpersoon op gespannen voet
met het centrale gezag, i.c. Lodewijk de Vrome. In dat opzicht sluit dit chanson de
geste aan bij de 'epic of revolt'. Maar het maakt geen deel uit van de 'Geste de Doon
de Mayence' zoals de Renaut en de l'viaugis, waarvan de Middelnederlandse versies
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 211
hiervoor in de periferie gelokaliseerd zijn en waarin men tegen Karel de Grote in
verzet komt. Nu heeft Baukje Finet-van der Schaaf erop gewezen, dat in de Vlaamse
Aiol de naam Johane voorkomt waar dat in het Oudfrans niet het geval is en dat dit
als knipoog naar het grafelijk hof geïnterpreteerd kan worden: Johanna van
Constantinopel was van 1205-1244 gravin van Vlaanderen. In deze vertaling is
bovendien de aandacht voor de feodaliteit gereduceerd ten faveure van het godsdienstige
aspect.22 Mogen we hier een toenadering in zien tot de met religieuze
waarden geladen Franstalige literatuur die (zie hiervoor) aan het grafelijk hof circuleerde?
En weerspiegelt in de relatie tussen Aiol en Lodewijk iets van de verhouding
tussen de Vlaamse graaf en diens leenheer, de Franse koning? Tenslotte, de vertaler
verving personages uit zijn Oudfranse bron door epische figuren uit andere verhalen
en voegde een episode toe met gebruikmaking van elders gevonden motieven.
We hebben ook hier dus te maken met een creatieve bewerking.
Karel ende Elegast is moeilijker te plaatsen. Enerzijds is de perifere Elegast de man
door wiens optreden het leven van de koning gered wordt. Maar anderzijds is Karel
wel de hoofdpersoon; bovendien is een religieuze ondertoon in dit werk evident aanwezig.
Toch een 'centraal' werk?
Enigszins vergelijkbaar is het Roelantslied. Ook in dit werk, waarvan de grondtekst
deel uitmaakt van de 'Geste du Roi', spelen de verhoudingen aan het hof een belangrijke
rol, en ook hier vinden we een onmiskenbaar religieuze inslag. De strijd tegen
de heidenen neemt immers een belangrijke plaats in en verder wordt Karel impliciet
aan Jozua gelijkgesteld, ten behoeve van wie ook eens de zon niet onderging. Mogen
we de oorsprong van dit werk eveneens in de omgeving van de graaf zoeken?
Als het voorgaande steek houdt, kunnen er in het dertiende-eeuwse Vlaanderen
dus twee groepen van Karelromans onderscheiden worden. De ene vertoont een
meer of minder duidelijke nadruk op religieuze aspecten en kan dichter bij het grafelijk
hof geplaatst worden; daartoe zouden de Vlaamse Aiol en mogelijk Karel ende
Elegast en het Roelantslied behoren. De andere sluit aan bij de Oudfranse 'cyc1e des
barons révoltés', vertoont trivialiserende trekken en heeft in de periferie zijn oorsprong
gevonden; deze omvat dan Renout van Montalbaen en Madelgijs.
Wellicht kan men ook Gheraert van Viane in de laatste groep onderbrengen; dit
werk sluit inhoudelijk aan bij de 'epic of revolt'. Als argument kan verder aangevoerd
worden, dat het stadje Viane (de 'vertaling' van het Oudfranse aan de Rhöne gelegen
Vi enne) in een uithoek van Vlaanderen ligt, nabij de grens met Brabant en
Henegouwen; bovendien droegen de (vermogende) heren van Viane in de dertiende
en de veertiende eeuw de naam Gérard.23 Verder, er lijkt een relatie te zijn tussen
Gheraert van Viane en de hiervoor in de periferie geplaatste Renout van Montalbaen.
In deze werken komt het door Irene Spijker zo genoemde zwijgmotief voor, dat in
beide gevallen in de Oudfranse traditie ontbreekt: er wordt gezwegen op een moment
dat men dat juist niet zou verwachten. Ook lijken ze in het motief van de 'voetkus'
met elkaar verwant.24
Tenslotte verdient Beuve van Hamtone hier vermelding. Dit werk is een al geruime
tijd voor 1300 vertaald 'chanson d'aventures', een avonturenverhaal met de vorm
van een chanson de geste, waarin de feodale context slechts een ondergeschikte rol
speelt. Volgens Gysseling is de vertaling het werk van een Vlaamse dichter en de
212 E. VAN DEN BERG
(zeer fragmentarisch overgeleverde) codex van de hand van een Oostbrabantse kopiist.25
Ook dit werk lijkt me slecht bij de 'centrale' werken aan te sluiten en zou dus, als het
inderdaad oorspronkelijk Vlaams is, buiten de hofsfeer thuis gehoord kunnen hebben.
De wel zeer gehavend overgeleverde Beerte metten breden voeten laat zich echter
weer eerder in de omgeving van het grafelijk hof plaatsen. In de eerste plaats omdat
dit werk inhoudelijk met Floris ende Blanchefloer is verbonden (de hoofdpersonen
worden de ouders van Beerte), in de tweede plaats omdat de Oudfranse bron ervan
door Adenet Ie Roi voor het grafelijk hof geschreven is, zodat de vertaler zijn grondtekst
als het ware bij de hand gehad kan hebben. Ten derde is de dichter bepaald
geen slaafse vertaler geweest, hij heeft getracht zijn bron te 'verbeteren', zijn verhaal
op een hoger plan te brengen.26 Tenslotte sluit dit werk inhoudelijk aan bij de 'Geste
du Roi'; in dit opzicht is het verwant met het Roelantslied en Karel ende Elegast, die
hiervoor met het nodige voorbehoud ook in de omgeving van het grafelijk hof gelokaliseerd
zijn.
In dit verband verdient ook Van der feesten een proper dinc vermeldingY Vss. 193-
198 van dit gedicht over de vriendschap luiden als volgt:
Alse Partonopeus ende Amadas
Piramus ende oec Florijs,
Athijs ende Porphirias,
Eneas, Triestram ende oec Parijs;
Ende die Ridder metter Mouwen
Machmen wel noemen mede.
In dit tekstgedeelte wordt onder meer verwezen naar Parthonopeus van Bloys, Floris
ende Blanchefloer (Florijs) en de Ridder metter mouwen.28 Op welke Trojeroman met
Parijs gedoeld wordt (Dieuwke van der Poel, die deze passage uitgebreid bespreekt,
denkt aan die van Maerlant) en op welke Eneas-roman (die van Veldeke?), is niet
zeker, maar in ieder geval zijn twee van de genoemde romans uit de groep afkomstig
die hiervoor op gehoorsafstand van het grafelijk hof geplaatst is, terwijl er geen
evident 'perifere' werken genoemd worden. Mogen we dat als een aanwijzing opvatten
dat de dichter van Van der feesten in de omgeving van het grafelijk hof gezocht
moet worden? En zo ja, zouden we op grond van deze passage de Parthonopeus ook
tot de geavanceerde groep mogen rekenen? 29
Uiteraard is dit alles niet meer dan een begin. Nog steeds is slechts een deel van
de dertiende-eeuwse Vlaamse ridderromans hier aan de orde gekomen. Verscheidene
werken zijn buiten zicht gebleven, omdat daarover in dit stadium weinig steekhoudends
gezegd kan worden. En naast ridderromans zijn er in Vlaanderen andere
verhalende werken geschreven, die alle op hun eigen manier inspelen op met name
de hoofse cultuur en die in het kader van deze bijdrage ook om aandacht vragen.
Daarbij valt onder meer te denken aan de Vlaamse Rose, die omstreeks 1300 ontstaan
moet zijn, en aan de waarschijnlijk wat oudere Beatrijs. Dat het laatstgenoemde werk
voor een literair geschoold publiek is gedicht, is genoegzaam door Zemel aangetoond.
30 Dat zou kunnen pleiten voor lokalisering in de omgeving van het centrum.
Zoals Dieuwke van der Poel heeft laten zien, is in de Vlaamse Rose de grondtekst,
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 213
een zuiver allegorisch werk, enigszins omgebogen in de richting van de ridderroman.
Daardoor valt het werk te vergelijken met de Lantsloot vander Haghedochte,
waarvan de dichter eveneens zijn grondtekst aanpaste aan het oude vertrouwde.
Mogen we daarom dit werk ook in de periferie plaatsen?ll
Tenslotte, Van den vos Reynaerde lijkt me vooral als 'anti-hof-roman' bedoeld te
zijn geweest. Zoals Bouwman duidelijk heeft gemaakt, moet dit werk voor een ontwikkeld
publiek geschreven zijn. Het hondje Cortoys, dat door zijn onnozele aanklacht
in het Frans in te dienen de die taal sprekende hofadel belachelijk maakt, zou
daarmee naar een Nederlandstalig publiek gelonkt kunnen hebben, terwijl het
gebrek aan ontwikkeling van Grimbeert, die geen Frans van Latijn kan onderscheiden,
eveneens op subtiele wijze gehekeld lijkt te worden. Dit pleit ervoor dit werk
in dezelfde omgeving als de Walewein en de daarmee verwante werken te plaatsen,
waar eveneens met het hof gepolemiseerd werd en waar men het verschil tussen deze
twee talen zeker gekend zal hebben.l2
Opmerkelijk is, dat binnen de 'centrale' groep juist in (grotendeels) oorspronkelijk
Middelnederlandse werken (van de Reynaert is immers het tweede deel Willems
creatie) afstand lijkt te worden genomen van het grafelijk hof, terwijl de vertaalde
werken daar eerder bij aansluiten. Een aspect van deze tegenstelling zou een verschil
kunnen zijn in de waardering voor de persoon van Walewein. Komt deze er in de
vertaalde Wrake van Ragisel en Lanceloet-Graal slecht van af, in de Walewein en de
Moriaen wordt hij positief getekend; het is zoals reeds vermeld overigens niet zeker
of de eerste twee werken wel in Vlaanderen ontstaan zijn. Wellicht sluiten de laatste
twee aan bij een twaalfde-eeuwse Gentse WalawaynuslWalewein-traditie; de
Reynaert is in ieder geval uit Gent of nabije omgeving afkomstig. Het zou echter
voorbarig zijn op grond hiervan tot het bestaan van twee publieksgroepen in de
'nabijheid' van genoemd hof te concluderen. Daarvoor is het aantal dissidente werken
ook te gering.
Enigszins apart van deze verhalende werken staat De natuurkunde van het geheel al,
een leerdicht dat ca. 1273 in Gent of in de omgeving daarvan, wellicht in de Vier
Ambachten, geschreven is.ll Het is aantrekkelijk weer aan een opdrachtgever in het
ontwikkelde Gentse milieu te denken, waar mogelijk de Reynaert, de Walewein, de
Moriaen en wellicht ook Floris ende Blanchefioer ontstaan zijn.l4
Is het mogelijk iets over de chronologie van de betrokken werken te weten te
komen? Dat de oorspronkelijk Middelnederlandse romans pas na ca. 1250 gedicht
kunnen zijn, heeft Besamusca wel aangetoond.l5 Maar zou de veronderstelde 'perifere'
literatuur, waarvan de hiervoor genoemde vermoedelijke vertegenwoordigers
alle vertalingen zijn, eerder zijn ontstaan dan de 'centrale'? Kan het gegeven dat de
Renout vermoedelijk al in het begin van de dertiende eeuw geschreven is en dat daarbij
tussen het Oudfrans en het Middelnederlands mogelijk een orale tussenfase aangewezen
kan worden, ons verder helpen?l6 Echter, het ongeveer even oude
Roelantslied is evident een schrijftafelprodukt: de plaats van de initialen weerspiegelt
de laissestructuur van de grondtekst,l7 Heeft in de periferie de oraliteit een grotere
rol gespeeld bij het ontstaan van onze Karelromans dan in de omgeving van het grafelijk
hof? Ook hier hebben we voorlopig meer vragen dan antwoorden.
214 E. VAN DEN BERG
De veertiende eeuw
Na ca. 1300 is het in Vlaanderen met de Nederlandstalige literatuur niet afgelopen,
in de veertiende eeuw zijn er in Vlaanderen eveneens werken in de landstaal
geschreven. Ook daarmee heeft Janssens zich in zijn al eerder genoemde monografie
bezig gehouden. Hij komt daar tot de conclusie, dat deze eerder aansluiten bij de
Franse dan bij de Nederlandse ridderromans uit de eeuw daarvoor. Het publiek zou
zich inmiddels de hoofse beschaving eigen hebben gemaakt en toe zijn aan relativering
en nuancering.l8 In die context zouden volgens hem heel goed werken passen
als Flandrijs, Florigout en Seghelijn van Jherusalem.
Nu lijken enerzijds de eerste twee daarvan inhoudelijke relaties te onderhouden
met de dertiende-eeuwse Arturromans die door Besamusca onderzocht zijn. Voor
de Flandrijs is daar, mede in navolging van De Graaf, al door Besamusca zelf op
gewezen: dit werk herinnert op enige plaatsen aan de Walewein en de Yvain. 39 Ook
de Florigout doet soms aan een Arturroman denken. Zo is er sprake van het 'valsche
paradijs', een oord waar men met de meest vreselijke dingen geconfronteerd wordt.
Dat brengt het Arturiaanse 'wout sonder ghenade' zoals dat in de Ridder metter mouwen
te vinden is, in gedachten. Omdat dit motief ook in de Yvain voorkomt, een
werk waarmee de Ridder metter mouwen intertekstueel verbonden is,40 is het overigens
niet bij voorbaat duidelijk, door welk werk de Florigout-dichter eventueel is
geïnspireerd. De dichter van de Seghelijn tenslotte moet een goed voorziene bibliotheek
tot zijn beschikking gehad hebben. Hij heeft gegevens aan allerlei oudere werken
ontleend, onder meer aan hagiografische bronnen en aan diverse graalromans.41
Overigens, ook de Hughe van Bordeeus, die het midden houdt tussen een sprookje,
een avonturenroman en een Karelroman, lijkt elementen overgenomen te hebben
uit oudere Middelnederlandse werken.42 Uiteraard moet de betekenis van al die ontleningen
nader onderzocht worden, waarbij de fragmentarische overlevering de
gebruikelijke problemen zal opleveren. Maar dat er sprake is van intertekstualiteit
tussen deze werken en de dertiende-eeuwse Nederlandstalige ridderromans, lijkt
een veelbelovende hypothese. Anderzijds sluiten ze, zoals Janssens al heeft opgemerkt,
met hun aanwezigheid van een religieuze dimensie, die van de strijd tegen de
Saracenen, aan bij de dertiende-eeuwse Franstalige hofliteratuur. Er valt dus veel
voor te zeggen het oorsprongsveld van Flandrijs, Florigout, Seghelijn en Hughe binnen
de actieradius van het grafelijk hof te zoeken.
De hypothese dat Flandrijs, Florigout, Hughe en Seghelijn inspelen op Nederlandstalige
ridderliteratuur uit de dertiende eeuw, wordt bevestigd door het relatief
hoge percentage epitheta in deze vier romans. Elders heb ik aannemelijk proberen
te maken, dat de betrokken dichters daarmee hun werken in de traditie van de dertiende-
eeuwse, in de geschiedenis gewortelde Karelepiek plaatsten, waarin de strijd
tegen de Saracenen al een belangrijke plaats innam. Het inhoudelijke correlaat van
het frequente gebruik van epitheta in de late epiek zou de gedachte zijn, dat de plicht
van de christenheid tegen de Saracenen te strijden met de val van Acco in 1291 niet
geëindigd was. Alleen lijkt men de historiciteit als basis voor de verhalen in de veertiende
eeuw te hebben losgelaten. En omdat met name de eerste drie romans inhoudelijke
overeenkomsten vertonen met de eveneens fictionele Arturromans, zou men
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 215
hier kunnen spreken van 'gekerstende fictie', waarin de kruistochtgedachte op
eigentijdse wijze wordt uitgedrukt. Zo gezien reageren ze op meer dan een niveau
op de oudere literatuur, zowel op de Nederlands- als op de Franstalige. De betrokken
dichters hebben hun klassieken dus gekend.43
Nu hebben we gezien, dat Janssens' visie op het dertiende-eeuwse Vlaamse
publiek niet zonder meer houdbaar is. Maar het blijft heel goed mogelijk dat in de
veertiende eeuw de literaire smaak van het Franstalige hof en die van de kringen
waarin de door Besamusca onderzochte oorspronkelijk Middelnederlandse romans
ontstaan zijn, zijn samengevallen. Daarmee is echter niet gezegd, dat in die tijd het
Nederlandstalige Vlaamse publiek homogeen is geworden. Het is zeer wel denkbaar,
dat er buiten de milieus waarin de zoëven besproken werken hun oorsprong
gevonden hebben, kringen hebben bestaan waar men aan 'ouderwetse' werken de
voorkeur bleef geven.
In de eerste plaats kan men daarbij denken aan de Madelgijs, een werk dat ook na
zijn ontstaan, ca. 1300 oflater, in West-Vlaanderen populair is gebleven, getuige de
resten van vier (van de tien) handschriften.44 Verder lijkt het me bepaald niet onmogelijk,
dat het oorsprongsveld van een werk als Valentijn ende Nameloes eveneens in
de periferie gezocht moet worden. Dit werk, dat mogelijk terug gaat op een verloren
gegaan chanson de geste Valentin et Ourson,45 maakt althans op de hedendaagse
lezer een weinig diepzinnige indruk. Het vertelt hoe van twee broers de een als ridder
wordt opgevoed, terwijl de ander door een wolvin gezoogd wordt en opgroeit
tot een wilde bosmanj uiteindelijk vinden ze elkaar terug. Ondanks de herkomst van
de stof kan men het amper een Karelroman noemen. Terwijl in een ander laat werk
als de Hughe van Bordeeus problemen binnen de feodale gemeenschap het kader vormen
en het verhaal in gang zetten, lijkt het voorkomen van de Franse koning Pepijn
hier nauwelijks gemotiveerd. In feite hebben we met een avonturenroman te maken
met als centraal thema de gedachte dat bloedverwantschap zich nooit verloochent.46
Het werk vertoont dus wel erg weinig verwantschap met de werken die we hiervoor
als kandidaten voor de veertiende-eeuwse 'hofliteratuur' aangewezen hebben.
Ook het Gentse fragment van de Borchgravinne van Vergi zou het restant van een
werk kunnen zijn dat eerder in de periferie dan nabij het grafelijk hof gepast heeft.
In dit werk wordt een hoofse liefdes conceptie verdedigd die in feite vanuit een veertiende-
eeuws 'centraal' perspectief gezien verouderd is, en er is geen spoor van een
religieus ethos te vinden. Bij de geschiedenis van dit werk is overigens een
Westvlaamse dichter enlof een Westvlaamse kopiist betrokken geweest.47
Een literaire cultuur wordt evenwel niet alleen bepaald door werken die in de desbetreffende
tijd ontstaan, maar ook door oudere werken die dan nog steeds afgeschreven
en (voor-)gelezen worden. In dit verband levert de handschriftelijke overlevering
enige interessante inzichten. Als de ons momenteel ter beschikking staande
gegevens ons niet bedriegen, zijn er namelijk in het westen van het veertiende-eeuwse
Vlaanderen behalve van de al genoemde Madelgijs ook handschriften vervaardigd
van Lantsloot vander Haghedochte, de Vlaamse Rose, de Walewein en Loyhier ende
Malaert. Zoals hiervoor al naar voren is gekomen, betekenden de Lantsloot en deze
Rose al in hun ontstaanstijd, ca. 1250 resp. ca. 1300, niet bepaald een poëticale stap
voorwaarts. De Walewein kan ca. 1350 evenmin meer een modern werk genoemd
216 E. VAN DEN BERG
worden. Tenslotte, Loyhier ende Malaert, een als Karelroman vermomde avonturenroman,
moet ergens na 1300 uit het Oudfrans vertaald zijn. West-Vlaanderen lijkt
dus ook in de veertiende eeuw een gebied geweest te zijn met een eigen literaire cultuur.
Deze lijkt bestaan te hebben uit 'ouderwetse' Brits-Keltische en Frankische
romans, waaronder ook dertiende-eeuwse, en 'pretentieloze' avonturenromans.
Wellicht is het dertiende-eeuwse Westvlaamse Floris ende Blanchefioer-fragment de
voorbode daarvan.48
Mogelijk uit een verschil in 'literaire religiositeit' tussen deze streek en het 'centrum'
zich ook in de plaats die de strijd tegen de Saracenen inneemt. In Flandrijs,
Florigout en SeghelijnvermoedtJanssens zoals gezegd een religieuze grondtoon, die
onder meer zou blijken uit de aanwezigheid van de kruistochtgedachte. In een speelser
context lijkt die me ook in Hughe van Bordeeus aanwijsbaar. De titelheld kan zich
namelijk alleen met zijn leenheer Karel verzoenen door de Saracenen diep te vernederen.
Daardoor maakt de strijd tegen de heidenen het 'middenluik' van het werk
uit, terwijl het feodale stelsel de omlijsting vormt. In het voorgaande is de gedachte
naar voren gekomen, dat in deze werken de aanwezigheid van een relatief hoog percentage
epitheta correspondeert met die van de kruistochtgedachte. Nu lijkt het
erop, dat dit thema in de westelijke periferie minder prominent aanwezig is geweest
dan in het centrum. In Vergi, Lantsloot en Vlaamse Rose ontbreken namelijk de
Saracenen en komen 'derhalve' weinig epitheta voor. De andere veronderstelde
Westvlaamse werken tellen echter wel relatief veel van deze formule-achtige uitdrukkingen.
49 Maar in de Made/gijs ondervindt de ernst van de strijd tegen de
Saracenen ernstige concurrentie van de nadruk op het komische die de vertaler erin
gelegd heeft. Loyhier ende Malaert is zoals gezegd eigenlijk een avonturenroman,
waarin de Saracenen voor de hoofdpersonen vooral een aanleiding zijn om hun dapperheid
te tonen en in Valentijn ende Name/oes neemt de strijd tegen de heidenen een
ondergeschikte plaats in. In de Walewein tenslotte ontbreken de Saracenen totaa1.50
Een religieuze inslag lijkt in de veronderstelde Westvlaamse werken dus te ontbreken
of slechts op de achtergrond aanwezig. Is de strijd tegen de Saracenen daar
eerder een avontuurlijk motief en een modeverschijnsel dan een centraal thema
geweest? En mogen we achter een tegenstelling tussen centrum en westelijke periferie
er een vermoeden tussen de hofadel, waar men religieus getinte ridderlijke
idealen hoog hield, en het stadspatriciaat, de verstedelijkte adel in plaatsen als
Brugge, waar deze door handelsbelangen overschaduwd werden? Heeft mogelijk
met name de burgerlijke component van het genoemde patriciaat de 'ouderwetse'
hoofse romans gerecipieerd om te leren 'hoe het hoorde'? 51 Als we deze inderdaad
in de omgeving van het stedelijk patriciaat mogen lokaliseren, is het overigens niet
verwonderlijk, dat in dezelfde streek eveneens werken gecirculeerd lijken te hebben
waarin de feodale verhoudingen een ondergeschikte plaats innemen, zoals Beuve van
Hantone, Valentijn ende Nameloes en Loyhier ende Malaert, of waarin die kritisch tegemoet
getreden worden, zoals Renout en Madelgijs.
Een kandidaat voor de westelijke periferie is ook Florent ende Durant. Van dit
werk zijn slechts 171 verzen bewaard gebleven, waarin tegen de Saracenen wordt
gevochten. Er is geen Oudfranse paralleltekst overgeleverd, maar het werk moet
getuige het voorkomen van zowel Florent als diens pleegvader Clement verwant zijn
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 217
geweest met Florent et Octavien. Dit Oudfranse 'chanson d' aventures' herinnert in de
verte aan Valentijn ende Nameloes. In beide werken raakt een tweeling enige tijd na
de geboorte gescheiden: wordt in het laatstgenoemde werk een van de broers
gezoogd door een wolvin, in Florent et Octavien wordt de een ontvoerd door een
leeuw, de ander door een aap. Opmerkelijk is daarbij, dat in Florent et Octavien de
(Parijse) burger Clement positief wordt getekend; de feodale thematiek speelt nauwelijks
een rol. Maar helaas hebben we door de fragmentarische overlevering van
Florent ende Durant weinig zicht op de verhouding tussen dit werk en Florent et
Octavien, zodat we niet weten, in hoeverre deze eigenaardigheden ook Florent ende
Durant kenmerkten. Het werk lijkt gedicht te zijn door een Vlaamse dichter, de
kopiist is een West-Vlaming geweest. 52
In het voorgaande is van de 'periferie' vooral West-Vlaanderen aan bod gekomen.
Deze hoeft evenwel niet alleen daar gezocht te worden. Dat ze zich tot in ZuidoostVlaanderen
uitgestrekt kan hebben, is al bij de bespreking van Gheraert van Viane naar
voren gekomen. Mede daarom verdient de op zichzelf te snelle lokalisering van de
oorspronkelijke opdrachtgever van de Ferguut in het in dezelfde streek gelegen
Oudenaarde door Kuiper meer krediet dan Besamusca haar wil geven.53 Omdat een
eventuele Zuidoostvlaamse belangstelling voor Middelnederlandse ridderromans zich
in latere tijd voortgezet kan hebben, lijkt het zinvol ook veertiende-eeuwse afschriften
van oudere werken uit die streek bij het onderzoek te betrekken. Daarbij kan men denken
aan de resten van een handschrift van het Roelantslied, het Moriaen-fragment, dat
volgens Gysseling is geschreven in een mengelmoes van West- en Zuidoostvlaams,
het Haags-Berlijnse Renout-handschrift, waaraan een Noordwest- en een (of twee)
Zuidoostvlaamse hand(en) hebben gewerkt,s4 en mogelijk het Beerte-handschrift.
Opmerkelijk is wel, dat er in die tijd in het verre westen drie Historie van Trojenhandschriften
zijn ontstaan.55 Bovendien zijn er in het betrokken gebied in de veertiende
eeuw, vooral in de eerste helft daarvan, codices met de Spiegel historiael vervaardigd,
waarvan verscheidene van de hand van Brugse kopiisten.56 In wat voor een
omgeving moeten we deze werken lokaliseren? In het milieu van het zoëven genoemde
zich in cultureel opzicht emanciperende stadspatriciaat? In ieder geval heeft men
Maerlants wereldgeschiedenis in zijn geboortestreek gelezen. Dat blijkt uit het Leven
van Sinte Amand, dat ca. 1366 door de Bruggeling Gillis de Wevel gedicht is, die zich
onder meer gebaseerd heeft op de Spiegel historiael. 57 Of het gebruik van zijn naam als
krachtterm in Renout van Montalbaen ook iets met een eventuele (westelijk of algemeen)
Vlaamse populariteit van de betrokken heilige te maken heeft, valt echter nog
slecht te beoordelen; daarvoor moet eerst een grondig onderzoek gedaan worden
naar de spreiding van heiligen in deze functie in ridderromans.
Interessant is, dat hij ook genoemd wordt in Boudewijn van Seborch: 'Vrouwe, ic sal
wel mijn lant / laten bewaert bi St. Amand' .58 Dit werk is een treffend voorbeeld van
de problemen waarvoor de gebrekkige overlevering, hier van ca. 400 verzen, ons stelt.
Het wordt door Janssens in een adem genoemd met Flandrijs etc., op het eerste gezicht
terecht, omdat we hier met de vertaling van een laat chanson de la croisade, Baudouin
de Sebourc, te maken hebben. Voor plaatsing in de omgeving van het grafelijk hof pleit
ook het gegeven dat de dichter kritisch met zijn grondtekst lijkt te zijn omgegaan.
Deze is naar alle waarschijnlijkheid een Vlaming geweest, maar of de Westvlaamse
218 E. VAN DEN BERG
trekken in de overgeleverde fragmenten van hem of van een latere kopiist afkomstig
zijn, kan bij gebrek aan voldoende materiaal niet worden uitgemaakt. Het (eenmaal,
in vs. 258) voorkomen van de zgn. ie die-constructie geeft in dit opzicht ook geen uitsluitsel.
Weliswaar komt deze vooral voor in de hiervoor in de hofsfeer gelokaliseerde
Hughe en Florigout en in de Couehi, maar ook (weer eenmaal) in de mogelijk
perifere Loyhier ende Malaert. 59 Claassens echter kiest op inhoudelijke gronden voor
een Hollandse opdrachtgever: de grondtekst komt uit Henegouwen en in Holland
regeerde in de eerste helft van de veertiende eeuw het Henegouwse huis; verder
wordt er tegen de Friezen gevochten, een typisch Hollands motief.60 Maar naar mijn
mening bewijst dat niet zo veel voor de Middelnederlandse vertaling. Bovendien
wordt er in het Oudfrans (de corresponderende passage is ten onzent niet overgeleverd)
een beroep gedaan op een (overigens fictieve) Vlaamse, i.c. Brugse bron.61
Daarmee zijn we in de Westvlaamse stad beland waar Jan Praet zijn Speghel der
wijsheit schreef. Intrigerend is weer de vraag, in welk milieu we de opdrachtgever van
dit leerdicht, dat vermoedelijk ca. 1350 in Brugge ontstaan is, moeten zoeken. Mogen
we er een voorbode in zien van het in de tweede helft van de veertiende eeuw in
Brugge ontstane Gruuthusehandschrift? In de hoofse liederen uit deze codex heeft
Margreet Rierink immers gemeend stedelijke trekken te kunnen aanwijzen.62 Op
deze manier zou er continuïteit zijn tussen de late westelijk-perifere ridderromans en
de vroege stedelijke lyriek. Maar voorlopig is dit niet meer dan speculatie. Bovendien
komen we met Praets werk buiten het gebied van de verhalende literatuur.
Besluit
Ik vat samen. Bestond er in de dertiende eeuw in Vlaanderen in de sfeer van de ridderlijke
literatuur mogelijk een tegenstelling tussen een ontwikkelde en een eenvoudiger
literatuur, in de veertiende eeuw lijkt die er eerder een tussen modern en ouderwets.
Daarbij betekent 'eenvoudig' trivialisering van de Oudfranse grondtekst of aanpassing
aan een oudere poëtica, 'ontwikkeld' een verfraaiende uitbreiding daarvan of totaal
eigen creatie, uiteraard eventueel met gebruikmaking van elders gevonden motieven.
Misschien is er, getuige de Renout, reeds omstreeks of kort na 1200 een perifere
literatuur ontstaan. Maar het Roelantslied, de Vlaamse Aiol en de Wrake van
Ragisel, die mogelijk tot de oudste 'centrale' werken behoren, dateren naar alle waarschijnlijkheid
eveneens al uit de eerste helft van de dertiende eeuw. Voor de veertiende
eeuw houdt 'modern' discussie in met de oudere literatuur. In de periferie
leest men dan 'ouderwetse' Frankische en hoofse romans en avonturenverhalen.
Gesunkenes Kulturgut? En naar het zich laat aanzien, hebben de kruistochtgedachte
en misschien de feodaliteit althans in de westelijk-perifere ridderlijke literatuur een
kleinere rol gespeeld dan in het centrum.
Maar de hypothese dat Vlaanderen ook in de veertiende eeuw (minstens) twee meer
of minder van elkaar gescheiden Nederlandstalige circuits gekend heeft, is evenmin
zonder problemen. In de lijn van het voorgaande ligt het voor de hand aan te nemen,
dat Flandrijs, Florigout en Seghelijn in de omgeving van het 'culturele centrum' van
Vlaanderen ontstaan zijn. Van Florigout, Hughe van Bordeeus en de Borehgrave van
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 219
Couch i is aangetoond, dat ze een cluster vormen, waardoor de laatste twee werken in
dezelfde omgeving kunnen worden geplaatst.63 De geavanceerde versificatie van
deze drie werken, die gekenmerkt wordt door een gecompliceerde verstrengeling
van verzen en zinnen, kan eveneens aangevoerd worden als argument voor zo'n
lokalisering; door deze verstechniek onderscheiden ze zich van vrijwel alle andere
Vlaamse werken uit die tijd. Ook een subtiliteit als het abc-darium in Florigout en
Couchi lijkt me vooral aan een geletterd publiek besteed.64 Tenslotte, de anti-hoofse
tendens in het laatstgenoemde werk, dat laat zien tot welke absurde consequenties
de hoofse liefde kan leiden, wijst in de veertiende eeuw eerder naar het centrum dan
naar de periferie. Maar van Hughe en mogelijk ook van Flandrijs is, als we mogen
afgaan op de taal van de kopiisten, een Westvlaamse overlevering aanwijsbaar.65
Heeft men ten culturelen plattelande deze werken alleen als verhaal gelezen en allerlei
dubbele bodems gelaten voor wat ze waren? Daarvoor pleit het avontuurlijke
karakter van de Hughe, dat door de vertaler ten opzichte van zijn Oudfranse grondtekst
zelfs versterkt is.66 Of is dat avontuurlijke een karaktertrek van de Vlaamse late
epiek in zijn geheel?
Echter, ook het pad van iemand die afschriften tracht te lokaliseren, gaat niet over
rozen. Zo zijn in de al genoemde Haags-Berlijnse Renout-fragmenten zoals gezegd
handen uit verschillende dialectgebieden te onderscheiden. En aan het handschriftgedeelte
met de volledige Floris ende Blanchefloer hebben twee kopiisten gewerkt, van
wie de één een Zuidoostvlaams en de ander een Hollands gekleurde taal schreef.67
Kennelijk kon men kopiisten buiten hun eigen dialectgebied aantreffen. Dat betekent,
dat zowel bij hen als bij dichters dialectgeografische gegevens niet meer dan
richtingwijzers zijn, die ons soms de verkeerde kant op sturen. Het laatste woord zal
dus door de teksten zelf gesproken moeten worden.
Nader onderzoek naar de Vlaamse ridderromans, zowel de dertiende- als de veertiende-
eeuwse, en hun publiek is dus dringend gewenst. Daarbij zouden de intertekstualiteit
tussen de dertiende-eeuwse en de veertiende-eeuwse 'centrale' romans,
de plaats van de strijd tegen de Saracenen en die van de feodale verhoudingen hoge
prioriteit moeten krijgen.
Adres van de auteur: Brederostraat 57, NL-8023 AP Zwolle
NOTEN
* Dit artikel zou niet geschreven zijn zonder de inspirerende studies van B. Besamusca en].D.
Janssens (zie noot 1, 7 en 8). Dank ben ik verschuldigd aan dezelfde Bart Besamusca, aan
Geert Claassens en aan Irene Spijker, die commentaar op vorige versies leverden en me daarmee
wezenlijk verder geholpen hebben.
1 De gegevens uit deze alinea zijn ontleend aan B. Besamusca: 'De Vlaamse opdrachtgevers
van Middelnederlandse literatuur: een literair-historisch probleem'. In: Ntg 84 (1991), p.
150-162. V gl. ook].D. Janssens: 'De "Vlaamse" achtergronden van de Lancelotcompilatie'. In:
De ongevalliche Lanceloet. Studies over de 'Lancelotcompilatie'. [Red.] B. Besamusca en F.
Brandsma. Hilversum, 1992, p. 21-43, i.c. p. 42-43.
220 E. VAN DEN BERG
2 Zie I. Spijker: Aymijns kinderen hoog te paard. Een studie over 'Renout van Montalbaen' en de
Franse 'Renaut'-traditie. Hilversum, 1990, p. 252 resp. 238.
3 Zie B.W.Th. Duijvestijn: 'Elegast, Madelgijs en Obroen: bovennatuurlijke wezens in
een feodale wereld'. In: De epische wereld. [Red.] E. van den Berg en B. Besamusca.
Muiderberg, 1992, p. 99-112.
4 Zie F.P. van Oostrom: Lantsloot vander Haghedochte. Onderzoekingen over een
Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose. Amsterdam/OxfordlN ew Y ork, 1981,
hoofdstuk 4.
5 Zie R.M.T. Zemel: Op zoek naar Galiene. Over de Oudfranse 'Fergus' en de Middelnederlandse
'Ferguut'. Dl. I (Amsterdam, 1991), hoofdstuk 4.
6 Zie Diederic van Assenede: Floris ende Blanchefloer. [Ed.].].J. Mak. 4e dr. Den Haag,
1980, vss. 24-28.
7 Zie ].D. ]anssens: Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van Middelnederlandse
ridderromans. Leuven/Amersfoort, 1988, p. 169-173.
8 Zie B. Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie
Middelnederlandse Arturromans. Hilversum, 1993.
9 Zie B. Besamusca: [recensie van] R.M.T. Zemel: Op zoek naar Galiene. Over de Oudfranse
'Fergus' en de Middelnederlandse 'Ferguut'. Dl. I (Amsterdam, 1991). In: Ntg 85 (1992), p. 259-
264, i.c. p. 264.
10 Zie W.P. Gerritsen: 'Vertalingen van Oudfranse litteraire werken in het Middelnederlands'.
In: Franse literatuur van de middeleeuwen. [Red.] R.E.v. Stuip. Muiderberg, 1988, p. 184-
207, i.c. p. 195-200.
11 Zie ]anssens: 'De "Vlaamse" achtergronden' (n. 1), p. 27 -28.
12 Zie W.P. Gerritsen: 'Walewein van Melle (anno 1118) en de Oudnederlandse
Arturliteratuur'. In: Naamkunde 16 (1984), p. 115-134.
IJ Zie I. Spijker: 'L'attitude à l'égard de Charlemagne dans Ie Renoutvan Montalbaen'. In:
Au carrefour des routes de l'Europe: la chanson de geste. Xe Congrès International de la Société
Rencesvals pour l'étude des épopées romanes. Strassbourg, 198 S. Aix-en-Provence, 1987, dl. II, p. 999-
1016, i.c. p, 1007.
14 Zie D. Lambrechts en]. van Rompaey: 'De staatsinstellingen in het Zuiden van de 11de
tot de 14de eeuw'. In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Dl. UI. [Red]. D.P. Blok e.a.
(Bussum, 1983), p. 77-134, i.c. p. 84-85.
15 Zie noot 7.
16 Zie H. Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische
beschrijving. Deventer, 1988. Dl. I, p. 127 resp. p. 94.
17 Zie Gerritsen: 'Vertalingen van Oudfranse litteraire werken in het Middelnederlands'
(n. 10), p. 191.
18 Zie F.P. van Oostrom: 'Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde'. In: Hoofsheid en
devotie in de Middeleeuwse maatschappij. [Red.] ].D.]anssens. Brussel, 1982, p. 21-40, i.c. p. 37-
38, waar voor een Hollandse opdrachtgever geopteerd wordt, en]anssens: 'De "Vlaamse"
achtergronden' (n. 1), p. 34-35, die aan een Vlaamse opdrachtgever vasthoudt. In De waarde
van het boek (Amsterdam, 1994, p. 9) betoogt Van Oostrom overigens, dat het voorkomen van
parallelvertalingen in het Middelnederlands veelal verklaard moet worden uit de beperkte
actieradius van de betrokken werken. Niet zelden zal een auteur niet geweten hebben dat er
van het door hem te vertalen werk al een Middelnederlandse versie bestond.
19 Zie Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen (n. 8), p. 36-38.
20 Zie W.P. Gerritsen: Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse
bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten, Assen,
1963. Dl. I, hoofdstuk 2. Voor de knipoog naar de Perceval zie p. 143-145.
21 M. Gysseling: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II,
DU. Literaire fragmenten (Leiden, 1980), p. 523 zoekt de bakermat van de dichter in de
Denderstreek. E. van den Berg: Middelnederlandse versbouw en syntaxis. Ontwikkelingen in de
versifikatie van verhalende pozie ca. 1200-ca. 1400. Utrecht, 1983, p. 207-208 acht een Brabantse
opdrachtgever niet uitgesloten. De dertiende-eeuwse codex waarvan wij de resten bezitten, is
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 221
volgens Gysseling uit de omgeving van het Brabantse Mechelen afkomstig. Het eveneens
fragmentarisch overgeleverde veertiende-eeuwse handschrift is weer Vlaams; zie Kienhorst:
De handschriften (n. 16), p. 224.
22 Zie B. Finet-van der Schaaf: Etude comparée d' 'Aio!', chanson de geste du XIIme siècle, et des
fragments d' 'Aiol' en moyen-néerlandais, Parijs, 1987. Université de Paris-Sorbonne Paris IV,
thèse du 3me cycle.
2l Zie 1. Spijker: 'Girart de Vienne'. In: Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse
verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst. [Red.] W.P.
Gerritsen en A.G. van Melle. Nijmegen, 1993, p. 144-147, i.c. p. 147.
24 Zie I. Spijker: 'Een poging tot lokalisering van de Middelnederlandse Gheraert.van Viane
in de internationale Girart de Vienne-traditie'. In: Ntg 76 (1983), p. 97-108, i.c. p. 108.
25 Gysseling: Corpus van Middelnederlandse teksten (n. 21), p. 348.
26 Dat de Middelnederlandse Beerte teruggaat op Berte as grans piés van Adenet, wordt aannemelijk
gemaakt door B. Besamusca en A. van Gijsen: 'Beerte en Adenet. Over een
Middelnederlandse Karelroman en zijn bron'. In: Cultuurhistorische caleidoscoop aangeboden aan
prof dr. Willy L. Braekman. [Red.] C. de Backer. Gent, 1992, p. 39-59. Ze hebben eveneens
geconstateerd, dat de Middelnederlandse dichter creatief vertaald heeft: hij heeft onder meer
enige gegevens uit de tekst van Adenet veel uitvoeriger toegelicht of gemotiveerd en een
onlogische plaats gecorrigeerd. Bij een plaatsing in een Vlaams milieu moet echter weer een
grote slag om de arm gehouden worden. Wel lijken de rijmen naar Oost-Vlaanderen te wijzen:
enerzijds westelijke vormen als paert:waert (35 -36), hof:of (14 7 -48), varen:riddaren (22 3-
24), blencejluere:ure (383-84), anderzijds meer oostelijke, maar in het rijm niet exclusief
Brabantse: becant:genant (21-22,55-56), verneme:heme (201-2), woude:soude (322-23), vercracht:
bedacht (155-56). 'Gemengd' is 371:372, brocht (westelijk):bedocht (beducht, oostelijk).
Voor een beoordeling van deze rijmen zie E. van den Berg en A. Berteloot: 'Taalgeografische
variabelen in Middelnederlandse rijmen'. In: Vl'vIA 1991, p. 238-273, en verder E. van den
Berg: 'Over het lokaliseren van Middelnederlandse rijmteksten'. In: Vl'vIA 1986, p. 305-322.
Op een westelijke grondtekst wijzen buiten het rijm wilde (7), bet (42,92), broch-se/te (50,199,
200), oft (en niet het Zuidoostvlaams-Brabantse ocht, 64), clene (82). Buiten het rijm vinden we
een aantal oostelijke vormen: ic ben (en niet het westelijke bem, 26), kinnic (30), ei voor
Oudgermaans ai (leide etc., 6, 51,208,211,264), vormen van selen (60, 103,207,401), op (37,
402,407) en ridder (149,218,224). Al deze vormen zijn echter ook Zuidoostvlaams. (Voor de
beoordeling van deze gegevens zie A. Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas van het dertiendeeeuwse
Middelnederlands. Gent, 1984. 2 dIn. en M. Mooijaart: Atlas van vroegmiddelnederlandse
taalvarianten. Utrecht, 1992.) Dat geldt niet voor peert, peerde (1, 405); in het langzaam ter
beschikking komende VU-onderzoeksprogramma Vulet 88/9, dat een veertiende-eeuwse
pendant van het Corpus van Middelnederlandse teksten van M. Gysseling vormt, komt de ee in
'paard' niet in Vlaanderen voor, daar vindt men slechts a-klanken, terwijl er geen gegevens
voor Brabant zijn (met dank aan Bert de Haar, die deze gegevens verzamelde). In de dertiende
eeuw is de e-spelling slechts eenmaal aangetroffen, in Brussel, terwijl in het Zuidbrabantse
St. Pieters-Leeuw evenals in Vlaanderen de a is te vinden. Dit gegeven lijkt me echter een te
wankele basis om tot Brabant te besluiten, omdat typisch Brabantse kenmerken als gepalataliseerde
oe (brueder etc.) niet voorkomen). We kunnen daarom niet verder komen dan dat de
dichter mogelijk uit Oost-Vlaanderen afkomstig is en de kopiist wellicht uit ZuidoostVlaanderen
of het uiterste westen van Brabant.
27 Zie Van der feesten een proper dinc. Temperamentvolle vriendschap tussen hof en hemel. [Ed.]
H. Vekeman. Nijmegen, 1981.
28 Zie D.E. van der Poel: De Vlaamse 'Rose' en 'Die Rose'vanHeinric. Hilversum, 1989, p. 216-
217.
29 De andere werken die de auteur hier op het oog heeft, zijn moeilijker te traceren. Van een
Middelnederlands verhaal over Tristan en Isolde is niet meer dan een oostelijk
(Nederfrankisch) fragment bekend, van de Oudfranse romans Amadas et Y doine en Athis et
Prophilias is geen Middelnederlandse vertaling overgeleverd. Als die er ook niet geweest zijn en
op de Oudfranse werken gedoeld wordt, wijst ook dat erop, dat de dichter van Van der feesten
222 E. VAN DEN BERG
eerder in de omgeving van het grafelijk hof dan in een 'plattelands milieu' gezocht moet worden,
waar men immers toespelingen op Franstalige werken minder snel begrepen zal hebben.
Als het vermoeden dat hij Veldekes werk gekend heeft, juist is, moet echter mijns inziens de
mogelijkheid dat naar de Tristrantvan Eilhart von Oberge en naar Athis und Prophilias van een
anonieme dichter (uit Thüringen? zie J. Bumke: Geschichte der deutschen Literatur im hohen
Mittelalter. München, 1990, p. 146) verwezen wordt, niet bij voorbaat uitgesloten worden. Hij
is dan immers op de hoogte geweest van oostelijker literatuur. Ook in dit geval komt eerder
iemand uit de omgeving van het grafelijk hof in aanmerking dan een auteur die voor bijv. een
pair dichtte.
30 Zie R.MT. Zemel: 'De hoofse wereld in de Beatrijs'. In: Spektator 12 (1982/83), p. 329-344.
31 Zie Van der Poel: De Vlaamse 'Rose' en 'Die Rose' van Heinric (n. 28), par. 7.1.
32 Vgl. A.Th. Bouwman: 'Reinaert' en 'Renart'. Het dierenepos 'Van den vos Reynaerde' vergeleken
met de Oudfranse 'Roman de Renart'. Amsterdam, 1991, p. 421-427. Hij suggereert het
milieu van de Dampierres, die omstreeks 1260, de vermoedelijke ontstaanstijd van de Reynaert,
in Vlaanderen aan de macht waren; de snelle verbreiding van dit werk door de zuidelijke
Nederlanden zou wellicht verklaard kunnen worden door de betrekkingen die zij met de adel
uit GeldernlKleef en Nederlands Limburg onderhielden. Omdat ik in dit werk vooral een
polemiek met het hof zie, acht ik die mogelijkheid voorshands echter minder waarschijnlijk.
33 Zie De natuurkunde van het geheelal. Een 13e-eeuws middelnederlands leerdicht. [Ed.] R.
]ansen-Sieben. Brussel, 1968. 2 din, p. 55-66.
34 Opmerkelijk is in dit verband de passage in Floris ende Blanchefioer waarin een kostbaar
reliëf beschreven wordt dat de entree van een paleis te Babylon opsiert (ed.].]. Mak (n. 6), vss.
3386-3402); deze beschrijving ontbreekt in het Oudfrans. Zoals J.H. Winkelman: 'Het
Ptolemeïsch wereldstelsel op een reliëf in de Middelnederlandse Floris ende Blanchefioer van
Diederic van Assenede' . In: Ntg 74 (1981), p. 101-120 heeft geconstateerd, ligt er hetzelfde
wereldbeeld aan ten grondslag als aan De natuurkunde van het geheelal. Hij maakt echter aannemelijk,
dat de Oudfranse traditie van dit werk de betrokken passage oorspronkelijk wel
gekend heeft, maar dat ze daarin verloren is gegaan. Hoewel beide werken naar alle waarschijnlijkheid
in dezelfde tijd in hetzelfde milieu ontstaan zijn, de auteurs lijken zelfs uit
dezelfde streek afkomstig, is een rechtstreeks verband dus niet aantoonbaar.
35 Zie Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen (n. 8), p. 33 -39.
36 Vgl. Spijker: Aymijns kinderen hoog te paard (n. 2), par. 7.4.
37 Zie H. van Dijk: Het Roelantslied. Studie over de Middelnederlandse vertaling van het
'Chanson de Roland', gevolgd door een diplomatische uitgave van de overgeleverde teksten. Utrecht,
1981. 2 din., p. 199.
38 Zie ]anssens: Dichter en publiek (n. 7), p. 169-173.
39 Zie Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen (n. 8), p. 196-197.
40 Ibidem, p. 146-151.
41 Zie] anssens: Dichter en publiek (n. 7), par. 2.3.
42 Zie M. Lens: 'Huon de Bordeaux'. In: Van Aiol tot de Zwaanridder (n. 23), p. 178-182.
43 Zie E. van den Berg: 'De ridderliteratuur in het l4e-eeuwse Vlaanderen: epos of
roman?'. In: Queeste 1 (1994), p. 126-l38.
44 Zie Made/gijs. De Middelnederlandse fragmenten en de overeenkomstige Hoogduitse verzen.
Ingeleid en uitgegeven door B.W.Th. Duijvestijn. Brussel, 1989.
45 Zie F. Suard: La chanson de geste. Paris, 1993, p. 16.
-+6 Zie A. Quak: 'Valentijn & Nameloos'. In: Van Aiol tot de Zwaanridder(n. 23), p. 338-340.
-+7 Zoals Ria ]ansen-Sieben in haar uitgave (Utrecht, 1985, p. 17) vermeldt, noemt
Bouwstoffen van het MNW dit fragment Oostvlaams, waarschijnlijk op grond van au-spellingen
in woorden als getrauwe (vs. 52 etc., maar vrouwe (98 etc.»; deze vormen zijn ca. 1360, de
ontstaanstijd van dit handschrift, in Brugge echter ook populair (dit gegeven dank ik aan prof.
dr. P.Th. van Reenen, die het eigenhandig uit Vulet 88/9 tevoorschijn toverde). Zelf is
]ansen-Sieben van mening dat het Westvlaams is, dit vanwege een overvloed aan westelijke
vormen zoals caem (66 etc.), ei-spellingen voor ee als in steide (173 etc.) en rlldder (33 etc.).
Voor deze opvatting pleit ook, dat uit dezelfde codex afkomstige gedeelten van Maerlants
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 223
Spiegel historiael even westelijk zijn (met dank aanjos Biemans, die me hierop attent maakte).
Er is echter ook een spoor van een oostelijker hand. Terwijl we namelijk in het rijm een
typisch westelijk verschijnsel vinden, dure:sure (deur:zuur, een eu: uu-rijm, vss. 256-257), staat
daarbuiten in plaats van dure (één keer, in vs. 263) het algemene dore; buiten het rijm wordt
overigens ook het voorzetsel 'door' eenmaal (in 'vs. 37) als dure gespeld. Wellicht mogen we
dit verschijnsel toeschrijven aan een stadium tussen dichter en handschrift. Mogelijk ligt hier
ook de verklaring voor de afwisseling van (westelijk) -hede en (oostelijk) -heide hoewel ei in het
westen niet onbekend is. In ieder geval heeft er minstens een Westvlaamse laag in deze codex
gezeten en dat past met alle voorbehoud weer goed in het hier ontwikkelde beeld. Voor de
mogelijkheid dat in bepaalde gevallen een stadium tussen dat van de dichter en dat van de
kopiist aangewezen kan worden, zie E. van den Berg (i.s.m. A. Berteloot): 'Van dichter tot
kopiist: een dialectgeografisch onderzoek'. In: TNTL 110 (1994), p. 34-54.
48 Voor de gegevens met betrekking tot de lokalisering van de handschriften zie Kienhorst:
De handschriften (n. 16). Voor de Vlaamse Rose zie: De fragmenten van de Tweede Rose. [Ed.] K.
Heeroma. Zwolle, 1948, p. 36-60. De rijmen van Loyhier ende Malaert zijn ook eerder Westdan
Oostvlaams. Zo gebruikt de dichter uitsluitend wel en geen wale (Ml18, 132 etc.), gedochte
(M47), bet (M134) en laat hij eu rijmen op uu (dure (=deure):aventure, B106-107); oostelijker
vormen ontbreken; zie K. Iwema: 'De Middelnederlandse fragmenten van Loyhier ende
Malaert. Een bronnenuitgave'. In: LB 75 (1986), p. 433-494. Maar zoals zo vaak is het materiaal
schaars en lokalisering van de opdrachtgever van een dichter op grond van de rijmen is
problematisch. Voor de beoordeling daarvan zie Van den Berg & Berteloot: 'Taalgeografische
variabelen in Middelnederlandse rijmen' (n. 26). De Middelnederlandse Loyhier gaat
terug op een Oudfrans chanson de geste Lohier et Malart; in 1985 heeft men een handschriftfragment
als restant van het laatste werk weten te identificeren, zie Suard: La chanson de geste
(n. 45), p. 16.
49 Voor het voorkomen van epitheta zie E. van den Berg: 'Van wiganten, onvervaerde helden
en fiere ridders. Epithetische persoonsaanduidingen in de Middelnederlandse ridderepiek'.
In: Ntg 81 (1988), p. 97-110.
50 Omdat in de Walewein het relatief hoge percentage epitheta niet correspondeert met het
voorkomen van te bestrijden Saracenen, kan men zich afvragen, wat dit werk dan wel verbindt
met de Karelepiek. Een mogelijkheid is, dat het Andere Wereld-achtige rijk van koning
Assentijn in Endi de plaats van de heidenen inneemt.
51 Dat werken als de Ftorigout een religieuze lading hebben, betekent niet dat ze in dat
opzicht op één lijn gesteld kunnen worden met oudere Karelromans als het Roelantstied.
G.H.M. Claassens heeft in De Middelnederlandse kruisvaartromans. Amsterdam, 1993, hoofdstuk
5 betoogd, dat in het kruisvaartcomplex de strijd tegen de Saracenen zich van centraal
thema tot literair decor ontwikkeld heeft. Het ziet ernaar uit, dat zich binnen het complex van
Karelepiek en late epiek een overeenkomstige ontwikkeling heeft voltrokken. Maar ook als
dat zo is, houdt het motief van de strijd tegen de heidenen zijn religieuze ondertoon, en als
de hier ontwikkelde hypothese juist is, is die binnen de actieradius van het grafelijk hof veel
sterker aanwezig geweest dan daarbuiten.
52 Zie P. Gorissen: 'Florent ende Durant'. In VMA 1972: 349-391. Dat de kopiist uit WestVlaanderen
afkomstig was, blijkt uit zijn gebruik van redder (ridder) en cam (kwam), vgl.
Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas (n. 26), kaart 48 resp. 147.
53 Zie W. Kuiper: Die riddere metten witten scilde, Amsterdam, 1989, p. 68-69; daartegen
Besamusca: 'De Vlaamse opdrachtgevers' (n. 1) .
.\4 Zie Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 182, 144 en E. van den Berg: [recensie] van H.
Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse riddelpiek. Deventer, 1988. 2 din. In:
TNTL 106 (1990): p. 66-75.
55 Zie Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 196-210. Maar vooral de veertiende-eeuwse
lokaliseringen zullen aan de resultaten van het in noot 26 genoemde onderzoeksprogramma
Corpusgebaseerde Woordanalyse Vulet 88/9 hertoetst moeten worden, omdat het niet bij
voorbaat vast staat, dat de dertiende-eeuwse gegevens van het Corpus-Gysseling ook voor de
veertiende eeuw geldig zijn. Zie Van den Berg i.s.m. Berteloot: 'Van dichter tot kopiist (n. 47).
224 E. VAN DEN BERG
56 Zie de binnen afzienbare tijd verschijnende dissertatie van ].A.A.M. Biemans, die de
overlevering van Maerlants Spiegel historiael als onderwerp heeft.
57 Zie W. Verbeke: 'Gregorius de Grote in de Spiegel historiaelvanJacob van Maerlant'. In:
Pascua Mediaevalia. Studies voor Prof Dr. ].M. De Smet. [Red.] R. Lievens, E. Van Mingroot
en W. Verbeke. Leuven, 1983, p. 369-382, i.c. p. 378-379.
58 Zie Claassens: De Middelnederlandse kruisvaartromans (n. 51), p. 209, vss. 237-238.
59 In deze constructie wordt in een hoofdzin een voornaamwoord gevolgd door het 'steunpronomen'
die. Zie H. Kienhorst en]. Tersteeg in hun te verschijnen publikatie van nog
onuitgegeven fragmenten van Hughe van Bordeeus.
60 Zie Claassens: De Middelnederlandse kruisvaartromans (n. 51), par. 3J.
61 Ibidem, p. 385. Claassens lokaliseert overigens de samenvoeging van Godevaerts
Kintshede en de Roman van Antiochie' in één handschrift, waarvan enige restanten overgeleverd
zijn, op inhoudelijke gronden in Brabant (zie p. 116-123): het eerstgenoemde werk gaat over
Godfried van Bouillon, de nazaat van de Zwaanridder, voor wie Brabantse interesse aantoonbaar
is. Maar de schaarse gegevens lijken erop te wijzen dat de vertaler een Vlaming is geweest,
de taal van de kopiist van de bewaard gebleven fragmenten is vrijwel zeker Westvlaams.
Bovendien spelen de Vlamingen in de grondtekst van het tweede werk, de Roman d'Antioche,
een belangrijke rol en er is geen reden om aan te nemen dat dit in het Middelnederlands anders
is geweest. Daarom ben ik geneigd in ieder geval de betrokken veertiende-eeuwse codex binnen
de sfeer van het grafelijk hof te lokaliseren.
62 Zie M. Rierink: 'De missing link: het Gruuthuseliedboek als schakel tussen het hoofse
lied en rederijkerskunst'. In H. Pleij e.a.: Op belofte van profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal
in de Nederlandse letterkunde van de Middeleeuwen. Amsterdam, 1991, p. 135-150.
63 Zie Van den Berg: 'De ridderliteratuur in het 14e-eeuwse Vlaanderen: epos of roman?'
(n.43).
64 Zie (op gezag van]. Tersteeg) W. Kuiper: 'Lombarden, paragraaf- en semiparagraaftekens
in Middelnederlandse epische teksten'. In: Spektator 10 (1980/81): p. 50-85, i.c. p.71-72.
65 Zie weer Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 43 resp. p. 72, p. 73 en p. 74.
66 Zie M. Lens: 'Huge van Bordeeus, un roman d'aventures du cycle de Charlemagne'. In:
Charlemagne in the North. Proceedings of the Twelfth International Conference of the Société
Rencesvals, Edinburgh 4th to llth August 1991. [Ed.] Ph.E. Bennet, A.E. Cobby and G.A.
Runnals. London, 1993, p. 53-63, i.c. p. 60.
67 Vgl. Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 55 (citaat van Obbema): 'oorspronkelijk
mogelijk één hand, later ten dele door een tweede herschreven'. Zo vond ik in vs. 1-600 (Ed.
].J. Mak, n. 6) 14x iclhi sal, 4x onderschikkend ocht en 2x bat (beter) tegenover Ix iclhi sel en
3x of In vssJ 300-3900 daarentegen trof ik Ix sal aan tegenover 7x sel, Ix of en Ix bet. De kans
op deze verdeling is kleiner dan 1 %, het verschil is dus significant. Vgl. ook P.e.
Paardekooper: 'Het Vlaamse /zul en 'zij' enz.: stervend en springlevend'. In: LB 80 (1991), p.
15-42, i.C. p. 24. Deze heeft echter slechts één kopiist, een Hollander, 'gezien', die hij dan wel
een wisselvallig gedrag toeschrijft. Enigszins ten onrechte dus, maar de respectievelijke aandelen
van beide kopiisten verdienen wel een nader onderzoek. Voor de verantwoording van
de gehanteerde criteria zie Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas (n. 26).
René Veenman
Arlon op de dolfijn en het titelblad van de
Hert-spiegel
Abstract - In this article it is shown that the epigram about Arion sitting on the
dolphin on the title page ofH.L. Spiegel's Hert-spiegel, is based on an emblem by
Alciato. Subsequently it is suggested that the title page of the posthumously printed
editions (1614 and 1615), with its emblematic combination of epigram and
picture, was designed by Spiegel himself to give the purport of the whole poetic
work in miniature.
In zijn recente editie van Hendrick Laurensz. Spiegels Hert-spiegel bespreekt dr. F.
Veenstra de verzen over Arion en de dolfijn. Deze verzen komen voor in het zevende
boek van de Hert-spiegel, 'Euterpe' genaamd.' Spiegel maakt in dit boek een wandeling
langs de Amstel en wordt aangelokt door 'een zoet gheluyt' dat uit het buitenhuis
Ruyschestein klinkt. Binnengekomen ziet hij Euterpe op een orgel spelen waarop een
voorstelling van Arion op de dolfijn is afgebeeld. Op Spiegels binnenkomen staakt de
muze haar spel en zingt Spiegel toe:
In t'midden vande zee, en schrijlingh op een vis,
daar t'naaste schip te vijand geen lijf-bergingh is
gerust, en vroolijk wel vernoeght te zinghen meughen
die moett vast van gemoett in Godt, in deuchd verheughen.
(Hert-spiegel VII, 79-82)
Deze vier verzen zijn van extra groot belang, omdat ze ook het titelblad van de Hertspiegel
sieren, waarop ze bovendien vergezeld gaan van een vignet waarop Arion met
zijn citer zittend op een dolfijn is afgebeeld.
In zijn commentaar op de Arion-passage haalt Veenstra Herodotus aan als bron
voor het Arion-verhaal. Hier volgt de betreffende passage nog eens: 2
Men vertelt van deze Arion, dat hij een groot deel van zijn leven doorbracht aan het hof
van Periander. Eens kreeg hij lust een reis te maken naar Italië en Sicilië en nadat hij
daar veel geld had verdiend, wilde hij weer terug naar Korinthe. Hij vertrok uit de haven
van Tarente en omdat hij in Korinthiërs het meest vertrouwen stelde, had hij een schip
met Korinthische bemanning gehuurd. Maar toen ze in volle zee waren, smeedde de
bemanning het plan Arion over boord te gooien en zich van zijn geld meester te maken.
Deze kreeg de lucht ervan en smeekte hun zijn leven te sparen, terwijl hij hun al zijn
geld bood. Hij kon hen echter daarmee niet tot andere gedachten brengen en zij gaven
hem de keus óf zichzelf te doden, zodat hij aan land begraven kon worden, óf onmiddellijk
overboord te springen. In uiterste nood, aangezien zij vastbesloten schenen te
zijn, smeekte Arion hem toe te staan nog één keer in vol ornaat staande op de roeibanken
te zingen; hij beloofde zich daarna terstond te zullen doden. De matrozen vonden
het een prachtig denkbeeld, dat zij de beste zanger van de wereld zouden horen en trok-
TNTL 111 (1995) 225-229
226 R. VEENMAN
ken zich van de achtersteven terug naar het midden. Arion trok zijn staatsiegewaad aan,
nam zijn citer, klom op de roeibanken en hief daar een tenor-aria aan; nadat hij die ten
einde gezongen had, sprong hij met kleren en citer en al in zee. (Historiae I, 23-24)
Veenstra maakt terecht de kanttekening dat de mogelijkheid blijft dat Spiegel het verhaal
zoals hij het geeft, aan een andere bron ontleend heeft. Eerder heeft Veenstra zelf
al op een ander werk gewezen waar Spiegel het Arion-verhaal uit geput kan hebben:
in zijn dissertatie uit 1946 Bijdrage tot de kennis van de invloeden op Hooft noemde hij het
achtste van de Marini Dialogi (Zeegodengesprekken) van Lucianus als mogelijke inspiratiebron.
J
Het noemen van Herodotus of Lucianus is echter tamelijk willekeurig, omdat het
verhaal van Arion en de dolfijn in de oudheid algemeen bekend was en bij nog wel
meer auteurs gelezen kan worden dan deze twee.4 Ovidius vertelt het in zijn Fasti
(Kalender) II, 83-118,5 Plutarchus in zijn Septem Sapientium Convivium (Gastmaal van
de zeven wijzen) 18,6 Aulus Gellius nam het van Herodotus over in zijn Noctes Atticae
(Attische nachten) XVI, 19,7 Hyginus nam het op in zijn Fabulae (Fabels) 1948 en in de
Anthologia Graeca (Griekse Anthologie) zijn er twee gedichten van Bianor over het
onderwerp: IX, 308 en XVI, 276.9
Toch is het wel mogelijk specifieker te zijn over het voorbeeld van Spiegel en daar
reikt Veenstra zelf eigenlijk al een bee~e de sleutel voor aan als hij in zijn commentaar
op Spiegels versregels schrijft: 'Opmerkelijk is dat Spiegel het verandert, mooier
maakt, zou men kunnen zeggen. Hij laat Arion zingen op de dolfijn, bij Herodotus
gebeurt dat op het schip.' Er is echter ook een antieke bron die dit detail vermeldt:
Ovidius voegde het ter verfraaiing aan het verhaal toe in zijn Fasti:
Ille sedens citharamque tenet, pretiumque vehendi,
Cantat et aequoreas carmine muleet aquas.(Fasti Il, 115-6)
Zittend houdt hij zijn citer vast en als vergoeding voor de tocht zingt hij en streelt het
zeewater met zijn lied.
We zijn nu warm, maar toch was ook Ovidius niet de directe bron van Spiegel. Er
bestaat namelijk een gedichtje waarin het detail van Arion die zingt op de dolfijn van
Ovidius werd overgenomen en verder uitgewerkt, een epigram van de Italiaan
Andrea Alciato (1492-1550):10
Delphini insidens vada caerula sulcat Arion,
Hocque aures mulcet, frenat et ora sono.
Quam sit avari hominis, non tam mens dira ferarum est,
Quique viris rapimur, piscibus eripimur.
Op de dolfijn gezeten doorklieft Arion de blauwe zee
en streelt hem de oren en beteugelt zijn mond met zijn lied.
Zo slecht als de aard van een gierig mens, is niet die der dieren
en door mensen beroofd worden we door de vissen gered.
In Alciato's epigram zijn overigens niet alleen Ovidius' verzen verwerkt (waarbij vooral
het overnemen van 'mulcere' opvalt), maar zijn ook de al eerder genoemde epigrammen
van Bianor uit de Anthologia Graeca benut. De laatste regel van Alciato's gedicht is zelfs
ARlON OP DE DOLFIJN EN HET TITELBLAD VAN DE HERT-SPIEGEL 227
een bijna letterlijke vertaling van de laatste regel van het tweede gedicht van Bianor.
De overeenkomsten tussen de vier regels van Spiegel en die van Alciato vallen in
het oog: Delphini insidens is bij Spiegel schrijlingh op een vis, vada caerula sukat heeft
zijn pendant in In t'midden vande zee en aures muket sono in vrolyk te zinghen. Ook de
tegenstelling tussen de hulp van de vis (Piscibus) en de vijandschap van de mens is bij
beide dichters te vinden. Evenzeer opvallend is dat beide dichters het voorbeeld van
Arion ter illustratie van een morele instructie gebruiken. Bij Alciato maakt het epigram
deel uit van een emblema over gierigheid: 'In avaros, vel quibus melior conditio
ab extraneis offertur' (Op gierigaards, oftewel aan wie een betere toestand wordt
gegeven door vreemden). Bij Spiegel daarentegen leidt de redding van Arion tot de
conclusie dat men het best de deugd kan nastreven in vertrouwen op God. Tot slot
zijn er de uiterlijke overeenkomsten: beide gedichten tellen vier regels en gaan vergezeld
van een afbeelding van Arion op de dolfijn. Dat Spiegel Alciato als voorbeeld
heeft gebruikt, lijkt hiermee wel vast te staan.ll Overigens veronderstelt Spiegels
gedicht, net als dat van Alciato, wel het volledige Arion-verhaal bekend. Spiegel zal
dus ook de hele geschiedenis wel bij een van de antieke auteurs gelezen hebben.
Het epigram van Alciato maakte aanvankelijk deel uit van een bundel vertalingen
uit de Anthologia Graeca: Epigrammata seleeta, die door Cornarius werden uitgegeven
en in 1529 in Basel verschenen. Vervolgens werd het (met een wijziging in de tweede
regel)12 opgenomen in Alciato's befaamde Emblematum liber dat in 1531 in
Augsburg verscheen en het eerste emblemataboek was. Hierin maakt een afbeelding
van Arion die met zijn citer op de dolfijn zit, deel uit van van het emblema. Deze
voorstelling keert in een aantal latere uitgaven terug. In de uitgave van Chrétien
Wechel die in 1534 in Parijs uitkwam is de afbeelding veranderd en een klein vervolgverhaal
geworden: op de voorgrond wordt Arion van het schip af in zee gegooid
en op de achtergrond zit hij op de dolfijn met zijn citer.13 Alciato's emblemata werden
in heel Europa uiterst populair en werden talloze malen uitgegeven. Het hoeft
geen twijfel te lijden dat Spiegel ze kende.
Over de afbeelding van Arion op de dolfijn bij Spiegel is intussen al het nodige
gepubliceerd. P.].]. van Thiel heeft, mede op grond van een kritische beoordeling
van oudere literatuur over het onderwerp, 14 laten zien dat Spiegel zelf al in 1589-91
een prent van Arion en de dolfijn heeft laten maken door de graveur Jan Muller, naar
een vermoedelijk geschilderd ontwerp van Cornelis van Haarlem. Het vignet op de
eerste gedrukte uitgaven van de Hert-spiegel van 1614 en 1615 is een houtsnede die,
waarschijnlijk door dezelfde Jan Muller, gemaakt is naar de prent. Dit vignet schijnt
al gebruikt te zijn op een uitgave van Spiegel getiteld Kerk-twist-Jaarlied uit 1601,
vergezeld van zijn motto 'De deugd verheugt'.ls
Op de grote betekenis die Arion had voor Spiegel- die zelfs zijn huis dat hij aan
het Singel in Amsterdam liet bouwen, 'De Dolfijn' noemde - is eveneens door Van
Thiel gewezen: Arion was voor Spiegel de stoïcijnse wijze als 'een personificatie van
volmaakte gemoedsrust berustend op volmaakt godsvertrouwen. De zanger Arion
belichaamde voor Spiegel het ideaal, dat hij zelf zocht te bereiken. Hij zou een
Amsterdamse Arion willen zijn.' 16
Als we Spiegels Arion-gedicht nu nog eens onder de loupe nemen, kunnen we
vaststellen dat het een gedicht is over Spiegels ideaal Arion gecombineerd met zijn
228 R. VEENMAN
motto 'De deugd verheugt', dat in de laatste regel is verwerkt. Zoals de hele Hert-spiegel
als bewijs van dat motto bedoeld is - aldus Spiegel zelf in een brief uit 160617 - zo
is het gedicht daar al een uitwerking van in miniatuurvorm op het titelblad. Met de
wetenschap in het achterhoofd dat Spiegel zich door Alciato's emblema heeft laten
inspireren, ligt het dan voor de hand om aan te nemen dat het gedicht door Spiegel
zelf bij het vignet gemaakt is als een samenhangend geheel met een emblematisch
karakter. We hebben hier mijns inziens dan ook niet met zomaar een citaat te maken
dat door Spiegels posthume uitgever uit het zevende boek gelicht is, omdat het zo
passend bij het vignet was.18 Het omgekeerde ligt meer voor de hand; namelijk dat
Spiegel eerst het gedicht bij het vignet gemaakt heeft en het vervolgens in het zevende
boek van zijn Hert-spiegel geïncorporeerd heeft. Het gedicht wordt in het zevende
boek niet voor niets als een op zichzelf staand gedicht door de muze gezongen en
evenmin is het toeval dat het gedicht de typische epigramvorm en moralistische
strekking heeft die zo typerend zijn voor een emblema.19
Adres van de auteur: Ceintuurbaan 418-2, NL-1074 EA Amsterdam
NOTEN
1 H.L. Spiegel: Hert-spiegel. Uitgegeven naar het hs., met Inleiding, Commentaar en
Aantekeningen door Dr. F. Veenstra. Hilversum, 1992, p. 178, toelichting: p. CXV en 298-
299.
2 Met enkele veranderingen ontleend aan Herodotos: Historiën. Vertaling Dr. Onno
Damsté. Vijfde druk, Haarlem, 1978, p. 15-16.
J F. Veenstra: Bijdrage tot de invloeden op Hooft. Assen, 1946 [Dissertatie Groningen], p. 146-
147.
4 Een studie over het Arion-verhaal in de antieke literatuur is: Jacques Schamp: 'Sous Ie
signe d'Arion'. In: L 'Antiquité Classique 45 (1976), p. 95-120.
5 Ovid: Fasti. With an English translation by Sir James George Frazer. Repr. Cambridge
Mass.lLondon, 1967. (The Loeb Classical Library, 253), p. 62-65.
6 Plutarchus: Moralia. With an English translation by Frank Cole Babbitt. Vol. 11. Repr.
London/Cambridge Mass., 1956. (The Loeb Classical Library, 222), p. 428-437.
7 Aulus Gellius: Tbe Attic Nigbts. With an English translation by John C. Rolfe. Vol. lIl.
(The Loeb Classical Library, 212) Repr. LondoniCambridge Mass., 1952, p. 188-193.
8 Hyginus: Fabulae. Ed. H.I. Rose. Editio alteraimmutata. Lugduni Batavorum, 1963, p. 137-
138.
9 Tbe Greek Antbology. With an English translation by W.R. Paton. Repr.
LondoniCambridge Mass., 1958-1963. Vol. III (The Loeb Classical Library, 84), p. 166-167;
Vol. V (The Loeb Classical Library, 86), p. 324-325.
10 Andreas Alciatus (Index Emblematicus). Vol. I. Tbe Latin Emblems. Indexes and Lists.
Edited by Peter M. Daly [e.a.] TorontolBuffalolLondon, 1985. Emblem 90.
11 Over andere navolgingen van Alciato (onder meer bij Jan van der Noot en Coornhert)
zie: Karel Porteman: 'The Early reception of Alciato in the Netherlands'. In: Emblematica 4
(1989), p. 243-251.
12 F.W.G. Leeman: Alciatus' Emblemata. Denkbeelden en voorbeelden. Groningen 1984, p. 11.
13 Afbeeldingen ibidem, p. 11, 52 en 53.
14 P.J.]. van Thiel: 'H.L. Spiegel en het orgel van Euterpe: een Hertspiegel-probleem'. In:
ARlON OP DE DOLFIJN EN HET TITELBLAD VAN DE HERT-SPIEGEL 229
Album Amicorum J.G. van Gelder. Red.J. Bruyn e.a. The Hague 1973, p. 312-20.
151.H. van Eeghen: 'Singel 140-142 en 't Schap'. In: Amstelodamum 54 (1967), p. 139.
16 P.J.]. van Thiel: 'H.L. Spiegel en het orgel van Euterpe' (n. 14), p. 317.
17 H.]. Allard: 'Hendrik Laurensz. Spieghel. 1549-1612'. In: Het Jaarboekje van Alberdingk
Thijm 50 (1901), p. 74.
18 Aldus P .].]. van Thiel: 'H.L. Spiegel en het orgel van Euterpe' (n. 14), p. 319, noot 27.
19 Het feit dat zowel het handschrift waarin de Hert-spiegel is overgeleverd (maar dat niet
van Spiegels hand is), als de eerste twee drukken (ten dele) onafhankelijk op Spiegels autograaf
teruggaan, lijkt deze stelling te bevestigen, omdat ze alledrie het vignet èn het gedicht
op hun titelblad hebben. Zie de inleiding van: Albert Cornelis de Jong: H.L. Spiegels
Hertspiegel. Amsterdam, 1930. [Dissertatie UvA].
Toos Streng
'Waar waarachtige poëzij mij aangrijpt'
'Oprechtheid' in de Nederlandse kunst- en literatuurbeschouwing
rond het midden van de negentiende eeuw
Abstract - This article describes the rise of the literary pursuit of 'sincerity' and
studies its place in Dutch literary and art criticism of the mid-nineteenth century.
Most cri tics held that art was impossible without troth of feelings and experience.
'Sincerity', which should be distinguished from 'originality', enabled the artist to
surpass the copying of daily reality and to visualise and enliven the work. Besides
sexe and nationality, an important aspect of the artist's personality was his religious
conviction, which he should never deny.
In de achttiende eeuw brachten onder anderen Diderot, Goethe en Johnson met de
term 'oprechtheid' het verlangen tot uitdrukking dat de kunstenaar uitdrukt wat hij
zelf heeft ervaren.! Belangrijker nog wordt het verlangen naar oprechtheid in de
negentiende eeuw. 'Sincérité' speelde een centrale rol in de literatuuropvatting van
de Franse criticus Sainte-Beuve en 'sincerity' was een sleutelbegrip in Wordsworth'
poetica.2 Het fungeerde tussen 1830 en 1850 in Engeland - in de woorden van
Wellek - als 'the new cant word of the criticism of the time' ,3 en zou ook in de realistische
beweging in Frankrijk een belangrijke rol spelen.4 In deze bijdrage zoek ik een
verklaring voor de opkomst van het streven naar 'oprechtheid' en onderzoek ik welke
plaats de waarde van oprechtheid inneemt in de Nederlandse kunst- en literatuurbeschouwing
rond het midden van de negentiende eeuw.
Oprechtheid en waarheid
De beantwoording van de vraag wat kunst waard is, hangt vaak af van het oordeel
over de waarheid die in een kunstwerk tot uitdrukking kan worden gebracht. Bekend
is Plato's opvatting dat een kunstwerk nooit meer kon zijn dan een gebrekkige
afspiegeling van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid die op haar beurt een
gemankeerde afspiegeling was van de ware, hogere, eeuwige waarheid. Anderen zeiden
kunst te minachten omdat kunst louter fictie was, een individueel verzinsel dat
daarom nooit meer dan vermaak kon bieden. Welke argumenten konden critici die
kunst hoger waardeerden hiertegen inbrengen?
Sinds de zeventiende eeuw werd het antwoord op de vraag wat waarheid in de
kunst is, afhankelijk gesteld van de bronnen waaruit een kunstenaar putte. Volgens
de traditionele opvatting ontleende de kunstenaar zijn onderwerpen en zijn vormgevingsprincipes
aan de natuur (dat wil zeggen aan de zintuiglijk waarneembare
werkelijkheid) of aan de traditie, waarbij de kunstenaar zich kon richten op kunste-
TNTL 111 (1995) 230-240
'WAAR WAARACHTIGE POËZIJ MIJ AANGRIJPT' 231
naars uit de klassieke oudheid of op contemporaine voorbeelden.5 De kunstenaar die
zich op de natuur richtte, streefde naar natuurgetrouwheid en had de empirische
waarheid als toetssteen; de traditionalistische kunstenaar kon zich beroepen op
trouw aan de conventies en de eeuwige rationele ( en conventionele) waarheid die ten
grondslag lag aan de eenheid van het ware, schone en goede.6
Sinds het midden van de achttiende eeuw moesten de critici echter naast natuur
en traditie steeds meer rekening houden met een derde bron, namelijk de persoonlijke
denkwereld en het individuele gevoelsleven van de kunstenaar. Wat was echter
'waarheid' wanneer de kunstenaar uit eigen gevoelens en gedachten putte? Een passend
waarheidscriterium werd gevonden in de eis dat de kunstenaar 'oprecht' was,
dat de kunstenaar geen gevoelens mocht veinzen, geen gedachten aan anderen
mocht ontlenen en alleen dat mocht gebruiken wat hij waarlijk zelf had ervaren. 7
Rond het midden van de negentiende eeuw schreven uiteenlopende critici dat kunst
'eenen grondslag van waarheid, van ondervinding, van gedachten moet hebben';8
dat het 'eerste en hoogste doel' van de kunstenaar was: 'voorstellen met waarheid,
dat wil zeggen, zóó, dat het beeld den indruk teruggeve, dien het oorspronkelijke op
hem maakte'.9 'Alle Kunst [ ... l behoort eene oprechte, en slechts gekuischte, slechts
veredelde en versierde, uitdrukking te zijn van den Geest, die ze voortbracht',
schreef eveneens de jonge J.A. Alberdingk Thijm, 10 zoals ook in de Kunstkronijk was te
lezen dat een dergelijke oprechtheid 'De roeping des kunstenaars in onzen tijd' was.!!
Waarheid van gevoelens en gedachten stond zo hoog aangeschreven dat critici
het een kunstenaar vergaven dat hij afwijkende meningen verkondigde, mits hij
'oprecht' was. Men verweet auteurs als Byron, Goethe en Bilderdijk niet wat ze voelden
en dachten, omdat hun gedachten en gevoelens 'waar' waren. Maar bij hun
navolgers waren dezelfde gedachten en gevoelens vals, en daarom verwerpelijk. De
weemoedige toon die Nicolaas Beets bijvoorbeeld in zijn zwarte tijd over alles uitspreidde,
was onecht, aldus de Vaderlandsche letteroefeningen.!2 Het werk van de jonge
Beets was 'de ijle weerklank [ ... l der sombere toonen, (hem) door een ander voorgezongen',
schreef ook]. van Vloten in 1854, die echter van mening was dat Beets
later had geleerd 'zijn inwendige stem te beluisteren, de indrukken hem door de
natuur en de werkelijkheid gegeven, een vrijen, onbeperkten toegang tot zijn hart te
verleenen: (hij is) daardoor waar geworden [ ... ]'.13 Dat Bilderdijk streng vasthield
aan het absolutische beginsel, tierde over de revolutie en uitvoer tegen alles wat uit
Frankrijk kwam, was 'éen met, - is onafscheidelijk van zijne individualiteit. [ ... ]' 'het
is alles waar', schreef een anonieme criticus.!4 Ook E.J. Potgieter ging uit van dit
poëticale principe en vandaar dat hij over Isaac da Costa en zijn adepten schreef: 'zoo
waar als DA COSTA is, zoo onwaar zijn zijne navolgers'.!5 En, om een laatste voorbeeld
te noemen dat illustreert tot welk een ruimdenkendheid de 'oprechtheid' in
de kunst leidde, een recensent in De Katholiek schreef naar aanleiding van werk van
protestantse dichters als Ten Kate, Ter Haar en Potgieter: 'Waar waarachtige poezij
mij aangrijpt, vraag ik niet naar den persoon des dichters of zijne belijdenis' .!6
'Oprechtheid' leverde een passend waarheidscriterium voor critici die van oordeel
waren dat een kunstenaar op basis van eigen waarnemingen moest werken.
Rond het midden van de negentiende eeuw gebruikten Nederlandse critici nog twee
argumenten voor oprechtheid in de kunst.
232 T. STRENG
Oprechtheid en aanschouwelijkheid
Kunst zonder vorm was ondenkbaar. Beeldende kunst zonder vorm, hoe abstract
ook, was onbestaanbaar, en de dichtkunst zou zonder vorm abstracte filosofie worden.
Iedere kunst moest aan zekere eisen van aanschouwelijkheid voldoenY Die
eisen veranderden echter in de loop der tijd. In de negentiende eeuw groeide de
waardering voor een zo aanschouwelijk mogelijke kunst en het was in dit verband
dat 'oprechtheid' vaak ter sprake kwam. Eigen ervaring werd namelijk noodzakelijk
geacht om een beeldend, een aanschouwelijk kunstwerk te maken: 'slechts wat
ondervonden is, laat zich voorstellen', stelde de Kunstkronijk in een artikel 'Over het
verband tusschen mensch en kunstenaar'.18 Een roman van Elise van Calcar bevatte
een beschrijving van het Utrechtse studentenleven, die H.]. Schimmel de opmerking
ontlokte: 'Al konden wij ons reeds à priori overtuigd houden, dat de schrijfster
in die waereld een vreemdelinge was, à posteriori zou het ons blijken. De voorstelling
wordt flaauw, de dialoog mat en onbeduidend'.19
Zoals de matheid van Van Calcars schildering bewees dat de beschrijving niet was
gebaseerd op persoonlijke ondervinding, zo kon omgekeerd de levendigheid van de
beschrijving aangevoerd worden als bewijs van persoonlijke ervaring, en dus van
oprechtheid. In theologische kringen bestond een rijke traditie in het zoeken naar
dergelijke 'innerlijke gronden' van de waarheid van de beschreven gebeurtenissen.
Door tekstanalyse werd bijvoorbeeld bewezen dat de dichter van het boek Job zelf
J ob had gekend of zich anders ten minste baseerde op trouw bewaarde historische
overleveringen.2o Elders werd de echtheid van het Evangelie van Lukas onder andere
bewezen uit 'het schilderachtige van voorstelling' ervan.21 De in theologische kringen
ontwikkelde methode maakte ook opgang in de literatuurkritiek. Uit eigenschappen
van het kunstwerk besloot men tot de 'waarheid' van de beschreven gebeurtenissen
en gevoelens. De personages die de populaire Zweedse romanschrijfster Frederika
Bremer schetste, waren volgens een criticus zo geschilderd, 'dat men inderdaad het
er voor houden moet dat hier portretten uit de werkelijke wereld zijn geleverd'. 22 De
gezaghebbende criticus H.J. Schimmel schreef: 'Welk schouwspel! Niemand kan
het dus beschrijven, die het nooit heeft bijgewoond. [De schrijver] Conscience moet
hebben aangestaard wat hij schildert'.23 'De Schrijver [ ... ] stelt de zaken zoo levendig
voor, dat men hem voor een ooggetuige der tooneelen, die hij beschrijft, kan houden',
besloot ook het Leeskabinet over een roman over de gebeurtenissen van 1848.24
Waarheid van gevoel en ondervinding werd bovendien nodig geacht om conventionele
beelden te vermijden. 'LEESBERG meent wat hij dicht, en is ook daardoor
schier geheel vreemd aan dat conventionele en banale, waarin de over-, de valsch, of
koud- en ongevoelige poëtasters ieder oogenblik vervallen', schreef De katholiek. 25
De stijl moest niet, zoals de rhetorische opvatting voorschreef, worden bepaald door
het onderwerp en het publiek waarvoor werd geschreven, maar door de kunstenaar,
een streven dat rond het midden van de negentiende eeuw in de leuze 'Le style, c'est
l'homme' werd samengevat.
Een kunstenaar moest uitgaan van wat hij persoonlijk had meegemaakt. Was die
persoonlijke ervaring echter voldoende om het kunstwerk behalve een zintuiglijk
waarneembare waarheid (zoals men het verlangen naar aanschouwelijkheid, ook kan
'WAAR WAARACHTIGE POËZIJ MIJ AANGRIJPT' 233
omschrijven), ook een ideale waarheid mee te geven? Het ideaal was per definitie
niet met de zintuigen waarneembaar. Hoe kon de kunstenaar zijn werk toch dat poëtische,
die ideale schoonheid meegeven waardoor het kunstwerk meer was dan een
kiekje van de werkelijkheid?
Oprechtheid en idealiteit
Als een kunstenaar moest uitgaan van wat hij persoonlijk had meegemaakt, was het
gevaar groot dat hij niet uitsteeg boven een plat realistische weergave van die huisbakken
werkelijkheid die iedereen al uit eigen ervaring kende. De vraag of en hoe de
schildering van de dagelijkse werkelijkheid tot schoonheid kon leiden, was dan ook
een van de kernproblemen van de kunst- en literatuurbeschouwing van deze periode.
Hoe was het mogelijk, zo vraagt Het leeskabinet zich aan het begin van de jaren veertig
bijvoorbeeld af, dat c.E. van Koetsveld erin slaagde zulke alledaagse gebeurtenissen
als het wel en wee van een jonge dorpsdominee te herscheppen tot interessante
geschiedenissen?
Wij peinsden langen tijd, hoe dit den Heer Van Koetsveld op den duur mogelijk was;
doch wij meenden den grond van het belangrijke zijner verhalen daarin te vinden, dat
de Schrijver, ware voorvallen ten onderwerp kiezende, die ware, schoon platte natuur
in het zuiver hoofd en hart eens menschenkenners opneemt, en alsdan de hooge waarheid
zijner erkentnis in het verhaal spreken laat.26
Een beschrijving van het dagelijkse leven, een schildering van de zintuiglijk waarneembare
werkelijkheid was geen kunst. Noodzakelijk was dat de kunstenaar die
werkelijkheid in zich opnam en dat hij zijn licht liet schijnen over wat hij had waargenomen:
'de schijnbaar platste werkelijkheid is voor poëtische opvatting, voor
dichterlijke waardeering vatbaar [ ... l. Slechts op het oog en het gemoed komt het
aan van hem, die het genieten moet'.27 Het was de oprechtheid die het mogelijk
maakte dat de oorspronkelijke kunstenaar zich verhief boven de kopiist. Daarom was
er voor de Engelse dichters Cowper en Burns niets onpoëtisch, 'mits zij het waar, zij
het innig hadden gevoeld!'28 Dit goldt niet alleen voor de literator, maar ook voor
de beeldend kunstenaar: 'het wezen der schilderskunst, even als dat der poëzij, is
naschepping, aldus de Kunstkronijk; niet naschepping van de natuur, want wat de kunstenaar
naschept is de indruk die het voorwerp op hem gemaakt heeft: 'Het voorwerp
heeft [ ... l de ziel des penseeldichters getroffen, en hij gaf in lijnen en verwen terug,
zooals zijne individualiteit het voorwerp in de ziel had opgenomen'.29
Terwijl de theorie aanvankelijk stelde dat de kunstenaar die uitging van eigen
ervaring niet in staat was het kunstwerk een hogere betekenis te geven, werd die persoonlijke
ervaring nu juist een noodzakelijke voorwaarde om de kunstenaar te
behoeden voor platte natuurnabootsing. Als de kunstenaar oprecht was, zou de lezer
of toeschouwer ook in die gevoelens en gedachten kunnen delen. 'Poëzij moet
wezen de uitdrukking, de verfijnde uitdrukking van wat het hart heeft doorleefd, wil
ten minste de poesie du coeur een ander hart in dezelfde gevoelens doen deelen' ,
schreef bijvoorbeeld De tijdspiegel in 1858,30 en de enorme opgang van De negerhut
234 T. STRENG
van Oom Tom werd verklaard niet als gevolg van de juistheid van Beecher-Stowe's
opvattingen over slavernij, maar uit het feit dat Beecher Stowe in deze roman jarenlang
gevoelde afschuw verwoordde: 'Eindelijk gaf zij uitdrukking aan hare gevoelens, [ ... ] en
de Negerhut van Oom Tom is de uiting van vier jaren lang verkropte smart [ ... ]. Dat is
het wat aan de taal der begaafde schrijfsters, die eigenaardige uitwerking geeft'. 3 1
Grenzen aan de oprechtheid
De kunstenaar moest oprecht zijn, dat wil zeggen dat hij alleen moest uitdrukken
wat hij waarlijk had gedacht, gevoeld en gezien, maar dit betekende niet dat alles wat
de kunstenaar had gedacht, gezien en gevoeld alleen daardoor waardevol was. Wat
waren de aspecten van zijn persoonlijkheid die de kunstenaar niet straffeloos kon en
mocht afleggen of verhullen? Zijn/haar geslacht? De politieke kleur? De geloofsrichting?
Zijn nationaliteit? Zijn sociale afkomst? Zijn seksuele voorkeur? Zijn ras?
Zijn leeftijd? Zijn huidskleur? Dat een vrouw op het gebied der kunst een eigen taak
had, was voor de meeste critici buiten kijf.32 Er bestond evenmin verschil van mening
over de vraag of de kunstenaar een historisch wezen was, al discussieerde men over
de vraag of een kunstenaar zich zo zoveel mogelijk van die tijd moest losmaken, of dat
een kunstenaar juist zijn gebondenheid aan tijd en plaats tot uitgangspunt moest
nemen en dus zijn nationale karakter moest ontwikkelen en zelfs politieke standpunten
moest innnemen.33 Ik licht hier één aspect uit, dat in de geschiedschrijving weinig
aandacht heeft gekregen, namelijk de vraag naar de mate waarin men de geloofsrichting
beschouwde als zo onlosmakelijk van de persoon van de kunstenaar dat deze
in het kunstwerk tot uitdrukking moest komen.
De gangbare opvatting was dat men van een katholieke kunstenaar niet mocht eisen
dat hij protestantse kunst maakte en dat men een protestantse kunstenaar niet mocht
onderwerpen aan de eisen van katholieke kunst. '[ ... ] onpartijdigheid is alom, maar
voornamelijk in Kunst, een hersenschim', aldus lA. Alberdingk Thijm.34 Dat de
katholiek Alberdingk Thijm bij voorkeur over de middeleeuwen dichtte, was hem volgens
andersdenkende critici niet kwalijk te nemen: hij 'kan zich in die periode geheel
hineinleben' en 'middeleeuwer zijn van ganscher harte'; dat de protestant Willem
Hofdijk over middeleeuwse jonkers poëtiseerde, keurde men echter af. Immers, wie
over de middeleeuwen dichtte, moest de katholieke kerk het hoogste gezag geven,
waardoor Hofdijk in strijd kwam met zichzelf. 'Als protestant zijt gij [ ... ] te weinig
katholijk om der kerk de eerste plaats aan te wijzen: dát had Alberdingk Thijm gedaan,
en zijn schilderij had het in waarheid van de uwe gewonnen'.35 De protestantse
Tijdspiegel onderschreef Thijms stelling: "'De dichter schetse geen tafereel, waarin de
waarheid, welke hij in het werkelijk leven, als schepsel en als burger vereert, niet herkenbaar
is", d.i. wij scheiden den kunstenaar niet van den mensch, niet van den
Christen'. Dat de criticus zich bewust was van het problematische karakter van dit
standpunt bleek, toen hij eraan toevoegde: 'Wij achten de erkenning van het goede,
het schoone, het ware, dat op ander standpunt gevonden wordt, daarmede volkomen
vereenigbaar' .36
Problematisch werd het wanneer kunstenaars een grens overschreden en niet
'WAAR WAARACHTIGE POËZIj MIJ AANGRIJPT' 235
alleen voor hun geloofsrichting uitkwamen, maar probeerden zieltjes te winnen. De
gids bijvoorbeeld had moeite met gedichten van Da Costa, waarin de zendingsdrift
wat te prominent op de voorgrond trad: '[ ... ] wij vergen van niemand, dat hij zijne
overtuiging verberge, zijne beginselen verloochene', maar Da Costa maakte zijn
gedichten tot theologische strijdstukkenY Evenzo protesteerde men tegen een verhaal
van Alberdingk Thijm dat was verschenen in het protestantse tijdschrift
Nederland. Thijms verhaaltje leek op het oog 'een eenvoudig genrestukje', maar wie
het stukje tegen het licht houdt, merkt dat het 'een Tendenzstuk' was. 'Het bevreemdt
ons trouwens niet van den heer Alberdingk Thym. Hij is in zoo verre zeker
eerlijk en opregt, als hij datgene wat hem drijft overal en in alles laat uitkomen,
althans zich verraden [ ... ]. - Doch daarmede kwam hij onzen kring en onze diepste,
innigste overtuiging te na, dan dat wij mogten zwijgen'.38
Een ander facet van de vraag wat onlosmakelijk tot de persoonlijkheid van de kunstenaar
behoorde, hing samen met de vraag wat het eigenlijke onderwerp van de kunst
was. Behoorde de dichter alleen zijn gevoelens uit te spreken of moest hij ook zijn
gedachten openbaren? Het laatste standpunt werd ingenomen door J. C. Zimmerman.
'Dit nu mag men, zonder onbilllijk te zijn, verwachten, namelijk dat het werk de
levensbeschouwing van den maker wedergeeft en dus eene eenheid bezit, welke haren
oorsprong ontleent aan zijne individueele ontwikkeling, zoowel moreel als intellectueel'.
39 Ook Schimmel verdedigde dergelijke gedachtenlyriek en hij waarschuwde dat
'Gevoelspoëzy' geen lang leven beschoren zou zijn.40 Een van de problemen was, dat wie
toestond dat de kunstenaar zijn meningen uitsprak, ook meningsverschillen tot de kunst
toeliet. Dat botste echter met de opvatting dat kunst het gebied was van het eeuwig ware,
schone en goede, waar voor meningsverschillen geen plaats was.41 Anderen verdedigden
onder andere daarom dat niet het verstand, maar het gevoel de ware bron van de poëzie
was, en dat de kunst alleen gevoelens moest uitdrukken: 'Zoo veel verschil is er tusschen
de gezwollen poëzij van 't hoofd, en de heldere, ongekunstelde, waarachtige van 't gevoel
des harten'.42
Ten slotte mocht de oprechtheid ook niet zo ver worden gedreven dat de kunstenaar
al zijn persoonlijke fantasieën in zijn werk neerlegde. Niet alle persoonlijke ervaringen
mochten in de kunst hun neerslag vinden. Ervan uitgaande dat de kunstenaar goed bij
zijn verstand was, was de kritiek gerechtigd al te fantastische of waanzinnige scènes af
te wijzen. In beginsel moest de ervaring die de kunstenaar weergeeft door iedereen
nagevolgd kunnen worden. De kunstenaar moest binnen de perken blijven van wat een
normaal, niet krankzinnig mens in Nederland kon denken, zien en voelen.43
Oprechtheid en oorspronkelijkheid
In moderne studies wordt 'oorspronkelijkheid' geassocieerd met vernieuwing, met afwijking
van de traditie en originaliteit van opvattingen en uitdrukkingsvormen. Rond het
midden van de negentiende eeuw was 'nieuwheid' echter een ondergeschikt, zelfs vaak
afwezen aspect van die oorspronkelijkheid en vaak werd de term 'oorspronkelijkheid'
gebruikt waar in twintigste-eeuwse ogen de term 'oprechtheid' meer voor de hand lag.
Dit was bijvoorbeeld het geval toen ].W. Cramer over Thijm schreef: 'oorspronkelijk236
T. STRENG
heid zal [ ... ] de levenskiem wezen zijner Poëzij', en daarvoor als argument gaf dat Thijm
'zijne persoonlijkheid, zijne subjectiviteit, zijne herinneringen, de indrukken, welke hij
zelf genoten en in zijn eigen boezem tot nieuwe geheelen verwerkt heeft' in zijn gedichten
had willen 'te rug geven'.44 Men eiste dat een kunstenaar oprecht was, en aanvaardde
dat hij daardoor vernieuwend kon zijn. Het argument was niet dat een kunstenaar vernieuwend
moest zijn, en dat daarom waarheid van gevoelens en gedachten geëist werd.
Ik ben niet de eerste die het verband signaleert tussen de veranderde opvatting
over de bronnen van de kunstenaar en de opkomst van de waarde van oprechtheid.4;
M.H. Abrams gaat zelfs zover dat hij het criterium van oprechtheid direct verbindt
met een expressieve literatuuropvatting, dat wil zeggen met de opvatting die de verhouding
tussen tekst en dichter centraal stelt.46 Het blijkt dat typologieën als die van
Abrams ter karakterisering van kunstopvattingen niet dan met grote voorzichtigheid
gebruikt kunnen worden. Rond het midden van de negentiende eeuw eisten sommige
critici 'oprechtheid' van schrijvers en kunstenaars, omdat deze anders niet de
aanschouwelijkheid konden bereiken die men van de contemporaine kunstenaar en
letterkundige verlangde. Men eist een beeldende voorstelling van de werkelijkheid,
een verlangen dat volgens Abrams typologie nu juist kenmerkend is voor de mimetische
opvatting. Anderen noemden 'oprechtheid' als voorwaarde om een bepaald
effect bij het publiek te kunnen bereiken (een centrale waarde in de pragmatische
opvatting dat de verhouding tussen de tekst en het publiek op de eerste plaats staat).
Inderdaad wordt 'oprechtheid' bepleit door critici die verlangen dat kunstenaars een
eigen waarheid tot uitdrukking brengen (en zo een zekere autonome, individuele
waarheid uitdrukken) en een criticus die 'oorspronkelijkheid' verdedigt, zal ook
waarde hechten aan 'oprechtheid', maar wanneer critici rond het midden van de
negentiende eeuw spreken over de noodzaak van 'oprechtheid' is dat geen afdoende
reden te besluiten dat deze critici een expressieve literatuuropvatting belijden. Ook
mimetisch en pragmatisch georiënteerde richtingen kunnen, om uiteenlopende
redenen, van de kunstenaar 'oprechtheid' eisen.
Conclusie
De meeste critici rond het midden van de negentiende eeuw geloofden dat kunst
onmogelijk was zonder waarheid van gevoelens en ondervinding. Oprechtheid
maakte het mogelijk dat de kunstenaar uitsteeg boven het kopiëren van de dagelijkse
werkelijkheid en de naakte natuur, en erin slaagde het kunstwerk aanschouwelijk en
levendig te maken. Het criterium van oprechtheid woog vaak zwaarder dan de vraag
of de critici feitelijk instemden met de uitgedrukte gevoelens en opvattingen. Een
onvervreemdbaar aspect van de persoonlijkheid van de kunstenaar was zijn geloofsovertuiging.
Die mocht en kon hij nooit verloochenen.
Oprechtheid is 'de centrale categorie van het modernisme', schreef Cyrille
Offermans onlangsY De notie 'oprechtheid' is echter niet het eigendom van een
bepaalde school of een bepaalde stroming en behoort niet exclusief tot de romantiek,
het realisme of het modernisme.48 Wel is duidelijk dat 'oprechtheid' in classicistische
richtingen (inclusief het postmodernisme) niet van waarde wordt geacht. Op langere
'WAAR WAARACHTIGE POËZIJ MIJ AANGRIJPT' 237
termijn is de eis van oprechtheid verbonden met de realistisch en personalistisch georiënteerde
richting die sinds het midden van de achttiende eeuw tot ontwikkeling kwam.
'Oprechtheid' leverde een waarheidscriterium voor deze kunst. Maar daarmee was haar rol
niet uitgespeeld. De realistische kunstopvatting wilde dat het kunstwerk een zekere illusie
van werkelijkheid opriep, en eigen ervaring werd daartoe een noodzakelijke voorwaarde
genoemd. Hoe belangrijk dit streven naar illusie ook was, tegelijkertijd verlangde men dat
het kunstwerk iets meer, iets anders gaf dan die werkelijkheid en 'oprechtheid' maakte het
mogelijk een illusie van werkelijkheid te scheppen, maar maakte het tegelijkertijd mogelijk
aan de voorstelling de idealiteit en schoonheid te geven die de voorstelling in werkelijkheid
niet bezat. Om de woorden te lenen van de twintigste-eeuwse Belgische dichter Paul
Koeck: 'Tussen werkelijkheid en verbeelding ligt de authenticiteit'.49
Adres van de auteur: Tweede Oosterparkstraat 166-hs, NL-1092 BS Amsterdam
NOTEN
1 R. Wellek: A history ofmodern critici sm, 1750-1950. Vol. I. The later eighteenth century.
London, 1970 [Ie dr. 1955], spec. p. 52 (Diderot), 80 (SamuelJohnson), 204 (Goethe). ?ie voor
de achttiende-eeuwse ontwikkeling bovenal L. Gustafsson: Le poète masqué et démasqué. Etude sur
la mise en valeur du poète sincère dans la poétique du classicisme et du préromantisme. Uppsala, 1968.
2 R. Wellek: A history ofmodern criticism, 1750-1950. Vol. 11. The romantic age. Londen,
1970 [Ie dr. 1955], p. 137-138. De geschiedenis van 'oprechtheid' als morele notie, haar ontstaan
en ontwikkeling sinds het midden van de vijftiende eeuw is onderzocht door L. Trilling
in Sincerity and authenticity. Cambridge Mass., 1972.
JR.Wellek: A history ofmodern criticism, 1750-1950. Vol. lIl. The age oftransition. Londen,
1970 [Ie dr. 1955], p. 87. Zie voor Sainte-Beuve p. 38.
4 Vergelijk L. Nochlin: Realism. Harmondsworth, 1987 [Ie dr. 1971], p. 36, die het woord
'sincérité' 'a Realist battle-cry' noemt. Zie ook K. Wauters: 'Domien Sleeckx als theoreticus
van het realisme'. In: VMKA 1981, p. 23-47: 28-34.
5 Zie hoofdstuk 5 (L'imitation de la nature) en 6 (L'imitation des anciens) in het deel over
'Les fondements de la doctrine classique' in R. Bray: Formation de la doctrine classique. Parijs,
1978 [1926]. De invloed van deze tweedeling is tot ver in de negentiende eeuw aanwijsbaar.
6 Zie over het nauwe verband tussen classicisme en rationalisme: Bray: Formation de la doctrineclassique
(n. 5), p.114-139.
7 Zie over 'Poetic truth and sincerity' ook de gelijknamige paragraaf in M.A. Abrams: The
mirror and the lamp. Romantic theory and the critical tradition. Oxford, 1981 [1953], p. 312-320.
8 [Anon.]: '[Over] Waarheid en droomen, door Jonathan'. In: De gids 5 (1841) I
(Boekbeoordeelingen), p. 398-408: 408. Ook Prof. Opzoomer ('De kunst, uitdrukking der waarheid',
in: Kunstkronijk 9 (1848), p. 57-62) schreef dat wij 'in de gewrochten der kunst de waarheid
moeten aanschouwen, die door den geest gedacht is' (p. 59).
9 Q.N. [R.e. Bakhuizen van den Brink]: 'Personeel en profaan. Brieven aan Albert'. In: De
gids 5 (1841) II (Mengelingen), p. 269-278,400-404,449-465: 452.
10 -R. U.A. Alberdingk Thijm]: '[Over] Quos ego! Hekelrijmen, door den autheur der
Hippokreen-ontzwaveling'. In: De spektator 1844 (vierde deel), p. 39-61: 53.
11 K.N. Meppen: 'De roeping des kunstenaars in onzen tijd. Ter opening van de prijsuitdeeling
aan de kweekelingen der 's Gravenhaagsche Teekenacademie, den 23sten Augustus
1849'. In: Kunstkronijk 10 (1849), p. 88-91: 90.
238 T. STRENG
12 [Anon.]: '[Over] Proza en poë'zij, Verzameling van verspreide opstellen en verzen, van
Hilde brand/Beets'. In: Vaderlandsche letteroefeningen 1841 I (Boekbeschouwing), p. 212 -215: 214.
13 J. van Vloten: [Over] 'Beets' Korenbloemen'. In: Kunstkronijk 15 (1854), p. 85-89: 87. De o haakjes zijn geplaatst door Van Vloten, die hier een passage vertaalt van Edgar Vinet uit
Etudes sur la littérature Française au 1ge siècle, p. 12: 'Sachez écouter la voix intérieure; laissez
librement descendre dans votte sens et s'emparer de vous l'impression de la nature et de la
réalité; vous serez vrai alors [ ... J'.
14 [Anon.]: '[Over] Zangen des tijds. Pol/zij voor mijn vaderland, door J.J.L. ten Kate'. In: De
gids 6 (1842) I (Boekbeoordeelingen), p. 340-344: 341.
15 E.]. Potgieter: '[Over] Lentebladen. Poè'zij, van R. BenninkJanssonius'. In: De gids 8
(1844) 1 (Boekbeoordeelingen), p. 534-545, 590-601,664-678: 540. Zo werd het de Franse dichter
Béranger als een verdienste aangemerkt 'oprecht in zijn dwalingen [ ... ] te zijn'; [Anon.]:
'Pierre-Jean de Béranger. Beroemd Fransch liedjesdichter (Chansonnier)', in: Onze tijd.
Merkwaardige gebeurtenissen onzer dagen 1857, deel 20, p. 153-160: 156). Een vergelijkbare
opmerking is te vinden bij J. Kneppelhout, die oordeelde dat de maatschappij-kritische
gedichtjes van de Franse dichter Barbier uit innerlijke noodzaak waren geboren, terwijl de
Nederlandse dichter S.]. van den Bergh naar zijn onderwerpen moest zoeken
16 [Anon.]: 'Nederlandsche litteratuur. Brieven van T.A. aan zijn' studie-vriend den
WelEd. Heer A.K., thans Med. Dr. te R. Vierde brief'. In: De katholiek. Godsdienstig-, geschieden
letterkundig maandschrift 8 (1849), deel 15, p. 298-320: 320.
17 Men zou een uitzondering kunnen maken voor de muziek, maar in de negentiende eeuw
werd het vaak als verdienste van de componist aangemerkt wanneer hij door klanken de luisteraars
een beeld, bijvoorbeeld van een kolkende rivier of van een lieflijk landschap, schilderde.
18 [Anon.]: 'Over het verband tusschen mensch en kunstenaar'. In: Kunstkronijk 4 (1844),
p. 37. Zie over de strijd rond die aanschouwelijkheid in kunst in het algemeen en in poëzie in
het bijzonder W. Munsters: Le pittoresque dans les doctrines poétiques en France (1700-1830).
Nijmegen, 1989. Dissertatie Nijmegen.
19 H.]. Schimmel: 'Blikken in de werkelijkheid. [Over] Blikken in het rond, naar binnen en naar
boven, Tilburgsche mijmeringen en Hermine, van Elise [van CalcarJ'. In: De gids 1853 Il, p. 27-62:
47. Geertruida Bosboom-Toussaint wijdde zelfs een novelle aan, zoals de recensent zei, een
'groots denkbeeld' maar 'niet meer nieuw', dat namelijk alleen 'zelf doorleefd lijden' goed
geschilderd kon worden. V gl. B.: '[Over] Vergeet mij niet. Muzen-Almanak voor 1849'. In:
Leeskabinet 1850 (Bibliographisch Album), p. 1-4: 3). Zie ook Gerard KeIler: 'FranschHollandsch'.
In: De tijdstroom. Maandschrift gewijd aan wetenschap, letteren en kunst 1 (1858) Il,
p. 46-60: 51: 'Wat men weten wil van hetgeen men niet heeft gezien, put men uit boeken en
de voorstelling wordt flaauw [ ... J'.
20 [Anon.]: 'Beschouwing van het boek Job, met proeven van eene dichterlijke vertaling'.
In: Maandschrift voor de beschaafden stand ter bevordering van bijbelkennis en christeljk leven 1857,
p. 247-291, 362-374, 523-539: 277.
21 Zie het onderzoek naar 'de uit- en inwendige gronden voor de echtheid van de
Handelingen', door J.]. van Oosterzee, als besproken in Godgeleerde bijdragen 1846 Il, p. 657-
696: 660. In 1854 verscheen in Duitsland een zeventiende-eeuwse kroniek, waarvan de waarheid
door het publiek voetstoots werd aangenomen. 'Dat omslagtige van den verhaaltrant, die
soms roerende eenvoudigheid, dat vaste geloof en dat domme bijgeloof van de handelende
personen, dat minutieus naauwkeurige der beschrijving, die getrouwe voorstelling van het
heksenproces, die locale kleur, welke alles draagt, brengt u in den waan dat gij eene ware
gebeurtenis leest'. Bij de tweede druk bleek de auteur een Duitse dominee te zijn die zijn tijdgenoten
wilde overtuigen 'van de ijdelheid der woordkritiek': taal en vorm van een geschrift
konden volgens hem niet als bewijs gelden voor de historische waarheid. Zie [Anon.]: 'Over
Maria Schweidler, de barnsteenheks. Een verhaal naar het onvolledig handschrift haars vaders,
Abraham Sweidler, uitgegeven door W. Meinhold. Naar het Hoogduitsch'. In: Tijdspiegel,
p. 523-527: 525.
22 E.F.: '[Over] Huisselijk geluk en huisselijk leed en De buren, van Frederika Bremer'. In:
Algemeen letterlievend maandschrift 26 (1842), Boekbeoordeeling, p. 523-527: 525.
'WAAR WAARACHTIGE POËZij Mij AANGRIJPT' 239
2J H.J Schimmel: 'Hendrik Conscience'. In: De gids 20 (1856) rr, p. 771-829: 794. Ook het
verhaal 'De loteling', 'het spreekt uit ieder détail,' was volgens Schimmel op eigen waarneming
gebaseerd (p. 979).
24 V.R.: '[Over] 1848, of nacht en licht. Geschiedkundige roman, naar het Hoogduitsch van
Fr. Lubojatski'. In: Leeskabinet 1852, Bibliographisch album, p. 90.
25 [Anon.]: 'Nederlandsche litteratuur. Brieven van T.A. aan zijn' studievriend den weled.
heer A.K., thans med. Dr. te R. Zevende en laatste brief'. In: De katholiek 10 (1851), deel 20,
p. 30-51: 44-45. Zie ookJ Kneppelhout ('Een dichter uit het volk', in: De gids 13 (1849) I, p. 427-
453) waar deze schreef dat, wanneer de vormen 'rhetorisch en ontleend' waren, de taal van de
kunstenaar eronder leed (p. 499).
26 B.: '[Over] Vergeet mij niet. Muzen-Almanak voor 1849'. In: Leeskabinet 1850,
Bibliographisch Album, p. 1-4: 1.
27 J van Vloten: 'Nicolaas Beets'. In: Lectuur voor de huiskamer 1854, p. 25-30,51-54: 26.
28 E.]. Potgieter: 'Een blik naar Crabbe'. In: De gids 22 (1858) rr, p. 486-514, 602-641, 780-
819: SOL
29 -R- [= S.J. van den Bergh]: 'De tentoonstelling te Rotterdam voor het jaar 1850'. In:
Kunstkronijk 11 (1850), p. 51-57,60-66: 61. Van den Bergh verwijst naar Da Costa die deze
stelling in zijn Voorlezingen over de poiizij, in verband met geschiedenis en menschkunde 'krachtig
en voldingend' bewees.
30 [Anon.]: 'Goed gemeend. [Over] Gedichten, vanJP. Regeer'. In: Tijdspiegel 1858 rr, p. 435-
437: 435. Zie ook het verslag over de lezing die Isaac da Costa gaf op 21 maart 1859 in Den
Haag (A. [A. Ising?]: 'In de residentie', in: Nederlandsch magazijn 1859, p. 98-99), waar Da Costa
zei: 'Datgene, wat de geest des dichters heeft bezield, moet bewerkt worden in de harten der
toehoorders; de dichter assimilieert de harten en de gemoederen met zijn eigen hart. Men moet
dus ook zelf voelen om een ander te doen voelen, men moet zelf schreijen om het een ander te
laten doen'. Deze gedachte is vooral bekend in de formulering van Horatius 'Si vis me flere,
dolendum est primum ipsi tibi', dat wil zeggen: 'indien gij wilt dat ik ween, moet gij u eerst zelf
bedroefd tonen'.
31 R.: 'Harriet Beecher Stowe'. In: De tijd, merkwaardigheden der letterkunde en geschiedenis
van den dag, voor de beschaafde wereld 1853, deel 17, p. 84-85. Hier p. 85.
32 Er is geen systematisch onderzoek verricht naar de opvattingen over het beeld van de
vrouw als kunstenares in deze periode, hoewel de letterkundige tijdschriften hiertoe volop
aanleiding geven. De kranten uit de periode 1814-1848 zijn onderzocht door K. Korevaart,
die in "'En wee de vrouw, die immer hare huishoudingverzaekt ... ". Vrouwen in de dagbladkritiek',
in: Vrouwen in taal en literatuur. [Red.] K. Korevaart. Amersfoort, 1989, p. 82-96 verslag
doet van haar bevindingen.
JJ Zie bijvoorbeeld E.A. Koolhaas-Grosfeld: 'Nationale smaak versus goede smaak.
Bevordering van nationale kunst in Nederland 1740-1840'. In: Tijdschrift voor geschiedenis 95
(1985), p. 605-636; J Th.M. Bank: Het roemrijk vaderland. Cultureel nationalisme in Nederland
in de negentiende eeuw. 's-Gravenhage, 1990 en N.GF. van Sas: 'Nationaliteit in de schaduw
van de Gouden Eeuw. Nationale cultuur en vaderlands verleden 1780-1914'. In: De Gouden
Eeuw in perspectief. Het beeld van de Nederlandse zeventiende-eeuwse schilderkunst in later tijd.
[Red.] F. Grijzenhout en H. van Veen. Nijmegen, 1992, p. 83-106.
34 A. UA Alberdingk Thijm]: 'Over de kompozitie in de kunst'. In: Kunstkronijk 4 (1844),
p. 21-22, 29-33, 57-59, 65-66,73-75; 8 (1848), p. 1-2,9-10,26-28; 1849, p. 7-12. Hier in de
aflevering over 'De kompozitie in de schilderkunst', 1844, p. 29-33: 31.
35 JP. de Keijser: 'Onze letterkunde. [Over o.a.:] De Jonker van Brederode, door W.J.
Hofdijk'. In: Nederland. Proza en poëzij van Nederlandsche auteurs 1850 I, p. 64-76, 271-286:
278-279. Ik wil 'mijne individualiteit' niet verloochenen, aldus ook de predikant]. Hoek, toen
hij uiteenzette waarom hij zijn protestantse leerstelligheid in de kunst wilde laten doorklinken
(]. Hoek: 'Christendom en romantiek. Voorlezing van een dorps-predikant', in: De stadsen
dorpsbibliotheek 1854 rr, p. 1-20: 15).
36 -S-. [= JP. de Keijser]: 'Protestantismus en kunst. Zwak woord voor sterke zaak'. In:
Tijdspiegel 1851 I, p. 420-424: 420. Een uitzondering is de anonieme auteur in het Algemeen
240 T. STRENG
letterlievend maandschrift 27 (1843) Boekbeoordeelingen, p. 307-311, die naar aanleiding van het
verschijnen van een nieuw tijdschrift, De protestant, opmerkte: 'Eene bijzondere kleur draagt
ook dit Tijdschrift niet; en dit mag, dit kan het niet doen. De waarheid is kleurloos, is zuiver.
Wil men haar eene kleur geven; zij houdt op onpartijdig, opregt te zijn; zij is de waarheid niet
meer! Men heete haar wit, zoo men wil; maar dan ook alleen zoo verre, als dit eene ontkenning
van alle kleuren is. Wij noemen dit dus eene deugd; en doen dit te meer, omdat men
thans ook hierin niet zelden op een dwaalspoor is, zoowel in het Staat- en Letterkundige, als
in het Kerkelijke en godsdienstige' (p. 309-310).
37 [Anon.]: '[Over] Aurora. Jaarboekje voor 1844, Vergeet mij niet. Jaarboekje voor 1844 en
Nederlandsche muzen-almanak voor 1844'. In: De gids 8 (1844) 1 (Boekbeoordeelingen), p. 41-55,
96-114: 98.
38 Chon. [Chonia/ Je. Kindermann]: '[Over] "Magdalena van Vaernewyck, naar de natuur
geteekend door Pauwels Foreestier". Medegedeeld door JA. Alberdingk Thijm. (Nederland.
1851. No. 3.)'. In: Nederland 1851 III (Neerlands letterkunde), p. 48-54: 48.
39 Joh. e. Zimmerman: '[Over] Eerste gedichten, van P.A. de Genestet'. In: De gids 16 (1852)
11, p. 414-419: 414.
40 HJ Schimmel: 'Gevoelspoëzy'. [Over] Levensbeelden. PoëZij, van]an van Beers'. In: De
gids 23 (1859) I, , p. 434-457: 456.
41 Zie ook noot 36 over de kleurloosheid van de waarheid.
42 [Anon.]: 'Jaarboekjes voor 1852'. In: Vaderlandsche letteroefoningen 1852 I (Boekbeschouwing),
p. 34-47: 37. De recensent maakte de opmerking naar aanleiding van het gedicht "t Gevoel', dat
SJ van den Bergh bijdroeg aan de almanak Holland.
43 Zie hierover ook G J.] ohannes: Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek naar het literaire
denken over de verbeelding - van Van Alphen tot Verwey. Amsterdam, [1992]. Dissertatie U.vA,
p.67-80.
44 X3 [J.W. Cramer]: 'Drie gedichten van JA. AlberdingkThijm'. In: De spektator 1845, vijfde
deel, p. 21-32, 92-106: 24. In dit citaat komen vier maal het bezittelijk voornaamwoord
'zijn', één maal 'zelf' en één maal 'eigen' voor, tegen éénmaal 'nieuw'. Dat geeft de verhouding
aardig weer.
45 Het verband tussen de opkomst van de noties 'originaliteit' en 'oprechtheid' wordt nader
onderzocht door Roland Mortier in het hoofdstuk over 'L'authenticité comme valeur littéraire'
in: L'originalité. Une nouvelle catégorie esthétique au siècle des lumières. Genève, 1982, p. 129-139.
Ook]. Oosterholt ('Kunstdrift en kunstbewerking. Nederlandse lyriekopvattingen in de tachtiger
jaren van de achttiende eeuw', in: De achttiende eeuw 26 (1994) p. 25-39) bespreekt een aantal
problemen die tegen het einde van de achttiende eeuw rees, bijvoorbeeld de vraag of je nog
van 'illusie' en 'nabootsing' kunt spreken wanneer een dichter zijn persoonlijke gevoelens uitspreekt
en welke rol 'authenticiteit' kan spelen bij de beantwoording van deze vraag.
46 M.H. Abrams: 'Theories of poetry' . In: Princeton encyclopedia of poe try and poetics. [Red.]
Alex Preminger, FJ. Warnke en O.B. Hardison. Princeton, 1975, p. 639-649: 644. Daarnaast
noemt hij de mimetische literatuuropvattingen, met als belangrijkste criteria werkelijkheidsgetrouwheid
en waarschijnlijkheid, de pragmatische opvatting, waarin het welgevoegelijke,
het decorum het zwaarste weegt, en de objectieve literatuuropvatting die bovenal hecht aan
veelomvattendheid en complexiteit.
47 e. Offermans: "'Ik ploeg op mijn doelen zoals zij op hun akkers". De brieven van Vincent
van Gogh'. In: Sporen van Montaigne. Essays. Amsterdam 1994, p. 57. Eerder verschenen in De
Groene Amsterdammer van 23 juni 1990.
48 P. M. BalI beschrijft in 'Sincerity: The rise and fall of a critical term' (in: Modern language
review 1964, deel 59, p. 1-11) hoe de notie van 'oprechtheid' nog een steen des aanstoots
vormde voor de New critics in de jaren dertig. Zie ook H. Peyre: Literature and sincerity. New
Haven/Londen/Parijs, 1963, die de rol onderzoekt van het concept 'oprechtheid' in de Franse
letterkunde van de Renaissance tot ver in de twintigste eeuw.
49 P. Koeck: 'Tussen werkelijkheid en verbeelding ligt de authenticiteit'. In: De Vlaamse gids
63 (1979), no. 6, 29-34.
c. Henstra
De Breeveertien in de woordenboeken
Abstract - The 'Breeveertien' (Broadfourteen) used to be and still is an extensive
(broaá) plain fourteen fathoms deep in front of the coast of Holland. In the seventeenth
and eighteenth centuries the same plain could be called a shoal because the
surrounding sea bottom was lower everywhere. In the course of the nineteenth
century the differences in depth disappeared and therefore the Broadfourteen
should no longer be called a shoal. In the dictionaries there are several misconceptions
about the Broadfourteen; consequently the Broadfourteen is still called a
shoal, even in the biggest dictionary of the Dutch language, the WNT.
In de lexicografie is de Breeveertien al anderhalve eeuw lang een gevaarlijke 'ondiepte'
waarop menig woordenaar is gestrand, terwijl ze toch, zoals uit de naam is af te leiden,
14 vadem (1 vadem = 1.80 m.) diep is.
Vanaf de negentiende eeuw is de Breeveertien een uitgestrekte (breede) vlakte voor
de Hollandse kust van ± veertien vadem diep; een horizontale onderbreking dus van een
flauw hellende zeebodem. Aan het eind van de zestiende en in de zeventiende en achttiende
eeuw werd diezelfde vlakte van ± 14 vadem diep overal omringd door een lager
gelegen zeebodem; de Breeveertien had reliëf en op grond daarvan kon men haar toen
een bank noemen. De diepteverschillen varieerden in de zeventiende eeuw, zoals te
zien is op een zeekaart van Blaeu [1648], van 2 á 3 vadem aan de binnenkant (overgang
van 14 naar 16 á 17 vadem) tot 10 vadem op een enkele plaats aan de buitenkant (overgang
van 14 naar 24 vadem), zodat op sommige plaatsen de helling van de Breeveertien
vrij steil geweest zal zijn. Korter en smaller van vorm en met geringere diepteverschillen
treffen we 'De brede Vierthijn' aan op een zeekaart uit het Thresoor der Zeevaert van
Lucas Jansz. Waghenaer uit 1592. Na de zeventiende eeuw nemen de diepteverschillen
geleidelijk af en in de loop van de negentiende eeuw zijn ze vrijwel verdwenen. De
Breeveertien als vlakte is onveranderd gebleven, maar t.o.v. haar omgeving is de situatie
wèl veranderd: de diepteverschillen zijn opgeheven en op grond daarvan kunnen
we niet meer spreken van een bank.
De Breeveertien had de vorm van een gebogen arm; de onderarm was loodrecht
op de kust gericht en 'raakte' deze tussen Scheveningen en een punt tussen
Noordwijk en Zandvoort; na de elleboog, ± 30 mijl uit de kust, liep de bovenarm
evenwijdig aan de kust tot boven Tessel, waar de Breeveertien eindigde. Rondom de
elleboog was het in de zeventiende eeuw 20 tot 24 vadem diep.
De cartografen hebben de bank in kaart gebracht, I de lexicografen daarentegen
zijn, zover ik heb kunnen nagaan, meer dan twee eeuwen aan de in vele uitdrukkingen
voorkomende Breeveertien stilzwijgend voorbijgegaan. Raadselachtig is dit allerminst:
in de eerste plaats is het verschijnsel zonder de in kleine kring circulerende,
kostbare zeekaarten moeilijk exact te beschrijven en in de tweede plaats zijn in de
TNTL 111 (1995) 241-244
242 C. HENSTRA
zeventiende en achttiende eeuw vrijwel uitsluitend tweetalige woordenboeken verschenen,
waarin een inheemse aardrijkskundige naam niet thuishoort. Eerst in 1840
duikt de Breeveertien in het Aardrijkskundig Woordenboek van A.]. van der Aa op met
de volgende beschrijving:
zandbank in de Noordzee, op de kust van Holland. Zij beslaat de geheele breedte van
bezuiden Scheveningen tot benoorden Noordwijk aan Zee, strekt zich op die zelfde
breedte noordwestwaarts in zee uit, vormt ongeveer op de hoogte van 22°25'O.L.
52°40' N.B., [de nulmeridiaan van Greenwich werd eerst in 1884 algemeen aangenomen
(CH») eenen elleboog, en neemt van daar, allengs smaller wordende, eene noordelijke
rigting tot dat zij op ongeveer 54° N.B. in eene stompe punt uitloopt.
Tot zover een correcte beschrijving. Uit de volgende onjuistheden blijkt dat Van der
Aa geen of geen goede zeekaart tot zijn beschikking had, althans niet raadpleegde:
De Breeveertien is aan de binnenzijde steil, als een muur omlaag gaande, en heeft daar
zes en twintig vademen diepte; aan den buitenkant is het nog dieper, doch aldaar loopt
zij glooijend op tot op veertien vademen, waarop zij gemeenlijk blijft, en waarvan zij
haren naam ontleent; maar digt aan den vasten wal is zij wat ondieper en wel tot negen
of tien vademen toe. Sommigen willen dat zij de oude zeewering van ons land geweest
zij [ ... ). Thans belet zij aan grootere vaartuigen, dan vissersschuiten, het landen op de
Hollandsche kust.
De aangegeven diepten zijn voor de zeventiende en zeker voor de negentiende eeuw
sterk overdreven en de onmogelijkheid van het landen is niet te rijmen met de volgende
zinssnede 'maar digt aan den vasten wal is zij wat ondieper en wel tot negen of
tien vademen toe'; bovendien kunnen grotere vaartuigen nergens op de kust landen.
Wat zegt het WNT (lIl, 1 [1902]), de moeder van al onze woordenboeken, ervan?
Naam eener groote, breede zandbank vóór de Hollandsche kust die vroeger, bij Katwijk
beginnende en op een afstand van 6 geogr. mijlen van de kust als een elleboog ombuigende,
zich uitstrekte tot op de hoogte van Tessel, doch thans, tengevolge van veranderingen
in den bodem, eene uitgestrekte vlakte vormt, dwars van Noordwijk in noordoostelijke
richting zich uitstrekkende tot dwars van Callantsoog. Blijkbaar is de naam
ontleend aan de doorgaande gelijkmatige diepte van omstreeks 14 vadem water welke
daarop gevonden wordt.
Hierbij zij opgemerkt dat de afstand van de elleboog tot de kust niet 6 maar ± 30 mijl
was. De tweede onjuistheid schuilt in de zinsnede 'doch thans [ ... l eene uitgestrekte
vlakte vormt'. De Breeveertien is altijd een vlakte geweest. Uit deze formulering
blijkt dat de redacteur van het WNT de Breeveertien in voorgaande eeuwen niet als
een vlakte zag, maar waarschijnlijk als een rug, de meest voorkomende vorm van een
bank. Als er geen sprake was van een vlakte, dan ook geen 'doorgaande gelijkmatige
diepte', zoals aan het eind van de omschrijving vermeld wordt. De kern van de
omschrijving van het WNT is als volgt: eene groote, breede zandbank (die) thans
eene uitgestrekte vlakte vormt.2 De Breeveertien wordt dus nog steeds als een bank
gezien (in de vorm van een vlakte), hetgeen onjuist is.
Na het verschijnen van het desbetreffende deel van het WNTis de opmars van 'de
DE BREEVEERTIEN IN DE WOORDENBOEKEN 243
verdwenen zandbank' niet meer te stuiten; in alle door mij geraadpleegde woordenboeken
wordt de Breeveertien als bank omschreven. H. Zond ervan wijkt hiervan af in
zijn Algemeen verklarend woordenboek [1912]: 'zandbank die oudtijds voor de hollandsche
kust lag' en is daarmee de enige die inzag dat er op dat moment geen sprake meer
was van een bank.
In 1914 komt Van Dale in zijn 5e druk met nieuwe gegevens, die waarschijnlijk
ontleend zijn aan Vivat's geitlustreerde encyclopedie bewerkt door J. Kramer [1900-
1908]: 'eene lange, breede zandbank voor onze kust, van 32°40' tot 54° N.B. en
gemiddeld 14 vadem onder water'. 32°40' i.p.v. 52°40'! Dat is op de hoogte van
Madeira! Deze geografische positie van de 'zandbank' treffen we tot en met de 12e
druk [1992] aan; zelfs Viëtor, 'oud eerste stuurman van de koopvaardij', zoals de
titelpagina vermeldt, neemt in zijn Zeemanstaal [z.j.], vermoed ik, de omschrijving
van Van Dale over: 'lange, brede zandband voor onze kust van 32°40' tot 54°00'
N.B. met een gemiddelde diepte van 14 vademen': 3 fouten plus een drukfout; de
diepte is - en dat is de derde fout - niet gemiddeld 14 vadem, maar 14 vadem, zij het
met enige speling.
Het aantal misvattingen is hiermee nog niet uitgeput. De Bo noemt in zijn
Westvlaamsch Idioticon [1892] de Breeveertien 'eene zeer breede droogte [sic] die
meest overal veertien vamen diep ligt'. En tenslotte ziet A. Huizinga in zijn
Nederlandse zegswijzen [1965] bij storm de schepen meestal verongelukken op de
Breeveertien; 'hoogstens 14 vadem diep' geeft hij er (ter verklaring?) bij.
Waarschijnlijk heeft de figuurlijke betekenis van de uitdrukking de breeveertien
Uit: The Sea-Beacon by WilliamJohnson Blaeu [1643], facsimile-uitgave van Theatrum Orbis
Terrarum [1973].
244 C. HENSTRA
opgaan, namelijk 'verongelukken', hem parten gespeeld. De betekenisontwikkeling
van deze uitdrukking zal zó verlopen zijn: de zee opgaan> een vrij leventje leiden>
een los leven leiden (vooral van meisjes gezegd) > de verkeerde weg opgaan> verongelukken.
Overigens is het heel goed mogelijk dat in de zeventiende eeuw bij
stormweer een enkel schip is vergaan door de zware brekers die vermoedelijk boven
de steile hellingen van de Breeveertien, rondom de elleboog, hebben gestaan.
Nogmaals, al dit onbegrip hoeft ons niet te verbazen; de Breeveertien is tenslotte
geheel aan het oog onttrokken. Hopelijk worden wij niet van de weeromstuit het
slachtoffer van een andere vorm van onbegrip, zoals te zien is bij Charles Nodier
[1785 -1840]: 'Les dictionnaires sont des plagiats par ordre alphabétique'. Het woord
'plagiaat' is hier niet op zijn plaats; het werk van een lexicograaf bestaat voor een groot
gedeelte uit het inventariseren van taalmateriaal èn de bevindingen van anderen; daar
is niets op tegen, integendeel zelfs, mits kritische zin en speurzin daar maar niet
onder lijden.
Adres van de auteur: Fruinlaan 3, NL-2 313 EP Leiden
NOTEN
1 Geraadpleegde zeekaarten:
William Johnson Blaeu: The Sea-Beacon. Amsterdam: ].W. Blaeu, 1643. Facsimile-uitgave:
Amsterdam: Theatrum Orbis Terrarum, 1973.
Nieuwe Paskaert van de kust van Hollandt tussen Texel en de Maes .... Amsterdam: Joannes van
Keulen, [z.j.]. Eerste uitgave: 1682.
Jan Rokusz. Douw: Nieuwe en zeer accuraate Zee-Caart van den Hollandse wal strekkende van de
Maas tot Texel. Amsterdam: J oannes van Keulen en Zn., 1779. Eerdere uitgave: 1756.
Stuart Amos Arnold: AChart ofthe Coast of Holland [1784].
Zeekaarten van de Nederlandse Hydrographische Dienst van 1902 en 1964.
2 'doch [die] thans [ ... ] eene uitgestrekte vlakte vormt' is een bijvoeglijke bijzin bij 'eene
groote, breede zandbank'.
Frans A. Janssen
Een Nederlands handboek editiewetenschap
N.a.v. Marita Mathijsen, Naar de letter. Handboek editiewetenschap. Uitgegeven
onder auspiciën van het Constantijn Huygens Instituut van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Assen: Van Gorcum, 1995.
ISBN 90-232-2974-6 Prijs:! 69,50
Abstract - Mathijsen's Naar de letter, the first Dutch reference baak in the field of
textual editing, gives many valubale insights and goes into recent discussions on
textual scholarship. Although its dependance on the historic-cricitical school has
created a certain one-sidedness, it can be regarded as an important baak which
hopefully induces a lively discussion.
In het na-oorlogse Nederland namen W.Gs Hellinga en zijn leerlingen een belangrijke
plaats in op het gebied van de editietechniek en de theoretische reflectie daarop; zij volgden
in een aantal aspecten de Angelsaksische inzichten betreffende 'textual criticism' .
Aan het einde van de jaren zeventig komt hier een nieuwe, Duits-georiënteerde richting,
die van de 'historisch-kritische Ausgabe', die een indrukwekkende reeks edities van werken
van moderne Nederlandse auteurs (onder anderen Bloem, Leopold, Nijhoff,
Multatuli) voortbracht, uitgegeven door A.L. Sötemann en zijn leerlingen. Zij riepen
zelfs een instituut dat tekstedities wil stimuleren in het leven, thans Constantijn Huygens
Instituut geheten (waarin thans ook reeds bestaande instellingen die Erasmus en Grotius
editeren ondergebracht zijn). Uit deze kring is het initiatief voortgekomen dat tot het
hier te bespreken handboek leidde: Naar de letter. Handboek editiewetenschap, van de hand
van mw. dr Marita Mathijsen, die eerder De brieven van De Schoolmeester en de
Verzamelde gedichten van Hans F averey heeft uitgegeven. l
Dit eerste Nederlandstalige handboek op dit gebied is een moedige onderneming.
Het wil het gehele terrein van de editietechniek en editietheorie behandelen, van het
verzamelen van de bronnen via de analytische bibliografie en de tekstkritiek tot de
specifieke problemen bij het editeren van brieven. Uitvoerige lijsten van geraadpleegde
werken getuigen van de grote belezenheid van de auteur; zelfs het recente
Amerikaanse handboek van Greetham is vermeld.2 In enkele opzichten vervult het
boek een voortrekkersrol: het is grotendeels gericht op Nederlandse literaire teksten
en beperkt zich daarbinnen voornamelijk tot de negentiende en twintigste eeuw. Dit
heeft echter ook nadelen: wie van mening is dat de klassieke en bijbelfilologie een
leerschool vormen voor elke editorale arbeid, zou graag wat meer over de inzichten
van deze filologen vernemen dan Mathijsen geeft in haar al te korte 'Korte geschiedenis
van het editeren', zoals de titel van het eerste hoofdstuk luidt; ik mis dan ook
een verwijzing naar de klassiek geworden handleiding van Kenney.J
TNTL 111 (1995)245-251
246 F.A. ]ANSSEN
Het indelingsschema in het hoofdstuk 'Editietypen' is eenzijdig in de benadering van
wat er in 'het veld' gebeurt, en hiermee raak ik een principieel punt. Mathijsen onderscheidt
naast drie hoofdtypen (te weten: 1. historisch-kritische editie; 2. studie-editie;
3. leeseditie), een drietal 'overige editietypen' (namelijk: a. facsimile-editie; b. editie
volgens de 'critical-text' -theorie; c. archiefeditie). Opvallend is namelijk de lage plaats
die de toch wijd verbreide Angelsaksische richting, hier aangeduid met 'critical-text'
(ik zou liever de Nederlandse term tekstkritische editie gebruiken), in de rangorde toegewezen
krijgt.
De historisch-kritische editie 'toont de historische groei van een werk, door alle
versies ervan in hun ontstaansvolgorde weer te geven' (p. 58); als basistekst heeft dit
Duitse editietype een voorkeur voor een vroege versie, opdat de genese van de tekst
gemakkelijk af te lezen is in het variantenapparaat: alle versies zijn immers gelijkwaardig.
In feite vormt de overzichtelijkheid van het apparaat bij de keuze van de
basistekst (vergelijk p. 157-160, 350) mijns inziens een oneigenlijk argument: men
legt de tekst van een werk vast in een versie op basis van een marginaal gegeven.
Daar het doel van de editie de chronologie is, aarzelt dit editietype niet dicht- en
verhalenbundels open te breken en de onderdelen te herordenen en andere teksten
in hun chronologische plaats in te voegen: 'de presentatie van de historische ontstaansvolgorde
kan belangrijker zijn dan de later aangebrachte eenheid' (p. 354).4
Het doel van een tekstkritische editie (ook wel naar haar voormannen de 'GregBowers-
methode' genoemd) is daarentegen een zo zuiver mogelijke tekst te bieden,
die -idealiter - als standaardtekst kan dienen, die gelezen, gespeeld of beluisterd kan
worden. Zij wil niet allereerst de genese van de tekst dienen maar het werk zelf; zij
volgt de intentie van de auteur en presenteert dan als basistekst bij voorkeur de laatste
door de schrijver actief geautoriseerde versie. Daar autorisatie van een versie niet
per se inhoudt dat al haar lezingen en varianten geautoriseerd zijn (de auteur kan bijvoorbeeld
geen of slordig proeven gelezen hebben), worden niet-actief geautoriseerde
lezingen hierin gecorrigeerd, indien mogelijk naar vroegere versies; tevens
worden de varianten uit andere versies in het apparaat opgegeven, zodat naast een
impliciete verantwoording van de beslissingen van de editeur tevens de genese van
de tekst geboden wordt (waardoor tegelijkertijd voldaan is aan de zojuist geciteerde
doelstelling van de historisch-kritische editie!). De vraag is al eens eerder gesteld: de
Mona Lisa hangt in het Louvre maar waar bevindt zich de Hamiet? 'De' Hamiet
bestaat niet, er zijn een aantal versies, maar het stuk moet gespeeld worden en de
tekstkritische editiemethode onderneemt een poging tot een reconstructie van een
tekst die zo dicht mogelijk bij de laatste intentie van de auteur ligt (terecht merkt
Mathijsen enkele malen op dat men behoedzaam met het begrip auteursintentie
dient om te gaan: p. 128, 130, 142, 164). De studie- en de leeseditie kunnen hier niet
in de plaats treden van de tekstkritische editie, doordat deze geen editie-wetenschappelijke
doeleinden nastreven (in het bijzonder wat betreft de tekstconstitutie en
het variantenapparaat); ze kunnen wel op een tekstkritische of historisch-kritische
editie gebaseerd zijn. Van de voordelen van de facsimile-editie wordt een fraai voorbeeld
gegeven door het afbeelden van een pagin.a uit Multatuli's Minnebrieven (7 e
druk, 1881), waar de typografische vormgeving medebepalend is voor de betekenisambiance
van de tekst, maar dit voor tekstverzorgers zo belangrijke inzicht, waar de
EEN NEDERLANDS HANDBOEK EDITIEWETENSCHAP 247
laatste jaren nogal eens over gepubliceerd is,s wordt niet uitgewerkt. Onder archiefeditie
wordt hier het type verstaan dat vroeger diplomatische editie genoemd werd;
de term diplomatisch komt bij Mathijssen alleen nog voor waar het de wijze van
weergeven van een bron betreft.
Terugkerend naar het punt van de eenzijdigheid moet gezegd worden, dat
Mathijsen, hoewel ze kritiek op de Duitse en Angelsaksische editietypen in dit
hoofdstuk en in het hoofdstuk gewijd aan 'De keuze van de basistekst' gelijkelijk
bespreekt,6 door een andere indeling in editietypen meer recht zou doen aan de huidige
editietheorie en praktijk. De historisch-kritische editie en de tekstkritische editie
vormen mijns inziens de hoofdtypen omdat zij in wetenschappelijk opzicht de hoogste
eisen stellen, alle andere vallen onder de rubriek 'overige'. Het pleidooi dat
Mathijsen houdt voor een toenadering tussen de verschillende editietypen kan ik
onderschrijven, maar in de betreffende paragraaf (p. 76-78) komen alleen háár drie
hoofdtypen aan de orde en wordt de 'critical-text' -editie niet meer genoemd; ook op
enkele andere plaatsen waar editie typen vergeleken worden, beperkt Mathijsen zich
op dezelfde wijze (p. 56, 141, 149,337,348-349). Die toenadering vindt overigens
in de praktijk al plaats: de recente editie van Multatuli's Max Havelaar (die hieronder
nog aan de orde zal komen) noemt zichzelf weliswaar historisch-kritisch maar
onderscheidt zich nauwelijks van het tekstkritische type. Overigens biedt de tekstkritische
editie, zoals gezegd, ook de genese van de tekst, zij het niet als hoofddoel.
De hoofdstukken gewijd aan het handwerk van de editeur, namelijk het verzamelen
van zijn bronnen en de selectie van een basistekst daaruit, zijn instructief; dit geldt in
het bijzonder voor de behandeling van complicaties bij de autorisatie door de auteur.
Dat dit handboek editiewetenschap een uitvoerig hoofdstuk telt over de analytische
bibliografie (dat is de studie van de productiewijze van het boek met het oog op de
gevolgen daarvan voor de tekst), bewijst dat het belang van deze hulpwetenschap voor
de filologie wordt erkend. Hoewel Mathijsen een goed oog heeft voor de gevolgen die
het produktieproces (van kopij tot druk) voor een tekst kan hebben, zijn er een aantal
verwarringen ontstaan, waarvan ik er hier enkele zal noemen. De term 'legger' is niet
voorbehouden aan gedrukte kopij (p. 49, 185), maar geldt - àls men deze uit de codicologie
afkomstige term voor gedrukte boeken wil gebruiken - voor elke kopij. De
verhouding tussen schoondruk en weerdruk enerzijds en binnenvorm en buitenvorm
anderzijds is niet goed weergegeven (p. 178); het is niet zo dat de binnenvorm bij seriatim
zetten (dit is zetten in de volgorde van de kopij en niet 'het werken met meer zetters
tegelijk' - dit laatste is van toepassing op het per vorm zetten) niet eerder gereed
kan zijn dan de buitenvorm: zij is dit per definitie, daar de laatste pagina van het vel tot
de buitenvorm behoort.1 De behandeling van de bibliografische formaten wordt moeilijk
te volgen doordat de bijgevoegde afbeelding (p. 180) van 'een vel handgeschept
papier' (bedoeld is 'een schepvorm') een uiterst zelden voorkomende vorm toont
waarbij het watermerk en de kettinglijnen geheel anders dan gewoonlijk gesitueerd
zijn.8 De lektuur van de passage gewijd aan de correctie van proeven - zo belangrijk
voor de tekstediteur - wordt in ernstige mate verstoord door de onjuiste opvatting dat
deze correctie meestal geschiedde terwijl men al met drukken begonnen was zodat de
correcties alleen tijdens het drukken door middel van zogenaamde perscorrecties uitgevoerd
konden worden (p. 178, 202);9 perscorrecties vormen echter uitzonderingen
248 F.A. JAt'l'SSEN
in het correctieproces. Vondels laatste correctie in zijn vertaling van Ovidius is verkeerd
begrepen (p. 213: zie de verwijzing in n. 39). Een cancel (een ingeplakt verbeterblad
dat het oorspronkelijk gedrukte blad moet vervangen) wordt niet door de
corrector in het katern aangebracht (p. 184) maar door de binder. De linker pers op
de bekende prent van Matthaeus Merian is geen pers voor kopergravures (diepdrukpers)
maar een gewone boekdrukpers (p. 175). De invoering van de zetmachines
(Monotype en Linotype) in Nederland kan niet in 1880 begonnen zijn (p. 211),
daar deze (Amerikaanse) machines op dat moment nog niet uitgevonden waren; de
eerste, een Linotype, werd hier in 1894 geplaatst en het duurde nog enkele decennia
voordat de overgang van handzetten naar machinaal zetten een feit was. JO Dat er bij
Mono-type- en Linotypezetsel geen 'galeiproeven' (de term 'strokenproeven', die
Mathijsen ook een keer noteert, is de gebruikelijke) mogelijk zijn doordat alleen per
pagina gewerkt zou worden (p. 213, 221), is een misvatting: juist deze zetmethoden
zijn er uitermate voor geschikt, daar deze machines hele regels uitstoten.
Gelukkig valt er over dit hoofdstuk ook wat positiefs te melden. Zo zijn de veranderingen
in de produktiewijzen van teksten, in het bijzonder die in de negentiende
en twintigste eeuw optreden, tamelijk uitvoerig besproken, waarbij minder bekende
feiten betreffende stereotypie in Nederland vermeld worden.
Het hoofdstuk over de analytisch-bibliografische beschrijvingsmethode (in feite
gaat het hier over de descriptieve bibliografie) gaat terecht diep in op de collatie, dat
is de typografisch-technische vergelijking tussen verschillende drukken van één werk
en tussen exemplaren van één druk, met het doel drukken en uitgaven, oplagen en staten
binnen één druk te onderscheiden. Dat de Short Title Catalogue Netherlands alleen
drukken wil onderscheiden (p. 233) is niet juist: de STeN herkent ook (titel)uitgaven
binnen die drukken.
De hoofdstukken over de tekstuele beoordeling van de basistekst, waartoe ook het
punt van de emendaties hoort (door Mathijsen liever 'ingrepen van de editeur'
genoemd) en over de varianten zijn duidelijk. Bij het laatste gaat het voornamelijk
over de notatiewijze van varianten, niet alleen de transcriptie van handschriftelijke
bronnen met behulp van diakritische tekens om doorhalingen en dergelijke weer te
geven, maar ook de manier waarop varianten in het apparaat worden weergegeven.
Bij dit laatste worden twee soorten onderscheiden. Het synoptisch apparaat is een
papierverslindende methode doordat de vroegste versie volledig afgedrukt wordt en
de varianten telkens ànder de desbetreffende lezing (dus verticaal) in chronologische
volgorde worden gegeven, bijvoorbeeld:
MI-2TWI
W2
W3-5
En wilde een moeielijker wijsheid vinden.
/ /moeilijkerl
/ /moeielijkerl
/
/ [=Wl].ll
Hier begrijpt de lezer dat de lezing 'moeielijker' voorkomt in de beide handschriften
(MI-2; MI is de basistekst), in de tijdschriftpublikatie (1) en in de eerste en derde tot
vijfde druk (WI 3-5); de tweede druk (W2) heeft de variant 'moeilijker'. Drie regels
zijn er nodig om één variant weer te geven! Ik geeft dan ook de voorkeur aan een
gekmmatiseerd apparaat, waarbij alleen het woord (de woorden) in kwestie en de
EEN NEDERLANDS HANDBOEK EDITIEWETENSCHAP 249
variant (varianten) genoteerd worden, en in tegenstelling tot Mathijsen (p. 310)
meen ik dat het begrip 'positief apparaat' inhoudt dat ook alle sigla opgesomd worden,
met het doel de lezer in één oogopslag het gehele bronnenmateriaal te tonen. Ik zou
dan afdrukken:
moeielijker Ml-2 T W1 3-5: moeilijker W2.
Het apparaat wil toch de filologisch geschoolde lezer een beeld bieden van de overlevering
van een tekst en tegelijktijd impliciet een verantwoording van de beslissingen
van de editeur geven. Een ander voorbeeld, ontleend aan de recente Max
Havelaar-editie:
recueillir / recueiller (recuellir M-D3, recueiller D4).11
In de hoofdtekst is op deze plaats de lezing 'recueillir', die niet in de gekozen basistekst
(D5, de lezing onmiddellijk achter het streepje) en ook niet in de vierde druk
(D4) staat (daar leest men eveneens 'recueiller') maar die de editeur overgenomen
heeft van de tekst in het handschrift (M) en de eerste drie drukken. Hier wordt elk
van beide lezingen tweemaal opgegeven. Korter en toch duidelijk, en geheel volgens
een traditie in de filologie, zou zijn:
recueillir M Dl-3: recueiller D4-5,
waar~ee aangegeven is dat de editeur hier niet de versie van de basistekst volgt maar
die van andere bronnen.
Uiteraard zijn er teksten met zo gecompliceerde varianten dat men met deze
notatiewijze niet zonder meer uitkomt; overigens geldt dat de aard van de tekst en
van zijn varianten telkens eigen eisen aan de wijze van editeren stelt.
Uit Mathijsens argument voor een scheiding tussen een variantenapparaat en een
lijst van editeursingrepen (zoals ook toegepast in de Havelaar-editie): 'omdat die
[lijst] niets te maken heeft met de genese of ontwikkeling van een werk' (p. 326), blijkt
opnieuw haar hierboven aangewezen eenzijdigheid ten aanzien van de editietypen,
want dit argument is uitsluitend geldig voor het historisch-kritische editietype, dat
zich immers ten doel stelt de genese van een tekst weer te geven. De consequentie is
dan dat bepaalde lezingen tweemaal moeten worden opgenomen, als variant en als
ingreep, zie het volgende aan de Max Havelaar-uitgave ontleende voorbeeld:
in het variantenapparaat: in 't gelid* < in gelid M-D4;
in de lijst correcties: in 't gelid / in gelid 't (in gelid M_D4).1l
In onderscheid met het vorige voorbeeld is hier sprake van een emendatie van de
editeur14 (door de asterisk aangegeven), die de lezing in zijn basistekst 'in gelid 't'
afkeurt en tevens de lezing in de overige bronnen verwerpt. Dit alles kan eenvoudiger
als volgt, en dan in het algemene (positieve) apparaat (dat naar mijn smaak best de
vertrouwde naam van kritisch apparaat mag dragen), genoteerd worden:
250 F.A. ]Ac'JSSEN
in 't gelid: in gelid M Dl-4, in gelid 't DS ..
Uit het ontbreken van een siglum na het herhaalwoord uit de hoofdtekst begrijpt de lezer
dat die lezing in geen van de bronnen voorkomt en uit de koker van de editeur stamt.
Helder is de behandeling van de vragen naar de commentaar, in het bijzonder de vragen
of een (wetenschappelijke) teksteditie commentaar moet bevatten (de commentaar is
het meest kwetsbare en snelst verouderde deel van een editie), en, zo ja, hoedanig die moet
zijn (zakelijk of interpretatief). De laatste hoofdstukken betreffen onder meer de speciale
problemen bij het uitgeven van brieven, dagboeken en historische documenten, en de
mogelijkheid van computerhulp bij het editeren; bij dit laatste worden elektronische
tekstvergelijkingsprogramma's, het gebruik van leesmachines (OCR), 'publikatie' van een
editie op CD-ROM en zelfs hypertekst besproken.
Dit basisboek is in de eerste plaats zeer geschikt voor studenten: zij vinden er alles in
wat met de discipline van het editeren van teksten samenhangt, en Mathijsen aarzelt
niet schoolse maar nuttige lijsten van titels van bibliografische hulpmiddelen en van
namen van bibliotheken en andere instellingen af te drukken. Voor filologen met ervaring
is dit eerste Nederlandse handboek van groot belang, niet alleen doordat de inzichten
van de analytische bibliografie zijn verwerkt (zij het helaas niet zonder een aantal
fouten), maar ook doordat recente discussies betreffende aspecten van het editeren zijn
weergegeven, in het bijzonder die rond de historisch-kritische en tekstkritische editiewijzen
- zaken waarmee vele neofilologen nog te weinig bekend zijn, al beweert
Mathijsen het omgekeerde (p. 172); helaas toont het boek hier - door zijn afhankelijkheid
van de historisch-kritische school- een grote mate van eenzijdigheid. Daarbij
komt nog een schat aan ervaringsfeiten betreffende negentiende- en twintigste-eeuwse
Nederlandse literaire teksten. Het betrekken van de periode vóór 1800 bij het betoog
resulteert af en toe in ongelukkige formuleringen, zoals op p. 33 waar gemeld wordt dat
analytisch-bibliografisch onderzoek alleen voor teksten uit de periode van de handpers
van belang is. Ik hoop dat dit belangrijke boek aanleiding zal geven tot veel discussie en
het hoort in zulke gevallen tot de taak van de recensent hiermee een begin te maken.
Adres van de auteur: Glennstraat 3, NL-15 62 BP Krommenie
NOTEN
1 Naar de letter is eerder gebruikt als titel van een reeks filologische catalogi gewijd aan 'De
overlevering van de Middeleeuwse letterkunde' (Utrecht, 1968-1972).
2 D.e. Greetham: Textual Scholarship. An introduction. New York-London, 1992 [corr. repro
1994]; dit werk telt 560 pp., Naar de letter 460 pp. Overigens wordt van de catalogus van de
incunabelen uit het bezit van de Bibliotheca Philosophica Hermetica te Amsterdam ten
onrechte gezegd dat deze het hele bezit bestrijkt (p. 113).
J E.J. Kenney: The classical text. Aspects of editing in the age ofthe printed book. Berkeley [etc.],
1974.
4 Vergelijk echter p. 155 waar waar het tegenovergestelde - de prioriteit van de bundelstructuur
- verdedigd wordt.
EEN NEDERLANDS HANDBOEK EDITIEWETENSCHAP 251
5 Zie onder andere de besproken literatuur in: Frans A. Janssen: Auteur en drukker in de
geschiedenis van de typografische vormgeving. Amsterdam, 1989, p. 29-30.
6 'Een editeur die de "uiteindelijke zelfrepresentatie" van een auteur als basistekst verwerpt,
zal zwaarwegende argumenten moeten aanvoeren' (p. 156), is iri dit verband een
opmerkelijke uitspraak van Mathijsen, die toch dichter bij het historisch-kritische editietype
staat dan bij het tekstkritische.
7 Zie onder andere Philip GaskeIl: A new introduction to bibliography. Repr. with corr.
Oxford, 1974, p. 127. Op p. 196 is seriatim zetten overigens weer wel juist omschreven.
8 Zie onder andere GaskeIl: A new introduction (n. 7), p. 63.
9 Men vindt deze opvatting helaas ook elders, bijvoorbeeld in P.-M. Grinevald & c.
Paput: L 'Encyclopédie [de] Diderot & d'Alembert. Les métiers du livre. [Zo pl.], 1994, p. 79. De nog
steeds klassieke studie over correctie wordt door Mathijsen niet genoemd: Percy Simpson:
Proofreading in the sixteenth, seventeenth and eighteenth centuries. Repr. Oxford, 1970.
10 Zie onder andere G.W. Ovink in: Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken
en uitgeven. Amsterdam, 1979, p. 80.
11 Het voorbeeld is ontleend aan M. Nijhoff: Gedichten. Historisch-kritische uitgave, verz.
door W.]. van den Akker en GJ. Dorleijn. Dl. lIl: Apparaat. (Assen/Maastricht, 1993), p. 157.
12 Multatuli: Max Have/aar of de koffiveilingen der Nederlandsche Hande/maatschappy.
Historisch-kritische uitgave, verz. door A. Kets-Vree. Dl. lI: Apparaat en commentaar.
(Assen/Maastricht, 1992), p. 471; dit staat overigens niet in het aan de varianten gewijde apparaat
maar in een apart apparaat 'Correcties'; het variantenapparaat in deze editie bevat geen
afwijkingen in spelling en interpunctie en geen schrijf- en zetfouten.
IJ Multatuli: Max Havelaar, dl. II (n. 12), p. 185 en 471.
14 Op de dubbele betekenis van emendatie (een ingreep in de tekst op basis van een andere
geautoriseerde lezing, èn: een ingreep in de tekst die uit de koker van de editeur komt) ga
ik hier niet in; vergelijk G. Thomas Tanselle: 'Editing without a copy-text'. In: Studies in
bibliography 47 (1994), p. 2 n. 2.
Boekbeoordelingen
Wat is wijsheid? : lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde /
J. Reynaert e.a. ; [red. B.T. Hogenelst ... et al.]. - Amsterdam: Prometheus,
1994. - 475 p. : ill. ; 22 cm. - (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen,
ISSN 0926-9746 ; 9)
ISBN90-5333-284-7 Prijs:! 55,-
Na de hoogtijdagen van de hoofse ridderroman brak er een periode van moraliseren
aan in de Middelnederlandse letterkunde. De grote aanstichter was Jacob van
Maerlant, die door zijn tijdgenoten nog werd vereerd als de vader van de Dietse
dichters maar in de literatuurgeschiedenis is aangewezen als degene die definitief de
weg van de epiek naar de ethiek insloeg. Maerlant staat aan het hoofd van een reeks
auteurs die hun dichtkunst in dienst van de didactiek hebben gesteld en op die
manier ons beeld van de veertiende-eeuwse letterkunde bepalen. De bekendsten zijn
Jan van Boendale en zijn collega's van de zogenaamde Antwerpse school.
De literatuurhistoricus van de oude stempel betreurde in de opkomst van de
moraliserende teksten vooral het einde van de esthetisch fraaie hoofse literatuur. De
moderne mediëvist, die de letterkunde in historisch perspectief beschouwt, herkent
daarentegen in deze verschuivende literatuurinteresse de veranderende behoeften in
een maatschappij die zich op het gebied van geletterdheid, politiek en sociale structuren
in hoog tempo ontwikkelde tot een samenleving waarin kennis macht was. De
teksten laten zien hoe in tegenstelling tot de hoofse periode levenswijsheid nu
belangrijker werd dan levenskunst. Uit oogpunt van mentaliteitsgeschiedenis biedt
de moraliserende en didactische literatuur daarom interessante perspectieven op
maatschappelijke veranderingen. Maar ook om andere redenen zijn deze teksten van
belang voor onze kennis van het middeleeuwse wereldbeeld. Waar historisch onderzoek
in het verleden de aard van middeleeuwse ethiek vooral peilde door studie van
de kerkleer of de universitaire filosofie en theologie, biedt de moraliserende literatuur
in de volkstaal de mogelijkheid de ethiek van de leek in kaart te brengen.
Dit is in het kort de strategie die J. Reynaert uiteenzet in zijn inleiding op de bundel
Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Volgens het inmiddels
traditionele concept van de NLCM-themagroepen zijn in dit boek 21 bijdragen
van even zoveel auteurs verzameld, met daaraan vooraf een min of meer overkoepelende
inleiding. De formule pakt dit keer bijzonder goed uit, mede door de duidelijk
afbakenende ouverture. De bijdragen bevinden zich grotendeels op dezelfde golflengte,
zonder dat dit ten koste gaat van de variatie. Voor wie geïnteresseerd is in de
middeleeuwse denk- en leefwereld valt er veel te beleven in de bundel. Bij wijze van
een enigszins samenvattende, en dus weinig verfijnde inhoudsopgave: het gaat over
thema's als staatkunde, gedragsregels, beroepsethiek, seksualiteit, alchemie, recht en
rechtvaardigheid, spreken en zwijgen. Tevens komen aan bod de overlevering van
lekenethiek (in verzamelhandschriften, in afschriften van en compilaties uit teksten),
TNTL 111 (1995) 252-255
BOEKBEOORDEL~GEN 253
een aantal genres waarin lekenethiek zich manifesteert (schoolteksten, spreuken,
fabels) en de plaatsen waar het belang van ethiek beklemtoond wordt (prologen). Ten
slotte zijn er artikelen die een bepaalde tekst centraal stellen: Jans teesteye, de Dietsche
doctrinale, het Scaecspel en de Gentse Boëthius-vertaling.
Ofschoon de diverse bijdragen afzonderlijk aandacht verdienen, meen ik de bundel
en auteurs in het bestek van deze recensie recht te kunnen doen door enkele
gemeenschappelijke hoofdlijnen aan de orde te stellen. De bundel geeft een beeld van
lekenethiek dat op sommige punten verrassend afwijkt van traditionele voorstellingen.
Zo blijken Maerlant en zijn navolgers sterk beïnvloed door teksten uit de oudheid (op
naam van Cato en Seneca, Cicero en Aristoteles). Er is in de moraliserende literatuur
veel aandacht voor een specifieke 'ethiek van de wereld' (aanhalingstekens van
Reynaert, p. 16), die vaak samenhangt met standen en beroepen (vorsten, bestuurders,
juristen, medici), maar ook meer algemeen met omgangsvormen, levensvisie en politiek.
Voorts is een belangwekkende constatering dat de moraliserende literatuur in de
loop van de veertiende eeuw een toenemende vergeestelijking te zien geeft.
Het zijn stuk voor stuk inzichten die het mogelijk maken tegenwicht te bieden aan
de oude beeldvorming over middeleeuwse ethiek op basis van godsdienst en geleerdheid.
Wel is het zo dat om de aandacht te vestigen op het eigen karakter van de middeleeuwse
lekenethiek deze vrij nadrukkelijk afgezet wordt tegen de toenmalige kerkelijke
moraal en theologie/filosofie. In het bijzonder gebeurt dit door selectie.
Religieuze teksten voor leken blijven buiten beschouwing; vanwege hun kerkelijke
antecedenten zijn deze geschriften niet de meest betrouwbare bronnen voor de ethiek
van de wereld (p. 15-16). Deze accentuering van het profane is, gezien de uitgangsstelling,
wel begrijpelijk en misschien ook noodzakelijk om een zinvolle correctie op
de onderzoeksgeschiedenis aan te brengen. Maar er ontstaat een contrastwerking die
niet altijd even functioneel is om de situatie in de middeleeuwen te beschrijven. Twee
voorbeelden. Dat in de gedragsregulering volgens de Boeken van Zeden slechts een
geringe rol is weggelegd voor een religieuze moraal, ligt mijns inziens veeleer voor de
hand dan dat het opmerkelijk is, zoals in de bundel voorgesteld wordt. Waar het vooral
gaat om adviezen over respect voor andermans privé-sfeer, etiquette, tafelmanieren en
arbeidsmoraal, lijkt mij opvallender dat er temidden van die onderwerpen toch nog
aandacht is voor zaken als deugd en zonde (p. 99-100). Vergelijkbaar is de constatering
ten aanzien van het algemeen belang zoals dat door Boendale wordt aangehangen:
'Opmerkelijk is dat bij dit ghemeyn oirbaer elke verwijzing naar een religieuze dimensie
ontbreekt' (p. 175). De (late) middeleeuwen waren nu toch ook weer niet zo christelijk,
dat deze politieke visie bijzonder was.
Door dergelijke voorstellingswijzen komt in de bundel het accent sterk op profane
thematiek te liggen, maar de 'ethiek van de wereld' is een onderdeel van de lekenethiek,
die als geheel veeleer een combinatie van profane en religieuze moraal is, zoals
overigens in de bundel wel meermalen wordt vastgesteld (Van Anrooij, Wackers,
Schippers, Wissink). Wisselwerking en aanvulling zijn de sleutelwoorden; wie op dit
gebied denkt in contrasten oflangs scheidslijnen van profaan en religieus, problematiseert
en seculariseert de middeleeuwen naar mijn mening op twintigste-eeuwse wijze.
Voor medische ethiek, alchemistische traktaten, staatkundig-filosofische werken en
gedragsteksten is het logisch dat er meer vensters op de wereld dan op het hiernamaals
254 BOEKBEOORDELINGEN
worden geopend, maar er zijn tal van terreinen waar moraliserende literatuur religieuze
en profane elementen combineert. Deze vermenging treedt ook op waar ze in de
tegenwoordige tijd allang verdwenen is. Een van de fraaiste voorbeelden daarvan
biedt de bijdrage van Orlanda Lie, waarin zij laat zien hoe de seksuele ethiek volgens
de Sidrac christelijke opvattingen integreert in beschouwingen over de profane - of
beter: praktische - kant van de zaak. Dit is vanuit een post-victoriaans perspectief
een 'opmerkelijke combinatie' (p. 130); het is de vraag of een middeleeuwse lezer dit
ook zo zal hebben opgevat. Dat in boerden kerkelijke terminologie gehanteerd werd
ten bate van dubbelzinnigheden in de erotische sfeer, lijkt mij dan ook eerder
gewoon geestig dan bewust choquerend of tegen de kerk gericht (p. 255-256).
Dat religieuze en profane denksystemen in de middeleeuwse lekenwereld harmonieerden
- zij het anders dan wij gewoon zijn -, had wat mij betreft meer aandacht
verdiend, te meer daar de bundel met kracht van argumenten aantoont hoe groot de
afstand tussen scholastieke geleerdheid en lekenliteratuur nu eigenlijk wel was.
Geleerden en geestelijken bemoeiden zich aanvankelijk - dat wil zeggen tot in de
veertiende eeuw - nauwelijks met de lekenethiek. Dit verklaart dat de didactische
literatuur in de volkstaal voor een groot deel in handen was van leken, maar dit geldt
voor zowel profane als religieuze ethiek (dit is bepaald niet hetzelfde als kerkelijke
moraal). De levenswijsheid die Jacob van Maerlant zijn publiek wilde leren, behelsde
niet in de laatste plaats bijbelkennis en Maria-verering. Een vergelijkbare mengeling
van profane en religieuze ethiek kenmerkt het werk van Jan de Weert, Augustynken,
Willem van Hildegaersberch en Jan van Boendale (op de laatste na opvallend afwezig
in de bundel). Deze leken werden bijgestaan door anonieme rijmbewerkers van de
Spiegel der sonden en de Dietsche Lucidarius, die wel vanuit een primair kerkelijke visie
opereerden, maar niettemin ook profane elementen in hun levensprogramma verwerkten.
Zij zijn voorboden van een 'catechesatie-campagne' die in de loop van de
veertiende eeuw vaste vorm begint te krijgen in de letterkunde (daarvoor al in de
preekactiviteiten van de bedelorden). De doorbraak van vernieuwingsbewegingen
als de Moderne Devotie en in het bijzonder de opkomst van anti-intellectualistische
stromingen aan de theologische faculteiten van de universiteiten brengen op grote
schaal literatuur teweeg waarin geestelijke auteurs hun pastorale taak serieus gaan
nemen en zich wijden aan de 'spiritualisering van de leek'. Waar Reynaert de spectaculaire
toename van geestelijke teksten in de vijftiende eeuw in die termen
beschrijft, weet ik niet of hij ook de leek hier voornamelijk als het lijdend voorwerp
van het spiritualiseren beschouwt, maar het geheel overziend, geloof ik wel dat de
verhoudingen zo lagen.
In de middeleeuwse teksten zelf ging het om de wisselwerking tussen verschillende
culturen (intellectuele annex geestelijke elite en lekendom) die langzaam naar elkaar
toegroeiden. In zijn inleiding betoogt Reynaert dat in het recente verleden de ethiek
van de leek wat al te exclusief als een burgerrnoraal bestempeld is. Daarin zullen
velen hem bijvallen, maar hij had het pleit naar mijn idee in zijn voordeel kunnen
beslechten door een bredere bedding van lekenethiek aan te leggen voor de specifieke
nieuwe elementen die de bundel belicht. Nu komt er veel bewijslast te rusten
op schoolteksten als de Cato en de geschriften uit de Antwerpse kring (die ook niet
zelden voor jeugdige lezers bedoeld lijken): De dietsche doctrinaie, Jans teesteye en de
BOEKBEOORDEL~GEN 255
Sidrac. Tamelijk opvallend is toch wel dat deze teksten een stedelijke context
gemeenschappelijk hebben, hetzij dankzij de auteur, hetzij vanwege het functioneringsmilieu
(de school). Om lekenethiek werkelijk los te maken uit stedelijke of burgerlijke
context lijkt het mij zinvol een breder perspectief te hanteren dan de 'ethiek
van de wereld'. Als men bijvoorbeeld moraaltheologie niet als contrast met maar als
constituerend element van lekenethiek beschouwt, zal de intellectuele emancipatie
van de middeleeuwse leek over de volle breedte in beeld komen - met bijvoorbeeld
ook aandacht voor het omvangrijke werk van de BijbelvertaIer van 1360 en met
name voor zijn polemieken met geestelijken die zich keerden tegen het overzetten
van stichtelijke literatuur in de volkstaal voor leken.
Op de hoofdlijnen van hun onderzoekingen dagen Reynaert en de zijnen uit tot verder
onderzoek. Onmiskenbaar heeft er in de middeleeuwen een (profane) lekenethiek
bestaan. De contouren daarvan worden overtuigend gepresenteerd, en dat vind ik een
verdienste, want er worden oorspronkelijke denkbeelden die niet altijd voor de hand
liggen naar voren gebracht. Zowel letterkundigen als cultuurhistorici zullen daarom
hun visie op middeleeuwse mentaliteit en levenshouding met vrucht kunnen toetsen
en ijken aan een zeer lezenswaardige bundel die ongetwijfeld zal leiden tot voortgezette
discussie, maar dan wel met respect voor de in dit boek verzamelde wijsheid.
Geert Warnar
Van serpenten met venine : J acob van Maerlant's boek over slangen hertaald
en van herpetologisch commentaar voorzien / door Marcel van der Voort. -
Hilversum: Verloren, 1993. - 192 p. : ill.; 24 cm. - (Middeleeuwse studies
en bronnen; 34)
ISBN 90-6550-014-6 Prijs: f 40,-
Het zesde boek van Maerlants Der naturen bloeme behandelt de 'serpenten', tot welke
categorie in de middeleeuwen niet alleen slangen werden gerekend, maar ook andere
dieren, vooral reptielen en amfibieën als de kameleon, hagedis, salamander, schildpad.
Van der Voort, die speciaal geïnteresseerd is in de slangen, en duidelijk gecharmeerd
van Maerlants tekst, heeft zich ten doel gesteld de Middelnederlandse tekst in modern
Nederlands te vertalen, de beschreven dieren te identificeren en op de door Maerlant
meegedeelde, dikwijls wonderlijke eigenschappen herpetologisch commentaar te leveren.
Na een summier inleidend hoofdstuk over Maerlants natuurencyclopedie en de
wijze waarop in de middeleeuwen natuurhistorische kennis werd doorgegeven,
wordt de door Verwijs uitgegeven tekst van het Leidse handschrift steeds per artikel
vertaald en becommentarieerd. De door Verwijs in deze verre van vlekkeloze
redactie gesignaleerde corrupties en voorgestelde emendaties worden soms expliciet
genoemd, meestal echter worden zijn emendaties stilzwijgend in de tekst aangebracht.
Of de tekst nog andere corrupties bevat, is niet onderzocht. De vertaling,
over het algemeen wisselend van stijl, is vooral in het begin hier en daar weinig vloeiend
('De aspis is op het gebied van het belezen worden zeer arglistig' p. 33). De
auteur probeert zich met zijn hertaling blijkbaar niet al te ver van het Middelneder-
TNTL 111 (1995) 255-257
256 BOEKBEOORDELINGEN
lands te verwijderen. Vooral voor het rijm belangrijke tussenzinnetjes, zoals 'wilmen
kinnen' en 'wet overwaer' worden dikwijls meevertaald, waardoor ze in deze prozavertaling
meestal te veel betekenis krijgen. Een enkele maal vindt men toevoegingen
tussen haakjes die de vertaling zelf moeten verduidelijken ('de slang zal hem (=
de moordenaar) het leven beslist nemen' p. 33). Anders dan bij Peter Burger in diens
fraaie vertalende bloemlezing Boek der natuur van 1989 (waarin reeds tweederde van
het aantal serpenten in vlot Nederlands werd overgezet) krijgt men de indruk dat de
hertaling primair bedoeld is als hulpmiddel bij het lezen van de steeds direct voorafgaande
Middelnederlandse tekst.
Een eis die men dan toch mag stellen is dat de tekst inhoudelijk correct wordt weergegeven.
Helaas vinden we hier en daar duidelijke missers. Ik geef slechts enkele voorbeelden.
Op p. 99 lezen we: 'Mensen die door een idrus worden gebeten, krijgen opgezwollen
ledematen, als zij geen medicijnen toegediend krijgen'. Voor de laatste bijzin
lezen we echter in deMnl. tekst, 'coemes [d.i.'koeiemest'] es daer ofmedicine' (vs. 482).
De twee mededelingen in vs. 738-9, 'eyere leghet si als een hoen Ende die niet ghesont
en sijn' worden tot één onjuiste samengevoegd: 'schildpadden leggen net als een kip
eieren die niet goed voor de gezondheid zijn'. De tarans, die Van der Voort identificeert
als de tarantella-spin, 'dats een serpent, Als ons Plinius bekent, Van gheslachte van
scorpioene, Ende vlieghet na sine doene' (vs. 745-8). Dit wordt: 'De tharans is, volgens
Plinius, een slang [sic; JPW] die behoort tot het geslacht der schorpioenen en die zich
ook op de manier van een schorpioen voortbeweegt'. Er staat echter 'vlieghet' en een
schorpioen vliegt niet, ook niet bij Maerlant: 'sine' verwijst naar de tharans. Een van de
meest tot de verbeelding sprekende dieren, die ook het omvangrijkste commentaar
krijgt, is de basilisk, waarover de auteur reeds een artikel publiceerde in Literatuur 7
(1990),342-349. Maerlantverwijst op het einde van zijn artikel naar een passage in het
derde boek. Bij de bespreking van de uit beide boeken verkregen, relatief talrijke gegevens
maakt Van der Voort nu aannemelijk dat het om een koningscobra zou kunnen
gaan. Alleen: wat noch uit de vertaling, noch uit het commentaar blijkt, is dat Maerlant
(evenals Cantimpré) verschillende basilisken onderscheidt (men vergelijke de vss. 203-
210 met de vertaling en de overeenkomstige passage op p. 169).
In het commentaar laat Van der Voort ons delen in zijn ruime herpetologische
kennis, en tracht hij elk dier voorzover mogelijk te identificeren. Dat is niet eenvoudig:
de gegevens in Der naturen bloeme over het uiterlijk, de grootte, het gedrag
of het verspreidingsgebied zijn vaak schaars en wijzen niet zelden verschillende kanten
uit. Bij één derde van het aantal serpenten slaagt de auteur er dan ook niet in,
terwijl hij in de overige gevallen niet zelden belangrijke slagen om de arm moet houden,
of zich bijvoorbeeld moet beperken tot het noemen van een geslacht waartoe
het dier lijkt te behoren. Ter aanvulling op Maerlants gegevens worden door Van
der Voort nu behalve uit een twaalfde-eeuws bestiarium zeer vaak gegevens gebruikt
uit een bron van maar liefst driehonderd jaar later: Edward TopselI's Historie of
Serpents (1608). Nadere informatie over deze bron (die ook bij de identificatie soms
de doorslag geeft), haar aard, de herkomst van de kennis erin enz. wordt de lezer niet
verschaft, zodat men als kritische lezer over de waarde ervan bij het onderzoek in het
ongewisse blijft. (Een beknopte weergave van het belangrijkste uit hoofdstuk XIII
van Ch. E. Raven, English Naturalists from Neckam to Ray: A Study of the Making of the
BOEKBEOORDEL~GEN 257
Modern World. (Cambridge, 1947; repro New York, 1968) had al veel goeds kunnen
doen). Ook echte herpetologische vaklitteratuur (Sweeney, Trutnau enz.) wordt
zonder toelichting ter sprake gebracht.
Expliciet wordt er op p. 17 al op gewezen dat de filologie en de literair-historische
dimensies ondergeschikt zijn gebleven aan de herpetologie. Maar juist de al te
strikte beperking van de auteur tot de slangekunde staat een 'inhoudelijke' verklaring
van Maerlants tekst zoals hij die beoogt, in de weg. Wil men werkelijk een steekhoudende
'verklaring' vinden voor de in herpetologisch opzicht wonderlijke mededelingen,
dan zal men toch óók zoveel mogelijk de herkomst van de informatie moeten
naspeuren. W.P. Gerritsen en A. van Gijsen hebben in hun boeiende artikelen over
resp. de locusta en de gegraveerde stenen - in Ntg 61 (1968) en 87 (1994) - vanuit een
opmerkelijke passage uit Der naturen bloeme gedemonstreerd wat er kan gebeuren bij
de schriftelijke overdracht van encyclopedische informatie in de middeleeuwen. Het
koppelen van door Maerlant meegedeeld wonderlijk gedrag of bijzondere uiterlijke
kenmerken aan die van bepaalde nu bekende diersoorten, kan de verwondering wat
doen afnemen: er blijkt in de werkelijkheid meer mogelijk te zijn dan men zou denken.
Maar of die koppeling terecht is, blijft meestal in meer of mindere mate gissen.
Een aantal zeer lezenswaardige uitweidingen die door hun omvang de lijn van het
boek teveel zouden verstoren, en enkele grotere vertaalde passages uit andere bronnen
zijn in een tiental bijlagen achterin het boek afgedrukt. De laatste bevat de integrale
vertaling van de in 1974 gepubliceerde Engelse overzetting van Cantimpré's tekst
zoals te vinden in het vijftiende-eeuwse handschrift uit Granada. Van de te grote
haast waarmee deze vertaling (evenals overigens blijkbaar het Engelse intermediair!)
is gemaakt, draagt een zin als de volgende duidelijke sporen: 'Maar sinds theriak een
antidoot is tegen elke vorm van vergif en zelfs tegen het gif van de tirus, een antidoot
dat tichicon wordt genoemd, baat niets' (p. 177). Was ook de standaardeditie
van Helrnut Boese gebruikt, dan zouden onmiddellijk enkele corrupties in de Latijnse
redactie aan het licht zijn gekomen (vgl. ook de opmerking op p. 79 en 171 over de
'draco'-tekst in het Granadijnse handschrift).
Blijkens zijn Nawoord is Van der Voort zich van een aantal beperkingen van zijn
boek, waarvan hierboven enkele voorbeelden werden gegeven, bewust. In een vraaggesprek
in Queeste 1 (1994), p. 181-184 naar aanleiding van de verschillende recensies
en signalementen is door hem het ontstaan ervan van meer achtergrond voorzien.
De wetenschap dat het boek is gegroeid uit een reeks van artikelen voor een
herpetologisch tijdschrift, maakt het ontstaan van de manco's begrijpelijker, maar
maakt ze niet kleiner. Zowel voor de filoloog als voor de herpetoloog verheldert het
boek door zijn aanpak minder van Maerlants tekst dan men graag zou willen. Dat
neemt overigens niet weg, dat de auteur een grote hoeveelheid interessante en soms
verrassende informatie over slangen bij elkaar heeft gebracht en dat het boek zeker
met verve is geschreven. Hierdoor slaagt hij er bij veel lezers ongetwijfeld in vanouds
bestaande vooroordelen omtrent deze weinig aai bare dieren weg te nemen en
te laten zien hoe boeiend ook het gedrag van deze dieren is.
J.P. Westgeest
258 BOEKBEOORDELINGEN
Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen: intertekstualiteit in
drie Middelnederlandse Arturromans / Bart Besamusca. - Hilversum:
Verloren, 1993. - 219 p.; 24 cm. - (Middeleeuwse studies en bronnen; 39)
ISBN 90-6550-256-4 Prijs:! 49,-
Ook al is de Arturepiek vermoedelijk een van de best onderzochte delen van de
Middelnederlandse letterkunde, toch blijft het moeilijk een coherent beeld te krijgen
van de ontwikkeling van het genre, de bedoelingen van de auteurs en de aard van het
publiek. Concrete gegevens over ontstaansmilieu en datering, die het onderzoek een
vast fundament zouden kunnen bezorgen, zijn schaars, en de pogingen om de zwijgzame
bronnen hierover een antwoord te ontlokken, hebben wel speculaties, maar
slechts weinig zekerheden opgeleverd. In dit boek probeert Besamusca via de in de
hedendaagse literatuurwetenschap alom aanwezige intertekstuele benadering meer
inzicht te krijgen in de plaats die de drie in de titel vermelde Arturromans in de
geschiedenis van onze letterkunde innemen.
Besamusca is niet de eerste die deze weg beproeft: vooral J.D. Janssens en Johan
Winkelman hebben in de afgelopen jaren met deze benaderingswijze interessante
resultaten bereikt. Maar met dit boek, dat in het eerste hoofdstuk een heldere uiteenzetting
over de principes van het intertekstualiteitsonderzoek bevat, krijgt deze
methode in de medioneerlandistiek toch haar officiële papieren. Men kan daar
alleen maar verheugd over zijn. Niet zozeer omdat de drie onderzochte romans op
grond van hun onderlinge intertekstuele verbanden op een ruwe, maar toch vrij
zekere basis ten opzichte van elkaar kunnen worden gesitueerd - Walewein-MoriaenRidder
metter mouwen, in deze volgorde, ergens tussen 1230 en ca. 1300 -, want dat
was al eerder bekend, maar vooral omdat zo de teksten zelf, en hun mogelijke interpretaties
weer in het centrum van de belangstelling komen te staan.
Natuurlijk is er ook in het verleden aandacht geweest voor invloeden van de ene
tekst op de andere. Besamusca kan in dit boek in een belangrijke mate steunen op
het werk van voorgangers als Jonckbloet, Te Winkel, Van der Stempel, Draak of
Heeroma. In het intertekstualiteitsonderzoek gaat het echter - zoals Besamusca in
zijn inleiding heel duidelijk stelt - niet alleen om de vraag wat de dichter ontleende,
maar vooral om het hoe en het waarom (p. 10). En deze laatste vragen worden niet
alleen met het oog op een betere kennis van de bewerkingstechniek van de auteur
geformuleerd, maar ook met het doel de geïntendeerde lezer of toehoorder in het
vizier te krijgen. Het intertekstualiteitsonderzoek postuleert immers dat het geïntendeerde
publiek in staat was de intertekstuele relaties te herkennen én ze als
bakens te hanteren om tot een adequaat tekstbegrip te komen (p. 12). Het lezen of
beluisteren van een Middelnederlandse Arturroman roman zou dus tevens een dialoog
zijn geweest met de onderliggende teksten die door de auteur opzettelijk in het
bewustzijn van de lezer of toehoorder werden opgeroepen.
Hiermee ligt meteen ook het axioma bloot waar Besamusca's onderneming op
steunt. Want zijn intertekstuele lectuur impliceert meteen de veronderstelling dat
de drie door hem onderzochte romans geschreven werden voor een geraffineerd
(Vlaams) publiek, dat in staat was de verwijzingen naar andere romans te herkennen
en daar correcte interpretaties aan te verbinden. De vraag is dan: welke andere
INTL 111 (1995) 258-261
BOEKBEOORDEL~GEN 259
romans? Men zou hier, behalve aan de vertaalde episodische romans waarvan het
vaststaat (of aannemelijk is) dat ze vóór de oudste roman van het hier bestudeerde
trio, de Walewein, zijn ontstaan - Tristant, Wrake van Ragisel, Perchevael-, in de eerste
plaats kunnen denken aan de Lantsloot vander Haghedochte. Volgens J.D. Janssens zou
deze oudst bekende, Vlaamse vertaling van de immense Lancelot en prose het 'achterdoek'
hebben geleverd waartegen de Walewein moest worden begrepen. Besamusca
is echter van mening dat niet aangetoond kan worden dat de Lantsloot als bron voor
de Walewein heeft gediend (p. 38). Aangezien het echter wel vaststaat dat de
Walewein-dichters de Lancelot-en-prose hebben gekend, impliceert deze stelling dat
hun publiek, wilde het deze intertekstuele relaties doorzien, grondig vertrouwd was
met de Franse Arturepiek.
Al neem ik graag aan dat het niveau van het publiek waarvoor deze teksten
geschreven werden zeker niet te laag mag worden aangeslagen, toch vraag ik me af
of Besamusca de kennis van het Frans - en dus de vertrouwdheid met de Franse
Arturliteratuur - bij het geïntendeerde publiek van de Walewein niet overschat.
Moeten we uit de verzen van Penninc 'Consticse [m.n. de schone aventure die hij
gaat vertellen] wel in twalsche vinden / Ic soudse jou in dietsche ontbinden'
(Walewein, vs. 5-6) niet besluiten dat zijn publiek tot dan toe via vertalingen tot de
geschreven Artur-avonturen toegang had? Wat zou immers de zin van zo'n 'ontbinding'
in het Diets zijn geweest, als Pennincs toehoorders even goed in staat
waren van het veronderstelde Franse origineel kennis te nemen? Zal Penninc, om
het met de woorden van zijn vermoedelijke tijdgenoot Diederic van Assenede te zeggen,
toch niet in de eerste plaats voor 'den ghenen, diet Walsche niet en connen' (Floris
ende Blancefloer, vs. 27) hebben gedicht?
Maar ook al was het publiek met de Franse Arturliteratuur vertrouwd, dan nog
betwijfel ik ofhet in staat zal zijn geweest de Walewein te zien als een 'polemiek' (p. 48),
een 'pennestrijd' (p. 56) met de Lancelot-Graal, zoals Besamusca meent. Natuurlijk, dat
de auteurs allerlei motieven aan de Lancelot-Graal en aan Gerbert de Montreuils
Continuation van Chrétiens Perceval hebben ontleend, staat buiten kijf. Een andere
kwestie is echter of deze ontleningen als signalen voor een polemische lectuur van de
Walewein waren bedoeld. Nemen we bijvoorbeeld de episode van het binnenzwevende
schaakspel, dat door Besamusca geïnterpreteerd als een contrasterende, want wereldse
pendant van de verschijning van de Graal aan Arturs hof in het begin van de Queste. Ik
vind de overeenkomsten tussen deze beide scènes veel minder treffend dan Besamusca
beweert. Het enige wat Graal en schaakbord met elkaar gemeen hebben, is dat ze
onverwachts binnenkomen, mysterieus zijn en zweven. Weliswaar zijn ze allebei ook
nog uiterst waardevol, maar daar wordt in de Walewein acht verzen lang over uitgeweid
(vs. 55-63), terwijl de Queste volstaat met de beknopte mededeling dat de Graal bedekt
(!) is 'd'un blanc samit' (ed.-Pauphilet 15,20), zijdefluweel dus, ongetwijfeld heel erg
kostbaar, maar zonder dat dit motief in deze passage een bijzondere nadruk verkrijgt.
Ook is er in de Walewein, anders dan in de Queste, geen sprake van donderslagen, een
lichtende zonnestraal, welriekende geuren of een voedselwonder. Penninc heeft zich
niet bepaald uitgesloofd om zijn publiek met intertekstuele signalen op het goede spoor
te zetten. De interessantste overeenkomst tussen het schaakspel en de Graal, namelijk
dat beide licht brengen, hebben de Walewein-auteurs zelfs tot het einde van de roman
260 BOEKBEOORDELINGEN
opgespaard, veel te laat dus opdat het publiek dit als een intertekstuele indicatie zou
kunnen opvatten. Mijns inziens is de kans dan ook gering dat het publiek na deze cruciale
beginscène mocht 'verwachten dat de tegenstelling tussen verhaalelementen in de
Walewein en de prozacyclus Lancelot-Graal in het verdere verloop van de
Middelnederlandse roman een rol [zou] spelen' (p. 48).
Hetzelfde kan ook gezegd worden over de beschermende zetel (p. 48-51) of het
genezende wonderbed (p. 56-59). Dat Penninc in deze passages door de LancelotGraal
geïnspireerd werd, wil ik graag aannemen. Maar dat hij deze motieven tot
intertekstuele signalen voor zijn lézers heeft omgebouwd, lijkt me onwaarschijnlijk.
Wat had er dan - in zijn poging om Walewein tegenover Galaad (en Lancelot) op te
waarderen - meer voor de hand gelegen om zowel van zetel als van bed proeven te
maken die dan door de wereldse, maar excellente ridder Walewein tot een goed einde
worden gebracht? Maar Walewein wordt niet getest, en levert dus ook niet het bewijs
dat hij Lancelot of Galaad overtreft. Beide meubels worden hier vooral ingezet om het
wonderlijke karakter van het land van koning Wonder extra in de verf te zetten.
Besamusca's hypothese dat de Walewein een soort negatieve doorslag van de
Lancelot-Graal zou zijn, leidt hem soms ook tot redeneringen, die nogal geforceerd
overkomen. Bijvoorbeeld: (1) de structuur van de Walewein zou overeenkomen met
de structuur van een episode (!) in de Perlesvaus; (2) de Perlesvaus deelt vele literaire
kenmerken met de Lancelot-Graal; ergo, (3) de queestestructuur van de Walewein is
eerder verwant met het romanmodel van de Lancelot-Graal dan met de romans van
Chrétien (p. 75-76). Een bromfiets lijkt wat op een auto, een auto lijkt wat op een
huis, dus ... ? Ook zou de verteltechniek van de Walewein verwantschap vertonen met
de Perceval-continuatie van Gerbert, omdat die net als Penninc slechts één enkele
maal verhaaldraden met elkaar vervlecht (p. 76). De cnape-episode in de Waleweinwant
daarom gaat het hier - is echter slechts 160 verzen lang, en zelfs in die weinige
verzen wordt er bijna onophoudelijk over Walewein gesproken. De onderbreking
van Percevals belevenissen bij Gerbert neemt echter ruim 1600 verzen (vs. 3248-
4896) in beslag, waarin Mordret duidelijk op de voorgrond treedt.
Terwijl dergelijke overeenkomsten me vanuit het perspectief van de lezer weinig
significant lijken, verbaast het me dat Besamusca geen aandacht besteedt aan de
sprookjesstructuur die toch de hele Walewein beheerst. Zou het publiek, in deze orale
cultuur die toch zo tuk was op vertelsels, niet vooral oog (en oor) hebben gehad voor
de wijze waarop Penninc en Vostaert het 'Gouden vogel' -sprookje tot een Arturverhaal
hadden omgewerkt? De verrassende belofte van Artur dat hij bereid is de helft
van zijn rijk te schenken aan wie hem het schaakbord brengt, moet de aandacht van
het publiek van bij het begin op de sprookjesdimensie van dit Arturverhaal hebben
gericht. ·Die spanning tussen de logica van het sprookje en die van de Arturroman
moet een van de bijzondere attracties van dit verhaal zijn geweest! Nemen we bijvoorbeeld
de episode van de onderaardse gang, waarlangs Walewein door de vos
Roges naar Endi wordt geleid. De opmerking dat Walewein moeiteloos de onderaardse
gang passeert, is mijns inziens naast de kwestie (p. 64). Ook geloof ik niet dat
het de auteurs erom te doen was het wonderbare stelsel van zwaard- en waterbrug uit
de Lancelot belachelijk te maken. Het effect van de episode zit volgens mij in de uiteenlopende
kennis van toehoorders en personage. De toehoorders wéten, op grond
BOEKBEOORDELINGEN 261
van hun kennis van het sprookje, dat de vos een betrouwbare helper zal zijn; maar
Walewein 'weet' enkel dat de vos een verraderlijk en trouweloos dier is. Uitgerekend dat
dier wordt zijn gids, en leidt de bewrgde ridder, bi liste (vs. 6059), onder die aerde [. .. ] daert
dunker was als in die helle (vs. 6084-85), door een haghedochte (vs. 6085) - Reynaert lijkt
niet ver weg - naar de overkant. Ironie is er ongetwijfeld. Maar dan in de eerste plaats op
grond van kennis dat een publiek door middel van mondelinge verhalen verworven had.
Zo verbaast het me ook dat Besamusca bij de aanvang van zijn bespreking van de
Ridder metter mouwen meedeelt dat hij de relatie tot de Richars ti biaus onbesproken
zal laten, terwijl hijzelf erkent dat tussen beide verhalen een groot aantal parallellen
bestaat (p. 136). Ook hier heeft hij dus het intertekstuele onderwek strikt tot de
Arturliteratuur beperkt. De logica van intertekstueel onderzoek vereist mijns
inziens echter dat hij eerst deze parallellen, die grote gedeelten van de roman overspannen,
had moeten behandelen. De kans is toch reëel dat \let publiek - als het
inderdaad Frans kende - dan toch in de eerste plaats voor de verschillen en gelijkenissen
met deze roman oog heeft gehad. Door zich alleen tot intertekstuele verbanden
met andere Arturromans te beperken, heeft Besamusca hier een kans laten liggen om
zijn (wankele) hypothese dat het publiek van deze romans ook met de Franse literatuur
grondig vertrouwd was, sterker te funderen.
De beperktheid van de mij toegemeten ruimte dwingt me hier halt te houden. En
dat is jammer, want al klinkt hetgeen voorafgaat kritisch, dit boek verdient ook uitvoerige
lof. Besamusca demonstreert er immers een imponerende kennis van de primaire
en secundaire Arturliteratuur. Het boek is zeer toegankelijk geschreven, en dat
is een verademing voor wie, zoals deze recensent, niet in de steeds ondoorzichtiger
wordende mysteriën van de Arturistiek is ingewijd. Maar Besamusca's belangrijkste
verdienste is toch wel dat de vérstrekkende theses die hij in dit boek heeft ontwikkeld,
aanleiding kunnen geven tot een levendig en principieel debat over de mogelijkheden
en beperktheden van het intertekstualiteitsonderwek bij de studie van de Middelnederlandse
letterkunde, een debat waarvan de relevantie de beperkte kring van
Arturspecialisten in een ruime mate overstijgt.
Frank Willaert
De'r byen boeck : de Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale
de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond / CM. StutvoetJoanknecht.
- Amsterdam: VU Uitgeverij, 1990. - 193, 382 p. : ill. ; 24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Amsterdam, Vrije Universiteit.
ISBN 90-6256-923-4
Thomas van Cantimpré (ca. 1200-1272) zal de meeste neerlandici vooral bekend zijn als
de auteur van Liber de natura rerum (voorbeeldtekst van Jacob van Maerlants Der naturen
bloeme) en van enkele hagiografie~n, in het bijwnder de Vita Lutgardis (waarvan drie
Middelnederlandse bewerkingen, niet volledig, zijn overgeleverd). Een zeker niet minder
beroemd werk van deze geleerde Brabantse dominicaan is het wgenaamde Bonum
TNTL 111 (1995) 261-265
262 BOEKBEOORDELINGEN
universale de apibus, te vertalen als: Het algemeen welzijn volgens (= naar het voorbeeld van)
de bijen. (In de Mnl. redacties is de titel niet eensluîdend vertaald; in een aantal hss. vindt
men: Een ghemeen guet van der naturen der byen.) Het Bonum universale is een stapsgewijze
beschrijving van het bijenleven (ontleend aan Liber de natura rerum), waarvan elk
onderdeel telkens allegorisch wordt geduîd. Binnen deze allegorese fungeert het bijenleven
als een door de Schepper ontworpen metafoor voor de ideale christelijke levenswijze,
meer in het bijzonder: het kloosterleven. De verhandeling is bovendien zo rijk
gestoffeerd met argumentatie- en illustratiemateriaal in de vorm van exempla, dat het
boek zelf een soort bijenkorf vol geestelijk voedsel is geworden. Van de Middelnederlandse
vertalingen, traditioneel aangeduîd als Het Biënboec, bestond tot voor kort geen
volledige moderne editie. De dissertatie van W.A. van der Vet, Het Biënboec van Thomas
van Cantimpré en zijn exempelen ('s-Gravenhage, 1902), bevat slechts de tekst van het
merendeel van de exempelen, zonder hun oorspronkelijke context en in een door Van
der Vet gekozen volgorde. En nu is er dan het lijvige boek van mevr. Stutvoet, dat naast
een Inleiding van 193 bladzijden een volledige editie geeft van Der byen boeck (titel ont-
1eend aan het explicit van de tekstbron).
De Inleiding opent met een 'Introductie' waarin de belangrijkste gegevens aangaande
Thomas van Cantimpré, zijn werk, de receptie en wetenschappelijke bestudering
ervan alsmede de opzet van het boek in het kort worden vermeld. Het onderzoek van
mevr. Stutvoet richt zich vooral op het waarom van de grote belangstelling voor het
Biiinboec in Noordnederlandse vrouwenkloosters van de vijftiende eeuw.
Nuttige en interessante informatie over de levensloop en persoonlijkheid van
Thomas van Cantimpré biedt hoofdstuk 2, met name vanwege het gereleveerde verband
tussen leven, werk en contemporaine kerkgeschiedenis. De twee daarop volgende, korte,
hoofdstukken gaan over de grondtekst van het Biënboec: doelstelling en structuur van
het Bonum universale, de allegorische verklaring van het bijenleven, de exempels, alsmede
een aantal overgeleverde redacties. Van deze laatste worden genoemd: de drie oudste
drukken (van resp. ca. 1473; ca. 1478-1480; ca. 1516), de drie (in 1597, 1605 en 1627)
door de theoloog Colvenerius bezorgde edities en enkele (van de ongeveer honderd
bewaard gebleven) handschriften, voornamelijk uît de vijftiende eeuw. Op grond van
onderlinge tekstverschillen (in hoofdzaak weglatingen) splitst mevrouw Stutvoet dit
tekstmateriaal op in twee families: een mèt en een zonder de gesignaleerde weglatingen.
Het omvangrijkste hoofdstuk van de Inleiding, hoofdstuk 5, behandelt de
Middelnederlandse vertalingen van het Bonum universale en de overlevering daarvan
in 14 handschriften (eigenlijk 13: het Leuvense handschrift ging tijdens WO II verloren)
en twee drukken (van resp. 1488 en 1515). Het oudste handschrift dateert van
1458, het jongste van 1639. In navolging van Van der Vet onderscheidt mevr. Stutvoet
twee Middelnederlandse vertalingen. De tweede vertaling, waarvan slechts vier (handschriftelijke)
redacties zijn bewaard, verschilt het duîdelijkst met de eerste doordat de
exempelen hoofdzaak zijn geworden: het tractaatgedeelte, waarin ze oorspronkelijk
waren opgenomen, is in deze vertaling drastisch gereduceerd en in twee handschriften
zelfs vrijwel verdwenen. Om die reden richt mevr. Stutvoet haar onderzoek dan
ook vooral op de eerste vertaling. Wat overigens niet wegneemt dat ze in dit hoofdstuk
alle handschriften en drukken uitvoerig beschrijft, met speciale aandacht voor de
oudste bezitters. Een tabel brengt in beeld welke tekstgedeelten in de MiddelnederBOEKBEOORDEL~
GEN 263
landse vertalingen zijn weggelaten ten opzichte van een zevental Latijnse redacties. De
tekstuele relatie tussen de Latijnse en Middelnederlandse versie(s) komt ook ter sprake
in de opmerkingen die dit hoofdstuk besluiten.
De herkomst van de Biénboec-handschriften wijst in de richting van vijftiendeeeuwse,
voornamelijk Noordnederlandse, vrouwenkloosters die overgegaan waren
of streefden naar een levenswijze, conform het model van de Windesheimse kloostervereniging.
Deze receptiegeschiedenis probeert mevr. Stutvoet in hoofdstuk 6 te
verklaren door te wijzen op kerkhistorische parallellen tussen de dertiende eeuw (de
tijd waarin Thomas van Cantimpré leefde) en de vijftiende eeuwen door verband te
leggen tussen de door het Biénboec vertolkte kloosterlijke idealen en de geschiedenis
van de vijftiende-eeuwse kloosterreform-beweging in de Noordelijke Nederlanden.
Na een verantwoording van de tekstuitgave (hoofdstuk 7) volgt dan de tekst van het
Biffiboecin een Oostnederlandse redactie uit de tweede helft van de vijftiende eeuw. De
'Verklarende tekstannotaties' verstrekken de vindplaatsen van aanhalingen uit de bijbel
en andere bronnen (grotendeels ontleend aan de editeur Colvenerius), historische
informatie en Latijnse tekstgedeelten die door de vertaler zijn weggelaten. Een 'Korte
inhoud van Der byen boeek' sluit de teksteditie af.
Het Bonum universale neemt een belangrijke plaats in binnen de geschiedenis van de
middeleeuwse geestelijke didactische literatuur. Daarom - en vanwege haar poging tot
reanimatie van een bijna vergeten Middelnederlandse tekst - mogen we mevr.
Stutvoet dankbaar zijn voor haar boek, waarvan de opzet (zie de 'Introductie') weinig
te wensen overlaat. Maar ik moet daar meteen iets aan toevoegen: mevr. Stutvoet is
zozeer gericht op de kerkhistorische (en codicologische) aspecten van haar onderzoeksobject
dat haar boek (althans mij, als neerlandicus) in andere opzichten is tegengevallen.
Ik noem om te beginnen de teksteditie.
'De tekstuitgave dient allereerst als documentatie bij het betoog', zegt mevr.
Stutvoet op p. 6* en dat zij voor haar editie gekozen heeft voor het handschrift dat toebehoorde
aan het regulierenklooster te Frenswegen (bij Nordhorn) is dan ook begrijpelijk,
maar ook een beetje jammer. Want deze redactie is geschreven in een tamelijk
lastig gespeld en sterk oostelijk gekleurd Middelnederlands. Daar zou nog een mouw
aan te passen zijn geweest met behulp van een aantal, uiteraard verantwoorde, ingrepen
in het tekstbeeld en flink wat verklarende (m.n. vertalende) aantekeningen, maar
van dat alles is geen sprake. Mevr. Stutvoet presenteert een diplomatische editie: 'Om
de tekst zo nauwkeurig mogelijk weer te geven' (p. 156*), hetgeen de onjuiste suggestie
wekt als zou het verschil tussen een diplomatische en een kritische editie schuilen
in de mate van nauwkeurigheid. Een ongelukkige beslissing derhalve, die voorkeur
voor een diplomatische editie om de verkeerde reden, temeer daar toch wordt gemikt
op 'een breder publiek' (p. 5*). Maar zouden lezers aan wie mevr. Stutvoet in de
'Verklarende tekstannotaties' telkens opnieuw meent te moeten meedelen dat het
boek Genesis tot het Oude Testament behoort, wèl weten wat ee, clamvogel, kaepspil
betekenen? Nu is een diplomatische edite, zij het voor een heel wat minder breed
publiek, hoe dan ook een aanwinst, mits ze aan de nodige vereisten voldoet. Dat is hier
m.i. niet het geval, doordat de mise-en-page van de bron, i.c. de verdeling van de tekst
over kolommen, niet is aangehouden (met alle gevolgen voor de woordafbreking), de
abbreviaturen stilzwijgend zijn opgelost, in sommige (niet per keer genoemde) gevallen
264 BOEKBEOORDELINGEN
een punt is toegevoegd en er bovendien hier en daar in de tekst een, weliswaar herkenbare,
milde vorm van tekstkritiek wordt uitgeoefend. In de tekstgedeelten corresponderend
met de foto's op p. 112* en 119* heb ik geen afschrijffouten gevonden. Alleen ontbreekt
op p. 119, r. 22 het lidwoord DAT (vóór XXVIII. ~ees: XXVIlJD en mis ik de (in een
nauwkeurige diplomatische editie toch onontbeerlijke) codicologische verantwoording
van verschijnselen als superscriptie en correctie (al of niet m.b.v. verwijzingstekens). De
typografische markering van de verschillende tekstonderdelen (rubrieken, titels enz.; zie
p. 157*) is natuurlijk handig voor de moderne lezer maar lijkt mij op gespannen voet te
staan met het principe van de diplomatische editie en is bovendien niet consequent uitgevoerd
(zie bijv. p. 132-134). Kortom: 'als documentatie bij het betoog' kan deze editie (voor
de doorzetters) vast wel dienst doen maar van een methodisch verantwoorde diplomatische
editie is m.i. geen sprake.
Wie zich, vanuit welke probleemstelling dan ook, met middeleeuwse exempla-literatuur
bezig houdt, dient zich uiteraard op de hoogte te stellen van de belangrijkste vakliteratuur
terzake. Dat is hier in onvoldoende mate gebeurd, met als gevolg een veel te
vage en inadequate begripsomschrijving (p. 2* en p. 43*-44*), die bovendien niet altijd
wordt gevolgd. Want als exempla altijd verhalen zouden zijn, c.q. 'ware gebeurtenissen'
zouden behelzen, dan kan men zich afvragen waarom bijvoorbeeld het door mevr.
Stutvoet als zevende genummerde exempel (evenals het 21e en 55e) wèl die aanduiding
verdient maar het verhaaltje over Diogenes (p. 103) niet. Een exemplum is echter niet
zonder meer gelijk te stellen met een verhaal (over een ware gebeurtenis); het is een retorisch
hulpmiddel dat vele gedaanten kan aannemen (heel vaak die van een verhaal) en
waarvan de argumenterende functie het hoofddoel, de eventuele/gesuggereerde historiciteit
een ondersteuning vormt. Het is dan ook nogal gewaagd om - zoals mevr. Stutvoet
een aantal keren doet - exempla in het Bonum universale te gebruiken als historische bronnen
voor de biografie van Thomas van Cantimpré en het is zeker onjuist te suggereren
dat het stichtelijke type exemplum, dat zo karakteristiek is voor het Bonum universale,
model kan staan voor het exemplum in het algemeen. Juist omdat de exempelen in Het
Biënboec, conform hun eigenlijke functie, deel uitmaken van het groter geheel van een
betoog (zoals mevr. Stutvoet zelf ook vaststelt), vind ik het verder onbegrijpelijk dat zij
in de 'Korte inhoud van Der byen boeek' de exempelen heeft losgekoppeld van het betogende
tekstgedeelte (dat door haar met de m.i. misplaatste term 'sermoen' wordt aangeduid).
Deze geforceerde ontkoppeling heeft de 'Korte inhoud' bepaald geen goed
gedaan. En om nog even terug te komen op de vakliteratuur: alleen alom een indruk te
krijgen van de invloed van het Bonum universale op andere exempla-verzamelingen, had
mevr. Stutvoet niet voorbij mogen gaan aan het fameuze standaardwerk van J.-T.
Welter: L'exemplum dans la littb-ature religieuse et didactique du nwyen áge. Paris [etc.], 1927.
Nog een aantal korte opmerkingen en vragen tot besluit:
- Het is vanuit praktisch oogpunt wel begrijpelijk maar methodisch gezien op zijn
minst discutabel, om de Colvenerius-editie van 1627 als ijkpunt te gebruiken bij de
beoordeling van de 'betrouwbaarheid'/'volledigheid' van welke andere redactie dan
ook. De stelligheid waarmee mevr. Stutvoet spreekt over weglatingen en toevoegingen
in 'vertaling I' is derhalve evenzeer aanvechtbaar.
- Door de wijze waarop mevr. Stutvoet de door haar gesignaleerde aanpassingen in
'vertaling I' presenteert, wordt het de lezer niet gemakkelijk gemaakt zich een goed
BOEKBEOORDEL~GEN 265
beeld te vormen van het eigen gezicht van deze vertaling.
- Het idee van de drie 'redacteuren' (p. 109*) is m.i. onvoldoende onderbouwd en
toegelicht. Is er niet eenvoudig sprake van drie verschillende kopiisten?
- Door het hele boek heen komen nogal wat onduidelijk geformuleerde, c.q. zwak
beargumenteerde, mededelingen voor. Enkele voorbeelden:
- 'Sinds enige tijd kregen de natuurwetenschappen echter hernieuwde aandacht, vooral in
wetenschappelijk opzicht' (p. 11 *).
- 'In tegensteling tot de franciscanen waren alle dominicanen priester gewijd' (p. 16*).
Slechts een paar zinnen verder (p. 17*) wordt de rol van de lekebroeders beschreven.
- 'Door uit te gaan [in De natura rerum; dB] van de centrale plaats van de mens in het heelal
kan Thomas gerekend worden onder de eerste voorlopers van de renaissance' (p. 20*; vgl.
p. 33*). Zo geredeneerd kan het boek Genesis eveneens tot de renaissance gerekend worden!
- Het (in de proloog genoemde) verzoek naar aanleiding waarvan Thomas zijn Bonum universale
schreef, wordt door mevr. Stutvoet op liefst drie verschillende manieren weergegeven:
p. 28* en 37*.
- 'Wat de relatie tot de door Thomas in de proloog genoemde "filosofen" betreft, blijkt
dit voornamelijk werken van Seneca te betreffen, op aanbeveling van de apostel Paulus' (p.
40*). De argeloze lezer zal zich afvragen of de mededeling achter de tweede komma van
mevr. Stutvoet ofvan Thomas afkomstig is en wat er waar is van die aanbeveling. Een voetnoot
verwijst naar een passage in Het Biënboee waarin (o.a.) gesproken wordt van 'seneca de
van sunte pawel in velen epistolen ghepresen wort'. Maar daarmee is de tweede vraag nog
niet opgelost. Een geval als dit illustreert aardig de onmisbaarheid van verklarend commentaar
in edities als deze. Of zou iedereen bekend zijn met de apocriefe vroegchristelijke
(tot in de middeleeuwen voortlevende) traditie, volgens welke Paulus en Seneca met
elkaar in correspondentie stonden? (Wie net als ik zijn onkunde op dit punt moet bekennen,
raadplege JN. Sevenster: Paul and Seneea. Leiden, 1961.)
- Waarom staat op p. 173* (noot 144) achter de naam van Gautier de Chatillon tussen haken
die van Chrétien de Troyes vermeld? (Vgl. overigens p. 273.) Een soortgelijke onzorgvuldigheid
komt voor op p. 270: het verwarren van Marie de Champagne met de dichteres Marie de
France is waarschijnlijk veroorzaakt door de bijnaam van de eerstgenoemde, die eveneens
'Marie de France' luidde (volgens het Lexikon des Mittelalters Il, kol. 1681-1682; VI kol. 287).
Samenvattend: het boek van mevr. Stutvoet heeft mij in een aantal opzichten teleurgesteld.
De blijvende waarde ervan schuil m.i. hierin, dat zij de aandacht heeft gevestigd
op die merkwaardige receptie van een dertiende-eeuws geestelijk tractaat binnen
bepaalde kringen van de Windesheimse kl60stervereniging en in samenhang hiermee
nuttige (kerk)historische informatie heeft verschaft. En al mijn kritiek poetst niet weg
dat zij er hoe dan ook als eerste in is geslaagd een editie te bezorgen van een volledige
Bië1zboec-redactie. Daarvoor betuig ik haar graag mijn respect.
F .J.H. de Bree
Het Geraardsbergse handschrift: hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert
1,837-845/ diplomatische ed. bezorgd door Marie-José Govers (eindred.) ...
[et al.] ; met een codicologische beschrijving door Hans Kienhorst. -
Hilversum: Verloren, 1994. - 191 p. : ill., facs. ; 25 cm. - (Middeleeuwse verzamelhandschriften
uit de Nederlanden, ISSN 0929-9866; 1)
ISBN 90-6550-015-4 Prijs:! 47,50
TNTL 111 (1995) 265-269
266 BOEKBEOORDELINGEN
Op 14 oktober 1994 werd in Nijmegen het eerste deel ten doop gehouden van de reeks
Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden, 'Een reeks diplomatische edities
van verzamelhandschriften, uitgegeven onder auspiciën van het Constantijn Huygens
Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis der Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen'. Het is zeer verheugend dat sinds de verschijning in
1987 van het laatste deel van Maurits Gysselings Corpus van Middelnederlandse teksten
(tot en met het jaar 1300) nu een nieuwe reeks diplomatische edities van start is gegaan.
Niet minder belangrijk is dat de reeks tot stand gekomen is na uitvoerig overleg tussen
een aantal van diegenen die de edities ook zullen gaan raadplegen, zodat rekening
gehouden kon worden met specifieke wensen van de gebruikers. De brede (inter)nationale
ondersteuning blijkt uit de samenstelling van de projectcommissie, met leden van
de universiteiten van Amsterdam, Antwerpen, Groningen, Leiden en Nijmegen.
Het eerste deel, Het Geraardsbergse handschrift, is als volgt opgebouwd. In de eerste
vier bladzijden van de inleiding tot de editie wordt Hs. Brussel, Koninklijke
Bibliotheek Albert I, 837-845 voorgesteld en wordt een overzicht gegeven van de
stand van het onderzoek, gevolgd door een opsomming van de argumenten voor de
lokalisering te Geraardsbergen. Dan volgt een beschrijving van het handschrift (ruim
veertien bladzijden) door Hans Kienhorst, waarin wordt ingegaan op het materiaal en
de samenstelling, watermerken, bladsignaturen en custoden, opmaak, schrift, tekstgeleding
en rubricering, de band, eigendomsnotities, gebruikerssporen en tenslotte
datering en lokalisering. Hierna volgt de inhoudsopgave: een overzicht van de 89 teksten
in het handschrift, met opschrift, incipit, plaats in het handschrift en de belangrijkste
edities. De inleiding wordt afgesloten met een beknopte literatuuropgave.
De editie zelf wordt ingeleid door een korte verantwoording, waarin aangegeven
wordt op welke punten de editeurs afwijken van de Richtlijnen, en door een overzicht
van de afkortingen in het handschrift met de oplossingen waarvoor de editeurs gekozen
hebben, alle met een voorbeeld uit de tekst. De strikt diplomatische editie, voorzien
van verschillende foto's van het handschrift, beslaat bladzijde 42-164 van het
boek en wordt toegankelijk gemaakt door een register van opschriften en een register
van incipits. Laatste item is een korte Engelse samenvatting van de inleiding.
De al genoemde Richtlijnen zijn als bijlage achterin het boek opgenomen. Daarin
wordt uiteengezet wat het doel van de reeks is, welke onderdelen elk boek zal bevatten
en voor welke wijze van uitgeven gekozen is. De projectcommissie realiseert zich, dat
deze richtlijnen voor de andere handschriften die aangevat zullen worden wellicht hier
en daar te weinig houvast zullen bieden: 'Als het wenselijk is, zullen deze richtlijnen verderop
in de reeks dan ook verder uitgewerkt of zelfs gewijzigd worden. Opmerkingen,
kanttekeningen en suggesties zijn welkom' (p. 176). Gehoorgevend aan dit verzoek wil
ik hieronder nader op de nieuwe editie ingaan door enkele aspecten aan de orde te stellen
waar m.i. kleine aanpassingen overwogen moeten worden.
Ieder die in de 89 teksten van 'Geraardsbergen' geneusd heeft, zal daarin genoeg stof
tot nadenken gevonden hebben om de editie van het handschrift gerechtvaardigd te achten.
Juist de variatie in de genoteerde teksten is zo aantrekkelijk: raadsels, opschriften, de
huwelijken van Sint Anna, over de kardlnale deugden, over de mis, een symbolische tuin,
iets over Scipio Africanus en over Plato, priesterlijke vermaningen, een verhandeling
over de vier complexien, de verboden dagen van het jaar en enkele hulpmiddelen om de
BOEKBEOORDEL~GEN 267
kalender te raadplegen (enz.), en tenslotte Van den IX besten - de 'rode draad' die de editeurs
gesignaleerd menen te hebben, 'de juiste wijze van leven in de meest ruime zin van
het woord' (p. 10), lijkt mij toch eerder van het inspirerende roze van Hetty Heytings
Tante Til. De diplomatische wijze van uitgeven vraagt wel om uitleg. De projectcommissie
heeft deze in hoofdstuk I van de Richtlijnen als volgt verantwoord:
Het doel van deze reeks is op korte termijn verantwoorde grondslagen te bieden voor
de literair-historische studie van middeleeuwse teksten in de context waarin ze indertijd
overgeleverd zijn. Het gaat er hier vooral om materiaal te leveren voor diepgaande studies
en niet zozeer om afgeronde resultaten van dergelijke studies te presenteren. De
gedachten gaan daarbij uit naar vrij vlot leesbare uitgaven, echter zonder filologische en
cultuurhistorische aantekeningen, die immers gedegen en langdurig vooronderzoek
vergen.
De diplomatische editie kan snel op deze ontwikkelingen in het onderzoek inspelen
doordat zij in verhouding weinig onderzoek vereist. En 'snel' betekent in dit verband
niet kortstondig of vluchtig. De diplomatische editie is immers geen voorlopige of lagere
vorm van tekstuitgave. Als basisvorm van de uitgave blijft zij de hechte grondslag voor
verdere studie en eventuele verdere tekstuitgaven. Zij bevat minder elementen die snel
verouderen dan de kritische edities die voorzien zijn van uitgebreide filologische apparaten
en letterkundige inleidingen. De combinatie van relatieve snelheid en grote duurzaamheid
zijn de motieven om de methode van de diplomatische uitgave te verkiezen
voor deze reeks' (p. 178).
Dit is allemaal zeer waar. Opvallend is echter dat deze argumentatie voornamelijk
betrekking heeft op het praktische nut voor de makers van de editie, en maar nauwelijks
op de voordelen voor de gebruikers (nI. alleen de relatieve snelheid van verschijnen
en de duurzaamheid). Er had toch zeker ook vermeld mogen worden dat een
diplomatische editie aan historisch-taalkundigen en lexicografen het teksttnateriaal
levert in de (afgezien van het handschrift zelf) minst onbetrouwbare vorm. En wil de
literair-historische studie van de uitgegeven teksten voorspoedig verlopen, zoals de
projectcommissie beoogt, dan zullen ook taalkundigen goed met de editie moeten
kunnen werken. De gehanteerde wijze van diplomatisch editeren getuigt er op enkele
punten echter van dat met op microniveau interpreterend onderzoek te weinig rekening
is gehouden. 'Omdat het een diplomatische editie betreft,' zo schrijft de commissie
in hoofdstuk III van de Richtlijnen, 'wordt er geen inhoudelijke toelichting bij
de tekst gegeven, worden er geen ingrepen gedaan in de tekst van het handschrift,
wordt er geen tekstkritiek geleverd en worden er geen wijzigingen aangebracht in
hoofdlettergebruik, interpunctie, alineaverdeling en andere tekens waarmee de tekstindeling
gemarkeerd wordt.' (p. 184) In theorie is dit zeer verantwoord, maar bij het
gebruik van de editie in de praktijk blijkt een min of meer 'milde' vorm van tekstkritiek
m.i. toch noodzakelijk. Er kan immers in het voorbereiden van een modern
boek nog steeds van alles mis gaan op het ambachtelijke vlak: gleden Middeleeuwse
kopiisten wel eens uit op nasaalstrepen, aantal pootjes of op hele woorden resp. verzen,
ook de moderne editeur kan wel eens wat verknoeien, zelfs wanneer hij met een
computer werkt (typeover i.p.v. insert, bijvoorbeeld ... ). Vreemde lezingen in de editie
kunnen dus niet alleen te wijten zijn aan de kopiist van vijfhonderd jaar geleden,
maar ook aan die van 1994: b.v. fol. 138vl: ghdaen en 8: jghepeinst, fol. 14Ov17: diei
en fol. 142v 21: h ja. Bij het bekijken van de microfiches blijkt dat deze vreemde vormen
268 BOEKBEOORDELINGEN
inderdaad zo in het handschrift staan. Maar om eventueel wantrouwen van de
gebruiker van de editie aan het adres van de editeurs op deze plaatsen weg te nemen,
zou een noot met als enige inhoud sic, zoals in het Corpus-Gysseling ook gebeurt,
goede diensten bewijzen. (In de editie van een uitermate corrupt handschrift zou hier
eventueel van afgezien kunnen worden, als dit in de inleiding dan maar duidelijk vermeld
wordt.) Daarbij kan voor dergelijke vreemde vormen op voorzichtige wijze worden
aangegeven waar er wellicht iets in de overlevering is misgegaan, bij voorbeeld:
123v22
126v18
133r12
159r4
162v17
165v32
171r24
hoppen: bedoeld is wsch. hopper
anstarct: bedoeld is wsch. anstaret
jnghen: bedoeld is wsch. jnghel
fleurnatique: bedoeld is wsch. fleumatique (vgl. 159r 12: flumatique).
an ende: tussen deze beide woorden mist wsch. hande
rorghe: bedoeld is wsch. rocghe
heuesch: bedoeld is wsch. houesch
Zo geeft de editeur aan dat het hem is opgevallen dat er iets vreemds aan de hand is
op de betreffende plaatsen, en kan hij de gebruikers van zijn editie ervan weerhouden
alsnog terug te keren naar het handschrift om te kijken 'of dat er echt wel staat'. Deze
wijze van tekstkritiek lijkt mij weinig extra tijd te kosten, en de leesbaarheid van de
diplomatische editie (die volgens de commissie immers 'vrij vlot' zou moeten zijn)
wordt er zeer mee bevorderd. Bovendien kan een extra check van de editie op deze
wijze wellicht nog fouten in de transcriptie aan het licht brengen.
Verder verbaast het mij dat de editie niet op alle punten diplomatisch is. Zie bij
voorbeeld punt 15.1 van de Richtlijnen: 'In overeenstemming met de transcriptiepraktijk
die in de medioneerlandistiek gangbaar is, wordt bij de transcriptie geen
onderscheid gemaakt tussen de verschillende vormen van de d, r en s, maar worden
de lettervormen i,j, ij, y, u, v en w uit het handschrift bij de transcriptie ongewijzigd
overgenomen.' In punt 15.2 wordt opgemerkt dat over deze werkwijze nog steeds
discussie plaatsvindt en dat het misschien bij later onderzoek zal blijken dat deze
manier van transcriptie 'overprecies' is. Toch is er hier voor gekozen, en wel hierom:
'men kan gemakkelijk in een later stadium de wellicht overprecieze letterlijke transcriptie
van i,j, ij,y, u, v en waanpassen aan eventuele nieuwe regels. Wanneer ze in
de uitgave niet of op een andere manier onderscheiden zijn terwijl dit volgens eventuele
nieuwe inzichten wel wenselijk is, dan vergt de omwerking dat de transcriptie
opnieuw met het handschrift vergeleken wordt.' Na deze zeer adequate argumentatie
wordt punt 15.3 geopend met: 'De verlengde i-klank die in het handschrift als ii
of ij geschreven is, wordt steeds getranscribeerd als de letter ij.' Dit is in tegenspraak
met de twee vorige punten. En in de verantwoording van de editie van Het
Geraardsbergse handschrift: 'Bij de letters m en n heeft de kopiist enkele malen een
pootje teveel geschreven. [ ... ] In de transcriptie is dit genegeerd, omdat niet altijd duidelijk
is waar de verschrijving precies heeft plaatsgevonden. In het geval van saloma
kunnen we saloima, maar ook salomia lezen.' (p. 37). Op deze tekstplaats, 115v23,
heeft de editie saloma maar geeft een noot: 'De kopiist heeft bij de m een pootje te veel
geschreven.' In hun 'Verantwoording' maken de editeurs niet duidelijk of een dergelijke
aanpassing in de editie op alle plaatsen in een noot gesignaleerd wordt. Bovendien
BOEKBEOORDEL~GEN 269
vraag ik mij af of deze aanpassing wel verantwoord is: waarom wordt de naam salomia
wel naar saloma 'omgebogen', terwijl op 171 v 23 in omeriusse en even verder op 172r7
in omerius de -i- mag blijven staan? Juist bij namen kan de gebruikte spelling soms een
aanknopingspunt zijn bij onderzoek naar de herkomst van een tekst, zodat het
belangrijk is de werkelijke spelling weer te geven.
Voor het overige lijkt mij de editie van het Geraardsbergse handschrift zeer
betrouwbaar. Bij het bekijken van microfiches van het handschrift bleek ook direct
hoe nuttig het is dat de regelindeling van het handschrift in de editie is aangehouden.
Verder geven de afgedrukte foto's een goede indruk van het origineel èn van de
transcriptie. In de inleiding tot de editie is echter iets misgegaan dat toch even vermeld
moet worden. Op p. 39-41 worden de gebruikte afkortingen in het handschrift
opgesomd met daarbij de gehanteerde oplossingen. Onder punt 2 (p. 39), 'Bovengeplaatste
horizontale streep', geven de editeurs aan 'comen' te transcriberen als
'commen'. Dit lijkt mij echter ook de transcriptie te zijn van 'comen', zodat twee
handschriftelijke situaties nu op één en dezelfde manier weergegeven zouden worden
- dus niet diplomatisch. Raadpleging van microfiches van het handschrift op alle
plaatsen waar van een van deze twee situaties sprake kan zijn toont echter dat de nasaaistreep
overal boven de vocaal en niet boven de nasaal staat - dus ook niet in de
als voorbeeld gegeven woorden. In het handschrift staat Middelnederlands 'comen'
(104r23), Middellatijns 'sumus' (114r5) en Oudfrans 'done' (104r8); op p. 39 van de
inleiding staat de nasaalstreep dus op de verkeerde letter.
Zoals hierboven al met een voorbeeld werd aangegeven is de editie soms met minder
noten verrijkt dan ik zou wensen. Aangezien de editie op zich geraadpleegd zou moeten
kunnen worden, lijkt het mij tevens gewenst dat op relevante plaatsen in de editie noten
toegevoegd worden met in de inleiding besproken eigenaardigheden. Zo is alleen maar
op p. 13 te lezen dat er in het handschrift tussen fol. 110 en 111 drie bladen weggesneden
zijn, en vindt men ook alleen daar argumenten voor de opvatting dat het slot van het
handschrift mogelijk toch niet ontbreekt. Vermelding hiervan (desnoods met alleen een
verwijzing naar de plaats in de inleiding) binnen de editie lijkt mij geen overbodige luxe.
Al met al is het eerste deel van de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de
Nederlanden de editie geworden die de projectcommissie zich voorstelde: de 'hechte
grondslag voor verdere studie'. De drie volgende delen zijn reeds in bewerking (te
weten Het handschrift van Jan Philips, Het Tübingse handschrift en Het Comburgse handschrift),
terwijl er nog vier andere handschriften op het programma staan (het Wiesbadense
handschrift, het Weense artes-handschrift, het handschrift-Van Hulthem en
het Berlijnse liederenhandschrift). Maar alleen het eerste deel al bevat voldoende stof
voor. verder onderzoek. Ik denk bij voorbeeld aan tekst 46, Van sente annen gheslachte,
die (uitgezonderd de eerste en laatste twee verzen) vrijwel woordelijk overeenstemt met
~ers 22.622-22.665 van Jacob van Maerlants Rijmbijbel in de editie van M. Gysseling in
deel IIJ van zijn Corpus. Is na te gaan aan welk Rijmbijbel-handschrift deze notatie ont-
1eend is, of moet men uitgaan van een afzonderlijk circulerende tekst? Of: hoe functioneerden
de verschillende opschriften die het handschrift bevat in de vijftiende-eeuwse
werkelijkheid? Maar bovenal: wat is de oplossing van de raadsels?
Karina van Dalen-Oskam
270 BOEKBEOORDELINGEN
Woedende wraakghierigheidt en vruchtelooze weeklachten: de hartstochten
in de Nederlandse tragedie van de zeventiende eeuw / J .W.H. Konst. - Assen
[etc.] : Van Gorcum, cop. 1993. - X, 282 p.; 24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Utrecht.
ISBN 90-232-2771-9 Prijs: f 52,50
Zes jaar geleden schreef ik naar aanleiding van mevrouw Smits-Veldts studie over
Samuel Coster dat de jacht op de affecten kon beginnen (Ntg 82 (1989), 171), niet
wetend dat Konst het jachtseizoen inmiddels al had geopend en bezig was een rijke buit
binnen te halen. Op 5 maart 1993 verdedigde hij zijn dissertatie over de hartstochten
in de zeventiende-eeuwse tragedie, waarmee hij een grotendeels onontgonnen gebied
heeft geëxploreerd.
Het boek bevat een uiterst beknopte inleiding en vijf hoofdstukken, die elk kunnen
worden gelezen als een afzonderlijke studie. In zijn inleiding presenteert Konst, na een
korte uiteenzetting over het begrip hartstocht in de zeventiende eeuw, zijn onderzoeksmateriaal,
een beperkt eorpus van elf tragedies van Hooft tot Rotgans, waarmee hij de
hele eeuw bestrijkt. Zijn keuze is gebaseerd op chronologie, bekendheid van de stukken,
en op het gegeven dat zij, in vier clusters, de belangrijkste literaire richtingen vertegenwoordigen:
1. senecaans-scaligeriaans toneel: Hooft, Aehilles en Polyxena (±1600) en Baeto
(1617), Bredero, Rodd/riek ende Alphonsus (1611) en Coster, Polyxena (1615-1617?); 2.
Vondels bijbelse spelen: Hierusalem venvoest (1620), Gebroeders (1640) enJeptha (1659);
3. spektakel- en gruweltoneel: Vos, Medea (1667) en Meyer, Verloofde koninksbruidt
(1668); 4. frans-classicistisch toneel: Lingelbach, Cleomenes (1687) en Rotgans, Seilla
(1709). Alleen Lingelbachs stuk is niet eerder object van onderzoek geweest.
Hoofdstuk 1 'Door hartstochten meegetroond' demonstreert aan de hand van de
gedragingen van de personages Polydorus uit Costers Polyxena en Filopaie uit Vondels
Jeptha op welke wijze de passiones worden uitgebeeld en welke contemporaine opvattingen
over psychologie daar achter schuil gaan, waarbij Konst er van uitgaat dat de
dichters zullen hebben geappelleerd aan opvattingen die de meeste toeschouwers deelden.
Men kan daarbij opmerken dat de toneeldichters in het algemeen ook niet meer
dan een globale kennis van de psychologie zullen hebben gehad, tenzij zij zich, alvorens
hun personages te creëren, verdiept hadden in medische of moraalfilosofische handboeken,
maar dat zal niet veel zijn voorgekomen. Konst zet uiteen welke twee opvattingen
over het hanteren van de passiones in de zeventiende eeuw domineren: de
(neo)stoïsche, die uitgaat van de beheersing en de aristotelische, die gericht is op de
matiging van de hartstochten. De auteur concludeert dat Coster met Polydorus wil
laten zien hoe iemand indirect slachtoffer wordt van zijn eigen passiones, doordat bij
hem rede en wil zijn uitgeschakeld, waardoor verbeelding en hartstochten bezit van
hem kunnen nemen. In Filopaie demonstreert Vondel hoe tomeloze hartstochten een
ernstige bedreiging vormen voor het welzijn van de mens. Een kwestie van interpretatie
is de volgende: op p. 28 betoogt Konst dat naast de rede en de tijd ook godsvertrouwen
dient als remedie tegen overspannen hartstochten. Hij adstrueert dit met een
passage uit Cats' Ouderdom en buyten-leven waarin de dichter drie zaken noemt die de
bedroefde mens kunnen troosten, namelijk de rede, de tijd en bovenal 'Godes heylsaem
woort'. Cats bedoelt hier echter geen 'godsvertrouwen', maar als rechtgeaard cal-
TNTL 111 (1995) 270-273
BOEKBEOORDEL~GEN 271
vinist spreekt hij over de troost die de bijbel de gelovige biedt.
'De waardering van de hartstochten' wordt behandeld in het tweede hoofdstuk.
Konst laat op een overtuigende manier zien dat het negatieve oordeel van Bredero
over de passiones moet worden geïnterpreteerd tegen de achtergrond van Coornherts
Zedekunst. Negatieve waardering van de hartstochten treffen we ook aan bij Hooft en
Coster, maar er is wel een verschil in uitwerking. Ligt bij Bredero vooral de nadruk
op matiging, Coster daarentegen propageert in het personage Polyxena de uitbanning
van de hartstochten, de klassieke apatheia van de Stoa, op grond van de ratio.
Konst wijst erop dat Coster om dat te accentueren gebruik maakt van een procédé
van ethische contraststelling, waarbij personages die worden verteerd door hartstochten
worden geplaatst tegenover karakters die hun gemoedsleven rationeel besturen
(Hecuba versus Polyxena). Het negatieve oordeel over de hartstochten in het senecaans-
scaligeriaanse toneel moet worden gezien tegen de achtergrond van de thematiek
van de wisselvalligheid van de fortuin, die van de mens constantia eist. Geheel anders
is de beoordeling van de emoties bij Vondel, bij wie zij hun betekenis krijgen binnen het
kader van een universeel christelijke moraal. In Hierusalem verwoest is volop plaats voor
ongeremd verdriet, want dit duidt aan hoe verschrikkelijk Gods toorn de zondige mens
treft. In Gebroeders en Jeptha moeten de hartstochten worden beoordeeld in het licht van
de verhouding van God tot de individuele mens. Er bestaat veel overeenkomst tussen de
waardering van de passiones in de frans-classicistische tragedie en die in het senecaansscaligeriaanse
drama, want in beide staat de constantia centraal, al krijgt deze bij de fransclassicisten
wel een andere invulling. Bij hen moeten de emoties worden beoordeeld
tegen de achtergrond van de cornéliaanse éthique de gloire, waaraan de mens zijn gedragsregels
dient te toetsen. De tweespalt eer-schande is daarbij de geijkte invalshoek.
Rotgans en Lingelbach geven hun personages heftige hartstochten, die zowel eervol als
schandelijk kunnen zijn, maar altijd een uitdieping van de persoonlijkheid vormen.
Het derde hoofdstuk analyseert 'De uitbeelding van de hartstochten', waarbij de
auteur eerst een aantal 'passieportretten' geeft en daarna de retorica van het movere
behandelt. Onder 'passieportretten' verstaat hij scènes waarin personages vrijelijk hun
emoties laten gaan en een beeld geven van hun innerlijke gesteldheid. Een enkel woord
over de terminologie. Ik vind de term 'passieportretten' nogal ongelukkig gekozen en
zou een ander woord prefereren. Het begrip 'passie' is zozeer verbonden met het bijbelse
lijdensverhaal van Christus, dat men bij confrontatie met het woord 'passieportretten'
onwillekeurig in die richting zal denken, wat uitermate storend werkt. Konst
laat zien dat in het vroege renaissance-toneel voornamelijk de monoloog wordt
gebruikt als voertuig van de emoties, al treedt er na verloop van tijd een variant op in
de vorm van de monoloog in stancevorm. In het frans-classicistische drama kennen we
het 'passieportret' in dialoogvorm, een gesprekssituatie die de gemoedsgesteldheid van
een hoofdpersoon wil uitbeelden. Dit dialogisch 'passieportret' wordt geformaliseerd
tot een gesprek tussen een hoofdfiguur en een vertrouweling, waarbij de vertrouweling
bepaalde procédé's toepast om hartstochtelijke ontboezemingen uit te lokken.
Bij de behandeling van de retorica van het movere houdt Konst zich in het bijzonder
bezig met de elocutio. Hij constateert dat de literaire stilering vaak de overtuigingskracht
van de emotionele uitbarsting ondermijnt en dat deze nogal eens lijkt te prevaleren boven
de waarheidsgetrouwe uitbeelding van een gevoelsontlading. Ik vraag me af in hoeverre
272 BOEKBEOORDELINGEN
de zeventiende-eeuwse toeschouwer dit in de gaten had. Zou deze niet w geboeid kunnen
zijn geweest door zulke retorische hoogstandjes dat de vraag naar het gehalte aan
'waarschijnlijkheid' van w'n scène niet meer bij hem opkwam? Iemand als Jan Vos ondermijnt
evident de overtuigingskracht van een pathetische scène van Medea door daarin
met sententies te strooien. Zou de toeschouwer het hebben opgemerkt of wu hij zich
door het retorisch/pathetische geweld hebben laten meeslepen? Pas de late Vondel ziet
kans op psychologisch overtuigende wijze een emotionele uitbarsting te creëren. Konst
demonstreert dat, als het aankomt op het realiteitsgehalte van emotionele ontboezemingen,
Vondel met Filopaie alle andere toneelschrijvers ver achter zich laat.
'Karaktertekening' is het onderwerp van hoofdstuk vier waarin Konst de 'emotionele
ontwikkelingsgang' van de personages onderwekt en de 'psychische processen
die toneeldichters opleggen aan dramatische helden'. Hij laat zien hoe de ethischdidactische
opzet van het senecaans-scaligeriaanse drama leidt tot twee soorten karakters:
enerzijds dramatis personae als Costers Hecuba, die hun optreden vooral door hun
hartstochten laten bepalen en de ratio steeds meer naar de achtergrond dringen, wdat
ze ten slotte hun emotionele evenwicht totaal verliezen, anderzijds de standvastige
persoonlijkheid die nauwelijks karakterontwikkeling kent en 'wordt getypeerd door
een in principe onveranderlijke apatheia', wat leidt tot een enigszins abstracte en in elk
geval weinig meeslepende persoonlijkheid als Hoofts Baeto. Bij Vondel daarentegen
is de ethische instructie in een algemeen christelijk kader gericht op de verhouding
tussen God en de individuele mens, wat tot uiting komt in heftige gewetensconflicten
bij de dramatische hoofdpersonen David enJeptha. De visueel-theatraal gerichte Vos
en Meijer kiezen voor een snelle afwisseling van 'ad-hoc-emoties' die ten koste gaat
van psychologisch waarschijnlijke karaktertekening. Bij Rotgans is de didactiek gericht
op poëtische rechtvaardigheid, wat bij het personage Scilla leidt tot spanning tussen
haar emotionele ontwikkeling en de morele instructie.
In het vijfde hoofdstuk, 'Publiekseffekt' onderwekt Konst de op de klassieken gebaseerde
zeventiende-eeuwse opvattingen over het effect op het publiek en toetst deze aan
de toneelpraktijk, waarbij hij steeds opnieuw probeert de verhouding tussen de emotionele
(Aristoteles) en didactische (Horatius) functie van het drama vast te stellen: is
deze primair emotioneel, primair didactisch of didactisch-emotioneel? Hij analyseert
daarbij eveneens de manier waarop de toneelschrijvers het publiek bespelen door middel
van een retorische, een dramatisch-structurele of een visueel-theatrale aanpak.
Konst demonstreert dat Coster primair didactisch gericht is, omdat de toeschouwers
niet op emotionele, maar op rationele gronden worden aangesproken. In Hoofts Baeto
ligt de zaak ingewikkelder. Hooft is niet alleen didactisch, maar ook emotioneel gericht,
want bij de hoofdfiguur Baeto ligt de nadruk wel op de apatheia, maar via de Rei van
Joffrouwen en Zegemond probeert de dichter in het vierde bedrijf de toeschouwers
toch tot medelijden te bewegen. Konst veronderstelt dat deze aanpak bij Hooft berust
op kennis van Heinsius' De tragoediae constitutione (1611). Vondels stukken hebben een
didactisch-emotionele functie, want de dichter wil wwel morele instructie geven als
emoties opwekken. De tragedies van Meyer en Vos zijn primair-emotionele drama's,
gericht als ze zijn op het oproepen van emoties door een afwisseling van horror en adhoc-
hartstochten. Lingelbach en Rotgans daarentegen zijn didactisch-emotioneel
gericht, want zij streven ernaar het publiek emotioneel mee te laten leven, wnder dat
BOEKBEOORDEL~GEN 273
zij het morele nut van de tragedie uit het oog verliezen.
Een in alle opzichten overtuigend boek, dat helder en meeslepend is geschreven en
kan worden beschouwd als een aanwinst voor het vak. Het verbreedt en verdiept
onze kennis van de zeventiende-eeuwse tragedie aanzienlijk en biedt een goed instrumentarium
voor verder onderzoek. Eigenlijk heb ik maar één belangrijk punt
van kritiek en dat betreft de representativiteit van het corpus teksten dat Konst heeft
gebruikt. Dat is wel representatief voor de belangrijkste literaire richtingen die totnutoe
object van onderzoek zijn geweest, maar niet voor het repertoire. Nu begrijp
ik wel dat de promotiedruk groot was en dat er niet veel tijd overschoot voor uitstapjes
in het onbekende, maar er kan worden gesproken van een gemiste kans. Dat
geldt in het bijzonder voor het toneel van Rodenburgh dat niet in het onderzoek is
betrokken, hoewel Konst wel diens opvattingen over het movere in zijn Eglentiers poé:'
tens borstweringh (1619) analyseert en vervolgens projecteert op Costers Polyxena. Dat is
natuurlijk interessant, maar het was vruchtbaarder geweest als hij Rodenburghs denkbeelden
had geconfronteerd met diens eigen toneelpraktijk. Nu zullen we ten aanzien
van Rodenburgh nog wat geduld moeten hebben. De studie van Konst maakt nog eens
extra duidelijk dat het de hoogste tijd is dat het hele repertoire bij het onderzoek wordt
betrokken. Juist een aanpak en vraagstelling als die van Konst bieden mogelijkheden
voor vruchtbaar onderzoek en kunnen er misschien toe leiden dat we eindelijk eens
inzicht krijgen in het waarom van de populariteit van stukken als bijvoorbeeld
Roelandts Biron (±1625), die volledig zijn vergeten, maar jaar na jaar werden gespeeld.
Het jachtseizoen is nog lang niet gesloten.
H. Duits
De Rotterdamse woelreus : De 'Rotterdamsche Hermes' (172 0-'21) van
Jacob Campo Weyerman : cultuurhistorische verkenningen in een achttiende-
eeuwse periodiek / Elly Groenenboom-Draai. - Amsterdam [etc.] :
Rodopi, 1994. - xx p. ; 22 cm. - (Atlantis, ISSN 0926-3195 ; 8)
- Ook verschenen als proefschrift Leiden.
ISBN 90-5183 -380-6 Prijs: f 90,-
In de achttiende eeuw wekten tijdschriften grote argwaan. De geleerde conrector
David van Hoogstraten zag in 1713 de periodieken aan de wortels van de ware geleerdheid
knagen: jonge windbuilen lazen recensies en uittreksels, zo dachten zij over de
nieuwste inzichten en bevindingen, over alle wetenschappen te kunnen oordelen. Zulke
tijdschriften, die in de geschiedschrijving nadien dan nog de vererende titel 'geleerdentijdschriften'
kregen, boden voor weinig geld moeiteloze gespreksstof voor trekschuit
en koets. Geleerden verfoeiden dit en schreven niettemin in tijdschriften.
Met meer verbittering nog werden de 'mercuren' gevonnist. Bij deze 'mercuren'
ging het niet in de eerste plaats om geleerdheid, maar om vermaak, satirisch nieuwscommentaar
en hardhandige levenslessen. E.J.B. Schonck, net als Van Hoogstraten
werkzaam in het onderwijs, adviseerde in de jaren zeventig van de achttiende eeuw
zijn Gorkumse leerlingen op ironische wijze hoe zij hun geestelijke ondergang konden
versnellen. Romans hielpen daarbij, maar ook tijdschriften:
TNTL 111 (1995) 273-276
274 BOEKBEOORDELINGEN
Kiez gy Mercures, Journalisten;
Daar leert gy meer, dan ooit de beste Schryvers wisten.
Dergelijke waarschuwingen uit het verleden maken nu nieuwsgierig.
Jacob Campo Weyerman, die zich in de 'mercuren'-traditie van Doedyns voegde,
zaaide in de achttiende eeuw zo veel wind dat hij tot op de dag van vandaag storm oogst.
De scherpe pen die hij gebruikte om zijn medemens te plezieren en te stichten gleed
nogal eens uit en richtte hier en daar de nodige schade aan. In 1723 nam een onbekende
wraak op de schrijver en zijn weekbladen Rotterdamsche Hermes en Amsterdamsche
Hermes. In het hekeldicht, onder de titel 'Eerspoore voor B.N.' nadien gepubliceerd in
de Keurdichten, wordt de jeugdige Weyerman-Iezer Adelaart gewaarschuwd voor het
'heilloos ooft (hoe bloozend ook van verwe)', want:
Wie eenmaal in de school van Hermes heeft verkeert,
Blyft ongeneeselyk in naam en faam onteert.
De tijdschriften uit de achttiende eeuw danken hun rehabilitatie aan het inzicht dat
juist in periodieken de Verlichting gestalte kreeg. Bovendien hebben tijdschriften
sindsdien zo sterk aan respectabiliteit gewonnen dat het onvoorstelbaar lijkt dat het
genre als zodanig ooit ter discussie stond.
Niet alle typen tijdschriften intussen hebben in gelijke mate geprofiteerd van het
eerherstel. Geleerdentijdschriften, en dan vooral de Franstalige, worden intensief
bestudeerd. Aan spectatoriale tijdschriften wordt met enige regelmaat aandacht
besteed - al moet de eerste monografie over De Hollandsche Spectator (1731-1735)
van Van Effen, waarin niet slechts de spectatoriale formule maar ook de inhoud aan
bod komt, nog geschreven worden. Minder fortuinlijk is het lot van de satirische
'mercuren' . Lichte kost is de satire niet: het proza uit de 'school van Herrnes' is
gecompliceerd, ja soms hermetisch. De auteurs betogen niet, maar railleren en spreken
lachend waarheden. Lectuur van dergelijke tijdschriften is een hels karwei, over
annotatie en bestudering wordt dan nog niet eens gesproken.
De omvangrijke studie die Elly Groenenboom-Draai aan het eerste tijdschrift van
Jacob Campo Weyerman, de geletterde gifmenger van Rotterdam, wijdde, voorziet
daarom in een behoefte. Zij heeft het aangedurfd om in haar proefschrift 'de school
van Hermes' te bezoeken en zo alle verboden en waarschuwingen uit het verleden
te trotseren. De goed geschreven studie over de Rotterdamsche Hermes licht diepgaand
in over het eerste weekblad van de vaardigste en gevaarlijkste schrijver die de
Republiek in de eerste helft van de achttiende eeuw kende.
De Rotterdamse woelreus - het neologisme 'woelreus' lijkt mij geen gelukkige
vondst - is géén lopend commentaar bij de tekst van Weyerman. Het proefschrift
beschrijft tal van inhoudelijke aspecten van het tijdschrift.
In zijn tijdschrift gunde Weyerman het standbeeld van Erasmus, de Rotterdamse
heilige, een nachtelijk uitstapje. Het beeld wond zich danig op over de morele verloedering
van de Rotterdamse koophandel. Zo liet Weyerman een sprakeloze sokkelheld
spreken en poseren als het geweten van de Maasstad. Het is onontkoombaar dat de
luidruchtige wereld van 1720 en 1721 in een boek over het tijdschrift aan bod komt. De
Rotterdamsche Hermes verwijst vrijwel steeds naar de wereld buiten het schrijfvertrek. De
BOEKBEOORDELtNGEN 275
satire van Weyennan verkoos het concrete boven het abstracte, het tastbare beeld van
Erasmus boven 'het geweten' als abstractie. Weyennan-onderzoek confronteert altijd
met de historische werkelijkheid.
In het eerste hoofdstuk van het proefschrift komt Hennes' Rotterdamse ambiance
aan de orde: de wereld van de Erasmiaanse wandeling. Dat daarbij niet altijd een helder
onderscheid getroffen wordt tussen de Rotterdamse connecties van Jacob Campo
Weyennan en de relaties tussen Hennes en Rotterdam, zoals die in het tijdschrift naar
voren komen, is eenvoudiger te laken dan te voorkomen. Achter het masker van Hennes
vennoedden tijdgenoten al snel het gezicht van Weyennan. De schrijver zelf verwarde
opvallend vaak de Hennes-fictie met de autobiografie: de ouders van Weyennan hebben
er in Hennes een zoon bij. Dat Elly Groenenboom-Draai in de praktijk van haar
onderzoek met enige regelmaat Hennes en Weyennan vereenzelvigt, is begrijpelijk.
Soms leidt het echter tot wonderlijke voorstellingen: na paragrafen over het echte
Rotterdam en het echte Kralingen komt er een paragraaf over Hennes' Leeuwenburg.
Het kasteel* Leeuwenburg - nog niet in de archieven teruggevonden - is de woonplaats
van Hennes en voor alles en misschien zelfs louter eé(n h~s van woorden en papier
dat slechts in de Rotterdamsche Hermes bestaat. Van het huis wordt een signalement gegeven,
terwijl de rol van Leeuwenburg in de hennetische fictie onbesproken blijft. In werkelijkheid
lag Leeuwenburg wellicht aan de Oudedijk. Interessanter is de vraag of de ligging
van Herrnes' paleis in het spel met de lezer betekenis had.
De vele Rotterdamse verwijzingen in het werk van Weyerman wekken gemakkelijk
de indruk dat Weyennan de spil van het Rotterdamse intellectuele leven was. In 'little
London', zoals Rotterdam wel genoemd werd, bleven de deuren van geleerden als
F urly vennoedelijk voor hem gesloten. Geloof in het tegendeel werd door Weyennan
bevorderd door kwaadaardige onthullingen. In het eerste hoofdstuk wordt een indrukwekkend
tableau geschetst van Rotterdam in het begin van de achttiende eeuw. Dat
daarbij niet slechts aandacht geschonken wordt aan de 'helden van de geest' (Erasmus,
Locke, Bayle), maar ook aan de helden van tap en glas en beurs is verkwikkend. Het is
misschien kenmerkend voor de ruimhartig~ belangstelling van Weyennan dat hij oog
had voor geleerdheid en voor geld en genot, dat hij zich in de omgang niet beperkte tot
geletterden, maar ook luisterde naar kroegbazen, kladschilders, muzikanten, oplichters
en hoeren. De attractiviteit van het hoofdstuk over de Rotterdamse wereld is voor een
belangrijk deel te danken aan de wijde blik van Weyennan. De Rotterdamse wegen van
Weyerman zijn door Elly Groenenboom-Draai deskundig en vasthoudend gevolgd.
In het tweede hoofdstuk gaat het in naam over de Rotterdamsche Hermes en de boekhandel.
Feitelijk gaat het over belangrijk veel meer. Dit hoofdstuk is - met het derde
hoofdstuk - het meest interessante en daarbij het meest rommelige. Aan de orde
komen de Hermes-figuur, Herrnes' relatie met Weyerman en de concurrerende
Amsterdamsche Argus, de reacties op het tijdschrift en de bronnen van de Rotterdamsche
Hermes, opvattingen over plagiaat, over bepaalde drukkers, kranten en tijdschriften.
Alles zeer belangwekkend, maar niet erg ordelijk. De uitvoerige en imposante bespreking
van de geschreven bronnen van Weyennan is overtuigend en genuanceerd, maar
vormt tevens de inleiding tot een gemiste kans. In de conclusie bij dit hoofdstuk wordt
de kwestie van de verhouding tussen spectatoriale en satirische bladen - tussen Van
Effen en Weyerman - gememoreerd. Terwijl minutieuze studie aan het licht brengt
276 BOEKBEOORDELINGEN
dat Weyerman voor zijn 'mercuur' op grote schaal putte uit de spectatoriale bronnen
van Steele - en er dus materiaal in overvloed aanwezig is om het verschil tussen spectator
en satirisch weekblad te relativeren -, wordt besloten met de mededeling dat
anderen de kwestie over de verhouding tussen spectatoren de weekbladen van
Weyerman maar moeten beoordelen. Dat soort hoffelijkheid lost weinig op.
Het derde hoofdstuk, waarin Hermes en Weyerman gevolgd worden in de goeddeels
Rotterdamse wereld van kunst en vermaak, is met gemak het beste dat het proefschrift
te bieden heeft. Terwijl het tijdschrift van Weyerman verschijnt, woekert de 'poëtenoorlog'
voort en Hermes blaast zijn partij mee. Wat over de Nederlandse variant van de
'QuerelIe' en over de Rotterdamse dichters wordt geschreven, is helder. Behalve ernstige
literatoren verschijnen in dit hoofdstuk ook schilders, kunsthandelaren, muzikanten,
waarzeggers, acteurs en actrices ten tonele. Het Rotterdamse culturele leven blijkt veel
gevarieerder dan de meeste, kennelijk bijziende getuigen voor mogelijk hielden. In de
geschiedschrijving heeft zich die bijziendheid voortgezet en beperkt het beeld zich tot
een handjevol denkers en dichters.
In twee daaropvolgende hoofdstukken komt Hermes' verhouding tot geloof, denken
en wetenschap en zijn opvattingen over Franse en Britse zaken en personen aan de
orde. Beide hoofdstukken zijn zeer informatief en bij de lectuur van het werk van
Weyerman voortaan onontbeerlijk. Historici vinden hier voor onderzoek naar menta-
1iteiten en ideeën uniek materiaal, op voorbeeldige wijze ontsloten.
Verrassend is het zesde hoofdstuk, waarin het taalgebruik van de Rotterdamsche
Hermes centraal staat. Het is een bijdrage aan het historisch-taalkundig onderzoek,
maar impliciet vooral een pleidooi om het onderzoek naar taalkundige fenomenen te
integreren in literatuur-historisch onderzoek. Aan het slot van het taalkundig onderzoek
overdrijft de onderzoekster haar bescheidenheid andermaal als zij verklaart dat
niet zo zeer van grammaticaal, maar van stilistisch onderzoek veel verwacht moet worden.
Het zevende en laatste hoofdstuk over de verschillende exemplaren en edities,
drukkers en uitgevers van de Rotterdamsche Hermes getuigt van grote acribie, maar het
zou beter gepast hebben als bijlage.
Het proefschrift over de Rotterdamsche Hermes betekent in het tijdschriftenonderzoek
een belangrijke stap voorwaarts. Op imposante wijze is hier een 'moeilijk' tijdschrift
doorgelicht. Daarbij zijn de werelden, die in het tijdschrift verwoord zijn, met
een prijzenswaardige precisie in kaart gebracht. Vooral de Rotterdamse wereld van
rond 1720 heeft aan diepte en kleur gewonnen. De eerbied van de schrijfster voor de
feiten staat op gespannen voet met de compositie van De Roterdamse woelreus: het boek
zou aan samenhang hebben kunnen winnen als wat reeksen namen waren opgeofferd.
Soms zou ook wat meer moed en afstand van pas zijn gekomen. Nu voegt de
schrijfster van het dikste en beste boek dat ooit over Weyerman geschreven is zich
in een traditie van voorzichtigheid en voorlopigheid. Op beslissende momenten laat
zij liever anderen spreken. Wie zoveel bijeen weet te brengen over de Rotterdamsche
Hermes zou een paar maal met de vuist op tafel mogen slaan.
Peter Altena
BOEKBEOORDEL~GEN 277
Briefwisseling / Johannes Kinker; uitg., metinI. en comment. door A.J.
Hanou en G.]. Vis. - Amsterdam [etc.] : Rodopi, 1992-1994 - 3 dl. ; 22 cm.
- (Atlantis, ISSN 0926-3195 ; 4,6,9)
ISBN 90-5183-689-9 Prijs:! 225,-
G.]. Vis gaf in zijn dissertatie over de literaire theorie van Johannes Kinker uit 1967
als eerste een overzicht van de bewaard gebleven brieven van deze achttiende- en
negentiende-eeuwse dichter, taalgeleerde en filosoof. A.]. Hanou maakte van
Kinkers correspondentie gebruik voor zijn proefschrift De sluiers van Isis (1988),
waarin een beeld wordt gegeven van Kinkers rol als voorvechter van de Verlichting
en binnen verschillende Nederlandse genootschappen, zoals het Koninklijk
Nederlandsch Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten en
de vrijmetselarij. Beide Kinker-deskundigen hebben hun krachten gebundeld voor
een driedelige editie van alle overgeleverde brieven van en aan Kinker.
De editeurs zijn bijzonder zorgvuldig te werk gegaan. In hun verantwoording doen
ze verslag van hun speurtocht in een groot aantal archieven in binnen- en buitenland.
Toch houden ze er rekening mee, dat ergens nog onbekende brieven van Kinker boven
water zullen komen. Brieven waarvan op grond van aanwijzingen in andere documenten
met zekerheid mag worden aangenomen dat ze ooit hebben bestaan, worden door
Vis en Hanou vermeld en ook verdisconteerd in het totale aantal brieven, dat op deze
wijze 497 items omvat. De verantwoording die voorin deel I is opgenomen en die in
deel II ten overvloede wordt herhaald, bevat verder een uitleg van de gehanteerde selectie-
criteria en een lijst van diacritische tekens. Hoewel in de eerste plaats gestreefd is
naar een diplomatische uitgave moet het, volgens de editeurs, met behulp van de 'handschriftelijke
noten' voor de gebruiker ook mogelijk zijn zich een beeld te vormen van
de verschillende stadia die elke brief heeft doorlopen. Doorhalingen en toevoegingen
boven de regel of in de marge, bijvoorbeeld, kunnen gemakkelijk getraceerd worden,
wat het raadplegen van de oorspronkelijke bron in principe overbodig maakt.
Elk deel wordt voorafgegaan door een historische inleiding waarin het kader wordt
geschetst waarbinnen de brieven gelezen moeten worden. Deel I beslaat de periode
1792-1822, deel II de periode 1823-1828 en deel m de periode 1829-1843. Hoewel de
afzonderlijke brieven zeker niet allemaal even spannende leesstof opleveren, biedt de
correspondentie als geheel een veelzijdig beeld van het intellectuele leven in de kleine
vijftig jaar die de briefwisseling beslaat, en van Kinkers bijzondere positie hierin.
Met zijn vaste geloof in de kracht van de menselijke rede en zijn bewondering voor
Kants kritische filosofie was Kinker zijn tijd vooruit. Nederland was nog niet rijp voor
een scheiding tussen filosofie en godsdienst. Bilderdijk beantwoordde Kinkers enthousiasme
voor Kant met een beroep op het gevoel als bron van ware kennis. In brieven aan
de Harderwijkse hoogleraar Bernard Nieuhoff en aan zijn vriend Paulus van Hemert
ondergraaft Kinker de voorstelling dat wie goede daden verricht, mag rekenen op een
onmiddellijk gevoel van welbehagen. Volgens Kinker moet men belangeloos optreden
zonder hoop op beloning. Ook een moderne lezer kan nog steeds onder de indruk
komen van zijn scherpzinnigheid en zijn genadeloze logica, verpakt in levendig proza.
Erg religieus was Kinker niet. Zijn ideaal was een tolerante, zedelijk beschaafde
wereld broederschap. Als eerste stap op weg naar verwezenlijking van dit ideaal zag hij
de vrijmetselarij, een organisatie waarin hij vanaf zijn toetreden in 1805 een belangrij-
TNTL 111 (1995) 277-278
278 BOEKBEOORDELINGEN
ke rol zou spelen. De briefwisseling geeft een indruk van deze betrokkenheid. Zo zien
we Rinker geschokt reageren als leden van de Orde van de Rozenkruizers een joodse
man uit de organisatie willen weren. Wat Rinker betrof, mochten zelfs vrouwen tot de
orde worden toegelaten.
Als wetenschapper genoot Rinker internationaal aanzien. De brieven geven onder
meer een beeld van het soort problemen waar men zich binnen de Tweede Klasse van
het Koninklijk Nederlandsch Instituut mee bezig hield. Juist op dit terrein vertoont de
overgeleverde correspondentie echter opvallende hiaten. Het is jammer, dat de correspondentie
met Paulus van Hemert verloren is gegaan; ook komen de leerdichten
waaraan Rinker zijn blijvende betekenis ontleent, zoals Het Alleven of de Wereldziel
(1819), niet of nauwelijks ter sprake.
Rinkers stilistische kwaliteiten en zijn zin voor humor komen het meest tot uiting
in brieven aan literaire vrienden zoals H. Tollens en uitgever J. Immerzeel, Jr. Bij
de redactie van het tijdschrift De Ster beklaagt hij zich, wanneer zijn trouwe dienstbode
de snippertjes papier heeft 'opgeruimd', waarop hij aantekeningen voor een
nieuw dichtwerk heeft neergekrabbeld:
Nog in verrukking over den geest, die my den vorigen dag bezeten had, sta ik 's morgens
vroeg op, om de laatste hand aan het werk te leggen, toen ik ten minste drie vierden van
mynen arbeid in een tobbe met vuil water, waarby dat van den Styx een klaar en helder
vocht is, [ ... ] doorweekt en onkenbaar zag dryven ...
In 1817 werd Rinker benoemd tot hoogleraar Nederlandse Letterkunde en Welsprekendheid
aan de Luikse universiteit. Het behoort tot de tragiek van Rinkers
leven, dat deze positie hem nauwelijks kansen bood om zijn onderzoek op het terrein
van de taalkunde en de versleer voort te zetten. In het overwegend Franstalige Luik
kon hij weinig anders, dan zijn studenten de eerste beginselen van het Nederlands bij
te brengen. Later waren het zijn plichten als faculteitsvoorzitter en rector magnificus,
die hem afhielden van wetenschappelijk werk. Veel werd echter vergoed door de studenten
van het genootschap 'Tandem', dat wekelijks bij Rinker thuis vergaderde.
In Luik werd Kinker geconfronteerd met het groeiende verzet tegen het taalbeleid
van Willem LIn lange brieven aan de ministers A.R. Falck en C. van Maanen noteerde
Rinker precies welke studenten hadden geweigerd de verplichte colleges te volgen,
en wie zich had uitgedost in anti-regeringsgezinde kledij. Rinker ging heel ver in zijn
spionage, en schoot daarbij nogal eens zijn doel voorbij. Hij vermoedde namelijk dat
er een alliantie bestond tussen het ultramontaanse Rooms-katholicisme van de zuiderlingen
en het orthodoxe protestantisme van de aanhangers van Bilderdijk. Toch
kwam de Belgische Opstand voor Rinker als een verrassing. Zijn brieven verraden, dat
hij in die jaren het zicht op de politieke realiteit enigszins heeft verloren.
Na de afscheiding probeerde Rinker nog enkele maanden zijn colleges voort te zetten,
maar zijn positie in Luik was onhoudbaar geworden en hij moest terug naar het
Noorden. De laatste jaren van zijn leven bracht Rinker in Amsterdam door. Tot zijn
dood in 1845 zou hij zich blijven inzetten voor het Koninklijk Instituut. Daarnaast
bleef hij een veelgevraagd gelegenheidsdichter.
Ingrid Glorie
BOEKBEOORDEL~GEN 279
De volkssage in de provincie Antwerpen in de 19de en 20ste eeuw / M. van den
Berg. - Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde,
1993. - 3 dIn., 1990 p. ; 24 cm. - (Koninklijke Vlaam'ie Academie voor Taalen
Letterkunde. Reeks 6, Bekroonde werken, ISSN 0770-7967 ; 122)
ISBN 90-724474-10-4 Prijs: BF4000
Marcel van den Berg noteerde in de periode 1953-55 als student 479 sagen in de polders
ten noorden van Antwerpen. In zijn ongepubliceerde licentiaatsverhandeling
(1955) vermeldde hij de letterlijke tekst van alle sagen en ging hij nader in op zijn
methode van veldwerk en zijn veldwerkervaringen. Van den Berg verrichtte dit sagenonderzoek
onder leiding van de Leuvense hoogleraar Volkskunde K.c. Peeters. Het
maakte deel uit van een omvangrijk project, al in de oorlogsjaren begonnen, dat ten
doel had het Vlaamse sagenbestand te inventariseren. Die inventarisatie vond ongewoon
systematisch en intensief plaats. In de provincie Antwerpen kreeg iedere student
gemiddeld negen gemeenten toegewezen. Ze vonden er gemiddeld twaalf vertellers.
Tussen 1953 en 1966 werd de gehele provincie Antwerpen door zeventien studenten
onderzocht, waarbij in totaal 10.444 sagen uit de mond van 1.897 vertellers werden
opgetekend. Slechts van enkele vertellers werden de verhalen op de band opgenomen.
In die tijd was het gebruik van de bandrecorder nog niet een routinezaak zoals tegenwoordig.
Het Leuvense onderzoek heeft zich in..hoofdzaak gericht op de traditionele
sage over bovennatuurlijke verschijnselen zoals spokerij, toverij, kabouters, weerwolven
en nachtmerries. Daarnaast is ook aandacht besteed aan de historische sage. Men
hanteerde destijds een nogal beperkte definitie van de sage, waarbij de sage als een
objectief onwaar en subjectief waar verhaal wordt beschouwd. Dit heeft er o.a. toe
geleid dat in de licentiaatsverhandelingen verhalen over parapsychologische verschijnselen
zoals het tweede gezicht nagenoeg ontbreken. Een andere beperking is dat
in het onderzoek relatief weinig aandacht is besteed aan de vertelcultuur.
Het doel van de studie van Van den Berg is in de eerste plaats het opstellen van een
catalogus van alle in de provincie Antwerpen gepubliceerde (1.083) en ongepubliceerde
sagen (10.444). Dit neemt ruim de helft van zijn boek in: p. 107-1.139. Van den Berg
heeft zijn catalogus ingericht naar het systeem datJ.R.W. Sinninghe in diens Katalag der
niederländischen Märchen-, Ursprungssagen-, Sagen- und Legendenvarianten (1943) heeft
gebruikt en dat ook door de Vlaamse studenten is gehanteerd. De sagen worden hierbij
ingedeeld in systematische, op hun beurt ook weer onderverdeelde rubrieken zoals
watergeesten, luchtgeesten, vuurgeesten, aardgeesten, terugkerende doden, tove-rij,
spokerij, weerwolven, duivel, spoken, vrijmetselaars en historische sagen. Binnen de systematische
rubriek heeft Van den Berg ieder verhaal een eigen nummer gegeven en
dat voorzien van een korte samenvatting en bronvermelding. Men krijgt zo wel
enigszins een indruk van de bijzondere aankleding van de verhalen en de verhaalmotieven,
maar het is ëen ruimte verslindende methode. De catalogus biedt geen
nauwkeurig beeld van het complete motievenbestand. Dit kan pas met behulp van
een motievenregister nauwkeurig in kaart gebracht worden en het is dan ook te
betreuren dat in een boek van bijna 2.000 pagina's een dergelijk register vanwege
ruimtegebrek geen onderdak kon krijgen. Dit doet de vraag rijzen of sagen niet op
een wat efficiëntere en wellicht overzichtelijker manier in een catalogus geordend
TNJ'L 111 (1995) 279-281
280 BOEKBEOORDELINGEN
en inhoudelijk toegankelijk gemaakt kunnen worden. Ik denk dat dat wel kan, maar
dan moet men om te beginnen niet de inhoud van vrijwel ieder verhaal apart willen
samenvatten zoals hier gebeurd is. Verder kan de omvang van de catalogus beperkt
worden door deze te combineren met een alfabetisch motievenregister.
Behalve de catalogus bevat het boek een uitvoerige toelichting op de afzonderlijke
sagenmotieven (deel 3: p. 1423-1983) en een aantal hoofdstukken over respectievelijk
de historische, geografische, sociologische, psychologische en functionele aspecten van
het sagenmateriaal (deel 2: p. 1141-1420). In de toelichting op de afzonderlijke sagentypen
waaraan het gehele derde deel is gewijd, gaat Van den Berg telkens in op een aantal
aspecten van het betreffende sagenmotief, zoals verschijningsvorm en -plaats, naam,
verspreiding, activiteiten, en probeert hij waar mogelijk iets te zeggen over de ontwikkeling
van het verhaalmotief en de interpretatie ervan. Hij beperkt zich hierbij sterk tot
de provincie Antwerpen. In de vorm van talrijke tabellen worden de motieven nog verder
geanalyseerd, soms tot in de kleinste, mijns inziens wel eens onbetekenende details.
Hierdoor krijgt men echter wel een goed beeld van het sagenmateriaal.
Het grootste deel van zijn inspanningen heeft de auteur gericht op het kwantificeren
van de gegevens van de zeventien sagenverzamelingen. Omdat Van den Berg niet via
veldwerk zelf nog extra onderzoek naar de functionele, psychologische en sociologische
aspecten heeft verricht, is het accent sterk komen te liggen op de cijfermatige tabellen
en zijn commentaar hierop. Alleen al het hoofdstuk over de vertellers (het sociologische
aspect), bevat 23 tabellen die vaak nuttige exacte informatie bieden. Zo blijken er onder
de geïnterviewde vertellers meer mannen (65%) dan vrouwen (35%) te zijn. Dit zien
we ook in Nederlandse verhaalverzamelingen, wat kan samenhangen met de verschillende
positie van de vrouw in gezin en samenleving. Het betekent niet dat vrouwen
minder vertellen dan mannen Van den Berg constateert verder een verschil in repertoire:
mannen vertellen meer verhalen over geesten die zich in de vrije natuur manifesteren,
vrouwen meer over toverij, en dit zou kunnen samenhangen met het feit dat
mannen hun bezigheden meer buitenshuis verrichten. Een moeilijk probleem is steeds
de vraag in welke mate de vertellers aan de inhoud van de verhalen geloven. Op grond
van de indrukken van de verzamelaars en de opmerkingen van de spontane vertellers
zelf, voorzover genoteerd, komt de auteur tot de conclusie dat ongeveer de helft van de
vertellers destijds nog geloof hechtte aan de inhoud van de verhalen. Maar niet aan alle
verhalen in gelijke mate. Vooral aan de verhalen over de kwade hand die allerlei tegenslag
veroorzaakt, zou men veel geloof gehecht hebben.
Sagen en sagenmotieven kennen alle hun eigen specifieke geografische verspreiding.
Van den Berg heeft de verspreiding van een groot aantal motieven op bijna 70 kaarten
aangegeven. Het is werkelijk heel jammer dat die kaarten alleen de verspreiding van de
sagenmotieven binnen de provincie Antwerpen weergeven, want deze komen nu eenmaal
in een veel groter gebied voor. Ik begrijp wel dat de provincie Antwerpen in deze
studie het geografische kader vormt, maar in dit geval zijn verspreidingskaarten die zich
beperken tot een klein onderdeel van een veel groter gebied weinig illustratief, temeer
omdat volgens Van den Berg de provincie Antwerpen juist een overgangsgebied is tussen
de provincies Vlaanderen en Brabant. Van den Berg probeert daarnaast de verspreiding
van de sagenmotieven in verband te brengen met dialectologische, geografische,
volkskundige en historische gebieden binnen de provincie Antwerpen. Mede
SIGNALEMENTEN 281
vanwege deze hennetische afgrenzing van de provincie Antwerpen vind ik de interpretaties
van de kaartbeelden, maar vooral de gesuggereerde verbanden met andere fenomenen
niet overtuigend. Ik vind overigens dat dit geografische hoofdstuk bij de lezer
ook wel (te) veel kennis van de Vlaamse geografie bekend veronderstelt. Daar komt nog
bij dat de nummers in de tekst niet corresponderen met die van de kaarten elders in het
boek, zodat het allemaal uiterst moeilijk te volgen is.
De waarde van dit enonn dikke boek ligt in de ordening en analyse van het omvangrijke
Antwerpse sagenmateriaal en in het toelichtende commentaar erop. Minder te
bieden heeft het ten aanzien van de vertelcultuur, het functioneren van de verhalen in
de concrete, sociale context van de vertellers. Van den Berg heeft zich hiervoor gebaseerd
op de inleidingen van de studenten op hun sagenverzamelingen, die overigens
toch vaak interessante infonnatie over de vertelcultuur bevatten. Het is te hopen dat
het fraaie, grotendeels ongepubliceerde Vlaamse sagenmateriaal nog eens in wetenschappelijke
edities ter beschikking komt van geïnteresseerden en onderzoekers.
Ton Dekker
Signalementen
Middeleeuwse molentermen in het graafschap Vlaanderen = Terminologie du
moulin médiéval dans Ie comteé de Flandre / Yves Coutant. - Tongeren j Liège,
George Michiels. -941 p. j 23 cm. - (Werken van de Koninklijke Commissie voor
Toponymie en Dialectologie ISSN 0927-7706 j 18)
Prijs: BF 1800
Yves Coutant heeft een glossarium samengesteld van middeleeuwse molentermen tot 1500
uit het graafschap Vlaanderen, welk graafschap West- en Oost-Vlaanderen, ZeeuwsVlaanderen,
Frans-Vlaanderen ten oosten van de Aa en Waals-Vlaanderen omvatte. Het
glossarium bestaat uit een Nederlands en een Frans gedeelte en is voornamelijk gebaseerd op
ca. 2500 veertiende- en vijftiende-eeuwse molenrekeningen: herstelrekeningen en een aantal
bestekken en schattingen. Van deze documenten worden in een aparte lijst onder meer de
archiefbewaarplaatsen en codes gegeven. In zijn inleiding verantwoordt de auteur niet alleen
de opzet van het glossarium, maar zet hij ook de complexiteit van het taalgebruik in de rekeningen
uiteen - zo zijn er allerlei Nederlandse molentermen in Franstalige teksten aanwijsbaar
- en schetst hij globaal de betekenisontwikkelingen en de opkomst van nieuwe woorden
binnen de molenterminologie.
De lemmata bevatten onder andere de volgende informatie. De vorm van het trefwoord is
bepaald op grond van frequentie ofherkenbaarheid. Binnen het artikel geeft de auteur echter ook
vormvarianten (vetgedrukt), welke gedateerd, gelokaliseerd en soms van een citaat voorzien zijn.
Na het trefwoord wordt de woordsoort en bij een zelfstandig naamwoord ook het genus aangeduid.
Wanneer dat van belang is, wordt aangegeven tot welke molensoort de definitie zich
beperkt. De verschillende betekenissen zijn door een letter, en bij nauwe verwantschap door een
cijfer, van elkaar gescheiden. De definities zijn beknopt encyclopedisch van aard en voorzien van
passages uit de rekeningen. Voor elk domein van het graafschap wordt de oudste attestatie gegeven.
Na een bepaalde betekenis van het woord geeft de auteur verwijzingen naar trefwoorden
282 SIGNALEMENTEN
met dezelfde of een vrijwel vergelijkbare betekenis. Er worden literatuurverwijzingen gegeven.
Zo verwijst Coutant in het Nederlandstalige gedeelte bijvoorbeeld naar het Woordmboek van de
Vlaamse dia/eam en geeft hij expliciet aan wanneer een woord niet in het MNW voorkomt. De
lemmata zijn waar nodig voorzien van vaak uitgebreid commentaar.
MargitRem
Functional communication quality / ed. by Luuk van Waes, Egbert Woudstra,
Paul van den Hoven. - Amsterdam [etc.] : Rodopi, 1994. - 219 p. : ill. ; 22 cm. -
(Utrecht studies in language and communication, ISSN 0927-7706; 4)
ISBN 90-5183-738-0 Prijs:! 65,-
In deze bundel presenteren 22 grotendeels Nederlandse en Belgische auteurs bijdragen op
het gebied van functionele tekstanalyse en effectonderzoek - samengevat onder de noemer
'functional communication quality' (FCQ). De bijdragen zijn gebaseerd op voordrachten op
een internationale conferentie onder dezelfde titel in Antwerpen in juni 1993.
In twee inleidende bijdragen wordt de organisatie van de bundel uiteengezet en worden de
begrippen 'functional, communication' en 'quality' nader toegelicht. De redacteurs wijzen in
hun bijdrage erop dat een precieze definitie van deze begrippen (nog?) niet mogelijk is: functies
en doelen van communicatie zijn op verschillende niveaus van abstractie beschrijfbaar - van het
onmiddellijk beoogde effect van een mededeling tot lange-termijn doelstellingen van een communicatiestrategie.
Ook de kwaliteit van communicatie, gethematiseerd door Annette Shelby in
de tweede bijdrage, is niet eenvoudig te definiëren; minimaal moeten technische, operationele
en esthetische aspecten onderscheiden worden.
De bundel is vervolgens onderverdeeld in vier hoofdstukken: 'FCQ in an organizational context'
(1), 'FCQ and research methods' (2), 'FCQ and text analysis' (3) en 'FCQ and electronic
tools'. De bijdragen in hoofdstukken 1 en 2 zijn vooral theoretisch en methodologisch van aard,
terwijl in de overige hoofdstukken meestal (ook) verslag wordt gedaan van empirische studies.
De onderzochte communicatievormen variëren van persberichten en voorlichtingsfolders tot
elektronische post en besluitvormingsprocessen in groepsdiscussies. Voorts wordt in hoofdstuk
4 ook ingegaan op de interactie van gebruikers met elektronische hulpmiddelen zoals de tekstverwerker
WordPerfect 5.1, een on -line annotatiesysteem, grammar checkers voor het Frans en
een helpsysteem voor het schrijven van sollicitatiebrieven (de eerste module van het programma
Cats - Computer Adviezen voor TekstSchrijvers, dat in Utrecht ontwikkeld wordt).
Gisela Redeker
Pampiere wereld: Litteraria Neerlandica uit het bezit van de Universiteit
Antwerpen / onder red. van Frans Hendrickx ; met medew. van Piet Couttenier &
Hubert Meeus. - Leuven: Peeters, 1994. - IX, 199 p. : facs. ; 24 cm. - (Miscellanea
Neerlandica ; 11)
ISBN 90-6831-620-6 Prijs: BF 950
Pampiere wereld is een catalogus bij een tentoonstelling uit 1994 met 'een aantal kostbaarheden
op het terreiI1 van de literaire neerlandistiek uit het bezit van de Antwerpse universiteit', aldus
het woord vooraf. Deze kostbaarheden komen voor een groot gedeelte uit de collecties van vier
gespecialiseerde onderzoekscentra, die op verschillende wijzen deel uitmaken van de Universiteit
Antwerpen: het Ruusbroecgenootschap, het Centrum van Renaissancedrama, het
Centrum voor Gezellestudie en het Louis Paul Boon-Documentatiecentrum. Deze leveranciers
bepalen uiteraard de zwaartepunten van de catalogus, ofschoon deze in acht afdelingen (per
eeuw van de dertiende tot en met de twintigste eeuw) is opgezet. De grondige en informatieve
en rijk geïllustreerde beschrijvingen van de tentoongestelde handschriften en boeken worden
SIGNALEMENTEN 283
voorafgegaan door een boeiend overzichtsartikel van Frank Willaert over de geschiedenis van
de neerlandistiek aan de. Universiteit Antwerpen en haar voorlopers met in het bijzonder aandacht
voor de rol daarin van de vier genoemde onderzoekscentra. Al met al biedt de catalogus
een veelbelovende indruk van de hoeveelheid Antwerps materiaal voor letterkundige studie.
Het stemt daarom eens te meer tot nadenken dat Willaert zijn bijdrage aan deze breed gedocumenteerde
vakgeschiedenis in woord en beeld (die, voor zover ik weet, geen Nederlands equivalent
kent) moet afsluiten met de conclusie dat de vooruitzichten voor de studie van de (historische)
letterkunde in Vlaanderen, wat betreft mensen en middelen, ondanks onderzoekscentra
als de Antwerpse zeer ongunstig zijn - zelfs in vergelijking tot de Nederlandse situatie.
Geert Warnar
De Middeleeuwse ideeënwereld, 1000-1300/ onder red. van Manuel Stoffers. -
Heerlen: Open universiteit j Hilversum: Verloren, 1994. - 400 p. : ill. j 24 cm.(
Middeleeuwse studies en bronnen, ISSN 0929-9726 j 63)
ISBN 90-6550-265-3 Prijs:! 49,50
Dit boek bundelt twaalf bijdragen van tien auteurs over de bronnen en aard van het middeleeuwse
wereldbeeld. Meer in het bijzonder wordt met de verzamelde artikelen beoogd de
hedendaagse lezer en beschouwer van teksten en beeldende kunst uit de middeleeuwen een
overzicht te bieden van de opvattingen over mens en wereld die de ideeënhistorische context
van de toenmalige cultuuruitingen bepaalden. Ontworpen als tekstboek bij een cursus van de
Open Universiteit, biedt deze publikatie een brede en waardevolle toegang tot het 'vreemde'
wereldbeeld van de middeleeuwen, waarmee de mediëvist - student, onderzoeker en anderszins
geïnteresseerden - vertrouwd moet raken om tot zinvolle studie van middeleeuws materiaal
te komen. Het boek heeft veel te bieden. Informatieve artikelen van op hun gebied gezaghebbende
auteurs behandelen niet alleen de bepalende factoren uit de middeleeuwse denkwereld
(zoals God, engelen, duivel, schepping, ziel en lichaam, geschiedenis, tijd en taal),
maar ook de tradities en categorieën van het middeleeuwse denken. Centraal staan de hoge
middeleeuwen (de auteurs beperken zich tot de periode 1000-1300) en de geschreven - dat
wil zeggen: geleerde - traditie. De auteurs is gevraagd hun beschouwingen telkens zoveel
mogelijk rond één voorbeeldtekst te ordenen.
De rijk gedocumenteerde en geïllustreerde bijdragen uit dit boek zijn niet altijd even eenvoudig,
ofschoon dit wellicht minder geldt voor wie het boek leest na of gelijktijdig met studie
van het bijbehorende lesmateriaal van de Open Universiteit. Niettemin is het een boek dat ook
buiten dit cursuskader met zeer veel vrucht gebruikt kan worden door diverse onderzoekers op
het gebied van de middeleeuwse cultuur, die maar al te vaak vruchteloos op zoek zijn naar bondige
(nederlandstalige) inleidingen over specifieke onderwerpen. Niet zonder reden gaat M.
Stoffers, redacteur van het boek en auteur van een heldere inleiding over het veranderende
beeld van de middeleeuwen in de historische wetenschappen, de vergelijking aan met C.S.
Lewis' The discarded image (1964), dat nog altijd voor velen de gids voor de middeleeuwse opvattingen
over de natuurlijke werkelijkheid is. Gezien de 'gidsfunctie' die De middeleeuwse ideeënwereld
zal kunnen vervullen, is het evenwel spijtig dat een inhoudelijk rijk - en overigens ook
mooi uitgevoerd - boek het moet stellen met een register dat tot persoonsnamen beperkt blijft.
Geert Warnar
284 SIGNALEMENTEN
Licht op Deventer: de geschiedenis van Overijssel en met name de stad Deventer:
Boek 5 (1578-1619) / Jacobus Revius; uit het Latijn vert. en toegel. door A.WAM.
Budé, G.T. Hartong en CL. Heesakkers. - Hilversum: Verloren; [Nijverdal] :
Overijsselse Bibliotheek Dienst, 1995. - XVII, 173 p. : ill. ; 24 cm. - (Publicaties /
Overijsselse Bibliotheek Dienst; nr. 6)
ISBN 90-6550-508-3 Prijs:! 40,-
Hoewel Jacobus Revius (1586-1658) thans als dichter de meeste bekendheid geniet, mogen
zijn verdiensten als historicus zeker niet onvermeld blijven. Daventriae illustratae, sive
Historiae urbis Daventriensis libri sex is Revius' omvangrijkste geschiedwerk. Het beslaat 788
pagina's en verscheen in 1651 in Leiden, zijn toenmalige woonplaats. Hierin behandelt hij de
geschiedenis van zijn geboortestad, waar hij behalve zijn eerste levensjaar van 1614 tot 1641
woonde. Het werk droeg hij op aan het Deventer stadsbestuur, dat hiermee kennelijk zeer
verguld was. Het bestelde bij de drukker Pieter Leffen tweehonderd exemplaren en beloonde
Revius met liefst driehonderd Carolingische guldens.
In het voorwoord van zijn Het kerkelyk en wereltlyk Deventer vertelt stadssecretaris Gerhard
Dumbar (1680-1744) dat hij het plan had opgevat Revius' Daventria illustrata in vertaling 'met
nadere uitleggingen en noodige aenmerkingen vermeerdert en opgeheldert' uit te geven 'ten
dienste mijner meedeburgeren, de Latijnsche tael niet magtigh'. Maar omdat hij in het stadsarchief
zoveel nieuw materiaal aantrof, besloot hij een nieuwe stadsgeschiedenis te schrijven,
waarvan het eerste deel in 1731 verscheen.
De thans verschenen vertaling van het vijfde boek is de eerste geslaagde poging het
geschiedwerk toegankelijk te maken. Helder en beknopt zijn de inleiding en verantwoording.
De vertaling zelf is in het algemeen goed leesbaar, onder meer doordat lange Latijnse zinnen
in tweeën zijn geknipt. Aangezien de paginering van de Latijnse tekst in de marge staat
afgedrukt (het vijfde boek begint met pagina 487), is deze gemakkelijk terug te vinden. De
toelichting bij de vertaling is uitvoerig en had in enkele gevallen korter kunnen zijn. Zo is het
naar mijn mening niet nodig dat bij titels wordt vermeld in welke bibliotheken zij aanwezig
zijn. De toegankelijkheid van Revius' werk wordt verder vergroot door bijlagen over bestuur
en rechtspraak te Deventer aan het einde van de zestiende eeuw (p. 160-161) en over het
kapittel van St. Lebuinus (verkeerd geschreven als Lebuïnus) (p. 163). Tevens is als bijlage de
oorspronkelijke tekst opgenomen van het testament van Balthasar Boedeker, dat de stichting van
het Athenaeum Illustre in 1630 mogelijk maakte (p. 164-165). Een plaats- en persoonsnamenregister,
dat in de Latijnse tekst overigens ontbreekt, staat aan het einde afgedrukt (p. 166-173).
Het initiatief tot de vertaling is uitgegaan van de Commissie Uitgeverij van de Overijsselse
Bibliotheekdienst te Nijverdal. Wellicht is daardoor de vertaling van een misleidende ondertitel
voorzien. Het gaat in het vijfde boek om de geschiedenis van de stad Deventer, waarbij
de provincie slechts zeer beperkte aandacht krijgt. Opvallend in dit vijfde boek is de geleidelijke
verschuiving van staatkundige geschiedenis naar kerkgeschiedenis. Uitvoerig en op het
langdradige af laat Revius blijken hoezeer hij bij de theologische twisten partij koos voor de
orthodoxie. Zelfs de geschiedenis beschrijft Revius voor het grootste deel per jaar. Enkele uitzonderingen
zoals de biografie van Lambertus Pithopoeus (p. 72-79) en vooral het relaas van
de ex-monnik Albertus Oosterwijk (p. 83-92), worden hierdoor extra levendig.
In zijn streven Revius' Daventria illustrata toegankelijk te maken is het auteurstrio met Boek
V beslist geslaagd. Het valt te hopen dat de vertaling van Boek VI en de eerste vier boeken
spoedig zal volgen.
J.C Bedaux
SIGNALEMENTEN 285
Op- en ondergang van Mas Anjello, of Napelse beroerte: (voorgevallen, in 't jaar
1647) : treurspel / Thomas Asselijn ; met inl. en aant. door Marijke Meijer Drees. -
Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - VII, 123 p. : ill. ; 24 cm. - (Alfa)
- Oorspr. uitg.: t'Amsterdam: by Jac. Lescailje, 1668.
ISBN 90-5356-056-4 Prijs:! 25,-
Als een van de eerste delen in de door de Amsterdam University Press uitgegeven serie literaire
tekstuitgaven Alfa verscheen een van de weinig bekende, maar intrigerende treurspelen uit de
zeventiende eeuw: Thomas Asselijns Op- en tmdergang van Mas Anjelw, ofNapelse beroerte uit 1668.
Intrigerend is het spel vanwege de stofkeuze en vanwege het dramatheoretische concept van de
auteur. Asselijn verwerkte niet onomstreden contemporaine historische stof, het Napelse volksoproer
onder leiding van de visser Mas Anjello uit 1647, tot een toneelspel met het nodige spektakel.
Volgens zijn op de praktijk stoelende, maar zeker niet door iedereen gedeelde inzichten
moest dat wel appelleren aan de smaak van het publiek. Beide aspecten werden uitvoerig besproken
in de dissertatie van Marijke Meijer Drees over Asselijns treurspelen en zij was dan ook de
aangewezen persoon om ook de tekst van dit spel in een nieuwe editie toegankelijk te maken.
In de beknopte inleiding tot de tekst wordt eveneens gewezen op die opvallende aspecten van
Asselijns spel. Het is niet duidelijk of de beperkte omvang van de introductie stoelt op redactionele
uitgangspunten voor de Alfa-reeks als zodanig, maar ik vraag me af of de nu verstrekte
informatie aan het beoogde publiek, studenten aan universiteiten en HBO en literair geïnteresseerden,
voldoende houvast biedt om dit spel in zijn literaire en historische context te kunnen
plaatsen. Naar mijn idee zou dat publiek gebaat zijn bij een wat uitvoeriger evaluatie van
de in deze weergave van het Napolitaanse volksoproer geventileerde politieke denkbeelden. Er
wordt gediscussieerd over de juiste wijze van bestuur en over mogelijke legitimatie van volksopstand
bij slecht bestuur. Dit alles gebeurt aan de hand van argumenten die honderd jaar eerder
bij het verzet tegen Spanje ook al gangbaar waren. Wat was voor Asselijn de aanleiding om
nogmaals een dergelijke argumentatie op het toneel te brengen en hoe verhouden de geponeerde
en gedateerd lijkende inzichten zich tot het denken over dergelijke vraagstukken in zijn
tijd? Het gegeven dat Asselijn met die politieke uiteenzettingen elementen in zijn spel opnam
die niet in zijn bron zijn terug te vinden (zie de inleiding, p. 12-13), duidt erop dat juist dit
aspect voor hem van belang is geweest.
De in Mas Anjelw geboden visie op volksoproer blijkt bovendien, aldus de editeur, niet zonder
meer eenduidig, dit in tegenstelling tot eerdere spelen waarin het zelfde thema uitgesproken
negatief beoordeeld wordt. Enerzijds lijkt het spel verzet tegen slecht bestuur te rechtvaardigen,
anderzijds toont het uitgebreid de daaruit voortvloeiende verschrikkingen en willekeur. Bij deze
interpretatie zijn naar aanleiding van de dissertatie van Meijer Drees kanttekeningen geplaatst
door Henk Duits (Ntg 84 (1991), p. 360-366). Deze beschouwt de geboden visie op volksopstand
als eenduidig negatief. Dit hedendaagse interpretatieverschil geeft voldoende aan dat de tekst ook
nu nog in dit opzicht vraagtekens oproept. Terecht gaat Meijer Drees dan ook dieper in op dit
aspect van Asselijns spel en op de wijze waarop hij via zijn opdracht zijn stellingname in negatieve
zin bijstuurt tot een voor de Amsterdamse stadsbestuurders beter acceptabel geheel.
De positie van Asselijns spelen in het toenmalige dramatheoretische debat had voor een beter
begrip eveneens wat scherpere contouren mogen krijgen. De Frans-classicistische ijveraars van
het dichtgenootschap Nil Volentibus Arduum (NIL) waren gebeten op het werk van toneelauteurs
als Asselijn, die de praktijk en niet de dramatheorie als richtsnoer hanteerden. Maar aan
welke elementen stoorden de leden van NIL zich als ze Asselijn verweten zijn stof ordeloos
bewerkt te hebben (p. 2)? Een aantal concrete voorbeelden aan de hand van de theoretische
geschriften van NIL en hun eigen toneelspelen zou verhelderend zijn geweest. In dit verband
zou ook een verwijzing naar de door Ton Harmsen bezorgde uitgave van hun toneelbeschouwingen,
Onderwys in de tooneel-poë"zy (1989), een goede handreiking geboden hebben.
Met deze editie van Mas Anjello is een tekst uit een minder bekende stroming binnen het
zeventiende-eeuwse Nederlandse toneel goed toegankelijk gemaakt. Ze daagt uit tot nadere
reflectie over dit boeiende materiaal èn tot verder onderzoek.
Anneke CG. Fleurkens
286 SIGNALEMENTEN
Zeldzaame levens-gevallen van J.C Wyerman / Franciscus Lievens Kersteman ;
bezorgd door M. van Vliet. - Leiden: Astraea, 1994. - 155 p. : ill. ; 21 cm. -
(Duivelshoekreeks ; 1)
ISBN 90-75179~02-2 Prijs:! 39,50
Opkomst en val van een koffiehuisnich~e (1727) / Jacob Campo Weyerman; uitg.
door André Hanou ; in samenw. met Anita van Beek ... [et al.]. - Leiden: Astraea,
1994. - 78 p. : ill. ; 21 cm. - (Duivelshoekreeks ; 2)
ISBN 90-75179-01-4 Prijs:! 29,90
- Te bestellen bij Uitgeverij Astraea, Zoeterwoudsesingel 69, 2313 EL Leiden.
De schrijvers die in de Nederlanden in de zeventiende en achttiende eeuw naar de literaire onderwereld
verbannen werden, krijgen in een nieuwe reeks tekstedities weer de kans om het daglicht
te zien. In de eerste twee delen van deze zogenaamde Duivelshoekreeks is een nieuw leven
gegund aan werk van de befaamde broodschrijvers Jacob Campo Weyerman en Franciscus
Lievens Kersteman. Aangekondigd is werk van Hendrik Doedijns en Pieter van Woensel.
Het eerste deel is de succesroman die Kersteman in 1756 over de gevreesde schrijver-schilder
Jacob Campo Weyerman publiceerde: de Zeldzaame leevens-gevallen van J.e. U1jterman.
Met deze roman gafKersteman de Weyerman-legende een beslissende vorm. Voor de editie,
die bezorgd werd door Rietje van Vliet, is gebruik gemaakt van de uitgebreide herdruk uit
1763. In die herdruk werd aan het wonderlijke levensverhaal van Weyerman dat van diens
moeder toegevoegd. Lys Sint Mourel, voor wie Elisabeth SommerelI model stond, werd
geportretteerd als een heldhaftige vrouw die een militair tenue verkoos. Deze Lys lijkt meer
op de Maria van Antwerpen, zoals Kersteman haar in De Bredasche Heldinne in 1751 afbeeldde,
dan op de werkelijke moeder van Weyerman. Op de betrouwbaarheid van het levensverhaal
van Weyerman valt evenzeer af te dingen, maar geloofd werd Kersteman niettemin door velen.
Op een nieuwe uitgave van Kerstemans Weyerman-biografie werd allang gewacht. In een
uitvoerige inleiding wordt vooral aandacht geschonken aan het verschijnsel van de broodschrijverij.
Het betoog is over het algemeen zeer genuanceerd, maar te veel wordt het werk
van Kersteman gemeten naar de maat van Weyerman. De beoordeling die in de inleiding
gegeven wordt van het werk van Kersteman voldoet niet: op nogal losse gronden wordt
beweerd dat het de auteur slechts om vermaak en financieel voordeel begonnen was en dat uit
zijn werk 'geen enkele visie' spreekt.
Toen Kersteman de beruchte Weyerman vereeuwigde, zat hij zelf achter de tralies. Hij
zocht met zijn romans gewin en vrijheid. De auteur probeerde met alle macht zijn reputatie
te redden. Met de Zeldzaame levens-gevallen liet hij zien dat er in de Nederlanden in het verleden
ook gróte geletterde schurken bestaan hadden. In vergelijking met Weyerman was
Kersteman een kleine kruimeldief in de letteren. Dat persoonlijk belang van de auteur klinkt
door in het werk, maar in de interpretatie wordt daar nauwelijks aandacht voor gevraagd.
Het tweede deel van de nieuwe reeks biedt de tekst van een feuilleton, dat Weyerman in 1727
aan de Opkomst en val van een koffiehuisnichtje wijdde. Inleiding en annotaties werden verzorgd
door André Hanou. De visie die Hanou in zijn editie van de Tuchtheer ontvouwde, keert in deze
inleiding goeddeels terug. Opvallend nieuw is wel de aandacht voor dominante metaforen in
de geschiedenis van het koffiehuisnichqe. In de onontbeerlijke annotaties is aan het plezier van
de tekst volop recht gedaan. Het 'koffiehuisnich~e' van Weyerman lijkt zo goed op weg om
nieuwe lezers in haar netten te vangen.
Terwijl in Frankrijk en Engeland de literaire onderwereld dankzij Robert Darnton en Pat
Rogers in het middelpunt van de belangstelling staat, worden broodschrijvers uit de zeventiende
en achttiende eeuw in Nederland nog steeds met nuffige neerbuigendheid beschouwd.
Dat zal door de Duivelshoekreeks niet veranderen, maar helpen kan het allicht.
Peter Altena
Ontvangen boeken
Oorsprong en ideaal: opstellen over taalzoekers
/ Jan Noordegraaf. - Münster: NodusPublikationen,
1995. -120 p. j 21 cm
ISBN 3-89323-260-5 Prijs: DM 36,-
De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica
/ G.R.W. Dibbets. - Amsterdam
: Stichting Neerlandistiek VU j Münster:
Nodus, 1995. - iv + 350 p. : ill. j 24 cm.(
Uitgaven/ Stichting Neerlandistiek VU j 18)
ISBN90-72365-43-7 Prijs:f70,-
Scholing in de middeleeuwen / onder red. van
R.E.V. Stuip en C. Vellekoop. - Hilversum :
Verloren, 1995. -256 p. j 23 cm. - (Utrechtse
bijdragen tot de mediëvistiek j 13)
ISBN 90-6550-264-5 Prijs:f 45,-
Medievallistening and reading: the primary
reception of German literature 800-1300/
D.R. Green.-Cambridge [etc.]: Cambridge
University Press, 1994. - XV, 483 p. j 24 cm
ISBN 0-521-44493-4 Prijs: ~ 50,-
Grote lijnen: syntheses over Middelnederlandse
letterkunde / Frits van Oostrom ...
[et aL]. - Amsterdam: Prometheus, 1995.
- 233 p. j 22 cm. - (Nederlandse literatuur
en cultuur in de middeleeuwen j 11)
ISBN 90-5333-337-1 Prijs:f 49,90
Lanseloet van Denemerken : een abel spel /
bezorgd door Hans van Dijk. - Amsterdam
: Amsterdam U niversity Press, cop. 1995. -
V, 41 p. j 24 cm. - (Alfa)
ISBN90-5356-146-3 Prijs:f25,-
De bronnen van De reis van Sint Brandaan
/ Clara Strijbosch. - Hilversum : Verloren,
1993. - 320 p. : ill. j 24 cm. - (Middeleeuwse
studies en bronnen j 44)
ISBN 90-6550-270-X Prijs: f 49,-
Siet, de brudegom comt : facetten van 'Die
geestelike brulocht' van Jan van Ruusbroec
(1293-1381) / onder red. van Thom Mertens.
- Kampen: Kok, cop. 1995. - 112 p. j
22 cm
- Bew. van de toespraken gehouden op het
congres ter herdenking van Ruusbroecs
zevenhonderdste geboortedag en georganiseerd
door het Ruusbroecgenootschap
op 4 september 1993 in Antwerpep..
ISBN 90-242-6233-X Prijs:f 22,50
De kluizenaar in de eik : Gerlach van
Houthem en zijn verering / Anneke B.
Mulder-Bakker j met medew. van Hans
van Dijk ... [et aL]. - Hilversum : Verloren,
1995. - 253 p. : ill. j 24 cm. - (Middeleeuwse
studies en bronnen j 45)
ISBN 90-6550-271-8 Prijs:f 39,50
De gratie van het gebed : Middelnederlandse
berijmde gebeden: overlevering en
functie: met bijzondere aandacht voor produktie
en receptie in Brugge (1380-1450) /
Johannes Bemardus Oosterman. - Amsterdam:
Prometheus, 1995. - 2 dl. (460 p.). : ill. j
22 cm. - (Nederlandse literatuur en cultuur
in de middeleeuwen j 12)
Deel 1: Studie. Deel 2: Repertorium.
- Ook verschenen als proefschrift Leiden.
ISBN 90-5333-379-7 Prijs:f 70,-
Rhetoric - Rhétoriqueurs - Rederijkers /
ed. by Jelle Koopmans, Mark A. Meadow,
Kees Meerhoff ... [et al.]. - Amsterdam
[etc.] : North-Holland, 1994. - Vl, 282 p. j
25 cm. - (Verhandelingen Mdeling Letterkunde
/ Koninklijke Nederlandse Akademievan
Wetenschappen, ISSN 0065-5511 j
dl. 162)
- Proceedings of the Colloquim, Amsterdam,
10-13 November, 1993.
ISBN 0-444-85792-3 Prijs: f 85,-
Brevitas : beschouwingen over de beknoptheid
van vorm en stijl in de Renaissance /
door J eroenJ ansen. - Hilversum: Verloren,
1995. - 2 dl. (946 p.). j 25 cm
- Ook verschenen als proefschrift Universiteit
van Amsterdam.
ISBN90-6550-511-3 Prijs:f 195,-
Uit de schaduw in 't grote licht: kinderen
in ego documenten van de Gouden eeuw
288 ONTVANGEN BOEKEN
tot de Romantiek / Rudolf Dekker. -
Amsterdam : Wereldbibliotheek, 1995. -
287 p. : ill. ; 22 cm
ISBN 90-284-1680-3 Prijs:! 39,50
De waardering voor de zeventiende-eeuwse
literatuur tussen 1780 en 1813 / Even
Matrijs Wiskerke. - Hilversum: Verloren,
1995. -- 378 p.; 24 cm.
- Ook verschenen als proefschrift U ni-versiteit
van Amsterdam.
ISBN 90-6550-514-8 Prijs:! 69,-
Pieter Boddaert en Rutger Schutte: piëtistische
dichters in de achttiende eeuw /
Steven Dirk Post. - Houten: Den Hertog,
1995. - 477 p. : ill. ; 23 cm
ISBN 90-331-1096-2 Prijs:! 49,50
Het bloedig moord-thonneel in Don
Renory / Jacobus de Ridder; met inleiding
over het Europese gruwelspel. - Brussel :
Facultés Universitaires Saint-Louis, 1995.
- 2 dl. ; 25 cm. - (Cahier / Studiecentrum
18de-eeuwse Zuidnederlandse Letterkunde;
llA-B)
- Dl. A: Inleiding en tekst / Kaere
Langvik-Johannessen. - 49 + 45 p. Dl. B:
Woord- en tekstverklaring / Werner
Waterschoot. - 37 p.
Prijs niet opgegeven
Gedichten / Hubert Korneliszoon Poot;
voorafgegaan door de biogr. van de dichter
door Jacob Spex ; met inl. en aant. door
M.A. Schenkeveld-van der Dussen. -
Amsterdam: Amsterdam University Press,
cop. 1995. - VI, 92 p. : ill. ; 24 cm. - (Alfa)
ISBN 90-5356-155-2 Prijs:! 25,-
De kunst der poëzy / Willem Bilderdijk ;
ingel. en van aantek. voorzien door W. van
den Berg en J.J. Kloek. - Amsterdam :
Prometheus ; Amsterdam: Bakker, 1995. -
109 p. : ill. ; 24 cm. - (Nederlandse klassieken;
5)
ISBN 90-351-1503-1 Prijs:! 29,90
'Realisme' in de kunst- en literatuurbeschouwing
in Nederland tot 1875: een begripshistorische
studie / Catharina Francina Maria
Streng. - Amsterdam: Amsterdam University
Press, 1995. - 564 p. : ill. ; 24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Universiteit
van Amsterdam.
ISBN 90-5356-086-6 Prijs:! 79,50
Van Oost tot West: koloniale en postkoloniale
literatuur in het Nederlands /
onder red. van Eep Francken en Peter van
Zonneveld. - Leiden: Vakgroep Talen en
Culturen van Zuidoost-Azië en Oceanië,
Rijksuniversiteit te Leiden, 1995. - XVII,
87 p. : ill. ; 24 cm. - (Semaian, ISSN 0924-
4840; 12)
ISBN 90-73084-14-8
Nederlands toneel in het fin de siècle,
1890-1900/ M.G. Kemperink. - Amsterdam:
Amsterdam University Press, cop.
1995. - 202 p.: ill.; 24 cm
ISBN 90-5356-145-5 Prijs:! 39,50
Tussen cultuur en politiek: het AlgemeenNederlands
Verbond 1895-1995 / onder
redactie van Pieter van Hees en Hugo de
Schepper. - Hilversum: Verloren; Den
Haag: Het Algemeen-Nederlands Verbond,
1995. - 256 p. : ill. ; 24 cm.
ISBN 90-6550-505-9 Prijs:! 25,-
Verzen / Willem Kloos ; bezorgd door P.
Kralt. - Amsterdam: Amsterdam University
Press, cop. 1995. - VII, 119 p. ; 24 cm.
- (Alfa)
- Oorspr. uitg.: Amsterdam: Versluys,
1894.
ISBN 90-5 3 56-149-8 Prijs:! 25,-
Jullie gaven mij modder, ik heb er goud
van gemaakt: over Charles Baudelaire /
red. Maarten van Buuren. - [Groningen] :
Historische Uitgeverij, 1995. - 287 p. : ill. ;
21 cm. - (Over ... ; 4)
ISBN 90-6554-183-7 Prijs:! 45,-
Hybride Welten : Aspekte der Nieuwe
Zakelijkheid in der niederländischen
Literatur / Ralf Grüttemeier. - Stuttgart:
M & P Verlag für Wissenschaft und Forschung,
1995. - 222 p. ; 24 cm
ISBN 3-476-45130-5 Prijs: DM 45,-
lIJ)funm©llll~ii©, Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliesrraat3 7 -a, 2313 BE Leiden, Nederland Postbus 4578 Randburg 2 J 25 Suid-Afrika
De dichter-zanger J.H.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Cornets de Groot,
80 pag., 1990,f 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandse
vertaling, 148 pag.,1990,f 43,95.
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nwnmer 11,
80 pag., 1991f 33,95 .
Langer dan één eeuw. Over Catullus, 306 pag., 1991, gebonden,f 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van Wilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nummer 12, 56 p.,1991,f 33,95 .
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Du Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nummer 13, 76 pag.,1991,f 33,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Jan Greshoff, door
JanJ. van Herpen, nawoord van Pierre H. Dubais, 200 pag., 1991, register,f 43,95.
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nununer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multaruli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Temlorshuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinken borg, 1991,f 43,95.
Proeve van slaapdichten (1784), van O.e.F. Hoffham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illusrraties, 1992,f 39,95 .
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aart van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nununer 15, 65 pag., 1992, f 33,95 .
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan J. van Herpen, 92 pag., 1992, f 33,95.
GezeUe gelezen, door Paul Claes, Leidse Opstellen nummer 16, 68 pag., 1993,f 33,95.
Figuur en fluit. Martinus Nijhoff en DJ Oppemlan se opvattinge oor die literere lüll1swerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nummer 17, 40 pag., 1992,f 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nunUller 18, 76 pag., 1992, I 33,95.
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nummer 19, 108 pag., 1993,f 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,f 24,85.
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994133,95.
Spreiding en Binding, verbanden russen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nummer 21,80 pag., 1994,f 33,95.
Afscheid van S. Vestdijk, door !\nne Wadman, Leidse Opstellen nunuller 22, 96 pag.,
1994,f 36,95.
Die vrou van die see. Indachtig IngridJonker, gedichten vanjan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994f24,95.
In het voomijgaan, gedichten van Jan Dullemond, Schiermonillkoogreeks 3, 32 pag., 1995,f24,95.
Wmnaars en verliezers, over het werk van P. Vergilius Maro, bezorgd door Rudi van der
Paardt, 328 pag., 1 995,f 69,95.
Moet is een bitter kruid, gedichten van Mithabeth Cohen, omslag en grafische verzorging
Michel van Overbeeke, Schiermonnikoogreeks 4,36 pag., 1995,f 24,95 .
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,f 29,95.
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rufus Gouws, lise Feinauer, Fritz Ponelis, 518 pag.,
1994,f 59,95.
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
193 De Walewein in internationaal
perspectief Ten Geleide
ARTIKELEN
195 W Haug
Kombinatorik llnd 01'iginalität.
Der Roman van Walewein als
nachklassisches Experiment
206 E. van den Berg
Ridderepiek in Vlaanderen: van
centrum tot pe1'iferie
225 R. Veenman
Al'ion op de dolfijn en het titelblad
van de Hert-spiegel
230 T. Streng
'U'Óar waarachtige poë'zij mij
aangrijpt'. 'Oprechtheid' in de
Nederlandse kunst- en literatuurbeschouwing
rond het midden
van de negentiende auw
241 e. Henstra
De Breevee1'tien in de wOO1'denboeken
245 P.A. J anssen
Een Nederlands handboek editiewetenschap
ABONNEMENTEN
BOEKBEOORDEL~GEN
252 ]. Reynaert e,a.: Wat is wijsheid?
- (G. Warnar)
255 M. van der Voort: Ván serpenten
met venine - (J.P. Westgeest)
258 B. Besamusca: Walewein,
Moriaen en de Ridder metter
mouwen - (F. Willaert)
261 e.M. Stutvoet-Joankecht: Der
byen boec - (F.J.H, de Bree)
265 Het Geraardsbergse handschrift.
[Ed.] M.-]. Govers [e.a.] -
(K. van Dalen-Oskam)
270 ].H.W. Konst: Woedende
wraakghierigheidt en vruchtelooze
weeklachten - (H. Duits)
273 E. Groenenboom-Draai: De
Rotterdamse woelreus - (P. Altena)
277 Johannes Kinker:
Briefwisseling. [Ed.] A.J. Hanou
en G.J. Vis - (1. Glorie)
279 M. van den Berg: De volkssage
in de provincie Antwerpen in de
19de en 20ste eeuw - (T. Dekker)
281 SIGNALEMENTEN
287 ONTVANGEN BOEKEN
Voor alle zaken betreffende abonnementen, verschenen afleveringen en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: Stichting Dimensie, Leliestraat 37 A, 2313 BE Leiden.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt voor particulieren f 98,-, voor instellingen
f 148,- en voor studenten, AlO's en OIO's f 49,-.
Auteurs van artikelen krijgen auonnementskorting: auteurs die nog geen abonnee zijn,
kunnen twee jaargangen voor f 130,- onrvangen; abonnee-auteurs ontvangen de jaargang
volgend op die waarin hun artikel verschijnt voor f 65,-. Donateurs van Stichting
Dimensie ontvangen 10% korting. (Alle prijzen excl. verzendkosten)
Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 4
&mensie
STICHTING DIMENSIE - LElDEN - 1995
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr. J. Noordegraaf
dr. O. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a.v. dr. A.Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en bibliografie. Het
artikel dient te beginnen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de drukproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverz;orging, noten en Jiteratuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebruik te maken van onderstaande
afkortin gen:
WNT Woordenboek der
Nederlandsche Taal
MNW Middelnederlandsch
Woordenboek
RGI J J. Mak: Rhetoricaal
glossarium
BMDC Bijdragen en mededelingen
van de dialecten commissie
FdL Forum der Letteren
HCDT Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
LE Leuvense bijdragen
MKA, Lett. Mededelingen van de
Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
Ntg De nieuwe taalgids
SpL Spiegel der Letteren
TNTL
TT
VMKA
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdruklken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdrukken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
boeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken. Ongevraagd toegezonden
boeken worden niet geretourneerd.
ISSN 0040-7550
Joris van Eijnatten
Het stamhuis van Oranje en de komst
van het vrederijk
TIluminisme en literaire topoi in Bilderdijks vroege politieke
gedichten, 1787-1793*
Inleiding
Abstract - The later poetry and thought ofWillem Bilderdijk (1756-1831) shows
a predilection for literary and philosophical themes and ideas which could weIl be
qualified as 'romantic'. In this article several themes and ideas are examined with
respect to a number of poiitically-oriented poems stemming from the period
1789-1793, a little-known and comparatively early phase in Bilderdijk's care er. In
particular the influence is discussed of 'illuminist' ideas culled from, among
others, the Swedish visionary Emanuel Swedenborg. In addition, the role in
Bilderdijk's poetry is explored of several traditionalliterary topics derived from
sources as diverse as Virgil, Vondel and Voltaire.
Gepromoveerd tot meester in de rechten en gevierd als genootschapsdichter,
begon Willem Bilderdijk in 1782 aan een maatschappelijke loopbaan als advocaat,
waaraan in 1795 door zijn ballingschap voorgoed een einde kwam. Over zijn geestelijke
ontwikkeling in deze jaren zijn we niet goed ingelicht. Wel komen zijn
opvattingen over bijvoorbeeld de romances die hij nu begon te schrijven - Olinde
en Theodoor (1785) en Elius (1786) waren de eerste - aan bod in zijn brieven aan zijn
vriend P.]. Uylenbroek. 1 Ook weten we dat hij zich met het toneel bleef bemoeien,
al werd alleen zijn Sophocles-vertaling, De dood van Edipus uit 1788, uitgegeven.2
Tevens beschikken we over de catalogus van zijn in 1797 geveilde bibliotheek. l
Maar in het algemeen is informatie over de literaire dan wel wijsgerige invloeden
die hij in deze periode heeft ondergaan, moeilijk te achterhalen. Dat Bilderdijk zich
tussen 1782 en 1795 als dichter èn als denker sterk heeft ontwikkeld, staat niettemin
vast. Om dit te constateren hoeft men slechts een blik te werpen op de twee
verhandelingen die het begin en het einde van deze periode markeren: het
Antwoord op de vraag, hebben de dichtkunst en welsprekendheid verband met de wijsbegeerte
uit 1783 en de Redevoering over de voortreffelijkheid der schilderkunst, in derzelver
voorwerp beschouwd uit 1794.4
Bilderdijks ontwikkeling is er één in de richting van classicisme en Verlichting
naar romantiek.5 Deze termen zijn niet echt bevredigend: een min of meer neutrale
omschrijving als 'Ie tournant du siècle des lumières' lijkt in verband met het volgende
nog het meest geschikt.6 In elk geval neemt in de tweede helft van de achttiende
eeuw de waardering voor het gevoel, voor het oorspronkelijke, natuurlijke en waar-
TNTL 111 (1995) 289-309
290 J. VAN EljNATTEN
achtige toe, en daarmee groeit ook de voorkeur voor dichters als Tasso, Ariosto,
Shakespeare, Milton en Y oung. Het verhevene, het gruwelijke en de dood oefenen
een steeds sterkere aantrekkingskracht uit, de middeleeuwen en de Scandinavische
en Keltische mythologie genieten grote populariteit. Velen hechten bovendien
betekenis aan geesten, voortekenen, occulte krachten en natuurgeweld, of verwachten
het einde van de wereld.
In deze bijdrage wordt één aspect van Bilderdijks 'post-classicistische' dichter- en
denkerschap belicht, namelijk zijn originele verwerking in poëzie van 'illuministische'
opvattingen. Niet dat Bilderdijk een discipel zonder meer is geweest van achttiende-
eeuwse illuministen als Emanuel Swedenborg (1688-1771) en Louis-Claude
de Saint-Martin (1743-1803), of van illuministische adepten als Johann Caspar
Lavater (1741-1801). Maar hij streefde in deze jaren - en velen deden dat met hem -
naar een dieper inzicht in de wereld van mysterieuze, bovennatuurlijke en spirituele
verschijnselen, om daarmee de eeuw der radicale philosophes en christelijke
Verlichting uit te luiden.
De dichter Bilderdijk laat zich niet strikt onderscheiden van de denker: literatuur
en wijsbegeerte, poëzie en idee, vloeien bij deze literator doorgaans inéén. In het
onderstaande wil ik in de eerste plaats aantonen dat enkele door hem tussen 1787
en 1793 geschreven orangistische gedichten zich het best vanuit het achttiendeeeuwse
illuminisme laten verstaan. Daarmee is nog niet alles gezegd. Bilderdijk
stond middenin een lange literaire traditie. Naast het oeuvre van Swedenborg
werpt ook de poëzie van Vergilius en Vondel licht op zijn politiek-religieus denken
en dichten gedurende de jaren tachtig en negentig, en daarmee tevens op zijn latere
politieke poëzie, waaronder de beroemde Ode aan Napoleon uit 1806. De thema's
en bronnen van Bilderdijks literair-wijsgerige bewustzijn zijn rijk en gevarieerd.
In het onderstaande wordt eerst kort ingegaan op de zogenaamde influxleer van
Swedenborg. Deze influxleer moet beschouwd worden als een illuministische theorie
waaraan Bilderdijks politieke gedichten diepere betekenis lijken te ontlenen.
Vervolgens wordt een aantal politiek-religieuze thema's belicht aan de hand van een
viertal gedichten. Deze thema's, die in Bilderdijks latere denken een belangrijke rol
zouden blijven spelen, hangen samen met zijn waardering voor het stamhuis van
Oranje en zijn verwachting van de komst van een vrederijk. In enkele paragrafen
komen de volgende thema's aan bod: de aard van en de wijze van toegang tot de
geestenwereld, de bovennatuurlijke status van de vorst, de eschatologische doorbraak
van het godsrijk op aarde en de (neoplatoonse) terugkeer tot de goddelijke
Oorsprong.
De besproken gedichten, later gezamenlijk uitgebracht in de bundel Vaderlandsche
Oranjezucht van 1805, zijn een gedicht uit 1787, Geboortegroet voor zijne doorluchtige
hoogheid den Heere Erfprinse van Oranje en Nassau, en drie gedichten uit de jaren 1792-
1793, namelijk Ter geboorte van zijne doorluchtige Hoogheid, den jonggeboren Heere Prinse
van Oranje en Nassau, de beroemde ode De Alleenheersching: aan het volk van Denemarken
en Droom. Op de concrete politieke context van de geanalyseerde gedichten en
op Bilderdijks positie binnen die context ga ik aan het eind van deze bijdrage kort in;
voorlopig is slechts het feit van belang dat Bilderdijk in de Patriottentijd (1780-1787)
optrad als advocaat van Oranjegezinden, waaronder de bekende Kaat Mossel, en dat
hij zelf een overtuigde aanhanger was van de vorstelijke stadhouder.7
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 291
De swedenborgiaanse influxleer: een illuministische tekst
De genoemde gedichten ontlenen hun interne en onderlinge samenhang mede aan
de gedachte dat er vanuit een hogere geestenwereld invloed wordt uitgeoefend op
de mensenwereld. Deze opvatting is kenmerkend voor de illuministische traditie in
het algemeen en Swedenborg in het bijzonder. Nu is het laat-achttiende-eeuwse
illuminisme op zichzelf een bijzonder breed verschijnsel, dat in tal van intellectuele
en religieuze tradities wortelt: in neoplatonisme, hermetica, antieke natuurfilosofie,
gnosis, orfeïsme, pythagorisme, manicheïsme, magie, alchemie, kabbala, mystiek,
paracelsisme, böhmisme, swedenborgianisme, vrijmetselarij, theosofie, rosicrucianisme,
enzovoorts.8 In deze paragraaf wordt een belangrijk aspect van de mystieke
filosofie van Swedenborg uiteengezet, omdat wij zeker weten dat Bilderdijk de werken
van deze proto-illuminist heeft gekend.
P.J. Buijnsters heeft aangetoond dat de oudere Bilderdijk in zijn leerdicht de
Geestenwareld uit 1811 enkele swedenborgiaanse opvattingen voor zijn rekening nam.
Uit Buijnsters' artikel kan bovendien worden geconcludeerd dat Bilderdijk mogelijk al
vroeg in de jaren tachtig van de achttiende eeuw door zijn collega literator Rijklof
Michaël van Goens op de geschriften van Swedenborg is geattendeerd.9 Dat hij
Swedenborg in de periode vóór zijn ballingschap heeft gelezen bewijst in elk geval een
brief aan Uylenbroek uit 1791.10 Daarenboven beschikte Bilderdijk - indien de gegevens
van de in 1797 uitgegeven veilingcatalogus tenminste betrouwbaar zijn - op zijn
minst over vier werken van Emanuel Swedenborg. Dit waren allereerst een drietal in
Amsterdam uitgegeven boeken: Sapientia Angelica de Divina Providentia (1764),
Apocalypsis Revelata (1766) en een samenvatting van de swedenborgiaanse theologie,
Doctrinae Novae Ecclesiae (1769). Daarnaast komt in de Catalogus tweemaal een korte,
in het Frans vertaalde uiteenzetting van Swedenborgs wijsgerige beginselen voor,
namelijk het in Londen gepubliceerde Du Commerce établi entre l'Ame et Ie Corps
(1785). Een Nederlandse vertaling van dit werk, uitgegeven in Den Haag (1788) onder
de titel Van de Betrekking tusschen het Geestelyke en het Stoffelyke; of de Gemeenschap tusschen
de Ziel en het Lichhaam, II wordt eveneens in de Catalogus genoemd.12
Het laatstgenoemde werkje, waarin Swedenborg zijn influxtheorie uiteenzet, is
een uitstekende ingang tot het illuministische denken in het algemeen. In deze influxtheorie
wordt een fundamentele gedachte uit de neoplatoonse traditie ontvouwd.
'Influx' betekent bij Swedenborg zoveel als instroming of invloed, in het bijzonder
de invloeiing van het geestelijke in het lichamelijke, het hogere in het lagere,
het zuivere in het onzuivere, of het ene in het veelvuldige; het is een gedachte die
men in het illuminisme wel vaker aantreft. 13 Swedenborgs geschrift over de
'gemeenschap' tussen lichaam en ziel, waarvan Bilderdijk mogelijk drie exemplaren
bezat, biedt een heldere, in 16 korte paragrafen samengevatte uiteenzetting van de
influxtheorie.14
Er zijn twee werelden, verklaart Swedenborg in zijn traktaat, een natu~rlijke
wereld, waarin de mensen leven en een geestelijke wereld, waarin de engelen wonen
(I). Deze werelden hebben elk een eigen zon (II). De geestelijke zon, in het midden
waarvan zich de godheid bevindt, bestaat uit zuivere liefde en straalt warmte en licht
uit over de geestelijke wereld. Het wezen van de geestelijke warmte is liefde, dat van
292 ]. VAN EI]NATIEN
het geestelijk licht is wijsheid (lIl-IV). Via de geestelijke wereld stromen warmte en
licht, ofwel liefde en wijsheid, in de menselijke ziel (V-VI). De natuurlijke wereld is
dood omdat haar zon, waaruit zij emaneert, louter uit vuur bestaat en daardoor
alleen natuurlijk licht en natuurlijke warmte kan uitstralen (VII -VIII). Mensen kunnen
echter een redelijk en zedelijk bestaan leiden omdat zij via de geestelijke wereld
deelnemen aan de goddelijke stroom van wijsheid en liefde (IX-X). De mate waarin
zij dat doen is afhankelijk van de mate waarin zij openstaan voor de instroming of
influx uit de geestelijke zon, vanuit God (XI). Mensen kunnen hierdoor het inzicht
en de goedheid van de engelen benaderen (XII); dieren daarentegen kunnen dat niet
(XIII; de resterende 3 paragrafen zijn hier verder niet van belang).
Niets lijkt verder verwijderd van de wereldse woelingen op het Nederlandse politieke
toneel anno 1793 dan deze neoplatoonse emanatieleer, waarin de tijd is opgegaan
in de eeuwigheid en de wereld nagenoeg is vergeestelijkt. Voor een juist begrip
van Bilderdijks receptie van het illuminisme dient men echter goed voor ogen te houden
dat hij een bij uitstek eclectische denker was, die her en der bijeengegaarde
ideeën op creatieve wijze vorm gaf. Zijn brieven en gedichten uit de periode vóór
1795 geven er ook geen blijk van dat hij over een goed onderbouwde en zelfstandig
geformuleerde illuministische cosmologie zou hebben beschikt. Hij is ook nooit illuminist
pur sang geweest; wel geloofde hij hartstochtelijk in een op het ondermaanse
inwerkende geestenwereld. Zo had hij in 1786 al in het gedicht Bekker uitgeroepen
dat hij liever voor 'Spooksels' beefde dan dat hij, zoals de cartesiaan Balthazar Bekker
(1634-1698) had betoogd, ze voorgoed uit zijn gewaarwording sloot.l5
Visioenen: de wereld aan gene zijde
Twee gedichten uit de periode 1787-1795 beschrijven Bilderdijks visionaire intrede in
de geestenwereld, namelijk Geboortegroet (1787) en Droom (1793). In Geboortegroet,16
een verjaardagsgroet aan de erfprins Willem Frederik, ligt de dichter-ziener moedeloos
uitgestrekt op zijn legerstede, treurend en klagend over de toestand van rebellie
en omwenteling waarin Nederland zich bevindt (vs 1-22). Plotseling krijgt hij een
visioen. Hij ziet de aarde, die in brand staat, en hoort het gehuil dat eruit opstijgt. Dan
verschijnt er een seraf die het kwaad terugstuurt naar de hel, waardoor de aarde ineens
een paradijselijk aanzien krijgt (vs 55-86). Vóórdat de dichter echter kan spreken,
wordt hem door een stem de wrake Gods geprofeteerd: Hij zal de hoogmoedige mensheid
aan zichzelf overlaten (vs 87..:110). Nogmaals ziet de dichter neer op de aarde, ditmaal
op Nederland, waar moord, eedbreuk en geweld de maatschappij aan banden
leggen. Er verschijnt een tweede engel, die de komst van een herderlijke vorst aankondigt
(vs 111-166). Weer probeert de dichter te spreken, en weer wordt hem het
zwijgen opgelegd. Hij begrijpt dat Willem Frederik de aangekondigde vorst zal zijn
(vs 167-182).
Het tweede gedicht, Droom,17 begint meteen met een visioen. Ditmaal wordt de
dichter-ziener gevoerd naar een burcht, waar hij temidden van grote feestvreugde
Vader Willem tegemoet treedt (vs 1-47). Hij werpt zich neer voor de Vader des
Vaderlands om hem hulde te brengen (vs 48-64), maar durft de prins niet te vertellen
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERlJK 293
over de erbarmelijke toestand waarin Nederland verkeert (vs 65-80). Daarop wordt hij
aangesproken door een oude man, die hem verhaalt van de Alkmaarse strijd tegen de
Spanjaard en vervolgens de dichter troost met de wetenschap dat God de chaos eens
zal bedwingen. De oude man blijkt een voorzaat van de dichter te zijn (vs 81-120).
Vooral het eerste visioen (in Geboortegroet) ademt de sfeer van de profetische bijbelboeken.
De beelden van de hel op aarde (vs 55-65), de engelen die reukoffers brengen (vs
71,122) en de stemmen die de visioenen verklaren, roepen de symbolische wereld op
van Ezechiël en de Apocalyps. Toch zijn de door Bilderdijk gebezigde beelden niet zonder
meer schriftuurlijk. Een beschrijving als '[ ... ] voor een' kar op diamanten wielen /
Stoof een der Serafs heen, met wieken aan de hielen / Gezwinder dan de dag [ ... ]', doet
eerder denken aan de gevleugelde god Mercurius. Is deze seraf, die met zijn reukoffer
'driewerf, driewerf' neerbuigt (vs 73), wellicht een verwijzing naar de hermetische traditie
en haar mythische stichter, Hermes Trismegistos, de driewerfgrote Hermes?18
Swedenborg had gelijksoortige visioenen, eveneens sterk door de bijbelse voorzeggingen
gekleurd. Maar ik heb niet de indruk dat Bilderdijk gebruik heeft gemaakt
van Swedenborgs weelderige symboliek. In de Apocalypsis Revelata althans wordt een
andere beeldtaal gebezigd.19 Wel lijkt de beschrijving van de geestenwereld swedenborgiaans.
Bilderdijks geestenrijk baadt in het licht. In Droom bijvoorbeeld ziet de
dichter 'verlichte kronen [ ... ] Omzet van 't helder glinstrend licht!' (vs 5, 7). De seraf
in Geboortegroet, die "t omschitterd hoofd, waar van de lokken brandden' (vs 72)
driewerf neerboog, was 'schooner dan de glans / Des morgenkriekens aan een' zuivren
hemeltrans' (vs 69-70).20 De dichter-ziener neemt in zijn visioen deel aan dit
hemelse licht. Aanvankelijk is zijn oog 'verduisterd' door zijn tranen, waardoor het
'geen licht' vindt (vs 23). Maar een 'bliksem uit den hoogen / snorde als een vuurstraal
door den hemel, trof mijn oogen / En 'k zag [ ... ]' (vs 55-57).
Deze toestand van geestelijke verlichting vangt aan - aldus de beschrijving in
Geboortegroet - met een 'dof geluid, niet ongelijk aan 't mommelen van nijvre bijen'
(vs 35-36).21 De dichter-ziener, 'verrukt van zinnen', ondervindt dat zijn 'aandacht'
zich gescherpt heeft. Een 'wonderbaar gevoel' en een 'kalmte' brengen zijn hartstocht
tot rust (vs 37-44). Hij bevindt zich dan generzijds, in het rijk der geesten:
Iets zaligs, dacht mij, iets, in 't rust verschaffend graf
Den stervling toegelegd, daalde aan mijn zijde af.
Geen geest, geen lichaam! neen, maar even zeer van beiden
En al wat aardsch is in ons denkbeeld, onderscheiden:
Iets zelfgenoegzaams, maar gemengeld met de rust
Der zoete afhanklijkheid, van hooger zorg bewust! (vs 45-50)
De dichter-ziener heeft de psychische en fysische gesteldheid aangenomen van de
overledenen, die de geestenwereld reeds zijn binnengetreden.
De dichter heeft hier geest noch lichaam. Hij bevindt zich in een toestand van
boven-lichamelijkheid (de Duitse taal kent hiervoor de term Geistleiblichkeit), een toestand
die onder anderen Swedenborg nauwkeurig had beschreven: 'Here all things
are SUBSTANTIAL, and not material, and material things derive their origin from substantial.
We who live here are spiritual men, because we are substantial and not material.'
22 Ook voor Bilderdijk zijn geesten zelfstandige wezens die besef hebben van de
oorsprong van het al, en daardoor kunnen deelnemen aan een voller bestaan.
294 J. VAN ElJNATIEN
Iets onuitspreeklijks! iets, door woorden niet te treffen,
verëdelde al mijn zijn, en scheen my op te heffen
Op wolkjens, uit geen' damp, maar heldoorzichtbre lucht
Gekronkeld, en het lichtvooruitspoênde in hun vlucht. (51-54)23
Droompassages waren in de achttiende-eeuwse literatuur natuurlijk niet onbekend.
In Voltaire's Henriade (1723-1730) wordt Hendrik IV naar de hemel gevoerd, in
O.Z. van Harens De Geuzen (1769-1776) blikt Vader Willemin de toekomst van zijn
land. Echter, bij Voltaire en Van Haren zijn het personificaties als Hoop, Slaap en
Dromen die het visioen begeleiden, waardoor het iets kunstmatigs heeft: dromen
worden hier met dichterlijke vrijheid en achttiende-eeuwse nuchterheid gebruikt als
middelen om het gedicht van een breder, quasi-bovennatuurlijk kader te voorzien.24
Bilderdijk daarentegen schetst een èchte vervoering; hij blikt zèlf in de toekomst.
Hij toont wellicht geen faustiaanse drang naar kennis van verleden, heden en toekomst,
wel een streven naar inzicht in een boek dat voor de meesten gesloten was.25
De goddelijke vorst en de doorbraak van het godsrijk
Bilderdijks beschrijving van het geestenrijk lijkt naast Swedenborg ook beïnvloed
door Lavater; overigens heeft zijn in Nederland veel gelezen Aussichten in die Ewigkeit
(1768-1778) eveneens de invloed van Swedenborg ondergaan.26 Lavater ging uitgebreid
in op de boven de aardse stoffelijkheid verheven toestand van de overledenen,
wier etherisch lichaam méér zag en hoorde en voelde dan het materiële lichaam van
de levenden. Deze opvatting is gebaseerd op een belangrijke illuministische gedachte:
zowel het aardrijk als het hemelrijk zijn leiblich, stoffelijk, maar de hemelse wereld
is verhevener, ijler en zuiverder. Beide rijken nemen deel aan dezelfde goddelijke
invloed, zij het in verschillende mate. Lavater, een speculatieve en emotionele schrijver,
liet zich behalve door Swedenborg (en de natuurwetenschapper C. Bonnet) ook
inspireren door het eschatologische denken van de piëtistische theoloog JA. Bengel
(1687 -1752).21 Het (naderend) godsrijk was in dit denken een centraal begrip; en voor
Lavater is de geestenwereld ook in wezen het godsrijk. Dit godsrijk wordt gekenmerkt
door Bilderdijks 'veredelde zijn', door een schier onbeschrijfbare stoffelijkheid.
Zoals Lavater betoogde:
Zo wel als Christus een moreele Koning is, even zo wel is hij een phijsische [ ... ] zo zeker
is hij belighaamd; zo zeker is de Godskracht en Wijsheid, die zijnen Persoon uitmaakt,
in een bewerktuigd lighaam.28
Bilderdijk lijkt - wellicht via Lavater - deze idee van het tastbare, geistleibliche godsrijk
te hebben opgevat. Dit blijkt vooral uit de twee overige gedichten uit deze periode, Ter
geboorte en De Alleenheersching. De achterliggende gedachte van deze gedichten kan
namelijk als volgt worden gekenschetst. Wanneer de aarde de invloed - de invloeiing
of influx - van het goddelijke wordt ontnomen, ontstaat er onder de mensen haat,
onrecht en wanorde. Indien die invloed daarentegen vrijwillig wordt ondergaan en
HET STAMHUIS Vfu'l ORAJ\.']E EN DE KOMST VAN HET VREDERlJK 295
beantwoord, neemt de aarde een zuiverder, vrediger en hemelser gestalte aan.
Kortom, wanneer de mensen zich openstellen voor het goddelijke, verschijnt het
godsrijk op aarde.29 Binnen dit godsrijk, waarop in de volgende paragraaf verder wordt
ingegaan, neemt met name de vorst een belangrijke plaats in.
De vorst komt vooral in Ter geboorte en De Alleenheersching ter sprake. Het gedicht
Ter geboorte van 179230 bestaat uit drie gedeelten: een opdracht van 68 versregels aan
de erfprins Willem Frederik (de latere Koning Willem I), het eigenlijke gedicht, dat
gericht is aan de pasgeboren zoon van de erfprins, en een vier strofen tellend dichtstukje,
bestemd voor de grootvader (de stadhouder Willem V) waarin de dichter zich
verontschuldigt voor zijn 'ongekuischte toonen' (vs 4).31 Het middengedeelte is een
sterk eschatologisch gekleurde, speculatieve geboortegroet aan Willems 'Doorluchtig
Zuigling'.
De Alleenheersching 32 bestaat uit 26 strofen van elk 6 versregels volgens het rijmschema
ababab. Eerst bezingt de dichter de Scandinavische helden, die hun leven hebben
gelaten voor het vaderland, zodat nu de alleenheerser kan regeren (vs 1-18).
Vervolgens prijst hij de vrijheid (vs 19-24), maar maakt direct omstandig duidelijk welke
vrijheid hij niet bedoeld, namelijk de revolutionaire (vs 25-84). Ware vrijheid kan
immers alleen bestaan bij de gratie van een rechtschapen alleenheerser (vs 85-132).
Hoe lang nog zal het duren, vraagt de dichter zich af, eer de volkeren het voorbeeld
der Denen navolgen? (vs 133-145) Reeds daagt het licht!, stelt hij vast (vs 145-156).
Aan het begin van het middengedeelte van Ter geboorte staan vier curieuze (in
hoofdletters gezette) dichtregels, gezongen door "twelmeenend hart, voor Vaderland
en Vrijheid / Ontgloeid':
Laat elders 't staatsbelang der vorsten echtkoets spreiden,
Louize is Fredriks hart, hy al heur teêrheên waard!
Oranjes heerlijk bloed vereenigt zich in beiden;
't Vloei' samen, 't brei' zich uit, en geev de wet aan de aard! 33
Deze regels bevatten drie interessante, samenhangende gedachten, die in deze en de
volgende paragrafen aan de orde komen: het op liefde gebaseerde huwelijk van het
vorstelijk paar, het 'heerlijke' bloed van het Oranjehuis en de betekenis van dit bloed
voor de mensheid.
Door de samenvloeiing en uitbreiding van het Oranjebloed in de geboorte van de
zuigeling Willem Frederik George Lodewijk (de latere Koning Willem II), zo luidt
de boodschap van Ter geboorte, zal in de toekomst de zedelijke orde op aarde worden
hersteld. In Geboortegroet uit 1787 had de dichter-ziener reeds de vader van het kind
als toekomstig monarch aangekondigd; nu doet hij hetzelfde ten aanzien van de vorstelijke
zuigeling. God, vertelt de dichter, heeft de (hierboven geciteerde) bede verhoord.
Dank zij Hem!
Hem, die in 't schrikbaarst uur van de akeligste nacht,
Die eindloos duister dreigt aan 't Europeesch geslacht,
Een star doet opgaan, die in 't zeegrijk Leeuwenteeken,
Die algemeene nacht vol jammer zal verbreken,
Zijn rijk herstellen, en zijn weldaan over de aard
Verspreiden! Hem zij dank, die Land en Kerk bewaart! (vs 7-12)
296 J. VAN EIJNATIEN
Met de geboorte van de erfprins is het licht van het vrederijk eindelijk doorgebroken.
Ook de geestenwereld juicht om de aanstaande verlossing uit de 'nacht vol jammer';
de 'bakermat' van de erfprins is 'de lust der zalige Engelen' (vs 21). De engelen hebben
voor hun vreugde een goede reden. Immers, 'Heel 't aardrijk wordt vernieuwd'
(vs 57), het perk van lijden 'wordt weldra voor de eeuwigheid vervuld' (vs 52). 'Groei,
Vorstlijk Wicht jen, groei, u wacht een heerlijk lot. / Uw leeftijd zaligt de aarde, en
brengt haar weêr tot God' (vs 75-76).
Door middel van het Oranjehuis, zo lijkt het, zal het geestelijke in het materiële,
het gods- of geestenrijk in het aardrijk kunnen doorbreken. 'De Godheid-zelv daalt
neêr, en vaardt den scepter aan' (vs 67), heet het in Ter geboorte. In De Alleenheersching
wordt deze goddelijke influx omschreven in de bekende regels:
Neen! daar we één' Vorst, één' Koning eeren,
Die 't beeld van de Almacht is op de Aard,
Daar is 't, dat recht en wet regeeren,
En elk zijn oogst met wellust gaart. (vs 85-90)
De goddelijkheid die koningen en vorsten kenmerkt en hun aanzien een bijzondere
glans verleent, is in de literatuur uiteraard een bekend topos. Zo wordt door Racine,
wiens treurspelen Bilderdijk goed kende, de koning dikwijls voorgesteld als God. In
Esther bijvoorbeeld wordt koning Assuérus op zijn 'trone sacré' toegesproken met de
woorden: 'Seigneur, je n'ai jamais contemplé qu'avec crainte / L'auguste majesté sur
votre front empreinte'.J4 Vondel zei het zo: 'Maer 's hemels Majesteit, van niemants
hant te schilderen, / Met haer gezagh en glans in Vorsten is gedaelt' .35 Een belezen lidmaat
van de achttiende-eeuwse Republiek der Letteren als de orthodoxe theoloog
Petrus Hofstede (1716-1803) haalde in de jaren zestig nog de klassieke oudheid overhoop
om te bewijzen 'dat God in de aangezigten der Koningen, Vorsten, en groote
Helden, althans in sommige hunner, iets glansryks en ontzaglyks gelegd heeft'.36
Impliceert de illuministische inslag van Bilderdijks gedichten een nauwer verband tussen
koning en godheid dan bij Racine en Hofstede het geval was? Bilderdijks koning
neemt als bevoorrecht mens, als heerser, in ieder geval rechtstreeks deel aan het goddelijke.
Wanneer Willem Vin een gedicht uit 1787, Lycidas,37 zijn trouwe dienaren tot
zich roept, klinkt 'met een' de Godheid door zijn stem' (vs 102). De vorst, in het bijzonder
de koning, is voor Bilderdijk een gezalfd medium van het goddelijke;38 zoals we
in de volgende paragraaf zullen zien, is hij een uitverkoren plaatsvervanger van God,
en lijkt hij als middelaar tussen het hogere en lagere zelfs afschaduwing en voorbode
te zijn van de Middelaar, Jezus Christus.
Schaduwen van het vrederijk
Lavater identificeerde het godsrijk met het Christusrijk. Dat lag voor de hand, want
de gereformeerde theologie kent Christus drie ambten toe, de munera Christi van profeet,
priester en koning.39 Wanneer nu volgens Bilderdijk de aardse koning een beeld
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 297
is van de Almacht, dan zou hij dat in het bijzonder van Christus moeten zijn, die
immers de scepter over het godsrijk voert. Nu zal volgens Bilderdijks latere chiliastische
voorstelling van de geschiedenis Christus een duizendjarig vrederijk stichten op
aarde en een algemene of universele monarchie vestigen.40 Het is niet geheel zeker of
het chiliastische motief reeds in de hier besproken gedichten een rol speelt, maar waarschijnlijk
is dat wel. In Bilderdijks brieven uit de periode 1795-1797 worden hier en
daar duidelijke toespelingen gemaakt op de komst van het duizendjarig rijk.41 Als er in
de vroege politieke gedichten nu van een chiliastische bedoeling sprake is, welke functie
vervullen de aardse koningen dan? Zullen zij als stadhouders van Christus gedurende
duizend jaar gezamenlijk de heerschappij over het vrederijk voeren? Of zal één
koning dat doen? Of bereiden de aardse koningen de komst van de algemene Monarch
voor, die hen de scepter uit handen zal nemen?
Een kort gedicht dat waarschijnlijk in 1786 of 1787 is geschreven, Karel de Vijfde,42
is een loftuiting op de keizer die 'zespaar Rijken torschte', maar helaas zijn eigen
grootheid moe werd en door een mindere vorst, Filips II, werd opgevolgd. 'Ach! dat
zijn trotsche zoon dien Vader had geleken! / Nog leefden we ongestoord in schaduw
van den Throon ... '. Kennelijk beschouwde Bilderdijk de erfprins Willem Frederik
(de zoon van Willem V) als een mogelijk legitieme opvolger van Keizer Karel V,
want in Geboortegroet uit 1787 vertelt de dichter-ziener:
'k Zag Fredrik, eedle telg, zijns Vaders deugden waard,
Die, aangebeden van zijn' landzaat, van heel de aard,
Een' throon beklom, waar toe zijne ouderlijke rechten
Hem riepen! half Euroop zich aan zijn' scepter hechten;
En honderd Vorsten, trotsch op de eer van voor zijn' throon
De knie te buigen, zich verneedren voor zijn kroon! (vs 173-178)43
Lavater sprak over 'de Messias, de Koning des Hemels, de onmiddelijke Koning en
Alleenheerscher van dit Rijk', gezeteld in Canaän, aan Wie 'de overige Natien der
waereld' hun eerbied zullen betuigen.44 In Bilderdijks 'schaduwschildery', zoals hij
zijn gedicht noemt (vs 181),45 lijkt de erfgenaam van het Heilige Roomse Rijk (keizer
Willem Frederik wellicht?) zowel afschaduwing van de Almacht als voorbode van een
chiliastische toekomst.
De uitverkoren vorsten, zij het als universele keizer van het Roomse Rijk, zij het
als nationale alleenheerser van het Deense, kunnen beiden als een afschaduwing van
Christus worden geïnterpreteerd. In Geboortegroet bijvoorbeeld wordt de beloofde
koning nadrukkelijk voorgesteld als herder. De tweede engel die aan de dichter verschijnt,
roept de wrake Gods uit over de herders der aarde, die 'mijn vee, daar 't in uw
hoede wandelt, / Opoffert aan uw lust, verwaarloost, en mishandelt!' (vs 135-136). Ik,
zegt de stem van God, 'ik ben de Hoeder van u-allen':
'k Heb thands in eedier hand uw' Herderstaf gesteld!
Die u zal hoeden, u verzorgen voor mijne oogen:
Ik zal uw God zijn, Ik, het eeuwig Alvermogen,
Hy, hy, uw Herder! hy, uw Vader en uw Vorst! (vs 158-161)
298 J. VAN EIJNKITEN
In De Alleenheersching, opgedragen aan de koning van Denemarken, Christian (!) VII,
keert eveneens het herdermotief terug dat sinds de Renaissance zoveel populariteit
genoot en ontleend was aan schrijvers en dichters uiteenlopend van Theocritus en
Vergilius tot David. 'De herder waakt voor u,' heet het bij Bilderdijk, in een bewoording
die aan Psalm 23 doet denken, 'gy moogt volveilig slapen, / En zeegnen hem
wiens hand u weidt' (vs 101-102).46 De Messias werd in de zeventiende en achttiende
eeuw wel vaker in idyllische trant bezongen. Arnold Moonen bijvoorbeeld schreef
'Heilige herderszangen' over de komst van 'den Hebreeuwschen vredevorst' .47
Bilderdijks arcadisch gedicht Lycidas uit 1787 voert als motto een toespeling op Psalm
13 7 :1-2.48 In het wel zeer hartstochtelijke gedicht Ter geboorte worden andere toespelingen
gemaakt. Daar wordt geprofeteerd dat God 'Een star doet opgaan [ ... ] in 't
zeegrijk Leeuwenteeken' (vs 9). Men denkt hier onwillekeurig aan Numeri 24: 17,
alwaar de Statenvertaling in noot 29 aantekent:
Door de woorden sterre ende scepter, verstaet Bileam het heerlicke Koninckrijke des
volcks Godes, het welck ten deele wereltlick in Davids, ma er voornamelick in 't geestelicke
Koninckrijcke onzes HEEREN Jesu Christi vervult is. Siet Apoc. 22 .16.
De Leeuw van Oranje en de Leeuw van Juda lijken in het visioen van de dichter
afschaduwingen, beelden van de ene hemelse Koning en Herder, Christus.
Overigens staan Bilderdijks politiek-religieuze gedichten vol met zulke vergaande
toespelingen op het heilige. Zo wordt het 'Beminlijk Wicht', dat door de dichter in
Ter geboorte wordt bezongen, toegesproken als "t Verzeekrend onderpand van 's
Hoogsten welbehagen'. 'Gy blijft ons 't onderpand,' verklaart de dichter, 'dat God ons
niet begeeft' (vs 17-18 en 103; vgl. Efezen 1:14). Zelfs de oude man, Bilderdijks bloedverwant
die in Droom verschijnt en over Alkmaar vertelt, neemt de gestalte aan van een
Christusfiguur. 'Zie daar uw' plicht u afgeteekend, / In 't bloed dat uit dees heupen
ront" zegt de grijsaard tot de dichter, die vervolgens mededeelt: 'Ik zag het uit zijn zijden
lekend, / En 't lillend gapen van de wond' (vs 111-114; vgl. Johannes 20:20).
In het voorgaande zijn enkele illuministische - neoplatoonse en chiliastische - motieven
belicht. Juist het thema van het vrederijk illustreert het complexe karakter van
Bilderdijks denkwereld: zoals onder meer uit een interessante perikoop in Ter gebo071e
blijkt, greep hij voortdurend terug op topoi uit de westerse literatuur. In Ter gebo011e
spreekt de dichter namelijk over de eeuw van 'welvaart, rust, van aardsche zaligheid', die
'de oude Orakelbladen, / Sibille, en Veldprofeet' lang geleden hebben aangekondigd.
Is 't waar, en moet die Eeuw onze ijzren Eeuw vervangen,
Hoe schoon, hoe ruim een veld ontsluit zich aan mijn zangen,
à Neêrland! welk tooneel vertoont zich voor mijn oog!
Astréa49 daalt weêrom van 's Hemels hoogen boog;
Een nieuwe reeks spruit voort van zalige Eeuwenkringen;
Saturnus scepter keert en 't heil der stervelingen;
Ja, de ijzren keten van ons noodlot wordt tot goud! (vs 33-39)
In 'Astréas Goudeeuw' zal de eik honing voortbrengen, de ha ge doorn druiven en de
distel 'ooft en purpren lamm'renvellen' (vs 48 en 40-42). Het in dezelfde maand
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 299
geschreven gedicht, Lycidas (ter gelegenheid van de verjaardag van Wilhemina van
Pruisen, de vrouw van Willem V, in augustus 1787),50 vermeldt de 'wondre Godspraak'
(vs 120) van een priesteres, waarin de komst van een gouden eeuw werd voorzegd, na
een tijd van gruwelen: "t toonde alles, alles, heil...' (vs 131).
Voor de classicus Bilderdijk lag het voor de hand dat hij illuministische motieven op
de antieke auteurs zou enten. Dat geldt onder meer de beschrijving van het gouden
tijdperk van Saturnus. Vergilius, Horatius, Tibullus en Ovidius hebben zich in navolging
van Hesiodus met dit in de oudheid geliefde topos bezig gehouden; Bilderdijks
beschrijving van de gouden eeuw is duidelijk een parafrase van de beroemde vierde,
'Messiaanse' ecloge in de Bucolica van Vergilius.51 Uiteraard waren idyllische beschrijvingen
van de gouden eeuw vanaf de zestiende tot en met de achttiende eeuw bijzonder
populair, en ook tussen Bilderdijks erotische herderzangen uit de jaren tachtig
komt een Gouden Eeuw voorY Niet alleen dichters, ook filosofen voelden zich tot
het thema aangetrokken. In de door de neoplatoonse filosoofBoëthius geschreven De
Consolatione Philosophiae wordt in één van de gedichten - door Bilderdijk in de jaren
rond 1790 vertaald - de gouden eeuw bezongen.SJ En de door de Griekse oudheid
geïnspireerde, platoniserende wijsgeer Frans Hemsterhuis (1721-1790), de Hollandse
Socrates, liet in 1787 nog een Alexis ou de l'age d'or verschijnen. 54
De identificatie van de gouden eeuw van Saturnus met het duizendjarig vrederijk
van Christus was kenmerkend voor een oude monarchistische traditie - de wortels
ervan gaan onder meer via Dante's Divina Comedia terug tot de Sibillijnse Orakelen
- waarin keizers als Frederik II en Karel V beschouwd werden als de potentiële
alleenheersers over een universeel, christelijk rijk van vrede en gerechtigheid.
Dergelijke verwachtingen koesterden onder anderen ook de hermetische denkers
Giordano Bruno (1548-1600) en Tommaso Campanella (1568-1639).55 Ook in de
'theosofische' tradities van de zeventiende en de achttiende eeuw genoot het thema
van het gouden godsrijk grote populariteit. De mysticus Jacob Böhme (1575-1624)
had een Monarchia Messiae aangekondigd, de hermetische denker Julius Sperber
(gest. 1615) een gouden tijd voorzegd. En de achttiende-eeuwse piëtistische theoloog
en chiliast Oetinger, leerling van Bengel en geestverwant van Böhme, schreef in 1759
een boek over Die güldene Zeit, dat evenals Alexis van Hemsterhuis in de Duitse
romantiek veel werd gelezen.56
Is nu de door de heidense schrijvers voorspelde, paradijselijke eeuw, waarop
Bilderdijk zoveel toespelingen maakt, identiek aan het duizendjarig godsrijk van
Johannes? Ging de dichter te rade bij zowel de chiliastisch-illuministische als bij de literaire
traditie? Uiteraard kende Bilderdijk de gedachte van het gouden vrederijk als literair
topos. Neolatijnse dichters als de Italiaan Jacopo Sannazaro, en de Belg Laevinus
Torrentius, die Virgilius' vierde ecloge in messiaanse zin interpreteerden, werden door
achttiende-eeuwse literatoren nog veel gelezenY Ook het fantastische heldendicht
Orlando Furioso (1516) van Ludovico Ariosto, door Bilderdijk (tot op zekere hoogte)
gewaardeerd, bevat profetieën over de heerlijke toekomst van keizer Karel V:
God means to grant him all this earthly Ile,
And under this wise prince his dear annointed,
One shepheard and one Bock he hath appointed.5R
300 J. VAN EIJNATIEN
De gouden eeuw van Astrea bekoorde ook Vondel, die in 1626 bij de geboorte van
Wlllem II een Geboortekloek schreef, waarin hij uitweidde over profetische dromen en
visioenen van de aanstaande gouden eeuw. Vondel verheerlijkte de pasgeboren Willem
als de nieuwe wereldheerser, als een tweede, vergoddelijkte Augustus. 59 Waar Vondel
echter uitgebreide allegorieën en personificaties ten tonele voert en in barokke alexandrijnen
antieke beelden speels overbrengt op het Hollandse paradijs, bemoeit Bilderdijk
zich serieus met een metafysische werkelijkheid en de tekenen des tijds. Tussen Bilderdijk
en Vondel staan illuministen als Swedenborg en Lavater.
Het heerlijke Oranjebloed: de verbinding met de Oorsprong
In het vrederijk, zoals Bilderdijk dat zich in zijn politieke gedichten schijnt voor te
stellen, zal de invloeiing vanuit de geestelijke wereld worden hervat; het gods- of
geestenrijk zal uiteindelijk hemel- en aardrijk omvatten. In het proces dat tot de verwezenlijking
van dit vrederijk zal leiden, lijken aardse koningen de rol van voorbereidende
of plaatsvervangende middelaars te vervullen. Vandaar dat het godsrijk in
het bijzonder zal doorbreken of zichtbaar worden in de persoon van de vorst, het
beeld van de Almacht op aarde. Voor de vorst is het van groot belang dat hij de wereld
generzijds erkent, dat hij besef heeft van zijn eigen oorsprong. Deze neoplatoons
gekleurde gedachtengang ligt vermoedelijk ten grondslag aan Droom en aan de gepassioneerde
uitroep in Ter geboorte: 'Oranjes heerlijk bloed vereenigt zich in beiden /
't vloei' samen, 't brei zich uit, en geev de wet aan de aard!'.
Bilderdijks ingenomenheid met bloedverwantschap is een terugkerend thema in de
literatuur. Nu was de wijze waarop deugd en zonde van vader op zoon werden overgedragen
gedurende de achttiende eeuw al een veelvuldig besproken probleem, onder
meer in de theologie (met name in de zogenaamde imputatieleer: hoe wordt de erfzonde
van het individu Adam overgedragen op de gehele mensheid?).6°In het prijsvers
De waere liefde tot het vaderland, waarmee Bilderdijk in 1777 een zilveren medaille won,
declameerde hij reeds: 'Gewis de Deugd te voelen leven / In 't bloed, van de Oudren
ons gegeven, / Is 't dierbaarst erfdeel, 't eêlst kleinood' .61 Zijn aanroeping van de voorvaderlijke
deugden - geïnspireerd door klassieke dichters als Pindarus en Horatius -
was hier toch vooral overdrachtelijk bedoeld. Dat strookte met de aan de Duitse wijsgeer
Christaan Wolff ontleende ethiek die de jonge Bilderdijk aanhing. Vader en zoon
gehoorzamen hun geweten, een in natuur en rede gefundeerd en dus universeel beginsel
dat hun aanspoort om uit dankbaarheid jegens het voorgeslacht vaderlandslievende
heldendaden te verrichten. In de gedichten van 1787-1793 heeft de oplossing van
dit probleem daarentegen een illuministisch-neoplatoonse toonzetting. Thans lijkt de
wereld generzijds garant te staan voor de mogelijkheid dat deugden worden overgeërfd.
Invloeiing vanuit de geestenwereld betekent zowel voortduring van de stam als
terugkeer naar de oorsprong; miskenning van de bron betekent ontaarding.
Ook de oorsprong van 'Oranjes heerlijk bloed' ligt in de door God verordineerde,
spirituele werkelijkheid. In Ter geboorte wordt de zedelijke meerwaarde van dit stamhuis
direct teruggevoerd op de Oorsprong van het Al, op het goddelijk raadsbesluit:
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 301
Lief Spruit jen, Neêrlands hoop, en bloed van zoo veel helden!
Wel hem, wiens Heldentoon uw deugden eens zal melden!
Uw deugden, door God zelv' uw stamhuis ingeplant,
En voorverordend tot het heil van 't Vaderland! (vs 77-80)
In een gedichtje uit 1788 ter gelegenheid van de verjaardag van de erfprins, wordt
deze aldus gemaand:
Doch wees, voor alles, fier op d' oorsprong van uw bloed!
Een bloed, geheiligd aan Gods eerdienst, wet, en rechten,
Door de Almacht-zelv verwekt, doorstraalt uw eedle borst.62
Bloed en heldendom verbinden de aarde met gene zijde. Door het geheiligd bloed van
eerzame helden ontvangt het vaderland de lichtglans van de eeuwigheid; hun zielen zijn
naar de geestenwereld gevaren, hun gebeenten blijven achter als relikwieën van het
ondermaanse rijk. Dergelijke geluiden kan men ook beluisteren bij de Duitse dichter
F.G. Klopstock (1724-1803), die zijn lier vaak ter nagedachtenis van oude Germaanse
heldenstammen liet klinken. Aan diens ode Das neue Jahrhundert ontleende Bilderdijk de
prachtige beginregels van De Alleenheersching: 'Ruischt zacht langs 't graf der ware helden,
/ ö Winden! zacht! ontrust er geen!' - 'Ontziet dat heilig stof alleen!' (vs 1-2 en 6).63
Ook Bilderdijk beroept zich op zijn voorvaderen, op zijn oorsprong. Zelfs in
tegenspoed, verklaart hij in de opdracht van Ter geboorte, 'Brandt, blaakt dit hart voor
U, voor Uw' Doorluchten stam' (vs 22):
Ach, zag mijn bloed voorheen (een bloed, dat eeuwen tellen,
En helden noemen kan op 't Staats- en Krijgstooneel!)
Voor Nassau, God, en de eer, zijn dierste panden vellen,
't Is nog het zelfde bloed, 't behoort U nog geheel.
't Welt nog in deze borst, van oorsprong niet verbasterd [ ... ] (25-29)
In tegenstelling tot Bilderdijks genootschapsverzen uit de periode 1775-1781, is de
strekking van de hier besproken politieke gedichten niet louter ethisch, maar ook en
vooral metafysisch, bovennatuurlijk, spiritueel, kortom 'neoplatoons'. In Droom wordt
de influxgedachte door de overleden grijsaard treffend geformuleerd. 'Mijn zoon!', roept
hij uit, 'Mijn eigen bloed doorstroomt u 't harte' (vs 85-86). Er gaat als het ware een
stroom van moed en deugd van het hemel- naar het mensenrijk.
Niet minder illuministisch-neoplatoons van inspiratie lijkt de in Bilderdijks dichtwerken
steeds terugkerende tegenstelling tussen hel en hemel, chaos en orde; onrecht
en vrede - allemaal variaties op het thema van ontaarding en terugkeer. Ontaarding is in
deze politieke gedichten het gevolg van het niet-erkennen van de ware Oorsprong. Ook
hier klinkt Bilderdijk vaak swedenborgiaans. De duivelse liefde, zo had Swedenborg uitgelegd
in zijn visionaire lessen, is de ultieme zelfliefde. De bewoners van de hel wenden
zich af van God en aanbidden slechts diegenen die de meeste macht bezitten. De hel
neemt daardoor de gedaante aan van een bende wilde beesten.64 In Geboortegroet manifesteert
zulke ontaarding zich in een passage over democratische vrijheidszucht:
302 J. VAL'J EIJNATTEN
Onzinnigen! vaart voort, draaft in uw eigen gangen!
Beproeft, of 't vrijheid zij, van my niet aftehangen!
Smaakt, smaakt den toestand van 't onbandig roofgediert'!
Weest vrij, als Satan 't wilde, en siddert dat gy 't wierdt! (vs 107-110)
In de hel zijn volgens Swedenborg de belemmeringen van de zelfliefde - zoals wetten,
zeden en maatschappelijke banden - volledig weggevaagd.65 Bilderdijk ziet in zijn
Nederlandse hel de 'Moord, met de Eedbreuk, en 't Geweld, / Een' zetel, op den mond
van 's afgronds poel gesteld/Bestijgen!' (vs 113-115). "kZag Neêrland, Neêrland weêr,
door 't eigenst vuur geroost' (vs 118). Ook hier weer een verband met de 'tournant du
siècle': de projectie van beelden van de hel op de contemporaine maatschappij.66
De hel is een volstrekt tekort aan goddelijke invloed, een huiveringwekkende ontaarding,
verblinding en verwarring, het gevolg van hoogmoedige afwending van de
Almacht - èn van 's Almachts beeld op aarde.
Of wat, wat is 't, daar dolle woede
Van duizenden, in toom noch band,
In blinde drift, of arren moede,
Het aanschijn omkeert van een land,
En (kudde zonder hoofd noch hoede)
Zich-zelve wroet in 't ingewand? (vs 107-11 0)
Aldus De Alleenheersching. In de uitgave van 1793 citeert Bilderdijk aan het slot van het
gedicht - in het Deens, met de vertaling erbij - Habakuk 1: 14: 'Waarom zoudt gy de
menschen maken als de visschen der zee? als het kruipend gedierte, dat geenen heerscher
heeft? '67 De ontaarde mens is een beest, die de wereld 'tot d'ouden Chaös' doet
vervallen (vs 124).
De neoplatoonse terugkeer tot de oorsprong vertaalt zich in politieke zin naar vestiging
en handhaving van de alleenheerschappij: voor Bilderdijk een religieus, wijsgerig
en politiek ideaal. Onomstreden was dat ideaal natuurlijk niet, zo vlak na de
beroeringen van de Patriottentijd. Zelfs in Oranjegezinde kring reikten politieke
idealen doorgaans niet verder dan de theoretische beschrijving van de positie die de
stadhouder gedurende de achttiende eeuw de facto had ingenomen. De stadhouder
van het huis van Oranje was het 'Eminent Hoofd' van de Republiek, de bindende factor
in een particularistisch bestel, de onontbeerlijke tegenhanger van opportunistische,
zichzelf verrijkende regenten, de enige betrouwbare waarborg voor de vrijheid.
Vooraanstaande Oranjegezinde theoretici als Elie Luzac en Adriaan Kluit beschouwden
de stadhouder als de noodzakelijke voorwaarde voor het voortbestaan van het
vrije, Nederlandse gemenebest, maar kenden hem beslist geen absolute, souvereine
macht toe.68 De Willem van Oranje die Van Haren in De Geuzen had beschreven, was
wellicht een boven factiezucht en eigenbelang verheven, vaderlandse vorst, maar
zeker geen alleenheerser. Bilderdijk heeft zijn monarchistische opvattingen niet aan
de achttiende-eeuwse Oranjetraditie ontleend. Hij heeft ze vermoedelijk uit zijn illuministische
lectuur geput. Dat 'Ie gouvernement d'un seul' de beste was, had bijvoorbeeld
de illuminist Saint-Martin geconstateerd in zijn, onder anderen door Van
Goens met instemming gelezen, Des erreurs et de la vérité (177 5).69
In Bilderdijks religieus-wijsgerige visie kan alleen de absolute monarch het welHET
STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 303
zijn van het volk garanderen. Zoals de koning in De Alleenheersching beeld van de
Almacht is, zo verkeert het volk 'In schaduw van den throon' (vs 104). De koning is
een herder, die zijn kudde weidt: 'Neen schapen! weidt nu vrij door 't effen klaverveld!'
(Geboortegroet, vs 157). Hij is een patriarch, evenals Keizer Karel, 'Het voorbeeld
van een 'Vorst, der onderdanen Vader' (Karel de Vijfde, vs 1). Hij is het medium
van de goddelijke liefde, die hij als echtgenoot en vader aan het volk mededeelt.
Volgens Ter geboorte verkeerde het volk in hooggespannen verwachting toen
"t Godgeheiligd snoer, door Liefde en Echt gewrocht, / Louize en Fredriks hart voor
eeuwig saamverknocht'. De bede van het volk werd vervuld, en uit het huwelijk is
voortgekomen (hoewel de zuigeling het zelf nog niet weet: hij is nog 'Slechts mensch')
"t Verzeekrend onderpand van 's Hoogsten welbehagen, / Voor ons, uw volk, uw
kroost, uw vrijgemaakr gezin!' (vs 16, 18-19).
Slot
In de jaren tachtig en negentig heeft Bilderdijk de basis gelegd voor zijn latere mystieke,
romantische opvattingen. Zijn vroege politieke gedichten getuigen van een
diepgaande beïnvloeding door zowel het illuminisme als een brede literaire traditie.
Daarmee nam de jongere Bilderdijk bewust deel aan een intellectuele en literaire
beweging die mede het einde van de Verlichting inluidde. Hij was allerminst de enige
die destijds op grond van illuministische, christelijke en literaire motieven een
eigen spirituele, politiek-morele wereld schiep. De gedachte van het gouden tijdperk
vindt men bijvoorbeeld bij veel van zijn tijdgenoten terug,7° evenals de 'hohe
Auffassung vom Königtum'Jl Het chiliasme (dat overigens ook een rol van betekenis
zou spelen in het denken van filosofen als Kant en Hegel) komt eveneens vaak
als poëtisch motief voorJ2 Conservatieve politieke opvattingen - de heerser als
vader en plaatsbekleder van God, de maatschappij als gezin - werden verkondigd
door de chiliast, christen en 'theosoof' Matthias Claudius, die Saint-Martin in het
Duits vertaalde.73 Chiliastische voorstellingen en theosofische interesses treft men
ook aan in het denken van de arts, econoom, schrijver en piëtist Johann Heinrich
Jung-Stilling (1740-1817).74 Op Lavater hebben we reeds gewezen.
Naast de 'tijdgeest', mag de betekenis van de literaire traditie zeker niet worden
onderschat: Vergilius, Vondel, Voltaire .... Dat een scherp onderscheid tussen poëzie
en idee in het geval van Bilderdijk niet te maken valt, kan door een aardig voorbeeld
worden geïllustreerd. De absolutistische denkbeelden die de J acobiet Alexander Pope
(1688-1744) in zijn satirische Rnpe of the Locke naar voren bracht, waren mede gebaseerd
op magische, alchemische en hermetische voorstellingen. Bilderdijk waardeerde
Pope, die hij in beginsel als een traditioneel theïst beschouwde. Diens Messiah -
bedoeld om de meerwaarde van de profetieën van Jesaja boven die van Vergilius' vierde
Ecloge aan te tonen - heeft hij in 1805 nog vertaaldJ5 Pope had in zijn satire
gebruik gemaakt van een ander satirisch geschrift, Le Comte de Gabalis (De Kabbalistische
Graaf, 1670) van Montfaucon de Villars (1638-1674), waarin het occultisme op de
korrel werd genomen. De Italiaan G.F. Borro (1627-1695) maakte gebruik van ditzelfde
geschrift, nadat hij zich als hof alchemist had gevestigd te Denemarken onder
304 J. VAN EIJNKD'EN
het patronaat van de absolutistische koningen Frederik III en Christian VJ6 In
Bilderdijks ode aan de absolute monarch, De Alleenheersching, is juist Denemarken een
(hermetisch?) oord van waar geluk, het 'Gezaligd, driewerf zalig Noorden' (vs 105).
Vondel echter had in 1657 een dichtbundel laten verschijnen, De Parnas Aen de Belt.
Verscheide Dichten in Denemarck gedicht.77 Bilderdijk kàn zijn voorliefde voor het absolutistische
Denemarken 'toevallig' aan Vondel hebben ontleend; waarschijnlijker is
het dat hij zich hier eveneens heeft laten beïnvloeden door de illuministische traditie.
Adres van de auteur: Cornelis Vlotstraat 23, NL - 1318 AE Almere
NOTEN
* Deze onderzoekingen werden gesteund door de Stichting voor Historische Wetenschappen,
die wordt gesubsidieerd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
(NWO). Het betreft een onderzoek naar de denkwereld van Willem Bilderdijk. Voor commentaar
ben ik dank verschuldigd aan Prof.dr. A.Th. van Deursen en Prof.dr. W. van den Berg.
1 Vgl.]. Bosch: Mr. W Bilderdijk's briefwisseling. Aanvullende uitgave, eerste deel: 1772-1794.
Wageningen, 1955; en de briefwisseling berustend in het Bilderdijk Museum te Amsterdam,
sign. Bild Mus D 111-1 tot en met D 111-84.
2 Over Bilderdijks bemoeienis met het toneel in deze periode zie vooral M.J.G. de Jong:
Taal van lust en weelde. Willem Bilderdijk et la littérature italienne. Namur, 1973 en de in de
bibliografie van dit werk opgenomen studies van De Jong.
3 Catalogus librorum [..} Guilielmus Bilderdyk. Den Haag, 1797.
4 Deze twee geschriften worden hier verder niet besproken. Over het Antwoord uit 1783,
zie]. van Eijnatten: 'De hebbelijkheid van wel te denken en het dichterlijk genie. Esthetische
en ethische opvattingen van Willem Bilderdijk tussen 1777 en 1780', in: Geschiedenis van de
wijsbegeerte in Nederland 5 (1994), p. 93-120; en verder D. Carasso: 'Willem Bilderdijk en de
schilderkunst', in: Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 22 (1990), p. 55 -7 6. Voor
Bilderdijks ontwikkeling als dichter in deze jaren, vgl. ook Van Eijnatten: 'De alleenspraak
van HamIet. Bilderdijk, Voltaire en Shakespeare, 1777-1783', in: Voortgang. Jaarboek z'oor de
Neerlandistiek 14 (1993 en 1994), p. 61-84.
5 Over de mate en het type van Bilderdijks 'romanticisme' bestaat discussie. Vgl. C. de
Deugd: Het metafYsisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een
geestesgesteldheid. Groningen, 1966; en G.J.Johannes: Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek
naar het literaire denken over de verbeelding - van Van Alphen tot Verwey. Amsterdam, 1992.
6 Le tournant du siècle des lumières 1760-1820. Les genres en vers des lumières au romantisme.
Onder red., van G.M. Vajda. Budapest, 1982. Een klassieke studie is P. van Tieghem: Le préromantisme.
Etudes d'histoire littéraire européenne Genève, 1973 [Ie uitg. 1924-1947]; de Nederlandse
context o.a. bij P.J. Buijnsters: Tussen twee werelden. Rhijnvis Feith als dichter van 'Het Graf' Assen,
1963 en idem, Hieronymus van Alphen (1746-1803). Assen, 1973.
7 Zie verder G.J. Schutte: 'Bilderdijks conservatisme', in: Drie protestantse conservatieven uit
de 1ge eeuw. Onder red. van R.E. de Bruin en G.]. Schutte. Amsterdam, 1994, p. 15-35.
8 Hierover o.a. A. Viatte: Les sources occultes du Romantisme. Parijs, 1928, dl. 1-11; R.e.
Zimmerman: Das Weltbild desjungen Goethe. Studien zur hermetischen Tradition des deutschen
18. Jahrhunderts. München, 1969.
9 P.]. Buijnsters: 'Willem Bilderdijk en de Geestenwereld', in: Ntg 60 (1967), p. 289-304.
HET STAMHUIS VAN ORAi'IJE EN DE KOMST VAL" HET VREDERIJK 305
De briefwisseling tijdens de ballingschap, waarop hier verder niet wordt ingegaan, verraadt
hier en daar de invloed van Swedenborg; zie Mr. W Bilderdijk's briefwisseling 1795-1797.
Onder red. van]. Bosch, H.W. Groenevelt en M. van Hattum. Utrecht, 1988. Ik noem bovendien
C. Manuzov: Pelgrims en profeten. Bunyan's The Pilgrim's Progress in de mystieke denkwereld
van Jacob Bijhme. Utrecht, 1985, p. 138-141, dat t.a.v. Bilderdijk suggestief en vaag is.
10 Brieven van Mr. Willem Bilderdijk. Amsterdam, 1836, dl. I, p. 188.
11 Voor de volledige titel, bibliotheekgegevens, mogelijke vertaler(s) en recensies van dit
werk, zie PJ. Buijnsters: 'Swedenborg in Nederland', in: TNTL 83 (1967), p. 192-224,214-
216 en n. 79. In het onderstaande maak ik gebruik van de betere, Franse vertaling.
12 Catalogus 1797 (n. 3), resp. 48/612-614, 86/197, 105/844 en 90/307.
13 Over Swedenborgs denken en invloed o.a. E. Benz: The Mystical Sources of German
Romantic Philosophy. Allison Park (PA), 1983· [Ie uitg. 1968]; idem: Emanuel Swedenborg.
Natuiforscher und Seher. München, 1948. Swedenborgs eclecticisme wordt benadrukt door M.
Heinrichs: Emanuel Swedenborg in Deutschland. Eine kritische Darstellung der Rezeption des schwedischen
Visionärs im 18. und 19. Jahrhundert. Frankfurt am Main, 1979, p. 41-67.
14 E. Swedenborg: Du Commerce de l'Ame et du Corps. Traduit du latin [ ... ] par M. P.**.
London, 1785.
15 De dichtwerken van Bilderdijk. Haarlem, 1856-1859. 16 dIn., dl. XII, p. 447.
16 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 392-396 (eerste uitgave: sJ., 1787).
17 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 423-426 (eerste uitgave: Leipzig, 1805).
lH Wat de hermetische traditie betreft, vermeldt de Catalogus 1797 (n. 3) onder meer H.
Conring: De hermetica medicina (521716). De identificatie van MercuriuslHermes met de joodschristelijke
engel, die optreedt als boodschapper en middelaar tussen mens en God is in de westerse
literatuur een bekend topos geweest. Zie D. Brooks-Davies: The Mercurian Monarch.
Magical Polities from Spenser to Pope. Manchester, 1983, p. 41. In de zeventiende-eeuwse Kabbala
werd de planeet Mercurius verbonden met het niveau van de 'Jesod' (ge orde) in de pneumatologische
hierarchie; dit niveau omvatte de cherubim, oftewel de engelen: A.E. Waite: The
Doctrine and Literature of the Kabalah. Londen, 1902, p. 78 en 464. Interessant in verband met
het volgende is dat de combinatie 'serafijn' / 'driewerf' voorkomt in Vondels treurspel Lucifer
uit 1654 (vs 167-168); evenals de combinatie 'driewerf / diamant' (vs 1909-1910). Over Vondel
en de hermetica zie A.M.F.B. Geerts, Vondel als classicus bij de humanisten in de leer. Tongerloo,
1932, p. 75-84. De achttiende-eeuwse hermetica in Nederland wordt besproken door F. van
Lamoen, 'Willem van Swaanenburg (1679-1728), Hermes Trismegistus, en de Alchemie', in:
Ntg 84 (1991), p. 39-52. Voor alle volledigheid moet vermeld dat de klassieken, die Bilderdijk
uiteraard goed kende en vaak heeft vertaald, dikwijls handelingen 'driewerf' laten verrichten; in
de Ilias van Romerus, waarin het getal drie vaker voorkomt, sleept Achilles het lijk van Rector
bijv. driemaal om de grafterp van Patroklos (XXIV, vs 16); Sulpicia offert driemaal wijn aan de
godin Juno (Corpus Tibullianum lIl, xii (= IV, vi) vs 14); enzovoorts.
19 Het register op de Engelstalige uitgave, The Apocalypse Revealed, in Which are Disclosed the
Mysteries there Foretold. London, 1897 bevat geen aanknopingspunten. De 'seraf' als zodanig
figureert vaker in de achttiende-eeuwse poëzie: bij O.Z. van Haren bijv. zijn het 'Seraphiems!
Zelfstandigheeden, / Die stadiglyk by 't Eeuwig Licht, / Op onse Aardkloots donkerheeden /
Zomtyds laat vallen uw gezicht!' (De Geuzen XXIII, 1-4; red. A. van Stakenburg, p. 372).
Bilderdijk had in 1785 een uitgave van De Geuzen bezorgd.
20 Een andere mogelijk bron van Bilderdijk is Dionysius de Areopagiet: vgl. De caelesti hierarchia,
XV 329A, waar de serafim in verband worden gebracht met vuur; de Catalogus 1797 (n.
3) vermeldt een Opera quae extant uit 1562 (octavo; 83/92) en een Opera omnia uit 1634 (folio;
3/42).
21 Een vergelijkbare ervaring beschreef Bilderdijk reeds in een prijsvers uit 1781, Onze
voorvaders, bij de oprechtingvan het gemeenebest, in: Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 335-370, 350
(vs 401-404).
22 E. Swedenborg: The True Christian Religion; Containing the Universal Theology of the New
Church, Foretold by the Lord in Daniel, VII. 13,14, and in the Revelation, XXI. 1,2 .. Londen, 1893,
p. 688 (§ 694, 3rd memorabie relation).
306 J. VAN EIJNATTFN
23 Voor de mogelijk neoplatoonse symboliek van de 'damp' in v 53 (het water als symbool
van het zuiver materiële), vgl. de poëzie Bilderdijks tijdgenoot William Blake (1757-1827):
K. Raine: 'The Swedenborgian Songs', in: Blake and Swedenborg. Opposition is True Friendship.
Onder red. van H.F. Bellin e.a .. New York, 1985, p. 69-85, 77-78; en G.M. Harper: The
Neoplatonism ofWilliam Blake. Chapel Hill (NC), 1961, p. 163-169.
2+ Voltaire: Henriade, zang VII; Van Haren: De Geuzen, zangen VII-XII. Over het verband
tussen deze twee dichtwerken, zie H.]. Minderhoud: La Henriade dans la littérature
Hollandaise. Paris, 1927, p. 102-111; Bilderdijk kende ook de Henriade goed. De zesde zang
uit de Aeneis van Vergilius stond voor dit soort droompassages, die ook in de neolatijnse poëzie
wel voorkomen, doorgaans model; vgl. bijv. Vondel: Gysbrecht van Aemstel (1637), vs
13 57vv. P. Burman jr. beschreef in zijn lntreêreden [..] over de poäische verrukking. Rotterdam,
1743 (vert. van De enthusiasmo poetico (1742) door D. Smits) reeds een 'zachte sluimering'; 1
Of liever [ ... ] verrukking': 'Myn vlotte ziel scheen gansch het logge lyf onttogen. 1 Hoe 't zy,
ik was myzelf' geheel en al ontrukt' (p. 54).
25 Die drang naar kennis en inzicht vindt men ook terug bij figuren als L.S. Mercier, wiens
L 'An deux mille quatre cent quarante, rêve [sic] s'il en fotjamais uit 1770 in Nederland bekend
was; vgl. H. Vieu, 'La Hollande en l'an deux mille quatre cent quarante', in: Louis-Sébastien
Mercier. Précurseur et sa fartune. Onder red. van H. Hofe~: München, 1977, p. 37-46.
26 Hierover m.n. E. Benz: 'Swedenborg und Lavater. Uber die religiösen Grundlagen der
Physiognomiek', in: Zeitschrift flir Kirchengeschichte 57 (1938), p. 152-216. De Aussichten
komen voor in de Catalogus 1797 (n. 3), 87/213.
27 Over hem vooral R.B. Evenhuis: De biblicistisch-eschatologische theologie van Johamz
Albrecht Bengel. \Vageningen, 1931; over Bengels op de idee der Geistleiblichkeit gebaseerde,
'realistische' bijbelexegese, zie m.n. p. 198-210.
28 ].c. Lavater: Uitzigten in de eeuwigheid [. . .] in brieven aan J.c. Zimmennan. [Vert. ].\\!.
van Haar]. Amsterdam, 's Gravenhage, 1779.4 din. Dl. IV, p. 106.
29 Vgl. Lavater: Uitzichten (n. 28), dl. Il, p.lxiii: Het is 'zo, als ofhy [Christus] dit Rijk op
de Aarde zal medebrengen, als of God zelve dit Rijk op Aarde aanleggen zal'.
JO Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 404-410 (eerste uitgave: Leipzig, 1792) .
. 11 De versregels van de drie dichtstukken heb ik afzonderlijk genummerd; de eerste vier in
hoofdletters gezette versregels van het tweede dichtstuk heb ik niet in de nummering opgenomen.
In het onderstaande wordt met Tez' geboorte dit tweede stuk bedoeld, tenzij anders vermeld.
J2 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 417-422 (eerste uitgave: s.l., 1793; tweede uitgave:
Leipzig, 1794).
JJ 'Louize', 'Fredrik' en 'Oranjes' zijn in de originele uitgave van 1792 in grotere hoofdletters
gedrukt. Overigens wordt met 'Louize' prinses Wilhelmina Frederica Louisa (1774-
1837) bedoeld, en met 'Fredrik' prins Willem Frederik (de latere Koning Willem I: 1772-
1843).
H]. Racine: Esther, Acte II, scène VII, vs 15-16. Over Bilderdijk en Racine:]. Smit:
Bilderdijk et la France. Paris, 1929, p. 18-23.
35 Geciteerd in H.H. Versteegen: Het phoenix-motief Bijdrage tot de studie van de humanistische
visie op de vorst. Nijmegen, 1950, p. 30 (uit een gedicht van Vondel uit 1653).
36 P. Hofstede: Byzonderheden over de Heilige Schrift (Rotterdam, 1766), dl. I, p. 386-391.
37 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 385-390 (duidelijk geënt op Vergilius, Aeneis VI).
38 Het (ook onder illuministen) populaire thema van de zalving komt in Bilderdijks werk
vaker voor: vgl. bijv. Lyçidas, vs. 176: 'Hy, die Vorsten zalft [ ... ]'. Over dit thema, zie M. Bloch:
Les l'ois thaumaturges. Etude sur Ie cm'actère sumaturel attribué a la puissance z'oyale particulièrement
en france et en Angleterre. Strasbourg/Paris, 1924.
39 Bijv. ]. à Marck: Chz'istianae Theolof!:iae lvledulla didactico-elenctica ex majori Opere, seczl7ldum
ejuscapita, & paragmphos, expressa. [6e ed.] Utrecht, 1742, p. 279-285 (Caput XX, §§ xxxixxxviii).
40 Hij zou hier uitvoerig over schrijven in Opstellen I'an godgeleerden en zedekuJldigen inhoud.
Amsterdam, 1823, dl. 1I, p. 93vv.
HET STAtVlHUIS VAt'\! ORAN]E EN DE KOMST VAN HET VREDERI]K 307
41 In oktober 1795 heet het bijv.: 'Bidden wij des dagelijks met den Apostel Johannes, (j
Heere Jesus, kom haastelijk!'; Briefwisseling 1795-1797, p. 112 (brief aan C.R. BilderdijkWoesthoven);
vgl. ook p. 417, waar hij kritiek levert op 'hypothetische voorzeggingen van
Christus aardsch koningrijk' (zijn cursivering; brief aan M.P. Elter-Woesthoven, 1797).
42 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 397.
43 In Lycidas heet het dat de vorstelijke verjaardag van Wilhelmina van Pruisen (de vrouw
van de erfprins) weldra 'gehuld in purpren stralen' zal verschijnen (vs 187).
44 Lavater: Uitzichten (n. 28), dl. 11, p.lxvi en lxiii; vgl. ook p.lx: de oudtestamentische profeten
spraken van 'eene aardsche Monarchie [ ... ] dat is te zeggen, eene Monarchie, die op de
Aarde zal worden vastgesteld.'
45 De term 'schaduwschildery' houdt mogelijk verband met een gedicht uit Mijn Verlustiging
(1781), namelijk Oorsprong der Schilderkunst, waarin een meisje het profiel van haar geliefde
tekent aan de hand van zijn schaduw. Dit was een klassiek topos, dat zich uiteraard platoons
liet interpreteren. Zie W. Bilderdijk: Mijn verlustiging. Red. M.A. Schenkeveld-Van der
Dussen. Zutphen, [z.j.], p. 110-111.
46 Ook in Lycidas komt het thema van de vaderlijke herder voor; vgl. vs 46,84 en 101-118.
47 A. Moonen: Poezy. Amsterdam, Utrecht, 1700, 'Derde herderskout', p. 16; vgl. Catalogus
1797 (n. 3), 68/1127. De Messiah van Alexander Pope werd door S.M. van der Wilp: Gedichten.
Amsterdam, 1772, p. 57-68, nog vertaald als 'gewyde herderszang'.
48 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 385; Bilderdijk citeert hier uit Van Haren: De Geuzen,
zang VII, 95-100 (uitg. Stakenburg).
49 Godin van het recht.
50 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 385-390 (eerste uitgave: Leipzig, 1788).
51 Vergilius: Bucolica, Ecloge IV, vooral vs 4-9,29-30,45; de vierde Ecloge handelt niet alleen
over de Gouden Eeuw, maar ook over de geboorte van een Kind. In Lycidas zijn de toespelingen
op Vergilius nog duidelijker. Herderlijke (!) namen als Lycidas, Lykoris en Korydon komen
zowel bij Vergilius als bij Bilderdijk voor. Bovendien begint en eindigt het gedicht Lycidas met
spreuken uit de Bucolica. Aan het begin: 'Agrestem tenui meditabor arundine musam' ('Ik zal op
mijn tengere rietfluit het landelijk lied beoefenen'; Ecloge VI, 8; vert. M. Moonen). Het gedicht
eindigt veelzeggend met de slotregels van Ecloge IX: 'Dessine plura, puer; et quod nunc instat,
agamus! / Carmina tunc melius, cum venerit Ipse canemus' ('Dring niet verder aan, knaap; en
voor het oogenblik, laat ons voortdoen; / liederen zullen we des te beter zingen, als hij zelf zal
gekomen zijn'). De vergiliaans-profeterende en mogelijk messiaanse strekking van Bilderdijks
gedichten blijkt verder uit de volgende spreuken. In Geboortegroet, bovenaan: 'Pacatumque reget
patriis virtutibus orbem' ('En heersen zal het [kind] door der vaderen deugden over een tot vrede
gebracht wereldrijk'; Ecloge IV, 17). In Ter geboorte, boven het middengedeelte: 'Cara Deûm
soboles!' ('geliefde telg der goden'; Ecloge IV, 49). Een handschrift van Ter geboorte, berustend
in het BilderdijkMuseum te Amsterdam (sign. Bild Mus A 5), heeft op de titelpagina bovendien
de spreuk 'Ultima Cumaei venit jam carminis aetas' ("t Laatste tijdvak der Cumeense profetie
is thans gekomen'; Ecloge IV, 4).
52 M.M. Prinsen: De idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische theorieën. Amsterdam,
1934, p. 52 en 207-210; voor de Gouden Eeuw (1785) zie Dichtwerken (n. 15), dl. X, p. 6. In een
prijsvers uit 1777, De waere liefde tot het vaderland komt eveneens een toespeling op Ecloge IV
voor: Dichtwerken (n. 15), dl. VI, p. 213-245, 233 (= 11, vs 245-249) en aantek. 17, p. 458.
53 Boëthius: De Consolatione Philosophiae, Liber V, metrum v; Bilderdijks vertaling in
Dichtwerken (n. 15), dl. IV, p. 393-394: De Gouden Eeuw.
54 M.]. Petry: Frans Hemsterhuis. Waarneming en werkelijkheid. Baarn, 1990, p. 36-37. Het
onder de Duitse romantici zeer populaire Alexis verscheen in het najaar van 1787. Lycidas,
geschreven naar aanleiding van de verjaardag van de erfprinses in augustus 1787, kwam pas in
1788 in druk uit. Ik acht het niet waarschijnlijk dat Bilderdijk dit geschrift in deze periode
heeft gelezen; de bij hem (waarschijnlijk) aanwezige, christelijk-messiaanse strekking ontbreekt
bij Hemsterhuis uiteraard geheel. Zie verder H. Moenkemeyer: François Hemsterhuis.
Boston, 1975, p. 149, 165.
55 FA Yates:Astraca. Thc Imperial Theme in the Sixteenth Century. LondenIBoston, 1975, p. 1-28,
308 J. VAN EIJNKITEN
83-86; en idem: Giordano Brnno and the Hermetic Tradition. 2nd ed. Londen, 1971, p. 385-39l.
56 Vgl. voor Oetingers invloed H.F. Fullenwider: Friedrich Christoph Oetinger. Wirkungen
auf Literatur und Philosophie seiner Zeit, Göppingen, 1975.
57]. Sannazaro: Opera Omnia. Keulen, 1587, m.n. De partu Virginis (p. 3-53), Liber III (p. 42).
De Arcadia van Sannazaro werden in 1730 nog door P. Vlaming vertaald (Amsterdam, 1730).
L. Torrentius: Poemata Sacra. Antwerpen, 1594 (de profetische passage komt voor in
Hymorum de partu Virginis, Liber II, p. 19). Vgl. Catalogus 1797 (n. 3), 138/1806-7 (Sannazaro)
en 64/1020 (Torrentius). Zie tenslotte nog G. Becanus: Idylla et Elegiae. Antwerpen, 1655,
Liber I, elegia iv, p. 49.
58 Ik heb een Engelse vertaling in plaats van de Italiaanse versie geraadpleegd: L. Ariosto:
Orlando Furioso in English Heroical Verse. [TransI.]. Harington]. AmsterdamlNew York, 1970.
[facsimile van Ie uitg. 1591), p. 114 (XV, § 18). Bilderdijks Catalogus (n. 3) noemt twee
Italiaanse uitgaven van de Orlando furioso (139/1815 en 141/1907) en een Franse (140/1870).
Over Bilderdijk en Ariosto: De Jong: Taal van lust en weelde (n. 2), p. 32-38.
59 Het thema van het Vergiliaanse vrederijk bij Vondel en bij andere dichters uit de
Nederlandse Renaissance wordt uitgebreid besproken door S. Melissen: 'De heedendaagsche
Goude-eeuwe', in: Spektator 11 (1981), p. 30-60 (voor Vondel m.n. p. 44-47). Van Vondel
vermeldt de Catalogus 1797 (n. 3) verschillende uitgaven; vgl. 67/1107-1113, 68/1114-1115,
13 7/1776, 143/1975, 14512042-2043. In de literatuur is bij mijn weten nog niet gewezen op
de relatie tussen Vondels Geboorteklock en Bilderdijks Ter geboorte en Geboortgroet: vgl. B.H.
Molckenboer: 'Bilderdijk over Vondel', in: Annalen van de vereeniging tot het bevorderen van de
beoefening der wetenschap onder katholieken in Nederland 1(1934), p. 148-202; en A.G. van der
Horst, 'Bilderdijks mening over Vondel', inNtg(1952), p. 215-223. Een en ander kan wel verklaren
waarom Bilderdijk juist in deze periode twee gedichten op Vondel schrijft: Hooft en
Vondel (1788) en Vondel (1793), in Dichtwerken (n. 15), dl. XIII, p. 10 en 40.
60 Over de imputatieleer in de achttiende eeuw, zie]. van Eijnatten: God, Nederland en
Oranje. Dutch Calvinism and the Search for the Social Centre. Kampen, 1993, p. 91-92; het betrof
o.m. de vraag of de erfzonde op juridische dan wel natuurlijke wijze werd overgedragen.
Bilderdijk besprak de vraag op een uiterst originele manier in zijn bundel Nieuw Mengelingen
uit 1806.
61 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 21-47, 23 (vs 49-51).
62 Aan Z.D.H. den Heere Eifprinse [. .. ], in: Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 399.
63 De eerste uitgave van 1793 citeert op de keerzijde van de titelpagina de beginregels van
Klopstocks ode. Vgl. Klopstock: Sämmtliche Werke. Leipzig, 1854, dl. IV, p. 134-138; en
voor de overeenkomsten tussen deze gedichten van Klopstock en Bilderdijk verder N. Beets:
Verscheidenheden meest op letterkundig gebied. 2e dr. Haarlem, 1876, dl. 11, p. 312-314. Voor
Klopstocks heldenverering en patriottische heilsverwachtingen, zie G. Kaiser: 'Klopstock als
Patriot', in: idem: Pietismus und Patriotismus im literarisch en Deutschland. Ein Beitrag zum
Prob/em der Säkularisation. 2. Aufl. FrankfurtlM, 1973, p. 267-290, m.n. 271-279.
64 Swedenborg: True Christian Religion (n. 22), p. 59-60 (§ 45).
65 Benz: Swedenborg und Lavater (n. 26), p. 187-188.
66 V gl. J. Bousquet: Les thèmes du rêve dans la littérature romantique. Paris, 1964.
67 Zie ook D. Grit: 'Bilderdijk en Denemarken', in: Ntg 77 (1984), p. 493-507, 494. Het
gaat dus niet, zoals bij Grit, om 'een Deens motto', maar om een bijbeltekst, door de
Statenvertaling (in noot 58 aldaar) als volgt verhelderd: 'waerom soudt ghy lijden, dat de
groote ende machtige deser werelt, de kleyne ende onnoosele souden vangen, dooden, opslocken,
ende verdelgen na haren appetijt ende goetduncken [ ... ]'. De bijbeltekst ontbreekt in
latere edities van het dichtstuk. Hetzelfde geldt voor een Griekse spreuk die in de uitgave van
1793 boven het gedicht is geplaatst: OUK aya80v 1toÀuKotpaVtT), Ets KotpaVoS mw, / Ets
BamÀEuS; deze tekst is van Homerus (Ilias. [vert. H.]. de Roy van Zuydewijn], II, vs 204-
205a: 'Want een veelhoofdig bevel kan niet goed zijn. Eén moet de baas zijn, / één maar de
koning'). Bilderdijk zal op de spreuk zijn gestoten bij zijn lezing van Boëthius' De consolatione
philosophiae I, 5 (prozagedeelte); deze tekst heeft hij omstreeks 1790 vertaald: zie het archief
van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, sign. 1607 (blz. 111 verso). De pasHET
STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 309
sage uit Habakuk kan ondeend zijn aan JG. Herder: De geest der Hebreeuwsche poëzie. [Vert.
e. Engelen]. Leiden, 1786-1787, p. 154 (n. (n», waar Hab. 1.12-14 als een der 'roerendste'
passages wordt omschreven; vgl. evenwel ook R. Lowth: Sacra poesi hebraeorum [ ... J.
Göttingen, 1770. [Ed.]J.D. Michaelis, p. 395, noot.
68 V gl. G.]. Schutte: 'Grondvester of belager der vrijheid? Willem van Oranje in de ban der
achttiende-eeuwse tegenstellingen', in: Willem van Oranje in de historie 1584-1984. Vier eeuwen
beeldvorming en geschiedschrijving. Onder red. van E.O.G. Haitsma Mulier en A.E.M. Janssen.
Utrecht, 1984, p. 63-90. Verder literatuur in Van Eijnatten: God, Nederland en Oranje (n. 60),
p.131-154.
69 L.e. de Saint-Martin: Oeuvres majeures. HildesheimlNew York, 1975 [facsimile uitgave
onder red. van R. Amadou], dl. I, p. 307. Over Van Goens (en Van Alphen), zie Buijnsters:
Van Alphen (n. 6), p. 261 (n. 54).
70 H.]. Mähl: Die Idee des golden en Zeitalters im Werk des Novalis. Studien zur Wesenbestimmung
der frühromantischen Utopie und zu ihren ideengeschichtlichen Voraussetzungen. Heidelberg, 1965,
p. 232-245 en passim.
71 P. Kluckhohn: Persó'nlichkeit und Gemeinschaft. Studien zur Staatsauffassung der deutschen
Romantik. Halle, 1925, p. 95-96. Er is verwantschap tussen Bilderdijk en bijv. Novalis (die
eveneens Swedenborg las) t.a.v. thema's als de liefde van het vorstelijk echtpaar en de koning
als middelaar tussen het hogere en lagere; zie H.-J Mähl: Idee des golden en Zeitalters, p. 331-
334; en H. Kurzke: Romantik und Konservatismus. Das 'politische' Werk Friedrich von
Hardenbergs (Novalis) im Horizont seiner Wirkungsgeschichte. München, 1983, p. 145-151.
72 Poesie der Apokalypse. Onder red. van G.R. Kaiser. Würzburg, 1991, passim.
73 H. Rowland: Matthias Claudius. München, 1990, p. 78-81; R. Görisch: Matthias Claudius
und der Sturm und Drang. Ein Abgrenzungsversuch. Vergleiche mit Goethe, Herder, Lenz,
Schubart und anderen am Beispiel eschatologisch er Vorstellungen im Kontext des Epochenbewufltseins.
Frankfurt am Main, 1981.
74 Het gaat om de Jung-Stilling van ná 1787. De jongere, 'Verlichte' Jung-Stilling had zich
reeds met de theosofische traditie bemoeid; zie O.W. Hahn: Jung-Stilling zwischen Pietismus
undAufolärung. Sein Leben und sein literarisch es Werk 1778 bis 1787. Frankfurt am Main, 1988,
p. 377-428. Voor enkele opmerkingen over Bilderdijk, zie: M. van Rhijn: 'Jung Stilling en
Nederland', in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 45 (1963), p. 208-234, 223-226.
75 J Wesseling: Bilderdijk en Engeland. Gent, 1949, p. 89-91. Bilderdijks 'Messias' is te vinden
in Dichtwerken (n. 15), dl. V, p. 82-86, voorafgegaan door het motto 'Majora canamus!'
('Laat ons een grootser onderwerp bezingen'; Vergilius, Ecloge IV, 1).
76 Brooks-Davies: Mercurian Monarch (n. 18), p. 197-198 en 202; Montfaucon de Villars:
Le Comte de Gabalis ou entretien sur les sciences secrètes. Parijs, 1963, p. 20-24. Brooks-Davies
spreekt in dit verband van een 'perhaps crucial Danish connection between Gabalis, magic,
absolutism [ ... l' (p. 197, n (21».
77 De werken van Vondel. W.B.-uitgave, dl. VIII (Amsterdam, 1935), p. 610-624.
NorrisJ. Lacy
Convention and Innovation in the Middle
Dutch Walewein *
Abstract - Measured by standards imported from Gallic romance, both the character
and the adventures ofWalewein prove striking. Whereas French romances often
depicted Walewein's flaws and failures, the Middle Dutch narrators are resolute in
their presentation of his inevitabie successes even in the face of the dire consequences
they predict for him. They thereby confirm his ability to prevail against all odds.
Concomitantly, they transform or invert traditional Arthurian motifs, including the
Perilous Seat (in the Dutch, a seat with protective powers), the Grail (corresponding
to the chess set in the Dutch), and even Walewein's adventures, which become
progressively more threatening even as he accomplishes them with increasing ease
and an almost humorous nonchalance. The result is a thorough redefinition and
renewal of Arthurian character and theme.
Read against the extensive background of French romances, or perhaps even without.that
tradition, the thirteenth-century Middle Dutch Walewein 1 is a surprising, fascinating, and
sometimes perplexing creation. It is long (over 11,000 lines), complex, teeming with plots
and subplots, and further complicated by the fact that it is the product of two authors,
Penninc and Pieter Vostaert, of significantly different levels of skill and artistry.2
In its simplest outline, the romance offers an unusually clear structure in the form
of several chained quests, each of which must be deferred until the next in the series
is completed.J To succeed in the primary quest (to obtain for Arthur a magic chess
set that has floated into court, l. 48), Walewein will first have to recover a marvelous
sword; he then learns that, to acquire the sword, he must bring back a particular
young woman (Ysabele). Eventually he achieves all his quests.
Yet into this ordered framework intrude a profusion of battles, marvels, and intrigues.
Like many another romance, this one focuses less on the successful accomplishment
of the quests (since that is a predictabie conclusion) than on the process by which
events repeatedly force a deferral of resolution. In fact, in the Walewein, the reader's
impression of structural clarity progressively diminishes, owing to the increasing
randomness of incidents, to the introduction of a protracted secondary quest within
the larger series, and to a mixture of tones.
And animating all this is a character, Walewein, who is the Middle Dutch incarna -
tion of GawainiGauvain but is scarcely recognizable as the same figure. The F rench
tradition in particular exploited Gauvain as a rich source of drama (and sometimes
irony), owing to his combination of chivalric excellence and personalor moral flaws.
* This is the second contribution in the series 'De Walewein in internationaal perspectief'; see TNTL 111
(1995), p. 193-205.
TNTL 111 (1995) 310-322
CONVENTION AND INNOVATION IN TEE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 311
Indomitable but frivolous, he of ten serves, especially in Chrétien de Troyes's
romances, as a foil for the hero, who is destined to equal and then to surpass him.
It has been said that in the Dutch romance, on the other hand, the hero is perfect.
4 Even though that statement will require some qualification, it is clear that
Walewein is by no means the Gauvain of French tradition.5 He is not characterized
by inconstancy or cupidity; he is not motivated by the desire for fame; he is no longer
possessed of a minuscule attention span. Thus, the major flaws ofhis French counterpart
have been excised, and that fact cannot fail to influence our response.6
But a reading of the text confirms that he still has enough imperfections to all ow
the creation of a space within which the authors can dramatize some doubts, occasional
fe ars, and at least rare vulnerable moments in combat. He is prodigious but not
indomitable in battle; three times he is forced to surrender, albeit by heavily superior
forces. He is occasionally subject to fear: although he can face hundreds ofknights
in battle, he is afraid, for example, to cross the Sword Bridge. In that instance the concern
is double: fe ar of the physical danger if he crosses but also a stronger fe ar that he
will be ridiculed if he does not. Indeed, he is motivated from the start by this desire
to avoid ridicule: as he first sets out from court to se ek the chess set, he sees it floating
in the air so close to him that he could grasp it, thus concluding the quest even as it
begins. Yet he chooses not to do so, because he dreads the mockery that would be
heaped up on him if he then lost it again.7 In other words, his fe ar of disapproval -
perhaps a rare remnant of his character in the Gallic tradition - is responsible for all
his future adventures and ordeals. 8
Despite those imperfections, however, the narrator will leave no doubt that
Walewein is a character of unquestioned chivalric and moral excellence. This fundamental
redefinition of a hero widely known from other traditions will be for many
readers the most striking and drama tic characteristic of the Dutch romance. But that
redefinition inevitably has implications for other narrative features of the text, and
Walewein offers a brilliant illustration, before the fact, of Henry James's observation
concerning the interrelation, if not identity, of plot and character: 'What is character
but the determination of incident? \Vhat is incident but the illustration of character?'9
Thus, having transformed Gauvain into Walewein, a radically different character, the
Dutch text necessarily transforms the nature of the narrative that reveals him. Or, to
put a finer point on it, individual episodes - battles and adventures - may in many cases
resembie those we know from other romances, but their combination, their direction,
and the ways they both shape and reveal character differ considerably from those in
French or other romance.
There is a third essential element in this mix. No less remarkable than the transformation
of Walewein and the construction of incident is the guiding hand of the
narrator, an unusually intrusive consciousness that colludes with the hero to lead him
and us through a maze of adventures. Having remade the character ofWalewein, the
authors lO are required to forge new methods of pres enting him, as weIl as new
responses on his part to the events he experiences. Their first task is the creation of a
narrator who, with no attempt to conceal his own presence, dramatizes and promotes
a hero whose success is both deserved and destined.
312 N.J. LACY
Any thorough analysis must address these three corners of the narrative triangle: the
central character, the narrative through which he movès, and the narrator who presents
both and directs the reader's response to them. These three are intricately
interrelated in any text, but in none are they more closely linked than in Walewein. 11
In examining the romance, we will have occasion to see not only how the authors
capitalize on an unfamiliar conception of GawainIWalewein, but also how they
manipulate reader response and how they rehandle and sometimes renew numerous
themes and motifs already familiar to readers of Arthurian romance.
The Character ofWalewein
It is easy enough to see why commentators might attribute perfection to Walewein,
for that is precisely what the narrator appears to do. He rarely misses an opportunity
to praise Walewein without qualificationj he frequently intervenes to punctuate his
adventures with an approbative epithet, presenting him at every turn as Walewein the
Brave, Nobie, Pure, Good, Mild,12 Fearless, Valiant, or Daring.
No less important, we unexpectedly discover that, beginning with the third quest
(to seek Ysabele), a spiritual dimension and a rudimentary a11egorical structure have
been overlaid on Walewein's chivalric adventures. Speaking of a stream flowing
through the place where Ysabele is to be found, the narrator explains that the source
of the water is a spring in the Earthly Paradise (11. 3554-57). Later, a buming river is
identified as Purgatory (l. 5825). Even were there no change in the presentation of the
hero, these references would surely invest the text with a new resonance: the story
appears to have advanced to a different level, assuming the contours of a spiritual quest
or journey such as we might expect more of Dante's pil grim than of Walewein.B
Moreover, the hero now - and somewhat abruptly - begins to evince a rigorous piety
not previously apparent.
Prior to this point, Walewein had offered precepts of chlvalric duty and conduct (see,
e.g., 11. 2140-43), but never religious instruction. Yet now, after defeating a Red Knight
who had abducted and beaten a woman (see ll. 3696-3709, 3782-84), he brings water
to hls adversary and tends to hls wounds, whereupon the dying man confesses hls sins.
Walewein's response, illustrative of hls new persona, is an exhortation to the man to
repent 'and pray to the Virgin Mary for mercy' (1. 3934). He goes on to insist that
Neen alder ware1t mesdaet
Sprac Walewein es harde c1ene
J eghen die Gods ghenaden allene
Hi mach u wel van uwen zonden
Quiten secse al uut ende uut
Jou biechte nu al over luut
[' ... the sins of the entire world ... are insignificant
compared to God's mercy alone .... He can absolve you of
your sins, if you speak your confession now fully and
c1early',I1. 3946-48, 3952-54]
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 313
And after the Red Knight has confessed, but just befare he dies, Walewein entreats
the woman to forgive the man for abducting her.
Throughout this section, the author allies martial efforts with religious concerns,
creating a crusading spirit and conferring upon the text an almast hagiographic character,
though without displacing traditional chivalric themes. And from this point on,
Walewein's piety pays practical dividends: when he is much later in prison, the soul
of the Red Knight comes to speak with him; the hero's chains miraculously fall away,
and the soul delivers him from the dungeon (11.8333-428).
Walewein's consistent success comes as na great surprise: romance convention virtually
dictates it. But we may not have anticipated this 'elevation' of the character of
Walewein, his transformation into a pious figure, for in the beginning he is presented
only as a nearly flawless but purely secular knight of Arthur's court. Yet, anticipated or
not, the narrator's juxtaposition of different states dramatizes the only kind of evolution
available to a Walewein.14 Anather character (a Perceval, for example) may have
flaws that demand remedy; a French Gauvain generally succeeds in spite of persistent
flaws. But Walewein can move only from one kind of excellence to anather, and he
therefore becomes a religious hero as well as a consummate knight.
Even bef are that change, however, he is clearly privileged, not only in his personal
qualities, but also by fate, narrative convention, and the authorial hand, all of which conspire
to skew events in his favor. That is to say that, although na spiritual dimension is
evident at the beginning, his prodigious ability to overcome obstacles and survive ordeals
is matched by a tendency for those obstacles themselves, properly handled by the narratot,
simply to dissolve befare him.
Yet if the authors manipulate events freely, aften passing off that manipulation as
narrative accident, their originality is not limited to shaping and smoothing
Walewein's way. As a brief survey will demonstrate, they innovate at every turn, recycling
narrative methods and quest conventions alike to produce a highly distinctive
romance. And central to their vision is the guiding consciousness of their narrator.
The Presenee of the Narrator
When Walewein first sets out in quest of the chess set, he pursues it into an opening in
a mountain (1.256), where he is trapped with several dragons. While fighting a dragon,
Walewein drops his sword, and the narrator comments, in the first of numerous such
warnings,15 that Walewein 'would greatly rue this later', 1. 448. Similar warnings are
comman in medieval romance but generally have substance; for example, when
Chrétien de Troyes's Lancelot hesitates briefly befare climbing into the cart, the narrator
informs us that
Mar Ie fist et mar en ot honte
que maintenant sus ne sailli,
qu'il s'an tendra por mal bailli.
['He would regret this moment of hesitation and be accursed
and shamed for itj later he would consider himself ill-fortuned'.16]
314 N.]. LACY
When Chrétien says that na good can come from an event, we can generally believe
him, and Lancelot's hesitation will indeed provake a crisis. Like Chrétien, the Dutch
narrator will regularly alert us to impending catastrophes, but unlike Chrétien, he will
regularly be wrong. More precisely, he offers warnings that function by antiphrasis:
on ce we learn that the narrator's intent and the conventions of this text ensure success
for the hero, the expressions of alarm constitute ironic reassurance that all will be well
and that Walewein will extricate himself from danger with little difficulty.
This practice of sounding false alarms raises a fascinating question: if the narrator is
consistently wrong in his pronouncements concerning the dangers facing Walewein,
should we not also doubt him when he praises the hero without qualification? Given the
Gauvain tradition, we might not be surprised to find a narrator, tongue in cheek,
praising him only to reveal him then as weak, inconstant, or ridiculous. In the
Walewein, though, that simply does not happen. It is true, as we shall see, that he is
sometimes presented in humorous contexts, but he himself is never shown as a comical
or weak figure.
The fact that Walewein is destined for success, that he is praised not only by the
narrator but by others, and that he acquires a near-saintly persana in his third quest -
all these elements argue for a literal acceptance of the narrator's praise for him.
Consequently, we must accept the fundamental ambiguity of the narrative interventions,
which are clearly intended to be taken seriously when speaking in praise of
Walewein but designed to be discounted when predicting danger, difficulty, or failure
for him. After same early uncertainty, it becomes apparent that the commentary is a
transparent rhetorical strategy designed to identify situations that to anather knight
might weIl constitute impediments, but that are easily enough overcome by Walewein.
Thus, when applied to Walewein (and twice to his ladylove Ysabele I7), the narrator's
dire warnings become nothing more than a prediction of success that further illustrates
the hero's superiority. lronically, by proving himself consistently wrong in such
cases, the unreliable narrator becomes a reliable shaper of our expectations.
Thus, the loss ofWalewein's sword, leading the narrator to imply dire consequences,
proves to be of na real consequence, because it happens that he also has a dagger and is
therefore able to kill the dragon by stabbing it in the navel and penetrating its heart. But
he is in a sorry state: his armor is ruined, his shield gone, his lance broken, his sword lost,
and his fine horse Gringolet missing. He is deprived of all the taols and accoutrements
of his chivalric trade. But Walewein is never vulnerable for long, and just as we begin to
fear the worst for him, he simply finds his sword and his horse. This is a pattern that will
be repeated several times: he is deprived of his horse or weapons, but he always re covers
them promptly or else finds that he has no need for them.I8 Events that would constitute
crises for another knight are temporary inconveniences for Walewein.
On several occasions, and even though the irony is now inescapable, the narrator goes
sa far as to qualify his own statements in revealing ways. F or example, he once notes that
Ysabele made a serious mistake, but he casts doubt on his judgment ('I believe', 1. 7971)
and goes on to append a further qualification: it is a serious error unless her luck is excellent
0.7973). Similarly, he warns that Walewein's obeying a request will bring him bad
luck - 'unless his luck improves' (11. 8790-94). In this instance, the act in question is
neither dangerous nor fooihardy. Instead, it is humorously trivial: the hero has been
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 315
invited to wash his hands. By now, we cannot be surprised that his luck does in fact
improve. That is predictabIe and reliable - which of course means that it is not really
'luck' at all- and the narrator's words serves as a wink of complicity to the reader rather
than a portent of impending adversity.
The narrator not only continues to offer inaccurate cues concerning the dangers
facing the hero, but progressively emphasizes his own unreliability and uncertainty
in other ways. He contends, with apparent modesty, that he does not know whether
Walewein and Ysabele 'played the game of love' (U. 7944-46), but his profession of
narrative ignorance is foUowed immediately by an accumulation of explicit details -
e.g., 'they gave free rein to their desires', 1. 7950 - confirming that theyunmistakably
did play that game and that he knows it perfectly weIl. And even though Walewein's
ultimate success is never in doubt, the narrator's uncertai1).ty continues into the conclusion
of the romance. There he teUs us that 'there are those who would claim' that
Walewein married Y sabele and later succeeded Arthur as king (11. 11103 -07); he adds
that he himself does not believe that, but he chooses not to deny it, because it 'could
weU be true' (11110). He insists yet again (11169-70) that he is not sure whether
Walewein married Ysabele, and then, on this note of explicit uncertainty, Pieter
Vostaert adds a few details about himself and his continuation of the story. There the
romance ends.
The deceptive use of doubt occurs in the narrative as weU as in the process of narration,
that is, in incident as weU as commentary. Repeatedly, Walewein finds himself
at an impasse, and we are informed that he can see no wayout; he does not know how
he can escape or reach his destination. But in this romance, with Walewein's failure
virtuaUy inconceivable, the information that a problem appears to have no solution is
consistently foUowed by a remarkably, sometimes ludicrously, simple one. Two brief
examples wiU give a sufficient idea of the narrator's response to the hero's dilemmas.19
The first occurs after Walewein kiUs the dragon. He is on the mountain and can
find no way down without a perilous faU and the risk of drowning. Preferring death
to despair, he has his horse jump into the water (1. 709). His fe ars prove entirely
unfounded, and he and the horse easily make their way to shore.
Later, seeking a castle, he comes to the water and sees his objective on a rock (U.
2855ff.). He can see no way to reach it, but he determines to try, and he succeeds with
almost comical ease: his horse simply walks across to the rock at low tide. Once across, he
is 'trapped' by the tide rushing in, but when he is in most danger, he suddenly notices a
gate before him and rides safely through it (11. 2940-41).
These situations are typical and recur regularly: once, his horse swims an apparently
impassible river (U. 3735 ff.), and twice he makes his way under a river through
trap doors (11. 6044ff., 8419ff.). Only once does he face a genuine chaUenge at a body
of water: he must cross the Sword Bridge (11. 4958ff.). Otherwise, he faces little real
danger and runs few genuine risks.
Arthurian Motifs and Conventions
Just as dangers generally prove illusory in the Dutch romance, so do numerous con316
N.]. LACY
ventions and motifs exhibit original con tours and diverge, sometimes surprisingly,
from their expected trajectory. So systematic, in fact, is the recycling of traditional
material in this text that we may flnd ourselves unable in some instances to differentiate
between design and accident in the pattern of motival variation.
This basic 'undecidability' is illustrated most clearly in the romance's initial sequence.
All readers of Arthurian romance are familiar with the custom that often prohibits Arthur
and his knights from dining until some adventure has occurred or been recounted at
court; the impression is almost that the waiting actua11y generates the adventure.20 That
situation is inverted in this romance, which opens on a scene of a feast, only to have an
adventure occur immediately afterward. We assuredly overread if we take this as a deliberate
transformation of the motif, for its traditional form is never rigid and invariabie; yet
this initial scene cannot fail to alert us to the narrative possibility of additional alterations or
inversions of the Arthurian motifs we know from other texts. Or, to state matters differently,
our later realization that motifs are regularly treated in unconventional fashion in
Walewein wi11 require retrospective reevaluation of even the least 'suspect' material.
In any event, from this point on, the reader will find recurrent but sometimes
eccentric use of familiar Arthurian motifs.21 Conspicuous examples, in addition to the
familiarity of some characters (and in particular the sarcasm of Kay, 11. 1719-35),
include the Sword Bridge, the corpse that bleeds in the presence of its killer (1. 8832),
and the presence of a waste land (1.9617).
In particular, the Dutch authors demonstrate an affinity for some major motifs
drawn from the Grail quest.22 Two prominent examples are the Perilous Seat and the
Grail itself. Walewein arrives at a castle where he is placed in achair with special protective
properties: 'lightning nor thunder nor any other dangerous thing might touch
the man who sat in that seat' (11. 1018-21). Surely, no one reasonably familiar with the
French tradition could possibly read of the special chair in the Dutch text and not be
reminded immediately of the Perilous Seat, a place reserved at the Round Table for the
chosen knight Galahad, with all others who sit in it destined to perish immediately.
However, not everyone would agree that this chair and the Perilous Seat are related.
It might be suggested - as some scholars have done 2l - that the chair's protective
rather than destructive properties, as well as the absence of supernatural phenomena
associated with it in Walewein, disprove any connection with the Perilous Seato But in
fact, these divergences argue only against an assumption of motif duplication, whereas
the relationship between the two seats is no less obvious for being based on inversion
or negation. It is precisely the nature of the Dutch text to innovate in such matters,
locating itself within the constellation of traditional Arthurian motifs and offering distinctive
treatments of them. Even to deny that the two motifs are related conflrms their
intertextual association; the effect of the inversion is to oblige the reader to measure
one against the other, 'interrogating' the Dutch romance and thereby assessing its
innovations and its characteristic individuality.
The Walewein's counterpart of the Grail quest is the impetus for the entire work.
The intrigue is initiated by Arthur's de sire to possess the magical chess set, which at
the outset of the story simply Boats into his court under its own power, radiating a
marvelous glow (11. 47-65). That this is a reBection of the Grail is evident: the Grail,
in the French Vulgate,24 Boats into the hall where the knights are gathered; it generCONVENTION
AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 317
ates its own light, glowing marvelously; and once it is gone, a quest soon ensues.25
Having perceived these similarities, we are again inevitably struck, though surely no
longer surprised, by the differences. Primary among them is the fact that whereas the
chess set glows and moves by itself, it does not seem to have other powers, nor does it
possess, so far as we know, any religious or mystical significance. It is simply an object
with some remarkable properties that pique Arthur's interest.26
Even more dramatic is the difference between the reasons for the two quests. The
Grail's significance is obvious and overwhelming: depending on the text, someone is
either healed or mercifully permitted to die; the waste land is restored; a new Grail king
is chosen. Although the chess set is a marvelous phenomenon, it appears not to possess
curative or spiritual powers; and unlike the Grail, it does not later assume symbolic or
other value. The only indication that it is anything except an intriguing mystery is a
single line in which Arthur says, 'Hen quam hier sonder redene niet' ('it came here not
without reason', l. 70), but the explanation, if there really is one, is nowhere given.
Once again, the Dutch text is remarkable for the authors' innovative treatrnent of
conventional materiais. The chess set retains some of the marvelous properties of the
Grail but is deprived ofboth its powers and its religious significance. Thus, although
both objects are the focus of major quests, Walewein's lacks the portentousness of
the Grail quest. It might be assumed as a re sult that the Dutch romance presents an
exercise in frivolity, with the hero undergoing ordeals and meeting challenges for no
re as on other than to recover a curiosity. Were that the case, Walewein would share
a characteristic with Gauvain, who in the French tradition has a tendency to set off
on arduous quests to recover an object (such as an ordinary bridle for a mule27) that
possesses no particular value. But in the French, he does so for thrills or for fame,
whereas the Dutch gives us no reason to attribute less than noble motives to him.
Nonetheless, the seriousness with which Walewein undertakes a quest for an object
of uncertain value, as well as the authors' regular practice of removing obstacles or
resolving situations in the hero's favor, should lead us to expect unconventional occurrences
during Walewein's adventures. We will not be disappointed. The successive
quests offer more and more complex adventures and challenges, but also a provocative
mix of tones. That is, Walewein's triumphs remain predictabie and are even accomplished,
in many cases, with an ease that becomes almost humorous.
Walewein 's Quests
Leaving Arthur's court, Walewein encounters several challenges and dangers (especially
the dragons), but his progress toward the accomplishment of the first quest is
largely direct and linear. Once he leams that he must seek the Sword with the Two
Rings in order to obtain the chess set, he embarks on the second quest. This one develops
with significantly less clarity than the first one. Specifically, much of this part of the
narrative is devoted to a young man whose brother has been abducted. Walewein
comes to the aid of this youth, gives him his horse so he can go the Arthur's court to
be knighted, and later assists him in battle. The young man eventually becomes his
squire. Thus, the focus of this quest has been deflected, and instead of following
318 N.]. LACY
Walewein directly to his objective, the narrative presents an unrelated sequence that
illustrates his generosity and valor, but in which his goal is virtually obscured.
Nonetheless, once this sequence is concluded, he arrives at the castle where the
sword, the object of his search, is located.
If the second quest presents a major subplot, it is fair to say that the third has plots
within plots. First, there is the encounter with the Red Knight, Walewein's return of
that knight's victim to her father, and the hurial of the Red Knight; then Walewein has
to cross the Sword Bridge, and afterwards he encounters a fox (or, more precisely, a
knight transformed into that likeness). At this point, an additional extended quest (to
enable the fox to regain his human form) is paired with the primary one, but before
either is completed, Walewein must still accomplish his greatest feats. He also falls in
love with Ysabele, is imprisoned with her, and escapes, assisted by the soul of the dead
knight.
Despite the proliferation of adventures and potential distractions, we can still have
no doubt that Walewein will succeed in his quests. Yet that predestination is ironically
more conspicuous precisely hecause Walewein does not appear obsessively or
even overtly concerned with reaching them. In fact, except at the end of the first quest
(11. 2672ff.), Walewein, unlike many romance heroes, rarely insists on the urgency of
his task and on his need to depart. As aresult, the subsequent narrative complications
and convolutions constitute Ie ss a test ofWalewein's resolve, which is not in question,
than a deliberate effort to dramatize his status as a hero whose success is assured by
his character and by narrative stipulation.28
This comparative ease with which Walewein is able to accomplish his goals, even
when he does not appear to focus his attention on them, is most strongly underlined
in the scenes that ostensibly - but no more than ostensibly - constitute his most
arduous challenges. To achieve his quest and win Ysabele, he must penetrate a series
of ten gates set, apparently, in concentric walls of a fortress (11. 6158ff.). After a battle,
the defenders of the first gate retreat to the second (11. 6201-02), where they are ridiculed
by its defenders for fleeing h-om a single man. Then all of them must retreat to
the third (11. 6324-25), where they are all the subject of ridicule.
This pattern repeats itself until Walewein pursues the guards to the fifth gate. (Here
the narrator again warns that this was the hero's 'great mistake' - 'Daer dede hi grote
dulheit an,' 1. 6563 - a warning that, as usual, is without foundation.29) The hero kills
all who remain at the fifth gate, and before proceeding to meet the massed defenders
of the sixth, he has arespite, which is recounted in almost whimsical fashion. He sees
a brightly lighted hall and enters to find tab les covered with fine food (see 11. 6707ff.).
He removes his armor- a foolish move, the narrator argues wrongly (6724) - and then
cavalierly drinks, eats, and falls asleep.
By this time his feats of arms have so impressed the enemy that they mistake him for
an entire army, and they send out a force of three hundred knights, leaving the gates
unlocked (1. 6845). Here Walewein might he expected to be facing his strongest challenge.
But this romance is notable for providing the unexpected and for mixing the
tones of its own narration, and the next step is in fact his easiest. The sounds of the army
awaken him but cause no apparent alarm. He appears to be in no great hurry: before
arming himself, he sees the food on the tables and casually breakfasts, saying,
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 319
Ie ben hier so wel gheseten
Ie sal van des er spise eten
Eer ie heden up sta God weet
Mi es onwijs waer ie dus ghereet
Sal vinden alsie henen seede
Eten ende drinken bede
['I am so weIl situated here / that I shaIl eat of this food /
before I rise today, by God. / I do not know where I shaIl
find / sueh ready provisions, both food and drink, / onee I
have left here.' 11. 6888-93.]
Throughout this sequence, which might be expected to test his strength and resolve
to the limit, Walewein's ordeal requires comparatively little effort on his part. There
are several battles, from which his enemies predictably Ree; the one that takes place at
the fifth gate is large and terrible, but he annihilates the enemy without harm to himself.
Following his pleasant evening, provided with copious food and drink and a comfortable
bed, his adventures are almost comically simpIe: when a massed army rides out
to meet the enemy (that is, Walewein alone, whom they take to be a full army), the hero
merely walks in through the open gates. And then, as the army returns, he simply locks
them out. Onlywhen he enters the tenth gate does he face a difficult challenge; the text
once again becomes 'serious', and Walewein is eventually captured. But it is by now
inconceivable that he could long remain in prison, and the narrator soon sends him on
his way, hastening and abetting his triumphant achievement of his quests.
As noted, Walewein cannot avoid success, and most often he eams it easily or has it
thrust upon him. On occasion he is genuinelY tested or endangered, but those events
simply defer success or offer dramatic punctuation to a series of episodes oflighter tone
and easier accomplishment. Even when he is captured and left in chains, there is no
need to fear for him. When narrative chance, such as low tide or previously invisible
gates, does not save him, his prowess does. And on the rare occasions when even that
will not suffice, the force of his virtue prevails: he and Ysabele are delivered from
prison by the soul of the grateful Red Knight - and no less by the narrator's benevolent
intervention.
Conclusion
The focus in this romance is rarely removed from Walewein, who remains firmly
anchored at the center of virtually all the romance's action. But if he is the point of
focus, it takes only the smallest shift of perspective to let us see that the actual center
of consciousness in the romance is instead the narrator. He is essential to the achievement
of the quests and the shaping of the text, and he regularly asserts rather than conceals
his presence. Despite some textual disarticulations (some of them due no doubt
to dual authorship), the narrative method throughout the romance remains remarkably
consistent, from the explicit expressions of doubt to the overt and immoderate praise for
the hero and to the unapologetic manipulation of narrative farces.
320 N.]. LACY
The fictional world thus created by the authors and animated by their narrator is ideally
fitted to a novel conception of the character. Thus, not only Walewein (a virtuaIly perfected
Gauvain) and his experiences, hut also the particular rehandling and reanimation
of Arthurian conventions make this an intriguing romance. To those who hring to it
assumptions and expectations drawn from French or other Arthurian traditions, it stands
as a fascinating case study in the adaptation of romance materials. But it would be unjust,
as weIl as entirely unnecessary, to define it merely as evidence in a comparative study. It
stands easily on its own merits, and it richly rewards oUf reading.
Adress of the auth(ff; Romance languages & literature, Washinton University, St. Louis, MO 6113 0 USA.
NOTES
I See Penninc and Pieter Vostaert: Roman van Walewein. Ed. and trans1. David F. J ohnson.
New Vork, 1992.
2 One sign of the inconsistency that may weU be due to dual authorship is confusion ab out
the marvelous Sword with the Two Rings, the loss of which Walewein laments even after he
(apparently) had regained it; then he finds it (yet again?) in U. 9444-45. Vostaert, in particular,
is given to narrative lapses, sometimes resorting to authorial commentary to correct apparent
errors or, as David Johnson puts it, to pick up a dropped 'stitch'. See 1. 8429 ('Hear now what
I have forgotten to teU') and Johnson's note to that line; see also n. 14 below.
J This plot is a reworking of a traditional fairy-tale structure, identified by folklorists as
Aarne-Thompson 550; see Walewein. Ed. Johnson (n. 1), p. xii.
4 See in particular Bart Besamusca, 'The Netherlands'. In Medieval Arthurian Literature. A
Guide to Recent Research. Ed. NorrisJ. Lacy, forthcoming in 1995. Elsewhere Besamusca has
written that Walewein is 'the ideal courtly knight' and that the authors present him 'without a
trace of irony' ('Gauvain as Lover in the Middle Dutch Verse Romance Walewein'. In: The
Arthurian Yearbook, 2 (1992), p. 3). That comment is entirely correct but requires qualification.
Walewein's 'perfection' does not in fact preclude irony, but it is an irony of an order different
from that of the French. In the latter, it consists of a disparity between Gauvain's chivalric superiority
and his flaweel character. In the Walewein, it is shifteel to the level of story, contrasting the
apparent difficulty of adventures with the actual ease of their accomplishment by the hero.
S The English tradition is another matter entirely: in Sir Gawain and the Green Knight, the
hero is a virtuous and admirable knight. He is not perfect, as his wound indicates, but he is very
unlike the French Gauvain. Similarities between the Dutch and English are provocative; see
below, n. 25.
6 Janssens has suggested that thë work is a manual of courtliness prepared for a public and
a court unfarniliar with French courtoisie (and presumably with French romances). That may
weU be, but the depiction of the Dutch hero is surely more dramatic and intense if the text is
read, as we are doing, against the backdrop of French Gauvain romances. See ].D. Janssens:
'Oude en nieuwe wegen in 'het wout zonder genade'. Terreinverkenning voor onderzoek van
de Mn1. niet-historische Arturroman.' In: De nieuwe taalgids 75 (1982), p. 298-299.
7 'Si mochter mede hare sceren maken' ('they would make a mockery of him', 1. 22 3). All
quotations anel translations are fromJohnson's text, see n. 1.
R FinaUy, the fact that his ethic does not preclude sexual encounters rnight be taken as another
sign ofhis imperfection. See lines 7936-49. However, it is uncertain that the text imposes such a
conclusion: few romances, other than the F rench Queste, suggest that sexual experience constitutes
moral disqualification.
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 321
9 'TheArt ofFiction'. In: The Futureofthe Novel. Ed. Leon Edel. New York, 1956, p. 15-16.
10 I use the plural, assuming that the two authors contribute to the creation of similar if not
identical personas.
11 It might be noted that, when we deal with a 'perfect' literary character, the locus of drama
is shifted from that character to extemal incident or, sometimes, to other characters. The best
example is Galahad (in the French Queste), a hero unencumbered by i~perfections and guilty
desires. In his story, we may find impressive pageantry, and we may take some esthetic satisfaction
in the accomplishment of inevitabIe success; we will not find drama. To compensate,
the French text surrounds Galahad with flawed characters who can fail, feel shame, yield to
temptation, and they are far more interesting than Galahad. In the Walewein, on the other
hand, the narrative focus is rarely if ever removed from Walewein himself, and the characters
around him are allies or adversaries, but not the direct focus of attention. See La Queste del
saint Graal. Ed. Albert Pauphilet. Paris, 1921.
12 On occasion, these epithets appear tinged with irony: in 11. 3786-87, we read that
Walewein the Mild 'became even more enraged than before.'
13 Or perhaps that is an understatement, because Dante's pilgrim has lessons to leam, whereas
Walewein may give lessons but does not require them himself.
14 The discussion of unexpected developments calls to mind once again the vow Walewein
had made never to use the Sword with Two Rings against Christians. The failure to communicate
that oath to us may weIl represent an authorial inadvertence. But it is also true that
Walewein's religious fervor and spiritual presence were unprepared. The almost paratactic
juxtaposition of consecutive states, with no attempt to trace the gradual transition from one
to the next, is typical of these authors and could al most justify a defense of the abrupt reference
to the vow. It is unprepared, but it is not necessarily inappropriate.
15 Such wamings, to the effect that Walewein (or, later, Ysabele) is in danger or has committed
an error, occur frequently (see, for example, 11. 448, 6563, 6724, 7972-73, 8034-36,
8792-94).
16 Chrétien de Troyes: Lancelot, lines 362-64. This is the edition and translation by William
W. KibIer. N ew York, 1981.
l7 See 11. 7971-73, 8034-36. The latter reference is to both Ysabele and Walewein.
18 F or example, he gives up his horse Gringolet in 1. 1523 but later recovers him Ol. 22 04-
05). More dramatically, Roges the fox later takes Walewein's sword, horse, shield, and armor
(11. 5166ff.). The solution is predictably close at hand: Walewein strikes the fox, who consequently
apologizes to him and returns his belongings, continuing thereafter to serve him
faithfullyuntil he regains his human form (11.10924-33).
19 Available examples are however numerous. The first occurs very early in the romance,
when Walewein finds his way blocked by the mountain. He sees no way to follow the chess
set, but as he is about to despair, he 'became aware / of where the mountain suddenly gaped
open' (11. 254-55).
20 See my 'On Customs in Medieval French Romance'. In: Dix siècles de littérature française
(Marche Romane), forthcoming.
21 For a thorough treatment of Arthurian intertextuality in this romance, see Bart
Besamusca: 'Walewein,' 'Moriaen' en de 'Ridder metter mouwen': Intertekstualiteit in drie
Middelnederlandse Arturromans. Hilversum, 1993, chap. TI (p. 41-83).
22 My discussion assumes that the authors are rehandling Arthurian motifs that were familiar
from a number of sources; it is not intended as a comparison of particular passages with
their direct source or sources. In regard to the latter,]ohnson (Walewein (n. 1), p. xxxix) points
out that the French Vulgate Lancelot has often been taken as the Walewein source, either
directly, as] onckbloet assumed, or through the intermediary of the Middle Dutch Lantsloot
vander Haghedochte, according to ]anssens.)
23 Walewein. Ed.]ohnson (n. 1), p. 542-543, n. to 1. 102l.
24 In La Queste del saint Graal. Ed. Pauphilet (n. 12), p. 15. Here the Grail enters the room
under its own power. It is more often carried into a room (in Chrétien de Troyes's Perceval and
the Prose Lancelot, for example), but its brilliant light is a standard and predictabIe characteristic.
322 N.]. LACY
25 The opening scene of the Walewein actually combines motifs we know through the
French Queste and, later, through Sir Gawain and the Green Knight. \Vhen he announces his
desire for the chess set, Arthur's request is met hy silence. No one volunteers, until at last the
king himself concludes that he will have to undertake the quest personally. Then, and only
then, Walewein volunteers. Gawain, in the English romance, is also a late volunteer - but the
only one who prevents Arthur's undertaking the beheading game with the Green Knight.
There is to my knowledge no reason to suspect influence of one text on the other, but both
of them illustrate the hero's willingness to assist Arthur when all other knights are reticent or
fearful.
26 The chess set is to be sought, apparently, for no other reason than that Arthur would like
to have it (11.67-76,98). Here he behaves far more like the Arthur ofChrétien de Troyes's
Erec et Enide, indifferent to the danger of the hunt for the \Vhite Stag and ordering it simply
for his personal pleasure, than like a king whose sponsoring of the Grail quest springs from a
profound moral imperative.
27 The specific reference here, though a number of others could be offered as weIl, is to the
short romance entitled La Mule sans frein. See, for example, my 'Chivalry in Le Chevalier à
l'épée and La Mule sans frein.' In: Vox Romanica 45 (1986), p. 150-156.
28 It is true that af ter the Red Knight's death and his captive's return to her father,
Walewein resists efforts to persuade him to remain and enjoy hospitality: 'Inne bleve hier niet
om ghene have / Die mi aldie warelt gave / Inne lette toten daghe niet .. .' ('I would not
remain here for any treasure / that the world might give me. I shall not wait until dawn ... "
11.4655-57). But the urgency of these words is illusory, for it reflects his de sire to return, not
to the primary quest, but to the dead knight, who requires burial.
29 It is true that Walewein will eventually be captured, but the warning pertains not to his
possible foolhardiness in trying to capture the castle, but to his actions at particular points in
the process. As such, they are patently false alarms.
D. KinabIe
Boendales Jans teesteye: een structurele
analyse
Abstract - This article focus es on the structure of the early fourteenth century dialogue
Jans teesteye (]ohn's convictions), written by the Antwerp town clerkJan van Boendale.
Attention is mainly paid to the modelling of the text into a comprehensible, convincing
and aesthetically attractive whole. Passages borrowed from Jacob van Maerlant's
Wapene Martijn (Alas, Martin) which to some extent served as a model for Boendale's
text, are also briefly discussed.
Inleiding
In de studie van de Middelnederlandse didactische literatuur is al veel aandacht
besteed aan de bronnenproblematiek en het gedachtengoed van teksten. De wijze
waarop auteurs hun moraliserend betoog hebben opgebouwd om de tekst volgbaar,
overtuigend en eventueel esthetisch aantrekkelijk te maken, staat vaak minder centraal.
Toch is deze laatste vraagstelling literair-historisch niet onbelangrijk. Uit een
fundamentele uiteenzetting van J. Reynaert blijkt hoe tegen de volkstalige culturele
achtergrond, waar belering nog intensief door verhalende literatuur werd aangereikt,
de introductie van de betogende vorm veeleer een 'nieuwigheid moet zijn geweest die
auteurs en publiek [ ... ] met enige inspanning hebben moeten veroveren'.!
Een tekst die vanuit de hiervoor genoemde vraagstelling nog onvoldoende werd
onderzocht, is het dialooggedicht Jans teesteye,2 geschreven vóór 1334 door de
Antwerpse schepenklerkjan van Boendale. De gegevens die de geschiedenissen van
de Nederlandse letterkunde in dit verband over dit werk verschaffen, zijn vooralsnog
ontoereikend. Voorzover zij de Teesteye literair typeren, beperken zij er zich toe
de tweespraak, op grond van ontleningen, te karakteriseren als een afspiegeling van
Maerlants dialoog Wapene Martijn en als een werk met geringe structurele samenhang.
3 Fundamenteel onderzoek vanuit de tekst ontbreekt echter.
In dit artikel wil ik daarom een bijdrage leveren aan een meer diepgaande
beschrijving van de wijze waarop het moraliserend-didactisch betoog in de Teesteye
zijn beslag heeft gekregen. Daarbij zal de nadruk liggen op de structuur en argumentatiepatronen;
tevens zal de rol die ontleningen aan de Wapene Martijn4 daarbij
hebben gespeeld, kort worden belicht.
Tekstanalyse
Na een proloog (v. 1-113) die de tweespraak aankondigt als een conversatie van twee
vrienden tijdens een wandeling (v.102-lOS) opent Boendale de eigenlijke dialoog
TNTL 111 (1995) 323-345
324 D.KINABLE
(kap. 1, Hier seghet Jan dat tjok nu also goet es alst ye was, v. 114-209) met een beknopte
schets van het decor. Bij Antwerpen, 'int soetste van den saysoene', begeven Jan
en Wouter zich in de vroege ochtend de velden in. Het koren groeit welig en de
leeuwerik laat zijn gezang weerklinken (v. 122-124). Een idyllisch natuurkader is
daarmee gezet. Met deze Natureingang heeft Boendale duidelijk aansluiting gezocht
bij de literaire traditie van zijn tijd5 en naar men mag aannemen streefde ook hij naar
de esthetische appreciatie die voor dergelijke literaire stilering blijkbaar bestond.
Tevens vormen het uit wandelen gaan en de tijdssituering daarvan in de ochtend (v.
116) bekende ingrediënten uit de exordiale topiek.6 Technisch vormt zo'n tekstbegin
een handig uitgangspunt. In de rust van een wan<leling kunnen personages op
zichzelf terugvallen; daardoor ontstaat een ideaal kader voor beschouwing.
Daarnaast is ook goed denkbaar dat dergelijke Spaziergang de dialoog, die hier
wordt voorgesteld als het resultaat van een gelokaliseerde ontmoeting, veeleer profileert
als een geloofwaardige maar tegelijkertijd ook literaire enscenering die de
auteur hanteert om zijn mening te vertolken. In de literaire traditie althans, bijvoorbeeld
bij Hildegaersberch of in de minnereden,7 wordt de Spaziergang veelvuldig
aangewend in het gefingeerde raamwerk waarbinnen auteurs hun didactische
uiteenzetting vormgeven; vaak gaat men daarbij uit wandelen om inspiratie op te
doen of volgt er een ontmoeting met een al dan niet allegorisch personage. Wellicht
werd door de dialoog in te bedden in een Spaziergang ook in de Teesteye niet zozeer
de verwachting opgeroepen van een authentiek gesprek maar eerder van een tweespraak
vooral gericht op het etaleren van de auteursvisie.
Het eerste onderwerp dat Boendale zijn gesprekspartners laat aansnijden, betreft
het morele peil van de tijdgenoten. Analoog met Jacob van Maerlant, die zijn tweespraak
tussen J acob en Martijn opende met een tijdsklacht, zet ookjanvan Boendale
de dialoog tussen Jan en Wouter in met een beschuldigende vraag aan het adres van
de tijdgenoten:
Wapene, Martijn! hoe salt gaen?
Sal die werelt iet langhe staen
In dus cranken love?
So moet vrouwe ver Ere saen
Sonder twifel ende waen
Rumen heren hove.
(Wap. M., stro 1, V. 1-6)
Lieve Jan iè biddu dat ghi
Oft ghi cont berecht mi
Hoe dat des voIx staet
So loes mach sijnende so quaet
Ende dat in lanc so quader werdt
(Teest., V. 130-134)
Behalve deze analoge structuur en de rolverdeling met een voornaamgenoot blijken
ook de vzn. 140-143 duidelijk geïnspireerd door Maerlants eerste Martijn-gedicht:
Hoe langhe sal ghedoghen dit
God, die alle dinc besit
In sine heerscapië
(Wap. M., stro 2, V. 14-16)
Hoe langhe sal dit God ghedoghen
Diet al siet met sinen oghen
Ende die alle herten binnen kint
Ende dien verborghen en es twint?
(Teest., V. 140-143)
Daarnaast zijn echter ook duidelijk nieuwe structuren en accenten aangebracht.
Terwijl Maerlant zijn betoog toespitst op de bedenkelijke morele situatie aan adellijke
hoven, vraait Boendale naar de achteruitgang van 'des voIx staet', een maatBOENDALES
JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 325
schappelijk bredere oriëntatie. Maar vooral blijkt Boendale de openingsklacht van
Maerlants dialoog te benutten als een uitgangspunt van waaruit hij de visie kan ontwikkelen
die hij reeds in de proloog aankondigde: 'Desen boec die heeft inne / Dat
tfolc nu es also goet / Alst nye was van beghinne' (v. 48-50). Terwijl Martijn in
Maerlants tekst de tijdsklacht beaamt en een verklaring geeft, ontkent gesprekspartner
Jan die als Boendales woordvoerder optreedt, de negatieve tijdsvisie van
Wouter! Mogelijk bood het ontwikkelen van zijn visie vanuit deze structurele variatie
Boendale bovendien de mogelijkheid om de nieuwsgierigheid en belangstelling
bij het publiek te vergroten. Naar middeleeuwse literaire normen werd immers het
profileren van een tekst tegen de achtergrond van vroegere werken en het daaruit
voortvloeiende spel van herkenning en verrassing zeer gewaardeerd.8 Dat veronderstelt
uiteraard bij het publiek de nodige vertrouwdheid met de Wapene Martijn om
de structurele variatie op Maerlants dialoogbegin te herkennen. Een tekstintern
argument dat dergelijke ruime bekel).dheid van Maerlants dialoog bepleit, biedt vers
2424 'Ic spreke als Jacob sprac'. Weliswaar is een dergelijke verwijzing minder specifiek
dan het refereren aan een bepaalde tekststructuur, maar het blijft hoe dan ook
opvallend dat Boendale bij deze eerste expliciete verwijzing naar de Wapene Martijn
blijkbaar de loutere vermelding van een voornaam voldoende begrijpelijk acht als
inleiding voor een beeld dat aan deze dialoog is ontleend. Ook illustreert de zogenaamde
Vierde Martijn, een Brabantse navolging van Maerlants dialoog uit 1299, de
uitstraling van de Wapene Martijn in Boendales regio.
Om nu zijn standpunt over het morele peil van de tijdgenoten aannemelijk te
maken, ontvouwt Boendale een vierdelig argumentatiepatroon. J ans antwoord
opent met een afwijzing van Wouters visie en de formulering van een tegenstandpunt
(v. 144-149; 'hets ghebetert harde zere' - v. 147). Het tweede betoogdeel (v.
150-161) geeft bondig de argumentatiebasis aan voor de stellingname tegen
Wouter. Deze heeft ten onrechte geen onderscheid gemaakt tussen 'loesheyt' en
'beheyndecheit': veel van wat slecht en bedrieglijk lijkt, is bij nader inzien immers
schrander overleg. Het derde deel (v. 162-203) onderbouwt deze argumentatiebasis
met twee concrete voorbeelden. In beide gevallen blijken de beschuldigingen van
slechtheid onterecht en lasterlijk, geïnspireerd door 'mijn her nijt' die destijds reeds
de val der engelen teweegbracht (v.198-203). Als vierde deel volgt een samenvattend
besluit (v. 204-209), met, analoog aan het eerste argumentatiegedeelte, een negatie
van het te weerleggen standpunt en een positieve stelling ('hets beter nu' - v. 207).
Tekenend voor de wijze waarop Boendale de dialoog hanteert, is dat hij Wouter
geen eigen bewijsvoering laat opbouwen9 en dat op zijn beurt Jan geen voorbehoud
maakt voor eventuele tegenargumenten. Daarin onderscheidt hij zich bijvoorbeeld
van de toenmalige wetenschappelijke disputatio10 of van de meer literaire socratische
dialoog. Het objectief afwegen van pro en contra blijkt niet wat Boendale nastreeft.
Veeleer wil hij zijn publiek overtuigen van de visie van zijn voornaamgenoot en
woordvoerder die hij rechtstreeks laat ingaan tegen Wouters negatieve tijdsvisie.
Daardoor kan de argumentatie enerzijds relatief eenvoudig blijven en is het betoogniveau
meer geschikt voor het volkstalige publiek dat Boendale voor ogen stond.
Anderzijds moet ook duidelijk worden gesteld dat deze vaststelling geenszins
afbreuk doet aan het feit dat de argumentatie correct blijkt opgebouwd. De helder326
D. KINABLE
heid van de gevolgde betooglijn wordt duidelijker in het licht gesteld door de overeenkomst
met argumentatie-technische specificaties van de Rhetorica ad Herennium.
Ook dit werk onderscheidt voor de gemiddelde langere argumentatiell vier stappen
met achtereenvolgens de propositio die kort de te bewijzen stelling aangeeft, een bondig
toegelichte argumentatiebasis voor de propositie (ratio), de onderbouwing van
deze kort aangeduide basis met meer argumenten (confirmatio rationis) en een
samenvattende conclusie (conplexio ).12
Bij de aanvang van hoofdstuk 2 (Hoet comt dat wi die vorders meer prisen dan die nu
sijn, v. 210-257) blijkt Wouter echter nog niet overtuigd en hij herhaalt zijn standpunt
('Hoe es die we relt dus verkeert' - v. 218). In zijn daaropvolgende antwoord
stelt Jan dat Wouters standpunt een vaak gehoorde opvatting vormt (v. 221) die hij
echter in haar geloofwaardigheid aantast door te stellen dat velen de mensen van
weleer die ze nooit hebben aanschouwd meer prijzen dan degenen die ze kunnen
zien (v.
222-225). Met de woorden 'Ende hoe dat comt willic u saen / Met corten woerden
doen verstaen' kondigt hij aan de oorzaa],<: van deze verkeerde mening te willen
toelichten. Aansluitend bij het vorige hoofdstuk wordt nu de rol van nijt verder uitgediept,
wat ook de tekstsamenhang vergroot. Ter afsluiting volgt nog, ingeleid
door 'aldus' een samenvatting van de betooglijn (v. 254-257).
Boendales argumentatie in de twee voorgaande hoofdstukken dat negatieve uitlatingen
over de zeden van tijdgenoten veelal lasterlijk zijn en ingegeven door nijd (v.
173-185; 193-197; 198-203; 229-241), mag als overtuigingstactiek geslaagd heten.
Deze tactiek krijgt hier door het verband met de hoofdzonde invidia een religieuze
dimensie, maar vormt daarnaast ook een beproefd rhetorisch middel. Illustratief is
de reeds vermelde Rhetorica ad Herennium die aanbeveelt om beschuldigende
geruchten op hun beurt in een ongunstig licht te plaatsen door aan te voeren dat zij
afkomstig zijn uit de mond van lasterende lieden van kwade wil en als zodanig weinig
geloofwaardig. IJ
De overtuigingsstrategie van de twee voorgaande hoofdstukken begint nu vruchten
af te werpen. In de aanvangsverzen van hoofdstuk 3 (Hier proeft Jan de voerseyde dinghen
met exemplen, v. 258-413) erkent Wouter datJans visie mogelijk waar is maar hij
verlangt toch nog bijkomende gegevens:
Jan ghi hebt harde wel gheseyt
Ende dat wel wesen mach waerheyt;
Maer ie biddu dat ghi
Claerlike betoent mi
Met goeden exemplen dat
So mach ics gheloven te bat Cv. 258-263)
Met zijn opsomming van bij name genoemde personages en hun daden hanteert
Boendale een overtuigingsstrategie die de rhetorica aanduidt als exemplificatio; 14 deze
wordt onder meer aanbevolen om het beweerde plausibeler te helpen maken.
De historische voorbeelden ter adstructie worden ingedeeld in drie hoofdstukken,
geordend naar het bijbels-religieuze verloop van de geschiedenis. De exempla in het
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 327
derde kapittel zijn gewijd aan de oudtestamentische periode en maken duidelijk dat
de religieus-zedelijke toestand in dit tijdvak vaak zeer bedenkelijk was. Wordt op
deze wijze aannemelijk hoe Wouters positieve visie op het verleden ten koste van de
tijdgenoten historisch niet houdbaar is, dan wordt vervolgens gestaafd dat J ans
waardering voor het heden wèl terecht is. Daartoe wordt in hoofdstuk 4, Exemple int
Nuwe Testament (v. 414-457) gewezen op de komst van Christus en de verspreiding
van het christendom; deze brachten een fundamentele verbetering teweeg die zich
nog steeds doorzet. In kapittel 5 (Bi wat redenen dat tjok nu also goet es alst wilen was,
v. 458-525) wordt op vraag van Wouter een reeks religieuze en vervolgens profane
voorbeelden opgesomd waaruit deze verbetering in de eigen tijd concreet blijkt.
De kracht van dergelijke exempla schuilt vooral in hun bevattelijkheid en persuasieve
werking; als argumentatievorm echter golden zij in het licht van de toenmalige
intellectuele achtergrond als elementair of zelfs populariserend. Dat blijkt uit de
reeds op Aristoteles teruggaande opvatting in de middeleeuwse logica of dialectica,
om van de vier argumentatievormen die traditioneel worden onderscheiden, syllogisme
en inductie als de meest geëigende en bewijskrachtige instrumenten van de
dialectica te beschouwen en het enthymeern en het exemplum met de rhetorica te
associëren; onder meer komt dit onderscheid voor bij de geleerde scholasticus
Aegidius Romanus (t 1316) die tevens het publiek waarvoor de dialectica opereert
ingeniosus et subtilis noemt en dat van de rhetorica als simplex et grossus duidelijk lager
inschat. ls Voor Boendales doelstelling, die niet zozeer bestaat in bewijzen maar juist
in het opiniëren en overtuigen van dergelijk niet wetenschappelijk opgeleid publiek,
is de gehanteerde argumentatiewijze echter uitermate geschikt.
In de hoofdstukken 6-10 continueert Boendale de polemische uitwerking van het
gespreksthema met een tegenbeweging van Wouter. Dat gebeurt niet in die zin dat
Wouter een eigen argumentatie opzet zoals Boendales woordvoerder Jan in de
kapittels 1 en 2; wel laat Boendale hem pogingen ondernemen om Jans betoog en
uitvoerige adstructie met voorbeelden op zijn beurt te confronteren met enkele
tegenvoorbeelden. De volgorde waarin zij worden gepresenteerd blijkt doordacht.
Heeft Jan in de kapittels 3-5 uiteengezet dat de verbeteringen in eerste instantie
samenhangen met gunstige ontwikkelingen en gedragswijzigingen in religieus
opzicht, dan confronteert Wouter zijn gesprekspartner eerst met positieve elementen
uit het vroegere geloofsleven die in de eigen tijd verdwenen zijn. Waarom -
aldus kapittel 6 - vond men vroeger wel mensen bereid om zich voor God als martelaar
op te offeren en thans niet meer (Waer bi men wilen eer meer marteleren vant
dam nu doet, v. 526-573)? En hoe is ook de beweerde verbetering te rijmen met het
feit dat de tijdgenoten geen mirakels meer verrichten zoals de heiligen destijds (kap.
7, Waer bi die goede liede nu gheen miraclen en doen also si wilen daden, v. 574-625)? In
de hoofdstukkken 8-10 vervolgens verschuift de aandacht van het godsdienstleven
naar het meer profane. Waarom denken de ouderen steeds dat het in hun jeugd
beter was (kap. 8, Waer bi den oudren dunct dat tjok wilen beter was dant nu es, v. 626-
647), een vraag die ongetwijfeld aansluit bij de gedragsverbetering van de jeugd die
Jan had aangevoerd (kap. 5, v. 502-507). Hoofdstuk 9 brengt de vele gevallen van
moord en doodslag ter sprake (Waer bi der doetslaghe so vele es, v. 648-781). In kapittel
10 tenslotte levert Wouter weerwerk met de bewering dat de vrouwen meer tot
328 D. KINABLE
overspeligheid zouden neigen en zich minder aan hun eer gelegen lieten liggen
(Vanden over speelen die redene, v. 782-841), wat contrasteert met de grote bezorgdheid
om eerbehoud die Jan had vermeld (kap. 5, v. 498-501).
In een fictief literair gesprek kan een auteur zo'n tegenbeweging tot eigen voordeel
aanwenden. Zo kan hij namelijk bepaalde tegenargumenten weerleggen of
inspelen op tegenwerpingen die hij bij zijn publiek verwacht, wat het betoog meer
overtuigingskracht bijzet. Ook Boendale benut deze mogelijkheid. Telkens ontkracht
hij Wouters argument, niet zozeer door middel van een specifiek argumentatiepatroon,
maar door op inhoudelijke gronden aannemelijk te maken dat Wouter
een vertekend beeld heeft van de reële historische verhoudingen.
In hoofdstuk 11 Vander lantsheren state ende hare ghebreke (v. 842-945) erkent
Wouter dat zijn gesprekspartner hem degelijk heeft onderricht. Hij blijft daarbij
echter de tolk van de negatieve tijdsvisie, ook al beperkt hij zijn kritische houding
tot een negatieve formulering in v. 845:
Jan ghi hebt mi wel berecht
Van elken poente op sijn recht
Dat ic u wilde vragen
Maer in hore u niet ghewaghen
Van coninghen ende van lantsheren
Hoe u dunct dat si hen keren
Ter doghet ende ter gherechtigheyt
(v. 842-848)
Structureel vormt dit kapittel in verschillende opzichten een belangrijk moment in
de Teesteye. In eerste instantie zet Boendale met zijn vraag naar de hoge adel een
nieuwe beweging in door specifieke maatschappelijke groepen bij de vraagstelling
over het zedelijk peil te betrekken. Daarnaast treedt nog een tweede tendens op.
Terwijl]an tot nog toe een positieve visie vertolkte, ontpopt hij zich hier als degene
die zich door zijn maatschappijkritiek vaak weinig lovend uitlaat over de tijdgenoten.
Ook in de volgende hoofdstukken blijft hij zeer kritisch tegenover een aantal
sociale groepen. Door deze ogenschijnlijke tegenstelling creëert Boendale voor zijn
publiek een zeker verrassingseffect dat bewust als spanningselement is ingebouwd.
Een belangrijke aanwijzing daarvoor levert kapittel 39 waar hij Wouter de geldigheid
vanJans betoog om deze (vermeende) contradicties zal laten betwijfelen.
De tot nog toe geschetste tekstcompositie laat zien hoe Boendale, inspelend op
verzen waarmee Maerlant zijn eerste vraag opende, een geheel eigen gedachtenlijn
ontwikkelt. Had Boendale eerst in algemene zin de tijdsklacht overgenomen waarmee
de Wapene Martijn begint, thans sluit hij voor zijn mening over de hoge adel
opnieuw aan bij Maerlants eerste vraag waaruit hem onder andere het beeld van de
verbannen ere heeft geïnspireerd:
So moet vrouwe ver Ere saen
Sonder twifel ende waen
Rumen heren hove.
Ic sie den valschen wel ontfaen,
Die de heren connen dwaen
Ende plucken van den stove;
Ende ic sie den rechten slaen
Die heren sijn so ontsient
Dat trouwe ere ende scamelheyt
Der heren hoven es ontseyt.
Ghierecheyt ende verraden esse mede
Houden daer al die stede
(Teest., v. 853-857)
BOENDALES ]At'\lS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 329
(Wap. M., v. 4-10)
Verder vormen ook de verzen 866-877 en 884-886, over de invloed van schalken, de
hebzucht der heren en de neergang van deze edelen als gevolg daarvan, een vrije parafrase
van passages in de openingsvraag van de Wapene Martijn. 16 Overeenstemmende
inzichten waren overigens reeds uiteengezet in het negende hoofdstuk over de vele
gevallen van doodslag (v. 704, 716-720, 726-735). Dat geldt ook voor de klacht in
kapitelll over de falende gerechtigheid der heren (kap. 9, 707-715) en hun geringe
kruistochtambities (vgl. kap. 9, v. 737-777). Voor Boendale waren dit blijkbaar
belangrijke thema's die hij ook voldoende in het geheugen van het publiek wilde
prenten.
In hoofdstuk 12 dan laat Boendale Wouter vragen naar de normen die men op
dit maatschappelijke niveau wel in acht zou moeten nemen (Hoe lantsheren leven souden
ende van haren ghebreken, v. 946-1079). Temidden van andere adviezen duiken
daarbij weer de raadgevingen op om gerechtigheid na te streven (v. 986-989, 1032-
1059), schalken te vermijden (v. 964-985) en een actieve kruistochtpolitiek te voeren
(v. 1069-1075).
De ontwikkeling van de betooglijn die we in de hoofdstukken 11-12 konden vaststellen
zet zich door in de kapittelcluster l3-15. Met Wouters vraag in hoofdstuk l3
'hoe u die heren nu behaghen / die der stat bordene draghen' (v. 1082-1083) wordt na
de adellijke de stedelijke bestuurselite betrokken bij de vraag naar het zedelijke peil van
de tijd. Ook bij deze toespitsing van de discussie op een nieuwe maatschappelijke groep
haaltjan scherp uit naar een aantal misstanden (Vanden state ende vanden ghebreke der scepenen,
v. 1080-1217). Voor hun vergrijpen zullen schepenen echter rekening moeten
houden met straffen van God, reeds hier op aarde of in het hiernamaals (v. 1114-1171);
daarmee waarschuwt Boendale hier overeenkomstig de kapittels 9 en 11, waar hij de teloorgang
van falende edelen reeds had geïnterpreteerd als blijken van Gods toom (v.
738-751; 887-898).
Globaal blijkt de hoofdstukkencluster over stadsbestuur analoog opgebouwd met
de voorgaande over landsbestuur. Na het kritische hoofdstuk volgt namelijk, met
een verwijzing naar het oude Rome (v. 1220), een meer positief instruerend hoofdstukHoe
men een stat regeren sal (kap. 14, v.1218-1295). Aan het einde hiervan kondigt
hij, opnieuw gebruik makend van de overtuigingskracht van concrete historische
voorbeelden, ook voor het vijftiende hoofdstuk een exemplificatio aan: 'Nu willic
u van allen desen / F raeye exemple lesen / Die hier voermaels ghescieden / Den goeden
ouden roemschen lieden' (v. 1292-1295). Zowel inhoud als wijze van onderricht
in kapittel 15 (Exemple vanden Romeynen, v. 1296-1453) blijken aan te sluiten bij de
middeleeuwse Latijnse didactische literatuur, waar auteurs zowel voor religieuze
predicatie als ten behoeve van instructie op het vlak van profane gezagsuitoefening
teksten hebben vervaardigd met uitvoerig historisch exempelmateriaal. Tenzij beide
teksten uiteraard zouden teruggaan op een gemeenschappelijke bron, mag men
hier op grond van de inhoudelijke overeenkomst en de overeenstemmende volgorde
van de gekozen voorbeelden naar alle waarschijnlijkheid besluiten dat Boendales
hoofdstuk en daarmee aspecten van zijn politieke moraal teruggaan op het
Breviloquium de virtutibus antiquorum principum et philosophorum van de dertiendeeeuwse
minderbroeder Johannes Vallensis. 17 Informatief voor de argumentatiewijze
330 D. KINABLE
is hoe dan ook dat Vallensis dit succesvolle werk over de vier kardinale deugden in
de proloog aankondigt als een tekst met narrationes exemplares et persuasorie ad
instructionem presidentium in tronis. 18 Vooral in de kwalificatie dat zij tot voorbeeld en
overtuiging moeten strekken treedt de rhetorisch-argumentatieve functie van historische
voorbeelden ten behoeve van gezagsdragers hier duidelijk in het licht.
Met kapittel 16 verdwijnt de vraag van de morele toestand tijdelijk naar de achtergrond,
om echter naar het einde van de dialoog opnieuw op te duiken. De vraag die
Wouter nu aansnijdt, betreft God en de H. Drievuldigheid (Dits van onsen Here, v.
1454-1601) ; in zijn antwoord bekritiseert Jan eerst vrij uitvoerig theologen die door
de onvatbaarheid van Gods wezen vaak slechts tot tegenstrijdige inzichten komen
(v. 1472-1497), waarna een meer elementaire uiteenzetting volgt (v. 1498-1601).
Getuigt deze werkwijze van een bepaalde vrijheid die het dialooggenre in het aansnijden
van onderwerpen biedt, dan is een depreciatie van de overgang naar hoofdstuk
16 als onlogisch wellicht toch te zeer ingegeven door hedendaagse compositieverwachtingen.
Zowel naar de voorgaande als volgende hoofdstukken blijkt de
vrijheid in tekstopbouw immers relatief. Wat de eerdere hoofdstukken betreft is
God als schepper,19 als verlosser en grondlegger van de religieus-zedelijke verbetering,
20 als straffende opperrechter21 en als behoeder van het geloof22 reeds expliciet
ter sprake gebracht. Verder vormt kapittel 16 naar het verdere tekstverloop het
begin van een nieuwe gedachtenlijn.
Zo sluit de vraagstelling in het zeventiende hoofdstuk op een associatieve wijze
aan bij het voorgaande. Aan het daar geschetste beeld van een almachtige God (kap.
16, v. 1524-1565) wordt nu de rol van Fortuna getoetst (kap. 17, Dits vander avonturen,
v. 1602-1703). Zij lijkt volgens Wouter immers de lotgevallen op aarde te
bepalen (v. 1604-1610), wat hem de vraag doet stellen: 'Wat es si minder dan God'
(v. 1611). Vanuit deze nieuwe vraagstelling keren in het daaropvolgende antwoord
reeds in kapittel 16 verwoorde inzichten terug, zoals Gods alomtegenwoordige aanwezigheid
en de goedertieren wijsheid waarmee hij geeft en de schepping in stand
houdt.2J
In tegenstelling tot Maerlant die, aansluitend bij de eerste vraag van zijn Wapene
Martijn, in de tweede de rol van Fortuna belicht in verband met de voorspoed van
de slechten en de teloorgang van de goeden, stelt Boendale zich tot doel te reageren
tegen de onverantwoorde beeldvorming rond Fortuna in de literatuur. Formeel
opent hij zijn hoofdstuk op dezelfde wijze als het voorgaande; dat begon met kritiek
op al te ver gaande speculaties van theologen. Ook blijkt de afwijzing van deze godgeleerden
en fantaserende literaire auteurs parallel geformuleerd.24 De eigenlijke
argumentatie opent met de stelling dat het om verzinsels gaat die 'quaet' zijn (v.
1628-1644). Ook al bespreekt Boendale de rol van fortuna niet vanuit dezelfde
optiek als Maerlant, hier heeft hij aansluiting gezocht bij de strekking van de tweede
strofe in Maerlants tweede vraag, waar deze het fortuna-concept afwijst als strijdig
met de orthodoxe christelijke leer (v. 144-156). Wat specifieke formulering
betreft, reflecteert Jans mededeling dat 'Avonture es maer een woert / Dat .ix. littren
hevet an' (v. 1629-1630) nog Maerlants verzen 'Aventure es ma er een woort /
Van gheveinsder spraken' (v. 145-146). Als argument, ingeleid door 'want', volgt
dan dat alleen God almachtig is (v. 1645-1650), wat wordt geadstrueerd met een
BOENDALES ]Ac'\JS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 331
tweetal concrete voorbeelden (v. 1652-1679; 1680-1685).
In hoofdstuk 18 stelt Boendale vervolgens de drie geloofswetten aan de orde (Van
drien principalen wetten, v. 1704-1757). Deze vraag sluit aan bij hoofdstuk 16 en het
daarmee verbonden zeventiende in die zin dat andermaal het thema 'Godsvisie' centraal
wordt gesteld, ditmaal meer vanuit interesse voor de historisch gegroeide verscheidenheid.
Dat Boendale deze samenhang voor ogen stond, mag blijken uit het
feit dat Wouter zijn vraag naar de verschillende geloofsgroepen die alle van Adam
stammen verbindt met het Godsbeeld van de ene almachtige schepper en behoeder
dat in hoofdstuk 16 (v. 1524-1565) was geschetst: 'Want mi dunct emmer dat si /
Also wel menschen sijn als wi / Ende oec co men van Adame / Wanen comt hen die
blame / Dat si aen Gode niet en gheloven / Diet al houdt onder ende boven / Ende
di et ghemaect heeft al/Ende alse hi wille ontmaken sal?' (v. 1710-1717)25 Ook antwoordtJan
in eerste instantie kort in kapittel 18: 'Wouter heydene ende ioden met
/ Elc gheloeft in sine wet / Dat een gheweldech God leeft / Die alle dinc ghemaect
heeft / In hemel ende in ertrike / Maer haer gheloven en es niet ghelike / Als ic u
segghen sal hier naer' (v. 1718-1724).
Het eigenlijke antwoord op Wouters vraag neemt, zonder sprekerwisseling, de
drie volgende hoofdstukken in beslag. In ordelijke, chronologische volgorde
bespreekt Jan met expliciete situeringen in de tijd achtereenvolgens de heidense
(kap. 19, Vander heydene wet, v. 1758-1781), de joodse (kap. 20, Vander joedscher wet,
v. 1782-1831) en tenslotte de christelijke periode (kap. 21, Vander kerstene wet, v.
1832-1941).
In de hoofdstukken 16-21 tekent zich niet het beeld af van een willekeurige aaneenschakeling
van onderwerpen maar van een achterliggend concept en compositie
om volkstalig publiek op compacte wijze religieuze en bijbels-historische basisinzichten
te verschaffen. In welke mate de middeleeuwse lezer of toehoorder deze bredere
samenhang doorzag, zal ook toen per individu hebben verschild op grond van
factoren als assimilatievermogen bij lezen of luisteren en ontwikkelingspeil. Ook in
de narratieve literatuur echter, daar vaak vanuit genreconventies, werd frequent
beroep gedaan op het opmerkingsvermogen en geheugen van lezer of luisteraar om
informatie en herkenningspunten op te slaan en tevens bredere tekstverbanden te
overzien.26 Bovendien is de Wapene Martijn die in 975 verzen op 10 kwesties ingaat,
zeker zo compact en complex. Waar Boendale meer docerend een bepaalde visie uiteenzet,
verbindt Maerlant zijn vragen vaak met een foutieve veronderstelling of
gevolgtrekking vanwege de vraagsteller, waarna in het antwoord redenerenderwijs
verbetering en beargumenteerde uitleg volgen.n Tevens formuleert Maerlant zijn
ethische beschouwingen vaak op een meer theoretisch, theologisch vlak28 en moet
men de logische volgorde en de samenhang tussen de vragen zelf abstraheren.29 In
verhouding zijn de eisen die Boendale aan concentratie- en denkvermogen stelt
bescheidener en daarmee wellicht meer in overeenstemming met het niveau van
volkstalig publiek.
Voor het volgende gespreksthema (kapittel 22, Wanen dienstliede ende eyghenliede
quamen, v. 1942-1993) heeft Boendale opnieuw inspiratie geput bij Maerlant; zo
heeft hij aansluiting gezocht bij de zesde vraag van de Wapene Martijn over de her332
D. KINABLE
komst van het onderscheid edel-onedel :
Lieve jacop, so berecht mi:
Of dat vole al comen si
Van den eersten Adame
Twi es deen edel, dander vri
Die derde eighin man daerbi?
(Wap. M., v. 469-473)
Jan na dien dat wi al gader
Van Adame onsen yrsten vader
Comen sijn ende waer bi
Es deen so edel ende so vry
Ende dander onedel ende eyghen knecht?
(Teest., v. 1942-1946)
Waar Maerlant zijn antwoord laat voorafgaan door een weerlegging van twee foutieve
historische verklaringen, vereenvoudigt Boendale echter de gedachten gang
door na de vraag het correcte antwoord te presenteren. Wat strekking betreft, sluit
de stofkeuze uit de Wapene Martijn aan bij Boendales voorkeur om in de Teesteye vragen
over zeden en maatschappij vanuit historisch perspectief te belichten. Daarnaast
ontwikkelt Boendale zijn vraag duidelijk ook in samenhang met de voorgaande
kapittels 18-21. Enerzijds continueert hij, gebruik makend van de hierboven geciteerde
aanvang van Maerlants zesde quaestio, het perspectief van de gemeenschappelijke
afstamming uit Adam, dat door Wouter reeds vermeld was in zijn vraag over
de geloofsverscheidenheid (kap. 18) en vervolgens door Jan werd geschetst. lO
Anderzijds brengt Boendale, na een antwoord mede geïnspireerd door de verzen 521-
529 van de Wapene Martijn,ll onafhankelijk van Maerlant, het maatschappelijk onderscheid
tussen edel en onedel ook in verband met de laatst besproken geloofswet. Sinds
namelijk de landen gekerstend zijn, hebben de heren ter ere van God, die gelijkheid
en naastenliefde gebiedt, het aantal onvrij en sterk teruggebracht (v. 1980-1991).
Kapittel 23 Wek edelheyt ende onedelheyt es (v. 1994-2117) wordt besteed aan verdere
uitdieping. In vrije verwoording sluit Boendale aan bij Maerlants visie dat edelheid
niet wordt bepaald door rijkdom of geboorte maar door morele deugdzaamheid.l2 Uit
eigen koker zijn dan weer een exemplareeks (v. 2004-2037) ter adstructie, de uiteenzetting
op vraag van Wouter van de tekortkomingen die edelheid verdrijven (v. 2056-
2079) en de expliciete beklemtoning van het belang om hoofs te spreken over vrouwen
(v. 2092-2103).
Een kort intermezzo in de dialoog biedt de schets van het gesprekskader in kapittel
24 (Hier onderspreken hen Jan ende Wouter onder hen beyden, v. 2118-2147).
Overeenkomstig de stilering van de Natureingang worden landschapselementen
ontleend aan de locus amoenus-topos, zoals de fraaie boom die door zijn verkoelende
schaduw een prettige rustplaats biedt voor beide wandelende gesprekspartners en de
aangename lucht. Naast deze traditionele stilering van het natuurdecor blijkt ook
een tendens tot rationalisering. Het is intussen 'hoghe priemtijt' (v. 2120) geworden
en Wouter wijst Jan op de dagtaak die deze nog steeds wacht. Jan echter wil zijn tijd
zelfs 'toter hogher noene' aan Wouter besteden, wat even een extra realistisch tintje
krijgt wanneer hij stelt dat hij toch niet houdt van een vroege maaltijd (v. 212 5).
Maar vooral kan zo ledigheid worden vermeden (v.2139-2145).
Met deze bereidwilligheid is de voortgang van het gesprek verzekerd, wat, gezien de
lengte ervan, niet overbodig is. In de vraag die Wouter vervolgens in kapittel 25 Van
menegherhande state des vol x (v. 2148-2193) in de mond wordt gelegd, varieert
Boendale op associatieve wijze het stramien van zijn vorige vraagstelling. Evenals in
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 333
hoofdstuk 23 waar de verhouding werd toegelicht tussen een aanzienlijke of geringe
sociale stand en 'edelheyt' in levenswandel, wordt nu een onderscheid in maatschappelijke
positie gecombineerd met een vraag naar ethisch verantwoord leven.
Ditmaal is de invalshoek echter meer religieus. Zo stelt Wouter de tegenstelling tussen
geestelijke en wereldlijke levensstaat aan de orde en koppelt daaraan de vraag
welk van beide met het oog op het zieleheil verdienstelijker is. En analoog met de
vorige vraagstelling ontkoppelt Boendale weer maatschappelijke positie en de
mogelijkheid tot deugdzaam leven. 31 Uit de vraag welke maatschappelijke positie de
meest geschikte is om het zieleheil te verwerven, ontwikkelt zich een hele kapittelcluster
die zich uitstrekt tot en met hoofdstuk 30. Daarbij laat Boendale zijn voornaamgenoot
en woordvoerder in de hoofdstukken 26-27 onafgebroken aan het
woord. Hij streeft naar een zorgvuldig genuanceerd antwoord door eerst de grote
doeght des priesterscaeps ende des maghedoems (kap. 26, v. 2194-2273) te belichten en
vervolgens het belang van de wereldlijke stand voor het algemeen welzijn aan de
hand van boer en koopman (kap. 27, Vanden groten orbore die comt vanden Coepman
ende vanden Ackerman, v. 2274-2397). Beide kapittels zijn complementair bedoeld en
bewust symmetrisch geordend. Dat blijkt uit de overgang waarmee Jan hoofdstuk 27
inzet: 'Ende also twee dinghe / Gheprijst sijn sonderlinghe / In dat gheestelike leven
/ Also selen wi prijs gheven / Tween poenten verre te voren / Die der werelt toe
behoren: / Dat sijn dackerman ende de coepman' (v. 2274-2280).
Nu duidelijk is dat zowel wereldlijke als geestelijke levensstaat op zich voortreffelijk
zijn, gaat Jan in op het tweede element van de vraag die Wouterin kap. 25 stelde,
namelijk het zieleheil dat hij niet had willen verbinden met religieus of profaan
leven. De expliciete vraag waarmee Wouter hoofdstuk 28 (v. 2398-2543) opent,
'Wat leven salmen leyden / mede te comene ter salicheyden' (v. 2398-2399), steunt
het publiek bij het volgen van deze gedachtengang. In dit hoofdstuk stelt Boendale
dat men daarvoor vooral de tien geboden moet naleven, waarna meer vertroostende
beschouwingen volgen ten aanzien van de berouwvolle zondaar. Daarbij sluit
Boendale aan bij de Wapene Martijn, waar Maerlant in de vierde quaestio ook
reageert tegen te strenge geestelijken. Diens specifieke vraagstelling of weldaden
gesteld in een staat van hoofdzonde nutteloos zijn voor het zieleheil, neemt
Boendale daarbij niet over; wel beschouwt hij al te strenge opvattingen naar
Maerlants voorbeeld (Wap. M., v. 248-260) als waanwijze schriftgeleerdheid van
sommige geestelijken, waarbij Boendale door de expliciete vermelding van 'minderbroeder
ende jacopine' (v. 2416) de groep die hij viseert, duidelijk aangeeft.34 Om
zijn reactie tegen deze predikorden van franciscanen en dominicanen kracht bij te
zetten, wijst hij hen af met expliciete verwijzing naar de Wapene Martijn :
Die ons dus naeuwe maken den pat
Te hemele waert ende so glat,
Ic wilde, God selve woude,
Dat si portiers waren ghesat
Ter hellen: si souden tgat
So houden met ghewoude,
Datter cume iemen in soude.
(Wap. M., v. 241-247)
Wouter ie spreke als Jacob sprac:
Ic woude de ghene die so strac
Den wech maken ende so inghe
Dat si poertiers sonderlinghe
Ter hellen worden ghesat
Si souden so nauwe houden tgat
Daer en soude nieman comen in
Dat mach eIc merken in sinen sin
Na dien dat si hemelrike
Sluten also starkelike.
(Teest., v. 2424-2433)
334 D. KlNABLE
Tegenover deze scherpe reactie tegen predikende bedelorden adviseert Boendale
zijn publiek wèl gehoor te geven aan de zondagspreek van de 'prochiepape' (v. 2406-
2409). Tevens ziet hij deze als de aangewezen geestelijke leidsman bij berouw over
zonden (v. 2434-2480), blijkbaar andermaal in tegenstelling tot de bedelmonnik. Zo
adviseert hij zijn publiek hier namelijk bij berouw te handelen 'met ons prochiaens
rade' (v. 2478), terwijl hij verder in kapittel 38 de bedelmonniken als biechtvaders in
een ongunstig daglicht stelt; daar trekt Boendale hun oprechtheid bij het biechthoren
in twijfel op grond van hun armoede-ideaal dat hen afhankelijk maakt van bedelopbrengsten
(v. 3314-3339). Tegen de achtergrond van de controverses en concurrentie,
in sterke mate op het vlak van preek en biecht, die zich reeds vanaf de tweede
helft van de dertiende eeuw manifesteren tussen seculiere geestelijkheid en mendicanten,
35 profileert zich Boendales afwijzing van laatstgenoemde groep samen met
zijn voorkeur om het zieleheil van de leek aan parochiale clerus toe te vertrouwen,
als een standpunt in een contemporaine polemiek; significant daarbij is dat Boendale
door zijn functie als schepenklerk en zijn diplomatieke bedrijvigheid juist te situeren
is in het stedelijke milieu waarin bedelorden steeds zo actief en vaak succesvoPó zijn
geweest. In dit licht beschouwd is aannemelijk dat voorgaande passage uit de Wapene
Martijn mede is geselecteerd vanuit een propagandistisch gekleurde overweging ten
gunste van seculiere geestelijkheid; dat betekent echter geenszins, zoals uit de scherpe
kritiek verderop in de hoofdstukken 36 en 40 blijkt, dat seculieren die in hun houding
en taakvervulling te kort schieten, in Boendales ogen genade zouden vinden.
Het volgende hoofdstuk dan, kapittel 29 is bedoeld ter explicitering van de voornaamste
eis die Jan had gesteld voor het verwerven van de hemelse zaligheid: 'Jan ic
hoerde wel dat ghi / Van .x. gheboden seydt mi / Welc sijn die .x. ghebode?' (Vanden
.x. gheboden, v. 2544-2583).
Op zijn beurt vormt kapittel 30, het laatste uit deze cluster, een bewust bedoelde
eenheid met het voorgaande, wat formeel wordt onderstreept door de afwezigheid van
een sprekerwisseling. Zonder onderbreking gaat Jan nader in op de leer van de zeven
hoofdzonden (Vanden .vii. hoeft sonden, v.2584-2629). Hoewel niet geëxpliciteerd, is de
tekstsamenhang duidelijk. Na de tien geboden die tot de hemelse zaligheid kunnen
leiden, wordt toegelicht wat de verwerving daarvan in gevaar brengt en dus vermeden
moet worden. Bovendien is ook binnen het bredere tekstverband naar samenhang
gestreefd. Dat blijkt uit een terugverwijzing naar aanleiding van de derde hoofdzonde,
waardoor dit kapittel expliciet wordt gekoppeld met eerdere opmerkingen over de rol
van de nijd in de oudtestamentische tijd (kap. 3) en bij de eigen tijdgenoten3?: 'Ende
dese nijt es bina / Al ghemeyne alsic versta / In alle dese werelt wijt / Ende heeft gheweest
in alder tijtiVanden yrsten beghinne / Alsic u voer gaf te kinne' (v. 2612-2617).
De invalshoek van de twee vorige kapittelclusters wordt verder uitgebouwd in de volgende
die de hoofdstukken 31-35 omvat. Opnieuw staan hier zedelijke beschouwingen
ten behoeve van de profane lekenmaatschappij centraal, ditmaal over de vrouw
en de huwelijksrelatie. Mogelijk is ook de plaatsing van deze kapittelcluster na het
vorige hoofdstuk niet toevallig in die zin dat de hebzucht38 en de hoogmoed39, die
Boendale reeds bij de hoofdzonden vermeldde, nu opnieuw voorkomen in de uitvoerige
negatieve karakterisering van dwijf waarmee hij kapittel 31 opent (Vander wive
selsenheyt ende dat si sijn onder den man, v. 2630-2721). Daarnaast worden vooral haar
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 335
ongestadigheid en onbetrouwbaarheid sterk beklemtoond. In hoofdstuk 32 Noch
vanden wiven (v. 2722-2835) spitst hij de bespreking van de vrouwelijke onbetrouwbaarheid
en wispelturigheid toe op de lasten en problemen die deze voor de gehuwde
man met zich meebrengen, terwijl de vrouw nochtans in onderdanige trouw ten
dienste van haar echtgenoot zou moeten staan (v. 2745-2835). In hoofdstuk 33 worden
deze negatieve opvattingen veraanschouwelijkt door een exempel uit de verhalencyclus
rond Salomon en Maercolf, waarbij Maercolfs echtgenote haar man, die
veinst een roo&noord gepleegd te hebben, ondanks een eed tot geheimhouding verraadt
uit wraak voor een klap (Een exempel vanden wiven, v. 2836-2927).40 Zo'n illustratief
verhaal zal ongetwijfeld de aantrekkelijkheid van het betoog hebben verhoogd;
maar de functie van dit hoofdstuk reikt verder dan deze van een tussengeschoven narratief
moment. Het feit dat al in kapittel 31 expliciet werd gewaarschuwd dat vrouwen
niet tot geheimhouding in staat zijn en dat men 'wive' geen vertrouwelijke gegevens
mag meedelen, 'al waert een diefte of een moert' (v. 2668-2679), maakt duidelijk
dat Boendale dit exempel beschouwt als een schakel in het tekstverband met een
argumentatieve rol. Illustratief voor het gebruik van dergelijke verhalen als een rhetorisch
argument dat deel uitmaakt van de betooglijn, is tevens de toenmalige ars praedicandi
die behalve auctoritates en rationes ook exempla aanbeveelt als argumentatie in
preken.41
Hoofdstuk 34 Noch meer vander manne viande (v. 2928-2971) vormt het laatste van
de lange gesprekssequens die Boendale zonder tussenkomst van Wouter aan Jan toebedeelt.
De uiteenzetting hier beoogt de negatieve schets van de echtelijke relatie
met 'wive' te vervolledigen met de waarschuwing dat binnen het huwelijk vaak ook
de kinderen vijandig staan tegenover de man omdat zij zijn rijkdom benijden of zich
voor zijn armoede schamen.
Zoals vaak getuigen Boendales zedelijke beschouwingen echter van het nodige
gevoel voor evenwicht. Evenals in de kapittelgroepen over landsheren en stedelijke
bestuurselite volgt na kritische hoofdstukken een kapittel dat nader ingaat op deugdzaam
gedrag (kap. 35, Vanden goeden wiven, v. 2972-3137). Literair-technisch wendt
Boendale het dialoogkader daarbij aan om bezwaren bij het publiek te ondervangen.
Zo laat hij Wouter wijzen op de algemene consensus om vrouwen met de nodige eerbied
te bejegenen. Wouter krijgt vermanend te horen dat hij het juiste onderscheid
niet heeft getroffen. Boendale voert nu het conventionele onderscheid tussen 'wive'
en 'vrouwe' aan;42 daarbij stelt hij uitdrukkelijk dat zijn kritische opmerkingen slechts
gelden voor de eersten.43 Van de goede vrouwen die hun natuurlijke 'broescheyt'
hebben kunnen overwinnen en van wie hij de deugden expliciet toelicht, wil hij geen
kwaad gezegd hebben.
Met hoofdstuk 36 Vander papen state ende ghebreken (v. 3138-3249) begint de laatste
kapittelgroep die een specifieke sociale groep in de maatschappij belicht. Wouter
stelt het losjes voor dat hij 'bina' was vergeten te vragen naar Jans visie op de geestelijkheid
maar uiteraard is dit slechts literair spel. Op meer dan een wijze houdt
Boendale rekening met wat hij eerder schreef. In eerste instantie trekt hij de lijn
door van de hoofdstukken 11-15 waar hij eerst adellijke en vervolgens stedelijke
bestuurselite had betrokken bij de vraag naar het zedelijk peil van zijn tijd.
Bovendien blijkt hij in de uitwerking een gelijke gedachtengang te volgen als in de
336 D. KINABLE
kapittelgroep 25-30. Daar betoogde Jan dat de leken niet minderwaardig zijn ten
opzichte van geestelijken en in de vzn. 2180-2193 zelfs dat onder de verdoemden de
hebzuchtige religieuzen nog het talrijkst zijn. Analoog valt hij ook nu scherp uit
tegen de hebzucht van de geestelijkheid en denkt hij bij het schetsen van hun tekortkomingen
vooral vanuit de tegenstelling tussen geestelijke en wereldlijke levensstaat.
Bij zijn kritiek betrekt Boendale achtereenvolgens de seculiere geestelijkheid
(kap. 36, Vander papen state ende ghebreken, v. 3138-3249), de kloosteroversten (kap.
37, Vanden state ende ghebreke der abden ende der abdissen, v. 3250-3313) en tenslotte
de mendicanten (kap. 38, Vander biddender ordenen, v. 3314-3345). In de slotverzen
van dit laatste hoofdstuk koppelt Boendale zijn kritiek op de falende geestelijken met
de reeds geschetste leer van de zeven hoofdzonden:
Maer hoverde ende ghierecheyt sijn
Van hen allen dquaetste fenijn;
Want alle quaetheyt daer wt springt
Ende es met nidecheden gheminght
(Teest., kap. 30, v. 2590-2593)
Hoverde ghierecheyt ende nijt
Vindic in gheestelijc abijt
Vele meer sijts gewes
Dan in enech vole dat es
Ende oec luxurie bedect
(Teest., kap. 38, v. 3340-3344)
Zoals we hiervoor reeds opmerkten naar aanleiding van de hoofdstukken over adellijke
en stedelijke bestuurselite, ontstaat door Jans maatschappijkritiek een spanning
met zijn positieve tijdsvisie die Boendale bewust heeft gewild. Nu Jan ook de eigentijdse
geestelijkheid op de korrel heeft genomen, laat Boendale Wouter inderdaad
opponeren dat de uitlatingen van zijn gesprekspartner zijn aanvankelijke standpunt
toch wel tegenspreken (kap. 39, Hier berespt Wouter Janne van sin en worden, v. 3346-
3501). Na een terechtwijzing verneemt Wouter datJans pleidooi niet in die zin
moet worden begrepen dat allen goed zouden zijn. Zijn visie geldt vooral voor de
niet-geestelijken en inzonderheid voor het gewone volk dat zich door trouwe arbeid
voortreffelijk kwijt van zijn maatschappelijke plichten. Na deze toelichting kan Jan,
zonder sprekerwisseling, verder gaan met zijn kritiek op de geestelijkheid in hoofdstuk
40 Vanden papen noch meer (v.3502-3747). Deze kritiek leidt nog een laatste
maal expliciet naar de Wapene Martijn. Los van de context van Maerlants negende
quaestio, namelijk of rijkdom dan wel armoede het zielsbehoud meer garandeert,
selecteert Boendale.een thematisch aansluitende passage, waarin ook Maerlant de
hebzucht van de geestelijkheid hekelde, om zo zijn eigen tekst meer overtuigingskracht
en autoriteit bij te zetten:
Martijn, ic mete di vul dit vat:
Upten stoel, daer Moyses sat,
Sitten die gheleerde.
Dat si wisen, doe al dat:
Si wisen di den rechten pat;
Wel hem, diere hem an keerde!
Maer in weldoene sijn si lat,
Si heten vasten, si sijn sat;
Ne volghe niet sulken heerde.
(Wap. M., v. 781-789)
Daer om radic u ghemeynlike
Dat ghi niet en siet op ha er dade
Maer aen hare pre decade
Die si doen int ghemene
Daer ane houdt u allene.
Nochtan dolen si som ghenoech
Ende segghen meer of min dan int ghevoech;
Want sijs selve niet en connen vinden
Dat si den volke willen ontbinden
Alse Jacob die dichter hoghe
Spreect in sijn dyaloghe.
(Teest., v. 3613-3623)
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 337
Aan het slot van dit hoofdstuk plaatst Boendale zijn zedelijke beschouwingen opnieuw
in een historisch perspectief en bereidt daarmee ook het einde van de dialoog voor.
Meer bepaald verwijst hij waarschuwend naar profetieën over een algemene rebellie
tegen geestelijkheid, die slechts door de inkeer van de religieuzen beëindigd zal worden.
Nadien zal de Antichrist komen, waarna vervolgens de Dag des Oordeels kan
aanbreken (v. 3678-3747). Vooraleer Boendale op dit laatste onderwerp nader ingaat,
wordt deze kapittelcluster voltooid op een wijze die analoog is aan de voorgaande cluster.
Op een laatste vraag van Wouter worden nog positieve gedragsnormen aangereikt
in Wat leven tpaepseap houden soude (kap. 41, v. 3748-3829). Nadien gaat Jan zonder
sprekerwisseling door met een waarschuwend betoog in Vander vreeslijeheyt des ordeels
(kap. 42, v. 3830-3883) waarbij Boendale het publiek tracht te overtuigen van de noodzaak
tot deugdzaam leven door in te spelen op hun gevoelens van onbehagen.
Dezelfde rhetorische werkwijze wordt ook aangewend in het laatste hoofdstuk Wat die
mensehe es, ende vander bitterheyt der hellen ende vander zueteeheyt des hemelrijes (kap. 43,
v.3884-4101), waarvoor Boendale - zoals recent door Reynaert is betoogd - een
gedeelte uit de Meditationes piissimae heeft bewerkt met het oog op profaan publiek.44
In deze slotkapittels culmineren de aanmaningen tot deugdzaam leven en de waarschuwingen
voor het verlies van het zieleheil die Boendale vooral in zijn maatschappijkritische
hoofdstukken formuleerde. Compositorisch beperkt zich echter de verankering
van de hoofdstukken 42 en 43 in de tekststructuur niet tot dit thematische
verband met voorafgaande passages; zij wordt tevens bepaald door het achterliggende
grondplan van de Teesteye. Niet alleen worden deze onderwerpen namelijk als slotthema
aangekondigd in de beknopte inhoudsopgave in de proloog (v. 56-59)45, ook in zijn
Lekenspiegel heeft Boendale gekozen voor een vergelijkbaar stramien waarbij hij het
geschetste historisch-ethisch perspectief laat uitmonden in een beschrijving van het
einde der tijden (boek IV); daar beogen de slothoofdstukken 11 en 12, Vanden anxte
des oordels en Hoe die ghereehte met Gode zullen varen te hemelrike, het publiek te stimuleren
om vanuit het besef van het onafwendbare Laatste Oordeel een deugdzaam leven
te leiden. Zo'n eschatologische oriëntatie treffen we ook aan in het aan Boendale toegeschreven
Boee van der Wraken, dat eveneens afsluit met de tekst die het laatste kapittel
vormt van de Teesteye.46 Bleek hiervoor hoe Boendale het hoofdstukschema in het
middengedeelte van zijn dialoog vooral aan een thematisch-associatieve en daarmee
minder strakke, uitbreidbare ordening had onderworpen, met zijn beschouwingen
over dood, Laatste Oordeel, hel en hemel bereikt ook de Teesteye een definitief eindpunt
dat, naar men mag aannemen, reeds van tevoren als slot in de basisstructuur was
geconcipieerd.
Besluit
Uit de voorgaande analyse blijkt hoe Boendale ernaar heeft gestreefd om, binnen het
kader van een dialoog, zijn materie op een gestructureerde wijze aan te bieden. Stelt
men vast dat het gespreksverloop vooral wordt voortgestuwd door de opeenvolgende
vragen en soms door de onderrichter wanneer deze zonder sprekerwisseling bijkomende
materie behandelt, dan blijkt dat de gesprekspartners de stof geenszins vol338
D. KINABLE
gens een willekeurige volgorde in de mond gelegd krijgen. Soms worden kapittels
logisch aan elkaar geschakeld tot een langere of kortere betooglijn. Vaak ook is de
samenhang van inhoudelijke aard doordat een volgend hoofdstuk het onderwerp van
het voorgaande nader toelicht of er een nieuw facet van belicht. Tevens kan de volgorde
tussen kapittels of kapittelclusters berusten op een thematisch-associatief verband,
waarbij de tekst, zonder wanordelijk te worden, een minder strakke samenhang
vertoont. Formeel tenslotte kon in Boendales compositietechniek ook de in de middeleeuwen
zo sterk ontwikkelde gevoeligheid worden vastgesteld voor symmetrie en
analogie als structureringsprincipe. Meermaals wordt de inhoudelijke of formele
samenhang aangegeven in de aanvang van een hoofdstuk of aan het slot van het voorgaande
of blijkt deze in de daaropvolgende uitwerking.
Van belang voor de wijze waarop het moraliserend-didactisch betoog is geconcipieerd,
blijkt ook de Wapene Martijn. Zo heeft Boendale het vraag-antwoord-stramien
waarbinnen hij zijn stof aanbiedt, in navolging van Maerlant uitgewerkt in de
vorm van een conversationele leerdialoog. Ook al zijn daarbij in tegenstelling tot de
Wapene Martijn soms meningsverschillen tussen de wandelende gesprekspartners
ingebouwd, Boendale hanteert de tweespraak geenszins zoals de socratische peripathetische
dialoog als een onderzoeksmethode die stapsgewijs tot waarheid voert,
maar, evenals Maerlant, als een pedagogisch procédé om reeds vaststaande inzichten
en kennis te etaleren. Ook heeft Boendale er niet naar gestreefd om - zoals vaker in
dialogen van het 'ciceroniaanse' type 47 - alternatieve visies in een evenwichtiger rolverdeling
te presenteren en de opvatting die zijn voorkeur geniet op zekere wijze te
priviligiëren. Daarvoor werkt hij Wouters standpunt te weinig uit. Het gevolgde
patroon bestaat naar Maerlants voorbeeld toch vooral in het telkens aanreiken van
informatie aan een leergierige vraagsteller. De inbreng uit eigen koker is echter zodanig
dat Boendales aansluiting bij Maerlants dialooggedicht niet eenzijdig kan worden
opgevat in termen van afhankelijkheid. Overschouwt men de passages die blijkens
voorgaand structuuronderzoek - in al dan niet vrije formulering of soms slechts in
strekking - zijn ontleend, dan blijkt dat hij van de 975 verzen van Maerlants dialoog
er zo'n 106 overnam, wat in de Teesteye resulteert in circa 107 verzen op een totaal
van 4102.48 Ook verlaat hij de vrij statische structuur van de Wapene Martijn, die uit
tien quaestio's is opgebouwd met telkens het stramien vraag - antwoord - synthese
door de vraagsteller.49 Boendale daarentegen bouwt de dialoog uit tot een wijdlopiger
procédé waarbinnen zich kapittel clusters. ontwikkelen. Veeleer dan een getrouwe
navolging te schrijven heeft hij dan ook gebruik willen maken van de mogelijkheden
die de Wapene Martijn hem bood. Voor een tekst met ruime aandacht voor het zedelijk
peil van de tijdgenoten vormde de bekende tijdsklacht in Maerlants tekstopening
inderdaad een handig uitgangspunt van waaruit hij door woord en wederwoord een
eigen stari"dpunt kon ontwikkelen. Ook was de rolverdeling van een leergesprek als de
Wapene Martijn literair-technisch zeer bruikbaar omdat binnen het vraag-antwoordstramien
de nieuwe materie waarover Boendale zijn publiek wilde onderrichten,
gemakkelijk kon worden opgenomen en dit op een meer bevattelijke en aanschouwelijke
wijze dan via de vrij abstracte, puntsgewijze afhandeling van een betoog of
tractaat mogelijk zou zijn geweest.
Tenslotte is er in de Teesteye ook naar gestreefd de instructie op een onderhouBOENDALES]
ANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 339
dende wijze te laten plaatsvinden. Daartoe zijn een aantal literaire middelen ingezet,
zoals een dynamische rolverdeling waar standpunten polemisch worden uitgewerkt
en reprimandes 50 voorkomen tegen de vraagsteller, het schetsen van het gespreksdecor
en een zekere concretisering van de personages. Te denken valt in dit laatste
verband aan Wouters bekentenis dat hij zijn vroegere studententijd heeft verbrast
(v. 1735-1743) en de verwijzing naar de beroepsbezigheden die gesprekspartner Jan
nog moet verrichten (v. 2120-2122).
Uit deze vaststellingen treedt een positief beeld naar voor van de wijze waarop het
moraliserend-didactisch betoog in Jans teesteye is opgebouwd. De veelzijdigheid van
de aangesneden onderwerpen doet daaraan geen afbreuk. Veeleer is Boendale erin
geslaagd om binnen het bestek van een dialoog op compositorisch doordachte en
technisch vaardige wijze, een basisleer voor zijn volkstalig publiek te ontwerpen, die
inzicht verschafte in maatschappij, religie en zeden, meermaals vanuit universeelhistorisch
tijdsperspectief.
Adres van de auteur: Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Postbus 9515, NL-2 3 00 RA Leiden
NOTEN
1 Reynaert 1994: 20.
2 Verwezen en geciteerd wordt naar Snellaert 1869. Ook Snellaerts kapittelnummering
die, niet onbegrijpelijk vanaf het eerste kapittel begint, i.t.t. het teksthandschrift dat reeds de
proloog als eerste hoofdstuk telt, is om de controleerbaarheid aangehouden.
J Jonckbloet betitelt de dialoog weliswaar als een 'merkwaardig zelfstandig werk' maar
daarbij beperkt hij zich tot een verwijzing naar de inhoudelijke oorspronkelijkheid ten
opzichte van de Brabantsche Yeesten, waar Boendale nog excerpeerde. Ook zijn algemene verwijzing
naar 'Maerlant's invloed als hervormer' in Boendales dialoog is meer inhoudelijk
gericht (Jonckbloet 1889: 168). Dat laatste geldt ook voor Kalffwanneer deze de Teesteye
karakteriseert als het werk van Boendale waarin 'Maerlant's invloed zich het duidelijkst vertoont'.
Tevens wijst hij erop dat Boendale niet langer houdt aan Maerlants 'regelmatige afwisseling
van vraag en antwoord verdeeld over afzonderlijke coupletten' (Kalff 1906: 434). Te
Winkel somt kort versverwijzingen op van Boendales aanhalingen en toespelingen op de
Wapene Martijn maar wel in het licht van de uitstraling van Maerlant. Ook typeert hij de tekst
als een werk waarin 'zonder veel samenhang allerlei onderwerpen (worden) behandeld, zooals
de Drieëenheid, d'avonture, de drie godsdiensten [ ... ], de oorsprong der lijfeigenschap' (Te
Winkel 1973, I: 455 en 1973, II: 16). Van Mierlo kenschetst de tweespraak als 'een los gesprek
tussen Jan en Wouter, een verlopen clerc (Van Mierlo 1949: 345). Knuvelder karakteriseert
de Teesteye als 'sterk onder de invloed van Van Maerlant - er is in sommige gedeelten letterlijke
overeenkomst' (Knuvelder 1978: 244).
4 Verwezen en geciteerd wordt naar Verdam en Leendertz 1918.
5 Lexikon des Mittelalters, Bd. VI, i.v. 'Natureingang' (kol. 1044-1046).
6 Voor het uit wandelen gaan vergelijk Blank 1970: 146-150; Glier 1971: 394; voor de exordiale
tijdssituering in de ochtend zie bijvoorbeeld Brandis 1968: 127, 159, 168, 180, 185, 187.
7 Meder 1991: 49-50 en 135-136; Blank 1970: 146-150; Glier 1971: 399.
8 Janssens 1993: 146.
9 Slechts in de vzn. 214-216 van het tweede kapittel vermeldt Wouter ter versterking van
zijn standpunt dat men vroeger toezeggingen beter nakwam, maar daarop wordt inJans argumentatie
verder niet ingegaan.
340 D.KINABLE
10 Zie De Rijk 1977: 129 en Kretzmann e.a. 1982: 23-24 voor de rolverdeling tussen de
opponenten in het wetenschappelijk dispuut en de indeling van de determinatio met de argumenten
tegen de these, de argumenten voor de these, de uiteenzetting van het probleem en
de weerlegging van de ingebrachte tegenargumenten.
11 Verwezen wordt naar Caplan 1977: Naast het vierdelige patroon (Argumentatio ... mediocris
... quadriperdita; Caplan 1977: 113) vertoont de langste argumentatievorm die Rhet01·ica ad
Herennium behandelt vijf stappen doordat voorafgaand aan het besluit nog een exornatio is
toegevoegd ter verfraaiing en verrijking van het argument. Bij eenvoudige kwesties kan men
met drie stappen volstaan doordat ook het besluit achterwege kan blijven.
12 Als blijk van uitstraling van deze rhetorica kan men de opbouw van Boendales argumentatie
uiteraard niet zonder meer beschouwen. Ook eigen denkvermogen kan aan de basis
van de ontwikkelde betooglijn hebben gelegen.
13 Caplan 1977: 79.
14 Caplan 1977: 383-385.
15 Freese 1975: 19; Iwakuma 1981: 10; Arts libéraux 1969: 837.
16
Jacob, mi dinet overwaer;
Sint dat edelheit hadde vaer
Te pijnne omme die ere,
Ende soe trae den scalken naer,
Die raden nu hier, nu daer,
Ende niet schelden den here,
So es edelheit worden so swaer,
Dat soe te clemmene heeft ommaer
Ende daelt in lane so mere.
Dits nu al der werelt claer
Ende oghesien ende openbaer;
Dus es verbannen Ere
Ende wederstaen ten kere.
(Wap. M., v. 67-78)
Sint sealke droeghen overeen
Dat neen wart ja ende ja neen,
Ende hem dat wijsheit dochte,
Ende edelheit daer omme green,
Want daer wasdom ute scheen,
Wanen dat comen mochte,
Wouter sider dat heren lieten
De sceemele ende die verstieten
Ende haer ere niet en daden bewaren
Hen die vander eren comen waren
Ende die felle kneehte op hieven
Die alle scalcheyt eonnen brieven
Die si brenghen ter heren oren
Ende si daer na wouden horen
Ende hen dat wijsheyt dochte
In dien dat ghelt in brochte
Ende si dat ghelt minden meer
Dan ghereehtieheyt ende eer
(Teest., v. 866-877)
So es edel herte worden steen, So sijn die heren met allen
Want haer ontfaremt dinc engheen Aen der seande strijt ghevallen
Dan daer men ghelt ute cnochte Ende messen ghelues ende eren.
(Wap. M., v. 92-100) (Teest., v. 884-886)
17 Voor de tekstvergelijking met dit nog niet uitgegeven werk heb ik gebruik kunnnen maken
van de handschriften 391 (2 B 3) en 237 cr H 14) uit de Utrechtse Universiteitsbibliotheek; voor
het vijftiende Teestrye-kapittel zie meer bepaald f. IIOv-lllr, resp. 4r-5r. Ik hoop op de kwestie
van deze tekstrelatie elders uitgebreider in te gaan.
Het Breviloquium blijkt - zoals reeds in Heeroma 1957 werd aangetoond - verder ook nog aan
de basis gelegen te hebben van het boek Exemplaer, waarnaar wordt verwezen in de Dietsche
Doctrinael (1345), evenals Jans teestrye ontstaan te Antwerpen en wel vaker aan Boendale toegeschreven.
Over de aard en de ruime handschrifte1ijke overlevering van het Breviloquium zie
Swanson 1989: 41-62.
18 Hs. Utrecht DB, 391, fl09ra en 237, f.l. De door Swanson geraadpleegde exemplaren
geven uitvoeriger narrationes exemplares et persuasorie ad utilitatem presidentium et instructionem
in thronis residentium (Swanson 1989: 42).
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE.
19 Kap. 3, v. 274-285.
20 Kap. 4, v. 414-441; kap. 5, v. 462-464.
21 Kap. 3, v. 296-297, 336-337; kap. 9, v. 747-772; kap. 13, v. 1121-1165.
22 Kap. 6, v. 546-553; kap. 7, v. 584-611.
2l
Hemel ende erde ...
Sciep hi al met enen woerde;
Ende dat onthoudt
Al sine wijshede
(Kap. 16, v. 1524-1528)
Hi es ieghenwerdech over al
In hemel in helle op berch in dal
(Kap. 16,v. 1542-1543)
Hi verlenet al ende gheeft
Daer die mensche mede leeft
Ende versietene spade ende vroe
Van dat hem behoert toe
Na dat sire wijsheyt ghenoeght
Daer hi eiken mensche in voeght
(Kap. 16, v. 1552-1557)
Want God allene alles machtich es
Te nemene ende oec te ghevene
Alsoet sine wijsheyt ordineert
Diet al houdt ende regneert
(Kap.l7, v. 1645-1649)
Het doet al Gods moghenthede
Die ieghenwerdech es telker stede
(Kap. 17,v. 1660-1661)
Hi ghevet al meerder ende minder
Na dat sire wijsheyt dunct. ..
Dat elken ter sielen best es.
(Kap. 17, v. 1695-1697)
341
24 Zo luidt het negatieve oordeel over de literatoren 'wat dat si segghen hier af / Dat en
doech niet een caf' (v. 1626-1627) en de afwijzing van de godsgeleerden 'wat dat si spreken
daer af / Dat en es al ma er een caf' (v. 1490-1491).
25 Voor vroegere passages waarin dit gedachtengoed reeds werd verwoord zie vooral kap.
16, v. 1524-1535, kap. 17, v. 1645-1651.
26 Te denken valt in dit verband bijvoorbeeld aan het herkennen en vaak ook interpreteren
van parallel opgebouwde tekstdelen; voor Middelnederlandse voorbeelden zie bijvoorbeeld
Wackers 1986: 121-130; 163 enJanssens 1988: 92-95. Ook het volgen van zogenaamde 'entrelacement'
-structuren in de Arturromans stelt eisen aan het assimilatievermogen.
27 Voor illustratie en toelichting zij binnen het bestek van dit artikel verwezen naar
Berendrecht 1990: 375-381.
28 Illustratief in dit verband zijn onder meer Maerlants derde vraag (waarom God de zondaar
die slechts gedurende zijn leven zondigt voor eeuwig straft), die ook is overgeleverd in
een Quaestiones-commentaar op de brieven van Paulus (zie Patrologia Latina. [Ed.] Migne,
175, 448, quo lxi en over het auteurschap Smalley 1984: 74), de vierde vraag of weldaden verricht
in een staat van hoofdzonde al dan niet bijdragen tot het zieleheil, de uitvoerige uiteenzetting
in de vijfde vraag met begripsonderscheidingen tussen caritas of christelijke liefde en
andere al dan niet geoorloofde vormen van liefde enz.
29 In verband met het vrij hoge abstractieniveau waarop Maerlant zijn tekstsamenhang heeft
geconcipieerd zie de observaties van Verdam en Leendertz 1918: xciv-xcv en nog Berendrecht 1990.
30 Het continueren van het perspectief van de gemeenschappelijke afkomst uit Adam werd
ook als een van de structureringsprincipes gehanteerd door Maerlant in de opeenvolging van
zijn zesde en zevende vraag:
Lieve Jacop, so berecht mi:
Of dat vole al comen si
Van den eersten Adame,
Twi es deen edel, dander vri
(Wap. M., v. 469-472)
Jacop, ic hore an dine woart,
Dat alle menschelike gheboort
Van Adame begonde.
Hoe es die maechscap so testoort,
Dat deen den andren vermoort ?
(Wap.M., v. 586-590)
31 Het verband tussen het ontstaan van de lijfeigenschap en het voorkomen van uitroeiing
342 D. KINABLE
van de strijdende partijen in de Griekse, Romeinse en Carthaagse oorlogen in de Teest. (v.
1954-1968) ontbreekt in de Wap. M. Deze versregels vallen dan ook buiten de eigenlijke ontlening
aan Maerlants dialoog.
32
Martijn, dat duutsche loy vertelt,
Dat van onrechtre ghewelt
Eighindoem es comen.
Alse een prinche wan wijch up tfelt,
Tfole, datmen te live helt,
Dat dede hi verdomen
Ende vercopen omme ghelt.
Dits vole, datmen eighin schelt
Ende men scale hoort nomen.
(Wap. M., v. 521-529)
Al spreect in sinen boec Alaen,
Dat edelheit quam sonder waen
Van veroudder rijcheden :
Die edelheit mach men af dwaen;
Wert men arem, so eist ghedaen,
Men valt in doude stede.
(Wap. M., v. 576-581)
Mine roec, wiene droech of wan,
Daer trouwe ende doghet es an
Ende rene es van seden,
Uut wat lande dat hi ran,
Dats, dien ic der namen an
Van der edelheden.
Al vercochtmen selken man
Hens niemen diene gheroven can
Siere doghedachticheden.
Mi dinke dat edelheit began
Uter rein re herten dan
Met dogheden besneden,
Ende beghint noch heden.
(Wap.M.v.547-559)
Ende de ghene die men dus [in veldslagen] vinghe
Souden te eyghenen dienste staen
Den ghenen diene hadde ghevaen
Ende oec al dat van hem quarne.
Aldus so quam die blame
Vanden eyghendome yrst toe
Ende alse een peert of een coe
Mochte mense ter marct leyden.
Ende aldus so besceyden
Dus die oude rechten
Dat yrst begonsten dienstknechten
(Teest., v. 1969-1979)
In sie nieman edel op ertrike
Hine si mechtich ende rike;
Hoe hebben si dedelheyt allene
Ende dat mate vole en heeft en ghene ?
Selke liede segghen also :
Si quame vander rijcheyt toe.
Hier bi [t.w. een eigen exemplareeks]
moghedi merken wale
Dat dat es gheveynsde tale
Dat edelheyt van Gade [ees : goede] comen soude
Die wilen ontspaerden doude
(Teest. , v. 1996-2001 en 2038-2041)
Een arm man die wint sijn broet
Om dat hi enen sac draghet op sijn hoet
En es hi tonedelre niet een twint
Op dat sijn herte doghet kint
Ende sine sinne houdt dare
Van alre dorperre mare;
Ende eens rijcs vrijs coninx sone
Die quader seden es ghewone
Ende van nature onreyne ghemoet
Es een dorper des sijt vroet.
Armheyt en can ontedelen nieman
Ende rijcheyt en can edelen yeman
Si moet al uter herten comen.
(Teest., v. 2042-2054)
3J In de verzen 2052-2054 stelde hij dat 'Armheyt en can ontedelen nieman / Ende rijcheyt
en can edelen yeman'; nu dat men 'in allen deden' goed kan leven en dat 'in wide caprune no
in inghe mede / En leghet ghene salichede' (v. 2194 en 2200-2201).
J4 Ook in de Lekenspiegel (ed. De Vries 1844-1848) laat Boendale zijn aversie blijken tegen
de bedelorden van franciscanen en dominicanen, evenals die der augustijnen, daar meer vanuit
een opwaardering van huwelijk en profane samenleving tegenover de religieuze levensstaat
en de streng-ascetische stroming daarbinnen in het bijzonder: 'Ofte al tfole worde
Jacobine, / Minder broeders ende Augustine, / Sartroyse ofte Clusenaren, / Wie zoudetlant
dan aren, / [ ... ] / Si mosten den dooster laten staen, / [ ... ] / Ende winnen in haren zweten /
Datsi drincken zouden ende eten, / Ghelijc si doen daghelijc / Die zitten inden huwelijc' (Lsp.!,
25, v. 103-118). .
BOENDALES]ANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 343
35 Feyarts 1950: 179-190; Congar 1961: 44-52; Szittya 1986: o.m. ix en 9; Simons 1987:
124-125,127 en 186-187.
36 De verstandhouding van de steden en hun overheden met de mendicanten blijkt in vele
gevallen uitstekend te zijn geweest (Hecker 1981), hoewel uiteraard ook de nodige plaatsen zijn
aan te wijzen met conflicten (Hecker 1981). Ook in het graafschap Vlaanderen is deze relatie
vaak nauw en goed geweest (Simons 1987, p. 229-232), wat ook blijktte gelden voor Boendales
eigen stad Antwerpen en de dominicanen (Prims 1929: 223-236 en 1933: 174-176) die er ten
tijde van deze auteur als enige mendicantenorde een klooster hadden (Simons 1987: 100).
37 V. 198-203; 229-241; 288-295; 623-625.
38 Vgl. v. 2639 : 'vrecke ende ghierech altoes'.
39 Vgl. v. 2643 e.v. : 'Haer hoverde es onghemaet'.
40 Zie De Vreese en De Vries 1941: 57-60 voor de bronnenproblematiek van dit exempel.
41 Brémond en Le Goff 1982: 30-31, 37, 82-83 en 159.
42 Voor meer vindplaatsen van dit onderscheid zie MNWIX, 1430.
43 V. 2989-3003; 3084-3099.
44 Zie hiervoor de bijdrage van J. Reynaert over contemptus-thematiek in de bundel
Latinitas en Middelnederlandse letterkunde (ter perse) onder redactie van P.W.M. Wackers
(NLCM-reeks).
45 In zijn editie (p. 276-284) heeft Snellaert dan ook terecht de twee korte teksten die in het
tweede boek van het teksthandschrift na de Teesteye zijn opgenomen en waarvoor de kopiist
de kapittelnummering heeft laten doorlopen, als zelfstandige gedichten met een nieuwe verstelling
laten volgen. Ook de bij het slot van menig middeleeuws werk gebruikelijke, gebedachtige
formulering in de eindverzen 4088-4101 van Teesteye-kapitteI43, laat er trouwens
geen twijfel over bestaan dat Boendales dialoog hier zijn eindpunt heeft bereikt.
46 Voor de problematiek van de tekstfiliatie zie de studie vermeld in noot 44.
47 Badel1988: 101-102.
48 Door de vrije parafrasering of de globale aansluiting bij een opvatting van Maerlant is
enige speling in de afbakening van de ontleende tekstgedeelten niet altijd uit te sluiten. Voor
het volgende overzicht van de hierboven besproken, verspreid voorkomende passages is daarom
naar redelijkheid gestreefd bij de versverwijzingen :
Wap. M., v. 1-3 en Teest. v. 131-139; Wap. M., v. 14-16 en Teest. 140-143; Wap. M., v. 4-
10 en Teest. 853-857; Wap. M., v. 67-78 en 92-100 en Teest. 866-877 en 884-886; Wap. M.
144-156 en Teest. 1628-1630 en 1643-1644; Wap. M. 241-247 en Teest. 2424-2433; Wap. M.
248-260 en Teest. 2415-2423; Wap. M., v.469-473 en Teest. v. 1942-1946; Wap M., v.521-529
en Teest.1969-1979; Wap. M., v. 547-559 en Teest., v. 2042-2054; Wap. M., 576-581 en Teest.,
v. 1996-2001 en 2038-2041; Wap. M., v. 781-789 en Teest., v. 3613-3623.
49 De enige uitzondering op dit stramien vormt strofe 66, waar Jacob Martijn, die wil
instemmen met het antwoord, onderbreekt.
50 V. 1726-1735; 2083-2091; 2548-2565; 2980-2987; 3354-3359.
BIBLIOGRAFIE
Arbusow 1963 - L. Arbusow: Colores rhetorici. Eine Auswahl rhetorischer Figuren und
Gemeinplätze als Hilfsmittel für akademische Ubungen an mittelalterlichen Texten. Göttingen,
1963.
Badel, 1988 - P.-Y. Badel: 'Le débat'. In: Grundrifl der romanischen Literaturen des Mittelalters.
Tl. VIII/l. La littérature française aux XIVe et XV siècles (Heidelberg, 1988), p. 95 -11 O.
Berendrecht 1990 - P. Berendrecht: 'Maerlants Eerste Martijn: een 'leer-rijk' quodlibet?' In:
Spektator 19 (1990), p. 369-385.
Blank 1970 - W. Blank: Die deutsche Minneallegorie. Gestaltung und Funktion einer spätmittelalter/
ichen Dichtungsform. Stuttgart, 1970.
344 D. KINABLE
Brandis 1968 - T. Brandis: Mittelhochdeutsche, mittelniederdeutsche und mittelniederländische
Minnereden. Verzeichnis der Handschriften und Driicke. München, 1968.
Brémond en Le Goff 1982 - C. Brémond &]. Le Goff: L' Exemplum. Turnhout, 1982.
(Typologie des sources du Moyen Age occidental, 40).
Caplan 1977 - Ad C. Herennium. De ratione dicendi. [Ed.] H. Caplan. Cambridge [etc.], 1977.
[repr.].
Congar 1961 - Y. ].-M. Congar: 'Aspects ecclésiologiques de la querelIe entre mendiants et
séculiers dans la seconde moitié du XIIIe siècle et Ie début du XIV e'. In: Archives d' histoire
doctrinale et littéraire du Moyen Age 36 (1961), p. 35-149.
Feyarts 1950 - E. Feyarts: 'De evolutie van het predikatierecht der religieuzen'. In: Studia
catholica 25 (1950), p. 177-190.
Freese 1975 - Aristotle: The 'art' of rhetoric. [Ed.]].H. Freese. Cambridge [etc.], 1975. (Loeb
classical Library). [repr.]. ..
Glier 1971 - I. Glier: Artes amandi. Untersuchung zu Geschichte, Uberlieferung und Typologie der
deutschen Minnereden. München, 1971.
Hecker 1981 - N. Hecker: Bettelorden und Bürgertum. Konflikt und Kooperation in deutschen
Städten des Spätmittelalters. Frankfurt am Main, 1981.
Heeroma 1957 - K. Heeroma: 'Nieuwe Middelnederlandse fragmenten. 2. Dat Boec
Exemplaer'. In: TNTL 75 (1957), p.178-198.
Iwakuma 1981 - Y. Iwakuma: 'Instantiae. A study of twelfth century technique of argumentation'.
In: Cahiers de I' /nstitut du Moyen-Age Grec et Latin 38 (Copenhague, 1981).
Janssens 1988 - ].D. Janssens: Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van
Middelnederlandse ridderromans. Leuven/Amersfoort, 1988.
Janssens 1993 - J.D.Janssens: De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de 12de tot
de 15de eeuw. Leuven, 1993.
Jonckbloet 1889 - W.J.A.Jonckbloet. Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. Dl. II. 4e dr.
(Groningen, 1889).
Kalff 1906 - G. Kalff: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Dl. I (Groningen, 1906).
Knuvelder 1978 - G.P.M. Knuyelder: Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde,
Dl. I (Den Bosch, 1978).
Kretzmann, Kenny en Pinborg 1982 - The Cambridge history of later medieval philosophy. From
the rediscovery of Aristotle to the disintegration ofscholasticism 1100-1600. [Ed.] N. Kretzmann,
A. Kenny,]. Pinborg. Cambridge [etc.], 1982.
Lexikon des Mittelalters. [Hrsg.] N. Angermann, [u.a.]. Bd. VI. (München/Zürich, 1993).
Meder 1991 - Th. Meder: Sprookspreker in Holland. Leven en werk van Wil/em van Hildegaersberch
(circa 1400). Amsterdam, 1991.
Van Mierlo 1949 -]. van Mierlo: De letterkunde van de middeleeuwen. Dl. I. 2e herz. en verm.
dr. ('S Hertogenbosch, 1949). Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. [Red.] F.
Baur, W.].M.A. Asselbergs,]. van Mierlo [e.a.]. Dl. I.
Prims 1929 - F. Prims: Geschiedenis van Antwerpen. Dl. II. De X/IIde eeuw. 3de Boek- De geestelijke
orde (Brussel, 1929)
Prims 1933 - F. Prims: Geschiedenis van Antwerpen. Dl. IV. Onder Hertog Jan den derde. 2de
boek - De geestelijke orde (Antwerpen, 1933).
Reynaert 1994 - J. Reynaert [e.a.]: Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde.
Amsterdam, 1994.
De Rijk 1977 - L.M. de Rijk: Middeleeuwse wijsbegeerte. Traditie en vernieuwing. Assen/Amsterdam,
1977.
Sim ons 1987 - W. Simons Stad en apostolaat. De vestiging van de bedelorden in het graafschap
Vlaanderen (ca. 1225-1350). Brussel, 1987. (Verhandelingen van de koninklijke academie voor
wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, jg. 49, nr. 121).
Smalley 1984 - B. Smalley: The study of the bible in the Middle Ages. Oxford, 1984. [repr.].
Snellaert 1869 - Nederlandsche gedichten uit de veertiende eeuw van Jan Boendale, Hein van Aken
en anderen. [Ed.] F.-A.Snellaert. Brussel, 1869.
Swanson 1989 - J. Swanson: John of Wales. A study of the works and ideas of a thirteenth-century
friar. Cambridge [etc.], 1989.
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 345
Szittya 1986 - P.R. Szittya: The antifraternal tradition in medievalliterature. Princeton, 1986.
Verdam en Leendertz 1918 -Jacob van Maerlant: Strophische gedichten. [Ed].]. Verdam en P.
Leendertz. Leiden, 1918.
De Vreese en De Vries 1941 - Dat dyalogus of twisprake tusschen den wisen coninck Salomon ende
Marcolphus. [Ed.] W. de Vreese en]. de Vries. Leiden, 1941.
De Vries 1844-1848 - Der leken spieghel. Leerdicht van den jare 1330, toegekend aan Jan Deckers,
klerk der stad Antwerpen. Leiden, 1844-1848.
Wackers 1986 - P.W.M. Wackers: De waarheid als leugen. Een interpretatie van Reinaerts historie.
Utrecht, 1986.
Te Winkel 1973 - ]. te Winkel - De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Dl. I en
Ir (UtrechtlLeeuwarden, 1973). [repr.].
A.M. Duinhoven
Had gebeld!
De irreële imperatief
Abstract - Reproaching remarks such as you should have given me a call and you should
have come correspond with imperative forms in Dutch: had gebeld, was gekomen!
('had called, had come!'). As an order requires an action in the future, the past tense
is intriguing. How could this recent senten ce type co me into being? This article
describes the gradual development of the construction. We could not use the
imperative form if it did not convey an imperative meaning. Therefore, had gebeld!
must be regarded as a command indeed, but of no avail as the moment for execution
has passed.
1. Inleiding
De meeste grammatica's van het hedendaags Nederlands maken bij de imperatief
melding van zinnen als:
(1) Had me even gebeld!
Was naar me toe gekomen!
In het algemeen passen bij de imperatieve modaliteit geen verleden-tijdsvormen: de
vereiste actie ligt steeds in de toekomst. l Toch zien de zinnen in (1) er als imperatieven
uit:2 het zijn aansprekingen en het subject ontbreekt. Als de tijd kon worden
teruggedraaid, mochten we zeker bevelen verwachten als bel me even! en kom naar me
toe!. De gelijkenis betreft niet alleen de vorm: het gaat ook om een aansporing, al is
de opdracht niet meer uitvoerbaar. Deze tegenstelling nu vormt de essentie van het
probleem: hoe kan iemand worden aangespoord tot een handeling in het verleden?
Op grond van deze logische tegenspraak zou men kunnen besluiten, dat we in (1)
niet met een 'echte' imperatief te doen hebben. Daarmee zijn echter niet alle problemen
opgelost. Hoe is het te verklaren, dat de taalgebruikers uitspraken over wat
er had moeten gebeuren, in de vorm gieten van de imperatief, die altijd op de toekomst
is gericht? Hoe kan deze 'imperatief van het plusquamperfectum' (ANS 1984:
450) in het Nederlands acceptabel zijn? Hoe is de constructie opgebouwd en welke
betekenisaspecten hangen met deze structuur samen?3
Hoewel imperatieven als bel! en kom eens langs! naar vorm en betekenis duidelijk
herkenbaar zijn, is de categorie voor de Nederlandse taalgebruikers kennelijk niet zo
scherp afgebakend, dat zich geen andersoortige zinnen kunnen aansluiten. Ook zinnen
met een plusquamperfectum blijken de vorm van de imperatief aan te nemen.
Zouden de taalgebruikers ze dan inderdaad ook als bevelen opvatten? In elk geval
TNTL 111 (1995) 346-364
HAD GEBELD! 347
tot op zekere hoogte, anders was de imperatieve vorm niet bruikbaar. Blijkbaar
wegen de overeenkomsten met de imperatief-presens zwaarder dan de verschillen.
Welke overeenkomsten zijn er dan, en wat zijn de verschillen?
Laten we om tot een beter begrip te komen, eerst bezien wat er over het ontstaan
en gebruik van de constructie bekend is.
2. Voorgeschiedenis
Over de status van het zinstype in (1) zijn de meningen verdeeld. Alleen Proeme
(1984), Paardekooper (1986: 17) en Luif (1986: 78) spreken van imperativus, gebiedende
wijs en gebiedende zinnen. In het algemeen durft men zo ver niet te gaan en
wijst men slechts op overeenkomsten met de imperatief in vorm en betekenis:
'Naar vorm en betekenis vergelijkbaar met een imperatiefzin zijn zinnen met een plusquamperfectum
die het ongewenste van een niet meer te veranderen werking uitdrukken'
(ANS 1984: 450). Het gaat om 'een eigenaardig zinstype, dat door afwezigheid van een
subjekt aan de imperatiefkonstruktie doet denken' (De Vooys en Schönfeld 1967: 158).
'Een zin van imperatieven vorm kàn ook betrekking hebben op den verleden tijd: zijn functie
is dan echter niet een bevel, maar een verwijt over een verzuim, gericht tot de aangesproken
persoon' (Overdiep en Van Es 1949: 506). 'De functie [is] niet meer imperativisch,
doch de modale uitdrukking van een verwijt' CV an Es 1966: 149). 'Een
imperatiefachtige vorm, dus een vorm zonder uitgedrukt subject', 'een zinstype dat traditioneel
met de term irrealis wordt aangeduid' (De Schutter en Van Hauwermeiren 1983:
155).
Ook al laten zinnen als (1) zich niet gemakkelijk categoriseren, dat het zinstype tot
de Nederlandse grammatica behoort, wordt niet betwijfeld. De constructie lijkt echter
jong te zijn. Voorzover ik heb kunnen nagaan, wordt er pas rond 1900 melding
van gemaakt.
Grammatica's uit de vorige eeuw verklaren eensgezind, dat de imperatief 'geene
tijden, en eigenlijk alleen den tweeden persoon, in het enkel- en meervoudige getal,
heeft' (Weiland 1820: 145), 'slechts éénen tijd kent, den tegenwoordige' (Bilderdijk
1825: 69; 1826: 172), 'slechts een praesensvorm toelaat' (Brill1849: 305). 'De imperatiefheeft
slechts één tijd, het praesens, en slechts één persoon in de beide getallen
(nam. den 2den)' (Van Helten 1877: 45). 'In de gebiedende wijs heeft de werking alleen
in den tegenwoordigen tijd plaats' (Cosijn en Te Winkel 1893: 87). Van Helten
(1883: 118-9) geeft een opsomming van middelen om de gebiedende modaliteit tot
uitdrukking te brengen: de gewone vorm (ga.0, de infinitief (gaan.0, de indicatiefvorm
(gij gaat.0, modale hulpwerkwoorden (gij moet, zult gaan.0, het verleden deelwoord
(nu de weg terug gegaan.0. Van was gegaan! is nog geen sprake.
De eerste vermelding van op (1) gelijkende zinnen heb ik gevonden in een voetnoot
in Den Hertog (1903-19041I: 143, n. 1): 'Aandacht verdienen constructies als:
(2) Had het maar liever niet gezegd!
Was maar liever hier gebleven!
waar de weglating van het onderwerp de [wensch]zinnen gebiedend doet schijnen'.4
348 A.M. DUINHOVEN
Den Hertog meent dus, dat deze schijnbare imperatieven tot wensende zinnen met
subject moeten worden herleid:
(3) Had je het maar liever niet gezegd
Was je maar liever hier gebleven
Daar de zinstypen (2) en (3) nog steeds uitwisselbaar zijn, is het gelegde verband
waarschijnlijk. Ook het feit dat in beide zinstypen vaak het modale maar wordt
gebruikt, wijst op verwantschap.5
Met de overgang van (3) naar (2) is echter nog niet de hele ontwikkeling beschreven.
Er zijn tenslotte ook zinnen als (1) ontstaan. Niet alleen ontbreekt daarin een
tegenstellend bijwoord als maar of dan, ook de aanvulling met een subject is uitgesloten.
Aan de zinnen in (1) kan netzomin als aan 'gewone' imperatieven je worden
toegevoegd: *bel je! *had je gebeld! *kom je! *was je gekomen! Dit formele gegeven,
gecombineerd met het feit dat het om een aansporing gaat van de tweede persoon,
zou voldoende reden kunnen zijn om in (1) inderdaad van een imperatief te spreken.
Dan moet echter duidelijk worden, hoe het verleden-tijdsaspect met het bevel tot
actie te verenigen valt; of liever, hoe het komt dat de taalgebruikers deze combinatie
kennelijk niet problematisch achten.
We zullen hieronder de overgang van (2) naar (1) trachten te verklaren. Maar
eerst moet de ontwikkeling van (3) naar (2) duidelijk zijn. Wat maakt, dat het subject
werd en wordt weggelaten? Subjectloze persoonsvormen zijn in het hedendaags
Nederlands uitzonderlijk, zodat er een goede reden voor het ontbreken van het
onderwerp moet wezen. Daar alleen het subject van de tweede persoon (je, jij, gij,
jullie) achterwege blijft, worden we wel gedwongen de oorzaak te zoeken in de gelijkenis
van (3) met de imperatief presens:
(4) Zeg het niet!
Blijf hier!
Erg frappant zijn de overeenkomsten tussen (3) en (4) echter niet. In beide zinstypen
deelt de spreker de aangesprokene mee wat deze moe(s)t doen. In de gewone
imperatief (4) echter gaat het om een op uitvoering gerichte opdracht, in (3) om een
vergeefse verzuchting achteraf. Het verschil lijkt onoverbrugbaar.
Nu is de imperatief presens een complexe 'taalhandeling' waarin verscheidene
factoren een rol spelen. In bepaalde situaties kunnen er elementen naar de achtergrond
verdwijnen. Juist het uitvoeringsaspect nu blijkt in sommige gebruikswijzen
te ontbreken, zoals we in de volgende paragraaf zullen zien. Dat maakt de afstand
tussen de imperatieven van presens en plusquamperfectum reeds minder groot.
3. Imperatief in voor- en nazin
De meest opvallende tegenstelling tussen bel! en had gebeld! ligt in het feit dat in de
laatste zin de beoogde handeling niet meer uitgevoerd kan worden. In vele gevallen
van gebruik echter wordt ook bij de imperatief van het presens geen uitvoering van
een handeling beoogd. Zoals Proeme (1984: § 4) heeft betoogd, kennen imperatieven
als bel! en kom! naast een 'uitvoeringsinterpretatie' ook een 'voorstellingsinterHAD
GEBELD! 349
pretatie'. Deze tegenstelling, die we hieronder kort zullen bespreken, is mijns
inziens tot een syntàctische oppositie te herleiden: de imperatief kan een zelfstandige
mededeling vormen, maar ook in onzelfstandige voor- en nazinnen worden
gebruikt.6
De zelfstandige imperatief-Een op zichzelf staande imperatief als bel! bestaat uit een
bevel en een specificatie: 'ik beveel dat je belt'. De spreker geeft een opdracht die
moet resulteren in een actie van de aangesproken persoon. We hebben met een
gefaseerde, causatieve constructie te doen. Deze tweeledigheid is ook in de vorm
aanwijsbaar. Hoewel bel! eenledig lijkt, kunnen we in het geheel van de mededeling
toch twee elementen onderscheiden: het morfologisch/syntactische teken (de afwezigheid
van subject en persoonsuitgang), dat we met 0 zullen aanduiden,7 en het
lexicale teken, de werkwoordstam bel.
De twee elementen worden successievelijk, gefaseerd, 'analytisch' gepresenteerd:
8
(5) 0 kern -7 bel! specificatie d.i. 'ik beveel -7 dat je belt'
De pijl duidt op een faseverschil: in een analytische constructie worden verbanden
gelegd; de elementen worden gefaseerd aangeboden; het gaat om een uiteenzetting.9
In dit geval wordt uit het ontbreken van subject en persoonsuitgang duidelijk, dat de
spreker een bevel geeft. De werkwoordstam specificeert om welke opdracht het gaat. 10
De onzelfstandige imperatief-De imperatief presens nu, die in een zelfstandige zin
een gefaseerde, analytische opdracht aanduidt, komt ook in bijzinnen voor en bevat
dan niet veel meer dan een ('synthetische') verwijzing naar een gebeuren. De eerste
fase ('ik beveel') ontbreekt. De imperatief in voor- en nazin geeft niet een op uitvoering
gericht bevel, doch vermeldt een mogelijke gebeurtenis. De werking staat
centraal; het aspect van dwang is ondergeschikt.
Reeds in het midden van de vorige eeuw heeft Brill (1849: 305) erop gewezen, dat
de imperatief als voorwaardelijke bijzin dienst kan doen:
(6) Wees te vreden, zoo zult gij gelukkig zijn
'dat is, zoo gij te vreden zijt, zult gij gelukkig zijn'. In een hypothetische voorzin (als in
6 en 7) wordt uitvoering van de handeling niet beoogd.ll En hetzelfde geldt voor de
nazin die de consequentie van een hypothetische voorwaarde noemt (als in 8):
(7) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
(8) Als je het boek niet kunt lenen, koop het dan zelf
voorwaardelijk
concluderend
Doordat het niet om een bevel of verplichting tot handelen gaat, kunnen in beide
zinstypen ook onuitvoerbare en oncontroleerbare werkingen worden genoemd:
(9) Vat een kou en je kunt je optreden vergeten
(10) Het loopt jou altijd mee; heb ook maar eens tegenslag!
350 A.M. DUINHOVEN
De spreker draagt de aangesprokene niet op een kou te vatten of tegenslag te hebben.
Het gebruik van deze gebeurwerkwoorden bewijst, dat het niet om een bevel
tot handelen gaat. De imperatiefzinnen vormen elementen in een redenering. Het
verbale element verwijst naar een hypothetische gebeurtenis waarvan moet worden
uitgegaan, of waartoe moet worden geconcludeerd. Het ondergeschikte imperatieve
aspect geeft de hypothese of conclusie een dwingend aspect.
4. Epistemische imperatief
De zelfstandige imperatief is te beschouwen als een 'speech act' of 'taalhandeling'.
Deze verbale handeling vereist een reële gesprekssituatie, waarin de spreker druk
uitoefent op de aangesproken persoon. Logische uitspraken daarentegen zijn altijd
geldig en niet aan plaats en tijd gebonden. Binnen een argumentatie als in (7) en (8)
verdwijnt daardoor de spreker uit beeld; van de door hem uitgeoefende dwang blijft
slechts een vage notie van 'moeten' over. Met het (causatieve) bevel verdwijnt de
fasering; wat resteert is een synthetische vermelding van de door de aangesproken
persoon uit te voeren werking (je + V):
(11) Ik beveel kern ~ je geeft specificatie ~ (dwang) je geeft kern
De ondergeschikte imperatiefzin bevat nu in essentie een subject-predicaatsverbinding;
het vervaagde imperatieve element geeft nog slechts een dwingend karakter
aan conditie en consequentie. Zonder veel betekenisverschil kan het geïmpliceerde
subject je ook worden uitgedrukt, wat er inderdaad op wijst, dat de werking centraal
staat en de dwang naar de achtergrond is verdwenen:
(7) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
(7') Je geeft / geef je Jan een boek, ...
(8) Als je het boek niet kunt lenen, koop het dan zelf
(8') ... , dan koop je het zelf
In (7) en (8) wordt niet op uitvoering van de werking aangedrongen; de aangesprokene
wordt ertoe aangezet zich de gebeurtenis voor ogen te stellen; we kunnen van
'epistemische' imperatieven spreken. De zinnen presenteren het resultaat van verstandelijke
overwegingen. Er worden feiten gecombineerd, causale verbanden
gelegd en conclusies getrokken. De gebeurtenissen vinden plaats in het domein van
de geest. Het gaat niet om te verrichten werkingen in een concrete situatie, in de
'werkelijke wereld'.
In (7) wordt een samenhang tussen twee gebeurtenissen onderkend: wanneer de
werking in de voorzin plaats vindt, volgt daarop steeds de werking van de nazin. De
dwang die uit de imperatief spreekt, betreft niet de uitvoering der werking, want de
werking wordt niet uitgevoerd. De hele uitspraak releveert een logisch verband en
beschrijft geen concrete situatie. De dwang staat los van de werking en kan alleen op
de hypothese betrekking hebben: 'veronderstel'. Ook in (8) wordt geen direct bevel
gegeven. De aansporing in de nazin is aan een voorwaarde gebonden: de spreker
verwacht niet, dat de opdracht meteen wordt uitgevoerd. 12 De dwang geldt dan ook
HAD GEBELD! 351
niet de werking doch de gevolgtrekking. Schematisch kunnen de verhoudingen als
volgt worden weergegeven:
(7") Dwingende hypothese {je V}
(8") Dwingende gevolgtrekking {je V}
'(veronderstel) je geeft'
'(besluit) je koopt'
Ondanks de imperatiefvorm, zo kunnen we concluderen, wordt de aangeduide werking
niet bevolen. Er wordt niet op uitvoering van een handeling aangedrongen.
Het feit dat de dwang van de werking is gescheiden, maakt de werkwoordsvormen
geef en koop tot (synthetische) aanduidingen van de door de aangesproken persoon
verrichte werking. Dat verklaart de afwisseling van de imperatiefvorm met subjectpredicaatsverbindingen
(7' en 8'). Doordat de aangesproken persoon niet tot handelen
wordt gedwongen, kunnen ook gebeurwerkwoorden worden gebruikt (9 en
10) en perfectum-vormen als in:
(12) Heb dat drankje één maal gedronken en je bent eraan verslaafd
Ben maar eens door een hond aangevallen, dan blijf je bang 13
We kunnen concluderen, dat de epistemische imperatief van het presens in onzelfstandige
zinnen geen bevel inhoudt tot uitvoering van een handeling, netzomin dus
als de imperatief van het plusquamperfectum. Dat is een feit van belang, daar deze
nieuwe imperatief, zoals zal blijken, in onzelfstandige zinnen is ontstaan. En er is
nog een overeenkomst. De afwisseling in de bijzin van subjecdoze imperatiefvorm
(geef) en subject-predicaatsverbinding (je geeft) blijkt in de voltooide tijd eveneens
voor te komen (badje gebeld, dan ... ; bad gebeld, dan ... ). De ontwikkeling die tot wegval
van je heeft geleid, zullen we in de twee volgende paragrafen bezien.
5. Irrealis, klacbt en verwijt
Parallel aan (13) en (14):
(13) Geef je Jan een boek, dan zit hij meteen te lezen
(14) Je geeft Jan een boek, en hij zit meteen te lezen
kunnen ook zinnen met plusquamperfectum (en trouwens ook met imperfectum en
perfectum) worden gebruikt:
(15) Had jeJan een boek gegeven, dan zat hij meteen te lezen
(16) Je had Jan een boek gegeven, en hij zat meteen te lezen
Zinnen als deze beschrijven gebeurtenissen die werkelijk hebben plaats gevonden.
De voorzinnen noemen een werking die op een bepaald punt in het verleden al voltooid
was.
Omschrijvingen met bad « badde) en was « ware) brengen echter ook vaak tot uitdrukking
dat een beoogde handeling niet is uitgevoerd:
(17) Had je Jan een boek gegeven, dan had hij wat te doen gehad
(18) Was je gekomen, dan hadden we de zaak geregeld
352 A.M. DUINHOVEN
De hoofdzinnen in (17) en (18) beschrijven een niet gerealiseerde eindtoestand. Daardoor
moet ook de hypothetisch-conditionele bijzin als een IRREALIS worden begrepen. De bijzin
noemt een niet meer te vervullen voorwaarde. Tot in deze eeuw werd het niet-werkelijkheidsaspect
door de conjunctief (ware, hadde) tot uitdrukking gebracht.
Bijzinnen van voorwaarde in de vragende vorm CVf S) en in de conjunctief komen
we reeds in het Middelnederlands tegen (vgl. Den Hertog 1903-1904/II: 99; Stoett
1923: § 302). Dit gebruik vinden we al beschreven door Brill (1849: 303: ware hij
inschikkelijker geweest, zoo ... ), en Van Helten (1883: 116: had hij 't mij maar gezegd, ik
had hem wel geholpen). Het feit dat van het niet bereikte en onbereikbare gevolg melding
wordt gemaakt, verraadt dat het negatieve resultaat wordt betreurd. Uit de zin
spreekt daarom teleurstelling. Had/was « hadde/ware) markeert de mededeling als
een KLACHT, een ONVERVULBARE WENS. Dit aspect wordt onderstreept door de frequente
toevoeging van het bijwoord maar.14
Dit soort vruchteloze wensen kan op elke persoon betrekking hebben (had ik, had
je, had hij gebeld, hadden wij, jullie, zij gebeld, dan ... ). De situatie echter waarin aansprekingen
als (17) en (18) worden gebruikt, onderscheidt zich van die waarin andere,
afwezige, personen als subject optreden. De aangesprokene, die de bedoelde werking
had moeten verrichten, kan van de verzuchting kennis nemen. Daardoor zal hij
de klacht op zichzelf betrekken en er een VERWIJT in voelen.ls En een verwijt houdt
een, weliswaar te laat komende en daardoor vergeefse, AANSPORING in. Daarmee
komt de spreker om de hoek kijken, die de aangesprokene duidelijk maakt wat er
naar zijn mening had moeten gebeuren. Deze adhortatieve connotatie kan alleen
ontstaan wanneer de beoogde werking door de aangesproken persoon ondernomen
had kunnen worden. Het moet om handelingen gaan; gebeurtenissen en toestanden
zijn uirgesloten.
Structuurverandering - Anders dan bij een wens zijn er bij een aansporing en a fortiori
bij een bevel twee personen betrokken: degene die aanspoort en degene die aangespoord
wordt, de spreker en de aangesprokene. Daardoor is de overgang van onvervulbare
wens of klacht (optatief) naar onvervulbare aansporing of verwijt (adhortatief)
niet slechts een semantische ontwikkeling. De herinterpretatie leidt ook tot een verandering
van structurele aard. In een wens (als moge hij bellen, hij belle of dat hij belle)
wordt naar een gebeurtenis verwezen. Het gebeuren wordt synthetisch gepresenteerd;
het geheel van de subject-predicaatsverbinding wordt als wenselijk voorgesteld: 'het is
wenselijk {dat hij belt}. Zo ook 'was het maar zo, {dat je had gebeld}'.
Wanneer nu een onvervulbare wens als had je maar gebeld door de aangesprokene
wordt begrepen als een verwijt, als een vergeefse aansporing, ontstaat er een zekere
chronologie of fasering in de zin. De (causatieve) aansporing gaat uit van de spreker
en beoogt een actie van de aangesproken persoon. Als aansporing impliceert had (je)
maar gebeld dus twee betrokken personen, die successievelijk optreden: A spoort B
aan tot een handeling. Centraal staat nog de werking door de aangesprokene, maar
duidelijk is toch dat er van de spreker een zekere dwang uitgaat:
(19) Spreker spoort aan adhortatieve connotatie --t {je V}kern
Bij deze interpretatie vormt de door de tweede persoon achterwege gelaten handeling
de kern van de mededeling. De verwijtende aansporing is ondergeschikt.
HAD GEBELD! 353
De in (19) beschreven fasering heeft in eerste instantie slechts betrekking op de
semantische elementen (bevel van spreker ~ handeling van aangesprokene). Het
ligt echter voor de hand, dat de taalgebruikers proberen de tweeledige vorm met de
tweeledige inhoud in verband te brengen. Dat heeft om te beginnen tot de wegval
van je geleid.
6. Wegval van je
Als bijzin van voorwaarde worden in de tegenwoordige tijd vragende, mededelende
en bevelende zinnen gebruikt:
(20) Geef je Jan een boek, dan zit hij meteen te lezen
(21) Je geeft Jan een boek, en hij zit meteen te lezen
(7) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
Het gebruik van deze verschillende vormen is niet verwonderlijk, daar we in oorsprong
met een vraag, beschrijving resp. bevel te doen hebben. Deze aanvankelijk
zelfstandige zinnen zijn aan de gevolgzinnen ondergeschikt geworden. De imperatiefvorm
in de bijzin (7) is dus te verklaren vanuit de imperatief in de hoofdzin.
Subjectloze bijzinnen met had en was daarentegen (vg1. 27 en 28 hieronder) zijn niet
uit zelfstandige imperatiefzinnen ontstaan; de ontwikkeling is hier juist omgekeerd
verlopen. We moeten ons dus afvragen, waardoor het subject kon wegvallen. Er zijn
tenminste drie oorzaken aan te wijzen, die elkaar hebben versterkt:
1. Zoals we zagen, hebben zinnen als (17), (18) en (22) vaak een adhortatief karakter:
(22) Had jeJan maar een boek gegeven, dan had hij wat te doen gehad
Was je maar gekomen, dan hadden we de zaak geregeld
Aangezien ook de 'gewone' imperatief (als bel.0 de adhortatieve modaliteit tot uitdrukking
brengt, verklaart de aansporende interpretatie reeds ten dele de weglating
van het subject (~ had (maar) gebeld.0. Er zijn echter nog twee factoren van belang.
2. Het feit dat had/was « hadde/ware) de zin als een onvervulbare wens, als een spijtige
verzuchting achteraf, typeert, maakt had/was tot een markeringsteken der
modaliteit. Deze modale functie scheidt de persoonsvorm van de beschrijving der
werking: 16
(23) Had # je me gebeld, dan .. .
Was # je gekomen, dan .. .
Door de isolering der persoonsvorm wordt deze subjectloos en daar ook het participium
geen subject vereist, kan het vanzelfsprekende en onbetoonde subject je worden
gemist: had me (maar) gebeld en was (maar) gekomen.
3. Bij de weglating van je zal ook de parallellie tussen zinnen als (24) en (25) een rol
hebben gespeeld:
(24) GeefjeJan een boek, dan ...
(25) Had je Jan een boek gegeven, dan ...
354 A.M. DUINHOVEN
Daar in plaats van geef je ook het subjectloze geefkan worden gebruikt, lijkt het
regelmatig wanneer het subject ook bij had je wordt weggelatenP
(26) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
(27) Had Jan een boek gegeven, dan had hij wat te lezen gehad
ook: ... dan zit hij
? en hij had
De parallellie tussen (26) en (27) is overigens nog niet volkomen. In (27) is de onderschikking
duidelijker dan in (26); het gebruik van het nevenschikkende en is in (27)
dubieus. Bovendien behoeft geefin (26) niet tot een bepaalde persoon of personen
gericht te zijn; geefkan net als geef je als onpersoonlijk worden geïnterpreteerd en
met 'geeft men' worden omschreven.1s Bij het plusquamperfectum echter wordt de
aangesproken persoon nog als het subject ervaren. Had loochent dus zijn herkomst
« had je) nog niet geheel.
Toch is en wordt had gegeven wel degelijk als een aansporing van de spreker opgevat.
Dat blijkt reeds uit het feit, dat weglating van je beperkt blijft tot werkingen waartoe
men kan worden aangespoord, tot handelingswerkwoorden dus:
(28) Had het raam dicht gedaan, dan ...
*Had het raam dicht gekregen, dan ...
Was naar huis gegaan, dan ...
*Was naar huis gestuurd, dan ... 19
Ook al gaat het in (27) en (28) nog om een voorwaardelijke bijzin, een vergeefse verzuchting
met adhortatieve connotatie, toch leggen de taalgebruikers blijkbaar een
verband met de zelfstandige imperatief. Zij kennen in het presens de samenhang tussen
de zelfstandige imperatief en de afhankelijke epistemische imperatief. Daardoor
lijkt het begrijpelijk, dat men naast de subjectloze aansporing in bijzinnen als (27) en
(28) ook een zelfstandige imperatief van het plusquamperfectum in de hoofdzin verwacht.
Deze analogie echter verklaart het ontstaan van de nieuwe constructie als in
(1) nog onvoldoende:
(1) Had me even gebeld!
Was naar me toe gekomen!
De afstand tussen de verwijtende, dus impliciet aansporende bijzin en de onmiskenbaar
bevelende hoofdzin is groot. Het lijkt waarschijnlijk, dat we een tussenstap
moeten aannemen.
7. Ellips
Bijzinnen die een zinsdeel vormen binnen een groter geheel, zijn synthetische constructies.
Zelfstandige zinnen daarentegen, waaronder ook de imperatief-zinnen,
hebben een analytische structuur. Het zijn uiteenzettingen, waarin de mededelingseenheden
gefaseerd worden aangeboden. De ontwikkeling van de synthetische
voorwaarde naar de analytische imperatief kan zich dus niet in de bijzin hebben voltrokken.
Een klacht als:
HAD GEBELD! 355
(29) Had je me (maar) gebeld, dan was ik gekomen
waarvan de werking (bellen) door de aangesproken persoon uitgevoerd had kunnen
worden, heeft wel een adhortatieve connotatie en dus een zekere fasering. Mede
daardoor kunnen we ook de imperatiefvorm gebruiken (zie § 6):
(30) Had me (maar) gebeld, dan was ik gekomen
Met een duidelijk gefaseerd bevel hebben we echter niet te doen. Alle nadruk ligt
nog op de nagelaten handeling. Dat blijkt niet alleen uit de zwak-adhortatieve betekenis,
maar ook uit het feit dat het subject je te allen tijde kan worden toegevoegd.
De verplicht subjectloze imperatief komt, net als in het presens, slechts in een
zelfstandige zin voor. Bij de overgang nu van bijzin naar zelfstandige zin zal de ellips
een belangrijke rol hebben gespeeld. De taalgebruikers hebben altijd de mogelijkheid
onduidelijke of juist vanzelfsprekende voorwaarden of consequenties onuitgedrukt
te laten. Men vergelijke:
(31) Wanneer ik je een goede raad mag geven(?) [ ... ]
[ ... ]; dan ga ik maar weer
Je weet het: als je zin hebt, [ ... ]
Zo kunnen ook irreële voorwaardelijke en concluderende zinnen en wens zinnen
met had je en was je worden gebruikt:
(32) Had je maar beter uitgekeken, [ ... ];
[ ... ]; had je maar beter moeten uitkijken
Was je voorzichtiger geweest, [ ... ]
[ ... ]; was je dan ook maar voorzichtiger geweest
Hier blijkt nog uit de tegenstellende bijwoorden en uit de inversie, dat we met een
groter verband en dus met onvolledige mededelingen ('ellipsen') te doen hebben.
Niet alleen zinnen met persoonsvorm en onderwerp, ook epistemische, voorwaardelijke
en concluderende, imperatiefvormen (§ 4) kunnen elliptisch worden
gebruikt:
(33) Word zelf maar eens tegengewerkt! [Dan wil ik je horen]
(34) [Het loopt jou altijd mee.] Heb ook maar eens pech!
Voor- en nazinnen met had en was vormen geen uitzondering:
(35) Had me maar gebeld; was naar me toegekomen! [dan ... ]
(36) [ ... ] Had me dan ook gebeld; was dan ook maar naar me toegekomen!
De subjectloze imperatiefvorm maakt het gemakkelijk de voor- of nazin te isoleren
en als een (schijnbaar) zelfstandige en analytische mededeling te presenteren.
Tegenstellende woorden als dan, eens, maar, nu, ook, zeifverraden echter meestal nog
de grotere samenhang.
In elliptisch gebruikte zinnen zonder subject kan het tegenstellende bijwoord ook
achterwege blijven. Weglating van maar in was maar thuis gebleven ontneemt de zin
bovendien het wensende karakter. Wat nu overblijft, is de aansporende modaliteit:
356 A.M. DUINHOVEN
was ~ thuis gebleven kern. Zonder inversie of verbindingswoord, is de zin niet langer
als een bijzin gekenmerkt. De subjectloze persoonsvorm in combinatie met de
adhortatieve modaliteit maakt het mogelijk de zin als een (nieuwe) imperatief te
interpreteren, waarin het bevel centraal staat: was kern ~ thuis gebleven!
8. De structurele opposities
Tegenover elkaar staan dus drie structuren, (a) de synthetische optatief, (b) de analytische
adhortatief en (c) de analytische imperatief:
(37a) Was # je maar gekomen
Had # je maar gebeld
(37b) Was ~ (je) (maar) gekomen kern
Had ~ (je) (maar) gebeld kern
(37 c ) Was kern ~ gekomen specificatie
Had kern ~ gebeld specificatie
a. In (37 a) gaat het om een on gefaseerde mededeling, ook al staat had/was als markering
van de modaliteit enigszins apart (vgl. 23). De gehele subject-predicaatsverbinding
('dat je was gekomen', 'dat je had gebeld') wordt wenselijk genoemd.
De spreker geeft niet aan, dat hij de ander tot een handeling zou willen dwingen.
b. In (37b) daarentegen weet de spreker over te brengen dat de ander van hem had
moeten komen of bellen. Deze dwang gaat aan de uitvoering der werking vooraf; er is
sprake van fasering. Daar de optatieve zin (37 a) al tweeledig is, ligt het voor de hand,
dat de eerste aansporende fase met het subjectloze (imperatieve) had/was verbonden
wordt geacht. Het aansporende aspect en daarmee de rol van de spreker is nog van
ondergeschikt belang; de door het deelwoord aangeduide werking staat centraal.
c. Wanneer deze gefaseerde zin op zichzelf komt te staan (37c), krijgt de aansporing
zoveel aandacht dat we van een zelfstandige opdracht kunnen spreken. Overheersend
is de dwang die de spreker op de aangesprokene uitoefent. De genoemde werking
moet worden gezien als de specificatie van het bevel.
Selectiebeperkingen - Dat de verschillen tussen (a), (b) en (c) voor de taalgebruikers
reëel zijn, blijkt uit enkele selectiebeperkingen. In een wensende zin is het subject
verplicht:
(38) Had je maar toestemming gekregen
*Had maar toestemming gekregen
Doordat een wens bovendien geen actie van de betrokken persoon vereist, zijn
behalve handelingswerkwoorden ook toestands- en gebeurwerkwoorden bruikbaar:
(39) Was je maar niet ziek geweest
Had je maar bericht ontvangen
Was je maar opgebeld
HAD GEBELD! 357
Alleen bij handelingswerkwoorden ontwikkelt zich de adhortatieve connotatie,
waarbij de aangesprokene de klacht van de spreker als een verwijt ervaart, als een (te
late) aansporing om in actie te komen. In de adhortatief zijn toestands- en gebeurwerkwoorden
uitgesloten:
(40) *Had ~ (je) bericht ontvangen; *was ~ (je) opgebeld
Zolang de onderschikking en het argumentatieve verband duidelijk is, kan in de aansporingen
nog had je en was je worden gebruikt. Het aspect van dwang is immers nog
zwak; de beschrijving der werking overheerst:
(41) Had ~ je me gebeld, dan ... d.i. 'als je me gebeld had, dan .. .'
Bij de imperatief in zelfstandige zinnen echter (37c) is explicitering van het subject
uitgesloten, net als bij de imperatief van het presens:
(42) *Was je thuis gebleven!
*Had je gebeld!
*blijf je thuis!
*bel je!
Deze overeenkomst wijst erop, dat was ~ thuis gebleven! en had ~ gebeld! inderdaad
imperatieven zijn. De structuur van de zin is geherinterpreteerd (37b :::::} 37 c), waardoor
het onmogelijk is geworden nog een subject te gebruiken. In de geïsoleerde
aansporing wordt de rol van de spreker van meer belang. De zin maakt niet langer
deel uit van een groter verband doch vormt op zichzelf een aanwijzing voor de aangesproken
persoon. Het aansporende element, dat met het eerste deel van de verbinding
is verbonden, gaat de kern van de mededeling vormen. De aanvankelijk
ondergeschikte aansporing wordt tot een op zichzelf staand bevel, dat in het tweede
deel wordt gespecificeerd:
(43) Had kern ~ gebeld! specificatie was kern ~ thuis gebleven! specificatie
Het is te begrijpen, dat binnen deze nieuwe structuur het subject je niet langer past.
Bij het bevel (had/was."), het centrale deel van de zin, is de tweede persoon wel
betrokken, maar niet als subject doch als indirect object.2o Deze datief-functie verhindert
de toevoeging van je:
(44) *Had je ~ gebeld! *was je ~ thuis gebleven!
Je kan weliswaar een datiefvorm zijn. Doordat echter de subjectsplaats leeg is, zou
het voornaamwoord als onderwerp worden geïnterpreteerd. En daarmee zou het
imperatieve aspect verdwijnen, dat juist door de subjectloosheid van het werkwoord
wordt gekenmerkt (zie § 3).
Maar hoe kan het subject je in het tweede deel worden gemist, waarin het om de
werking gaat die door de aangesproken persoon moet worden uitgevoerd? Het geïsoleerde
voltooid deelwoord vormt geen beschrijving van een activiteit, doch noemt
slechts de aard van de werking. Het participium specificeert de opgedragen handeling.
Daarom is er geen subject vereist. Het deelwoord is geen persoonsvorm; ook daarom
kan een subject achterwege blijven. En doordat ook had niet langer een persoonsvorm
vormt, is er geen mogelijkheid meer je toe te voegen.
358 A.M. DUINHOVEN
9. De essentie van de imperatief
We kunnen vaststellen, dat had gebeld! net als bel! door de taalgebruikers als een
imperatief is geïnterpreteerd, waarin het modale element, de door de spreker opgelegde
dwang, de kern vormt en de werking een specificatie. Net als in bel! probeert
de spreker in had gebeld! de aangesprokene zijn wil op te leggen. Het Nederlands
kent nu dus een zelfstandige imperatief van het plusquamperfectum. Dat roept weer
de in § 1 gestelde vraag op, hoe het mogelijk is iemand een bevel te geven tot een
handeling in het verleden.
Wanneer we de imperatief zo omschrijven, kan had gebeld! inderdaad geen imperatief
zijn. Het feit echter dat de imperatieve vorm wordt gebruikt en in zelfstandige
zinnen zelfs verplicht is, wijst erop dat de taalgebruikers wel degelijk aan een imperatief
denken. Voor hen is de uitvoerbaarheid van de werking kennelijk niet (meer)
essentieel. Centraal staat de dwang die de spreker op de aangesproken persoon uitoefent.
Dat deze dwang er meestal toe leidt, dat de aangesprokene de werking inderdaad
verricht, wordt kennelijk van ondergeschikt belang geacht. Welbeschouwd
houdt ook een imperatief als bel! niet in, dat de werking zal worden uitgevoerd. Men
kan iemand zelfs acties bevelen in het volle besef dat de uitvoering onmogelijk is. Juist
het ontstaan van de imperatief van het plusquamperfectum wijst erop, dat andere
aspecten van de imperatief-presens als wezenlijk werden en worden ervaren.
We zullen dus moeten vaststellen wat de overeenkomsten tussen de twee constructies
zijn, die voor de taalgebruikers de essentie van de imperatief vormen. In het
begrip bevel ligt 'verbale dwang' besloten. Zowel in bel! als had gebeld! is de spreker
aan het woord, die zelf en direct de aangesproken persoon onder druk zet. Die
dwang heeft betrekking op een handeling, die wordt gespecificeerd.21 Er is dus:
1. een spreker die verbaal dwingt;
2. een aangesproken persoon die gedwongen wordt;
3. en wel met betrekking tot een gespecificeerde handeling.
Deze drie elementen zijn in beide constructies aanwezig en kunnen daarom als kern van
de imperatief opvatting worden beschouwd. Het schema kan worden versimpeld tot
deze trits: {ik zeg --7 jij moet handelen} --7 handeling. De eerste twee elementen, die
tezamen het bevel vormen, liggen besloten in de morfologisch/syntactische aanwijzing
(geen subject, geen persoonsuitgang). Om welke handeling het gaat, wordt gespecificeerd
door een lexicaal element, de werkwoordstam resp. het voltooid deelwoord:
(45) 0 bevel --t bel specificatie
(46) {0 + had}bevel --t gebeld specificatie
Doordat gebeld een afzonderlijke fase in de constructie vormt, houdt het bevel niet
in, dat er een handeling in het verleden wordt bevolen, wat ook onlogisch zou zijn.
Had --7 gebeld is geen eenheid en daardoor geen samengesteld plusquamperfectum.
Ook gebeld op zichzelf is geen verleden-tijdsvorm, netzomin als het voltooid deelwoord
in het passief (je wordt gebelá), in de imperatief (en nu gebeld.0 en in verbindingen
als dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan ('om te zeggen').22 Door het faseverschil
tussen had en gebeld heeft dus de in had besloten tijdsaanduiding slechts
betrekking op de eerste fase van de verbinding, op het bevel. Maar het gaat toch niet
om een bevel in het verleden?
HAD GEBELD! 359
Binnen het bevel kunnen we, zoals gezegd, twee elementen onderscheiden: de verbale
dwang van de spreker die leidt tot een verplichting van de aangesproken persoon:
'ik zeg dat je moet'. Er is geen twijfel aan, dat de spreker in de gegeven spreeksituatie,
in het heden, optreedt. De imperatief is een 'directe rede'. Had! geeft dan
ook niet aan, dat het bevel in het verleden werd gegeven; had is verbonden met het
modale, dwingende 'moeten'. Anders dan een werking echter kent modaliteit geen
tijd. De verledentijdsvorm heeft een ander effect.
In het algemeen geldt, dat wat in het verleden heeft plaats gevonden, niet nu
gebeurt en daardoor in het heden niet-werkelijk is. Dat verklaart het feit, dat de verleden-
tijdsvorm vaak een irrealis aanduidt. Wanneer de modaliteit in het geding is,
bij een wens, bij onzekerheid of in een hypothese, geeft de verleden-tijdsvorm aan
dat de werking niet plaats vindt: kwam hij maar; mocht hij komen; zou hij komen; was
hij er zeker van, dan .... In geen van deze zinnen gaat het om een werking in het verleden.
Ook in had gebeld! geeft het imperfectum het bevel een irreëel aspect en maakt
duidelijk, dat de in het heden opgelegde dwang niet meer reëel is:
(47) 'Ik zeg dat je had moeten bellen'
De parafrase in (47) geeft de strekking van had gebeld! ten naaste bij weer. Er is echter
een essentieel verschil, waardoor de imperatiefvorm ook onvervangbaar is. In
(47) hebben we met een beschrijving te doen waarin wordt weergegeven (indirect)
wat in had gebeld! direct en dwingend wordt gezegd. Door het gebruik van de imperatief
zet de spreker de aangesprokene metterdaad onder druk.
10. Nabeschouwing
Het hedendaags Nederlands kent naast de gewone imperatief van het presens als bel!
ook een imperatief van het plusquamperfectum had gebeld!. De nieuwe imperatief,
niet meer dan honderd jaar oud, is ontstaan uit voorwaardelijke en wensende zinnen
als badje gebeld, [ ... ] en badje maar gebeld, [ ... ], die vaak een verwijtende, dus adhortatieve,
connotatie hadden en hebben. Tot in deze eeuw werd het irreële aspect in
dit soort constructies door de conjunctief (badde en ware) tot uitdrukking gebracht.
Na de definitieve overgang tot bad en was leverde wegval van het subject je een kale
werkwoordstam op, die tenslotte als een imperatief kon worden opgevat.
De ontwikkeling is in twee fasen verlopen: allereerst werd in bijzinnen met een
verwijtend aspect het subject je weggelaten. In tweede instantie is de subjectloze verbinding
{had/was + voltooid deelwoord} in min of meer zelfstandige zinnen geïnterpreteerd
als een bevel van de spreker. Bij hêide overgangen heeft de bestaande imperatief
van het presens als voorbeeld gediend.
Ontwikkelingen in de bijzin - Het verschil tussen een bevel als bel! en een voorwaardelijke
bijzin als had je gebeld, [ ... ] lijkt onoverbrugbaar groot. De imperatief van het
presens wordt echter niet alleen in een zelfstandige zin gebruikt, als een gefaseerde,
op uitvoering gerichte opdracht: (0 ~ bel! d.i. 'ik beveel ~ dat je belt'). Hij kan
ook in argumentaties dienst doen en een voorwaarde of conclusie tot uitdrukking
brengen. In een voorwaardelijke zin als:
(48) Klop (en er wordt opengedaan)
360 A.M.DUINHOVEN
kan de imperatief worden omschreven als 'stel, je klopt', 'indien je klopt'. De werking,
niet afhankelijk van het bevel, staat centraal; het verschil met (49) en (50) is
genng:
(49) Je klopt (en er wordt opengedaan)
(50) Klop je (dan wordt er opengedaan)
Door de parallellie van de voorwaardelijke zinnen klop je en had je geklopt lijkt naast
klop! ook had geklopt! passend. De weglating van je wordt bevorderd door de isolering
van had (had # je geklopt), dat een markeringsteken van de onvervulde wens
wordt,23 en door het verwijtende, dus aansporende, aspect van het zinstype.
Van bijzin naar zelfstandige zin - De subjectloze vorm en het adhortatieve betekenisaspect
maken het verwijtende had gebeld! tot een schijnbare imperatief. In elliptische
zinnen vervaagt het argumentatieve verband; de dwang kan niet meer aan voorwaarde
en conclusie worden gehecht, en moet daardoor wel tot de spreker worden
herleid. Deze zet de aangesproken persoon onder druk; hij geeft een bevel, ook al
kan dat niet meer worden uitgevoerd. Had gebeld! in de zelfstandige zin is geen eenheid
meer; we moeten een gefaseerde, analytische structuur aannemen: had bevel ~
gebeld specificatie. Zoals uit deze weergave blijkt, wordt er geen voorafgaande werking
bevolen; de verleden-tijdsvorm had maakt het bevel irreëel.
De ontwikkelingen kunnen als volgt in schema worden gebracht:
BIJZIN
•
hypothetisch-conditioneel
=> [+ klacht] (optatief)
=> [+ verwijt] (adhortatief)
had je gebeld, dan ...
had # je (maar) gebeld, dan ...
had ~ (je) (maar) gebeld kern' dan ...
optionele weglating van je door:
- isolering van had
- adhortatieve connotatie
- parallellie met presens:
naast bel je, ... ook bel, ... uit
zelfstandig bevel: 0 kern ~ bel! specificatie
SCHIJNBAAR ZELFSTANDIGE ZIN door ellips
dwang (door spreker) ondergeschikt {0 + had} ~ (je) gebeld kern' [ ... ] • werking centraal
ZELFSTANDIGE ZIN
dwang door spreker centraal
irreëel bevel tot handeling
{0 + had}kern ~ gebeld! specificatie
Adres van de auteur: Instituut voor Neerlandistiek U.vA, Spuistraat 134, NL-1012 YB Amsterdam
HAD GEBELD! 361
NOTEN
1 'Generally, imperatives have no past tense forms'; 'the required action is always in the
future' (palmer 1986: 111 resp. 108). 'De imperatief [is] uiteraard gebonden aan de tijdstrap
van het praesens met zicht op het futurum. In de verleden tijdstrap heeft daarom de imperatief
weinig of geen zin' (Van Es en Van Caspe11975: § 44). Vergelijkbare uitspraken in Van Es
(1966: 148-9); De Schutter en Van Hauwermeiren (1983: 151); Van den Toorn (1984: 12).
2 Met 'imperatief' wordt zowel de bevelende of aansporende modaliteit (de betekenis) als
de specifieke werkwoordsvorm aangeduid; en uiteraard kan ook het taalteken, de verbinding
van imperatieve vorm en betekenis, worden bedoeld (vgl. Proeme 1984: § 1). Wanneer er verwarring
dreigt, zal ik van imperatieve 'vorm' enlof 'modaliteit' spreken.
J De vraag moet ook gesteld, hoe het ontstaan van een nieuw zinstype kan worden verklaard,
de nog niet algemene 'imperatief van het imperfectum', als in: Reed dan ook wat langzamer!
Kwam maar wat vaker op college! Vgl. Overdiep en Van Es 1949: 506; Proeme 1984:
248-253; Luif 1986: 78. Deze problematiek blijft hier buiten beschouwing.
4 De voorbeeldzinnen zijn door Hulshof (1973,1: 143) in de lopende tekst opgenomen,
wat de constructie gewoner maakt dan die voor Den Hertog was. In Den Hertog (1903-1904,
II: 101) komt dezelfde constructie nogmaals ter sprake. Een zelfstandige zin als Had het maar
wat vroeger gezegd wordt uit een bijzin van voorwaarde verklaard, die als hoofdzin een onvervulbare
wens uitdrukt.
5 In de subjectloze zinnen (2) komt ook dikwijls het bijwoord dan (ook) voor (paardekooper
1986: 17), dat in (3) niet bruikbaar is: had het dan (ook) gezegd!; *had je het dan (ook) gezegd.
6 V gl. Duinhoven 1994b: § 4. Ook in zelfstandige zinnen is het bevel niet altijd gericht op
uitvoering van een handeling; vgl. De Haan 1986.
7 Van Bart en Sturm (1987: 51) spreken van een 'persoonsvorm' met 'de uitgang 0'. In het
Middelnederlands komen vormen met en zonder -e voor (ga en singe). Daarnaast zijn er ook
secundaire vormen met meervoudsuitgang, zoals nog steeds (gaet en singt of singet). In het
Indo-Europees moet de imperatief gelijk zijn geweest aan de wortel, vervolgens uitgebreid
met een thematische klinker en tenslotte met uitgangen van de tweede persoon. Vgl.
Szemerényi 1970: 229; Lehmann 1993: 182. In het Nederlands zijn de subjectloze imperatiefvormen
met aansprekingen als jij, jullie en u uitgebreid en tot nieuwe 'congruerende imperatieven'
geworden. V gl. Verdenius 1940; Verdenius 1946: 74-79; Overdiep en Van Es 1949:
498-506 en 511; De Vooys en Schönfeld 1967: 133-135; Proeme 1984: § 3; Van Bree 1987:
226. De imperatief wordt behalve door het ontbreken van een persoonsuitgang getypeerd
door het ontbreken van een subject. Op het syntactische karakter van de vorm wijzen onder
meer: Van Es en Van Caspell975: § 36; Van Bakel 1978: 134, opm. 1; De Haan 1986: § 4.
8 We kennen in de syntaxis twee basispatronen: de analyse en de synthese (vgl. Overdiep
en Van Es 1949: 107). Wordt de informatie analytisch gepresenteerd, dan bestaat de zin uit
een serie min of meer zelfstandige mededelingseenheden die ieder op hun beurt tot de eindbetekenis
bijdragen. De zin bevat een gefaseerde 'uiteenzetting'. Daarnaast is het ook mogelijk
het betekeniscomplex als een eenheid te presenteren. De verbanden tussen de samenstellende
delen zijn dan reeds gelegd; de spreker refereert aan een bestaande constellatie. In deze
synthetische presentatie gaat het niet om een uiteenzetting doch om een 'samenvatting'. Voor
een ruimere uiteenzetting moge ik verwijzen naar eerdere publikaties: Duinhoven 1988b en
1988c en vooral 1992: § 4.
9 Pas wanneer specificaties worden toegevoegd, blijkt het analytische karakter van een
imperatief als bel.' Dat verklaart het feit dat de imperatief zelden op zichzelf een zin vormt; zie
Overdiep en Van Es 1949: § 292; Paardekooper 1951: 98, sub E.
10 Een 'synthetische' constructie daarentegen vormt een samengestelde eenheid; de verbanden
tussen de elementen zijn al gelegd; de totale informatie wordt in één keer gegeven.
Met de tegenstelling analytisch : synthetisch hangt het volgordeverschil samen tussen de
'gewone', analytische, imperatief en de als bevel bedoelde infinitief, zoals in:
Hang niet --t uit het raam! Klop --t eerst! Zet --t neer!
Niet {uit het raam hangen}! {Eerst kloppen}! Neerzetten!
362 A.M. DUINHOVEN
Tot deze tegenstelling zijn de verschillen in gebruik te herleiden, die onder meer in Blom
1987 worden beschreven. Vgl. verder Overdiep en Van Es 1949: 130,375 en § 330; Paardekooper
1951: 100; De Vooys en Schönfeld 1967: 157; Duinhoven 1984.
11 Daarom spreekt Proeme van 'voorstellingsinterpretatie'. Volgens De Schutter (1974:
352: Kom dam· maar 'ns binnen ... ) 'kunnen wij stellen dat een bepaalde persoon als "verondersteller"
optreedt'.
12 Wanneer het hypothetische karakter van de voorzin niet overtuigend is, zal men echter
geneigd zijn de imperatief met de werking te verbinden. Vat men in (8) de voorzin op als constaterend
('daar je het boek niet kunt lenen'), dan gaat het in de nazin om een op uitvoering
gericht bevel. De grens tussen de epistemische en de deontische imperatief is vaak vlottend,
zoals ook Proeme opmerkt (1984: 246). Zie voor de tegenstelling 'epistemisch: deontisch':
Duinhoven 1994a: § 3.
IJ Wees kunnen we als hulpwerkwoord niet gebruiken. In argumentatieve zinnen in het
presens is (met betekenisverschil) zowel wees als ben mogelijk: ben / wees in zo'n land je paspoort
maar eens kwijt, [dan ... l. In een zelfstandige imperatief is slechts wees bruikbaar: wees / *ben op
tijd!. Het gebruik van ben in de onzelfstandige imperatief wijst op vervaging van het imperatieve
aspect en op het overheersende belang van de werking. Zie voor de tegenstelling tussen
ben en wees Proeme 1986: § 7.
14 Maar geeft de discrepantie aan tussen wens en werkelijkheid; vgl. Fooien 1993: 179.
Deze tegenstellende functie van maar « en ware) lijkt me overigens gemakkelijker te herleiden
tot 'in waarheid' (Lat. vero) dan tot 'ware het niet', waarin vooral de negatie voor problemen
zorgt. Vgl. Riem Vis 1986; Fooien 1993: 200-201.
15 Vgl. Overdiep en Van Es 1949: 506; Van Es en Van Caspe11975: § 44.
16 De modaliteit behoort niet tot de beschrijving; kenmerkend voor modale hulpwerkwoorden
en modale bijwoorden is hun syntactische isolement; in structureel opzicht zijn ze
gescheiden van en opponerend met de rest van de mededeling. V gl. Duinhoven 1994a, inz. §
7 en 10.
17 Terwijl dus de subjectloze presensvorm in de bijzin vanuit de op uitvoering gerichte
subjectloze imperatief is ontstaan, moet het subjectloze plusquamperfectum vanuit {Vf + S}
worden verklaard.
18 ]espersen (1924: 215) spreekt van 'generic person'.
19 De ondergeschikte imperatief-presens laat wèl gebeurwerkwoorden toe; vgl. (9)-(10).
De imperatief van het plusquamperfectum lijkt dus meer op uitvoering gericht dan de imperatief
van het presens. Deze paradox is verklaarbaar vanuit de ontstaansgeschiedenis. De op
uitvoering gerichte imperatief van het presens heeft in argumentaties een ruimer gebruik ontwikkeld.
De imperatief van het plusquamperfectum echter is ontstaan vanuit verzuchtingen
die als aansporingen werden begrepen. Dat kon alleen gebeuren wanneer de werkingen uitvoerbaar
waren.
20 Het bevel wordt de tweede persoon gegeven; de dwang wordt hem opgelegd. Deze
datief-relatie is typerend voor de deontische modaliteit (vgl. Duinhoven 1994a: § 10).
21 Deze omschrijving geldt voor het merendeel van het imperatiefgebruik. Er zijn wel
gevallen waarin het ene of het andere element op de achtergrond raakt. Zo zijn er in het presens
en plusquamperfectum verwensingen mogelijk, waarin het participium geen handeling
aanduidt: val dood! was dood gevallen! Vgl. De Haan 1986: 256; Duinhoven 1994b: noot 19.
Deze vrij zeldzame uitzonderingen tasten de algemene regel (nog) niet aan.
22 Het voltooid deelwoord was (en is ten dele nog) een tijdloze bijwoordelijke formatie;
vgl. Duinhoven 1985 en 1988a: 157-171; Komen en Duinhoven 1993: § 4.
2J Vgl. Als hadde komt, is hebbe te late (WNTVI, 185).
HAD GEBELD! 363
BIBLIOGRAFIE
ANS 1984 -Algemene Nederlandse Spraakkunst. [Red.] G. Geerts, W. Haeseryn,]. de Rooij en
M.e. van den Toorn. Groningen/Leuven, 1984.
Van Bakel 1978 - E. Rijpma en F.G. Schuringa. Nederlandse spraakkunst. Bewerkt door]. van
Bakel. Groningen, 1978.
Bart en Sturm 1987 - P. Bart en A. Sturm. Zinsanalyse. Leiden, 1987.
Bilderdijk 1825 - W. Bilderdijk: Nieuwe taal- en dichtkundige verscheidenheden. Dl. I
(Rotterdam, 1825).
Bilderdijk 1826 - W. Bilderdijk: Nederlandsche spraakleer. 's-Gravenhage, 1826.
Blom 1987 - A. Blom: 'Kloppen s.v.p. Onderdeel van een procedure'. In: Voortgang 8 (1987),
p. 177-189.
Van Bree 1987 - e. van Bree: Historische grammatica van het Nederlands. Dordrecht, 1987.
Brill1849 - W.G. Brill: Hollandsche spraakleer. Leiden, 1849.
Cosijn en Te Winkel 1893 - P.]. Cosijn en]. te Winkel: Nederlandsche spraakkunst. Etymologie.
8e dr. Haarlem, 1893.
Duinhoven 1984 - A.M. Duinhoven: 'Ban de bom! Over vorm en betekenis van de imperatief'.
In: Ntg 77 (1984), p. 148-156.
Duinhoven 1985 - A.M. Duinhoven: 'De deelwoorden vroeger en nu'. In: Voortgang 6 (1985),
p.97-138.
Duinhoven 1988a - A.M. Duinhoven: Middelnederlandse syntaxis, synchroon en diachroon. Dl. I
(Leiden, 1988).
Duinhoven 1988b - A.M. Duinhoven: 'Fasering in de zinsstructuur'. In: Forum der Letteren
29 (1988), p. 52-68.
Duinhoven 1988c - A.M. Duinhoven: 'Passief en zinsfasering'. In: Forum der Letteren 29
(1988), p. 268-287.
Duinhoven 1992 - A.M. Duinhoven: 'Verboden toegang voor onbevoegden'. In: Ntg 85
(1992), p. 422-440.
Duinhoven 1994a - A.M. Duinhoven: 'Over modaliteit gesproken'. In: Ntg 87 (1994), p. 30-56.
Duinhoven 1994b - A.M. Duinhoven: 'Het hulpwerkwoord laten en de imperatief'. In:
Gramma!TIT3, p. 213-233.
Van Es 1966 - GA van Es: Nederlandse syntaxis in klein bestek. Zwolle, 1966.
Van Es en Van Caspel1975 - G.A. van Es en P.P.]. van Caspel: Syntaxis van het moderne
Nederlands. nr. 61. Groningen, 1975.
FooIen 1993 - A.P. FooIen: De betekenis van partikels. Nijmegen, 1993.
De Haan 1986 - S. de Haan: Gebruiksmogelijkheden van de Nederlandse imperatief. In:
Tabu 16 (1986), p. 250-260.
Van Helten 1877 - W.L. van Helten: Het werkwoord in zijne vervoeging en afleiding.
Rotterdam, 1877.
Van Helten 1883 - W.L. van Helten: Kleine Nederlandsche spraakkunst. 4e dr. Groningen, 1883.
Den Hertog 1903-1904 - e.H. den Hertog - Nederlandsche spraakkunst. 2e dr. Amsterdam,
1903-1904.
Hulshof 1973 - e.H. den Hertog, Nederlandse spraakkunst. Bewerkt door H. Hulshof.
Amsterdam, 1973.
]espersen 1924 - O.]espersen: The philosophy of grammar. London, 1924. [Reprint 1948]
Komen en Duinhoven 1993 - ].A.M. Komen en A.M. Duinhoven: 'Gesteld en toegegeven als
markering van hypothese en concessie'. In: Forum der Letteren 34 (1993), p. 161-183.
Lehmann 1993 - W.P. Lehmann: Theoretical bases of Indo-European linguistics. LondonlNew
York,1993.
Luif 1986 - ]. Luif: In verband met de zin. Leiden, 1986.
Overdiep en Van Es 1949 - G.S. Overdiep en G.A. van Es. Stilistische grammatica van het
moderne Nederlandsch. 2e dr. Zwolle, 1949.
Paardekooper 1951 - P.e. Paardekooper: 'De imperatief als grammatische categorie in het
ABN'. In: Ntg44 (1951), p. 97-107.
364 A.M. DillNHOVEN
Paardekooper 1986 - P.e. Paardekooper: Beknopte ABN-syntaksis. 7e dr. Eindhoven, 1986.
Palmer 1986 - F.R. Palmer: Mood and modality. Cambridge [enz], 1986.
Proeme 1984 - H. Proeme: 'Over de Nederlandse imperativus'. In: Forum der Letteren 25
(1984), p. 241-258. [Ook in: Proeme 1991: 32-53].
Proeme 1986 - H. Proeme: 'Is wees imperativus van zijn? (Over de semantiek van wezen en
zijn)'. In: Forum der Letteren 27 (1986), p. 30-41. [Ook in Proeme 1991: 54-67].
Proeme 1991 - H. Proeme: Studies over het Poolse, Nederlandse en Russische werkwoord. Leiden, 1991.
Riem Vis 1986 - F. Riem Vis: 'De werkelijkheid van maar'. In: Voortgang 7 (1986), p. 77-87.
De Schutter 1974 - G. de Schutter: De Nederlandse zin. Brugge, 1974.
De Schutter en Van Hauwermeiren 1983 - G. de Schutter en P. van Hauwermeiren: De structuur
van het Nederlands. Malle, 1983.
Szemerényi 1970 - O. Szemerényi: Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft.
Darmstadt, 1970.
Van den Toorn 1984 - M.C van den Toorn: Nederlandse grammatica. ge dr. Groningen, 1984.
Verdenius 1940 - AA Verdenius: 'Congruerende imperatieven'. In: Ntg 34 (1940), p. 312-3 21.
Verdenius 1946 - A.A. Verdenius: In de Nederlandse taaltuin. 3 e dr. Amsterdam/Brussel, 1946.
De Vooys en Schönfeld 1967 - e.GN. de Vooys en M. Schönfeld: Nederlandse spraakkunst.
7 e dr. Groningen, 1967.
Weiland 1820 - P. Weiland: Nederduitsche spraakkunst. 2e dr. Dordrecht, 1820.
Boekbeoordelingen
De reis van Sint Brandaan : een reisverhaal uit de twaalfde eeuw / vert. [uit
het Middelnederlands] door Willem Wilmink ; ingel. door W.P. Gerritsen.
Met eep. uitgave van de Middelnederlandse tekst naar het Comburgse handschrift
door een werkgroep van Utrechtse Neerlandici o.l.v. W.P. Gerritsen
en Soetje de Jong (eindred.). - Amsterdam: PrometheuslBakker, 1994. -
153 p. : ill. ; 24 cm. - (Nederlandse klassieken)
ISBN 90-351-1306-3 Prijs:! 29,90
Voor Terschelling was 1994 een uniek jaar: de vuurtoren Brandaris bestond toen namelijk
400 jaar, en er was alle reden om dat uitbundig te vieren. Een van de officiële hoogtepunten,
de presentatie van een mini-vuurtoren-project, vond - niet toevallig - plaats
op 16 mei. Dat is immers de kerkelijke feestdag van de Ierse heilige Sint Brandaan, en
dankt de Brandaris zijn naam niet aan een kapel, gewijd aan Sint Brandaan?
In het begin van het Brandaris-jaar 1994 verscheen bovendien een nieuwe editie
van De reis van Sint Brandaan, die naast een uitgave van de Middelnederlandse tekst
naar het Comburgse handschrift door een werkgroep van Utrechtse neerlandici
onder leiding van W.P. Gerritsen en Soetje Oppenhuis de Jong een vertaling bevat
van het Middelnederlandse reisverhaal in hedendaags Nederlands van de hand van
Willem Wilmink. Wie de presentatie op Terschelling bijwoonde, kon zich alvast in
de stemming laten brengen met deze nieuwste editie. En dit laatste is zeker een van
de mogelijkheden van de vertaling, geschreven namelijk voor een breed publiek en
verschillende doeleinden.
Deze editie is het resultaat van een uniek samenwerkingsverband tussen de dichtervertaler
Willem Wilmink en een werkgroep van Utrechtse neerlandici. Hoe deze
samenwerking tot stand is gekomen, lezen we in Wilminks 'Ontmoeting met een heilige'
in de editie zelf, uitgebreider in een artikel van Christien Bok, e.a. 'In navolging
van Noë. De wordingsgeschiedenis van Willem Wilminks Brandaan-vertaling' (Madoc
5 (1991), p. 129-148). Doel ervan was een vertaling die zo dicht mogelijk bij de tekst
in het Comburgse handschrift (ca. 1400) aansloot. Het boek moest de Brandaan toegankelijk
maken voor een publiek van belangstellende leken, en tegelijkertijd studenten
een authentieke, niet herspelde, tekst bieden en de weg wijzen naar de omvangrijke literatuur
over het gedicht. De samenstellers van het boek zijn daarin m.i. voortreffelijk
geslaagd. 'In navolging van .. .' behoeft niet beperkt te blijven tot Noë.
De Reis van Sint Brandaan, met als ondertitel Een reisverhaal uit de twaalfde eeuw, is verschenen
als deel 1 in de serie Klassieken van de Nederlandse letterkunde. Het is een zeer
fraai verzorgde en aantrekkelijke uitgave geworden. Naar voorbeeld van de editieDraak!
Aafjes van 1949 (herdrukt in 1978, met toevoeging van 'Rekenschap achteraf op
p. 247-259) zijn origineel en vertaling naast elkaar uitgegeven. Aan de tekst zijn - in de
marges - een woordverklaring en toelichtende glossen toegevoegd. Daarmee wordt een
hoge mate van overzichtelijkheid en toegankelijkheid bereikt. De aantrekkelijkheid
wordt nog verhoogd door de (verkleinde) houtsneden die in de marges zijn opgenomen.
TNTL 111 (1995) 365-369
366 BOEKBEOORDELINGEN
De tekst wordt voorafgegaan door een inleiding van W.P. Gerritsen onder de titel
'Pleidooi voor Brandaan', en een beknopte verantwoording van de editie. Waar
Maart je Draak zich in haar inleiding in de eerste plaats richt op het in beeld en kaart
brengen van de literair-historische ontwikkeling (van Oudierse immrama via de
Navigatio naar de Reis-versie), is het Gerritsen vooral te doen om een situering van
het reisverhaal van Sint Brandaan tegen de achtergrond van de twaalfde-eeuwse cultuur.
In een boeiend, helder en behoedzaam geformuleerd betoog beschrijft
Gerritsen hoe West-Europa in de twaalfde eeuw onder invloed van de herontdekte
klassieke autoriteiten op tal van terreinen aan grote veranderingen onderhevig is.
Wetenschappelijke ontdekkingen en nieuwe inzichten roepen tal van vragen op, zijn
aanleiding tot indringende theologische discussies, maar veroorzaken tegelijkertijd
een gevoel van onzekerheid en twijfel. Brandaan die uit ongeloof een boek verbrandt
en vervolgens in opdracht van een engel namens God een negen jaar durende reis
moet ondernemen als een boetedoening voor zijn kleingelovigheid, is daarvan een
voorbeeldige exponent. De zee waarover Brandaans schip wordt rondgedreven, kan
tegen deze achtergrond worden beschouwd als een metafoor voor de wereld waarin
de christen zijn weg zoekt, tussen goed en kwaad, tussen hemel en hel. Voor het
vagevuur als derde 'afdeling' in het hiernamaals is in de Reis nog geen plaats, van
kwijtschelding van straf is geen sprake, hooguit van een tijdelijke verlichting, op
voorspraak van Brandaan. Zo bezien weerspiegelen Brandaans ervaringen tijdens
zijn reis actuele theologische - maar ook natuurwetenschappelijke - discussies van
(het midden van) de twaalfde eeuw.
Brandaan is tijdens zijn reis getuige van vele wonderen. Hij leert niet alleen dat de
wonderen van de schepping ontelbaar zijn, maar ook dat de wonderbaarlijkheid van
de schepping het menselijk begrip ver te boven gaat. Heeft het twaalfde-eeuws lekenpubliek,
waarvoor het Brandaangedicht oorspronkelijk bestemd is geweest, de
Brandaan met al zijn wonderen nu ook als een waar-gebeurd verhaal beschouwd?
Volgens Gerritsen is geloofwaardigheid de voornaamste zorg van de dichter geweest.
De wonderen zijn 'tekenen Gods', waarvan de waarheid die erachter schuilgaat met
de tussenkomst van de dichter en hulp van God door het publiek begrepen en aanvaard
moet kunnen worden. De officiële geschiedschrijving sinds het midden van de
dertiende eeuw (Vincent van Beauvais' Speculum historiale en Jacob van Maerlants
Spiegel historiael) daarentegen acht het verhaal van Brandaans zeereis onbetrouwbaar
en ongeloofwaardig. Wel vraag ik mij af hoe zich het oordeel van Beauvais en
Maerlant verhoudt tot wat de middeleeuwse cartografie ons toont.
Tenslotte schetst Gerritsen in zijn inleiding kort de familieverhoudingen tussen
De Reis van Sint Brandaan (de zogenoemde 'Reis-versie') en zijn voorouder, de
Navigatio Sancti Brendani Abbatis, een werk dat op zijn beurt nauw verwant is met het
Oudierse genre van de immrama, in het bijzonder de Immram curaig Máele Dûin.
Deze verhoudingen zowel als de onderlinge verhoudingen van de overgeleverde teksten
van de Reis-versie uit het Nederlandse en Duitse taalgebied (die alle direct of
indirect teruggaan op een gedicht over de reis van Sint Brandaan dat waarschijnlijk
rond 1150 in het Rijnland is ontstaan, maar helaas niet is overgeleverd) zijn nog lang
niet in alle opzichten opgehelderd.
Aan het slot van deze nieuwe editie worden voor 'wie meer wil weten' over de heiBOEKBEOORDELINGEN
367
lige Brandaan, over het Middelnederlandse Brandaan-gedicht en de internationale
Brandaan-literatuur in een zevental paragrafen (De Middelnederlandse Brandaanteksten
en hun edities; de Duitse Brandaan-teksten; de relaties tussen de Reis-teksten;
de Navigatio Sancti Brendani Abbatis; de Ierse achtergronden; de Brandaanlegende;
benaderingen van de Middelnederlandse Brandaan) de voornaamste
aspecten van het Brandaan-onderzoek kort en zeer overzichtelijk besproken. Wie
echt meer wil weten, vindt hier een schat aan informatie, als hij van zijn duizelingen
vanwege de omvang van het Brandaan-onderzoek bekomen is. Brandaan had zich
geen betere pleitbezorger kunnen wensen.
Door de verschillende aspecten van het Brandaan-onderzoek apart aan het slot te
beschrijven kan Gerritsen zich in zijn inleiding grotendeels beperken tot de situering
van het reisverhaal tegen de achtergrond van de twaalfde-eeuwse cultuur. Met deze
aanpak blijkt het mogelijk 'twee heren te dienen': het publiek waarop de vertaling in
deze editie zich richt, en het publiek waarvoor de Comburgse Brandaan-tekst in de eerste
plaats bestemd is. Dat is geen geringe verdienste. Natuurlijk zijn bij deze werkwijze
herhalingen onvennijdelijk, maar dat lijkt mij geen bezwaar. De enige kanttekening die
ik daarbij zou willen plaatsen, is dat de informatie dezelfde moet zijn. Waar in de inleiding
sprake is van het ontbreken van rond 300 verzen aan het begin van de Brandaan in
het handschrift-Van Hulthem (p. 27), zijn dat er aan het slot omstreeks 337 (p. 145).
De editie Draak! Aafjes en de editie GerritsenlWilmink tonen - zoals gezegd - in
hun inleiding een duidelijk verschil in benaderingswijze van de Middelnederlandse
Brandaan. Die verschillende benaderingswijzen zijn overigens niet zozeer antagonistisch
als wel complementair van aard. Er zijn ook duidelijke verschillen tussen de vertaling-
in-verzen van Bertus Aafjes en die van Willem Wilmink. Waar de eerste koos
voor een weergave in - merendeels - regels van 8 lettergrepen met mannelijk rijm, en
daarmee voor een heel ander type versvorm dan het middeleeuwse, kiest Wilmink juist
voor het handhaven van het middeleeuwse heffingen-vers, meestal regels van vier
heffingen en een willekeurig aantal onbeklemtoonde lettergrepen. Daarmee kan hij
verstechnisch veel dichter bij het Middelnederlandse voorbeeld blijven dan bij Aafjes
het geval is. Maar niet alleen verstechnisch. Mede dank zij het stimulerende samenwerkingsverband
met Utrechtse neerlandici blijft Wilmink ook tekstinhoudelijk veel
dichter bij zijn voorbeeld. Vergelijking van Wilminks eerste en tweede versie van de
vertaling laat dat duidelijk zien. Wijzigingen betreffen zowel kwesties van woordkeus
en interpunctie als van stijl. Zo wordt 'Die wint die ghincse jaghen / Bi den zeyle vaste'
(vss. 328-29) in een eerdere versie 'De wind ging hen opjagen, / die door het zeil heenschoot'
en in de definitieve versie 'De wind ging hen opjagen, / het zeil rukte aan de
schoot'. Een sportzeiler zal deze laatste situatie onmiddellijk herkennen. Wel heb ik de
indruk dat Wilmink juist door het streven naar een zo nauwkeurig mogelijke weergave
van zijn voorbeeld veel meer dan hierin het geval is, van halfrijm dan wel van rijmloze
verzen gebruik heeft moeten maken. Middelnederlands - bovendien in rijmpositie -laat
zich niet zomaar in hedendaags Nederlands omzetten. De vraag hierbij is ofWilmink
zich in dit opzicht middeleeuws heeft gedragen. Wie echter in sfeer en inhoud zijn middeleeuws
voorbeeld zo treffend weet weer te geven, mag dat m.i. voor lief nemen.
Aafjes daarentegen, gebonden aan zijn 8-lettergrepenvers, heeft voor zijn herdichting
vaak meer woorden nodig dan zijn voorbeeld hem biedt, waardoor de afstand tussen
368 BOEKBEOORDELINGEN
voorbeeld en herdichting groter wordt. Niet alleen in aantal woorden, ook in woordkeus
blijft Wilmink dichter bij het origineel. Om één - willekeurig - voorbeeld te geven:
An eenen donckeren berghe.
Daar waren in zwaren erghe
Arde vele aermer zielen,
Die daer branden ende wielen.
Dien berch bernet emmermeere.
Daer es meneghe ziele in zeere.
Daer en hord i anders niet mee
Dan '0 wy' ende 'wach' ende 'wee'. (vss. 637-644)
Dit wordt door Aafjes als volgt vertaald:
't Was bij een berg. Die berg was zwart.
Het lot der zielen daar was hard.
Door leed en onheil overmand,
stonden zij ziedende in brand,
want deze berg brandt onvertraagd;
menige ziel wordt er geplaagd. -
In de put werd geen ander woord
dan 'wee' en 'ach' en 'wee' gehoord.
en door Wilmink met:
't Was op een donkere berg.
Daar leden de zielen zo erg,
waar ze in het vuur dat loeide,
kookten en brandden en gloeiden.
De berg brandt immermeer,
daar lijden de zielen zeer,
daar hoorde hij niets dan geklaag
van 'ach!' en '0 wee!' en 'achaach!'.
Uiteraard speelt hierbij een rol dat de herdichting van Aafjes ruim vijftig jaar oud is
en hier en daar verouderd is, maar zoals het voorbeeld laat zien, zit het verschil niet
alleen daarin. Wilmink is in zijn woordkeus trefzekerder en beeldender. Overigens
blijkt uit dit voorbeeld ook dat Wilmink zich bij zijn vertaling in interpunctie niet
altijd conformeert aan de Brandaan-tekst van de werkgroep. Juist het feit dat beide
teksten naast elkaar staan afgedrukt, biedt een interessante mogelijkheid tot vergelijking
van de verschillende interpretaties.
Wilmink heeft met zijn vaak zeer fraaie vertaling een prestatie van formaat geleverd,
inderdaad een vertaling voor alle leeftijden, dicht bij het origineel, maar tegelijkertijd
fris en van deze tijd. Een Middelnederlands reisverhaal wordt pure poëzie in hedendaags
Nederlands. Een samenwerkingsverband, zoals in dit geval met Utrechtse neerlandici,
blijkt daarbij uitermate vruchtbaar.
Tenslotte nog enkele wensen: de verantwoording van de editie mag voor studenten
m.i. iets uitgebreider zijn; bijvoorbeeld een aantekening bij 'aermer scaren' (vs. 240).
Bovendien zou ik graag in de literatuurlijst nog de volgende titels opgenomen zien,
omdat zij waardevolle bijdragen aan de Brandaan-discussie betreffen:
BOEKBEOORDELINGEN 369
- M.J .M. de Haan: 'Brandaan, waarheen, waartoe?'. In: A.D. Leeman, e.a., Literaire
reizen, Muiderberg, 1979, p. 26-38;
- O.S.H. Lie: 'Antipodenleer in de Middeleeuwen. Botsing tussen geloof en wetenschap'.
In: Culturen in contact. Botsing en integratie in de Middeleeuwen. [Red.] R.E.v.
Stuip en e. Vellekoop. Utrecht, 1988, p. 167-182;
- J. Janssens: De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de 12de tot de 15 de
eeuw, Leuven, 1993, p. 119-126.
Na het zien van de houtsneden (uit een incunabel in 1499 gedrukt in Vlm door
Johann Zainer) in deze nieuwe editie en die in de editie Draak! Aafjes (uit een incunabel
in 1476 gedrukt in Augsburg door Anton Sorg) ben ik nog nieuwsgieriger geworden
naar de iconografische traditie van De Reis van Sint Brandaan, waarvan de beschrijving
overigens al een eerste aanzet heeft gekregen.
De nieuwe editie van De reis van Sint Brandaan is een belangrijke aanwinst in het
streven naar 'popularisering' van Middelnederlandse teksten. Deze Brandaan houdt
koers, ook al rukt het zeil aan de schoot, tussen Scylla en Charybdis, of wat dichter
bij huis, tussen Vlieland en Terschelling. Zorgt Brandaris daar niet voor?
Rob Stufkens
Lyrische poëzie / P.e. Hooft; bezorgd door P. Tuynman en G.P. van der
Stroom. - Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1994.
- 2 dl. (780 p.). ; 20 cm. - (Nederlandse klassieken)
Dl. I: Teksten. Dl. 2: Apparaat.
ISBN 90-253-5024-0 Prijs: f 125,-
Het literaire oeuvre van P.e. Hooft is als bekend behalve in contemporaine drukken
voor het grootste deel ook in handschrift (onder meer in de zogenaamde Rijmkladboeken)
bewaard gebleven. Tot voor kort was de meest recente, op autografen gebaseerde
uitgave van Hoofts gedichten de bekende editie Leendertz-Stoett (1899-1900).
Terwijl het in boekvorm verschenen materiaal al in 1972 opnieuw het licht zag in Alle
de gedrukte werken 1611-1738 (geredigeerd door W. Hellinga en P. Tuynman), liet een
nieuwe, op de handschriftelijke overlevering berustende uitgave van de poëzie op zich
wachten. Ons geduld is nu beloond met de verschijning van Hoofts Lyrische poé"zie in
de redactie van P. Tuynman, die bij de voorbereidingen van de publikatie is bijgestaan
door G.P. van der Stroom. Het werk is verschenen in de reeks Nederlandse Klassieken
(Athenaeum - Polak & Van Gennep) en werkelijk prachtig uitgevoerd.
Zo'n vijfentwintig jaar geleden, schrijft Tuynman, had hij het voornemen opgevat
een nieuwe editie van Hoofts gedichten te verzorgen. Een 'odyssee langs uitgevers,
reeksredacties en subsidiënten' (I: 12) heeft de publikatie echter tot eind vorig jaar
vertraagd. De nu beschikbare uitgave is als volgt opgebouwd. Het eerste deel opent met
een korte uiteenzetting over opzet en totstandkoming van de editie, gevolgd door
Hoofts volledige lyrische oeuvre, dat chronologisch geordend is. Deel twee, het apparaat,
biedt een uitgebreide verantwoording van de uitgave. Per gedicht volgen dan aantekeningen,
waarin over het algemeen manuscriptologische bijzonderheden aan de orde
TNTL 111 (1995) 369-372
370 BOEKBEOORDELINGEN
komen en de verschillende in druk verschenen redacties van het betreffende gedicht
genoemd worden. Aanvullingen op de aantekeningen verschaft een afdeling vaak
belangwekkende addenda en corrigenda. Deel twee eindigt met enkele nuttige registers:
een overzicht van de tijdens het leven van Hooft gepubliceerde gedichten, een register
van beginregels en in de derde plaats een index op de aanduidingen van de zangwijzen.
In de verantwoording bespreekt Tuynman diverse moeilijkheden die hij bij de
transcriptie van de Hooft-autografen ondervonden heeft. Ten dele gaat het daarbij
om problemen die zich eigenlijk altijd voordoen bij lezing en translitteratie van een
zeventiende-eeuws manuscript, ten dele betreft het problemen die voortvloeien uit
de typische eigenschappen van Hoofts handschrift en de hem kenmerkende spellingvarianten.
Zo komen bijvoorbeeld aan de orde de toepassing van kapitalen en
abbreviaturen, de precieze plaats van de apostrof en het afwisselende gebruik van
ij/y, ilj en u/v. Van een slechts gering aantal gedichten bestaat geen handschrift,
zodat deze naar een gedrukte bron uitgegeven moesten worden. Tuynman waarschuwt
dat men in speciaal die gevallen voorzichtig dient te zijn met conclusies over
de schrijfwijze, aangezien we weten dat zetters vaak zelfstandig wijzigingen aanbrachten
in de kopij. De spelling in drukvorm kan dan ook een heel andere zijn dan
die van Hooft, zeker ook wanneer men in aanmerking neemt dat een gedicht soms
pas jaren nadat het geschreven is in druk is verschenen.
Tuynman besteedt ruime aandacht aan de verhouding tussen zijn nieuwe Hooft-uitgave
en de editie Leendertz-Stoett. Zo drukt hij enkele liedteksten af die bij LeendertzStoett
niet als op zichzelf staande gedichten voorkomen, maar alleen als onderdeel van
een van de drama's van Hooft. Tuynman beroept zich op de afzonderlijke publikatie
van deze liederen in bundels als Den nieuwen lusthof(vóór 1606) of Apollo (1615), en kent
ze in zijn uitgave daarom wél een zelfstandige plaats toe. Ook gaat hij in op de ten
opzichte van Leendertz-Stoett afwijkende wijze waarop hij is omgegaan met de open
varianten die in de Rijmkladboeken veelvuldig voorkomen. Daarbij gaat het om alternatieve
lezingen die bijvoorbeeld in de marge staan genoteerd. Het valt in deze gevallen
niet met zekerheid uit te maken, welke variant Hooft als de definitieve gezien heeft.
Tuynman heeft ervoor gekozen steeds de als eerste neergeschreven mogelijkheid op te
nemen, terwijl mogelijke alternatieven in het apparaat gegeven worden. In geval van
wijzigingen in het handschrift, waarbij een passage is doorgehaald en vervangen door
een andere, is vanzelfsprekend de laatste versie gevolgd. Deze en andere (verder buiten
beschouwing te laten) uitgangspunten bij de tekstconstitutie hebben geleid tot een welkome,
nieuwe standaarduitgave van Hoofts lyriek.
Hoofts Lyrische poëZie heeft een ander aanzien gekregen dan de editeur aanvankelijk
voor ogen stond. Bij aanvang van de bezorgingswerkzaamheden beoogde Tuynman 'een
documentair-wetenschappelijke editie, een volledige, die zich zonder iets te normaliseren
nauwkeurig aan de gevolgde bronnen houdt, met een gedetailleerd apparaat per gedicht
over de bronnen en een volledig manuscriptologisch protocol met alle varianten en verworpen
lezingen uit de handschriften' (I: 11). Bij dit alles was het de bedoeling dat F.L.
Zwaan voor een uitgebreide taalkundige annotatie zou zorgen. Deze ambitieuze doelstellingen
werden in de jaren zestig reeds verwezenlijkt in enkele kleinere deeluitgaven van
Hoofts poëzie, waaronder (door T uynman in samenwerking met Zwaan): Proeven van tekst
en commentaar voor de uitgave van Hoofts !:;riek IL Gedichten voor Huygens (1968). Voor de
BOEKBEOORDELINGEN 371
publikatie van Hoofts integrale oeuvre op eenzelfde uitputtende wijze bleek uiteindelijk
echter geen uitgever te vinden. Om die reden heeft T uynman ten slotte gekozen voor een
bescheidener uitgave, die enkele keren wordt aangeduid als een 'lees-editie'.
Deze gewijzigde opzet had met name gevolgen voor het apparaat, waarin danig
gesnoeid is. Zo zijn niet langer alle kleinere wijzigingen in de spelling verantwoord,
waarbij onder andere te denken valt aan veranderingen in de buigingsvormen. Verder
worden onzekerheden bij de translitteratie, die zich volgens Tuynman in het bijzonder
bij de leestekens manifesteren, niet als zodanig gesignaleerd. Ook blijven eerdere
handschriftlezingen, die ondanks doorhalingen regelmatig ontcijferd konden worden,
onvermeld. De bezorger beklemtoont dan ook verschillende malen dat het wetenschappelijk
onderzoek zich in de toekomst nimmer uitsluitend op zijn tekstuitgave zal
kunnen baseren: 'Geen enkele editie kan voor [ ... ] manuscriptologische finesses bronnenstudie
overbodig maken. Zelfs het meest uitvoerige apparaat kan bij voorbeeld niet
de graduaties aangeven van de twijfels van de editeur, noch telkens alle factoren die
zijn oordeel in casu beïnvloeden' (II: 19).
Met de verschuiving van een documentair-wetenschappelijke editie naar een leeseditie
komt uiteraard een nieuw lezerspubliek in het vizier. De uitgave is, zoals
Tuynman dan ook in zijn voorwoord in het eerste deel onderstreept, niet meer alleen
voor filologen bedoeld, maar ook voor 'lezers', of voor - zoals het kort daarvoor wat
specifieker heet - het 'letterlievend publiek'. Men kan zich echter ernstig afvragen of
juist deze belangrijke doelgroep van literair-historisch belangstellenden wel door
Tuynman bediend wordt. De voorliggende uitgave draagt in velerlei opzicht namelijk
nog de sporen van een louter op vakgenoten gerichte publikatie. In de verantwoording
wordt bijvoorbeeld een publiek aangesproken dat goed op de hoogte moet zijn van de
Hooft-filologie en de voornaamste feiten van de handschriftelijke overlevering paraat
heeft. Evenzo zijn de per gedicht geordende toelichtingen niet altijd even gemakkelijk
toegankelijk. Het bevordert het gebruikersgemak niet dat enerzijds de aantekeningen
en anderzijds de addenda en corrigenda niet in één systeem zijn samengevoegd.
Bovendien geldt zeker voor de addenda en corrigenda dat het veelal alleen de letterkundige
zal zijn die uit de voeten kan met de vaak terloopse vermelding van klassieke
en eigentijdse auteurs of de beknopte literatuurverwijzingen. Ook de discussie die
Tuynman herhaaldelijk met eerdere Hooft-interpretatoren aangaat, veronderstelt
meer voorkennis dan wellicht bij de gemiddelde 'letterlievende' lezer aanwezig is.
De zoëven geformuleerde kritiek kan natuurlijk weerlegd worden met de redenering
dat het apparaat in deel twee wel dègelijk primair voor literatuurhistorici bedoeld
is. Maar waaruit blijkt dan dat Tuynman zich eveneens op een breder publiek richt?
Men mist niet alleen een algemene inleiding over het karakter en de plaats van Hoofts
dichtkunst, maar ook de afwezigheid van een woord- en zakencommentaar wreekt
zich. De lyriek van Hooft is bij uitstek gedachtenrijk en vaak bewust gekunsteld. In die
zin spreekt zij zeker niet voor zichzelf en de twintigste-eeuwse lezer zal dus behoefte
hebben aan de nodige hulpmiddelen. Tuynman biedt hem of haar echter alleen de
'kale' tekst, zodat men met recht kan twijfelen aan de nagestreefde brede receptie van
deze editie. Dat is te meer spijtig omdat de laatste tien jaar betrekkelijk weinig tekstuitgaven
van zeventiende-eeuwse auteurs het licht zagen die zowel wetenschappelijk verantwoord
als voor een breder publiek toegankelijk waren. In het geval van Hooft was
372 BOEKBEOORDEL~GEN
een dergelijke uitgave zonder meer mogelijk geweest: een in omvang relatiefbescheiden
oeuvre, dat al veelvuldig het object van vooronderzoek is geweest en waarvoor
zeker niet alleen van de zijde van de historische neerlandistiek belangstelling bestaat.
Hinkt de nieuwe Hooft-editie dus op twee gedachten - de wetenschappelijk-documentaire
uitgave tegenover een lees-editie -, een dubbele invalshoek dient ook de
uiteindelijke beoordeling van Tuynmans uitgave te kenmerken. Aan de ene kant is
het buitengewoon positief dat de honderd jaar oude editie Leendertz-Stoett eindelijk
een waardige, gemoderniseerde opvolger gevonden heeft, aan de andere kant valt het
te betreuren dat er geen uitgave tot stand is gekomen waarmee een breder publiek
daadwerkelijk zijn voordeel kan doen.
Jan Konst
De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica / G.R.W. Dibbets.
- Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU ; Münster: N odus, 1995. - IV,
349 p. : ill.; 24 cm. - (Uitgaven / Stichting Neerlandsitiek VU; 18)
ISBN 90-72365-43-7 Prijs:! 70,-
Met De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica heeft Dibbets de neerlandistiek
een gedegen handboek en naslagwerk geschonken dat niet alleen van belang is
voor specialisten op het terrein van de geschiedenis van de taalkunde en de historische
taalkunde, maar ook van dienst kan zijn voor docenten Nederlands bij het verlevendigen
van het grammaticaonderwijs. De huidige indeling in tien woordsoorten en hun
naamgeving gaat immers terug tot de grammatici uit de periode 1550-165 O. Docenten
zijn nu in de gelegenheid om bij de behandeling van de woordsoorten noties als werkwoord,
deelwoord (dat als een zelfstandige woordklasse werd beschouwd), lidwoord,
naamwoord enz. in een historisch perspectief te plaatsen.
Op de inleidende beschouwingen over Trivium - Grammatica - Regels en over
Woord - Woordsoort - Accidens volgen de hoofdstukken die steeds aan één woordsoort
gewijd zijn. Dibbets gaat hierin bijzonder systematisch te werk. De hoofdstukken
beginnen met een beknopte bespreking van de behandeling van de woordsoort bij met
name Latijnse grammatici die in de zestiende en zeventiende eeuw invloed op het taalkundig
inzicht in de Nederlanden hebben gehad. Vervolgens komt de terminologie
aan de orde en een korte behandeling van de woordsoort in contemporaine grammatica's
van het Frans, Duits en Engels. Op deze behandeling van mogelijke externe
invloeden volgt de gedetailleerde beschouwing van de behandeling van de woordsoort
bij de grammatici van het Nederlands. Daarbij wordt terecht in het merendeel van de
hoofdstukken de chronologische volgorde aangehouden. De vele schema's maken het
betoog overzichtelijk. M en toe, zoals bijvoorbeeld op p. 265, 266 en p. 37, trekt
Dibbets ontwikkelingslijnen naar de 18de en 19de eeuw door, soms tot aan de ANS.
Al is de beknopte informatie wel interessant om te vernemen, zij draagt niet bij tot het
verstaan van de triviumgrammatici.
Bij de inventarisering van de gegevens duidt Dibbets steeds weer de bronnen van
een grammaticus aan. Doordat een auteur steeds weer van dezelfde bronnen gechar-
TNTL 111 (1995) 372-374
BOEKBEOORDELINGEN 373
meerd blijkt te zijn, lezen we in een aantal hoofdstukken dat Heyns vooral bij de
Franse grammatici Meigret en Estienne te rade is gegaan, dat Kók bij herhaling aan
de leiband van Vossius loopt en dat de Statenvertalers vooral de Psalmvertaler De
Hubert volgen. Wie de inhoudsopgave voor zich neemt, zal overigens tevergeefs naar
de Statenvertalers zoeken. Hun bijdrage vinden we keer op keer uitgebreid behandeld
in de paragrafen over De Hubert (1624).
Doordat Radermacher zijn studie niet in druk heeft gebracht, heeft hij geen invloed
op latere triviumgrammatici gehad. Dat blijkt al meteen als we de door hem gebruikte
terminologie met die van latere grammatici vergelijken, zie p. 41. Ook Heyns staat geisoleerd,
zoals uit het terminologisch overzicht op p. 46 valt af te lezen.
Bij de behandeling van het lidwoord wordt veel plaats ingeruimd voor de verbuiging.
In het hoofdstuk over het naamwoord komen deze gegevens ons weer onder
ogen, aangezien de grammatici altijd het lidwoord bij het zelfstandig naamwoord vermelden.
Deze dubbele behandeling is de onaangename consequentie van de keuze
voor een hoofdstukindeling overeenkomstig de woordsoorten, zoals die door de triviumgrammatici
was voorgestaan. Verder moeten we er op bedacht zijn, dat de bespreking
van zowel het zelfstandig als het bijvoeglijk naamwoord in dit hoofdstuk te vinden
is, terwijl het voornaamwoord in een zelfstandig hoofdstuk wordt behandeld.
De pagina's die aan de buiging van de tweede persoon van het persoonlijk voornaamwoord
zijn gewijd, geven een helder overzicht van de verschillende oplossingen
die de grammatici voorstaan om enkelvoud en meervoud te onderscheiden. Terwijl
de Twe-spraack (1584) in het enkelvoud een volledig paradigma met het toen reeds
volledig ouderwetse du levert, maakt Van Heule (1625) een paradigma metgy en buigingsvormen
van duo Acht jaar later schrapt hij de gy-vorm ten gunste van duo Kók
(1649) volgt hem, maar Ampzing en Leupenius verwierpen du met zijn buigingsvormen.
Bij de behandeling van de vervoeging treffen we natuurlijk de nasleep van de
keuze voor du of gy aan.
Kók, die gewoonlijk als de afsluiter van het triviumtijdvak wordt beschouwd, was (in
het voetspoor van Vossius en Van Heule) het meest volledig in zijn beschrijving van
de vervoeging. Hij behandelt naast de onvoltooide tijden (met hun wijzen) namelijk
ook de voltooide tijden (met hun wijzen) die met hebben en zijn worden gevormd. Ook
vermeldt hij het passivum met worden en zijn. Daarom heeft Dibbets zijn opgave als
uitgangspunt voor zijn inventarisatie genomen. Deze aanpak heeft het nadeel, dat we
maar moeilijk een beeld kunnen krijgen van de groei naar deze volledigheid.
In het slothoofdstuk wijst de auteur er terecht op, dat de grammaticale werken 'zijn
[ ... ] ingericht als betrof het niet het onderwijs in de aangeboren taal, maar dat in een
vreemde taal' (p. 331). Het onderwijs in de moedertaal was gericht op lezen en schrijven.
Grammatica hoorde daar niet bij. De grammaticale werken zullen naar ik aanneem
aftrek hebben gevonden bij mensen die geïnteresseerd waren in het ontwikkelen
of toepassen van een prestigieuze variëteit voor het geschreven Nederlands. We
brengen hier in herinnering, dat de grammatici onderling geregeld van inzicht verschilden
en zelf zich ook niet volledig richtten naar hun eigen voorschriften, zoals
Geerts voor de toepassing van de nominale classificatie heeft aangetoond.! Er lag een
kloof tussen het grammaticale ideaalbeeld en het dagelijkse taalgebruik. De invloed
van de triviumgrammatici op dit taalgebruik loopt via de toepassingen in gedrukte
374 BOEKBEOORDEL~GEN
teksten, vooral via de Statenvertaling en literaire teksten. De grammatici gaven de
aanzet tot het systematisch onderscheiden van drie geslachten en (ten minste) vier
naamvallen bij de substantieven en hun attributieve woorden en tot het gebruik van
de aanvoegende wijs, terwijl omschrijvingen met hulpwerkwoorden en modale bijwoorden
gebruikelijk waren.2 Daarmee verhoogden zij de kwaliteit en het aanzien
van het Nederlands. Aan deze goede bedoelingen kleefde echter ook een negatief
effect. De triviumgrammatici hebben immers een natuurlijke ontwikkeling tot een
Nederlandse standaardtaal onmogelijk gemaakt. Wie de hoofdschuldigen zijn voor
het ontstaan van het keurslijf laat zich aflezen uit Dibbets' studie.
Nog een drietal opmerkingen tot besluit. Het taalgebruik van Dibbets is soms
opvallend 'modern'. Enkele voorbeelden. Op p. 65 'komt het als inconsequent over
dat Ampzing [ ... ]'. Op p. 70 zijn 'de sterkste verschillen [ ... ] binnen de vrouwelijke
vormen van het lidwoord aan te wijzen'. Op p. 82 bespeuren we 'een redelijke mate
van overeenkomst'. Voorts zijn de moeilijke of gemakkelijk verkeerd te interpreteren
woorden in de citaten direct van een vertaling tussen vishaken voorzien. Dat systeem
voldoet in dit boek. Tenslotte is de tekst in een kleine letter gezet en de citaten in de
tekst alsmede de voetnoten in een nog kleinere. Dat beperkt de omvang van het boek
tot 350 bladzijden, maar vergemakkelijkt de lectuur niet.
J.A. van Leuvensteijn
NOTEN
1 G. Geerts: Genus en geslacht in de Gouden Eeuw. [Tongeren], 1966.
2 ZieA. van Leuvensteijn & D. Stalpers: 'Modaliteit in 16de en 17de eeuws Hollands. Voor
wie de nuance waardeert.' In: Nauwe betrekkingen. Voor Theo Janssen bij zijn vijftigste verjaardag.
Onder red. van R. Boogaart &J. Noordegraaf, p. 145-154. Amsterdam/Münster, 1994.
Interdisciplinair*
The rise of European musie, 1380-1500/ Reinhard Strohm. - Cambridge
[etc.]: Cambridge University Press, 1993. -XV, 720 p.: facs., muz. j 26 cm
ISBNO-521-41745-7 Prijs: $95,-
Neem bijvoorbeeld Jacob Obrecht. Hij werd omstreeks 1453 geboren in Gent en al
jong beheerste hij de kunst van het componeren. Hij studeerde aan een universiteit
maar onduidelijk is welke dit was. In de jaren 1476-1480 verbleef hij mogelijk in
Utrecht, waar Erasmus een van zijn leerlingen kan zijn geweest. In de jaren daarna was
hij werkzaam in Bergen op Zoom, Cambrai en Brugge. Op uitnodiging van de hertog
van F errara, Ercole I d'Este reisde hij in 1487-1488 naar Italië. Obrecht keerde echter
terug naar de Nederlanden waar hij in Brugge en Antwerpen belangrijke posten
bekleedde. In 1503 vertrok Obrecht definitief naar het Zuiden. Hij verbleef enige tijd
aanhethofvan de Habsburgers te Innsbruck en in 1504-1505 gafhij leiding aan de hertogelijke
kapel te Ferrara. Daar overleed hij in juli 1505 aan de gevolgen van de pest.!
Obrecht was beroemd in zijn eigen tijd en zijn muziek vond een grote verspreiding.
Zijn composities, waaronder die op Nederlandse teksten, vinden we in handschriften
uit diverse hoeken van Europa, en bekendheid met diens composities was in 1487 reden
voor hertog Ercole d'Este om hem uit te nodigen. Obrecht is een van die figuren die
kenmerkend zijn voor de muziekcultuur van de late middeleeuwen, een tijd waarin het
internationale karakter van die cultuur steeds sterker aan de dag treedt. Componisten,
waaronder opvallend veel uit de Nederlanden, reizen door heel Europa en komen in
contact met het werk van tijdgenoten en voorgangers. Verschillende tradities, die lang
een min of meer zelfstandige ontwikkeling doormaakten, raken verknoopt.
The rise ofEuropean music, 1380-1500 van de Engelse musicoloog Reinhard Strohm
is een lijvige monografie over deze cruciale fase in de muziekgeschiedenis. De hiervoor
kort aangeduide ontwikkeling typeert hij, sprekend over Guillamp.e Dufay,
Petrus de Domarto en Johannes Ockeghem, als volgt: 'This is a more explosive mixture
of tradition and innovation than we know from earlier ages. It is like an attempt
to defeat tradition, to demonstrate how it can be subverted. It is possible that the
composers knew of each other and felt that they were competing with each other as
weIl as with the past. Faced with masterworks, nothing less than a masterwork would
do.' (p. 422). Strohm, die onderzoek verrichtte naar negentiende-eeuwse Italiaanse
opera-aria's en een groot kenner is van het werk van Wagner, publiceerde veelvuldig
over de muziek uit de periode die in zijn laatste boek centraal staat. Telkenmale zien
we daarbij zijn grote aandacht voor de plaats van muziek in de samenleving. Een goed
voorbeeld daarvan is het in 1985 verschenen Music in late medieval Bruges, waarin op
voorbeeldige wijze gedemonstreerd wordt hoe het culturele leven in een middeleeuwse
stad beschreven kan worden.2 Maar dit boek, onmisbaar voor een ieder die
zich met de stadscultuur in de late middeleeuwen bezighoudt, blijkt slechts een
* De redactie wordt graag geattendeerd op boeken uit andere vakgebieden die door hun onderzoeksresultaten
of -methoden vruchtbaar voor de neerlandistiek kunnen zijn.
TNTL 111 (1995) 375-377
376 INTERDISCIPLINAIR
opmaat te zijn geweest voor Strohms magnum opus. De durf om een synthese te
schrijven over meer dan een eeuw muziek is op zichzelf al bewonderenswaardig. Als dan
bovendien blijkt dat de schrijver hierbij originaliteit paart aan helderheid en grondigheid,
moet wel geconcludeerd worden dat we hier te maken hebben met een studie die
voor lange tijd een belangrijke plaats zal innemen in het onderzoek naar de laat-middeleeuwse
muziekcultuur. Strohm kent de langzamerhand haast onoverzienbare literatuur
als geen ander, draagt diverse nieuwe bronnen aan en interpreteert reeds bekende
gegevens op soms verrassende wijze. Dat hij daarbij af en toe kleinere dingen mist, valt
hem nauwelijks aan te rekenen (zo verwijst hij met de sigle B-RAS naar een handschrift
van de Franciscanen in Tongeren, dat echter sinds enkele decennia wordt bewaard in
de KB van Brussel onder signatuur IV 421). Het boek is zo rijk dat er niet valt te beginnen
aan een opsomming van alles dat er in ter sprake komt.
Strohm vertelt zijn verhaal in grote lijnen chronologisch. Hij begint met The age
of the Great Sehism, niet alleen een aanduiding voor de periode die wordt besproken,
maar meteen een aanwijzing voor de inhoud. De scheiding in de westerse wereld is
van grote betekenis geweest: 'the division of Europe in two -later three - competing
'obediences' directly affected the systems of patronage and the careers of musicians,
especially if they were seeking ecclesiastical appointments or benefices away from
home (for example, at the papal court). It is mainly on this level of cultural history
that the period of the Schism and of the Church Councils (1378-1449) had a lasting
effect on European music history.' (p. 15). Ook in het vervolg van het boek bepaalt
de chronologische ontwikkeling de opzet, waarbij het eigene van de verschillende
delen van Europa steeds aandacht krijgt (zo valt te lezen wat de specifieke bijdragen
van bijvoorbeeld Engeland en Centraal-Europa aan de polyfonie zijn geweest).
Strohm heeft grote aandacht voor sociale, politieke en economische factoren die de
muziekgeschiedenis hebben beïnvloed, en juist op dat vlak zoekt hij belangrijke
impulsen voor het totstandkomen van de polyfone, waarlijk Europese, muziek. Zo
geeft hij in voorbeeld na voorbeeld aan hoe rijke kooplieden, vorsten en geleerden
de moderne muziek waardeerden en de musici (financieel) in staat stelden haar uit
te voeren. De concurrentie tussen opdrachtgevers maakte het de musici mogelijk te
reizen, met elkaar in contact te komen, en bovendien te beschikken over omvangrijke,
vaak kostbare handschriften met meerstemmige composities. In de delen I, II
en IV van The rise ofEuropean musie, die chronologisch van opzet zijn, vertelt Strohm
het verhaal over de opkomst van de Europese muziek en hij ontkomt er daarbij
(gelukkig) niet aan talrijke voorbeelden te geven die vaak uitvoerig worden besproken.
Toch zijn het deze voorbeelden die voor veel mediaevisten een belangrijke
drempel vormen deze studie ter hand te nemen. Wie niet vertrouwd is met de vaak
zeer technische musicologische terminologie en niet in staat is notenschrift te lezen,
moet zich soms voelen als een 'barbaar in China'. Toch loont het zeer de moeite
over deze drempel heen te stappen.3 Zo is er de al eerder gesignaleerde aandacht
voor de belangrijke plaats van muziek in de middeleeuwse samenleving. Niet alleen
de chronologisch opgezette delen I, II en IV hebben wat dat betreft veel te bieden.
Deel lIl, en dan met name het lange eerste hoofdstuk daarvan, is er zelfs geheel aan
gewijd. Musie in the lift of institutions is de titel van dit hoofdstuk, waarin op heldere
wijze wordt verteld over kerkmuziek, schoolmuziek, muziek aan hoven, in kloosters
INTERDISCIPLINAIR 377
en op universiteiten, het gebruik van muziek tijdens publieke manifestaties als processies
en intochten en bijvoorbeeld Various private uses of music. Zeker dit hoofdstuk
is verplichte lectuur voor ieder die tot op heden weinig kennis heeft van het laat-middeleeuwse
muziekleven. Het biedt in zo'n vijftig pagina's een schat aan materiaal.
Terwijl The rise ofEuropean music in sterke mate aandacht heeft voor de sociale context
waarin de Europese muziek zich ontwikkelt, gaat Strohm geenszins voorbij aan
andere zaken. De relatie tussen Latijn en volkstaal en de betekenis van de volkstaal in
de verschillende delen van Europa komt aan de orde. (Door het belangrijke aandeel van
componisten uit de Nederlanden in de polyfone muziek zijn composities op
Nederlandse teksten op ruime schaal verspreid geraakt: Strohm geeft een groot aantal
voorbeelden.) Ook lezen we veel over retorische aspecten van de muziek in samenhang
met de teksten. Zo schrijft Strohm over de componeerstijl die 'tended to ornament and
embellish rather than express, and which was in permanent search of detail, ever smaller
note-values, verbosity, and repetition. [ ... ] elaboration (elocutio) got the better of
invention.' (p. 124). Het is een typering die in grote lijnen geldt voor de lyriek van
Grands rhétoriqueurs en rederijkers, wier werk ontstaan is in dezelfde tijd en omgeving
als die waaruit de belangrijkse polyfone componisten afkomstig zijn. Jean Molinet, van
wie enkele composities bekend zijn, schreef de tekst voor een aangrijpende klaagzang
van Ockeghem op de dood van Dufay, twee van de belangrijkste componisten uit de
vijftiende eeuw. Ook veel Nederlandse teksten waarvan gebruik werd gemaakt door een
componist als Obrecht zouden wel eens afkomstig kunnen zijn uit een rederijkersmilieu;
het onderzoek daarnaar staat echter nog in de kinderschoenen.
Reinhard Strohm heeft een belangrijk en inspirerend boek geschreven waarvan de
reikwijdte ternauwernood valt te overzien bij eerste lezing. Wie zoekt naar specifieke
aspecten van de Europese muziek in de jaren 1380-1500 zal vaak via het uitstekende
register waardevolle informatie vinden en stuit op publikaties die de niet-muziekhistoricus
makkelijk ontgaan. Wie de inhoud van het boek meer substantieel tot zich
neemt, krijgt oog voor de centrale plaats van de muziek in het leven van de late middeleeuwen,
en raakt er steeds meer van overtuigd dat het schrijven van een synthese
als The rise ofEuropean music niet alleen zinvol is maar ook mogelijk.
Johan Oosterman
NOTEN
lOver Obrecht zie Re. Wegman: Bom for the muses. The lift and masses ofJaeob Obreeht.
Oxford, 1994.
2 R Strohm: Musie in late medieval Bruges. 2e herz. dr., Oxford, 1990. Zie ook R Strohm:
'Music, ritual and painting in fifteenth-century Bruges' . In: Hans Memling. Essays. [Red.] D. Vos.
Brugge, 1994, p. 30-44.
3 Een goede introductie voor wie niet vertrouwd is met muziektechnische termen biedt I.
Bossuyt: De Vlaamse polyfonie. Leuven, 1994. Alleen al vanwege de vele prachtige afbeeldingen
van de handschriften waarin polyfone composities bewaard zijn gebleven, vormt dit boek een
goede aanvulling op de monografie van Strohm.
378 INTERDISCIPLINAIR
Reisverslagen van Noord-Nederlanders van de zestiende tot begin negentiende
eeuw: een chronologische lijst / samengest. door R. Lindeman, Y.
Scherf en R.M. Dekker. - Haarlem: Stichting Egodocument, 1994. - 218
p.; 24cm
ISBN 90-801744-2-4 Prijs niet opgegeven.
Geestige en vermaeckelijcke reys-beschryving naer oost-indien / Aernout
van Overbeke / uitg. en toegelicht door een werkgroep van Utrechtse neerlandici.
- [Utrecht] : Vakgroep Nederlands, Universiteit Utrecht, 1994. -
86 p. : ill. ; 30 cm. - (Ruygh-bewerp; 18)
- Te bestellen (àf 7,50) bij A.]. Gelderblom, Vakgroep Nederlands, Trans
10,3512 JK Utrecht.
De laatste jaren heeft het onderzoek naar reisteksten een plaats veroverd in de neerlandistiek.
Tekenend daarvoor is de opname van een hoofdstuk over reisteksten in
Nederlandse Literatuur, een geschiedenis (1993). Ik steun deze ontwikkeling van harte.
Ook al gaat het bij reisteksten maar zelden om fraai geschreven literatuur, toch bevat
de Nederlandse reisliteratuur veel dat om andere redenen van belang is, zelfs van internationaal
belang. Bij dat laatste denk ik vooral aan de vermoedelijk enorme verzameling
reisteksten die zich in de VOC-archieven moet bevinden. Dienaren van de compagnie
kregen al vroeg in de zeventiende eeuw de opdracht verslag te doen van hun
reisbelevenissen. Dat heeft onschatbaar, maar nog nauwelijks onderzocht materiaal
opgeleverd. De interesse uit het buitenland voor dit materiaal is groot. Enerzijds is deze
belangstelling archivarisch gemotiveerd: Nederlandse reisteksten kunnen de vroegste
beschrijvingen zijn van veel buiten-Europese culturen. Anderzijds is er de laatste jaren
onder intellectuelen uit de Derde Wereld een beweging op gang gekomen om de verhoudingen
tussen het 'centrum' (Amerika en West-Europa) en de 'marge' (de rest van
de wereld) aan een kritisch onderzoek te onderwerpen: 'the empire writes back', in de
woorden van Rushdie. Reisteksten spelen hierin een grote rol, omdat men ervan uitgaat
dat allerlei attitudes daaraan zijn af te lezen die in de huidige cultuurpatronen nog
steeds zijn terug te vinden. De neerlandici moeten ervoor zorgen om zich dit vette
kluifje niet te laten afpakken door cultureel antropologen, koloniale en mentaliteits-historici.
Als mijn neus mij niet bedriegt, vormt de studie van reisteksten een terrein waar
de neerlandistiek zich internationaal zou kunnen doen gelden.
Wat zouden neerlandici kunnen doen met reisteksten? Het verdient, denk ik, aanbeveling
weerstand te bieden aan de verleiding om onder het vaandel van een cultuurhistorische
benadering een slecht soort geschiedvorsing te bedrijven, te verdrinken
in de feiten waaraan reisteksten zo rijk zijn. Helaas is dit binnen de neerlandistiek
op het moment de gangbare benadering van reisteksten. Zoals buitenlands onderzoek
echter laat zien, kun je heel wat belangwekkender opmerkingen over reisteksten
maken als je de discursieve kanten ervan tot object van onderzoek maakt. Vanuit deze
optiek zou de neerlandicus moeten proberen vast te stellen volgens welke impliciete
of expliciete beginselen de notities zijn gemaakt (een soort poëticaal onderzoek): hoe
wordt er waargenomen en hoe wordt het opgeschreven; welke middelen worden
gebruikt om een brug te slaan tussen de lezer van de reistekst en de vreemde werke-
TNTL lIL (1995) 378-380
INTERDISCIPLINAIR 379
lijkheid die in de tekst beschreven wordt; welke patronen komen aan het licht als je de
reisteksten naast elkaar legt? Bij dit soort vragen heeft de neerlandicus een voorsprong
op de historicus, omdat de neerlandicus meer bedreven is in het interpreteren van teksten.
Voor het onderzoek naar beeldvorming, waarvoor reisteksten zulk vruchtbaar
materiaal bieden, zijn dit ook de vragen die ter zake zijn.
Op het moment weten we echter nog maar nauwelijks welke reisteksten er bewaard
zijn gebleven. Tegen deze achtergrond is het dan ook verheugend dat er onlangs een
lijst van Reisverslagen van Noord-Nederlanders uit de zestiende tot begin negentiende eeuw,
is verschenen, samengesteld door Ruud Lindeman, Yvonne Scherf en RudolfDekker.
Sommige namen van reisbeschrijvers uit de lijst zijn bekend - Aernout van Buchell, de
leden van de familie Huygens en Pieter van den Broecke - maar van het merendeel
van de bijna vijfhonderd geboekstaafde teksten en hun auteurs zullen de meeste lezers
nooit gehoord hebben. Naast produkten van de Groote en kleine Tour, bevat de lijst
ook documenten waarvan de titel althans een juist erg alledaagse, bijna huiselijke
indruk maakt, zoals het Journaal van een reijs na Utrecht toen ik mijn zoon na ie Academie
gebracht hebbe van Maria Elisabeth Rademacher uit 1811. Naast gegevens over auteur
en tekst bevat de lijst ook opmerkingen over de aard van de reis en de in de tekst
beschreven route. Een en ander is in elk geval voldoende om de nieuwsgierigheid te
prikkelen. De lijst wijst de gebruiker dan verder de weg naar een archief.
De lijst van Lindeman c.s. dekt echter een beperkt terrein, dat van 'reisverslagen die
het karakter van egodocument hebben' (inleiding, p. 9). Dit wil zeggen dat in
Reisverslagen van Noord-Nederlanders alleen teksten zijn opgenomen als '[d]e auteur [ ... ]
over eigen belevenissen en gevoelens' heeft geschreven (p. 9). Bovendien moeten de
verslagen ook op persoonlijk initiatief gemaakt zijn en niet ambtshalve, hoewel hierop
ook weer uitzonderingen toegelaten worden, omdat de sfeer van het openbare en het
persoonlijke voor de negentiende eeuw niet zo scherp was (p. 10). Veel meer horen we
niet over de aard van de opgenomen documenten, waardoor je met een aantal lastige
kwesties blijft zitten. Wanneer kun je, om te beginnen, spreken van 'persoonlijke' reisverslagen
als de privé-sfeer en het openbare leven vloeiend in elkaar overgaan? Wie
een beetje bekend is met reisteksten, zal het ook om andere redenen gevaarlijk vinden
te spreken van persoonlijke reisverslagen. Als we ons bepalen tot de verslagen van buitenlandse
reizen (veel van de in de lijst opgenomen reisteksten behoren tot deze categorie)
dan zijn dat vaak in een belangrijke mate onpersoonlijke geschriften, hoe weinig
ambtelijk de reis ook geweest mag zijn. De reiziger herhaalt maar al te graag zijn
cicerone - zelfs het genie Goethe deed dat - of wat hij van zijn landgenoten gehoord
heeft. Bovendien is er in studies over reisteksten aangetoond dat veel reisverslagen van
voor 1800 volgens een topisch systeem zijn opgesteld, wat op een andere manier de
eenvormigheid en onpersoonlijkheid van reisteksten heeft bevorderd. Reistekten worden
dan ook in de mij bekende wetenschappelijke literatuur bij voorkeur gebruikt om
bovenpersoonlijke cultuurpatronen op het spoor te komen. Ik had in een inleiding
toch graag willen lezen hoe de samenstellers zich het persoonlijke karakter van de
opgenomen teksten tegen deze achtergrond voorstellen.
Doordat er in beginsel geen ambtelijke teksten zijn opgenomen, zijn teksten uit de
wereld van de VOC zwaar ondervertegenwoordigd in de lijst. Onder de paar VOC-teksten
die wel zijn opgenomen bevindt zich vreemd genoeg niet de eigenzinnige Geestige
380 SIGNALEMENTEN
en vermaeckelijcke reys-beschryving naer Oost-Indien van Aernout van Overbeke die medesamensteller
Dekker als Overbeke-specialist toch zeker zal kennen. Deze Geestige en
vermaeckelijcke reys-beschryving is onlangs echter uitgegeven in de pretentieloze vorm
van een Utrechts Ruygh-bewerp.
Van Overbeke's verslag over zijn zeereis naar Indië, geschreven in de vorm van een
brief gericht aan vrienden in Den Haag, is binnen de reisliteratuur nogal uitzonderlijk.
Allereerst omdat het reisverslag van Van Overbeke in de zeventiende eeuw al gepubliceerd
werd, een lot dat maar weinig reisteksten te beurt viel. De aard van de tekst is echter
ook bijzonder. Terwijl feitelijke verslaggeving in de reisliteratuur overheerst, gaan
de feiten in Van Overbeke's tekst schuil onder een overdadige, humoristische elocutie.
Verslaggeving is in de Geestige en vermaeckelijcke reys-beschryving duidelijk minder
belangrijk dan een aantrekkelijke presentatie, die ook vrijwel zeker de oorzaak was van
de vroege publikatie. Van Overbeke beleeft immers niets dat niet ook bekend had kunnen
zijn uit scheepsjournalen.
In de inleiding van de uitgave worden enkele beginselen van Van Overbeke's manier
van grappen maken toegelicht. In de verklaringen bij de tekst wordt een meer specifieke
toelichting bij de grappen gegeven. Zoals wordt toegegeven in de inleiding, hebben
de editeurs niet alles kunnen verklaren. Een aantal passages bleef voor mij dan ook duister
ondanks de aantekeningen (r. 14-20, 182-188,204-207,227-230,307-309). Maar
dat zijn er weinig als de ingewikkeldheid van de humor in acht wordt genomen.
Siegfried Huigen
Signalementen
Grote lijnen: syntheses over Middelnederlandse letterkunde / Frits van Oostrom ...
[et al.]. - Amsterdam: Prometheus, 1995. - 233 p. j 22 cm. - (Nederlandse literatuur
en cultuur in de middeleeuwen j 11)
ISBN90-5333-337-1 Prijs:f49,90
Deze bundel bevat de schriftelijke versies van de voordrachten die op 1 en 2 september 1994 in
Leiden gehouden werden tijdens het symposium Grote lijnen, dat de vele aanwezigen syntheses
over Middelnederlandse letterkunde wilde bieden. Het boek opent met de slotlezing van het
symposium, 'De toga van Jonckbloet', waarin Frits van Oostrom de literatuurgeschiedenissen
de revue laat passeren en ingaat op de andere artikelen en de toekomstige vakbeoefening (p. 9-
26). Met als uitgangspunt zijn 1NTL-bijdrage uit 1982 bespreekt]. Goossens in zijn artikel 'Op
zoek naar lijnen in de ontluikende Middelnederlandse letterkunde' de vroegste fase van de
Middelnederlandse literatuur. Hij schetst het Rijn-Maaslandse literatuurlandschap en oppert
dat voor het beeld van de vroege westelijke literatuur de intertekstuele benadering goede diensten
kan bewijzen (p. 27-46). 'De invloed van de Latijnse cultuur op de ontwikkeling van de
Middelnederlandse letterkunde' wordt besproken door Paul Wackers, die zijn betoog toespitst
op werken die uit het Latijn in het Middelnederlands omgezet zijn om de inhoud breder toeSIGNALEMENfEN
381
gankelijk te maken. Hij pleit nadrukkelijk voor grondig onderzoek naar de functionaliteit van
de betrokken teksten (p. 47-63). In 'Van luisterlied tot danslied' gaat Frank Willaert in op de
hoofse lyriek in het Middelnederlands tot omstreeks 1300: Veldeke, die als minnedichter in de
buurt van de eerste Minnesänger rond Rooms-Koning Hendrik VI wordt geplaatst; Hadewijch,
die wellicht aan de poëzie van Veldeke refereert; en Jan I, wiens liederen vroege representanten
lijken te zijn van stereotiepe, door amateur-dichters te vervaardigen lyriek (p. 65-81). lD.
Janssens pleit voor 'Een geschiedenis van de Middelnederlandse epiek', waarbij hij aandacht
besteedt aan de geleerdheid van epische dichters, de culturele context, het genre-probleem en
de mate waarin het geïntendeerde publiek vertrouwd was met de eigentijdse literatuur (p. 83-
98). In zijn bijdrage 'Profaan-ethische literatuur in het Middelnederlands: enkele grote lijnen'
betoogtJ. Reynaert dat de belerende literatuur geen breuk met de voorafgaande verhalende literatuur
inhield, bespreekt hij de relevantie van het werk van de didactische auteurs voor de literatuurgeschiedenis
en demonstreert hij een verschuiving naar vorm (van verzen naar proza, van
verhaal naar systematiek) en inhoud (spiritualisering) binnen het genre van de ethische literatuur
(p. 99-116). Thom Mertens behandelt de 'Mystieke cultuur en literatuur in de late middeleeuwen':
in de vijftiende eeuw neemt de mystieke literatuur een andere vorm aan, die verwantschap
vertoont met kloosterliteratuur. Hij introduceert het begrip mystieke cultuur ('een
cultuur waarin het wereldbeeld, de waarden en de levensvormen bepaald worden door hetgeen
mystici leren', p. 118-119) en laat zien dat in het geval van de Moderne Devotie de mystieke cultuur
van Groenendaal omgevormd werd in een Windesheimer kloostercultuur met mystieke
kleur (p. 117-135). Onder de titel 'De onvoltooide middeleeuwen' bespreekt Herman Pleij de
enorme invloed van de drukpers op de literatuur, waarbij fondsvorming, titelpagina's en wijze
van receptie aan de orde komen (p. 137-155). In de laatste bijdrage, die als openbare voordracht
na afloop van de eerste dag van het symposium uitgesproken werd, buigt W.P. Gerritsen zich
over middeleeuwse verhaalkunst. In het artikel, 'Een avond in Ardres', wordt een drietal wezenlijke,
nauw samenhangende veranderingen op het terrein van de literatuur rond het midden van
de twaalfde eeuw besproken: de verschriftelijking van de verhaalkunst, het ontstaan van een
moderne conceptie van het auteurschap en de ontdekking van fictie (p. 157-172). De bundel
wordt afgesloten met de noten en literatuuropgave (p. 173 -22 3), een register van namen en titels
(p. 225-232) en personalia van de auteurs (p. 233-234).
Bart Besamusca
Pape Jansland en Utopia: de verbeelding van de beschaving van middeleeuwen en
renaissance / István Pieter Bejczy. - Nijmegen: Universitair Publikatiebureau,
1994. - 360 p.; 25 cm
ISBN 90-373-0248-3
In deze Nijmeegse dissertatie worden twee utopische teksten bestudeerd: de zogeheten briefvan
PapeJan en Thomas More's Utopia. De eerstgenoemde tekst kwam even na het midden van de
twaalfde eeuw in Europa in omloop en werd al snel zeer populair. De oorspronkelijk in het Latijn
gestelde brief zou geschreven zijn door een zekere Presbyter Johannes, die zich voorstelt als
priester en de machtigste heerser op aarde (regerend over het verre Indië, dat een uitermate wonderlijk
rijk blijkt te zijn). In het Middelnederlands draagt hij de naam Pape Jan. In de tweede tekst
die Bejczy onderzoekt, Utopia, doet de humanist More verslag van zijn ontmoeting met een zeeman
die in de Nieuwe Wereld het land Utopia zou hebben bezocht. De eerste uitgave, die werd
voorbereid onder leiding van More's vriend Erasmus, verscheen in 1516 te Leuven.
Bejczy's vertrekpunt is de gedachte dat geen cultuur kan be~taan zonder een negatieve
tegenhanger van zichzelf te veronderstellen. Vervolgens plaatst hij de twee genoemde teksten
tegenover elkaar en bestudeert hij wat in beide werken de verhouding is tussen de beschaving
en datgene wat erbuiten valt, dus hoe de beschaving wordt gedefinieerd in verhouding tot
haar tegendeel. Zo laat hij zien hoe de middeleeuwse en de renaissancistische beschaving
gestalte krijgen.
382 SIGNALEMENTEN
Bejczy bewijst neerlandici een aardige dienst door in een bijlage (p. 321-328) een
Middelnederlandse variant van de brief van Pape Jan uit te geven. Het gaat om een druk die
omstreeks 1506 door Jan van Doesborch te Antwerpen op de markt gebracht werd.
Bart Besamusca
Siet, de brudegom comt : facetten van 'Die geestelike brulocht' van Jan van
Ruusbroec (1293-1381) / onder red. van Thom Mertens. - Kampen: Kok, cop.
1995. -112 p.; 22 cm
- Bew. van de toespraken gehouden op het congres ter herdenking van Ruusbroecs
zevenhonderdste geboortedag en georganiseerd door het Ruusbroecgenootschap
op 4 september 1993 in Antwerpen.
ISBN 90-242-6233-X Prijs:! 22,50
Die geestelike brulocht wordt algemeen beschouwd als Jan van Ruusbroecs meesterwerk. Niet
zonder reden dus stond deze tekst centraal op het congres van het Antwerpse Ruusbroecgenootschap
dat op 4 september 1993 plaatsvond ter herdenking van de zevenhonderdste
geboortedag van de Brabantse mysticus. De lezingen van dit congres zijn nu gebundeld onder
de titel Siet, de brudegom comt, de eerste woorden van de Brulocht.
De leden van het Ruusbroec-genootschap benaderen de Brulocht vanuit verschillende onderzoekslijnen.
Verdeyen gaat na in welke vorm invloeden van \Villem van St. Thierry en Bernardus
van Clairvaux, vormgevers van de mystiek van de twaalfde eeuw, waarneembaar zijn in de Brulocht.
De Baere laat zien hoe Ruusbroecs consequent hanteren van een terminologie van belang is voor
het formuleren van een mystiek leersysteem. Mommaers gaat in op Ruusbroecs oordeel over afwijkende
vormen van mystiek, die eerder leidden tot een soort zeltheiliging dan tot de godservaring.
Willaert beschouwt de functionaliteit van de veelvuldig geprezen compositie van de Brulocht in het
licht van de middeleeuwse praktijk over het lezen en - vooral - het beluisteren van literatuur.
Tenslotte inventariseert Mertens op grond van anekdotes, inleidingen en een korte levensbeschrijving
welk beeld er in de Middelnederlandse tekstoverlevering van Ruusbroec werd gevestigd.
Door de gekozen opzet - namelijk: verschillende invalshoeken op één tekst: de Bnt/ocht - hebben
de verschillende stukken niet alleen waarde gekregen als een verzameling bondige studies
van het invloedrijkste Middelnederlandse proza traktaat, maar ook als een overzicht van benaderingswijzen
van middeleeuwse mystiek. Dat is zeker niet de minste verdienste van de bundel.
GeertWarnar
De kluizenaar in de eik: Gerlach van Houthem en zijn verering / Anneke B.
Mulder-Bakker; met medew. van Hans van Dijk ... [et aL]. - Hilversum:
Verloren, 1995. - 253 p. : ill.; 24 cm. - (Middeleeuwse studies en bronnen; 45)
ISBN 90-6550-271-8 Prijs:! 39,50
Het is een prachtige legende, die van Gerlach van Houthem. Na een lichtzinnige jeugd komt
hij tot inkeer wanneer hij tijdens een toernooi het bericht ontvangt dat zijn vrouw plotseling
gestorven is. Hij laat alles achter en gaat op pelgrimage, gekleed in zijn oude maliënkolder met
daaronder een haren boetekleed. Uiteindelijk vestigt hij zich als heremiet in een holle eik in
Houthem (bij Valkenburg), waar hij de gelovigen uit de omgeving inspireert en helpt. Dagelijks
gaat hij te voet naar het graf van Sint Servaes te Maastricht en op zaterdag naar de Mariakapel
te Aken. Na zijn dood gebeuren door zijn toedoen vele wonderen, waarbij de aarde van zijn graf
vaak een belangrijke rol speelt. En tot op de dag van vandaag kan men in de parochiekerk te
Houthem een schepje zand onder de tombe van Sint Gerlach halen om door het zaaigoed te
mengen of in de stal te strooien ter bescherming van het vee.
SIGNALEMENTEN 383
De Vita sancti Gerlaci (1600) is thans uitgegeven (door c.H. Kneepkens, die gebruik kon maken van
het voorbereidende werk van E. Smits), met een parallelle editie van de Nederlandse vertaling (door
H. van Dijk en B. van der Linden) ontleend aan de oudste overgeleverde bron, de tweede druk uit
1745 die volgens het titelblad teruggaat op een vertaling uit 1225. Aan deze edities gaan maar liefst
zeven artikelen vooraf, de meeste van de hand van de historica Anneke Mulder, die te zamen een
brede studie naar deze heilige vormen. Mulder plaatst de geschiedenis van de ridder-kluizenaar in
de historische context (twaalfde eeuw), bespreekt de overgeleverde tekst en zijn wordingsgeschiedenis
(de auteur was een kanunnik in het Gerlachstift te Houthem die zich baseerde op zegslieden
die Gerlach nog gekend hadden, maar ook bekende hagiografische motieven gebruikte). Ook
besteedt zij aandacht aan Gerlachs stede: de eik en de bron als gekerstende Germaanse elementen,
het latere klooster en de translatie. Haar laatste bijdrage is gewijd aan de verering door de tijd heen.
In twee andere artikelen staan materiële bronnen centraal. Mechteld Flury onderzocht de tunicella
waarin Gerlachs relikwieën gewikkeld waren enJuliëtte Pasveer doet verslag van haar onderzoek
van de beenderen. Niet alleen de uitgegeven teksten, maar ook allerlei aspecten die in deze bijdragen
aan de orde komen, kunnen van belang zijn voor onderzoekers van Middeleeuwse literatuur.
Ik noem er enkele: de relatie tussen Gerlach en Servaas, het motief van de ridder die tot inkeer komt
en een heilig leven gaat leiden, Gerlachs gelijkenis met de kluizenaars uit Arturromans, de mondelinge
overlevering als bron van de geschreven vita. Het is een sympathiek en boeiend boek, waaruit
een grote genegenheid spreekt voor de kluizenaar in de eik.
Dieuwke van der Poel
Aluta (1535) / Georgius Macropedius; uitg., vert. en ingel. door Jan Bloemendal
en Jan W. Steenbeek. - Voorthuizen : Florivallis, 1995. - 114 p. : ill. ; 21 cm
- Oorspr. uitg.: Den Bosch: Hatardus, 1535.
ISBN 90-75540-01-9 Prijs:! 17,50
In de zestiende eeuw was toneelspelen op veel Latijnse scholen een gangbaar onderdeel van het curriculum.
'Waar zouden de jonge leerlingen meer aan hebben voor hun kennis, wat zou meer bijdragen
tot de literaire vorming van de 'middenklassers', waarvan hebben de meest gevorderde leerlingen,
ja alle samen meer profijt voor een deugdzaam leven, dan een serieuze komedie'; zo
omschreef Georgius Macropedius - die achtereenvolgens doceerde te Den Bosch, Luik en Utrecht
- de onderwijsdoelen die met toneelopvoeringen door leerlingen verwezenlijkt konden worden (p.
21). Macropedius' Aluta (1535) is nu uitgegeven door Jan Bloemendal en Jan W. Steenbeek.
Deze klucht toont hoe de Bunschotense boerin Aluta door twee schavuiten eerst van haar
koopwaar en later - als ze dronken huiswaarts wankelt - ook van haar rokken beroofd wordt.
Gelukkig vangt haar man haar wijs op en lukt het een priester de drankduivel uit te drijven; eind
goed, al goed. Met zijn simpele plot, krachtige karakters, rake humor en ferme moralisatie is het
stuk een goed voorbeeld van een vastenavondspel.
De uitgave is de eerste publikatie van de uitgeverij Plorivallis die zich ten doel stelt op
beperkte schaal zestiende- en zeventiende-eeuwse Latijnse teksten van literaire of cultuurhistorische
waarde toegankelijk te maken voor een breder publiek. De toepasselijk geïllustreerde
editie geeft zowel de Latijnse tekst als een, eventueel speelbare, vertaling. Macropedius componeerde
destijds zelf de koorliederen; met het oog op een opvoering zijn deze nu geharmoniseerd,
zowel in basso continuo als in vierstemmige koorzetting. In de inleiding komen onder
meer de opbouw van het stuk, het genre van het vastenavondspel, de invloed van de antieke
komedie en de rol van het toneel in het curriculum van de Latijnse scholen aan de orde. De
uitgave is te verkrijgen door overmaking van het bedrag (+ ! 3,- verzendkosten per exemplaar,
tot een maximum van! 9,-) op giro 4037389 t.n.v. Florivallis, Voorthuizen.
Lia van Gemert
384 SIGNALEMENTEN
Documentatieblad Nadere Reformatie. - lrg. 19, nr. 1 (1995) Themanummer:
'Nadere Reformatie en literatuur'
ISSN 0165-4349 Prijs:f 22,50
- Te verkrijgen bij de Stichting Studie der Nadere Reformatie, Antwoordnummer
3520,3720 WE Bilthoven.
Met een themanummer over de relatie tussen de Nadere Reformatie en de literatuur opent
de redactie van het Documentatieblad Nadere Reformatie de negentiende jaargang van haar tijdschrift.
Het grootste deel van de aflevering is gewijd aan de zeventiende-eeuwse letterkunde,
maar ook de achttiende eeuw krijgt aandacht.
Een aantal artikelen belicht de relatie tussen geloof en literatuur vanuit specifieke personen.
Zo onderzoekt W.J op 't Hof de godsdienstige gezindheid van (Z.) Heyns en de inspirerende
werking van Teellinck op De Brune sr., terwijl A. Maljaars Teelincks germanismen
en anglicismen onder de loep neemt. e.A. de Niet verkent Voetius' visie op de literatuur; A.
Ros portretteert Montanus als stichtelijk dichter tussen Renaissance en Nadere Reformatie.
In het tweede deel van het nummer wordt het trefwoord literatuur benaderd vanuit de nagelaten
werken van de reformanten, waarin vaak gezangen opgenomen zijn: G.T. Hartong richt
zich op de edities van Sluiter en E. Stronks op catechesatieliederen van Ridderus en
Simonides, terwijlJ Kwekkeboom een tot nu toe onbekende editie van een gezangenbundel
van Du Bois achterhaalt. De melodieën in de gereformeerde poëzie vormen het onderwerp
van de beschouwing van D.J Versloot, waarna S.D. Post de populariteit van 'uitgekipte' liederen
toelicht en l. van den Akker bewerkingen van werk van Van Lodenstein en Sluiter voor
de Evangelische gezangen beschrijft. Ook de boekbesprekingen, van de dissertaties van E.
Hofman en S.D. Post en de bundel over Van Schurman (red. M. de Baar e.a.), sluiten aan bij
het thema van deze tijdschriftaflevering.
Het nummer telt 103 pagina's. Een abonnement op het Documentatieblad Nadere Reformatie
(twee nummers per jaar) kostf 35,-.
Lia van Gemert
'Zo als men aan gemeenzaame vrienden gewoon is te schrijven' : de correspondentie
van Rhijnvis Feith 1753-1824 IJe. Streng (ed.). - Epe :J.e. Streng, 1994. - XIV, 301
p.; 24 cm. Prijs: f 45,-
- Bestelling is mogelijkdoorf 52.-lf 45.-+ f 7.-verpakkingen porto) over te maken
op giro 1451216 t.n.v. Je. Streng, Woesterweg 5,8162 RW Epe.
Met het citaat in de titel van deze uitgave van F eiths correspondentie verwijst de bezorger ervan,
Je. Streng, naar de opvatting van Feith, dat het schrijven van brieven het karakter moest hebben
van een vertrouwelijk gesprek tussen vrienden. In sommige brieven van Feith wordt zo'n
ontspannen toon inderdaad bereikt. In veel andere jammer genoeg niet. De eerste twee brieven
van zijn hand in deze editie bestaan uit formele reacties op zijn verkiezing tot lid van twee letterkundige
genootschappen. Beide brieven zijn uit 1779, als Feith 26 jaar oud is. Datzelfde jaar
is ook het begin van een intensieve briefwisseling met Willem Bilderdijk, die helaas slechts eenzijdig
is overgeleverd: wel de brieven van Bilderdijk, niet die van F eith. Dat is jammer, want het
is een geleerde, literaire correspondentie die steeds vertrouwelijker wordt. Na twee jaar maakt
het 'WelEdele Heer, veelgeachte Kunstvriend' plaats voor 'Hartelijk geliefde Vriend'.
Het duurt lang voor de eerste 'gemeenzame' brief van Feith zelf opduikt. Tot 1784 zijn er
slechts korte, formele brieven van zijn hand overgeleverd, meestal gericht aan literaire genootschappen.
Maar in dat jaar begint de interessante en vriendschappelijke correspondentie met
de dan nog jonge dichter A.e.W. Staring. Deze tweezijdige correspondentie vormt een hoogtepunt
in de bundel. De meeste brieven in deze bundel zijn trouwens afkomstig van of gericht
aan collega-auteurs. F eith onderhield meer of minder hartelijke contacten met auteurs als N.S.
SIGNALEMENTEN 385
van Winter en L. van Merken, P.G. Witsen Geijsbeek, Jeronimo de Vries, H. Tollens, E.A.
Borger, M.e. van Hall, W.H. Warnsinck en de uitgever/schrijver J. Immerzeel.
In dit boek vindt men de volledige correspondentie van Feith, voor zover die tenminste is
overgeleverd. In de inleiding onthult Streng hoe het komt, dat er maar zo weinig brieven
bewaard zijn gebleven. Feith zag zijn correspondentie als een strikte privé-aangelegenheid en
verzocht zijn correspondenten herhaaldelijk om de aan hen gezonden brieven na lezing te
vernietigen. Intensief speurwerk in een groot aantal archieven heeft er toe geleid, dat er uiteindelijk
toch nog 155 brieven van en 58 brieven aan Feith boven water zijn gekomen. Dat is
dus maar een klein deel van wat er geweest is, maar Streng heeft ervoor gezorgd dat wat er
over is, nu overzichtelijk en voortreffelijk geannoteerd bij elkaar staat.
alf Praamstra
Mijn levensloop / Pieter Vreede; uitg. verzorgd door M.W. van Boven, A.M.
Fafianie, G.J.W. Steijns. - Hilversum: Verloren, 1994. - 112 p. : ill. ; 22 cm. -
(Egodocumenten, ISSN 0929-9807 ; 7)
ISBN 90-6550-124-X Prijs:! 25,-
'Mijn volgend leven zal dus een verhaal zijn van een aaneenschakeling van bittre rampen en
wederwaardigheden'. Met deze woorden geeft Pieter Vreede (1750-1837) de cesuur aan, die
zich in 1775 in zijn leven voltrekt. In dat jaar is hij nog een gelukkig getrouwde, rijke textielfabrikant
in Leiden met bescheiden intellectuele en literaire ambities. Dan sterft zijn vrouw. Vier
jaar later sluit hij een tweede huwelijk met de zuster van zijn overleden echtgenote. Omdat de
Nederlandse wet een dergelijk huwelijk niet toestond, was hij gedwongen enige jaren in het buitenland
door te brengen. Toch zijn het niet zozeer privé-zaken, maar vooral de woelige tijden
die zijn leven zo wisselvallig doen verlopen. In 1783 keert hij terug naar Leiden, waar hij een
actief en vooraanstaand lid wordt van de patriottenbeweging. Met als gevolg, dat hij in 1787, na
de Pruissische inval, Nederland weer moet ontvluchten. Na drie jaar ballingschap vestigt hij
zich in 1790 als textielfabrikant in Tilburg; de politiek is voorlopig naar de achtergrond geschoven.
Dat verandert na de omwenteling in 1795. Vanaf dat moment speelt hij een belangrijke rol
in de vaderlandse politiek. Het hoogtepunt van zijn carrière bereikt hij als hij in 1798 lid wordt
van het Uitvoerend Bewind, het hoogste bestuurscollege van de Bataafse Republiek. Hetzelfde
jaar nog komt hij door een staatsgreep van H.W. Daendels ten va!. Weer moet hij enige tijd
vluchten, totdat hij rond 1800 zich nagenoeg terugtrekt uit het maatschappelijk leven.
Op hoge ouderdom, ergens tussen 1835 en 1837, beschrijft hij voor zijn kinderen zijn herinneringen
aan dit veelbewogen leven, waarop hij verbitterd terugkijkt. Die herinneringen zijn
fragmentarisch en bovendien nog onvolledig overgeleverd: in maart 1795 breken ze plotseling af.
Er moet meer geweest zijn, maar we mogen al blij zijn, dat ook dit deel van zijn autobiografie niet
verloren is gegaan. In 1977 vond iemand het bij toeval tussen een stapel oud papier, die de Leidse
uitgever Brill bij het grof vuil had gezet. Nu verschijnt deze autobiografie, voorzien van een inleiding
en aantekeningen, voor het eerst in druk als deel zeven van de reeks Egodocumenten.
alf Praamstra
Uit lievde voor vaderland en vrijheid: het journaal van de patriot Arie Johannes
Knock over de periode 1784 tot 1797 / uitg. door P.M. Peucker enJ.P. Sigmond.
- Hilversum: Verloren, 1994. - 207 p. : il!., krt. ; 22 cm. - (Egodocumenten, ISSN
0929-9807 ; 8)
ISBN 90-6550-125-8 Prijs:! 45,-
Als deel 8 in de reeks Egodocumenten van uitgeverij Verloren verscheen het journaal van Arie
Johannes Knock, een patriot uit Papendrecht. Het behelst zijn wederwaardigheden als patriots
386 SIGNALEMENTEN
militair, zijn vlucht naar Frankrijk, zijn ervaringen in Franse legerdienst en, na zijn terugkeer in
Nederland, het verslag van een expeditie naar Kaap de Goede Hoop, waar de Engelse bezetters
bestreden hadden moeten worden. Knock was compositorisch en stilistisch bepaald geen licht.
Het belang van zijn journaal schuilt vooral in de gedetaileerde gegevens die hij boekstaaft. Als
hij met zijn compagnie onderweg is, somt hij per dag op welke route hij neemt en bij wie hij
ingekwartierd is (inclusief straatnaam en huisnummer). Knock moet zich bij het schrijven van
zijn journaal wel bediend hebben van vroegere aantekeningen. Hij is ook niet blind voor wat we
toeristische bijzonderheden kunnen noemen. Hoewel Knock zich van een afstandelijke toon
bedient, komen zijn eigen emoties toch wel om de hoek kijken. Bijvoorbeeld bij zijn beschrijving
van de inname van Papendrecht door 'de snoode slaafsche huurlingen van Pruyssen':
'Mijne ouders waaren mede de eerste welke van een verdervende Oranjefactie wierden aangevallen,
hun huys en meuebelen wierden geplonderd en zij van hunne tijdelijke middelen
beroofd. Mijne ouders wierden door die land verdervende factiën, gedadsisteerd door de snoode
slaaven van het despotisrnus van Pruyssen, op een verregaande, ja geheel ontmenschte ruwe wijze
getrapt, geslagen & mishandeld.'
Aan de tekst van Knock zijn een instructieve inleiding en een beperkt aantal verklarende
voetnoten toegevoegd.
Nop Maas
De burger schuddebuikt: een bloemlezing uit het werk van de luimige dichters
].].A. Goeverneur, P.T. Helvetius van den Bergh, Jacob van Lennep,]. van
Oosterwijk Bruijn en W.J. van Zeggelen / samenst.: Anton Korteweg & Wilt
Idema. - Amsterdam: Querido, 1994. - 311 p. : portr. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0582-2 Prijs:! 12,50
Dit deel uit de Griffioen-reeks bevat een bloemlezing uit de poëzie van vijf negentiendeeeuwse
humoristisch dichters. De namen van vier van hen,]. van Oosterwijk Bruijn, P.T.
Helvetius van den Bergh, J.J.A. Gouverneur en W.J. van Zeggelen, zijn vandaag de dag zo
goed als vergeten, terwijl de reputatie van de vijfde,Jacob van Lennep, alleen nog op zijn prozawerk
berust. Toch is het goed dat deze gedichten weer eens onder de aandacht worden
gebracht. Terecht wijzen de samenstellers van de bloemlezing, Anton Korteweg en Wilt
Idema, op de grote populariteit van dit soort poëzie in de negentiende eeuw tot 1880. In dat
verband vergelijken zij bovengenoemde dichters met vooraanstaande caberetiers uit onze
eigen tijd. Die vergelijking ligt voor de hand, omdat veel van deze poëzie bedoeld was om in
kleinere of grotere kring te worden voorgedragen: of door de dichters zelf, of door anderen.
Wat voor de hedendaagse lezer een van de aantrekkelijkste kanten van deze poëzie vormt, is de
licht spottende uitbeelding van de negentiende-eeuwse burgerlijke samenleving. In dat opzicht is
het de poëtische pendant van de Camera Obscura. Hoewel dat laatste boek natuurlijk superieur is
aan deze gedichten, waarvan het poëtisch gehalte niet hoog is: het zijn makkelijk rijmende versjes
met een simpele beeldspraak, die geen ander doel hebben dan een breed publiek te vermaken. Het
voordeel daarvan is dat ze ook voor de hedendaagse lezer nog heel toegankelijk zijn, met uitzondering
uiteraard van de toespelingen op destijds actuele personen en onderwerpen, én de talloze
verwijzingen naar de klassieke oudheid. Wat die laatste betreft: het feit dat zelfs in zulke poëzie
dergelijke verwijzingen zo veelvuldig voorkomen wijst erop hoe levend die klassiek cultuur toen
nog onder grote groepen in de samenleving was. Voor de tegenwoordige lezer worden al deze verwijzingen
in aantekeningen toegelicht, evenals de eerder genoemde toespelingen op actuele zaken.
In een kort nawoord ten slotte worden het genre en de gebloemleesde auteurs nader voorgesteld.
Ongeveer vijftien jaar geleden brachten Korteweg en Idema een soortgelijke thematische
bloemlezing uit. Toen betrof het werk van vijf dominee-dichters: Vinger Gods, wat zijt gij groot!
(1978). Ik ben benieuwd waar ze volgende keer mee komen. Het is een '}'IIlpathieke manier en, lijkt
mij, de beste om aandacht te vragen voor dichters die anders door niemand meer gelezen worden.
Olf Praamstra
SIGNALEMENTEN 387
GezelIe de dichter: studies / Jan ].M. Westenbroek. - Antwerpen: Guido
Gezellegenootschap, cop. 1995. - 224 p. : ill. ; 22 cm
ISBN 90-289-2135-4 Prijs:! 33,90
Onder de titel Gezelle de dichter heeft Jan Westenbroek zes lezingen en drie eerder gepubliceerde
artikelen gebundeld. Aan de basis van Westenbroeks studies naar wat hij 'de grootste
Nederlandstalige dichter tussen Vondel en Gorter' noemt, ligt de vraag naar de artistieke
kracht van Gezelles poëzie. Wat Westenbroek bezighoudt, is Gezelle in zijn 'maatschappelijke
dichterlijke werkzaamheid'.
Westenbroek, die in 1967 promoveerde op Van het leven naar het boek. Onderzoek naar het ontstaan
en de aard van Guido Gezelles Gedichten, Gezangen en Gebeden, besteedt ook nu aandacht aan
deze gedichten die als Gezelles meest experimentele wordt beschouwd. Veel van de Gedichten,
Gezangen en Gebeden was oorspronkelijk als gelegenheidspoëzie bedoeld. Westenbroek neemt
er vier onder de loupe en hij concludeert dat deze ook zonder kennis van biografische feiten
goed tot hun recht komen. In een ander artikel, dat handelt over Gezelle als gelegenheidsdichter,
stelt hij dat 'close-reading' uiteindelijk niet de beste leeswijze is. Een gelegenheidsgedicht is
een 'sociaal feit', het brengt de lezer terug naar het leven van reële mensen in reële omstandigheden
van honderd jaar geleden. Dat voert ons onder andere naar het leven van Guido Gezelle
zelf, die in 1859 een concert bijwoonde waar een Septet van Beethoven op het programma stond.
Gezelle schreef daardoor geïnspireerd het ritmische gedicht "T er viel'ne keer .. .'. Volgens
Westenbroek geeft het gedicht echter niet gestalte aan Beethovens Septet, maar aan de muzikale
ervaring die het Septet bij Gezelle teweeg gebracht had.
Een andere belangrijke ervaring voor GezelIe was zijn vertaling van de Meditationes
Theologicae van Mgr. Waffelaerts, waarmee hij in 1897 begon: Volgens latere onderzoekers
werd deze zware opdracht uiteindelijk zijn dood, Mgr. Waffelaerts zelf beweerde dat Gezelle
het vertalen met het grootste genoegen deed, en Westenbroek ziet in deze arbeid een mogelijke
inspiratie voor het wonderschone 'Ego Flos' van Gezelle dat in 1898 verscheen. In 'Ego
Flos' komen theologie en mystiek samen, legt Westenbroek uit, omdat uit dit gedicht ook
Gezelles bewondering voor de mysticus Ruusbroec spreekt.
Gezette de dichter besluit met eigentijdse interpretaties van 'De doornenboom', 'Als de ziele
luistert' en '0 Eerdentroost, gebloeide blommen'. Het zijn interpretaties die Westenbroek relativeert
met de observatie dat zo'n speurtocht niet alleen een speurtocht naar het werk van
Gezelle, maar ook een naar hemzelf is. Bij het lezen van Gezelle hoef je immers niet alles zo precies
te begrijpen. Het is alsof de dichter ons al een beetje waarschuwt in '0 Eerdentroost': 'Of, is
't al blinde nacht en logen! 't vermogen,ldat in mij waakt en, waarheidziek,/ mij laaft en lescht?'
Lisa Kuitert
Jullie gaven mij modder, ik heb er goud van gemaakt: over Charles Baudelaire /
red. Maarten van Buuren. - [Groningen] : Historische Uitgeverij, 1995. - 287 p. :
ill.; 21 cm. - (Over ... ; 4)
ISBN 90-6554-183-7 Prijs:! 45,-
Poëzie was voor Charles Baudelaire het middel om te ontsnappen aan zijn troosteloze bestaan.
Door de modder van de werkelijkheid om te zetten in poëtisch goud, kon hij de duisternis verlaten
en de wereld van het licht betreden. Het is een literatuur- en levensopvatting die veel andere
schrijvers heeft aangesproken: hij werd een dichterlijk ideaal; ook in Nederland. Deze bundel
bevat werk van Baudelaire in vertaling en studies over hem. Daaronder zijn drie artikelen die
betrekking hebben op de relatie tussen Baudelaire en de Nederlandse letterkunde. ].D.F. van
Halserna beschrijft de invloed van Baudelaire op de Beweging van Tachtig, die er op het eerste
gezicht niet lijkt te zijn geweest. Ze lazen hem niet. Desondanks speelde hij een belangrijke rol
in hun literaire denken, zij het via de omweg van de literaire kritiek: de tachtigers reageerden op
het beeld dat critici als P. Bourget en M. Barrès van hem geschetst hadden. Pas vanaf de jaren
388 SIGNALEMENTEN
negentig begint men in de Lage Landen zijn poëzie echt te lezen en dan wordt de invloed van
Baudelaire steeds duidelijker zichtbaar. Iemand die Baudelaire al op jeugdige leeftijd had gelezen,
was Karel van de Woestijne. AM. Musschoot schrijft een verkennend opstel over de mogelijke
invloed en de aantoonbare verwantschap tussen beide dichters. In het derde artikel bespreken
W.]. van den Akker en G.]. Dorleijn hoe M. Nijhoff Baudelaire gebuikte om zijn eigen
positie als dichter te bepalen en te verdedigen. Dit gebeurde vooral in zijn polemiek met P.N.
van Eyk. Beiden hanteren daarin een eigen interpretatie van Baudelaire's dichterschap. Voor
Van Eyk fungeerde Baudelaire nog steeds als dichterlijk ideaal, voor Nijhoff was Baudelaire
geen voorganger of inspirerend voorbeeld meer, maar een dichter van het verleden.
Deze bundel is het vierde deel in een reeks, waarin eerder studies verschenen over J.H.
Leopold en].c. Bloem. o lf Praamstra
'De komedianten' van Couperus / W.]. Lukkenaer. - Leiden: Stichting
Neerlandistiek Leiden, 1995. - 85 p.; 24 cm. - (SNL-reeks; 1)
- Te bestellen bij Stichting Neerlandistiek Leiden, Postbus 9515, 2300 RA Leiden.
ISBN 90-802290-1-6 Prijs: f 25,-
De Stichting Neerlandistiek Leiden heeft een reeks in het leven geroepen waarin publikaties op
het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde zullen verschijnen. Deel 1 van deze SNLreeks
is geschreven door W.]. Lukkenaer en gewijd aan De komedianten van Louis Couperus.
Het boekje bevat een grondige analyse van de roman, gevolgd door een uitvoerig receptiegeschiedenis
en een onderzoek naar zowel de eigentijdse als de klassieke bronnen, die Couperus
bij het schrijven van de roman hoogstwaarschijnlijk heeft geraadpleegd. Het hele onderzoek is
erop gericht om aan te tonen, dat tot nu toe de meeste critici om verschillende redenen niet hebben
begrepen waar het in deze roman werkelijk om gaat. Daardoor doen ze geen recht aan
Couperus' intenties, met als gevolg dat 'de waarde van deze roman zowel intrinsiek als binnen
het oeuvre geweld [wordt] aangedaan' (p. 71). Lukkenaer heeft een geslaagde poging gedaan om
duidelijk te maken dat De komedianten meer biedt dan oppervlakkig amusement, dat de roman
geen vlucht uit de werkelijkheid is, maar dat Couperus ook in dit boek blijk geeft van maatschappelijke
en politieke belangstelling en niet bang is om in deze moeilijke tijden - De komedianten
werd geschreven tijdens de Eerste Wereldoorlog - duidelijk stelling te nemen.
Olf Praamstra
Hybride Welten: Aspekte der Nieuwe Zakelijkheid in der niederländischen
Literatur / Ralf Grüttemeier. - Stuttgart: M & P Verlag für Wissenschaft und
Forschung, 1995. - 222 p.; 24 cm .
ISBN 3-476-45130-5 Prijs: DM 45,-
Als anekdotisch uitgangspunt van dit promotieonderzoek neemt Grüttemeier het verschil tussen
de positieve waardering van de literaire Nieuwe Zakelijkheid door Van Vriesland in 1935 en de
negatieve waardering door Van der Toorn in 1987. Daaruit vloeit de vraag voort naar de elementen
die het contemporaine en het tegenwoordige standpunt bepalen, plus de vraag naar de
samenhang tussen die standpunten en de aard van de nieuw-zakelijke romans.
Grüttemeier constateert een opmerkelijke consensus in het Nederlandse Nieuwe
Zakelijkheidsonderzoek, hoe gering van omvang dat ook moge zijn; behalve Van den T ooms
werk acht hij slechts dat van Goedegebuure en vooral van Anten van belang. Deze consensus
wordt zijns inziens veroorzaakt door de durende dominantie van het (negatieve) oordeel van
Forum-auteurs, in de eerste plaats Marsman, met zijn 'De aesthetiek der reporters' (1932) en Ter
Braak met zijn veroordeling van de nieuw-zakelijke romans als epigonistische produkten uit het
Nederlandse filiaal van het concern Ehrenburg en Co. Deze dominantie schrijft Grüttemeier
mede toe aan Antens veelgeciteerde studie Van realisme naar zakelijkheid (1982). Met andere
SIGNALEMENTEN 389
woorden: de Nieuwe Zakelijkheid is gemarginaliseerd door literatuurwetenschappelijk epigonisme,
dat uitgaat van gehiërarchiseerde dichotomieën die kenmerkend zijn voor een idealistische
esthetica: oorspronkelijkheid/epigonisme, verbeelding/afbeelding en eenheid/veelheid.
Het beeld van de Nieuwe Zakelijkheid is dus opgericht binnen het kader van de poetica van
de tegenstanders van die stroming en bovendien voornamelijk gebaseerd op werk-externe poëticale
uitspraken. Na deze deconstructie beschrijft Griittemeier, in een poging tot revisie of
(re)constructie, aspecten van de werk-externe poetica der Nieuwe Zakelijkheid in een nieuw,
niet idealistisch kader, aan de hand van uitspraken van Van Wessem, Revis en Last. Dit leidt
niet tot een omkering van de dichotomieën, maar tot een meer open, 'hybride' benadering.
Vervolgens besteedt Griittemeier, meer dan anderen deden, aandacht aan de literaire teksten
zelf, geconcentreerd op aspekten die onderbelicht bleven bij interpretaties die ervan uitgingen
dat deze romans weinig meer zijn dan de platte weergave van stof uit vervelende economie- en
geschiedenishandboeken. Hij zoekt daarom in Revis' 8.100.000 m3 zand en Gelakte hersens naar
'ein eigenständiges System der Metaphorisierung' (p. 10); aan de hand van Brachtins dialogisch
principe onderzoekt hij vervolgens hoe in Stromans Stad, Wageners Sjanghai en Lasts Partij
remise en Zuiderzee meerduidige(!) verbanden worden gelegd met de buitenliteraire werkelijkheid
en in 8.100. 000 m3 zand en Bordewijk Bint met literaire voorbeelden; ten derde plaatst hij
de Nieuwe Zakelijkheid in zijn historische context: technische vernieuwingen, opkomst van de
massasamenleving, de metafysica, en tot slot de de typisch Nederlandse verzuiling. Een en ander
leidt tot een caleidoscopische relativering van het oude beeld dat de Nieuwe Zakelijkheid reduceerde
tot ééndimensionale werkelijkheidsweergave. Vanuit elke invalshoek komt Griittemeier
uit op een onoplosbare ambivalentie van de nieuw-zakelijke romans.
Fabian R.W. Stolk
Nuwe perspektiewe op die geskiedenis van Afrikaans: opgedra aan Edith H. Raidt /
[Ed. by] Gerrit Olivier and Anna Coetzee. - Halfweghuis : Southern Boekuitgewers,
1994. - [VIII], 230 p. ; 22 cm
ISBN 1-86812-5130 Prijs: R44,95
Als eerbetoon aan Edith Raidt, hoogleraar aan de Universiteit van Witwatersrand en onder
meer bekend als auteur van Afrikaans en ry Europese ver/ede (derde herziene en uitgebreide uitgave
1991), verscheen een bundel met opstellen van de hand van vakgenoten uit Zuid-Afrika,
Nederland, België en de USA. Mede omdat ook op het gebied van de taalstudie de banden
tussen Nederland en het 'nieuwe Zuid-Afrika' thans krachtig worden aangehaald, mag een
aankondiging in TNTL niet ontbreken. De in deze bundel besproken onderwerpen lopen uiteen
van de behandeling van een Natalse plaatsnaam tot de studie van bepaalde aspecten van
diftongering in het Afrikaans. De inhoudsopgave volgend kan men de artikelen in een viertal
afdelingen onderbrengen. De eerste is gewijd aan kwesties met betrekking tot etymologie,
toponymie en onomastiek, terwijl in de tweede afdeling facetten van de Europese achtergrond
van het Afrikaans aan de orde komen. In de derde afdeling worden 'Teorieë oor die
ontstaan van Afrikaans' nader belicht. De drie artikelen die het boek afsluiten, zijn samengebracht
onder de titel 'Teks en geschiedenis'.
Van de twintig bijdragen aan deze bundel kan ik er hier maar een enkele noemen. In z'n
bijdrage over 'Hulle' concludeert Jan Goossens: 'Afrikaans hulle is dus Nederlands
(Zuidhollands) heur/ui' (p. 69). In zijn artikel 'De derivationele morfologie' behandelt Jaap
van Marle 'een vergeten hoofdstuk uit de geschiedenis van het Afrikaans'. Zijn bedoeling is
onder meer, te laten zien dat 'de invloed van het Nederlands op het Afrikaans een interessanter
onderwerp vormt dan men wellicht op het eerste gezicht zou verwachten' (p. 91). Sarah
Slabbert bespreekt 'Semiotiese aspekte van die Afrikaanse vrouetydskrifadvertensie (1919-
1990)' en geeft aan de hand van Roland Barthes een analyse van 'die leksikon van die
Afrikaanse vrouetydskrifte oor die net meer as sewentig jaar van hulle bestaan' (p. 195).
Jan Noordegraaf
390 SIGNALEMENTEN
Woordenboek voor correct taalgebruik / S. Theissen, L. Gehlen, J. Vromans. -
Leuven: Wolters, 1994. - xi, 371 p. ; 19 cm
ISBN 90-309-9608-0 Prijs: BF 545
Dit woordenboek staat in een vertrouwde traditie van Vlaamse taalverzorging en wordt de
gebruikers aangeboden als een grondig herziene en bijgewerkte versie van het AN-woordenboek
voor correct taalgebruik, dat in 1987 onder auteurschap van Heidbuchel, Theissen en Vromans
het licht zag. Dat was de negentiende, volledige herziene uitgave Heidbuchels ABN-woordenboek,
waarvan in 1962 een eerste druk verscheen. Niet alleen de aanhoudende vraag naar een
naslagwerk dat betrouwbaar gidst op het gebied van een 'verzorgde en eigentijdse taal', maar
ook de continue ontwikkelingen in taal (media) en taalbeschouwing gaven de samenstellers aanleiding
tot een nieuwe editie. Bij de herziening kon geprofiteerd worden van wat in recente
drukken van gezaghebbende woordenboeken en handboeken over Vlaamse woorden wordt
opgemerkt. Verouderde woorden zijn geschrapt en andere zijn voorzien van nieuwe labels, die
veelal getuigen van een grotere tolerantie ten opzichte van bepaalde Vlaamse woorden. De
informatie is overzichtelijk gepresenteerd. Twee afzonderlijke (mini)hoofdstukken besluiten dit
woordenboek. Het eerste ervan heeft betrekking op de zinsbouw en signaleert in twee bladzijden
de voornaamste afwijkingen tussen Vlaams en AN in de zinsbouw, bijvoorbeeld waar het
gaat om de plaats van het tweede deel van een voornaamwoordelijk bijwoord. Tenslotte wordt
ingegaan op uitspraakverschillen (4 blz.). In het woord vooraf mis ik overigens een omschrijving
van wat precies onder 'AN' wordt verstaan.
Het geheel maakt een verzorgde indruk. En voor wie niet primair in normativiteit en 'correct
taalgebruik' in Vlaanderen geïnteresseerd is: er ligt hier voldoende materiaal voor een
studie naar veranderingen in taal en taalattitude.
Jan Noordegraaf
Vertalen historisch bezien: tekst, metatekst, theorie / red.: Dirk Delabastita en
Theo Hermans. - 's-Gravenhage : Stichting Bibliographia Neerlandica, 1995. -
IV, 175 p.; 24cm
ISBN 90-71313-55-7 Prijs:! 32,50
Op 16 en 17 december 1993 werd te Gent het colloquium 'Vertalen historisch bezien' gehouden,
dat als doel had historie en historiografie van het vertalen op elkaar te betrekken. De organisatie
was in handen van de Belgisch-Nederlandse 'Contactgroep Vertaalwetenschap', die overigens in
dat jaar met andere contactgroepen door het NFWO werd opgeheven. Deze organisatie bleek in
ieder geval wel bereid om de publikatie van de uitgewerkte versies van een aantal congreslezingen
financieel te ondersteunen. De congresbundel, geredigeerd door Dirk Delabastita (Namen) en
Theo Hermans (Londen), bevat negen bijdragen van de hand van Vlaamse en Nederlandse deskundigen.
De stukken hebben betrekking op aspecten van de vertaalgeschiedenis als zodanig of op
de 'meer theoretische en methodologische kanten van het denken over vertalen in zijn historische
context' (p. 3). Naast historisch-descriptieve bijdragen vindt men feministische en poststructuralistisch
georiënteerde opstellen. Het geheel wordt afgesloten met een epiloog (bewust unvollendet
gelaten, de discussie is immers nooit ten einde), waarin de redacteuren enkele 'randbemerkingen'
maken bij de verschillende bijdragen. Er zijn geen registers.
Als direct voor neerlandici relevante stukken noem ik Korpels bijdrage over 'Het vertalen
verhandeld. De emancipatie van het Nederlandse vertaaldiscours tussen 1760 en 1830' en Ton
Naaijkens, 'De slag om Shelley. Over de autonome vertaalopvattingen van Willem Kloos'.
Verder signaleer ik hier het artikel van Anneke de Vries, 'Vertaalnormen in Nederlandse bijbelvertalingen
door de eeuwen heen', dat de normen behandelt die gehanteerd zijn in de
Statenvertaling (1637) en de Petrus Canisiusvertaling (1939). Paul Dirkx bestudeert de verhouding
tussen cultuurpolitiek en wetenschappelijke tradities en taboes in België. Het openingsessay
van Lieven D'hulst, waarin 'Enkele stellingen over de historiografie van de vertaalwetenschap'
worden verdedigd, en waarin onder meer wordt betoogd dat de historiografie van de
391
vertaalwetenschap autonoom is ten opzichte van de vertaal theorie, gaf me aanleiding nog eens
na te denken over de verschillen tussen de historiografie van de taalwetenschap en die van de
vertaalwetenschap. De overige drie bijdragen zijn meer wijsgerig dan historiografisch van aard.
Vertalen, het terrein waar een cultuur 'het Andere omvormt tot en opneemt in het Eigene',
zoals de beide redacteuren het zeggen, is zeker in de Lage Landen een belangrijke activiteit
geweest en is het nog steeds. Dat de vertaalwetenschap vele facetten heeft, laat deze congresbundel
duidelijk zien.
Jan Noordegraaf
Ontvangen boeken
Woordenboek van de Limburgse dialecten /
[hoofdred.] A. Weijnen,]. Goossens, P.
Goossens. I, Agrarische terminologie. -
Assen: Van Gorcum, 1995. - XXI, 162
p. :'ill. j 24 cm
Afl. 6: Boerderij, bedrijfsgebouwen / ].
Kruijsen,J. Kokkelmans.
ISBN 90-232-3009-4 Prijs:! 44,-
Sprachatlas des nördlichen Rheinlands und
des südöstlichen Niederlands 'Fränkischer
Sprachatlas' (FSA) / hrsg. vonJan Goossens.
-Marburg : Elwert, 1981-.... - .. dl. j 50 cm
+ .. krt
Lief. 1- (1988): Karten 1-10 + Textband
ISBN 3-7708-0880-0 Prijs: DM 98,Lief.
2 - (1994): Karten 11-23 + Textband
ISBN 3-7708-1034-1 Prijs: DM 98,-
Toponymie van Brasschaat / door Ward
Van Osta. - Gent: Koninklijke Academie
voor Nederlandse Taal- en Letterkunde,
1995. - 2 dl. (XIV, 1157 p.). : ill. j 24 cm. -
(Bekroond door de Koninklijke Academie
voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.
Reeks VI, ISSN 0770-7967 j 125)
ISBN 90-72474-15-5 Prijs: BF 2900
Inleiding in de sociolinguïstiek / Tom
Boves, Marinel Gerritsen. - Ie dr. -
Utrecht: Het Spectrum, 1995. - 352 p.: ill.,
krt. j 19 cm. - (Aula)
ISBN 90-274-3210-4 Prijs:! 27,50
Het handschrift-Jan Phillipsz. : Hs. Berlijn,
Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz,
Germ. Qu. 557 / diplomatische editie bezorgd
door Herman Brinkman. -
Hilversum: Verloren, 1995. - 175 p. : ill. j
25 cm. - (Middeleeuwse verzamelhandschriften
uit de Nederlanden j 2)
ISBN 90-6550-020-0 Prijs:! 44,-
Beeldvorming in Holland: Heraut Beyeren
en de historiografie ~mstreeks 1400 /
Jeanne Verbij-Schillings. - Amsterdam:
Prometheus, 1995. - 421 p. : ill. j 22 cm.(
Nederlandse literatuur en cultuur in de
middeleeuwen j 13)
ISBN 90-5333-408-4 Prijs:! 49,90
Catalogus van de pamfletten aanwezig in de
BibliotheekArnhem 1537-1795/ samengest.
door M.W. Huiskamp, P.]. Boon en
R.L.MM. Camps. - Hilversum: Verloren,
1995. - 368 p.: ill. j 24 cm. - (Stichting De
Gelderse Bloem j 42)
ISBN 90-6550-512-1 Prijs:! 69,-
Documentatieblad Nadere Reformatie. -
Jrg. 19, nr. 1 (1995)
Themanummer: 'Nadere Reformatie en
literatuur'
ISSN 0165-4349 Prijs:! 22,50
- Te verkrijgen bij de Stichting Studie der
Nadere Reformatie, Antwoordnummer
3520,3720 WB Bilthoven.
Kort verhaal van eene aanmerklijke luchtreis,
en nieuwe planeetontdekking / [W.
Bilderdijk] j bezorgd & voorzien van annotatie
en een uitleiding door P.E.L. Verkuyl.
- Groningen: Passage, 1995. -1 bd.
(versch. pag.). : ill. j 20 cm
- Oorspr. uitg.: Groningen: W. Wouters,
1813.
ISBN 90-5452-028-0 Prijs:! 39,50
GezelIe de dichter: studies / Jan ].M.
Westenbroek. - Antwerpen : Guido
Gezellegenootschap, cop. 1995. - 22 4 p. :
ill. j 22 cm
ISBN 90-289-2135-4 Prijs:! 33,90
Briefwisseling 1 juli 1885 tot 15 december
1888/ Albert Verwey j bezorgd, ingel. en
van aantek. voorz. door Margaretha H.
Schenkeveld en Rein van der Wiel. -
Amsterdam: Querido, 1995. -681 p. j 25 cm
ISBN 90-214-8507-9 Prijs:! 75,-
Album van Insulinde : beknopte geschiedenis
van de Indisch-Nederlandse literatuur
/ Peter van Zonneveld. - Amsterdam
: Amsterdam University Press, cop. 1995.X,
86 p. : ill. j 24 cm
ISBN 90-5356-144-7 Prijs:! 29,90
JD)funmlf!1ID~ii©, Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliestraat 37 -a, 2313 BE Leiden, Nederland Postbus +578 Randburg 2125 Suid-Afrika
De dichter-zanger ].H.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Comets de Groot,
80 pag., 1990,J 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandsevertaling,
148 pag.,1990,J 43,95.
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nummer 11,
80 pag., 1991f 33,95 .
Langer dan één eeuw. Over Catullus, 306 pag., 199\, gebonden,J 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van Wilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nunilller 12,56 p.,1991,J 33,95.
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Du Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nunmler 13 , 76 pag.,\991,J 33,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Jan Greshoff, door
Jan]. van Herpen, nawoord van Pierre I-I. Dubois, 200 pag., 1991, register,J 43,95 .
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nummer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multatuli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Termorshuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinkenborg, 1991,f 43 ,95.
Proeve van slaapdichten (1784), van O.e.F. Hoftham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illustraties, 1992,/ 39,95.
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aan van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nUl1illler 15, 65 pag., 1992, I 33 ,95.
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan]. van Herpen, 92 pag., 1992, 133,95.
Gezelle gelezen, door Paul Claes, Leidse Opstellen nummer 16,68 pag., 1993,f 33,95.
Figuur en fluit. MartinlIs Nijhoff en DJ Opperman se opvattinge oor (lie literere kunswerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nununer 17,40 pag., 1992,J 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nummer 18, 76 pag., 1992, I 33 ,95.
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nummer \9, 108 pag., 1993,/ 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,J 24,85.
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994133,95.
Spreiding en Binding, verbanden russen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nununer 21,80 pag., 1994,J 33,95 .
Afscheid van S. Vestdijk, door Anne Wadman, Leidse Opstellen nummer 22, 96 pag.,
1994,J 36,95.
Dievrou van die see. Indachtig IngridJonker, gedichten van Jan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994f24,95.
In hetvoomijgaan, gedichten vanjan DuUemond, Schiermonnikoogreeks 3, 32 pag., 1995,J 24,95.
Wmnaars en verliezers, over het werk van P. VergiJius Maro, bezorgd door Rlldi van der
Paardt, 328 pag., 1995,J 69,95.
Moet is een bitter kruid, gedichten van Mithabeth Cohen, omslag en grafische verzorging
Micrel van Overbeeke, Schiennonnikoogreeks 4,36 pag., 1995,J 24,95.
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,f 29,95 .
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rufus Gouws, Ilse Feinauer, Frit".l Ponelis, 518 pag.,
1994,f 59,95.
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
ARTIKELE0J
289 ]. van Eijnatten
Het Stamhuis van Oranje en de
komst van het vredn·ijk. Illuminisme
en literaire topoi in Bilderdijks vroege
politieke gedichten, 1787-1793
310 N.]. Lacy
Convention and Innovation in the
Middle Dutch Walewein
323 D. Kinabie
Boendales Jans teesteye:
een structurele analyse
346 A.M. Duinhoven
Had gebeld! De irreéle imperatief
201840_0'15
_tij003199501
BOEKBEOORDELfJNGE~
365 De reis van Sint Brandaan.
Vert. door W. Wilmink; ingel.
door W.P. Gerritsen
- (R. Stufkens)
369 P.e. Hooft: Lyrische poézie.
[Ed.] P. Tuynman en G.P. van
der Stroom - (J. Konst)
372 G. Dibbets: De woor'dsoorten in de '
Nederlandse triviumgrammatica
- (JA van Leuvensteijn)
INTERDISCIPLINAIR
375 R. Strohm: The rise of European
music, 1380-1500 -a. Oosterman)
378 Reisverslagen van NoordNederlanders
van de zestiende tot
begin negentiende eeuw: een chronologische
lijst. Samengest. door
R. Lindeman, Y. Scherf en
R.M. Dekker I Aernout van
Overbeke: Geestige en vermaeckelijcke
nys-beschryving naer oOstindien.
Uitg. en toegel. door een
werkgroep van Utrechtse-neerlandici
- (S. Huigen)
380 SIG ALE,\1E rrE~
392 ONTVANGEN BOEKEN
ABONNEME TEN
Voor alle zaken
wende men zich I
De abonnementsi
f 148,- en voor SI
Auteurs van artik
kunnen twee jaar,
gang volgend op ,
Dimensie ontvan/
Tijdschrift voor Nederlandse Taal· en Letterkunde. Jaargar,g 111Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VAL"JWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 1
STICllTI:-";C DIME:-";SlE - LElDEN - 1995
dimensie
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr.J. Nm>nlegraaf
dr. O. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a.v. dr. A.Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en hihliografie. Het
artikel dient te begirmen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de dmkproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea 's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverzorging, noten en literatuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebmik te maken van onderstaande
afkortingen:
WNT
,WNW
RGi
BMDC
FeiL
HCDT
LE
MKA, Lett.
Ntg
SpL
TNTL
TT
V}fKA
Woordenboek der
Nederlandsche Taal
Middelnederlandsch
Woordenboek
J.J. Mak: Rhetoricaal
glossarium
Bijdragen en mededelingen
van de dialectencommissie
Fomm der Letteren
Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
Leuvense bijdragen
Mededelingen van de
Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
De nieuwe taalgids
Spiegel der Letteren
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdrukken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdmkken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
hoeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken. Ongevraagd toegezonden
boeken worden niet geretourneerd.
ISSN 0040-7550
Jan Willem Klein
'Het getal zijner jaren is onnaspeurlijk'
Een herijking van de dateringen van de handschriften
en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek
Inleiding
Abstract - In Kienhorst's book De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek
all 15 O-odd Middle Dutch chivalric manuscripts and fragments are presented in facsimile
in at least one sample. This makes it possible for a palaeographer to compare
the script and assign - with due caution - a date to the manuscripts. It appears that
in a number of cases the dates as given in the literature have to be revised. The new
chronology shows a clear change in literary taste in the Low Countries around 1350.
Before that date Middle Dutch romances were predominantly Arthurian, whereas
after c.13 50 literature about Charlemagne was favoured. This result alone proves
the necessity of palaeographic atlasses of literary texts.
Voor een handschriftkundige met een medioneerlandistieke achtergrond is het
onvolprezen boek van H. Kienhorst, De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek,
koren op zijn mQlen.! Een platenatlas van alle bekende Middelnederlandse chevalereske
handschriften en fragmenten noodt uit tot paleografische vergelijking. Het
is een uitdaging om eens na te gaan in hoeverre de (doorgaans door filologen) gegeven
dateringen kloppen. In deze bijdrage denk ik te komen tot een herziening van de
datering van sommige Middelnederlandse handschriften en fragmenten met ridderepiek.
Dat dit tot nu toe nog niet gebeurd is, komt voornamelijk doordat medioneerlandici
nauwelijks paleografische ervaring hebben. Er zijn nu eenmaal maar weinig
Middelnederlandse handschriften met literaire en semi-literaire teksten. En in
andersoortige handschriften zijn medioneerlandici niet geïnteresseerd. Zij missen
derhalve de training die nodig is om een 'paleografisch oog' te ontwikkelen. Een
'paleografisch oog' krijgt men juist door jarenlange praktische omgang met vele codices
uit verschillende perioden en geografische gebieden. Die ervaring is nodig, omdat
schrift nauwelijks 'objectief te omschrijven formele kenmerken biedt waaraan het te
dateren is. Paleografie drijft voornamelijk op visuele perceptie, op patroonherkenning.
Het is hetzelfde mechanisme waardoor men in een massa mensen toch die ene
bekende persoon herkent: je ziet dat je hem kent, maar je kunt niet zeggen door welke
precieze distinctieve kenmerken die persoon onderscheiden wordt van alle anderen
die veel op hem lijken. Het is hetzelfde mechanisme waardoor een geoefend botanicus
al de gele composieten kan herkennen (die weliswaar formele verschillen
hebben, maar vaak zo onduidelijk dat ze voor de leek niet meer functioneren). Het is
ook het mechanisme waardoor kunsthistorici en kunstkenners echte Rembrandts van
onechte kunnen onderscheiden. Op dat niveau van herkenning staat ook de paleografie.
De paleograaf ziet dat een bepaald type schrift uit een bepaalde periode moet
TNTL 111 (1995) 1-23
2 ].W. KLEIN
stammen, maar het is vrijwel niet te zeggen waarom dan wel. De keuze voor een
bepaalde datering is daarom niet of nauwelijks te beargumenteren. Het toverwoord
dat dan gebruikt wordt is de term 'aspect': het 'aspect' wijst op de eerste helft van de
veertiende eeuw. Het geruststellende is, dat zo'n datering doorgaans ook nog klopt.
Op dezelfde ongrijpbare manier kan de paleograaf handen herkennen. Zoals de
kunsthistoricus aan bijvoorbeeld de penseelvoering en de touches overtuigd raakt dat
een schilderij inderdaad van de meester is, kan de paleograaf aan de penvoering en
bepaalde kenmerkende eigenaardigheden in het schrift en de lettervorming zien dat
verschillende codices door één en dezelfde kopiist geschreven zijn. Zo ook zullen
twee schriften die op het eerste gezicht veel op elkaar lijken, op grond van subtiele
afwijkingen toch aan twee verschillende kopiisten toegeschreven moeten worden.
Eenmaal op de hierboven omschreven wijze gedateerd, kan het schrift enige formele
kenmerken blijken te hebben die de datering-op-het-oog kunnen bevestigen.
Belangrijk is te beseffen dat zulke kenmerken vaak een bevestiging achterafbetekenen.
Het zijn dus geen sjibbolets die ondubbelzinnig op een bepaalde datering wijzen.
Je kunt een handschrift op het oog dateren op de dertiende eeuw, waarbij vervolgens
blijkt dat het schrift rechte d 's heeft. Die rechte d 's vormen een bevestiging
voor de datering in de dertiende eeuw, omdat - althans in de Nederlanden - rechte
d's inderdaad na de dertiende eeuw in feite niet meer voorkomen. Maar het is zeker
niet zo dat, wanneer je een handschrift met rechte d 's tegenkomt, die codex automatisch
uit de dertiende eeuw moet stammen. Of: het voorkomen van minuskelvormen
in de kapitaalkolom van versteksten kan wijzen op een voor de Middelnederlandse
letterkunde betrekkelijk vroege datering (eerste helft veertiende eeuw). Men
kan nu echter niet automatisch stellen dat een handschrift met louter majuskelvormen
in de kapitaalkolom jong is. Een selectie van zulke objectieve formele kenmerken
die behulpzaam kunnen zijn bij het bevestigen van een (vermoede) datering, heb
ik in het volgende lijstje samengebracht. De criteria zijn vooral toegespitst op de
literaire en semi-literaire Middelnederlandse handschriften.2
Tot ca. 1300:
- nog rechte d;
- tong-e, ook binnen het woord;J
-lange s aan het woordeinde, zelfs aan het regeleinde;4
- u- als v- aan het woordbegin komt regelmatig voor;
- vrij veel (eventueel vergrote) minuskelvormen in de kapitaalkolom;
- de initialen hebben soms nog niet de lombardevorm.5
Tot ca. 13 50:
- steeds minder tong-e binnen het woord, maar nog wel aan het woordeinde; tenslotte
alleen nog aan het verseinde (kan ook incidenteel nog na 1350);
- steeds minder vaak lange s aan het woordeinde (eigenlijk niet meer na ca. 1325); zeker
niet meer aan het regeleinde; ten slotte alleen nog soms bij korte woordjes als als, ons,
was (nog wel tot ca. 1350);
- incidenteel nog u- als v- aan het woordbegin;
- nog steeds vrij veel ITlinuskelvorITlen in de kapitaalkoloITl, maar wordt geleidelijk aan
minder. Het voorkomen van een (eventueel vergrote) tong-e in de kapitaalkolom komt
na ca. 1325 eigenlijk niet meer voor;
- sommige initialen hebben nog niet de 'echte' volgroeide lombardevorm.
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 3
Objectieve dateringscriteria voor na ca. 1350 zijn tot nu toe niet beschikbaar (vgl.
afb. 2).6 Met het nodige voorbehoud zou ik de volgende twee willen voorstellen:
- wanneer een 'ronde r (d.w.z. de 2-vormige r die vanouds alleen na ronde letters
voorkwam, maar later ook na rechte letters geschreven werd) zelfs aan het woordbegin
staat, hebben we met een later handschrift te maken;
- een vrij grove doorgetrokken rode streep door de kapitaalkolom wijst veeleer op
de tweede helft van de eeuw; zeker als die streep tussen de letters in de kapitaalkolom
en de rest van de tekst staat.
Aan het eind van dit artikel hoop ik te komen tot een herijking van de dateringen
van de Middelnederlandse chevalereske handschriften en fragmenten. Dat dit onderzoek
niet mogelijk zou zijn geweest zonder het genoemde boek (vooral het platendeel)
van Kienhorst, behoeft geen betoog. Eveneens kon ik nog de onlangs ontdekte
fragmentjes van Arturs Doet opnemen, die in 1994 in Queeste openbaar
gemaakt zijn.7
Alvorens aan de herijking toe te komen, dienen enkele opmerkingen vooraf
gemaakt te worden. Het zal bekend zijn dat enkele kopiisten van ridderepiek meerdere
codices geschreven hebben.8 Er zal tussen de produktie van de ene codex en de
andere wel enige tijd gelegen hebben. Ik heb echter alle handschriften die één en
dezelfde kopiist geschreven heeft, hetzelfde gedateerd. Om te bepalen hoe groot de
marges moeten zijn, waarbinnen mijn handelwijze redelijkerwijs gesproken aanvaardbaar
is, moeten we de gemiddelde duur van een kopiistenloopbaan berekenen.
Hiertoe staan ons twee publikaties ter beschikking. De ene is een lijst van Parijse librarii
die bekend zijn uit de periode 1292-1354, uitgegeven door het echtpaar
Rouse.9 De andere publikatie is een lijst van personen die zich in Londen met het
vervaardigen van boeken bezig hielden in de periode 1300 tot 1500,.samengesteld
door C. Paul Christianson.lO In deze lijst zijn niet alleen stationers (vergelijkbaar met
de Parijse librariI) opgenomen, maar iedereen die waar dan ook in het produktieproces
van een boek ingeschakeld werd. Dus niet alleen stationers of schrijvers, maar
ook perkamentmakers, illuminatoren en boekbinders. De laatste drie beroepsgroepen
heb ik uitgesloten bij mijn berekening van de gemiddelde carrièreduur van kopiisten.
Zowel de lijst van Rouse als die van Christianson hebben voor dit onderzoekje
echter hun tekortkomingen. De bronnen die Rouse gebruikte vormen geen
aaneengesloten geheel: het zijn de boeken met belastingaanslagen (de 'livres de tailles')
uit 1292 en over de periode 1296-1300 en uit 1313 en incidenteel bewaard
gebleven eedformulieren of afgenomen eden uit 1316,1323, tussen 1335 en 1343 en
tussen 1350 en 1354.11 Wanneer we ervan uitgaan dat de aldaar vermelde personen
ook in de aansluitende ontbrekende periodes werkzaam waren, dan komen we op
een gemiddelde arbeidzame periode van 7,5 à 9 jaar.12 Dat is korter dan verwacht,
maar de gegevens zijn dan ook beperkt.
Christianson lijdt juist aan het euvel van overdaad (althans voor het vaststellen
van ieders arbeidsverleden): hij geeft alle data die hij over een bepaalde persoon in
de archieven heeft kunnen vinden, dus ook gegevens die niets met diens beroep te
maken hebben, zoals de datum van hun testament, of wanneer iemand optreedt bij
processen. Proberen we het kaf van het koren te scheiden, dan krijgen we een
4 ].W. KLEIN
't" ttt hl {iU L,,{t'i b(t'Otl"'cntllU. . lil
"\' Su (111: ,",'Om- ~alOt(,t n!. $
&2 un bl4 qullCrfbt ~Ultt ~ kdt
öl' u IImp hr:i oh~ 4~
j R 4'0 ' htlU'C ,,"11' -.·/101
1r" &.U·a l).al Cr Dit.e 'lll~ ~Cll
.~ ,to4~ Otllt-t,~ rJ ~tP
1t' U~ ti i n~CJl .' l' ttt4, S"L'tf _ 11'
ij
4'.
t"
ft'
C <
+ \JI Q.~'~" ttèM." "~iS
.T I
t~ •
t . •
" ~
i-1
Afb. 1: hs. 's-Gravenhage, KB, 129 AIO, f. 86r - Lancelotcompilatie, c. 1320-1325, Hand D2.
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS Ol'.'NASPEURLIJK' 5
Afb. 2: hs. Namen, Bib!. Société archéol. de Namur, 196 B 19, f. Ir - Karel ende Elegast, xrvd.
6 ].w. KLEIN
gemiddeld arbeidzaam leven van 12 tot 20 jaar.13 Ik neem de langste periode, die van
20 jaar, als redelijk gemiddelde van een kopiistenloopbaan.14 We kunnen nu de marges
bepalen waarbinnen een gegeven datering nog een redelijke mate van geldigheid
heeft, namelijk plus of min 10 jaar (dit wordt genoteerd als ± 10 jaar). Dus wanneer
een handschrift, of een groep handschriften van één en dezelfde kopiist, gedateerd
wordt op Ca. 1350, dan wil dat zeggen dat die codex of die groep codices zeer waarschijnlijk
tussen 1340 en 1360 vervaardigd is.
Voor de herijking van de dateringen van de handschriften en fragmenten van de
Middelnederlandse ridderepiek hebben we tenslotte een ijkpunt nodig. Dat heb ik
gevonden in twee handencomplexen. Het belangrijkste complex is dat van de
Lancelotcompilatie ('s-Gravenhage, KB, 129 A 10). Van de Lancelotcompilatie staat vast
dat die gedateerd kan worden rond 1320-1325. De codex is vervaardigd in de directe
omgeving van Lodewijk van Velthem: een bezittersaantekening op de laatste
pagina van het handschrift wijst Van Velthem ondubbelzinnig aan als oorspronkelijke
bezitter. En aangezien we weten wanneer Van Velthem leefde en dat hij zelfs
in 1326 een Middelnederlandse Merlijn-continuatie geschreven heeft, kunnen we
ervan uitgaan dat de datering circa 1320-1325 voor de Lancelotcompilatie betrouwbaar
is. Vermoed wordt, dat hij niet lang na 1326 is overleden. 15 Een tweede complex
van handen kunnen we vaststellen rond de Leidse fragmenten van de Merlijncontinuatie
(Leiden, VB, Ltk. 1107).16 Dit complex houdt zijdelings verband met het
samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie.
1. Het Antwerps samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatiel7
Elders heb ik betoogd dat de middeleeuwse boekproduktie meestal eenmanswerk
was, maar in zeldzame gevallen ook in losse (vrijwel altijd kleine) werkverbanden
kon gebeuren. 18 Men koos dan uit een (niet al te groot) potentieel van kopiisten en
verluchters, en elk van die afzonderlijke deelproducenten voerde in zijn eigen
woonlwerkplaatsje zijn taken uit. We kunnen de gang van zaken het best omschrijven
als een groepQe) kleine zelfstandigen die, indien nodig, als team konden opereren.
De term 'lekenscriptorium' dient men te vermijden, omdat die teveel doet denken
aan een grote zaal waarin een aantal mensen bezig is met het kopiëren en
verluchten van een groot aantal handschriften.
Wanneer een handschrift aantoonbaar niet door een enkeling vervaardigd is, maar
door een aantal kopiisten en verluchters, kan men het beste spreken van een 'samenwerkingsverband',
of 'werkverband'. Zo'n werkverband had in principe maar een
korte levensduur, namelijk de tijd die nodig was om de codex te voltooien. De afzonderlijke
leden van zo'n werkverband konden voor, tijdens of na een dergelijke samenwerking
ook zelfstandig andere codices produceren. Dit geldt bijvoorbeeld voor het
Antwerps samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie. Daarvoor is vastgesteld
dat enkele andere codices (mede) geschreven zijn door kopiisten die ook aan de
Lancelotcompilatie gewerkt hebben.19 Vier van de vijf kopiisten hebben andere handschriften
geschreven of eraan meegewerkt. Van het merendeel van die handschriften
zijn slechts fragmenten overgeleverd, zodat we niet weten of het eenmanswerk was,
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 7
of produkten van een samenwerkingsverband. Aan één van de Lancelotcompilatiekopiisten,
namelijk E (die de folia 87v tlm 98v van de compilatie schreef), kunnen tot
nu toe geen andere handschriften of fragmenten toegeschreven worden.20
De datering van al deze handschriften ligt dus rond die van de Lancelotcompilatie,
. die we, zoals we hebben gezien, op ca. 1320-1325 kunnen plaatsen.
1.1. Kopiist A
Het grootste deel van het in de compilatie overgeleverde gedeelte van de Lanceloet
is geschreven door kopiist A, namelijk bijna 47 van de 99 folia. Negatief kenmerk
van A is, dat hij bijzonder slordig was. Zijn afschrift staat letterlijk bol van de fouten.
1.1.1. 's-Gravenhage, KB, KA xxiv21 - Dit is een handschrift met Die Rose, Cassamus,
Frenesie. De terminus post quem voor dit handschrift moet 1313 zijn, aangezien het
Franse origineel van de Cassamusin 1312-1313 gedichtis.zz Een datering rond 1320-
1325, misschien zelfs eerder, is dus niet onmogelijk.
1.2. Kopiist B
Dit is verreweg de belangrijkste kopiist van de Lancelotcompilatie. Hij is het die daar
waar een der andere kopiisten in moeilijkheden komt, de pen oppakt en de problemen
oplost.23 En hij is het, die vanaf f.99 de rest van de compilatie (ruim 130 folia)
afschrijft.
1.2.1. Brussel, KB, 11 115:324 - Dit is een blad met een vergelijkbare opmaak als die
van de Lancelotcompilatie. De tekst is afkomstig uit de Lanceloet, maar omvat een
gedeelte dat vóór het begin van de tekst in de Lancelotcompilatie ligt.25
1.3. Kopiist C
Het aandeel van C in de Lancelotcompilatie was minder groot (ongeveer 20 folia),
waarbij hij zich bij een slecht stuk perkament liet assisteren door B.
1.3.1. Brussel, KB, 19.613,fr. SZ6 - De zes fragmenten Brussel, KB, 19.613 en het
fragment Gent, VB, 1643 worden gerekend tot één Roman van Caesar.
Hoogstwaarschijnlijk behoren de fragmenten echter tot verschillende codicesY
Daarbij valt het fragment Brussel, KB, 19.613, fr. 5 het meest uit de toon. Dit fragment
is (in drie kolommen) geschreven door kopiist C van de Lancelotcompilatie. Van
de andere vijf Brusselse fragmenten en het Gentse fragment zijn (voor zover de
foto's daar uitsluitsel over kunnen geven) er enkele volgens mij nog ca. 1300 of zelfs
eind dertiende-eeuws. Dit zou dus een derde handschrift suggereren, maar het kan
ook zijn dat het een ouder, onvoltooid handschrift betreft dat in een latere periode
is afgemaakt. Deze fragmenten komen waarschijnlijk uit een codex met een opmaak
in vier kolommen. Brussel, KB, 19.613, fr. 1 telt althans vier kolommen; de andere
fragmenten zijn te verminkt om het aantal kolommen te bepalen. De opmaak in drie
of vier kolommen wijst op codices met zeer veel tekst. Ze zullen daarom eerder een
hele wereldgeschiedenis bevat hebben dan alleen een Roman van Caesar, of een
Romeinse geschiedenis op rijm, zoals ook wel gesuggereerd is.28
8 ].w. KLEIN
Het interessante is natuurlijk dat we hier brokstukken van (mogelijk) een wereldgeschiedenis
hebben die (gedeeltelijk ?) nog uit het eind van de dertiende eeuw komt,
terwijl bekend is datJacob van Maerlant tot ca. 1288 aan zijn Spiegel historiael gewerkt
heeft. Nog interessanter wordt het, wanneer we ons realiseren dat kopiist C van de
Lancelotcompilatie (en ook van het bovengenoemde driekolommige 'Caesar -fragment)
in de directe nabijheid van Maerlants opvolger en 'kroonprins' Lodewijk van
Velthem verkeerde en werkte!
1.3.2. Gent, UB, 2749, fr. 1029 - Een fragment van Willem van Dringen, eveneens
geschreven in drie kolommen.
1.4. Kopiist D
De bijdrage van hand D aan de Lancelotcompilatie loopt van f.70r tot f.87ra, regel 24.
In het eerste gedeelte (tot en met f.84rb) is het schrift duidelijk anders van karakter
dan op de laatste drie folia. Zo zeer zelfs, dat de eerste gedachte is dat het een andere
kopiist betreft. Bij nadere vergelijking blijkt het echter toch om dezelfde man te
gaan.JO Helaas geeft Kienhorst alleen een specimen van de eerste verschijningsvorm.]!
Het hieronder genoemde fragment is echter geschreven in D's tweede
schrijfstijl.
1.4.1. Leiden, UB, BPL 3086 - Deze fragmenten van de Roman van Limborch in twee
kolommen zijn zo duidelijk geschreven door kopiist D dat twijfel is uitgesloten. Dat
dit niet eerder opgemerkt is, komt uitsluitend doordat de tweede verschijningsvorm
van hand D in de Lancelotcompilatie nergens is afgebeeld (nu: atb. 1).J2
We lq:tnnen de fragmenten dateren vlak na de oorsprong van de roman. Die zou
namelijk in 1318 voltooid zijn.]] Rond deze tijd waren de kopiisten van de
Lancelotcompilatie ook actief.
1.5. De verluchter
Tot de participanten van het samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie
behoorde ook de verluchter. In dit geval degene die de initialen en het bijbehorende
penwerk tekende. De uitvoering daarvan is in haar eenvoud en betrekkelijke
grofheid toch herkenbaar. Het heeft iets ondefinieerbaar eigens. Op grond daarvan
kunnen we vaststellen dat de verluchter die bij het Antwerps samenwerkingsverband
van de Lancelotcompilatie ingeschakeld was, nog enkele andere codices gedecoreerd
heeft. Deze codices zijn echter door geen van de bekende kopiisten van de compilatie
geschreven. Niettemin ligt het schrift van deze onbekende kopiisten zo dicht bij
de andere vijf, dat we het Antwerps schrijverspotentieel uit de jaren rond 1320-1325
met hen kunnen uitbreiden.
1.5.1. Leiden, UB, BPL 14El4 - Niemand zal verbaasd zijn dat dit handschrift met de
vijfde partie van de Spiegel historiael, waarvan Lodewijk van Velthem de auteur is, verbonden
kan worden met het samenwerkingsverband van de Lancelotcompilatie.J5
Weliswaar heeft geen van de Lancelot-kopiisten de vijfde partie van de Spiegel historiael
geschreven, maar de codex is hoogst waarschijnlijk wel versierd door de verluchter van
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 9
de compilatie. Ook paleografisch is de hand van BPL 14 E rond 1325 te plaatsen.
1.5.2. Münster, Nordrhein-Westfolisches Staatsarchiv, Dep. Landesberg-Velen - Meer
verbazing zal de toeschrijving aan het Antwerps samenwerkingsverband van de
Münsterse fragmenten van de Merlijn en de Merlijn-continuatie wekken. Deze fragmenten
worden immers in de literatuur op ca. 1380 gedateerd.36 Maar de (enig overgebleven)
initiaal met penwerk lijkt mij gemaakt door dezelfde verluchter als die van
de Lancelotcompilatie. En ook de paleografie wijst op een datering vroeg in de eeuw
(de uitzonderlijk gevormde tong-e in de kapitaalkolom; soms nog lange-s aan het
woordeinde; een penvoering die vergelijkbaar is met die van alle kopiisten van de
compilatie en de kopiist van Van Velthems vijfde partie van de Spiegel historiael). De
datering ca. 1380 is er dus volkomen naast.
Dit is een uitermate interessant geval. De fragmenten kunnen rond 1325 gedateerd
worden. Tegelijk weten we dat Van Velthem zijn Merlijn-continuatie in 1326
voltooide.37 De codex waarvan de Münsterse fragmenten de restanten vormen, zal
dus in, of direct nà, 1326 (dus waarschijnlijk onder de directe supervisie van Van
Velthem) gemaakt zijn. Beseffen we ook dat de Merlijn en de Merlijn-continuatie traditioneel
als 'voorwerk' verbonden worden met de drie kemteksten van de Vulgaatcyclus
(Lanceloet, Queeste vanden Grale en Arturs doet), dan'ligt de veronderstelling
voor de hand dat Velthem [ ... ] [samen met de Lancelotcompilatie,JWK] in één machtige
collage het complete stofcomplex rond koning Artur [ ... ] ontsloot.'38
Terzijde zij opgemerkt dat de Münsterse fragmenten paleografisch gelijkenis vertonen
met handschrift 's-Gravenhage, KB, 128 E 3 (Melis Stoke, Rijmkroniek, met
het colofon waarin Wouter de Clerk zich als schrijver (= kopiist? of auteur?) bekend
maakt). Zo lijken onder andere de tong-e in de kapitaalkolom, en de vorm van de g
in beide codices sterk op elkaar. Maar toch zijn het twee verschillende kopiisten. We
moeten wel vaststellen dat het Haagse handschrift van de Rijmkroniek vroeger gedateerd
moet worden dan ca. 1375, waarop de literatuur de codex dateert.39 We kunnen
het handschrift rustig plaatsen in het tweede kwart van de veertiende eeuw. Het
voorkomen van de tong-e, ook binnen het woord, wijst eveneens op een dergelijke
datering.40 De afstand tussen het origineel (dat in of na 1305 moet zijn ontstaan) en
deze codex wordt dus een stuk kleiner.
1.6. Toeschrijvingen
Draak verbindt ook het fragment 's-Gravenhage, KB, 75 H 58 (een gedeelte uit de
Lanceloet dat ook in de compilatie voorkomt) met het Antwerps samenwerkingsverband
van de Lancelotcompilatie.41 Zij meent namelijk dat de kopiist van het fragment
dezelfde is als kopiist B van de compilatie. Dit is echter niet het geval.42 Toch kunnen
we niet uitsluiten dat het fragment door het werkverband vervaardigd is. Draak
heeft betoogd, dat waarschijnlijk dezelfde legger gebruikt is.43 Ook in datering of
dialect zijn geen argumenten te vinden om de toeschrijving te ontkrachten.
Dat kunnen we wel met de toeschrijvingen van Brussel, KB, 19.545 (Maerlant,
Rijmbijbel), Brussel, KB, 19.546 (Maerlant, Naturen bloeme), Leiden, VB, Ltk. 1024
(Borchgrave van Coucht) en Leiden, VB, Ltk. 1087 (Maerlant, Rijmbijbel).44 De fragmenten
van de Borchgrave van Couch i lijken in geen enkel opzicht iets te maken te
10 ].w. KLEIN
hebben met het werkverband van de compilatie.45 De paleografie wijst eerder op een
datering in het laatste kwart van de veertiende eeuw. De beide Brusselse codices
worden met het Antwerps samenwerkingsverband in relatie gebracht, omdat die
ooit samengebonden hebben gezeten met het Haagse Rose-handschrift.46 Het dialect
van de Brusselse handschriften (resp. Vlaams en Limburgs) bewijst echter dat deze
niet uit Antwerpen maar van elders zijn.47 Het Leidse fragment van de Rijmbijbel ten
slotte is te vroeg: dat dateert nog uit ca. 1300, misschien zelfs iets vroeger.
2. Het complex van handen rond de Merlijn-continuatie (Leidse fragmenten)
2.1. Leiden, UB, Ltk. 11 07
Deze fragmenten bestaan uit een blad en een snipper uit een codex met de Merlijncontinuatie.
48 De kopiist van de snipper is een andere dan die van het blad, maar waarschijnlijk
zijn beide fragmenten afkomstig uit een en dezelfde codex in drie kolommen
met 55 regels per kolom.49 Ze worden (net als de Münsterse fragmenten)
gedateerd rond 1380. En ook met deze datering van de Leidse fragmenten ben ik
niet gelukkig. Hier lijkt mij een datering 'tweede kwart van de veertiende eeuw'
meer in overeenstemming met de werkelijkheid.
De kopiist van het blad en de verluchter van de initiaal op dat blad zijn anderen
dan die bekend zijn van het Antwerps samenwerkingsverband. De kopiist van de
snipper doet echter zeer sterk denken aan hand C van de Lancelotcompilatie (onder
andere de r met een soms bijna c-vormige vlag). Maar het is waarschijnlijk toch een
ander. De overeenkomsten zijn niettemin zo groot dat ik voor een datering 'tweede
kwart van de veertiende eeuw' gekozen heb. De kopiist van de snipper is dan wel niet
als kopiist C van de Lancelotcompilatie te vereenzelvigen, maar we kennen hem wel
als de corrector van Leiden, UB, Ltk. 191: 1.
2.2. Leiden, UB, Ltk. 191:1 (de corrector)
Het eerste gedeelte van Leiden, UB, Ltk. 191 staat bekend als de Ferguut. Ik was al
langer ongelukkig over de datering 'ca. 1350' van dit handschrift. Ooit heb ik een
datering rond 1325 gesuggereerd.50 Hierin lijk ik nu bevestigd te worden. De kopiist
van de Leidse snipper van de Merlijn-continuatie werkte (volgens mij) in het tweede
kwart van de veertiende eeuw. Aangezien dat dezelfde man was die de Ferguut
corrigeerde, is de kans groot dat de tekst van de Ferguut vóór die tijd (dus vóór of
rond 1325) geschreven zal zijn. Wellicht was de tekst al enkele jaren vóór 1325
geschreven alvorens de corrector in het tweede kwart van de eeuw de archaïsmen in
de tekst zo goed mogelijk probeerde weg te werken en een colofon toevoegde.51 In
ieder geval kan de Ferguut niet nà de activiteiten van de corrector geschreven zijn.
We mogen hier zeker niet onvermeld laten dat Kuiper de Ferguut-corrector in
relatie brengt met Jan van Boendale (ca. 1280-1352).52 Dat zou dit handschrift, en
ook de Merlijn-continuatie, eveneens in verband brengen met een Antwerps samenwerkingsverband,
maar mogelijk een ander dan dat van de Lancelotcompilatie.
Niettemin moeten we het verband met Boendale - zolang er niet meer aanwijzingen
zijn - voorlopig enkel als een interessante suggestie beschouwen.
'HET GETAL ZI]NERJAREN IS ONNASPEURLIJK' 11
De Ferguut-kopiist heeft meer codices geschreven.sJ Zoals ik in de inleiding heb
gezegd, dateer ik de handschriften die door één en dezelfde kopiist geschreven zijn
allemaal gelijk (met een deviatie van plus of min tien jaar). Hoewel er natuurlijk
onzekerheden blijven bestaan, meen ik ervan uit te kunnen gaan dat ook de andere
handschriften van de Ferguut-kopiist rond 1325 vervaardigd zullen zijn.
2.3. De Ferguut-kopiist
2.3.1. Antwerpen, Museum Plantin-Moretus, M 15.10 (Cat. 202,1) - Ten eerste heeft
de Ferguut-kopiist een Roman van Limborch geschreven, waarvan het Antwerpse
fragment een restant is. s4 Deze codex moet dus ook dicht bij het oorsprongsjaar
1318 van de roman vervaardigd zijn, net als het handschrift dat geschreven is door
kopiist D van de Lancelotcompilatie (zie § 1.4.1).
2.3.2. Brussel, KB, 18.228 - Voorts heeft de Ferguut-kopiist een handschrift met de
Cassamus geschreven, waarvan in Brussel een fragment bewaard wordt.ss Deze codex
mogen we dus ook zo'n 25 jaar vroeger plaatsen dan ca. 1350, zoals tot nu toe gedaan
werd. Daarmee komt ook dit handschrift dicht bij het oorsprongsjaar van de
Middelnederlandse vertaling te liggen: het Franse origineel zou in 1312-1313
gedicht zijn.s6• Mogelijk hebben deze fragmenten en die van Alexanders Geesten (zie
§ 2.3.3) tot dezelfde codex behoord.s7
Opmerkelijk is, dat ook hier overeenkomst is met het werkverband van de
Lancelotcompilatie, want in het Haagse Rose-handschrift dat door kopiist A van de
compilatie geschreven is, komt ook een Cassamus voor (zie § 1.1.1).58 Voor het
Haagse Rose-handschrift geldt dus ook een terminus post quem van 1313, omdat de
Rose-tekst samen met de Cassamus (en met de Frenesie) een codicologische eenheid
vormen (de tekstgrenzen vallen namelijk niet samen met de katerngrenzen).
2.3.3. Dounauesschingen, Fürstlich Fürstenbergische Hofbibl., 173 - Dit zijn fragmenten
van een codex met Alexanders Geesten. Mogelijk hebben deze fragmenten en de
Brusselse Cassamus-fragmenten tot dezelfde codex behoord (zie § 2.3.2).
Tenslotte zijn er van de Ferguut-kopiist nog enkele niet-epische fragmenten
bekend. Het zijn:
- Gent, UB, 1639,2: fragmenten van een Rijmbijbel;s9
- Gent, UB, 2749,3-4: fragmenten van de Spiegel historiael en van de Rijmbijbel;60
- Leiden, UB, BPL 3252: 3 (olim 's-Hertogenbosch, Provo Arch. der Minderbroeders
Capucijnen): eveneens fragmenten van een Rijmbijbel;6!
- Leiden, UB, Ltk. 1205: ten slotte fragmenten van nog een codex met Maerlants
Rijmbijbel.62 Een fragment daarvan is in bezit van het Keulse Historisches Archiv,
maar is in bruikleen gegeven aan de Maatschappij voor Nederlandse Letterkunde en
wordt te Leiden bewaard (DB, Ltk. 1205). Ook dit handschrift kunnen we thans
dateren op rond 13 2 5.
12 ].W. KLEIN
Tussenbalans
Een van de conclusies die tot nu toe getrokken kunnen worden, moet zijn dat een
van de belangrijkste desiderata een paleografische atlas van alle Middelnederlandse
(semi-)literaire handschriften en fragmenten is. Want alleen met zulke platenatlassen
kunnen we relatieve dateringen bepalen. De Middelnederlandse handschriften
en fragmenten met ridderepiek zijn gelukkig bereikbaar door Kienhorst.63 Maar
voor al die andere berijmde (en onberijmde) teksten is het in het gunstigste geval
maar behelpen. We hebben gebruik gemaakt van het feit dat de Lancelotcompilatie
een ijkpunt is voor de paleografie van de (vroege) veertiende eeuw. We weten nu dat
diverse codices vroeger gedateerd moeten worden dan ze in de secundaire literatuur
gedaan worden, zodat de tweede helft van de veertiende eeuw wat ontlast wordt en
de eerste helft van de eeuw wat voller. We realiseren ons nu nog meer dat de in de
literatuur gehanteerde data niet altijd even betrouwbaar zijn. En we weten nu ook
dat de afstand tussen de oorsprong van de Middelnederlandse tekst of vertaling en
het vroegst bewaarde afschrift (veel) kleiner kan zijn dan men gewoonlijk aanneemt.
Juist om het heersende beeld te corrigeren is een platenatlas van de Middelnederlandse
letterkunde zo gewenst. Dan kunnen we vergelijkend paleografisch onderzoek
doen. En pas dan kunnen we ook iets zeggen over hoe onze middeleeuwse literatuur
overgeleverd is en hoeveel er verloren is (en dat zal mogelijk minder blijken
te zijn, dan we denken).
Meer toegespitst zien we dat er rond de derde en vierde decade van de veertiende
eeuw (dus ca. 1320-1340) in Antwerpen een enorme kopieeraktiviteit was, die
zich voor een belangrijk deel geconcentreerd lijkt te hebben rond Lodewijk van
Velthem. Teksten waarvan hij ofMaerlant de auteur was, werden toen en daar gekopieerd.
Of Jan van Boendale in dit wereldje ook een belangrijke rol gespeeld heeft
blijft vooralsnog onzeker. Hoe het zij, er was in het Antwerpen van het tweede kwart
van de veertiende eeuw een aardig potentieel van kopiisten, dat bezig was in korte
tijd de toentertijd moderne letterkunde op de markt te brengen.
3. De handschriften en fragmenten met Middelnederlandse ridderepiek en hun dateringen
Hieronder volgt een lijst van de handschriften en fragmenten met
Middelnederlandse ridderepiek volgens de nieuwe chronologie, waarbij ik de volgende
conventies heb aangehouden:
_XNl
-XN2
-XN3
_XNb
-xwc
-xrvd
-XIvrn
-XIvrn1XIV2
-XNIXV
ergens in de eerste helft van de eeuw
ergens in de tweede helft van de eeuw
ergens in het eerste kwart van de eeuw
ergens in het tweede kwart van de eeuw
ergens in het derde kwart van de eeuw
ergens in het vierde kwart van de eeuw
ergens halverwege de eeuw (ca. 1330 - ca. 1370)
mogelijk nog halverwege de eeuw, maar waarschijnlijk tweede helft
ergens rond de eeuwwisseling (ca. 1375 - ca. 1425)
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 13
Daarnaast kan het voorkomen dat het handschrift(fragment) enigszins nauwkeuriger
is te dateren (waarbij wel steeds met een marge van plus of min tien jaar rekening
gehouden dient te worden). De nauwkeuriger datering wordt aangegeven met
- c. (= circa): c.1350 wil zeggen rond 1350 (± 10 jaar, dus ongeveer tussen 1340 en
1360);
- de tekens < (kleiner dan) en > (groter dan) worden ook gebruikt. Deze geven aan
of een handschrift, binnen een kwart eeuw, waarschijnlijk dichter bij het ene grensjaar
zal liggen dan bij het andere. Bijvoorbeeld: > 1325 betekent in het tweede kwart
van de eeuw, maar eerder in het begin van het kwart dan aan het eind; < 1350 betekent
ook in het tweede kwart van de eeuw, maar eerder aan het eind van het kwart
dan in het begin; ::; 1350 betekent hetzelfde, maar het handschrift kan ook nog
c.1350 zijn. (Ook bij deze dateringen geldt de deviatie van ± 10 jaar.)
Ik ben me er overigens terdege van bewust dat deze chronologie niet de definitieve
zal zijn. De dateringen zijn op basis van het materiaal van Kienhorst. Wellicht
zal blijken, wanneer soortgelijke atlassen van andersoortige teksten beschikbaar zijn,
dat sommige dateringen alsnog bijgesteld dienen te worden. Maar ik ben ervan
overtuigd dat de meeste herziene dateringen beter zijn dan de tot nu gebruikte.
Desondanks heb ik de titel van deze bijdrage bewust het citaat uit Job (36:26) meegegeven,
want voor een (ongedateerd) handschrift blijft gelden: 'Het getal zijner
jaren is onnaspeurlijk'. In die zin dat we met een paleografisch oog niet met absolute
zekerheid kunnen bepalen hoe oud een codex is. Maar het zou geen ramp hoeven
te betekenen als later sommige dateringen herzien moeten worden.64 Ook echt verklaarde
Rembrandts blijken soms later niet van de hand van de meester te zijn. Maar
het is altijd de buitenwereld die daar moeilijk over doet.
De lijst is opgebouwd uit de volgende onderdelen: een volgnummer, het handschriftnummer
volgens Kienhorst 1988, de titel met de bewaarplaatsen en signaturen
en ten slotte, in vet, de datering. De Middelhoogduitse, Middelnederduitse en
Ripuarische teksten heb ik opgenomen voor zover die ook in Kienhorst 1988 staan.65
De gedrukte prozabewerkingen heb ik uiteraard niet opgenomen: voor een artikel
met paleografische strekking hebben die geen waarde.
I. 28
2. 124
3. 1
4. 11
5. 105
6. 3
7. 27
8. 81
9. 87
10. 123
li. 90
12. 88
13. 4
14. 77
15. 106
Floyris ende Blantsefiur - Trier, Stadtbibliothek, Mappe X,
mhd. Fragmente, 13
Ongeïdentificeerd 1 (Karelroman) - Kraków, Bib!. Jagiellonska
(olim Berlijn, Preuss. Staatsbib!., Germ.qu. 1303,1)
Aiol (1) - Leiden, DB, BPL 1049; Brussel, KB, IV 816
Boeve van Hamtone - Düsseldorf, DB, K3: F 86
Tristan - Wenen, Österr. Nat.bib!., Ser. nova 3968
Alexanders Geesten - Gent, UB, 2749,6
Floris ende Blancefioer - Leiden UB, Ltk. 2040
Parthonopeus van Bloys - Trier, Stadtbibl., Mappe IV, Deutsche
Fragm., 3; Berlijn, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes., Germ.fo!. 757,22
Perchevael- Luik, Bib!. génér. de l'Univ., 1333
Wrake van Ragisel- Düsseldorf, UB, F 26,b; Leiden, UB, BPL 3085
Perchevael (Middelfrankisch) - Praag-Strahov,
Mus. Nationale Letterk., 392/21
Perchevael (Ripuarisch) - Düsseldorf, UB, F 23
Alexanders Geesten - Leiden, UB, Ltk. 1196
Nevelingenlied - Londen, BL, Egert. 2323, f.1,2
Historie van Troyen - Utrecht, UB, 1330
c.1200
XIII 1
< 1200
XIII2
XIII2
XInd
XInd
XInd
XInd
XInd
<1300
$1300
~1300
~1300
~1300
14
16. 115
17. 128
18. 14
19. 94
20. 96
21. 30
22.
23.
24. 46
25. 52
26. 120
27. 47
28. 19
29. 83
30. 59
31. 5
32. 8
33. 16
34.
35. 29
36. 31
37. 54
38. 76
39.
40.
41. 48
42. 50
43. 58
44. 69
45. 73
46. 97
47. 107
48. 113
49.
50. 75
51. 26
].W. KLEIN
Historie van Troyen - Brussel, KB, IV 209,5
Ongeïdentificeerd 5 (Karelroman) - Antwerpen,
Bibl. Ruusbroecgenootsch.,z.s.
Caesar- Brussel, KB, 19.613; Gent, DB, 1643 (zie §1.3.1)
Renout van Montalbaen - Riga, Stadsbibl.,3 [zoek]
Renout van Montalbaen (Mnd.) - Boedapest, Nat.Bibl. Széchényi,
Cod. germ. 50
Geraert van Viane - Berlijn, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes.,
c.1300
c.1300
XlIIIXIV
XIIIIXIV
XJV1l
Germ.fol. 751,2 ';?: 1300
Cassamus (plus Die Rose, De frenesie) - ' s-Gravenhage, KB, KA xxiv c.13 20-13 2 5
Lancelotcompilatie (Lanceloet, Perchevael, Moriaen, Queeste
vanden Graale, Wrake van Ragisel, Ridder metter mouwen,
Walewein ende Keye, Lancelot en het hert met de witte voet,
Torec, Arturs doet) - 's-Gravenhage, KB, 129 AIO
Lance/oet - Brussel, KB, II 115,3
Roman van Limborch - Leiden, DB, BPL 3086
Willem van Oringen - Gent, DB, 2749,10
Lanceloet- 's-Gravenhage, KB, 75 H 58
Borchgrave van Couchi - Brussel, KB, 19.577
c.1320-1325
c.1320-1325
c.1320-1325
c.1320-1325
c.1320-1325
Parthonopeus van Bloys - J ena, DB, Provo f.15 5; Groningen,
DB, 406; Keulen, Erzbisch. Diözesan- und Dombibl. [?, zoek]
Lorreinen -'s-Gravenhage, KB 133 D 1; fragm.-Willems [zoek]
Alexanders Geesten - Donauesschingen, Fürstl. Fürstenb.
Hofbibl., 173
Barlaam en Josaphat - Gent, DB, 1592
Cassamus- Brussel, KB, 18.228
Ferguut - Leiden, DB, BPL 191:1
Garijn van Montglavie - Brussel, KB, IV 1107 ..
Godevaerts Kintshede; Roman van Antiochië' - Wenen, Osterr.
Nat.bibl., 15.393; Gent, DB, 1647; Brussel, KB, IV 209,10;
Leuven, Collo J. Deschamps, z.s.
Roman van Limborch - Antwerpen, Mus. Plantin-Moretus, M 15.10
Moriaen - Brussel, KB, IV 1059
Arturs Doet66 - [definitieve bewaarplaats nog niet bekend]
Floris ende Blancefloer - Leiden, DB, Ltk. 191:2
Lantsloot vander Haghedochte - Leiden, DB, Ltk. 1752; Münster,
Studien- und Zentralbibl. der Franziskaner, z.s.; Mengeringhausen,
Stadtarch. [?: zoek];
Marburg, Hessisches Staatsarch., Best. 147 Hr. 1,1
Roman van Limborch - Parijs, BN, all. 116, f.22
Lorreinen - Greifswald, DB, 2° MS 638; Giessen, VB, 98; München,
Bayerische Staatsbibl., Cod. germ. 198; Neurenberg, Bibl. Germ.
Nationalmus., 22.219;Stuttgart, Württemb. Landesbibl.,
Cod. mise. 4° 30d,XIV; Parijs, BN, all. 118, f.3; Berlijn,
Staatsbibl. Preuss. Kulturbes., Germ. f01.1385; KasseI, Gesamthochschulbibl.,
4° Ms. poet. et roman. 29; Tübingen, DB, ME IV 5
Madelgijs - Londen, BL, Add. 35.251,k
Merlijn-continuatie - Leiden, VB, Ltk. 1107 (zie echter nt.49)
Ridder metter mouwen - Brussel, KB, IV 818
Historie van Troyen - Leiden, DB, Ltk. 181, f.4, f.1-4; Berlijn,
Deutsche Staatsbibl., Fragm. 18; Gent, DB, 2749,5
Historie van Troyen - Gent DB, 1594
Proza-Lancelot - Rotterdam, Gem.bibl., 96 A 7
Merlijn-continuatie - Münster, Nordrhein-westfàlisches Staatsarch.,
Dep. Landesberg-Velen
Florimont - 's-Hertogenbosch, Stadsarch., Z.s.
< 1325
< 1325
~1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c.1325
c~~
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
XIVb
;?: 1325
~ 1326
< 1350
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 15
52. 38 Jourdain de Blaye - Leiden, UB, Ltk. 2159 < 1350
53. 63 Madelgijs - Leiden UB, Ltk. 202, 203 < 1350
54. 74 Merlijn-continuatie - Maastricht, Rijksarch. in Limburg, 1671II 10 < 1350
55. 89 Perchevael- Brussel, KB, Ir 115,2 < 1350
56. 104 Sibeli - 's-Hertogenbosch, Archiefvan het Bisdom, z.s. < 1350
57. 108 Historie van Troyen - Gent, Arch. Bissch. Sem., z.s.; Rotterdam,
Gem.bib!., 96 B 6:3 < 1350
58. 15 Cassamus - Leiden, DB, Ltk. 1195 :::; 1350
59. 24 Florent ende Durant - Kortrijk, Campus van de K.U. Leuven,
Bib!., Fonds van St.-Maarten, 21 :::; 1350
60. 37 Ieehemias - Leiden, DB, BPL 2552,37 :::; 1350
61. Roman van Limborch - Leiden, DB, Ltk. 195 :::; 1350
62. 51 Roman van Limborch - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk.,
7 bis b; Brussel, KB, IV 583,1; Xanten, Stifts- und Pfarrarch., 41 :::; 1350
63. 60 Lorreinen - Leiden, DB, Ltk. 1022 :::; 1350
64. 62 Loyhier en Malaert - Gent, UB, 1648; Antwerpen,
Mus. Plantin-Moretus, M 15.10 :::; 1350
65. 68 Made/gijs-Gent, DB, 1651 :::; 1350
66. 71 Madelgijs - Berlijn, Staatsbib!. Preuss. Kulturbes., 923,47 :::; 1350
67. 92 Renout van Montalbaen - Berlijn, Staatsbib!. Preuss. Kulturbes.,
Germ. fo!. 751,1; 's-Gravenhage, KB, 13 3 L 11 :::; 1350
68. 109 Historie van Troyen - Antwerpen, O.L.V.-college, 88 C 6 :::; 1350
69. 114 Historie van Troyen - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk.,
7 bis a :::; 1350
70. 56 Roman van Limborch - Brussel, KB, IV 209,6 c.1350
71. 78 Ogier van Denemarken - Brussel, KB, 19.581 c.1350
72. 84 Parthonopeus van Bloys - Maastricht, Rijksarch. in Limburg,
167 III 9 c.1350
73. 117 Valentijn en Nameloos - Gent, UB, 2749,9 c.1350
74. Walewein - Leiden, UB, Ltk. 195 1350
75. 2 Aiol (2) - Breda, Arch. Begijnhof, z.s. XJVill
76. 7 Aubri de Borgengoen - Leiden, UB, Ltk. 211 XJVill
77. 20 Fierabras- Bourbourg, Arch.mun., z.s. [zoek?] XJVill
78. 22 Flandrijs - Leiden, UB, Vuk. 54 A XJVill
79. 23 Floovent - Neurenberg, Bib!. Germ. NationalII).us., 18.423 XJVill
80. 32 Gwidekijn van Sassen - Amsterdam, UB, I A 24) XJVill
81. 61 Loyhier en Malaert - Leiden, DB, Ltk. 209; 1774 XJVill
82. 66 Made/gijs - Rotterdam, Gem.bib!., 96 C 4; Düsseldorf, UB, K2: F 45 XJVill
83. 67 Madelgijs - Gent, UB, 1618 XJVill
84. 79 Ogier van Denemarken - Brussel, KB, IV 109,12 XJVill
85. 80 Ogier van Denemarken - Kraków, Bib!. J agiellonska
(olim Berlijn, Preuss. Staatsbib!., Germ. quo 1895,4); Leuven, UB, z.s. XJVill
86. 116 Valentijn ende Name/oos - Berlijn, Staatsbibl. Preuss. Kulturbes.,
Germ. fo!. 751,3 XJVill
87. 121 Vanden Bere Wisselau - Londen, BL, Egert. 2323, fJ-4 XJVill
88. 126 Ongeïdentificeerd 3 (Karelroman) - Leiden, UB, Ltk. 1199 XJVill
89. 131 Ongeïdentificeerd 8 (Kruisvaartroman) - Leiden, UB, BPL 2894 XJVill
90. 111 Historie van Troyen - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk., 1 XJVilllXIV2
91. 33 Huge van Bordeeus - Middelburg, Stadsarch., z.s. [verloren gegaan] XJV2
92. 35 Huge van Bordeeus - Nijmegen, Provinciebib!. Ned. Jezuïeten,
5000 PB 52 (fragm. Deschamps en fragm. Katwijk) XJV2
93. 39 Karel ende Elegast - Arras, Bib!.mun., 227/383 XJV2
94. 44 Karel ende Elegast - Gent, DB, 896a XJV2
95. 91 Queeste vanden Grale - Brussel, KB, 21.143 XJV2
96. 98 Roelantslied - 's-Gravenhage, KB 74 C 8 XJV2
97. 99 Roelantslied - Brussel, KB, 21.143 XJV2
16 ].W. KLEIN
98. 110 Historie van Troyen - 's-Gravenhage, KB, 131 D 4 XIV2
99. 127 Ongeïdentificeerd 4 (Karelroman) - Alba Julia, Bibl. Batthyaneum,
z.s. [zoek] XIV2
100. 118 Borchgravinne van Vergi (2) - Gent, DB, 1590 XJVC
lOl. 122 Wrake van Rngisel- Düsseldorf, UB, F 26,a XIVc
102. 13 Boudewijn van Seborch - Amsterdam, UB, E q 73a ~ 1350
103. 119 Walewein - Gent, UB, 1619 ~ 1350
104. 129 Ongeïdentificeerd 6 (Karelroman) - Antwerpen, Bibl. Ruusbroecgenootsch.,
z.s. ~ 1350
105. 130 Ongeïdentificeerd 7 (Kruisvaartroman) - Gent, UB, 173 ~ 1350
106. 45 Laidoen - Brussel, KB, 18.430 > 1350
107. 64 Madelgijs - Neurenberg, Bibl. Germ. Nationalmus., 42.584 > 1350
108. 72 Made/gijs - Leiden, UB, BPL 2552,34 > 1350
109. 112 Historie van Troyen - Parijs, BN, néerl. 126; Gent, UB, 691; Leuven,
Coli. J .M. de Smet, z.s. > 1350
110. 9 Barlaam en Josaphat - Göttingen, Niedersächs. Staats- und Univ.bibl,
4° Cod. ms.theol. 98, f.6 XIVd
lIl. 12 Boudewijn van Seborch - München, DB, 2° Cod. ms. 756 XIVd
112. 17 Borchgrave van Couchi - Arras, Bibl.mun., z.s. [zoek], Leiden, UB,
Ltk. 1024 . xwd
113. 25 Florigout - Leeuwarden, Prov.bibl., 1804; Leiden, UB, BPL 3253: 1
(olim 's-Hertogenbosch, Prov.arch. Minderbroeders Capucijnen,
z.s.); Düsseldorf, UB, K2:F 48 XIVd
114. 36 Huge van Bordeeus - Brussel, KB, II 719,49 XIVd
115. 40 Karel ende Elegast - 's-Gravenhage, KB, 131 D 5 xwd
116. 41 Karel ende Elegast - Namen, Bibl. Société archéol. de Namur, 196 B 19 XIVd
117. 49 Roman van Limborch - Leiden, UB, Ltk. 196 xwd
118. 65 Made/gijs - Antwerpen, Stadsbibl., 500.694 XIVd
119. 70 Madelgijs - Parijs, BN, néerl. 119 xwd
120. 82 Parthonopeus van Bloys - Keulen, Hist.Arch., Hss.-fragm. A 45; Leiden,
UB, Ltk. 210; Brussel, KB, II 572 XIVd
12l. 85 Parthonopeus van Bloys - Praag, Afd. Hist. hulpwetensch. en
archivistiek v.d. filos. facult. v.d. Kareluniv., z.s. XIVd
122. 103 Saladijn-continuatie - Praag, Afd. Hist. hulpwetensch. en archivistiek
v.d. filos. facult. v.d. Kareluniv., z.s. XIVd
123. 125 Ongeïdentificeerd 2 (Karelroman) - Gent, UB, 1646 XIVd
124. 53 Roman van Limborch - Brussel, KB, II 5949,2 c.1400
125. 10 Beerte metten breden voeten - Brussel, KB, N 398,7 XlVIXV
126. 21 Flandrijs, Straatsburg - Bibl. Nat. et Univ., 2937 XlVIXV
127. 34 Huge van Bordeeus, Leiden, DB, Ltk. 1352 XlVIXV
128. 42 Karel ende Elegast - München, Bayerische Staatsbibl., Cod. germ.
5249, Nr.69 XlVIXV
129. 43 Karel ende Elegast - Brussel, Stadsarch., Oud Arch., Ms.l645 XlVIXV
130. 57 Lion de Bourges - Amsterdam, UB, I A 24k XlVIXV
BI. 102 Roe/antslied - Rotterdam, Gem.bibl., 96 B 6:1 XlVIXV
132. Handschrift Van Hulthem (o.a. Seghers Trojeroman) - Brussel,
KB, 15.589-623 c.1399-1410
133. Seghe/ijn van Jherusalem (Middelduits) - Berlijn, Staatsbibl.
Preuss. Kulturbes., Germ. fol. 922 c.1412-1415
134. Roman van Limborch (Ripuarisch) - Brussel, KB, 18.231 c.1420-1430
135. Merlijn en Merlijn-continuatie (Mnd.) - Burgsteinfurt,
Fürst zu Bentheimische Schlossbibl., B 37 c.1422
136. Karel ende Elegast (Mhd.) - Zeitz, Stifts- und Dombibl., 60 (XXXII) 1455
137. Wissense codex (o.a. Historie van Troyen) - Brussel, KB, N 927c.1470-1480
138. 6 Alexanders Geesten - Gent, Kon. Acad. Ned. Taal- en Letterk., 7 bis d XVC
139. Malagis en Reinolt (Mhd.) - Heidelberg, UB, Pal.germ. 340 < 1474
140.
141.
142.
143.
144.
145.
146.
147.
148.
149.
150.
151.
152.
86
101
95
93
100
18
55
'HET GETAL ZI]NER]AREN IS ONNASPEURLIJK'
Parthonopeus van Bloys (Ripuarisch) - feulen, Rist. Arch., W. 4° 322*
Roelantslied - Amsterdam, VB, I A 24
Prosalance/ot (Ripuarisch), Keulen, Hist. Arch. W. fol. 4*
Ogier van Denemarken (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 363
Karel ende Elegast (Ripuarisch) - Darmstadt, Hessische Landes- und
Hochschulbibl., 2290 (= Karlmeinetcodex)
Malagis (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 315
Roman van Limborch (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 87
Reinolt (Mbd.) - Heidelberg, VB, Pal.germ. 399
Renout van Montalbaen - Riga Stadtbibl., 3 [zoek]
Renout van Montalbaen, Leuven, DB [verloren gegaan; geen foto]
Roelantslied - Lille, Bibl.mun., z.s. [zoek; geen foto]
Borchgrave van Couchi - ??? [zoek]
Roman van Limborch - ??? [zoek]
17
~
1476
1479
c.1480
c.1480
1480
1480
XVIXVI
XIV?
XIV?
?
?
Concordantie (in vet de nummering volgens Kienhorst 1988, rechts daarvan de nummering
volgens de chronologische lijst).
1 - 3
2 - 75
3 - 6
4 - 13
5 - 31
6 -138
7 - 76
8 - 32
9 -110
10 -125
11- 4
12-112
13 -102
14 - 18
15 - 58
16 - 33
17 -112
18 151
19 - 28
20 - 77
21 -126
22 - 78
23 - 79
24- 59
25 -113
26 - 51
27 - 7
28 - 1
29 - 35
30 - 21
31- 36
32 - 80
33 - 91
34 -127
3S - 92
36 -114
37 - 60
38 - 52
39 - 93
40 -115
41 -116
42 -128
43 -129
44- 94
45 -106
46- 24
47 - 27
48 - 41
49 -117
50 - 42
51- 62
52 - 25
53 -124
54 - 37
55 -152
56 - 70
57 -130
58 - 43
59 - 30
60 - 63
61- 81
62 - 64
63 - 53
64 -107
65 -118
66 - 82
67 - 83
68 - 65
69- 44
70 -119
71- 66
72 108
73 - 45
74- 54
75 - 50
76 - 38
77 - 14
78 - 71
79 - 84
80 - 85
81- 8
82 -120
83 - 29
84- 72
85 -121
86 -140
87 - 9
88 - 12
89 - 55
90- 11
91- 95
92 - 67
93 -149
94 - 19
95 -148
96 - 20
97 - 46
'98 - 96
99 - 97
100 -150
101-141
102 -131
103 -122
104 - 56
105 - 5
106 - 15
107 - 47
108 - 57
109 - 68
110 - 98
111- 90
11~ -109
113 - 48
114 - 69
115 - 16
116 - 86
117 - 73
118 -100
119 -103
120 - 26
121 - 87
122 -101
123 - 10
124 - 2
125 -123
126 - 88
127 - 99
128 - 17
129 -104
130 -105
131- 89
18
Complete handschriften:67
Arturs doet, zie Lancelotcompilatie;
Cassamus - 22;
Ferguut - 34;
Floris ende BlancefWer - 40;
].w. KLEIN
Handschrift Van Hulthem (o.a. Seghers Trojeroman) - 132;
Karel ende Elegast (Ripuarisch) - 144;
Karel en de Elegast (Mhd.) - 136;
Lanceloet en het hert met de witte voet, zie Lancelotcompilatie;
Lancelotcompilatie - 23;
Lanceloet, zie Lancelotcompilatie; zie ook Proza-Lancelot;
Roman van Limborch - 61;
Roman van Limborch (Ripuarisch) - 134;
Roman van Limborch (Mhd.) - 146;
Malegis (Mhd.) -145;
Malegis en Reinolt (Mhd.) - 139;
Merlijn en Merlijn-continuatie (Mnd.) - 135;
Moriaen, zie Lancelotcompilatie;
Ogier van Denemark6n (Mhd.) - 143;
Perchevael, zie Lancelotcompilatie;
Proza-Lancelot - 49;
Proza-Lancelot (Ripuarisch) - 142;
Queeste vanden Grale, zie Lancelotcompilatie;
Reinolt (Mhd.) - 147;
Ridder metter mouwen, zie Lancelotcompilatie;
Torec, zie Lancelotcompilatie;
Seghelijn van Jherusalem (Middelduits) - 133;
Seghers Trojeroman, zie Handschrift Van Hulthem;
Historie van Troyen, zie Wissense codex;
Walewein - 74;
Walewein ende Keye, zie Lancelotcompilatie;
Wissense codex (o.a. Historie van Troyen) -137;
Wrake van Ragisel, zie Lancelotcompilatie.
Niet in Kienhorst: Arturs Doet - 39
Wanneer we onderscheid maken tussen Karelepiek, Arturepiek en Overig, krijgen
we het volgende beeld.68
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 19
- c.1300 Xill/XIV- XIVm- XIVIXV Onbekend Totaal
c.1350 c.1400 en later
4,9% 26,2% 44,3% 21,3% 3,3% 100%
Karel 3 17,6% 16 28,1% 27 55,1% 13 52% 2 50% 61
2% 10,5% 17,8% 8,6% 1,3% 40,1%
20,8% 58,3% 12,5% 8,3% 100%
Artur 5 29,4% 14 24,6% 3 6,1% 2 8% 0% 24
3,3% 9,2% 2% 1,3% 15,8%
13,4% 40,3% 28,4% 14,9% 3% 100%
Overig 9 52,9% 27 47,4% 19 38,8% 10 40% 2 50% 67
5,9% 17,8% 12,5% 6,6% 1,3% 44,1%
Totaal 17 100% 57 100% 49 100% 25 100% 4 100% 152
11,2% 37,5% 32,2% 16,4% 2,6% 100%
Wat opvalt is dat de verdeling van de handschriften van vóór ca. 1350 en van nà ca.
1350 fifty-fifty is: 48,7% van de codices dateert van vóór ca. 1350, terwijl eveneens
48,7% dateert van ná dat jaar (van 2,6% is de datering onbekend). Voorts is opvallend
dat het zwaartepunt van de Karelepiek vooral ná ca. 1350 ligt: 65,5% van de
Karelepiek dateert van na het midden van de eeuw. De Arturepiek daarentegen was
juist vóór die tijd populair: 79,1 % van de handschriften met Arturepiek is voor het
midden van de veertiende eeuw vervaardigd. Dit beeld verandert nauwelijks wanneer
we de handschriften in Duitse dialecten uitsluiten:69
Karel
Artur
Overig
Totaal
- c.1300 XIIIIXIV-
5,5%
3 20%
2,2%
15,0%
3 20%
2,2%
14,3%
9 60%
6,5%
15 100%
10,9%
c.l350
27,3%
15 26,8%
10,9%
70%
14 25%
10,1%
42,9%
27 48,2%
19,6%
56 100%
40,6%
XIVmc.
l400
XIVIXV
en later
Onbekend
49,1% 14,5% 3,6%
27 55,1% 8 57,1% 2 50%
19,6% 5,8% 1,4%
15%
3 6,1% 0% 0%
2~2%
30,2% 9,5% 3,2%
19 38,8% 6 42,9% 2 50%
13,8% 4,3% 1,4%
49 100% 14 100% 4 100%
35,5% 10,1% 2,9%
Totaal
100%
55
39,9%
100%
20
14,5%
100%
63
45,7%
138
100%
In dit geval is 51,4% van del1andschriften vóór ca. 1350 ontstaan en 45,7% erna
(2,9% onbekend). Bijna 64% van de Karelepiek is nà het midden van de veertiende
eeuw opgeschreven, terwijl 81% van de Arturepiek van vóór ca. 1350 dateert.
In de rubriek 'Overig' zijn een drietal teksten uitzonderlijk populair. Dat zijn de
20 ].w. KLEIN
Historie van Troyen, de Roman van Limborch en de Parthonopeus van Bloys. Zij worden
de hele periode vanaf ca. 13 00 (de Limborch vanaf ca. 1320: deze tekst werd in 1318
pas voltooid) tot het eind van de vijftiende eeuw afgeschreven. En ook als gedrukte
prozaromans blijven deze teksten later nog populair. Dit zien we eveneens bij de
Karelepiek: teksten die in de tweede helft van de veertiende eeuwen later populair
zijn, blijven later in gedrukte en ontrijmde vorm geliefd. Wanneer daarentegen een
tekst na het midden van de veertiende eeuw nauwelijks nog publieke belangstelling
heeft, is de kans dat die later in druk verschijnen zal, tot vrijwel nul gereduceerd.
Ook de zogenaamde Kruisvaartromans (hier verborgen in de rubriek 'Overig')
komen pas na ca. 1350 op. We mogen veronderstellen dat dit genre, net als de
Karelepiek, in de tweede helft van de veertiende eeuw tot de in die tijd moderne literatuur
gerekend moet worden. Ook het genre van de Kruisvaartroman blijft later als
prozaroman in gedrukte vorm gewaardeerd.
Adres van de auteur: Catsveld 112, NL-2804 BL Gouda
NOTEN
1 Kienhorst 1988.
2 Enkele van deze noties zijn wel hier en daar bekend; er is echter geen samenhangende
literatuur over.
3 Zie voor de tong-e (een e waarvan de kop afgesloten wordt door een lijn die rechts uitsteekt
- de 'tong'): Gumbert 1987, p. 171-73. Een e zonder tong is de 'inwaartse e', waarbij de
kop naar binnen terug buigt.
4 Soms is de slot-s geen lange s meer, maar wel uitzonderlijk van vorm, zoals bij het Weense
Tristanfragment: Kienhorst 1988, nr. 105.
5 Om duidelijkheid in de verwarring rond de begrippen initiaal en lombarde te scheppen,
maakt men in codicologische kringen voor deze letters een onderscheid naar vorm en naar
functie. De functie van alle grote, geschilderde letters is die van initiaal, dus beginletter. Het
maakt niet uit of het de beginletter van de hele codex, of de beginletter van een onderdeel van
de tekst is: elke grote, geschilderde beginletter is een initiaal. Initialen kunnen verschillende
vormen hebben, onder meer die van lombarde. Bij een lombarde is de vorm voornamelijk gebaseerd
op de unciaal en dusdanig neergezet dat, ongeacht het een stokletter of een staartletter
is, het corpus van de letter in een vierkant past dat (geheel of gedeeltelijk) in de tekstspiegel
opgenomen is. Deze vierkante vorm wordt nog geaccentueerd doordat eventuele schreven
van de letter, buitenproportioneel uitgerekt, langs de zijden van het vierkant uitlopen. In feite
is dit al vóór het einde van de dertiende eeuw de normale vorm van de initiaal. Wanneer
echter bijvoorbeeld de stok van een stokletter (bijvoorbeeld van de H of de KJ of de staart van
een staartletter (bijvoorbeeld van de P) langs de tekstspiegel gaat, hebben we nog niet met de
'echte' volgroeide lombardevorm te maken. We hebben dan vrijwel zeker een wat oudere
codex voor ons, in ieder geval van vóór ca. 1350. Hetzelfde geldt voor de V in initiaalpositie:
de normale lombardevorm is altijd U, maar staat er een V dan hebben we vrijwel zeker te
maken met een vroeg handschrift, tot uiterlijk ca. 1350.
6 Waarschijnlijk zal een aantal handschriften dat ik in de tweede helft van de veertiende
eeuw gedateerd heb, jonger blijken te zijn. Zo zouden vooral enkele Karelromans en
Kruisvaartromans uit de eerste helft van de vijftiende eeuw kunnen zijn (mondelinge mededeling
van drs. H. Kienhorst).
7 Croenen en Janssen 1994. (Deze fragmenten waren natuurlijk onbekend aan Kienhorst.)
'HET GETAL ZIJNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 21
De datering tweede kwart van de veertiende eeuw die zij gegeven hebben, lijkt mij voorshands
juist, hoewel het hier om papieren fragmentjes zou gaan. Als het inderdaad papier is (wat ik
betwijfel, maar waarover de gepubliceerde foto's geen uitsluitsel geven) is dit codicologisch
van bijzonder belang, maar dat doet hier niet ter zake.
8 Zie Kienhorst & Mulder 1986.
9 Rouse & Rouse 1988, p. 91-103. Het gaat hier te ver om uit te leggen dat librarii gewone
boekenrnakers annex boekverkopers waren, zie hiervoor het genoemde artikel van Rouse &
Rouse 1988. Zie ook Rouse & Rouse 1990 (voor de boekproduktie door librarii voor de adel
en het patriciaat: p. 109-113) en zie ook mijn bijdrage '(Middelnederlandse) handschriften'.
10 Christianson 1990.
Il Die eden waren een - vergeefse - poging van de universiteit om greep te krijgen op de
librarii, zie hierover Rouse & Rouse 1988, p. 41-46.
12 Van de 123 genoemde personen zijn er 53 over een kortere oflangere periode te volgen.
13 Wanneer we alle eenmalige vermeldingen meetellen, komen we op een gemiddelde van
12,6 jaar voor 161 personen; wanneer we die niet meetellen, komen we uit op een gemiddelde
van 19,7 jaar voor 100 personen.
14 De standaarddeviatie is in dit geval 12,75; de variatie-coëfficiënt is 0,65, hetgeen betekent
dat de relatieve spreiding redelijk is (de afwijking van het rekenkundig gemiddelde is niet
al te groot).
15 Zie voor de belangrijkste biografische gegevens over Lodewijk van Velthem Besamusca
1991, p. 126.
16. Kienhorst 1988, hs. 73, p. 140-141. De Münsterse fragmenten van de Merlijn en de
Merlijn-continuatie hebben tot een andere codex behoord, vgl. Kienhorst 1988, p. 141. Zie
voor de Münsterse fragmenten ook § 1.5.2 hieronder.
17 Ik heb ooit twijfel geuit over de Antwerpse oorsprong van dit werkverband (Klein,
'Beschrijving .. .'), maar tegenwoordig zijn er aanwijzingen dat de groep codices inderdaad in
de Scheldestad vervaardigd zijn (mondelinge mededeling van W. van Anrooij).
18 Klein, '(Middelnederlandse) handschriften'.
19 Draak 1954, nt. 5 op p. 45-46; Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 16;
Klein, 'Beschrijving .. .'.
20 Overigens heb ik niet de illusie dat nu alle (fragmenten van) handschriften bekend zijn
die door een of meer van de Lancelot-kopiisten geschreven zijn: ik heb voor dit onderzoekje
uitsluitend gebruik gemaakt van de foto's in deel 11, het platendeel, van Kienhorst 1988 en
van die in Deschamps 1972.
21 Draak 1954, nt. 5, p. 45-46; Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 29;
Klein, 'Beschrijving .. .'.
22 Kienhorst 1988, p. 29.
23 Draak 1954, nt. 3, p. 44; Klein, 'Beschrijving .. .'.
24. Draak 1954, nt. 5, p. 5-6; Besamusca 1985, p. 22-23 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94;
Kienhorst 1988, hs. 46, p. 91-92; Klein, 'Beschrijving .. .'.
25 Zoals bekend begint de compilatie op ongeveer tweederde van de Lanceloet.
26 Kienhorst & Mulder 1986, nt. 5, p. 95; Kienhorst 1988, hs. 14, p. 26-28.
27 ].AAM. Biemans, 'Caesar im Mittelalter', in: Lexikon des Mittelalters, dl. 11 (München [etc.],
1983), kol. 1356, onderscheidt er twee, zie Kienhorst 1988, p. 27.
28 W.E. Hegman, 'De fragmenten van een zogen. "Roman van Caesar", zijnde een Mnl.
berijmde Romeinse geschiedenis', in SpL 18 (1976), p. 81-131, geciteerd naar Kienhorst 1988,
p. 26. Zie voor de relatie opmaak en tekstlengte mijn '(Middelnederlandse) handschriften .. .'.
29 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, hs. 120, p. 220-221.
30 Zie Klein, 'Beschrijving'.
31 Kienhorst 1988, dl. 11, p. 10.
32 Maar is dus te vinden op de foto van dit Limborch-fragment in Kienhorst 1988, dl. 11, p. 74.
33 Kienhorst 1988, p. 102.
34 Zie ook Klein, 'Beschrijving'.
35 Ook Draak 1954, nt. 5, p. 45-46 en Van Oostrom 1982, p. 37 hebben dat al gedaan.
36 Deschamps 1972, p. 33-35; Besamusca 1985, p. 38-39,65-66; Kienhorst 1988, hs. 75,
p.142-143.
22
37 Kienhorst 1988, p. 140.
38 Van Oostrom 1982, p. 36.
39 Deschamps 1972, p. 104.
].w. KLEIN
40 V gl. voor dit verschijnsel Gumbert 1987, p. 171-73.
41 Draak 1954, p. 44.
42 Duinhoven 1973, p. 179, nt. 10. Zie ook Biemans 1988, p. 556.
43 Draak 1976.
44 Draak 1954, nt. 5, p. 45-46.
45 Vgl. Kienhorst 1988, p. 33-34.
46 Lieftinck 1951; Draak 1954, nt. 5, p. 45-46.
47 Klein, 'Beschrijving'. OokMNW, dl.X, art. 923.2 en art. 1107.3.
48 Besamusca 1985, p. 66-67; Kienhorst 1988, hs.73, p. 140-41.
49 Toch ben ik er niet geheel zeker van dat beide fragmenten uit dezelfde codex afkomstig
zijn: de kolommen van de snipper lijken mij breder dan die van het blad en de initiaalversiering
op het blad lijkt mij jonger dan men in het tweede kwart van de eeuw zou verwachten.
Desondanks ben ik er zo onzeker over, dat ik beide fragmenten voorlopig nog samenhoud.
Voor de Münsterse fragmenten heeft Lieftinck gesuggereerd, dat ze eveneens tot hetzelfde
handschrift als de Leidse fragmenten behoord hebben, maar dat blijkt onjuist te zijn:
Kienhorst 1988, p. 141.
50 Zie Kuiper 1992, nt. 21 op p. 53.
51 Zie voor het werk van de corrector Kuiper 1989, p. 71-215.
52 Kuiper 1989, p. 72.
53 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37
54 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, hs. 54, p. 110-111.
55 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, hs. 16, p. 31, zie ook p. 37.
56 Kienhorst 1988, p. 29.
57 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 11, 31.
58 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 29.
59 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37.
60 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37.
61 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37. Sinds het verschijnen van
Kienhorsts boek zijn de Middelnederlandse fragmenten van het Provincialaat van de
Minderbroeders Capucijnen verworven door de UB te Leiden.
62 Kienhorst & Mulder 1986, p. 94; Kienhorst 1988, p. 37.
63 Kienhorst 1988. .
64 Zie nt. 6.
65 Zie diens verantwoording voor opname van deze handschriften: Kienhorst 1988, p. VI.
66 Niet in Kienhorst 1988, zie nt. 7.
67 Deze zijn bij Kienhorst niet genummerd.
68 Elke cel bevat vier getallen (die voor de totalen drie):
rijpercentage ~ van links naar rechts (per 'genre')
aantal
percentage v.h.
totaal
kolompercentage ~ van boven naar beneden
(per tijdvak)
69 Het zijn de nummers (volgens de chronologische lijst): 11, 12,20, 133, 134, 135, 136,
139,140,142,144, 145, 146, 147.
'HET GETAL ZijNER JAREN IS ONNASPEURLIJK' 23
BIBLIOGRAFIE
Besamusca 1985 - B. Besamusca: Repertorium van de Middelnederlandse Arturepiek. Een beknopte
beschrijving van de handschriftelijke en gedrukte overlevering. Utrecht, 1985.
Besamusca 1991 - Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd
in de Lancelotcompilatie. Pars 2 (vs. 5531-10740). Met een inleidende studie over de vertaaltechniek
uitgegeven door Bart Besamusca. Assen/Maastricht, 1991. (Middelnederlandse
Lancelotromans, 5).
Biemans 1988 - ].AAM. Biemans: '[Rec. van:] B. Besamusca, Repertorium van de Middelnederlandse
Arturepiek. [. .. J'. In: Ntg 81 (1988), p. 554-558.
Christianson 1990 - C. Paul Christianson: A Directory of London Stationers and Book Artisans,
1300-1500. New York, 1990.
Croenen & Janssens 1994 - G. Croenen & ].D. Janssens, 'Een nieuw licht op de Lancelotcompilatie?
De betekenis van het pas gevonden fragmen~e van "Arturs Doet"'. In: Queeste 1
(1994), p. 3-11, 108-125.
Deschamps 1972 - J. Deschamps: Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse
bibliotheken. Leiden, 1972.
Draak 1954 - M. Draak: De Middelnederlandse vertalingen van de Proza-Lancelot, Amsterdam,
1954. (MKA, Lett., N.R. 17, nr.7).
Draak 1976 - M. Draak: 'The Workshop behind the Middle Dutch LancelotManuscript The
Hague K.B. 129 A 10'. In: Neerlandica manuscripta. Essays presented to G.J. Lieftinck. [Red.]
J.P. Gumbert & M.J.M. de Haan. Amsterdam, 1976, p. 18-37. (Litterae textuales, 3).
Duinhoven 1973 - A.M. Duinhoven: 'De Haagse fragmenten van de Renout van Montelbaen'.
In: Ntg 66 (1973), p. 177-201.
Gumbert 1987 - J.P. Gumbert: 'De datering van het Haagse handschrift van de Limburgse
Sermoenen'. In: Miscellanea Neerlandica. Opstellen voor dr. Jan Deschamps ter gelegenheid van
zijn zeventigste verjaardag. [Red.] Elly Cockx-Indestege & Frans Hendrickx 2 dln. Leuven,
1987, dl. 1, p.167-181.
Kienhorst 1988 - H. Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische
beschrijving. 2 dln. Deventer, 1988. (Deventer studiën, 9).
Kienhorst & Mulder 1986 - H. Kienhorst & H. Mulder: 'Copiisten van Middelnederlandse
literaire handschriften'. In: Dokumentaal15 (1986), p. 93-95.
Klein, 'Beschrijving' - J.W. Klein: 'Beschrijving van het handschrift en de fragmenten'. In:
Lanceloet. De Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en prose overgeleverd in de
Lancelotcompilatie. Pars 1 (vs. 1-5530, voorafgegaan door de verzen van het Brusselse fragment).
Uitgegeven door B. Besamusca en A. Postma. [ ... ] (Middelnederlandse Lancelotromans, 4) (te
verschijnen).
Klein, '(Middelnederlandse) handschriften' - ].W. Klein: '(Middelnederlandse) handschriften:
produktie-omstandigheden, soorten, functies'. Te verschijnen in: Queeste 2 (1995).
Kuiper 1989 - W.Th.J.M. Kuiper: Die Riddere metten Witten Schilde. Oorsprong, overlevering
en auteurschap van de Middelnederlandse FERGUUT, gevolgd door een diplomatische editie en
een diplomatisch glossarium. Amsterdam, 1989. [diss. U.v.A.).
Kuiper 1992 - W. Kuiper: 'De Middelnederlandse Esopet'. In: Spektator 21 (1992), p. 35-54.
Lieftinck 1951 - G.I. Lieftinck: 'Drie handschriften uit de librije van Sint Bemardus opt Schelt'
In: TNTL 69 (1951), p.1-30
Van Oostrom 1982 - F.P. van Oostrom: 'Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde'. In:
Hoofsheid en devotie in de middeleeuwse maatschappij. De Nederlanden van de 12e tot de He
eeuw. (Handelingen van het wetenschappelijk colloquium te Brussel, 21-24 oktober 1981).
[RedlJ.D.Janssens. Brussel, 1982, p. 21-40.
Rouse & Rouse 1988 - R.H. Rouse & MA Rouse: 'The Book Trade at the University of
Paris, ca. 1250 - ca. 1350'. In: La production du livre universitaire au moyen age. Exemplar et
pecia. [Red.] L.]. Bataillon, B.G. Guyot, R.H. Rouse. Paris, 1988, p. 41-114.
Rouse & Rouse 1990 - R.H. Rouse & MA Rouse: 'The Commercial Production of Manuscript
Books in Late-Thirteenth-Century and Early-Fourteenth-Century Paris'. In: Medieval Book
Production. Assessing the Evidence. [Red.] L.L. Brownrigg. Los Altos Hills, 1990, p. 103-115.
Johan Koppenol
Roem zonder rijm
Maurits verheerlijkt in het Onrijmich Vreuchden-liedt van Jan van
Hout (1594)
Abstract - In 1594 Jan van Hout wrote his Onrijmich Vreuchden-liedt (Unrhymed
Song ofJoy) in honour of the capture of Groningen by Maurits. It is the earliest
unrhymed poem extant in Dutch. This artic1e contains an analysis of this text and
establishes its relationship to humanist poetic technique and renaissance poetics.
It was Van Hout's aim to elevate Dutch poetry to the Classicallevel by means of
his rhymeless poem - to some of his contemporaries a dubious experiment.
Op 22 juli 1594 opende de stad Groningen na een beleg van twee maanden haar poorten
voor de Staatse legeraanvoerders Maurits en Willem Lodewijk. Deze verovering
betekende de voorlopige kroon op het grootse offensief dat de Staten-Generaal sinds
een aantal jaren voerden tegen de Spaans-Brusselse macht. Onder leiding van de beide
bekwame Nassause veldheren hadden de Staten het oorlogsinitiatief naar zich toegetrokken
en met een reeks van overwinningen het grondgebied van de Republiek uitgebreid
en beveiligd. Met de aansluiting van Groningen bij de Unie van Utrecht was
het gehele noorden in Staatse handen. De tuin van de Zeven Provinciën begon zich te
sluiten; alleen delen van Twente en de Achterhoek waren nu nog in Spaanse handen.l
Voor Groningen en Ommeland betekende de Reductie een ware kentering: na een
periode van verdeeldheid, oorlogsterreur en armoede zouden rust en welvaart weerkeren.
Dat de overgave van de stad gunstig was, stond echter anno 1594 lang niet
voor iedereen vast. Een groot deel van de Groninger bevolking was de katholieke
kerk trouw gebleven en hoewel de Spaanse terreur werd verfoeid, vreesde men het
calvinistisch juk evenzeer. Liever dan zich aan te sluiten bij de Republiek had men
hulp gezocht in Duitsland - tevergeefs. Nog tijdens het beleg liep het volk te hoop,
daartoe aangespoord door paters jezuieten, om zijn katholieke gezindheid duidelijk
te maken en staatsgezinden te molesteren. Voor velen betekende de intocht van de
prinselijke neven een capitulatie, geen bevrijding.2
Anders lag dat in de rest van de Republiek. De terugreis van prins Maurits naar
Den Haag werd - enkele wanklanken daargelaten - een ware zegetocht.3 Overal
waar de Oranjetelg verscheen werd hij als een held onthaald. Na een tocht door
Friesland, met huldigingen in Dokkum, Leeuwarden, Franeker en Harlingen, voer
Maurits over naar Holland. Daar wachtte hem een tweede reeks ontvangsten in
Amsterdam, Haarlem, Alkmaar en Leiden. Rederijkers eerden de jonge veldheer
met vertoningen, geschenken en lofdichten.4
TNTL 111 (1995) 24-43
ROEM ZONDER RIJM 25
De feestelijkheden in Leiden
Pas op het allerlaatste moment, in de vergadering van dinsdag 23 augustus 1594,
besloot de Leidse magistraat niet bij Amsterdam en de andere Noordhollandse steden
achter te blijven en de prins voor een erebezoek aan de stad uit te nodigen.5 Deze
beslissing kwam geen moment te vroeg: Maurits' rondreis duurde al meer dan twee
weken en liep duidelijk ten einde.6 Haast was geboden. Drie gecommitteerden, te
weten schout Pieter van der Does, praesiderend burgemeester Franck Duyck en
schepen Foy van Brouchoven, reisden de volgende dag met de Leidse uitnodiging
naar Alkmaar, waar de Prins op dat moment verbleef en zich vermaakte met de jacht.7
Hun verzoek moet in goede aarde zijn gevallen, want Maurits beloofde de eerstvolgende
zaterdag, 27 augustus, te komen. Leiden kon aan het werk of, beter
gezegd, Leiden moest aan het werk en snel. Tussen de magistraatsvergadering en de
eigenlijke inkomst lag een tijdspanne van slechts vier dagen, dat is 100 uur, en alleen
met het uitnodigen van Maurits was daarvan reeds een kwart verstreken. Overigens
had de Leidse schutterij al op 23 augustus, nog voordat de prins had toegezegd te
komen, bevel gekregen paraat te blijven en zich op een ontvangst voor te bereiden.8
Vanaf 24 augustus werd er met man en macht gewerkt aan de intocht. De meeste
energie werd gestoken in de bouw van een triomfboog en een gedenknaald of obelisk,
ook werd er een rederijkerstoneel opgetrokken. Van de Leidse feestelijkheden
zijn helaas geen afbeeldingen bekend. Gelukkig is dankzij de wel bewaard gebleven,
zeer gedetailleerde rekening - opgesteld door stadssecretaris Jan van Hout - het
toch mogelijk een indruk van de bouwsels te krijgen.9
De obelisk verrees voor het Prinsenlogement, midden in het Rapenburg. Dit
betekende dat men eerst in het water moest heien om een plateau en getrapte
opgang te kunnen bouwen. Daarop rustte dan de eigenlijke gedenknaald. Dit zestig
voet, dat is achttien meter, hoge gevaarte bestond uit vier bijeengewerkte en
geschoorde houten palen, bespannen met beschilderd doek. Voorgesteld waren
onder meer de wapens van de Republiek, van Holland, Maurits en de stad Leiden;
schrijfmeester Pieter Bailly verzorgde de opschriften.lo De obelisk zou nog enkele
maanden te prijk staan, tot hij in november sneuvelde tijdens hevige studentenonlusten.
l1 Op het stadhuis was inmiddels een model op schaal geplaatst, maar ook
deze maquette is verloren gegaan.12
De triomfboog of 'arc triumphael' verrees bij de Antonisbrug, aan de kop van het
Rapenburg bij het Noordeinde. Deze ereboog bestond uit een houten frame,
bekleed met kleurige stoffen. Schilder Jan Adriaensz vervaardigde twee doeken,
voorstellende de vlucht van de Spanjaarden van Coevorden en de inname van
Groningen, die vermoedelijk bezijden de doorgang werden gespannen.13 Het overige
schilderwerk was uitbesteed aan Salomon Davidtsz van Dulmanshorst. Ondanks het
weinig duurzame karakter van de ereboog was een stevige constructie vereist, aangezien
rederijkers boven de eigenlijke doorgang een vertoning zouden verzorgen.
Vanaf de triomfboog voerde een houten balustrade naar het Prinsenlogement, waar
Maurits de maaltijd zou gebruiken en zou overnachten.14 De haast waarmee de obelisk
en de andere bouwsels tot stand kwamen spreekt uit de rekening: timmerlui en
schilders aten op de werkvloer om geen tijd te verliezen.15
26 . J. KOPPENOL
Ook elders in de stad gonsde het van de bedrijvigheid. Straten werden gereinigd en
stadsbodes werden uitgestuurd om enkele hoge edelen uit de omgeving van Leiden
uit te nodigen, zoals de heer van Warmond Johan van Duvenvoorde en de heren van
Poelgeest en Merode.16 Stadsorganist Cornelis Schuyt ronselde muzikanten in
UtrechtP De schutters maakten een draaiboek: van de vier vendels zouden er twee
de prins opwachten aan de Rijnsburger poort, de andere zouden een erehaag vormen
langs het eerste deel van de stadsroute dat eindigde bij het rederijkerstoneel.
Terwijl Maurits daar de vertoning zou gadeslaan, konden de eerste twee vendels
zich snel langs de vervolgroute naar het Prinsenlogement opstellen.ls
Toen Maurits op de bewuste zaterdag om drie uur bij de stadspoort aankwam en
vervolgens door de stad trok, bleek hoezeer niet alleen de schutters, maar ook de
rederijkers zich hadden ingespannen. Gewend als zij waren aan het organiseren van
stedelijke festiviteiten hadden de broeders van zowel de oude Leidse kamer van de
Witte Acoleyen als de door Vlaamse vluchtelingen opgerichte Orainge Lelie kans
gezien de prins een passend welkom te bereiden. De Witte Acoleyen bespeelde het
op het Rode Steen opgetrokken houten toneel. In een allegorische vertoning, vermoedelijk
een soort tableau vivant, toonde zij hoe naast Holland, Zeeland, Utrecht,
Friesland, Gelderland en Overijssel nu ook Groningen met hulp van God en Nassau
bevrijd was van Spaanse en pauselijke tyrannie. De Zuidelijke gewesten lagen nog in
knellende banden.
De zeventien provinciën droegen wapenrokken van canvas. Het toneel was blauw
geverfd en verfraaid met tapijten en de wapens van de zeventien gewesten. In de fries
van het toneel had schrijfmeester Jacob van Bolswert verklarende gedichten aangebracht,
zoals:
De Landen zeventien
Voor den Tyran op knien
Tsaem leggende gebogen!
Voor teerst des Leeus gewelt
Hem manlic tegen stelt!
En heeft hem zelfs ontogen
Het juc en bueyen zwaer:
En weynich tijt daer naer
Te lossen es zijn pogen 19
Verder hielden meisjes oranjeappelen in de hand; bij gebrek aan echte sinaasappelen
had men replica's van hout gemaakt. In totaal speelden er 23 mensen mee.20
De Vlamingen van de Orainge Lelie vertoonden op het toneel boven de triomfboog
de overwinning van Gideon over Midian. Het Gideon-verhaal genoot een
zekere populariteit tijdens de Opstand; in 1586 was Leicester bij zijn inkomst in
Utrecht al vergeleken met deze bijbelse held die met Gods hulp met slechts driehonderd
man de Midianieten wist te overrompelen.21 Samen met de schilderingen
voor de triomfboog die Jan Adriaensz gemaakt had van de verovering van
Groningen, droeg de voorstelling van de Vlamingen een duidelijke boodschap uit:
met Gods hulp kon Maurits het machtige Castiliaanse rijk trotseren. De klaroenen
of bazuinen, die in de bijbel een belangrijke rol spelen bij Gideons zege, waren in de
ROEM ZONDER RIJM 27
Leidse voorstelling van hout - wat doet vermoeden dat men geen toneelstuk
opvoerde, maar een of meer tableaux vivants vertoonde. Gideon droeg een helm van
papier; zijn harnas en wapens waren bekleed met 'clatergout'.n
De ontvangst verliep geolied. Na Maurits' aankomst in het Prinsenlogement paradeerden
alle schutters nog eenmaal onder de vensters langs. Tijdens de maaltijd, waarbij
er onder meer een door de prins zelf geschoten stuk wild werd opgediend, waren
er speellieden, zwaarddansers en zangers. Voor de vuurwerken 's avonds werd ruim
vijfhonderd pond buskruit gebruiktP De volgende dag, omstreeks drie uur 's middags,
vertrokken Maurits en zijn gevolg in vijfentwintig door Leiden ter beschikking gestelde
wagens naar Den Haag. De rederijkers herhaalden die middag hun vertoningen
nog eens voor het grote publiek. De totale kosten van de intocht beliepen ruim drieduizend
gulden.24
Het Onrijmich Vreuchden-liedt
Hoewel de rederijkers een belangrijk aandeel hadden in de viering, is het de vraag
of er voor de gelegenheid veel literatuur is geschreven.25 Indien de voorstellingen
werkelijk 'stomme' vertoningen waren vermoedelijk niet. In elk geval is het aantal
bewaard gebleven teksten klein. Bekend zijn de opschriften boven het toneel en op
de triomfboog en de obelisk. Deze verzen zijn dubbel overgeleverd: in geschreven
vorm in de rekening en gedrukt op een los vel als Tiitelen Gestelt binnen der stadt Leyden
in Hollandt den 27. Augusti 1594. als de Hoochgeboren Forst Mauritz geboren Prince van
Oraengien, [. . .j vvederkeerende vande zege des Coevoortschen ontsets, met Groeningens overvvinninge
ende bevredinge, aldaer mit vreuchde ende blijschap inne gehaelt vvorde.26
De Tiitelen zijn mogelijk geschreven door Jan van Hout. Van Hout was een
belangrijk initiatiefnemer op cultureel gebied in de stad, met name waar het praalvertoningen
en optochten betrof.27 Hij had een belangrijk aandeel in de openingsplechtigheden
van de Leidse universiteit in 1575 en de triomfalia rond de komst van
Leicester in 1586. Daarnaast was hij initiatiefnemer van de drie Leidse rederijkerswedstrijden
tijdens het laatste kwart van de zestiende eeuw; ook was hij betrokken
bij de inkomst van Maurits. In elk geval herinneren de soms extreme enjambementen
in de Tiitelen aan het werk van de stadssecretaris.28 Daarnaast valt te wijzen op
een opmerkelijke woordgrap. Een van de versjes uit de Tiitelen luidt:
Zingt lof 0 Hollandt nu,
Graef Mavriis
Van Nassav, die de gru
Der Mavren is.
Deze 'graef' en 'gru' komen terug in drie losse versregels die Van Hout schreef in
de kladrekening en die zijn auteurschap van de Tiitelen aannemelijk maken:
Haet diepgewortelt, mit
een grote graef van gru,
moet uytgeroedet zijn 29
28 J. KOPPENOL
Deze drie regels voeren tegelijkertijd naar een tweede tekst, die zeker van Van Houts
hand is en die hier verder centraal zal staan, te weten het Onrijmich Vreuchden-liedt der
stadt Leyden, opte noodinge van zijn F.G. [= Forstelijke Genade] comende van 't overwinnen
van Groningen. Het ligt voor de hand dat de aangehaalde drie versregels oorspronkelijk
bedoeld waren voor dit gedichtj ze voldoen aan alle vormkenmerken.30
Op grond van de titel ('opte noodinge') en de inhoud van het gedicht zou men kunnen
denken dat het vers geschreven is om de Leidse uitnodiging kracht bij te zettenj
in dat geval moet de naar Alkmaar afgevaardigde commissie een gedrukt exemplaar bij
zich hebben gehad.J1 Zeer waarschijnlijk is dat echter niet, het ligt meer voor de hand
dat het gedicht is voorgelezen of gezongen tijdens bijvoorbeeld de maaltijd en vervolgens
aan de prins is aangeboden.32
Het Onrijmich Vreuchden-liedt is in plano gedrukt op de door Van Hout beheerde en
deels in eigendom gehouden stadhuisdrukkerij.33 Het gedicht geniet enige bekendheid
als het oudste rijmloze vers in het Nederlands en daarom alleen al verdient het een
nadere beschouwing.34 Alvorens in te gaan op de vorm echter eerst iets over de inhoud.
Het eerste gedeelte van het gedicht (r. 1-100) bevat, na een loffelijke aanhef, de
uitnodiging aan Maurits om Leiden te bezoeken. Deze uitnodiging is, zoals gezegd,
vermoedelijk eerder een literair topos dan een werkelijke invitatie. De prins wordt
met de grootst mogelijke eerbied aangesproken: als loot van keizerlijke stam - in de
dertiende eeuw had Adolf van Nassau het tot Duits keizer gebracht (1292-1298) -
een loot bovendien die is uitgegroeid tot een boom waarvan het bladergeruis de
gehele wereld vervult. Dit laatste is een toespeling op Maurits' zinspreuk Fit tandem
surculus arbor: 'eindelijk wordt de twijg een boom'.
De dichter - of misschien is het op grond van de titel beter te zeggen: Leiden -
maant de prins niet langer in andere steden te blijven hangen. Het verblijf aan de
Arnstel en het Spaarne heeft lang genoeg geduurd: nu dienen het drukke scheepsgewoel
en de overvloedige ontvangsten te worden gelaten voor wat ze zijn (r. 33-40):
Naer [=na] overvloedige
Bancketten/ die mit const
En cost zijn toegerust!
Den Grooten dicwijl greyt [= behaagt]/
Der cleyner sober disch:
Den mensch tot onderhout
En lijfs-behouft genouch:
Van pracht en pralen los.35
De laatste regels zijn een verwijzing naar de klassieke 'wet van de nooddruft', die
leerde dat een mens niet meer nodig heeft dan het strikt noodzakelijke: voedsel,
water en kleding. Leiden zal de prins dus op sobere wijze ontvangen. Uiteraard hebben
we hier te maken met een bescheidenheidsformulej in werkelijkheid was de ontvangst
in Leiden allesbehalve sober en kreeg Maurits onder meer een gebraden
pauw voorgeschoteld. En er zou ook geen water gedronken worden: Van Hout
schrijft zelf dat er een goed glas Rijnwijn klaarstond. Het toedrinken van een vorst
bij zijn inkomst was een vast gebruik.36 Bij Maurits' inhuldiging als ambachtsheer
van Monster in 1589 had deze Westlandse heerlijkheid zelfs een speciale beker laten
ROEM ZONDER RIJM 29
smeden. Watjan van Hout niet geweten zal hebben, is dat Maurits bij die gelegenheid
te kennen had gegeven niet zo van witte Rijnwijn te houden en liever rode te drinken.J7
De uitnodiging in het Onrijmich Vreuchden-liedt wordt kracht bijgezet door een
verwijzing naar Maurits' eigen Leidse tijd. De prins had in Leiden gestudeerd en er
zich de beginselen van de klassieke oorlogvoering eigen gemaakt, tot hij, nog jong,
de stad moest verlaten om het vaderland te dienen en het geleerde in praktijk te
brengen. Nu is het echter het moment om te ontspannen en enige tijd - al waren het
geen weken, dan toch dagen of uren - bij zijn oud-stadsgenoten door te brengen.
Maurits moet even de zorgen om het kwaad dat Filips II in Madrid uitbroedt van
zich afzetten; daarbij vergelijkt de dichter de Spaanse koning met de zevenkoppige
draak, dat is de antichrist uit de Openbaring, en met keizer en christenvervolger
Nero.J8 Zijn zorgen zijn echter onnodig, tenslotte is de toekomst van de mens verborgen
en ligt alles in Gods hand. God zelf zal over de Nederlanden waken en alles
schikken naar Zijn plan.
Het is dus niet goed zich te verliezen in zorgen om de toekomst, beter is het zich te
verheugen om de vreugden van het heden en het recente verleden. Dat gebeurt in het
tweede deel van het Onrijmich Vreuchden-liedt (r. 101-128), waarin niet langer Maurits,
maar Nederland wordt aangesproken.J9 Leiden herinnert het land aan de recente reeks
overwinningen door Maurits behaald. Steden als Breda, Zutphen, Deventer, Steenwijk,
Coevorden en Geertruidenberg, de landstreken Salland, het Land van Waas en het Rijk
van Nijmegen en rivieren als de Waal en de Ijssel delen alle in de vreugde.
De beeldspraak met rivieren is zeer opvallend in het Vreuchden-liedt, eerder in het
gedicht werden de steden Amsterdam en Haarlem al aangeduid via het water waaraan
ze gelegen zijn, de Amstel en het Spaarne. In de passage over Maurits' militaire
successen moet de beeldspraak zeker voor een deel worden verklaard uit het cruciale
belang van de waterwegen voor het vervoer van manschappen en materieel en daarmee
voor de oorlogvoering als geheel. Wie de waterwegen controleerde was sterk in
het voordeel.40 Overigens spelen rivieren vaak een belangrijke rol in stedelijke allegorieën,
ook tijdens blijde inkomsten.41
De vreugde om de verovering van Geertruidenberg, het in militair en politiek
opzicht grootste succes van Maurits in 1593, wordt niet gedeeld door Pieter Ernst
van Mansfeit, die in het derde en laatste deel van het gedicht (r. 129-168) wordt aangesproken.
De in Brussel zeer invloedrijke Van Mansfelt (1517-1604), stadhouder
van Luxemburg, was na de dood van Parma in december 1592 tot waarnemend
landvoogd benoemd. In die hoedanigheid had hij, hoewel al hoogbejaard, persoonlijk
het bevel gevoerd over het Spaanse leger tijdens de belegering van Geertruidenberg.42
De dichter probeert zich aan het slot van zijn Onrijmich Vreuchden-liedt voor te stellen
hoe de oude veldheer zijn verslagenheid en machteloosheid onder woorden
brengt. 'Maurits', zo laat hij Van Mansfelt zeggen, 'is als een jonge leeuw, belust op
prooi en alles verscheurend wat op zijn weg komt. Alleen al bij de aanblik van deze
gewapende held vervliegt alle Spaanse hoop. Filips hoeft geen overwinningsberichten
te verwachten; de enige nog denkbare zege is te ontsnappen aan de oorlogshand
van Nassau.'
Een van fraaiste passages uit Van Houts gedicht is de breeduitgewerkte, homerische
vergelijking van de ten strijde trekkende Maurits met een jonge leeuw:
30
[ ... ] gelijc een Leeu
Nu van zijns moeders mam!
En teepels geel gespeent!
Geweldich springende
Doorvliecht tgeheele wout!
En zijn gecrolde ma-
-nen! slingert om den cop;
Daer hem zijn strafheyt stuyrt
Zijn toren tert! zouct wer;
Grijpt! slingert! velt! verscheurt
Wat hem comt in tgemoet;
Tzy deur een crijgens-Iust!
En om zijns claeuwen eracht
Te prouven! tzy om proey
Te vinden voor zijn baleh:
Zo zien wy dezen Held
Ten oorloch toe gerust!
Zo zien wy dezen Held
Gebruycken zwaert en schilt.
]. KOPPENOL
Van Hout verwijst hier natuurlijk naar de Nederlandse leeuw.43 Talloos zijn afbeeldingen
van de leeuw die met opgeheven zwaard de Tuin van de Republiek zuivert
van vijandelijke elementen. De algemene gangbaarheid van het beeld blijkt bijvoorbeeld
ook uit de opschriften op de voor Maurits opgerichte gedenknaald. De gedetailleerdheid
van de beschrijVing, de leeuw die door het woud springt en brullend
zijn manen schudt, maakt het tegelijkertijd niet ondenkbaar dat het hier een imitatio
betreft; te denken valt bijvoorbeeld aan Seneca's Hippolytus:
Poeni quatiunt colla leones
et mugiti dant concepti
signa furoris. Cum movit Amor,
turn silva gemit murmure saevo.44
Afrikaanse leeuwen schudden hun manen
en geven met hun gebrul lucht aan hun
opgewekte woede. Als liefde hen prikkelt,
dan dreunt het bos door hun grimmig rumoer.
Zekerheid hierover is echter moeilijk te krijgen, daarvoor is het beeld te algemeen.45
De versvorm van het Onrijmich Vreuchden-liedt
Het Onrijmich Vreuchden-liedt is geschreven in drievoetige jamben, waarbij de zesde,
beklemtoonde lettergreep steeds de laatste is van de versregel. De regels:
Geneycht. nu dan 0 Prince (19)
Ondost de stracke peese (57)
ROEM ZONDER RIJM 31
vormen slechts in schijn een uitzondering op die regel; door 'Prins' en 'pees' uit te
spreken passen ook deze verzen in het stramien. Een aantal regels moet - en kan ook
zonder probleem - vanwege het metrum gelezen worden met een elisie, bijvoorbeeld
r. 16: 'Tot vreuchde en vrolicheyt', lees: 'Tot vreuchd' en vrolicheyt' .46
Typografisch is de tekst door inspringen verdeeld in 42 'strofen' van vier regels.
Deze strofescheiding valt regelmatig samen met een syntactische grens, maar noodzakelijk
is dat niet. Soms lopen zinnen via een enjambement door van de ene strofe
in de volgende; erg sterk lijkt de strofe-scheiding daardoor niet te zijn (zie r. 52-53,
116-117 en 160-161). Indien de tekst als lied is geschreven, dat wil zeggen bedoeld
om te zingen, gold dit kennelijk niet als een bezwaar. De voor Van Hout typische
extreme enjambementen, waarbij woorden halverwege worden afgebroken, komen
echter wel alleen binnen één en dezelfde strofe voor, bijvoorbeeld:
De Bruyne Merc, en D'Ys-
-sel blancl Nassauwen danct (109-11 0)
En zijn gecrolde ma-
-nenl slingert om den cop (139-140)
Van meer belang is echter het rijm. Van Hout presenteert zijn gedicht nadrukkelijk
als 'onrijmich', wat geïnterpreteerd moet worden als: zonder eindrijm. Het eindrijm
ontbreekt vrijwel altijd, slechts enkele keren komt het voor:47
Den staet des vaderlants/
V Princelic gemoet
Becommert houdende' esf
En overdeneken doet!
Wat tsevencopte beest
Jn zijn Madrilsche nest
Nu wonders broet en brout (65-71)
Dit fragment bevat zowel eindrijm (gemoet-doet) als halfrijm (beest-nest). Toch
blijven dit uitzonderingen. Zeer veelvuldig gebruikt Van Hout daarentegen allerlei
andere klankeffecten. Het 'broet en brout' uit het laatste citaat is slecht één voorbeeld
van de zeer vaak toegepaste alliteratie. Enkele andere voorbeelden:
Daer daerde hem vast en vest (8)
Tot vreuchde en vrolicheyt (16)
Van Waes, en Wael tgehuyll
Jn heyl verandert es (113-114)
Klinkerrijm komt eveneens voor, in het eerste geval gecombineerd met binnenrijm:
Doorbeet-doorreten heeft (54)
32 J. KOPPENOL
En teepels geel gespeent (136)
Binnenrijm komt wel vaker voor, in het volgende fragment gecombineerd met eindrijm
en een typisch Van Hout-enjambement:
[ ... ] Nu/ voort
Het zuet geschal der tun=
=gen/ van der Dungen hoort (l22b-124)
Ook stijlfiguren als repetitio en parallellie dragen bij aan de kleurrijkheid van de tekst:
Genouch/ gy zaecht! genouch/
Het schip-rijc Waterlandt;
Genouch de huysen hooch
Tot aen des Hemels vout [=voet]
Van d'Aemstelwijt! genouch (21-25)
Zo zien wy dezen Held
Ten oorloch toe gerust!
Zo zien wy dezen Held
Gebruycken zwaert en schilt (149-152)
o Spangens Spangens naem;
Doot zijt gy/ gy zijt doot (157-158)
En alsof dit allemaal nog niet voldoende is zorgen woordspelingen voor weer andere
klankherhalingen:
Jn spijt van ui daer gy
Mit zo veel duyzent mans
Te veld/ 0 Mansfelt, laecht:
Diet zaecht! en mit gezucht
Wtberstende dus zegt (129-133)
Het eindrijm mag hier dan ontbreken, door het spel met de naam Mansfeit en 'mans te
veld', door het rijmpaar 'laecht-zaecht' en de alliterende drieslag 'zaecht-zucht-zegt'
heeft het geheel toch een overvloedige toon.
Deze vaststelling geldt ook voor het Onrijmich Vreuchden-liedt als geheel. Het gemis
aan eindrijm wordt ruimschoots gecompenseerd door metrum, beeldspraak, stijlfiguren
en een scala aan rijm- en klankeffecten. De vraag die open blijft staan luidt: hoe kwam
Van Hout erbij een 'onrijmich' lied te schrijven en welk doel had hij daarbij voor ogen?
De nadruk die het rijmloze aspect krijgt via de titel benadrukt tegelijkertijd het
nieuwe en het eigene van het gedicht. Het Vreuchden-liedt geniet een zekere bekendheid
als het oudste voorbeeld van rijmloze poëzie in het Nederlands. Na Van Hout
duurde het tot 1612 voordat Abraham van der Mijle enkele rijmloze verzen schreef;
nog weer later volgden Hooft en Huygens.48 Deze en latere pogingen bleven inciROEM
ZONDER RIJM 33
denten; pas in de achttiende eeuw kreeg het rijmloze vers voet aan de grond in ons
taalgebied.49 Om tot een juiste waardering van Van Houts experiment te komen is
het noodzakelijk stil te staan bij zijn poëticale opvattingen.
Van Hout als poëticaal vernieuwer
Van Hout heeft een zekere naam als vernieuwer van de poëzie. Zijn tijdgenoten
roemden hem vooral vanwege zijn bijdragen op het gebied van de metriek. Voor
zover we het werk van Jan van Hout kennen - helaas is er maar weinig materiaal
bewaard gebleven - heeft de metriek van meet af aan een centrale rol ingenomen in
zijn poëzieopvattingen.
Dat blijkt al uit zijn poëticale Voorrede tot het Gezelschap uit 1578. In deze tekst
ontvouwt Van Hout zijn neoplatoons gekleurde ideeën over de dichtkunst. Ware
poëzie is in zijn ogen een kwestie van inspiratie en geleerdheid. Bijbelse dichters en
auteurs uit de klassieke oudheid hadden ware, goddelijke poëzie geschreven; de
Nederlandse dichtkunst van zijn eigen tijd stond op een zeer veel lager plan. Van
Hout geeft echter aan hoe de poëzie in zijn eigen taal aan glans kan winnen. In een
renaissancistisch pleidooi stelt hij zijn lezers de klassieken als voorbeeld. Door
navolging van de Griekse en Latijnse poëzie kan de Nederlandse dichtkunst op hetzelfde
peil komen. Metriek speelt daarbij een cruciale ro1.50
Door zijn aandacht voor het metrum betoont Van Hout zich een kind van zijn
tijd. Het humanisme legde een levendige belangstelling aan de dag voor de klassieke
metriek. Volgens veel humanisten kenmerkte het beste Latijnse proza zich door
het gebruik van aan de poëzie ontleende ritmische en metrische technieken; Cicero
gold hierbij als grote voorbeeld. Zoals door" Meerhoff is aangetoond, heeft deze
humanistische aandacht voor het prozaritme verregaande invloed uitgeoefend op de
volkstalige poëtica's.51 Het belang van de metriek voor de poëzie werd daarbij nog
benadrukt en versterkt door ontwikkelingen in de muziektheorie en poëtica die het
goddelijk karakter van musicus en dichter onderstreepten.52
Hoewel Van Hout de muzikale en metrische aspecten van poëzie in de Voorrede
nogal terloops aan de orde lijkt te stellen - hij heeft het bijvoorbeeld over Mozes die
'eenige lofzangen poëtelicken gezongen' heeft - is dit punt toch van wezenlijk
belang. Dat wordt duidelijk aan wie één van de hoofdbronnen van deze tekst kent:
het overzichtswerk De rerum inventoribus van de Polydorus Vergilius.53 Wanneer
Van Hout in de Voorrede het ontstaan van de dichtkunst bespreekt, neemt hij daartoe
passages uit Polydorus' boek over. Het citaat over de liederen van Mozes die
'poëtelicken' zong is bijvoorbeeld een bewerking van de mededeling dat Mozes
'hexametrum carmen' dichtte.
Mozes schreef dus volgens Polydorus Vergilius metrische verzen; hetzelfde zegt
hij over David die 'vario metro composuit, alios quidem trimetros, alios quidem
quinquemetros'. Dit is een belangrijk punt voor Polydorus: volgens hem is metriek
een kenmerk van alle ware, dat is direct door God ingegeven poëzie. Hij betoogt dit
uitgebreid in het capittel 'Van den oorspronk der Veersen ofte Dichten, die in seeckere
mate bestaet', met een beroep op Diodorus:
34 J. KOPPENOL
Diodorus oock, hoewel dat hy de fabels nae volght, spreeckende nochtans van de
Gheleerdtheyt, hy schrijft den oorspronck der dichten die in mate bestaen, de Gode
Iupiter toe, dat is den hooghsten Godt, segghende alsoo: De menschen wordt toegheeyghent
de vindinghe der Letters ende der Dichten die Poeterie worden genoemt,
ma er de mate daer in te ghebruycken komt van Godt, die sulck in de Poeten heeft ingeblasen.
54
Juist uit de metriek, zo luidt dus de opvatting, blijkt het goddelijke, geïnspireerde
karakter van de dichtkunst.
Uitgaande van dit soort ideeën hoeft het niet te verbazen dat dichters tijdens de
renaissance probeerden te schrijven in de klassieke metra. Bij de verwerkelijking van
deze plannen stuitte men echter op onvoorziene moeilijkheden. Het klassieke
Latijnse metrum was namelijk kwantitatief van aard, dat wil zeggen dat het werd
bepaald door de lengte van klanken. Bij het schrijven van neolatijnse verzen kon men
dit systeem wel navolgen. Weliswaar waren in het humanisten-Latijn de lengteverschillen
al niet hoorbaar meer, maar er bestonden regels voor het vaststellen van
kort en lang. Voor de - niet kwantitatieve - volkstalen ontbraken dergelijke regels.
Toch heeft dit theoretici en dichters er niet van weerhouden het klassieke systeem
op de volkstalen toe te passen. Vanaf het midden van de vijftiende eeuw is er
geëxperimenteerd met kwantitatieve poëzie in het Italiaans; vanaf de zestiende eeuw
gebeurde dat ook in onder andere Frankrijk en Engeland. Het bekendst zijn de activiteiten
van Jean-Antoine de Baïf in zijn in 1570 opgerichte Acadérnie de Poésie et
de Musique. Bij al deze pogingen kreeg men echter te kampen met het probleem dat
kwantiteit noch in de romaanse, noch in de germaanse talen een onderscheidende
rol speelt. Tegen het eind van de zestiende eeuw nam de scepsis over de mogelijkheid
echte kwantitatieve verzen in de volkstalen te schrijven snel toe en de beweging
stierf een zachte dood.
Ook in de Nederlanden zijn er, zij het op zeer bescheiden schaal, pogingen
gedaan om kwantitatieve verzen te schrijven: er zijn voorbeelden bekend van
Matthijs de Castelein en Petrus Divaeus.55 Het Nederlands leent zich echter misschien
nog wel minder dan andere talen voor het hanteren van een lengte-maat. In
de Twe-spraack (1584) zijn verschillende verwijzingen naar de kwantitatieve verstechniek
te vinden waaruit de twijfel omtrent de mogelijkheid tot het schrijven van
lengteverzen in het Nederlands blijkt:
dóch dunckt my/ datmen meer na den aard van onze spraackl als na den voet der
Latynisten moet te werck ghaan: mits wy door de menichte der eensilbighe grondwóórden!
zeer veellanghe silben hebben.56
Bij toepassing van de Latijnse lengteregels op het Nederlands blijken inderdaad vrijwel
alle lettergrepen lang te zijn.57 Een opwaardering van de Nederlandse dichtkunst
door invoering en navolging van de klassieke metra leek uitgesloten. Nederlandse
dichters zouden daarom meer op de aard van hun eigen taal moeten letten, aldus de
Twe-spraack.
Jan van Hout had als een van de eersten laten zien hoe dat kon. Voor Jan van Hout
was metriek, zoals gezegd, een wezenlijk kenmerk van de dichtkunst. Het is de verROEM
ZONDER RIJM 35
dienste van Van Hout geweest, dat hij het enige werkelijk bruikbare alternatief voor
een kwantitatief metrum in het Nederlands, een metrum op basis van klemtoon ofwel
een accentmetrum, bekendheid heeft gegeven. Al in zijn oudst-bekende verzen wisselde
hij beklemtoonde en onbeklemtoonde lettergrepen volgens een vast patroon af.5s
Rijm onder vuur
Met zijn aandacht voor de metriek sloot Van Hout aan bij de in zijn tijd actuele
internationale discussie over kwantiteit en juist in dit kader kwam ook het rijm aan
de orde. Het zal niet verwonderen dat de scherpste veroordeling kwam van de verdedigers
van het kwantitatieve vers: niet het rijm, maar het metrum bepaalde voor
hen het wezen van de dichtkunst.
Verscheidene dichters in Italië, Frankrijk en Engeland wezen het gebruik van
(eind-)rijm onomwonden van de hand. Zij zagen rijm als een typerend kenmerk van
de poëzie uit de middeleeuwen - een karakterisering die tegelijkertijd een veroor~
eling inhield. In hun naar klassiek voorbeeld gevormde denkbeelden was rijm niet
langer een vanzelfsprekend, laat staan een onmisbaar onderdeel van poëzie. De
Latijnse dichtkunst gebruikt in de regel geen rijm. Volgens Petrus Ramus, die in zijn
Grammaire (1572) een pleidooi hield voor het kwantitatieve vers, werd er al voor
Homerus en Livius Andronicus gerijmd in het Grieks en Latijn. Toch laat hij de
geschiedenis van de dichtkunst pas bij deze kwantitatieve dichters beginnen; alles
vóór hun tijd rekent Ramus letterlijk tot de rijmelarij.59
Anders dan in de Nederlanden ontstond er in Italië en Engeland al snel een zekere
traditie van rijmloze poëzie. Petrarca schreef rijmloze sextetten en het later vooral in
Engeland populaire 'blank verse' (rijmloze vijfvoetige jamben) was van oorsprong een
Italiaanse vinding, al in 1514 toegepast door Francesco Molza. Uit zestiende-eeuwse
Engelse geschriften is een hele reeks aanvallen op het rijm te destilleren.60 De strekking
van al deze uitspraken luidt, dat rijm een eigenschap is van middeleeuwse en 'dus'
ongeleerde dichtkunst. Het schrijven van een goed kwantitatief vers vereist geleerdheid
en waarlijk dichterschap en is dus slechts voor weinigen weggelegd. Rijmen daarentegen
kan iedereen: 'The facilitie and popularitie of Rime creates as many Poets as
a hot sommer flies'.61
In Frankrijk werd het rijmloze vers besproken in onder andere de Art poétique
français van Thomas Sébillet (1548), in La deffence et illustration de la langue françoyse
(1549) van Joachim du Bellay en in de Art poétique (1555) van Jacques Peletier.62 Zij
noch andere dichters van de Pléiade liepen echter warm voor het rijmloze vers en er
zijn dan ook slechts enkele praktijkvoorbeelden aan te wijzen.63 Het bekendst is het
werk van Jean Antoine de Baïf. Hoewel het leeuwedeel van zijn eigen poëzie rijmde,
formuleerde De Baïf in de opdracht 'Au Roê' voor zijn kwantitatieve en rijmloze
Etrénes de poézie fransoêze an vêrs mézures (1574) het plan als een:
[ ... ] nouveau konpauseur duire Ie Fransoês
Aus chansons mezuré's. I ne faut plus m'éspérér anvéin
Au viel jeu de la rime ravoêr.64
36 J. KOPPENOL
Met andere woorden wil hij, als nieuw (modern) dichter, het Frans leiden naar het
'chanson mesurée' (kwantitatief vers) en zich niet langer tevergeefs verlaten op het
oude spel van het rijm.
De volgende vraag is natuurlijk of op het moment dat in de Nederlanden er geëxperimenteerd
werd met kwantiteit ook hier het rijm onder vuur kwam te liggen. Er is
alle reden om dat te betwijfelen. Een eerste en misschien al doorslaggevend argument
is dat de kwantitatieve verzen van Matthijs de Castelein en Petrus Divaeus rijmen. In
het geval van De Castelein weten we daarbij genoeg over zijn poëticale opvattingen,
om te kunnen zeggen dat voor hem het rijm nooit ter discussie zal hebben gestaan.
Voor De Castelein, de Nederlandse vertegenwoordiger van de 'seconde rhétorique',
is rijm een wezenlijk aspect van de dichtkunst. In zijn - berijmde - Const van
Rhetoriken, geschreven in 1548 en postuum gepubliceerd in 1555, geeft hij een staalkaart
van alle mogelijke rijmschema's en rijmtechnieken; het is in zekere zin een rijmoefenboek
voor aankomende dichters.65
Jan van Hout, voorvechter van het Nederlandse accentmetrum, lijkt in eerste
instantie ook geen afstand te nemen van het rijm. Afgezien van het Onrijmich
Vreuchden-liedt bevat al zijn overgeleverde werk eindrijm. In de programmatische
Voorrede kondigt hij zelfs met zoveel woorden aan rijm te zullen gebruiken:
De verssen dan die ie [ ... ] gebruyct hebbe, zijn Alexandrins, [ ... ] dewelcke ie onder den
anderen verdeelt of geschakiert hebbe met masculins (opte laetste sillabe rijmende)
ende mit feminins (rijmende opte naestlaetste of vóórnaestlaetste).66
Van Hout wisselde dus, naar Frans voorbeeld, mannelijke en vrouwelijke rijmen af.
Toch zijn er aanwijzingen die erop duiden dat er wel degelijk een discussie is
gevoerd over het rijm. Van Hout heeft daar waarschijnlijk de aanzet toe gegeven; in
elk geval was hij hoofdrolspeler.
Dat Van Hout een zekere reserve had ten opzichte van het rijm, in die zin dat rijm
alleen onvoldoende voorwaarde is om over poëzie te kunnen spreken, blijkt uit zijn
Opdracht aan Broer Comelis. Van Hout veroordeelt daarin de rederijkers:
die - als zij mer drie of vier ongebonden regelen bij den ander weten te rapen: een van
't noorden, dan een van 't zuyden, dan een van 't oosten ende dan een van 't westen,
ende zij dezelve achter in den staert opten anderen properlicken weten te duen rijmen
ende clincken - een groot stuc werx bedreven willen hebben.67
Deze aanval op de rijmende rederijkers stoelt duidelijk op dezelfde overwegingen als
de kritiek van de Engelse berispers van het rijm: rijm is niet geleerd, lang niet iedereen
die rijmt is een dichter. Van Hout mag het rijm dan wel niet geheel afwijzen,
rijm alleen is in elk geval ook niet genoeg.
Meer aanwijzingen voor het bestaan van een discussie over het rijm zijn te vinden
in de Rederijck-kunst (1587), vermoedelijk geschreven door Hendrik Laurensz
Spiege1.68 Wanneer Spiegel de mogelijkheid van een Nederlands kwantitatief vers
bespreekt, zegt hij namelijk onder meer:
ROEM ZONDER RIJM 37
Dat de kamers [nI. rederijkerskamers] tot Rijmen alleen niet inghestelt zijn/ betuyght
behalven veel ander opmerkingen! de Name zelf onwedersprekelijc. Maar dat het
Maatklinkend' ghedicht van ouds/ zo byden Hebreen! Grieken als Latijnen oock mede
Rijm gheweest is/ magh gheen in zuIx verzochte/ ontkennen.69
Elders heb ik betoogd dat de eerste aangehaalde regel moet worden gelezen in het
kader van een Leids-Amsterdamse discussie over de retorica. Volgens Van Hout had
de dichtkunst niets met retorica te maken; voor Spiegel vormde zij er juist de ruggegraat
van. Terwijl Van Hout de naam 'kamer van retoriken' afwees voor een
dichtgenootschap, ziet Spiegel in diezelfde aanduiding een bewijs voor zijn stelling
dat de dichtkunst is geworteld in de klassieke retoricaJO
Vervolgens gaat Spiegel over naar de maatklank of metriek, het aspect waarin
voor Van Hout het wezen van de dichtkunst school. Spiegel heeft Van Hout geprezen
vanwege zijn werk op metrisch gebied en hij schreef ook zelf accentverzen.
Blijkens het citaat gebruikten de Hebreeën, Grieken en Romeinen in hun metrische
(kwantitatieve) verzen volgens Spiegel ook rijm en hij vervolgt:
En wat schort ons/ dat wy niet mede/ zo zy gedaan hebben! ander bevallijcke zoeticheid
in onze taal naspueren? De Duytsche spraack is by zich zelven hier toe rijck! zoet ende
voeghlijck; zy wacht maar na verstandighe yverighe bouwers.71
Deze opmerking lijkt te slaan op het gebruik van rijm door klassieke dichters. Spiegel
pleit hier dus voor het schrijven van rijmende, metrische poëzie en aangezien deze
opmerking direkt volgt op een verdediging tegenover Jan van Hout, pleitberorger van
de metriek bij uitstek, moet ook deze verwijzing wel tegen de Leidse stadssecretaris
zijn gericht.
Ook in de in 1584 verschenen Twe-spraack stelt Spiegel dat de Hebreeën wel
degelijk rijm gebruikten:
By den Hebreen zouden wy moghelyck ghelyckfórmigher voorschrift vinden! die ghelyck
als wy somwyl int end van hun vaersen! óóck inde sneden der selver/ Rym ghebruicken!
ende zeer veellanghe silben: [ ... ].72
Wederom komt Spiegel dus te spreken over het rijm naar aanleiding van de metriek
en de mogelijkheid kwantitatieve gedichten te schrijven.
Het lijkt onmiskenbaar dat er in Nederland gedurende het laatste kwart van de zestiende
eeuw een gedachtenwisseling over het rijm is geweest die, net als in het buitenland,
was gekoppeld aan de discussie over metriek. We mogen er van uitgaan dat het Van
Hout is geweest die, ronder het rijm helemaal af te wijzen, de noodzakelijkheid ervan
aan de orde heeft gesteld. Met zijn rijmloosheid zal hij de klassieken hebben willen
navolgen, waarbij het goed mogelijk is dat hij zich door Franse en Engelse voorbeelden
heeft laten leiden. Invloed van Jean Antoine de BaH moet niet worden uitgesloten, tenslotte
pretendeerde Van Hout al in 1578 diens werk te kennen.73 Ook de intensieve contacten
die humanisten uit Leiden in de jaren rond 1575 onderhielden met dichters en
geleerden in Engeland zijn mogelijk van invloed geweest op Van Houts ideeën. 74
38 J. KOPPENOL
Besluit
Het is onbekend of Van Hout naast het Onrijmich Vreuchden-liedt nog andere rijmloze
gedichten heeft geschreven; de nadruk waarmee hij dit lied als rijmloos presenteert
doet vermoeden dat dit er in elk geval niet veel zullen zijn geweest. Toch moet
het gedicht niet gezien worden als geïsoleerd gegeven, maar als logisch uitvloeisel
van Jan van Houts poëtica. Van Hout wilde de Nederlandse dichtkunst opstoten tot
klassieke hoogten; metriek was daarbij onmisbaar, rijm niet. In het Onrijmich
Vreuchden-liedt heeft hij als eerste laten zien dat rijmloze poëzie in het Nederlands
tot de mogelijkheden behoorde; daarbij compenseerde hij het gemis aan eindrijm
ruimschoots door gebruikmaking van andere klankeffecten.
Het Onrijmich Vreuchden-liedt biedt behalve informatie over Van Houts poëticale
ideeën ook materiaal voor de reconstructie van de discussie over het rijm in
Nederland. Dat Van Houts opvattingen op dit terrein op verweer stuitten van zijn
vriend Spiegel is niet verwonderlijk, in feite is hun meningsverschil over het rijm
maar één aspect van een groter Leids-Amsterdams debat over aard en functie van de
Nederlandse poëzie.75 Al met al is het Onrijmich Vreuchden-liedt een uitzonderlijk
vers, geschreven voor een uitzonderlijke gebeurtenis.
Blijde Inkomsten en andere vorstelijke intochten vormden niet alleen hoogtepunten
in het sociale leven in de Nederlanden van de vijftiende en zestiende eeuw, ook
op cultureel vlak is de betekenis ervan enorm geweest. Er is al in vele studies op gewezen
dat juist dit soort triomfalia van cruciaal belang zijn geweest voor de verspreiding
van de renaissance. Via de naar klassiek voorbeeld opgetrokken erebogen en andere
bouwsels raakte men bekend met de schoonheidsidealen van de renaissance.
Bij Maurits' inkomst in Leiden anno 1594 bestond er al een zekere traditie van
naar Romeins voorbeeld gemodelleerde huldigingen; de snelheid waarmee triomfboog
en gedenknaald verrezen, wijzen daar al op. Het trotse S.P.Q.L. voor Senatus
Populusque Lugdunensis op de 'arc triumphael' verwees regelrecht naar de grootheid
van Rome. Overigens onderscheidden de Leidse triomfalia zich van de voorbeelden
uit de oudheid door de toevoeging van het christelijk element, denk aan de vertoning
van Gideon op dezelfde ereboog.
Met zijn Onrijmich Vreuchden-liedt heeft Jan van Hout de klassieke parallel doorgetrokken
naar de dichtkunst. Hij heeft een tekst willen schrijven die in alles kon
wedijveren met het lofdicht uit de oudheid, wederom met toevoeging van het christelijk
element. Zijn lied vormt dan ook een conceptuele eenheid met de eretekens in
de stad. Alles was er in Leiden anno 1594 op gericht Maurits als een Romeins veldheer
te huldigen en Van Houts rijmloze lied droeg op eigen wijze bij aan diens roem.
Tegelijkertijd was het Onrijmich Vreuchden-liedt - zij het minder expliciet - een verheerlijking
van de Nederlandse dichtkunst.
Adres van de auteur: Vakgroep Nederlands R.U.G., Postbus 716, NL-9700 AS Groningen
ROEM ZONDER RIJM 39
NOTEN
Met dank aan mijn studenten Agnes Czako en Johannes Kooistra, die zich samen met mij in
Van Ho~ts tekst hebben verdiept.
1 Zie voor algemene informatie over beleg en inname van Groningen: Blok [e.a.] 1894;
Rondom de Reductie 1994; Beeldenstorm 1994.
2 Feith 1894: 83-87; Beeldenstorm 1994: 117-142.
3 In Haarlem werden vreugdevuren door katholieken gedoofd (Spaans 1989: 109). Ook in
Leiden was er ergernis onder de katholieken, zonder dat dit tot ordeverstoringen leidde
(Dusseldorpius 1893: 241). Zie ook: Te Winkel 1894: 252-253.
4Te Winkel 1894, passim; Snoep 1975: 31-34; Bax 1940: 156. Specifiek over de Leidse
intocht: Elsevier 1863.
5 Gemeentearchief Leiden (GAL), Secretariearchief (SA) 11, inv.nr. 7805, 2r.
6 Maurits verliet Groningen op 7 augustus.
7 GAL, SA 11, inv.nr. 7806, 206v.
8 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 3v-4r.
9 De eigenlijke jaarrekening over 1594 ontbreekt. De gespecifieerde rekening over de
inkomst bleef in twee versies bewaard: een kladversie van Van Hout, zie GAL, SA 11, 795; en
de officiële versie in de hand van een klerk, GAL, SA 11, inv.nr. 7805, naar deze versie wordt
verwezen. Bij de kladversie zijn rekeningen gevoegd, o.a. van de twee rederijkerskamers.
10 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 18v-2Ov; voor de opschriften ook: GAL, Bibliotheek 554 en
GAL, SA IT, inv.nr. 795 (losse rekening in de hand van de schoonschrijver zelf).
11 Dit blijkt uit de door Van Hout opgestelde ordonnantie d.d. 15 november 1594, waarvan
een exemplaar te vinden is in GAL, Bibliotheek 72413.
12 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 21r.
13 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 5v, 16v, 17r-v.
14 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 21v-23r.
15 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 13v-14r.
16 GAL, SA IT, inv.nr. 298, 321r-v.
17 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 25v-27v.
18 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 3v-4v.
19 GAL, Bibliotheek 554; ook te vinden, met enige spellingsvarianten, in GAL, SA 11,
inv.nr. 7805, fol. 12v-13r.
20 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, lOr-I3r.
21 Strong & Van Dorsten 1964: 104; Spies 1994: 145.
22 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 14v-15r.
23 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 23v-43v.
24 GAL, SA 11, inv.nr. 7805, 5v, 11r, 47r.
25 Voor de volledigheid noem ik ook de Latijnse lofrede, Oratio Panegyrica de urbe
Gertrudisberga, nunc ductu Mauritii Comitis à Nassau recuperata et de victoria, tum in Covordianae
arcis liberatione, tum in Gruninganae urbis deditione (Leiden, 1594). Voor de toeschrijving van
deze - niet teruggevonden - rede aan Scaliger èn de informatie dat deze rede is uitgesproken
direct na het bekend worden van de inname van Groningen, ontbreken tot op heden de bewijzen.
Zie: Boeles 1864: 97n1; Te Winkel 1894: 240.
26 Ik ken twee exemplaren van deze planodruk, beide beschadigd maar samen wel de volledige
tekst bevattend. GAL, Bibliotheek 554 en GAL, Bibliotheek 72413 (versozijde
beschreven door Jan van Hout met tekst van het Loterijspel).
27 Bostoen 1988-1989: 70; Koppenol1993: 13.
28 Voor voorbeelden van enjambementen waarbij woorden in tweeën gesplitst worden:
Van Hout 1994: 32, 51; en het Onrijmich Vreuchden-liedt. Bij mijn weten is Van Hout de enige
dichter in zijn tijd die dit regelmatig doet; ik ken slechts zeer incidentele andere gevallen,
bijv. Spiegel 1992: 120 (Terpsichore, vss. 40-41).
40 j. KOPPENOL
29 GAL, SA II, inv.nr. 795, schutblad verso.
30 De regels waren onbekend, ze worden hier voor het eerst gesignaleerd. Van Hout
noteerde wel vaker dichterlijke invallen in ambtelijke stukken.
11 Dit zou overeen komen met Te Winkel 1894: 249.
32 Dat was een gebruikelijke gang van zaken. Zie: Te Winkel 1894: 248; Van den Ende
1991:74.
JJ De druk, voor zover mij bekend een unicum, in GAL, Bibliotheek 556. Het lied is tweemaal
integraal gepubliceerd, zie: Van Hout 1863 en Van Hout 1973. Zie ook: Bax 1940: 47-48.
34 Zie, behalve voorgenoemde publikaties, vooral: Schillings 1919: 67-68 en Kossmann
1922: 50-56.
35 Alle citaten uit het Onrijmich Vreuchden-/iedt naar de originele druk. In de editie Van der
Heijden (Van Hout 1973) is de tekst van regelnummering voorzien.
36 Snoep 1975: 25.
37 Van den Ende 1991: 70, 73, 80-81.
38 Vs. 69: 'tsevencopte beest', verg. Openbaring 12:3; 13:1; 17:7.
39 De interpunctie in de editie Van der Heijden (Van Hout 1973) is hier - zoals vaker -
onjuist en misleidend: de originele druk heeft geen komma, maar een punt na r. 100.
40 Fruin 1882: 102-103.
41 Snoep 1975: 18-19. De Romeinen voerden al personificaties van de rivieren in het door
hen overwonnen gebied mee in hun triomftochten.
42 Fruin 1882: 129-132.
43 Spies 1994: 146-148.
44 Seneca 1968: 346.
45 Vergelijk: Van Hout 1621.
46 De overige regels waarvoor dit geldt zijn: r. 8, 106, 107, 155, 159, 168.
47 Zie, behalve het aangehaalde voorbeeld, r. 9-12-13-16, 78-80, 81-82 en 122-124.
48 Schillings 1919; Michels 1950.
49 Geurts 1904-1906,2: 36-71.
50 Koppenol1993, passim.
51 Meerhoff 1986.
52 Uitgebreider hierover: Koppenol [ter perse].
53 Polydorus Vergilius (ca. 1470-ca.l 555) geeft in De rerum inventoribus (1499-1521) informatie
over het ontstaan van kunsten en vaardigheden.
54 Geciteerd naar de tweede druk van de Nederlandse vertaling: P. Vergilius 1663: 77-78.
Zie ook: P. Vergilius 1663: 73-75,99, 123-124.
55 Kassenaar 1986.
56 Spiegel 1962: 36.
57 Kassenaar 1986: 56-69.
58 Koppenol [ter perse], passim. Zie ook: Koppenol199l.
59 Ramus 1972: 43-44. Zie verder voor de opvattingen van Ramus: Meerhoff 1986: 289-316.
60 Attridge 1974: 92-105.
61 Thomas Campion in 1602, geciteerd naar Attridge 1974: 104.
62 Du Bellay 1972: 88-90; Sébillet 1990: 147-148; Peletier 1990: 285-288. Zie ook:
Chamard 1939-1940, 1: 200-201 en 2: 116-117; Meerhoff 1986: 103-107, 124-132, 25l.
63 Enkele van de schaarse voorbeelden zijn Sonnet 114 in L 'O/ive van Du Bellay en Ode 12
in Le troisième livre des Odes van Ronsard.
64 De Baif 1965,5: 299.
65 Spies 1993: 75-8l.
66 Van Hout 1993: 74.
67 Van Hout 1990: 59.
68 Het is waarschijnlijk, maar het staat niet onomstotelijk vast dat Spiegel de schrijver is van
het Amsterdamse trivium. In het vervolg van mijn betoog ga ik uit van Spiegels auteurschap.
Zie ook: Twe-spraack 1985: 23-26.
69 Spiegel 1962: 182; Twe-spraack 1985: 56-57.
ROEM ZONDER RIJM
70 Koppenol1993: 16-18.
71 Spiegel 1962: 182; Twe-spraack 1985: 429-440.
72 Spiegel 1962: 36.
41
73 NI. in de rijmbrief Tot Cuenraet de Rechtere. Zie: Rudelsheim 1903; Schoonheim 1990.
Michels suggereert invloed van De Baïf, zonder dit te bewijzen of te beargumenteren, zie:
Michels 1950: 125.
74 Zie hiervoor: Van Dorsten 1962, passim; Van Dorsten 1970: 62-85.
75 Spies 1993: 84-88; Koppenol1993: 16-20.
BIBLIOGRAFIE
Attridge 1974- D. Attridge: Well-weighed syllabies. Elizabethan verse in classical metres. Cambridge,
1974.
De Baif [1965]- Ian Antoine de Baif: Evvres en rime. [Ed.] Ch. Marty-Laveaux. 5 dIn. Genève,
[1965].
Bax 1940 - J. Bax: Prins Maurits in de volksmeening der 16e en 17e eeuw. Amsterdam, 1940.
Beeldenstorm 1994 - Van Beeldenstorm tot Reductie van Groningen. [Eindred. P. Brood]. Groningen,
1994.
Du Bellay 1972 - Joachim du Bellay: La deffence et illustration de la langue françoyse. [Ed.] L.
Terreaux. Parijs, [1972].
Blok [e.a.] 1894 - P.]. Blok,]'A. Feith, S. Gratama [e.a.], Gedenkboek der Reductie van Groningen
in 1594. Groningen, 1894.
Boeles 1864 - W.B.S. Boeles: 'Een dagverhaal van het beleg van Groningen in 1594'. In:
Bijdragen tot de geschiedenis en oudheidkunde, inzonderheid van de Provincie Groningen 1 (1864),
p.97-128.
Bostoen 1988-1989 - K. Bostoen: 'Christoffel Plantijn en Jan van Hout in 1583-1585.
Opmerkingen naar aanleiding van hun vriendschap'. In: De Gulden Passer 66-67 (1988-1989),
p.61-84.
Chamard 1939-1940 - H. Chamard: Histoire de la Pléiade. 4 din. Parijs, 1939-1940.
Van Dorsten 1962 - J .A. van Dorsten: Poets, Patrons, and Professors. An outline of some literary
connexions between England and the University of Leiden 1575-1586. Leiden, 1962.
Van Dorsten 1970 - ].A. van Dorsten: The Radical Arts. First decade of an Elizabethan renaissance.
Leiden [enz.], 1970.
Dusseldorpius 1893 - Franciscus Dusseldorpius: Uittreksel uit Annales 1566-1616. [Ed.] R
Fruin. 's-Gravenhage, 1893.
Elsevier 1863 - [R] Elsevier: 'Onthaal van Prins Maurits te Leiden in 1594'. In: De Navorscher
13 (1863), p. 230-232.
Van den Ende 1991 - L.].M. van den Ende: 'De inhuldiging van prins Maurits als ambachtsheer
van Monster'. In: Historisch Jaarboek Westland 4 (1991), p. 61-82.
Feith 1894 - J.A.Feith: 'Het beleg'. In: Blok [e.a.] 1894, p. 61-117.
Fruin 1882 - R Fruin: Tien jaren uit den Tachtigjarigen Oorlog, 1588-1598. 3e dr. 's-Gravenhage,
1882.
Geurts 1904-1906 - J. Geurts: Bijdrage tot de Geschiedenis van het Rijm in de Nederlandsche Poëzie.
2 din. Gent, 1904-1906.
Van Hout 1621-Jan van Hout: '[Loflied] Op der Stadtvan Vtrechts verlossinghe'. In: Pieter
Bor Christiaensz, Vervolgh der Nederlandtsche Oorloghen, beroerten, ende Borgerlijcke oneenichheyden.
Leiden/Amsterdam, 1621, 231r-v.
Van Hout 1863 - [Jan van Hout]: 'Rijmeloos gedicht van Jan van Hout'. In: De Navorscher 13
(1863), p. 244-245.
Van Hout 1973 - Jan van Hout: 'Onrijmich Vreuchden-liedt'. In: Die Tyrannie verdrijven
42 J. KOPPENOL
Godsdienst- en onafhankelijkheidsstrijd in de 16e en 17e eeuw. [Ed.] M.C.A. van der Heijden.
2e dr. Utrecht [enz.], 1973, p. 99-107.
Van Hout 1990 - Jan van Hout: Opdracht aan Broer Comelis. [Ed.] K. Bostoen en S. Gabriëls.
Leiden, 1990.
Van Hout 1993 - Jan van Hout: Voorrede tot het Gezelschap. Voorrede bij zijn vertaling van
Buchanans Franciscanus. [Ed.] KJ.S. Bostoen, S. Gabriels enJ. Koppenol. Soest, 1993.
Van Hout 1994 - Jan van Hout: Verzen voor de Leidse loterij en de rederijkerswedstrijd van 1596.
[Ed.]]. Koppenol. Soest, 1994.
Kassenaar 1986 - F. Kassenaar: Het )uyste gewichte' van Jan van Hout (1542-1609). Verslag van
een onderzoek naar de relatie tussen Van Houts opvattingen over versmetrum en de klassieke quantitatieve
verstechniek. poetoraalscriptie Instituut voor Neerlandistiek, Universiteit van
Amsterdam 1986 (niet gepubliceerd).
Koppenol1991-J. Koppenol: "'In mate volget mi". Jan van Hout als voorman van de renaissance'.
In Spektator 20 (1991), p. 55-85.
Koppenol1993 - J. Koppenol: 'Een tegendraadse poëtica. De literaire ideeën van Jan van
Hout'. In: Jan van Hout, Voorrede tot het Gezelschap. Voorrede bij zijn vertaling van Buchanans
Franciscanus. [Ed.] K.J.S. Bostoen, S. Gabriëls,J. Koppenol. Soest, 1993, p. 3-25.
Koppenol [ter perse] - J. Koppenol: 'Maatwerk: poëtiek, metriek en muziek bij Jan van Hout'.
In: De dans der Muzen. De reflectie over de relaties tussen de kunsten [lezingenbundel van het
colloqium onder dezelfde titel, gehouden te Amsterdam, 10 en 11 maart 1994. Ter perse].
Kossmann 1922 - Fr. Kossmann: Nederlandsch vernythme. De versbouwtheorieën in Nederland
en de rythmische grondslag van het Nederlandsche vers. 's-Gravenhage, 192 2.
Meerhoff 1986 - CG. Meerhoff: Rhétorique en poétique au XVIe siècle en France. Du Bellay,
Ramus et les autres. Leiden, 1986.
Michels 1950 - L.C Michels: 'Over klassieke maten en rijmloze verzen'. In: Hermeneus 21
(1950), p. 121-128.
Peletier 1990 - Jaques Peletier: Art poétique.ln: Sébillet, Aneau, Peletier [e.a], Traités de poétique
et de rhétorique de la Renaissance. [Ed.] F. Goyet. [Paris], 1990, p. 234-344.
Ramus 1972 - P. Ramus: Gramere (1562), Grammaire (1572), Dialectique (1555). Genève, 1972.
Rondom de Reductie 1994 - Rondom de Reductie. Vierhonderd jaar provincie Groningen 1594-1994.
[Red.] P.Th.F.M. Boekholt [e.a.]. Assen, 1994.
Rudelsheim 1903 - M. Rudelsheim: 'Een onbekend gedicht van Jan van Hout?'. In: Taal en
Letteren 13 (1903), p. 533-544.
Schillings 1919 - A. Schillings: 'Bijdrage tot de geschiedenis van de rijmlooze poëzie in
Nederland gedurende de zeventiende eeuw'. In: TNIL 38 (1919), p. 65-78.
Schoonheim 1990 - T. Schoonheim: 'De datering van Jan van Houts "Tot Cuenraet de Rechtere"'.
In: TNTL 106 (1990), p. 281-286.
Sébillet 1990 - Thomas Sébillet: Art poétique français.ln: Sébillet, Aneau, Peletier [e.a], Traités
de poétique et de rhétorique de la Renaissance. [Ed.] F. Goyet. [paris] 1990, p. 37-183.
Seneca 1968 - Seneca: Tragedies. Vol.!. With an English transl. by FJ. Miller. (Londen [enz.],
1968).
Snoep 1975 - D.P. Snoep: Praal en propaganda. Triumfalia in de Noordelijke Nederlanden in de
16de en 17de eeuw. [z.pl.], 1975.
Spaans 1989 - J. Spaans: Haarlem na de Reformatie. Stedelijke cultuur en kerkelijk leven, 1577-
1620. 's-Gravenhage, 1989.
Spiegel 1962 - H.L. Spiegel: Twe-spraack. Ruygh-bewerp. Kort Begrip. Rederijck-kunst. [Ed.]
W.J.H. Caron. Groningen, 1962.
Spiegel 1992 - H.L. Spiegel: Hert-spiegel. [Ed.] F. Veenstra. Hilversum, 1992.
Spies 1993 - M. Spies: 'Developments in Sixteenth-Century Dutch Poetics. From "Rhetoric"
to "Renaissance"'. In: Renaissance-Rhetorik, Renaissance Rhetoric. [Ed.] H.F. Plett. Berlijn
[enz.] 1993, p. 72-91.
Spies 1994 - M. Spies: 'Verbeeldingen van vrijheid: David en Mozes, Burgerhart en Bato,
Brutus en Cato'.In: De Zeventiende Eeuw 10, (1994), p. 141-158.
Strong & Van Dorsten 1964 - R.C Strong enJ.A. van Dorsten: Leicesters Triumph. Leiden
[enz.],1964.
ROEM ZONDER RIJM 43
Twe-spraack 1985 - Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst (1584). [Ed.] G.R.W. Dibbets.
Assen [enz.], 1985.
P. Vergilius 1663 - Polydorus Vergilius: Waerachtige Beschryvinghe. Inhoudende wie de eerste
Autheuren en Vinders alle Consten, Inventien, en Hantwercken sijn geweest. [ .. J. Uyt het Latijn
vertaalt door E.M.G. Amsterdam, 1663.
Te Wmkel1894 - J. te Winkel: 'De inneming van Groningen rhetorijkelijk verheerlijkt'. In:
Blok [e.a.] 1894, p. 239-264.
WiumvanZyl
De bijdragen van Nederlandstaligen tot de
Afrikaanse letterkunde.
Inleiding
Abstract - Publishers, authors and literary cri tics who were bom in the N etherlands,
Belgium or the Dutch colonies and were originally Dutch-speaking made important
contributions to the establishment and development of the Afrikaans literature.
This essay oudines their work in this regard over more than 160 years.
While the relations between these two 50 closely connected language groups
have once again changed recendy, this history poses achallenge for the future.
'Ek vra my partykeer af of ons wel besef wat ons aan die stamland Nederland verskuldig
is vir die eerste ontwikkeling van ons kuns'. Zó schrijft de eerste grote
Mrikaanse literatuurgeschiedschrijver, professor Gerard Dekker, in 1957 (Olivier
1981: 100). Hij verwijst naar de grondlegger van de schilderkunst in Zuid-Afrika, de
Nederlander Frans Oerder, naar de beeldhouwer Anton van Wouwen naar ettelijke
schrijvers. Zijn verwijzing naar de als Zuidafrikaan geboren schilder Hendrik
Pierneef schept echter een probleem. Pierneefs vader was wel Nederlander en de
schilder onderging zijn voornaamste vorming in Nederland. Maar kan hij eigenlijk
Nederlander genoemd worden?
Voor de doeleinden van dit artikel beperk ik me tot figuren die tenminste in het
begin Nederlandssprekend waren en in Nederland, België of de Nederlandse en
Belgische kolonieën geboren zijn. Door de grote rol die de Vlaming Rob Antonissen
gespeeld heeft, kan men niet uitsluitend over Nederland spreken in dit verband,
hoewel het overwicht wel bij Nederland ligt. Ik wil de aandacht toespitsen op drie
terreinen: de uitgeverijen, het actieve schrijverschap en de literaire kritiek.
Er is de afgelopen jaren onthuld dat de Afrikaanse taalbeweging van het Genootskap
van Regte Afrikaners die in 1875 in het stadje Paarl werd opgericht, niet
de eerste taalbeweging was. Het staat echter vast dat de Genootschappers de eer
moeten krijgen voor het eerste boekenbedrijf in het Afrikaans evenals voor de eerste
daadwerkelijke poging om een Afrikaanstalige letterkunde tot stand te brengen.
Men mag hierbij nochtans niet vergeten dat dit alles plaatsvond binnen het kader
van een reeds bestaand Nederlands boekenbedrijf en perswezen in Zuid-Afrika,
waardoor het een stuk makkelijker werd voor de Genootschappers.
Uitgevers en boekhandelaren
Het Nederlandse boekenbedrijf en perswezen in Zuid-Afrika kwam pas in de negentiende
eeuw tot stand. Dat wil zeggen nadat Nederland de Kaap geheel aan
TNTL 111 (1995)44-54
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 45
Engeland had afgestaan en gedurende een periode waarin het nieuwe bewind ijverig
poogde de kolonie volledig te verengelsen. De eerste belangrijke Nederlandstalige
krant is De Zuidafrikaan die in 1830 werd opgericht. Het staat vast dat die krant een
belangrijke bijdrage leverde aan het creëren van een leescultuur. Drie jaar na het
ontstaan berichtte De Zuidafrikaan dat een tweede Nederlandse boekhandelaar, de
heer Juta, zich in Kaapstad had gevestigd. Dezelfde heer Juta zou uiteindelijk niet
alleen boeken uit Nederland aan de Kaap verkopen, maar ook de kans grijpen om
zelf een uitgeverij te beginnen. Thans speelt de fumaJuta nog steeds een belangrijke
rol binnen het Zuid afrikaanse boekenbedrijf.
Gaandeweg werden er meer Nederlandse uitgeverijen opgericht. Trouwens bij de
uitgeverij van de Genootschappers uit de Paarl, D.F. du Toit & Co., werden in de eerste
twintig jaren van haar bestaan meer boeken in het Nederlands gedrukt dan in het
Afrikaans: 93.650 tegenover 81.000 (Steyn 1980: 13 9). Een ander voorbeeld van het
naast elkaar bestaan van het Nederlandse boekenbedrijf en het Afrikaanse levert de
geschiedenis van de firma Jacques Dusseau. Deze werd in 1894 aan de Kaap opgericht
als afdeling van de Amsterdamse firma met dezelfde naam. In 1896 begon de uitgeverij
een Nederlandstalig tijdschrift voor Zuid-Afrika onder de titel Ons Tijdschrift. Men
wilde er de Afrikaners mee onderrichten, hun kennis van de wereld vergroten en een
leescultuur vestigen (Coetzee 1944: ii). In hetzelfde jaar stelt de firma ook de als
Zuidafrikaan geboren maar in Nederland opgevoede].F. van Oordt aan als schrijver.
Onder het pseudoniem D'Arbez schreef hij vervolgens een twintigtal boeken gebaseerd
op de Zuidafrikaanse geschiedenis. Zijn Nederlands werd aangepast voor de
Zuidafrikaanse lezers. Van zijn Nederlandse boeken werden er niet minder dan
116.750 verkocht, een enorme prestatie voor die tijd. Zeker werd op deze wijze een
bijdrage geleverd tot het vestigen van een leescultuur. Vanaf 1926 werden zijn populairste
boeken ook in het Afrikaans vertaald. In het tijdperk ná 1904, toen de beweging
voor het bevorderen van het Afrikaans weer op gang kwam, werden er bij dezelfde firma
Afrikaanse boeken gepubliceerd van schrijvers die heel belangrijk zouden worden,
zoals onder andere].H.H. de Waal, D.F. Malherbe, C Louis Leipoldt,Jan F. Celliers
en C]. Langenhoven.
De rol van Nederlanders in het Afrikaanse boekenbedrijf is op zich een merkwaardige
geschiedenis die nog lang niet volledig is beschreven.
Nederlanders als Afrikaanse schrijvers
Een van de eerste bewuste pogingen om in het Afrikaans te schrijven komt uit de
pen van een Nederlander op bezoek in Zuid-Afrika namelijk Marten Douwe(s)
Teenstra. In een reisbeschrijving van zijn bezoek in 1830 geeft hij een gesprekin het
Afrikaans weer.
Bij de Afrikaanse taalbeweging van het Genootskap vir Regte Afrikaners zijn uiteindelijk
drie Nederlanders betrokken: de docenten Arnoldus Pannevis (1838-
1884), CP. Hoogenhout (1843-1922) en Jan Lion Cachet (1838-1912). Pannevis
werd trouwens de eerste persoon die zich doelbewust inzette om het Afrikaans tot
een schrijftaal te verheffen. Hij bepleitte namelijk een vertaling van de Bijbel in het
46 w. VANzn
Afrikaans ter wille van het geestelijk heil van de gekleurde bevolking. Zijn literaire
bijdragen tot de beweging die uit zijn activiteiten voortkwam, bleven echter beperkt
tot enkele gedichten en een aantal prozastukken.
Hoogenhout was veel produktiever. Met zijn verhaal Catharina, die dogter van die
advokaat (1879) leverde hij de eerste novelle in het Afrikaans. Bovendien schreef hij
de eerste Afrikaanse kinderboeken. Als poëzieredacteur van de krant van het
Genootschap, Di Afrikaanse Patriot, oefende hij veel invloed uit. Ook schreef hij een
heleboel gedichten en was achteraf gezien de belangrijkste dichter van de beweging.
Jan Lion Cachet schreef eveneens een aantal gedichten voor Di Afrikaanse Patriot.
Uiteindelijk zorgde hij voor een van de eerste klassieke boeken in het Afrikaans met
zijn verhalenbundel Sewe duiwels en wat hulle gedoen het (1907). Daarmee probeerde hij
zeven van de voornaamste menselijke gebreken te illustreren. Deze verhalen zijn bijzonder
realistisch en echt Zuidafrikaans. Het boek is wel vol slordigheden, maar hij
oefende er literaire invloed mee uit tot in de moderne tijd, bijvoorbeeld op de roman
van Anna M.Louw Kroniek van Perdepoort (1975), een van de beste Afrikaanse romans.
Bij alledrie de schrijvers overheerst een didactische bedoeling evenals een uitgesproken
pro-Afrikaans nationalisme. Het is ook merkwaardig dat iemand als
Hoogenhout deelnam aan het opstellen van het manifest van het Genootschap waarin
onder andere verklaard wordt: 'Daar is Afrikaners met ENGELSE harte. En daar is
Afrikaners met HOLLANDSE harte. En dan is daar Afrikaners met AFRIKAANSE harte. Die
laaste noem ons REGTE AFRIKANERS, en dié veral roep ons om aan ons kant te kom
staan.' Ik moet er echter aan toevoegen dat de leden van het Genootsschap nooit echt
anti-Nederlands zijn geweest. In Di Afrikaanse Patriot werd bijvoorbeeld in 1878 (21
november) gesteld: 'Behoud van Hollands is tog meteen bevordering van Afrikaans
want Hollands in Afrika is en word tog mar altyd Afrikaans'.
J.e. Kannemeyer zegt in zijn Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur (1978: 59) dat
het vroege Afrikaanse proza voor een deel aansluit bij de Nederlandse 'kopijeerlust des
dagelijkschen levens' en het 'humorrealisme'. Na de zogenaamde Boerenoorlog
(1899-1902) leverde een aantal Nederlanders bijdragen in die richtingen in het
Afrikaans. Harm Oost (1877-1964) die in de oorlog aan de kant van de Boeren vocht,
publiceerde in 1906 het eerste toneelstuk over maatschappelijke problemen in het
Afrikaans. De toneelaanwijzingen zijn nog wel in het Nederlands. De Nederlander
J acob Lub (1868-1926) leverde omstreeks dezelfde tijd eveneens een bijdrage van
belang met vijf bundels verhalen en schetsen in het Afrikaans en Nederlands. Ook hij
richtte zijn realisme op sociale problemen, vooral het verval van de verstedelijkte
Afrikaners inJohannesburg. In zijn eerste bundels is zijn Afrikaans nog onbeholpen en
doorspekt met neerlandismen.
Twee van de voornaamste Afrikaanse prozaschrijvers in de meer dan tachtig jaar
voor de belangrijke vernieuwing van omstreeks 1960 waren Nederlanders, namelijk
Jochem van Bruggen enJ ohannes van Melle. Beiden zijn trouwens in Zeeland geboren.
Van Bruggen (1881-1957) emigreerde als elfjarige met zijn ouders naar de Transvaal.
Zijn vader was een van de vele Nederlanders die als leraar naar de Transvaal
kwamen en de jonge Jochem bleef daarom in eerste instantie ook in Zuid-Afrika in
een Nederlandse leefwereld. Hij nam deel aan de Boerenoorlog en kwam daarna
terecht in een Afrikaanse boerengemeenschap. Hij ging er ook helemaal in op door
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 47
met een boerenmeisje te trouwen en zelf een boerderij te beginnen. Jaren later zei hij
over het verband tussen zijn schrijverschap en de emigratie naar Zuid-Mrika: 'In
Nederland sou ek nooit 'n skrywer geword het nie, miskien wel 'n skoenmaker of 'n
onhandige messelaar. Niks sou my daar tot skrywer aangespoor het nie' (1951: 17).
In het begin schreefhij nog gedichten in het Nederlands maar hij ontdekte al spoedig
de mogelijkheden van het Afrikaans. De mate waarin hij zich kon identificeren
met de strijd voor het Afrikaans bleek bijvoorbeeld uit een uitspraak van hem in 1947:
'Ek het baie hoop vir Afrikaans. Ons gees is te lewendig; ons sal die stryd nooit opgee
nie, NOOIT!' (Olivier: 1981:100). Hoewel hij waarschijnlijk ook nog door Afrikaanse
redacteuren werd geholpen vertoonde zijn werk zelfs in een latere fase herkenbare
neerlandismen. Hij bleef Nederlands lezen en het is niet verbazingwekkend dat hij
onder andere veel waardering had voor Bartje van Anne de Vries (Olivier 1980: 83).
Zijn klassieke werk is een roman-trilogie over het zogenaamde 'armblanke probleem'.
Het probleem wordt voornamelijk gepersonifieerd in de figuur Ampie. In
1924 verscheen de eerste roman, Ampie, die natuurkind, en daarna Ampie, die meisiekind
(1928) en Ampie, die kind (1942). Rond Ampie als hoofdpersonage illustreert de
schrijver het maatschappelijke verval van grote aantallen blanke Afrikanerboeren die
wegens de grote runderpest van 1897 en de boerenoorlog tegen de Engelsen (1899-
1902) in een poel van armoede terecht waren gekomen. De romans brengen steeds
meer facetten (op een boerderij, in de achterbuurt van een dorp, in de gevangenis,
op de diamantdelverijen) van de maatschappelijke ontaarding aan het licht.
Bij het herlezen van vooral de eerste roman viel één zaak mij op, namelijk dat de
schrijver in zijn realisme een nauwkeurigheid en distantie handhaaft die volgens mij
toe te schrijven is aan het objectiveringsvermogen dat zijn Nederlanderschap hem
bood. Hij is namelijk in staat volledig door te dringen tot de gemeenschap waarover
hij schrijft, iets waarbij een degelijke kennis van taal de voorwaarde is. Nochtans
blijft hij op afstand. Dezelfde indruk wekt Van Melle in zijn beste werken. Het is
volgens mij ook op zijn minst ten dele hieraan toe te schrijven dat latere generaties
Mrikaanse lezers, die eveneens verwijderd staan van de situatie van toen, vaak meer
waardering hebben voor het werk van deze twee schrijvers dan voor hun Afrikaanse
tijdgenoten en het trouwens dikwijls hoger aanslaan dan bij het eigentijdse publiek
het geval was. Vergelijk onder andere de analyse van Ampie als typisch produkt van
het 'armblankedom': 'Die opbou van die huisgesin deur 'n minderwaardige man en
'n simpele vrou' verhaastte het verval in een moeras die wegens historische omstandigheden
ontstond. Ook de school bood Ampie geen redding. 'Nou is hy die produk
van wat sy liggaam en sinne wil. Bang vir wat sterker, en wreed teen wat swakker is
as hy [ ... ] sku vir alles wat vreemd is, gulsig as hy eet of drink, en tevrede met die
hardste bed as hy wil slaap' (Van Bruggen 1965: 8).
Van Bruggen veroverde met zijn eerste Ampie-roman de Hertzog-prijs, indertijd
de belangrijkste literaire toekenning in het Mrikaans. Juist zijn realisme en scherpe
focus op het sociale probleem deed stof opwaaien, een aanduiding van de mate waarin
hij de normen doorbrak. In dit verband werd er een interessante brief in de krant Die
Burger geplaatst. De duidelijk kundige briefschrijver protesteerde tegen de toekenning
van de prijs aan Van Bruggen en vroeg zich af of Ampie hoegenaamd een
Afrikaans boek genoemd kon worden. Hij vond de inhoud on-Afrikaans en merkte
48 w. VANZYL
verder op: 'Ampie is nie 'n mens van vlees en bloed nie. Daardie ragfyne ontleding is
hier nog nie bekend nie, en in Holland is die periode waarskynlik agter die rug'
(Olivier 1981: 38). In tegenstelling daarmee vindt de literatuurhistoricus Kannemeyer
in 1978 (184) het boek juist 'deur en deur Mrikaans', een opvatting waar men het
tegenwoordig moeilijk niet mee eens kan zijn.
Toen de roman in 1927 op de middelbare scholen werd voorgeschreven, ontbrandde
er een verdere polemiek omdat men het 'onbehoorlijk' vond. Achteraf
bekeken was het protest eveneens gericht tegen het realisme, bijvoorbeeld van de
dialoog. De weduwe van de schrijver vertelde jaren later dat Van Bruggen op het station
van Krugersdorp werd herkend en dat er werd geschreeuwd 'Dis hy ... hy is die
skrywer van Ampie! Stamp hom van die perron af!' (Olivier 1981: 43).
Te veel moet men zich nochtans niet voorstellen van zijn realisme. Er wordt bijvoorbeeld
steeds een reddende hand en een positieve wending opgevoerd. De situaties worden
regelmatig door humor verzacht en literatuurhistorici gebruiken daarom de term
'humorrealisme'. De verteller levert vaak didactisch commentaar en de inhoud is dikwijls
overduidelijk met een didactische bedoeling georganiseerd. De sociale kritiek in de eerste
Ampie-roman is trouwens zo uitgebreid dat Elize Botha het als zodanig "n ondersoekna
die armblanke-vraagstuk' noemt (Olivier 1981: ii). Hiermee liep Van Bruggen met minstens
vier jaar voor op het officiële onderzoek naar methoden om het probleem aan te
pakken waartoe in 1928 door de Nederduits-Gereformeerde Kerk werd besloten!
Van Bruggen werd uiteindelijk de meest bekroonde Afrikaanse schrijver van zijn tijd.
Tussen 1917 en 1933 werd de Hertzog-prijs voor proza vier keer aan hem toegekend,
een prestatie die nooit meer is geëvenaard.
Met Johannes van Melle (1887-1953) ging het niet zo goed. J.e. Kannemeyer
beschrijft in 1981 Van Melles roman Bart Nel (1936) als 'die voortreflikste tradisionele
roman in Afrikaans'. De roman beschrijft de psychologische strijd van de Transvaalse
boer Bart Nel die wegens zijn deelname aan de rebellie van 1914 tegen de regering zijn
gezin en bezittingen kwijtraakt maar aan zijn principes trouw blijft. Kannemeyer zegt
verder dat de 'Afrikaanse kortverhaalkuns tot Sestig' (samen met het werk van enkele
andere schrijvers) 'met die beste werk van Van Melle sy hoogtepunt bereik' (1981: 331).
Van Melle werd nooit voor zijn werk bekroond. In 1968 laat W.F. Jonckheere terecht
zijn verbazing horen omdat er tot op dat stadium zelfs nog geen omvattende wetenschappelijke
studie aan zijn werk was gewijd. Jonckheere, die zelf van Vlaamse afkomst
is, stelt echter de zaak dan wel recht met zijn proefschrift over Van Melle, Johannes van
Meiie, realist tussen twee werelden (1968).
Deze late erkenning roept bij mij een associatie op met de eerder genoemde kritiek
die Van Bruggen te verwerken kreeg naar aanleding van zijn eerste Ampie-roman. Ik
vraag mij namelijk af of V an Melle soms niet te ver vooruit liep op de ontwikkelingsgang
van het Afrikaanse proza - nog verder dan Van Bruggen - om hoegenaamd op erkenning
in zijn eigen tijd te mogen rekenen.
Van Melle houdt het veel langer vol met schrijven in het Nederlands dan Van
Bruggen. Hij publiceerde zijn werk in Nederland en het sprak daarom vanzelf dat hij
zich in de eerste plaats richtte tot een Nederlands lezerspubliek, een publiek dus dat net
als latere generaties Zuidamkaanse lezers verwijderd staat van de maatschappij waarover
hij schreef.
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 49
Hij publiceerde eerst een dichtbundel en twee prozaboeken in het Nederlands en
schreef daarop zijn eerste roman, Dawid Booysen (1933) in het Mrikaans (in 1950
onder die titel De Briefin het Nederlands uitgegeven). Vóór die tijd had hij wel voor
tijdschriften in het Mrikaans geschreven. De eerste uitgave van de klassieke roman
Bart Nel (1936) werd echter opnieuw in het Nederlands maar dan wel met de dialogen
in het Afrikaans geschreven. Het boek werd eveneens in Amsterdam gepubliceerd
en beleefde uiteindelijk zelfs een herdruk in Nederland. Pas zes jaar later (1942) verscheen
het in een Mrikaanse bewerking. In het Mrikaans had het boek uiteindelijk
oneindig veel meer succes. Jonckheere (1968: 118) zegt hierover: 'Een van de redenen
kan geweest zijn dat de actieruimte, de tijdsomstandigheden en het politieke kader
bij het publiek van dat land [d.i. Zuid-Afrika, W.v.Z.] beter bekend waren en derhalve
meer aanspraak vonden: de handeling wordt immers in de jaren van de
Transvaalse Rebellie (1914) gesitueerd'.
Jonckheere (1968: 182) wijst ook op stijlproblemen in het Afrikaans en Nederlands
van Van Melle. De schrijver wordt volgens hem 'al te dikwijls slachtoffer van
een gebrekkige aanwending van Afrikaans in dialogen die te Nederlands klinken, of
in beschrijvingen (in zijn Nederlands) die weer door Afrikaans aangetast zijn'. Zowel
zijn Afrikaans als zijn Nederlands lijden dus onder zijn tussenpositie als schrijver. De
mate waarin de stijl de receptie van zijn werk in Zuid-Mrika negatief heeft beïnvloed
is niet duidelijk. Een van zijn belangrijke bijdragen is daarentegen dat zijn, zoals
Kannemeyer het stelt (1981: 322), 'sierlose, byna naakte prosa' diende als "n welkome
korrektief op die liriese sierstyl' van indertyd prominente Afrikaanse schrijvers
zoals D.F. Malherbe en CM. van den Heever. Na Bart Nel schreef Van Melle alleen
nog in het Mrikaans.
Er zijn minstens twee andere mogelijke redenen waarom Van Melle indertijd buiten
de hoofdstroom terecht kwam. Ten eerste: Van Bruggen maakte zijn realisme
milder door humor. Bij Van Melle daarentegen gaat het realisme samen met een
vaak herkenbaar Nederlandse ironie. Ten tweede: Er zijn bij hem vaak sporen te
zien van een eigenzinnige wereldbeschouwing waarvoor hij in Zuid-Afrika op weinig
publieke steun had kunnen rekenen. Op een streng calvinistische basis verwerkte
hij namelijk afwisselend zaken zoals het anarchisme, het syndicalisme en het communisme.
Jonckheere (1968: 18) voegt in dit verband toe: 'Het was voor Van Melles
faam als literator eigenlijk noodlottig geweest dat hij de laatste tien jaren van zijn
leven bijna uitsluitend aan religieuze pamfletschrijverij had gewijd; want hoewel hij
deze publikaties zelf heel hoog aansloeg, waren ze alleen maar van zo 'n aard dat ze
hem in de literaire wereld deden vergeten'.
Binnen de traditie van het realisme leverde nog een Nederlander een belangrijke
bijdrage, namelijk Johan Frederik Holleman (1915-). Hij was afkomstig uit
Nederlands-Indië en verbleef maar vrij kort in Zuid-Afrika. Hij schreef drie literaire
werken onder het pseudoniem Holmer Johanssen. Hij verklaarde later: 'Afrikaans
was die medium wat dit vir my moontlik gemaak het om partykeer my diepste emosie
onder woorde te bring. [ ... ] Vir jare dus het ek gevoel dat my "romantiese persoonlikheid"
(dit is "Holmer Johanssen") aan Mrikaans behoort, en ek het my bes gedoen
om lojaal te wees aan 'n taal wat ek liefgekry het en wat so gul my liefde beantwoord
het' Gohanssen 1963:14). In zijn belangrijkste werk, zijn roman Die onteifdes (1944),
50 w. VANZYL
hield hij zich net als Van Bruggen bezig met het vraagstuk van armoede. Bij hem is
er haast geen sprake van didactische ingrepen of een reddende figuur. Hij werkte ook
mee aan het introduceren van de Nieuwe Zakelijkheid in de Afrikaanse letterkunde.
Na de Tweede Wereldoorlog werden de rechtstreekse bijdragen door Nederlanders
aan de Mrikaanse letterkunde minder, zonder echter te verdwijnen. In de
jaren vijftig en zestig leverde de journalist Aat Kaptein nog een uitstekende bijdrage
tot het Afrikaanse essay. Zijn voor de krant geschreven stukken werden gebundeld
onder de titels Voor my venster verby (1961) en Die naakte waarheid (1964).
Het leek erop dat de toenemende culturele boycot dit soort Nederlandse betrokkenheid
langzamerhand dooddrukte net als andere Nederlandse invloeden op de
Mrikaanse letterkunde. Maar in 1988 verscheen er weer een aantal gedichten uit de
pen van een Nederlander in het Mrikaans in de postuum uitgegeven bundel Legaat
onder last door Jac. Braamse. En in 1990 klinkt er opeens een stem in het Afrikaans
op uit het traangas en het bloed van het slagveld van de laatste 'struggle' tegen de
apartheid in de zwarte woonwijken rond Kaapstad. Het is de stem van de in
Nederland geboren Emma Huismans die voor het eerst een nieuw literair gevechtsterrein
laat zien in haar verhalenbundel Berigte van weerstand (1990). Zij levert genadeloos
commentaar op de onderdrukkers maar ook op misstanden binnen het verzet.
Zij droeg op deze wijze bij tot een thematische vernieuwing in de Mrikaanse letterkunde
terwijl de directe, pretentieloze stijl eveneens een literaire aanwinst is. Haar
volgende verhalenbundel (met Kees Neefjes), Werken met werkelijkheid (1993), is in
het Nederlands geschreven, maar gaat geheel over Zuid-Afrika.
Nederlandst~lige critici
Ook op het terrein van de Afrikaanse literaire kritiek hebben Nederlandstaligen een
opmerkelijke rol gespeeld. Ik heb reeds eerder de belangrijke positie genoemd die
c.P. Hoogenhout innam als poëzieredacteur by Di Afrikaanse Patriot en dus als
praktische criticus bij de geboorte van de Afrikaanse poëzie. Hierna hebben vooral
drie Nederlandstaligen een bijzondere rol gespeeld als Afrikaanse critici.
De eerste is H.A. Mulder (1906-1949) die in 1934 om gezondheidsredenen naar
Zuid-Afrika emigreerde. Hij werkte als Afrikaans letterkundige mee aan verschillende
bladen. Hij arriveerde trouwens op een erg belangrijk tijdstip in de geschiedenis
van de Mrikaanse letterkunde, namelijk toen de vernieuwing van de jaren dertig,
de grootste inhaalmanoeuvre in de Afrikaanse poëzie, op gang kwam. De
vernieuwing door de 'Dertigers' behelste vooral de opkomst van een doorleefd er
belijdenislyriek en veel nauwkeuriger aandacht voor de taal en afwerking van de
poëzie. Mulder bleek dé persoon die met inzicht kon oordelen over het werk van
Dertigers zoals N.P. van Wyk Louw in een tijd toen andere critici erg onhandig en
soms zelfs vijandig erop reageerden. Volgens Kannemeyer kan hij 'as die belangrikste
begeleidende kritikus van Van Wyk Louw in die vroeë en middeljare van syoeuvre
beskou word' (1990: 230-231). Zijn toewijding aan de strijd om de vernieuwing
blijkt ook uit zijn deelname aan meerdere literaire polemieken, onder andere ter verdediging
van de poëzie van Van Wyk Louw.
DE BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 51
Rialette Wiehahn noemt in haar boek over Die Afrikaanse poësiekritiek (1965: 75) dat
hij 'ten dele as gevolg van sy Nederlandse agtergrond en sy digterskap kritiek gelewer
(het) wat van dië van sy voorgangers en tydgenote verskil het'. Zij zegt verder: 'Ons
kan Mulder se kritiek veel eerder beskou as die grondslag-Iê van en die meedoen aan
die uiteenloop van kritiese beginsels wat by 'n volgende groep kritici aangetref word'.
Dit houdt hoofdzakelijk in dat hij het accent verschoof vanaf het toen heersende psychologisme
naar de vormgeving en structuur van de tekst. Hij werd dus ook een algemene
richtingaanwijzer in de Afrikaanse kritiek.
Het vertrouwen dat de voornaamste Dertigers in hem hadden wordt bevestigd
door het feit dat hij in 1945 door Van Wyk Louwen zijn broer W.E.G. Louw werd
uitgenodigd om lid te worden van de eerste redactie van het tijdschrift Standpunte,
een tijdschrift van doorslaggevend belang voor de Afrikaanse letterkunde.
Een droevige zijde van Mulders werk in Zuid-Mrika is dat hij als scheppende
schrijver (dichter) nooit echt de sprong naar het Afrikaans heeft kunnen maken. Een
dergelijke poging op het moment dat de Afrikaanse poëzie net volwassen werd, was
natuurlijk ook oneindig moeilijker dan in de tijd van Hoogenhout. Mulder had onder
het pseudoniem W. HesseIs al twee dichtbundels in het Nederlands gepubliceerd
voor zijn vertrek naar Zuid-Afrika. Hij klaagde soms over het gebrek aan publikatiemogelijkheden
voor een Nederlandse dichter in Zuid-Afrika. In 1943 toen de oorlog
hem volledig isoleerde van Nederland schreef hy bijvoorbeeld aan Louw: de
Nederlandse dichter in Zuid-Afrika 'gryp met sy wortels in die lug' (Kannemeyer
1990: 232). Uiteindelijk verscheen er postuum slechts nog een verzamelbundel van
zijn poëzie (Con Sordino, 1949). (Voor belangstellenden wil ik hier vermelden dat er
binnenkort een bundel verschijnt met de briefwisseling tussen Mulder en Gerrit
Kamphuis onder redactie van Hans Ester, Roy Pheiffer en Susan van der Ree.)
In 1939 arriveerde een andere belangrijke inspirator van de Afrikaanse letterkunde
in Kaapstad: de bekende dichter Jan Greshoff (1888-1971). De rol die hij voorheen
in Nederland speelde (het aanmoedigen van jong talent en het wijzen op publikatiemogelijkheden)
zou hij in Zuid-Afrika voortzetten. Over zijn keuze voor Zuid-Afrika
verklaarde hij in 1946 dat een Nederlandse schrijver die zoveel mogelijk met zijn taal
verbonden wilde blijven, geen beter toevluchtsoord dan Zuid-Afrika kon kiezen. Van
de Afrikaanse letterkunde had hij toen nauwelijks kennis. Zijn vrouw zei er later over:
'in wezen was Zuid-Afrika voor ons onbekend. Wij wisten niets. We waren stom verbaasd,
dat de intelligentsia en de literaire mensen in Zuid-Afrika zo goed op de hoogte
waren van de ontwikkelingen in de Nederlandse literatuur en wij helemaal niet van
de literatuur in Zuid-Afrika' (Kannemeyer 1990: 182).
Hij werd pas twee jaar na de oprichting van het tijdschrift Standpunte formeel lid
van de redactie. W.E.G. Louw noemde hem echter 'een van die besielers - 'n mens
sou hom selfs 'n aanstigter kan noem - van die tydskrif'. Het ging hem om 'die
noodsaaklikheid van 'n eie letterkundige orgaan [ ... ] waar die denkbeelde van die sg.
Dertigers sowel as hul oorspronklike werk sonder inmenging van buite of onderwerping
aan die oordeel van ánder afgedruk kon word' (Louw 1971: 1) De 'ander'
waren de vertegenwoordigers van het literaire bestel in vooral de Transvaal die zichzelf
hadden opgesteld tegen de vernieuwing. Volgens Louw (1971: 1) ontbrak het
bij de Kaapse Dertigers aan de noodzakelijke kennis en ervaring voor het oprichten
52 w. VANZYL
van zo'n tijdschrift. 'Maar Greshoff had juis diékennis en dié ervaring'. Greshoff
bleef tot aan zijn dood redactielid.
Anders dan Mulder publiceerde hij zelf niet veel over de Afrikaanse letterkunde.
Hij zorgde wel bijna onmiddellijk na zijn aankomst dat er onder andere in het tijdschrift
Groot Nederland aandacht voor kwam. Tussen 1940 en 1942 werkte hij ook
met Fred Ie Roux samen om onder het pseudoniem Kees Konyn spotschriften over
Afrikaanse literaire zaken te publiceren en opgeblazen reputaties door te prikken. In
zijn inleiding tot een bundel van de beste stukken beweert Kannemeyer (1982: 6) dat
'die samewerking tussen Greshoff en Le Roux' zorgde voor de 'eerste werklike
literêre boutades in Afrikaans'.
Greshoff leverde een van zijn grootste bijdragen tot de Afrikaanse letterkunde op
het terrein van literaire vriendschappen. De prins van de prozavernieuwing van
Zestig, Etienne Leroux, zegt bijvoorbeeld: 'Die aandeel wat sy persoonlike vriendskappe
in die veertigerjare in ons letterkunde beteken het, kan alleen ons grootste
Afrikaanse digters met erkentlikheid oor getuig'. En 'hy (het) die ongelooflike gawe
gehad [ ... ] om die vonk van skrywerskap oor te dra' (Leroux 1980: 91). Greshoff was
de persoon die de jonge Leroux in 1951 aanmoedigde zijn eerste roman, Die eerste
lewe van Colet, te voltooien. Dit boek wordt tegenwoordig door literatuurhistorici
gezien als inleiding tot de vernieuwing in de Afrikaanse romankunst. Toen het manuscript
werd afgekeurd door de grote uitgeverijen verklaarde de eerder genoemde
Nederlander Aat Kaptein zich bereid om het te publiceren bij zijn Culemborg
Uitgewery(Steyn 1992: 220-221).
Greshoff speelde dus uiteindelijk een belangrijke rol bij de twee grote vernieuwingen
van de Afrikaanse letterkunde namelijk die van Dertig en die van Zestig. In
het gedicht 'Ballade vir Jan se fees' (opgenomen in Nuwe Verse, 1954) die Van Wyk
Louw schreef voor Greshoffs zestigste verjaardag noemde Louw hem "n Dietse silwersmid'
en "nJan - ónsJan' (Kannemeyer 1990: 187).
De laatste Nederlandstalige criticus aan wie ik aandacht wil besteden, is de
Vlaming Rob Antonissen (1919-1972). Hij publiceerde al voor zijn vertrek naar
Zuid-Afrika in Vlaamse bladen over de Afrikaanse letterkunde en zette dat vanuit
Zuid-Afrika voort. In Zuid-Afrika concentreerde hij zijn aandacht op de Afrikaanse
literaire geschiedschrijving en de theorie ervan. Hij publiceerde in 1955 zijn literatuurgeschiedenis
Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede en zorgde daarna
voor nog twee bijgewerkte edities (1960, 1964). Hij ging hierbij ingrijpend te werk.
Nog in 1973 vond Pheiffer het 'die mees waardevolle en gesaghebbende literatuurgeskiedenis'
over de Afrikaanse letterkunde (Pheiffer 1973: 2):
In 1955 werd Antonissen uitgenodigd redactielid te worden van Standpunte. In dit
blad alleen publiceerde hij 58 artikelen. Hij speelde als criticus een voorname rol ten
aanzien van de prozavernieuwing van Zestig. De vernieuwing door die 'Sestigers'
behelste onder andere experimenten met de literaire vormgeving, het introduceren
van eigentijdse thema's en hevige botsingen met de toen heersende maatschappelijke
orde op de terreinen van de politiek, godsdienst, zeden, etc. Pheiffer (1973: 4)
zegt over Antonissens rol: 'Van ons kritici was Antonissen seker die een wat die werk
van die Sestigers die beste in perspektief kon plaas; navolgings, onryphede en swakhe
de kon aantoon'. Zijn kritiek is vaak scherp. Over de hooggeschatte en tegenDE
BIJDRAGEN VAN NEDERLANDSTALIGEN TOT DE AFRIKAANSE LETTERKUNDE 53
woordig klassiek geachte roman Sewe dae by die Silbersteins (1962 - door Etienne Leroux)
vond hij bijvoorbeeld: 'Dit moet grondig hersien en in onderdele herskryf word'!
In een toespraak voor de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en
Letterkunde tegen het einde van zijn leven definieerde hij zijn gespleten bestaan in
Zuid-Afrika zodanig, dat het waarschijnlijk van toepassing werd op vele figuren die
hierboven aan de orde kwamen: 'Mijn bestaan, dat herkende ik ineens, was een
bestaan tussen twee werelden geworden. Ook wist ik dit, en de latere ervaringen hebben
het weten slechts nog aangescherpt: Dat dit "bestaan tussen twee werelden" een
bijzóndere wijze van bestaan is, even geldig als onherroepelijk, zowel een uitdaging
als een verzoeking, rijk aan zegen zowel als pijn ... Men betaalt een prijs, en met de
jaren een al hoe hogere prijs; maar de jaren leren ook, en al hoe meer, dat de prijs het
betalen waard is. Dit verdeelde bestaan wordt een voorrecht, en eigenlijk des te meer
naar de mate waarin het veelvoudiger en verwikkelder wordt' (Pheiffer 1973: 8).
Conclusie
Over elk van de genoemde figuren valt nog veel meer te zeggen. Er zijn ook namen
die men kan toevoegen zoals W.F. Jonckheere naar wiens studie over Van Melle ik
heb verwezen en die thans in Zuid-Afrika professor is in Afrikaans en Nederlands,
Miep Nienaber-Luitingh die onder andere een belangrijke functie vervulde bij de
kritiek op Elisabeth Eybers' vroege poëzie alsook de in Nederland verblijvende
Hans Ester die al bekendheid heeft verworven met zijn kritieken over Afrikaanse
literatuur en van wie onlangs een verzamelbundel onder de titel Land onder die
Suidersterre is verschenen. Helaas ontbreekt hier de ruimte om er nader op in te gaan.
Het is wel overduidelijk dat Nederlandstaligen een zeer wezenlijke bijdrage hebben
geleverd bij het ontwikkelen van de Afrikaanse letterkunde. Nederlandse uitgevers
hebben geholpen een bestaansruimte voor het Afrikaanse boek te creëren.
Nederlanders die als scheppende schrijvers deelnamen, waren geregeld betrokken
bij het doorbreken van de literaire normen. De Nederlandstalige critici hebben op
hun beurt even geregeld meegeholpen bij het inspireren en kritisch begeleiden van
belangrijke vernieuwingen. Het is op zijn minst een opmerkelijke geschiedenis die
de verwantschap tussen het Nederlands en het Afrikaans en de mogelijkheden die
daaruit voortvloeien nogeens benadrukt. Het is bovendien een geschiedenis die een
uitdaging vormt voor Nederlandstaligen ten aanzien van de zoveelste nieuwe context
waarin het Afrikaans zich thans aan het ontplooien is.
Adres van de auteur: Universiteit van Wes-Kaapland, P.B. X17, Belville, 7535, Suid-Mrika
54 W. VANZYL
BIBLIOGRAFIE
Van Bruggen 1951 - J. van Bruggen: 'Terugblik'. In: Tydskrif vir Letterkunde, September 1951,
p. 15-23.
Van Bruggen 1965 - J. van Bruggen: Ampie. Die Trilogie. Johannesburg, 1965.
Coetzee 1944 - N.S. Coetzee: 'n Halfeeu van letterkunde uit Suid-Afrika. KaapstadIPretoria, 1944.
Ester 1993 - H. Ester: Land onder die suidersterre. Amsterdam, 1993.
Johanssen 1963 - H.Johanssen: Die weiftog van die Helena. Kaapstad, 1963.
J onckheere 1968 - W.F. J onckheere: Johannes van Meiie, realist tussen twee werelden. Pretoria,
1968.
Jonckheere 1974 - W.F. Jonckheere: Bart Nel. Verspeelde Lente. PretorialKaapstad, 1974.
Jonckheere z.j. - W.F. Jonckheere: Johannes van Melle. Kaapstad [etc.], [z.j.]
J oubert 1972 - D. J oubert: Toe witmense arm was. Uit die Carnegie-verslag 1932. Kaapstad, 1972.
Kannemeyer 1978 - J.C. Kannemeyer: Geskiedenis van die Afrikaanse Literatuur. Dl. I (Kaapstad!
Pretoria, 1978).
Kannemeyer 1982 - J. e. Kannemeyer: Die koléperas van Kees Knnyn. Emmerentia, 1982.
Kannemeyer 1983 - J.C. Kannemeyer: Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur. Dl. TI (pretoria!
Kaapstad, 1983).
Kannemeyer 1990 - J.e. Kannemeyer: Die dokumente van Dertig. Kenwyn, 1990.
Leroux 1980 - E. Leroux: Tussengebied, J ohannesburglKaapstad, 1980.
Louw 1971 - W.E.G. Louw: 'Jan Greshoff (1888-1971)'. In: Standpunte, April 1971, p. 1-3.
Nienaber 1936 - P.J. Nienaber: D'Arbez as skrywer. Pretoria/Kaapstad, 1936.
Olivier 1981 - Jochem van Bruggen. [Red.] R Olivier. Roodepoort, 1981. (CUM-boeke)
Opperman 1964 - D.J. Opperman: Kuns-Mis. KaapstadIPretoria, 1964.
Pheiffer 1973 - RH. Pheiffer: 'Rob Antonissen (23.5.1919 - 23.9.1972)'. In: Standpunte, juni
1973,p.I-8.
Steyn 1980 - J.e. Steyn: Tuiste in eie taal, die behoud en bestaan van Afrikaans. Kaapstad, 1980.
Steyn 1992 - J.e. Steyn: 'Human & Rousseau en die Sestigers'. In: Boekewêreld. [Red.] W.
Beukes. Kaapstad, 1992, p. 220-221.
Wiehahn 1965 - R Wiehahn: Die Afrikaanse poësiekritiek, 'n histories-teoretiese beskouing.
KaapstadIPretoria, 1965.
Frans Claes S.J.
Simon Stevin als bron voor Kiliaan*
Abstract - At the end of the sixteenth century the scientist Simon Stevin and the
lexicographer Cornelis Kiliaan were most deserving in their efforts for the study
of Dutch vocabulary. Up to now one thought, without a serious investigation, that
the scientific works of Stevin had not been used hy Kiliaan as sources for his dictionary.
However, an exhaustive examination of words which were recorded hy
Stevin for the first time, demonstrates that Kiliaan has actually taken over several
words from Stevin.
Simon Stevin en Cornelis van Kiel of Kiliaan hebben zich op het einde van de zestiende
eeuw bijzonder verdienstelijk gemaakt voor de Nederlandse taal. Stevin voerde
een aantal eigen Nederlandse termen in, waarvan hij er sommige uit oudere werken
overnam, maar andere zelf vormde. Hij vond zijn moedertaal beter dan andere talen
geschikt voor wetenschappelijke uiteenzettingen, onder andere dankzij de eigen
begrijpelijke en duidelijke terminologie. Kiliaan stelde het eerste woordenboek samen
waarin het Nederlands zo volledig en grondig mogelijk werd beschreven. Hiervoor
gebruikte hij een groot aantal bronnen, waaronder ook humanistische en wetenschappelijke
werken. Dat hij ook werken van Stevin gebruikt zou hebben, is vroeger
betwijfeld. Ik meen dit nu echter te kunnen aantonen, vooral met woorden die, soms
in een bepaalde betekenis, het eerst door Stevin gebruikt werden.
1. Eigen Nederlandse termen van Stevin
Herhaaldelijk heeft men al geschreven dat Stevin eigen Nederlandse termen
'gesmeed' heeft om wetenschappelijke begrippen uit te drukken. Wanneer er voorbeelden
van gegeven worden, noemt men er soms echter ook woorden bij die al vóór
hem in gebruik waren.
C.G.N. de Vooys noemt bijvoorbeeld als nieuwe woorden van Stevin: middellijn,
driehoek, vlak, aftrekken, delen, wortel, en N. van der Sijs voegt hieraan nog toe: evenredig,
evenwijdig, omtrek, meetkunde, wiskunde.! Driehoek komt echter al in 1573 in de
Thesaurus van Plantijn voor, de wiskundige termen aftrekken en delen in 1445, wortel
in 1532 in oudere rekenboeken.2 Zoals ik verder zeg, spreekt Stevin over meetkonst
(1585) en wisconst (1586). Pas later wordt het meetkunde en wiskunde.
2. Kan Stevin een bron van J.(jliaan geweest zijn?
In 1943 publiceerde E.J. Dijksterhuis een lijst van woorden uit werken van Stevin
die in dezelfde betekenis ook bij Kiliaan ofPlantijn voorkomen. Deze woorden, ook
TNTL 111 (1995) 55-64
56 F.CLAES
de ongeveer 120 woorden die alleen bij Stevin en Kiliaan staan, waren volgens
Dijksterhuis al vóór Stevin bekend: 'Kiliaan vermeldt Stevin immers niet als bron'.J
Het is waar dat de naam Stevin niet voorkomt op de lijst van 99 geraadpleegde
auteurs vooraan in Kiliaans Etymologicum en ook niet bij een of ander artikel in het
woordenboek zelf. Toch is dit geen bewijs om aan te nemen dat Kiliaan Stevin niet
heeft geraadpleegd. Van verscheidene auteurs die Kiliaan nergens als bron vermeldt,
is immers al aangetoond dat Kiliaan hun werken gebruikt heeft. Onder hen zijn lexicografen,
zoals Joos Lambrecht,4 Petrus Dasypodius, Josua MaaIer, Ambrosius
Calepinus,5 Jean Thierry,6 Gerard van der Schuren,7 en ook humanistische en
wetenschappelijke auteurs, zoals Adriaen van der Gucht,B Johann Stumpf, Egidius
Tschudi9 en Isidorus van Sevillalo•
Om te weten of Stevin een bron voor Kiliaan is geweest, moeten we nagaan wie
van beiden bepaalde woorden het eerst heeft opgenomen. Hierbij komen de sterkste
argumenten uiteraard van woorden die op dat ogenblik voor het eerst in het
Nederlands voorkomen of die heel zeldzaam zijn. Daarom heb ik in alle werken van
Stevin die voor Kiliaans Etymologicum (1599) verschenen zijn, gezocht naar de meest
typische Nederlandse termen, vooral naar die waarbij een Latijns equivalent staat.
Dit equivalent kan er enerzijds op wijzen dat het Nederlandse woord volgens Stevin
nog minder bekend was en anderzijds ook de overeenkomst met het artikel van
Kiliaan aantonen.
Bij mijn onderzoek heb ik ook gebruik gemaakt van de al vermelde lijst van
Dijksterhuis en van de lijst die K.W. de Groot eerder had gepubliceerd, met een
puristische bedoeling. I I Jammer genoeg staat in deze lijsten niet in welke werken van
Stevin de woorden voorkomen. Uit de lijsten heb ik de woorden weggelaten die in
dezelfde betekenis vóór 1582, toen het eerste werk van Stevin verscheen, al in
Nederlandse woordenboeken opgenomen zijn.
3. Woorden van Stevin die Kiliaan overgenomen kan hebben
Bij het hier volgende overzicht van mogelijke bronnen voor Kiliaan rangschik ik de
werken van Stevin chronologisch. In enige werken van Stevin heb ik geen overeenkomst
met Kiliaan gevonden: Problematum geometricorum (. . .) Libri V (1583),
L'Arithmétique (1585) en Appendice Algébraique (1594), die geen Nederlands bevatten,
en Havenvinding (1599), uit hetzelfde jaar als Kiliaans Etymologicum. Een later
werk als de Wisconstige Gedachtenissen (1605-1608) komt niet meer in aanmerking als
bron voor het Etymologicum, maar ik heb het tevergeefs nog nagekeken voor mogelijke
overeenkomst met de kanttekeningen en aanvullingen van Kiliaan bij dit
Etymologicum, die dateren uit de jaren 1599-1607.J2
3.1. Tafelen van inte1'est (Antwerpen, Plantijn, 1582)
In dit werk van Stevin is me alleen maar overeenkomst met Kiliaan opgevallen voor
het in het Nederlands minder gewone woord hoofdsom en voor de minder gewone
betekenis 'aftrekken' van afrekenen.
Stevin schrijft: 'Hooft-somme is die, daer den interest afgherekent wordt' (p. 10).
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 57
Bij Kiliaan, al in zijn Dictionarium van 1588, staat:
- hooft-somme. j. hoofd-penninghen (d.i. 'principalis summa qux fcenori datur', voornaamste
som die voor rente gegeven wordt);
- afrekenen, aftellen. Dinurnerare;
- afrekenen, afkorten. De summa deducere, detrahere, reputare.
In het Middelnederlands zijn er enige zeldzame bewijsplaatsen voor hooftsomme
met de betekenis 'kapitaal' en voor afrekenen met de betekenis 'afbetalen, vereffenen'.
Het artikel van Kiliaan afrekenen, afkorten kan ontleend zijn aan het Naembouck
van Joos Lambrecht, dat in 1546 en 1562 schrijft: 'Afrekenen vander somme, Rabatre
de la somme'. Voor het artikel afrekenen, aftellen heb ik geen lexicografische bron
van Kiliaan gevonden. Het woord hooft-somme heeft Kiliaan vermoedelijk uit de
Nomenclator (1567) van Hadrianus Junius overgenomen, waarin dit woord samen
met de hierboven aangehaalde, bij Kiliaan s.v. hoofd-penninghen opgenomen Latijnse
omschrijving staat (het woord hooftpenninghen stond al in de Thesaurus (1573) van
Plantijn).
Er blijft alleen afrekenen, aftellen over, dat Kiliaan aan de Tafelen van interest zou
kunnen hebben ontleend. Toch is dit allesbehalve duidelijk te bewijzen. Dit artikel
kan aan de hand van andere bronnen gevormd zijn.
3.2. Dialectike ofte Bewysconst (Leiden, Plantijn, 1585)
In de Dialectike van Stevin heb ik meer woorden gevonden die overeenkomen met
trefwoorden van Kiliaan. Verscheidene ervan staan in een lijst van 22 woorden op p.
2 van het werk, waar naast de vreemde woorden de 'eyghen Duytsche' staan die
Stevin 'overal gheerne soude gheseyt hebben'.13 Enige van deze woorden waren al
eerder gebruikelijk: letterconst, grammatike; pale, termijn; sangher, musicien; sterrekijcker,
astronomijn; voorstel, propositie. Andere woorden uit de lijst staan niet bij
Kiliaan: aertconst, physike; aertist, physicien; bewijsconst, dialectike; bewijser, dialecticien;
letteraer, grammaticien; meetkonst, geometrie; meter, geometricien; redenconst,
rhetorike; sterreconst, astronomie; strijden, met de betekenis 'argumenteren'; telder,
arithmeticien. Vijf woorden uit de lijst ten slotte kan Kiliaan echter wel van Stevin
hebben overgenomen: strijdreden en telkonste, die tevoren nog niet in het Nederlands
zijn opgetekend, bepalinghe met de betekenis 'definitie', redenaer, met de betekenis
'rhetorisien', en singhkonste, waarvoor ik geen oudere waarschijnlijke bron voor
Kiliaan heb gevonden.
In de lijst van Stevin heeft strijtreen de betekenis 'argument'. Deze betekenis verschilt
wel enigszins van die in Kiliaans Etymologicum, 'Contentio, oratio pugnax contentiosa',
d.i. polemische rede, rede om voor iets te strijden. Argument betekende
behalve 'bewijsgrond' vroeger echter ook 'woordenwisseling'. Bovendien kan Kiliaan
om etymologische redenen (het element 'strijd') zelf de betekenis hebben aangepast.
Het tweede woord, telconst, heeft in de lijst van Stevin als vreemd equivalent
'arithmetike' en in Kiliaans Etymologicum de Latijnse vertaling 'Arithmetica', wat
volledig overeenstemt. M. Kool noemt telconst terecht een semantisch neologisme
van Stevin, maar ze zegt ten onrechte dat het woord al eerder bij Kiliaan, namelijk
in 1574, voorkomt dan bij Stevin.14 Kiliaan heeft het woord pas in 1599 opgenomen.
Bepalinghe komt in de lijst van Stevin voor met de betekenis 'definitie'. Kiliaan
58 F.CLAES
heeft in zijn Dictionarium van 1588 het werkwoord be-paelen opgenomen met de
betekenis 'determinare, termino distinguere, definire'. Deze betekenis lijkt in het
Middelnederlands nog niet voor te komen. Daar betekende bepalen 'met palen afzetten,
begrenzen' en een enkele keer 'omschrijven, duidelijk aanwijzen'. In de
Thesaurus van Plantijn had het woord ook nog een materiële betekenis: 'Borner,
determiner. Terminos statuere, determinare, pangere terminos, determinare agros,
etc.'. De betekenis bij Kiliaan komt meer overeen met die bij Stevin.
Ook redenaer, 'retorisien', in de lijst van Stevin komt in betekenis overeen met 'redenaer.
Rhetor, orator, causidicus' bij Kiliaan in 1599. De Latijnse woorden van Kiliaan
komen overeen met die in de Thesaurus van Plantijn, waarin het trefwoord echter reder
is. Deze laatste vorm staat in het MNW met een verwijzing naar de Teuthonista (1477).
Redenaer staat in het M~ alleen met een heel andere betekenis, 'rentmeester', uit een
Brugse bron. Deze betekenis van redenaer staat ook bij Kiliaan met de aanduiding
'±land. brug.' Met de huidige betekenis 'redenaar' vermeldt het WNT reedner in 1578
en, na Kiliaan, pas in 1613 redenaer, telkens toegepast op een rederijker.
Singconst, 'musike', in de lijst van Stevin komt overeen met 'singh-conste. Musica' in
Kiliaans Etymologicum. Het woord singheconste komt al wel voor in het Dictionarium
Triglotton (1552) van Joannes Servilius. In dit woordenboek, dat van het Latijn uitgaat,
vertoont het artikel 'Musicus, Een sangher, een die in de singheconste geleerd
is', echter minder overeenkomst met de tekst van Kiliaan. Bovendien heb ik ook verder
geen invloed van Servilius in het woordenboek van Kiliaan kunnen vinden.
Behalve deze vijf woorden uit dezelfde lijst van Stevin kan Kiliaan nog enige
andere woorden uit een verder deel van de Dialectike hebben overgenomen waarin
Stevin enige wiskundige termen met de Latijnse vertaling ervan opneemt.
Enige termen die tevoren nog niet in het Nederlands zijn opgetekend, komen
met dezelfde vertaling als bij Stevin (p. 152-153) ook bij Kiliaan voor:
- rechthouckich, rectangulum (Stevin) is bij Kiliaan in 1599: recht-hoeckigh.
Rectangulus;
- evewijdich, parallelogrammum (Stevin) is bij Kiliaan in zijn Dictionarium van 1588:
euen-wijdich. Parallelus, xqualiter distans;
-lanckworpich. Altera parte longius (Stevin) is bij Kiliaan in 1588: langh-worpigh.
Oblongus.
Invloed van naelde, in de betekenis 'pyramis', piramide, bij Stevin (p. 154) op
Kiliaan in 1588: 'naelde van den toren. Pyramis, obeliscus', kan betwist worden. Al
vóór Kiliaan kwam naelde voor met de betekenis 'torennaald' en ook het Latijnse
'obeliscus' als vertaling ervan. Het door Kiliaan eraan toegevoegde equivalent
'Pyramis' kan mijns inziens toch op invloed van Stevin wijzen.
Zo heb ik als waarschijnlijke ontleningen van Kiliaan aan de Dialectike zes woorden
gevonden: euenwijdich, langhworpich, rechthoeckich, singhkonste, strijdreden, telkonste,
twee woordbetekenissen: bepalinghe, 'definitie', redenaer, met de huidige betekenis,
en wellicht ook nog naelde met de betekenis van het Latijnse 'pyramis'.
3.3. De Thiende (Leiden, Plantijn, 1585)
Enige overeenkomende woorden kunnen doen denken dat Kiliaan ze ontleend zou
hebben aan De Thiende van Stevin.
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 59
Het lemma 'euenaer, effenaer. Aequator' van Kiliaan in 1588 geeft volgens het
Etymologisch Woordenboek (1991) van De Vries-De Tollenaere de oudste bewijsplaats van
romaar in de betekenis 'equator'. In De Thiende (p. 5) zegt Stevin echter al dat de stuurman
door de dagelijkse afwijkingen van de wn 'de verheffing des Evenaers ende Aspunts'
leert. Stevin geeft dus een oudere vindplaats van roenaar als aardrijkskundige term.15
Ik betwijfel echter of de aardrijkskundige betekenis van Stevin ook bij Kiliaan
aanwezig is. Bij het aan euenaer voorafgaande werkwoord euenen verwijst Kiliaan
naar effenen, dat betekent 'Aequare, exrequare, planare, complanare, lreuigare', d.i.
gelijkmaken, effen maken. Als afleiding van dit werkwoord kan roenaar of effenaar
betekenen 'persoon of zaak die iets gelijk, effen maakt'. Kiliaan kan dit lemma opgenomen
hebben als een etymologische overgang naar het volgende euenaer, effenaer
in de waghe, met de al vijftiende-eeuwse betekenis 'balans van een weegschaal'.
Herhaaldelijk (o.a. op p. 7 en p. 14 vlg.) gebruikt Stevin het werkwoord aftrecken
in de huidige rekenkundige betekenis.16 Bij Kiliaan heeft af-trecken van de somme
echter een andere, financiële betekenis, overgenomen uit het Naembouck (1546) van
Joos Lambrecht, dat bij aftrecken vander somme verwijst naar afslaen en afrekenen vander
somme, 'rabattre de la somme', d.i. korten, bij een betaling aftrekken.
Samen met aftrecken gebruikt Stevin ook menichvuldighen in de rekenkundige
betekenis 'vermenigvuldigen'. Bij Kiliaan staat menigh-vuldighen met de Latijnse
vertalingen 'Multiplicare, multiplex facere'. Vermoedelijk bedoelt hij hier echter
geen rekenkundige betekenis mee, maar algemener 'doen vermeerderen, doen toenemen',
wals het werkwoord al in de Thesaurus van Plantijn staat met als vertalingen
'Multiplier, augmenter. Multiplicare, adaugere'.
Ook gheluk wenschen, 'Congratulari, gratulari' , waarvoor de oudste bewijsplaats in
het WNT uit de zeventiende eeuw dateert, wu Kiliaan van Stevin overgenomen
kunnen hebben. De eerste zin van de opdracht van De Thiende eindigt met: 'wenscht
Simon Stevin Gheluck'. Toch lijkt deze wending niet typisch genoeg om eruit tot
invloed van Stevin op Kiliaan te besluiten.
Er is geen afdoende bewijs dat Kiliaan De Thiende gebruikt heeft voor zijn woordenboek.
3.4. De Beghinselen der Weeghconst (Leiden, Plantijn, 1586)
Bij het begin van zijn werk over de Weeghconst neemt Stevin een lijst op van dertig
Latijnse 'constwoorden' waarvoor hij er 'Duytsche' in de plaats stelt (p. 7-8).
Enige woorden uit deze lijst waren al eerder gebruikelijk: as, axis; even, aequalis;
jorm,forma; ghelijck, similis; gheslacht, genus; pylaer, columna; stof, materia; reden,
ratio; voorbeeld, exemplum; voorstel, propositio. Verscheidene woorden staan niet bij
Kiliaan: ancleving, adiunctum; everedenheyt, proportio; lijckstandige sijden, homologa
latera; meetconst, geometria; omtreck, circumferentia; swaerheyts middelpunt, cent:ruill
gravitatis;/wisconstlick, mathematicé. Andere woorden heeft Kiliaan alleen in een
algemenere betekenis opgenomen, niet in de hier volgende eigen betekenis bij
Stevin: afcomst, species; Jaet, effectus; grondt, subiectum; plat, planurn, als substantief;
vertooch, theorema; werckstick, probierna.
De volgende vier woorden heeft Kiliaan waarschijnlijk uit de lijst van Stevin overgenomen:
60 F.CLAES
- middellini, 'diameter'. Bij Kiliaan (1599): middel-linie. Diameter, linea dimetiens.
Middellijn komt als term in de meetkunde volgens het WNThet eerst bij Stevin voor;
- vlack, 'superficies'. Bij Kiliaan (1588): Het vlack. Superficies & Aequor. Volgens
het WNTkomt vlak met de betekenis 'oppervlak(te)' het eerst bij Kiliaan voor, maar
het is dus al ouder bij Stevin;
- wisconst, 'ars mathematica'. Bij Kiliaan (1599): wis-konste, Mathematica. De term
wiskunst is volgens het WNT het eerst door Stevin ingevoerd;
- wisconstenaer, 'mathematicus'. Bij Kiliaan (1599): wiskonstenaer. Mathematicus.
In de lijst van Stevin staan ook twee boven, bij de Dialectike, al vermelde woorden,
euewydich, hier met het Latijnse 'ParalelIa', en telconst, 'Arithmetica', alsook het
woord bepaling met de betekenis 'definitie'. Deze laatste betekenis komt verder in de
tekst van de Weeghconst nog herhaaldelijk voor, ook bij vormen van het werkwoord
bepalen. Deze woorden en betekenissen kan Kiliaan zowel uit de Dialectike als uit de
Weeghconst overgenomen hebben.
Ook uit de verdere tekst van de Weeghconst, buiten de vermelde woordenlijst, blijkt
Kiliaan enige woorden te hebben overgenomen:
- Tschicsel, 'fatum' (inleiding, p. 9). Bij Kiliaan (1599): schicksel. Apparatus, ordo, dispositio.
& Fatum. In de zeventiende eeuw kwam schiksel volgens het WNT wel voor
met de betekenis 'beschikking, noodlot', maar Stevin lijkt de oudste bron ervoor
geweest te zijn. Kiliaan heeft het woord blijkbaar van hem overgenomen en er andere
Latijnse woorden aan toegevoegd om het etymologisch te verbinden met het
werkwoord schicken (disponere, ordinare enz.).
- Sichteinder, 'horizon' (p. 6). Bij Kiliaan (1599): sicht-einder. Horizon. Het woord
zichteinder, sinds de zeventiende eeuw wel meer in gebruik, is vermoedelijk door
Stevin gevormd;
- middelpunt, 'centrum' (p. 20). Bij Kiliaan (1599): middel- punt. Centrum. Het WNT
vermeldt Kiliaan als de oudste vindplaats van dit woord, maar het komt dus al eerder
bij Stevin voor.
Ook de betekenis 'mechanicus' van werckelick heeft Kiliaan waarschijnlijk van Stevin
overgenomen. Stevin beschrijft deze betekenis als volgt: 'werckelick, niet Wisconstelick.
Mechanicé non Mathematicé' (p. 63). Kiliaan (1599) schrijft: 'werckelick, werckigh.
Operosus. & Mechanicus'. Werckelick en werckigh komen al eerder voor, o.a. in de
Thesaurns van Plantijn, met de betekenis 'operosus' , d.i. werkzaam, zich moeite gevend,
maar niet met de betekenis 'mechanicus', d.i. met werktuigen of toestellen plaatshebend.
De boven, bij de Dialectike, al vermelde betekenis 'Pyramis' van naelde kan Kiliaan
zowel uit de Dialectike als uit de Weeghconst hebben overgenomen, waar op p. 3 staat:
'naelden. Pyramides'.
De woorden middellinie, middelpunt, schicksel, sichteinder, vlack als substantief, wiskonste,
wiskonstenaer, de betekenis 'mechanicus' van werckelick, en daarenboven
mogelijk ook nog de woorden euenwijdich en telkonste en de betekenissen 'definire'
van bepalen en 'pyramis' van naelde tonen aan dat Kiliaan de Weeghconst als bron heeft
gebruikt voor zijn woordenboek.
3.5. De Beghinselen des Waterwichts (Leiden, Plantijn, 1586)
In het boek van Stevin over het Waterwicht, d.i. de waterweegkunde of de hydrostatica,
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 61
staan enige typische woorden die ik alle ook hierboven bij de Weeghconst al vermeld
heb: 't vlack. Superficies (Watenvicht, p. 5), Wisconstnaers. Mathematicos (p. 6), middelpunt.
Centrum (p. 10), euewydich. Parallelum (p. 20), sichteinder. Horizon (p. 32),
Telconst. Arithmetica (p. 68), en Werckelick. Mechanicum (p. 69).
Drie andere typische woorden uit de Weeghconst heb ik in het boek over het
Watenvicht echter niet gevonden: middellini, schicksel en wisconst. Omdat Kiliaan voor
deze woorden blijkbaar de Weeghconst gebruikt heeft, kan hij daaruit ook de andere
woorden hebben gehaald en is het niet zeker dat hij, naast de Weeghconst, ook nog
het Watenvicht als bron heeft gebruikt.
3.6. Vita Politica. Het Burgerlick Leven (Leiden, F. van Ravelingen, 1590)
Enige minder gewone woorden uit de Vita Politica van Stevin staan ook bij Kiliaan.
De meeste ervan kwamen toch ook al in het Middelnederlands voor, bijvoorbeeld
ghevallen. Casus (p. 5), onscheydelick. Inseparabilis (p. 24), trappen. Gradus (p. 35),
reetschap. Instrumentum (p. 45) en oneindelick. Infinitum (p. 51). Het woord burgherlick
staat met de betekenis 'politicé' (p. 3 en de titel) nog niet in het MNW, maar wel
in de Thesaurus van Plantijn.
Voor één woord, dat ook bij Kiliaan staat, heb ik de oudste vindplaats in de Vita
Politica (p. 27) gevonden: versoeckbrieven. Libellos supplices of Requesten. Bij Kiliaan
(1599) staat: ver-soeck-brief. Libellus supplex. vulgo requesta. De sterke overeenkomst
van Kiliaans Latijnse woorden met die van Stevin lijkt ontlening wel te bevestigen.
Het woord ghewissen, 'Conscientia' (Vita politica, p. 46 en passim) heeft minder
bewijskracht. Kiliaan schrijft in 1588 wel 'ghe-wisse, ghe-wete. Conscientia', in 1599
aangevuld met 'ger. ghevisse', maar dit artikel kan hij bijvoorbeeld ook uit het DuitsLatijnse
Dictionarium (1536) van Petrus Dasypodius hebben overgenomen.
Het woord strijdreden, dat ik boven, bij de Dialectike (3.2.) al vermeld heb, komt
ook in de Vita Politica (p. 49) voor, zodat Kiliaan het ook uit dit werk overgenomen
kan hebben. Het is verder uiteraard ook nog mogelijk dat Kiliaan enige hierboven
vermelde woorden, die tevoren al opgetekend waren, er eveneens aan heeft ontleend.
3.7. De Sterctenbouwing (Leiden, F. van Ravelingen, 1594)
In het werk van Stevin over 'sterctenbouwing', d.i. het bouwen van vestingen, staan
enige woorden die ook bij Kiliaan voorkomen en in de zestiende eeuw ongewoon
waren. Deze woorden staan echter al in Kiliaans Dictionarium van 1588, zodat Stevin
ze veeleer daaraan ontleend kan hebben dan omgekeerd:
- Boumeesters. Architecti (f. 4r en p. 42). Bij Kiliaan (1588): bouw-meester.
Architectus, architecton. & Aedilis, fabricensis. De bron van Kiliaan was ongetwijfeld
de Nomenclator (1567) van Hadrianus Junius: Architectus, architecton [ ... ] B.
Bow oft werckmeester (p. 525b)j Aedilis [ ... ] B. Bouwmeester, eifscheyder, roeymeester (p.
510a-b). Volgens het Duitse Bawmeister in beide artikelen van Junius is bij hem
Duitse invloed mogelijk.
- achtbaerheyt ( ... ) Autoritas (p. 43). Bij Kiliaan (1588): acht-baerheyt. Auctoritas, dignitas.
Een hiermee verwante betekenis, 'aanzien', komt volgens het WNTSupplement
toch al in 1586 voor.
Waarschijnlijk heeft Kiliaan de Sterctenbouwing niet voor zijn woordenboek gebruikt.
62 F.CLAES
4. Overzicht
In totaal heb ik veertien woorden en vier woordbetekenissen gevonden die Kiliaan
waarschijnlijk uit werken van Stevin heeft overgenomen. De meeste ervan staan in
de Dialectike ofte Bewijsconst (boven, 3.2) en De Beghinselen der Weeghconst (3.4), één
enkel woord in de Vita Politica (3.5). Alfabetisch gerangschikt zijn het de volgende
woorden:
euenwijdigh 3.2,3.4
langhworpigh 3.2
middellinie 3.4
middelpunt 3.4
rechthoeckigh 3.2
redenaer 3.2
schicksel 3.4
sichteinder 3.4
singhkonste 3.2
strijdreden 3.2, 3.6
telkonste 3.2, 3.4
versoeekbrief 3.6
wiskonste 3.4
wiskonstenaer 3.4
en de volgende woordbetekenissen:
bepaelen ('definire') 3.2, 3.4
naelde ('piramide') 3.2, 3.4
het vlack ('oppervlakte') 3.4
werckelick ('mechanicus') 3.4
In de lijsten van Dijksterhuis en De Groot heb ik nog vijf woorden van Stevin
gevonden waarvoor het WNT Kiliaan als oudste vindplaats vermeldt:
- bouckcasse, bibliotheca (Dijksterhuis, p. 315); bij Kiliaan (1588) boeck-kasse. Pluteus,
armarium librorum;
- loopschantse, corpte guarde (Dijksterhuis, p. 313); bij Kiliaan (1588) loop-schantse.
Leue propugnaculum, contra primam incursionem erectum, ante maius propugnaculum:
lorica anterior: antemurale, promurale;
- naesleyp, treyn (Dijksterhuis, p. 313; De Groot, p.l72); bij Kiliaan (1599) Nae-sleyp.
Agmina longa clientum, syrmata clientum &c;
- uytval, sortie (De Groot, p.169); bij Kiliaan (1588) Wt-val. Excursio militum, eruptio;
- wape, wape, arme, arme (alarmroep) (Dijksterhuis, p. 313); bij Kiliaan (1588) wapen
wapen roepen. Ad arma vocare, ad arma excitare. galt. alarme. q.d. ad arma.
Omdat ik deze woorden niet in de onderzochte werken van Stevin heb gevonden,
vermoed ik dat ze alleen maar in zijn latere werken staan en dat Kiliaan ze er dus niet
uit overgenomen kan hebben. Eventueel kan Kiliaan zelf er de bron van Stevin voor
geweest zijn. Omdat de omschrijvingen of vertalingen in het Latijn niet altijd overeenkomen,
is dit soms echter moeilijk te bewijzen.
Met mijn onderzoek meen ik wel aangetoond te hebben dat Kiliaan enige werken
SIMON STEVIN ALS BRON VOOR KILIAAN 63
van Stevin als bronnen voor zijn woordenboek heeft gebruikt, zowel voor de uitgave
van 1588 als voor die van 1599. Hij volgde hierbij blijkbaar de methode die hij
bijvoorbeeld ook bij het aanvullen en verbeteren van zijn Etymologicum na 1599 toepaste,
namelijk door occasionele aantekeningen te maken uit allerlei lexicografische
en ook niet-lexicografische werken. Wellicht combineerde hij dit met zijn werk als
corrector in de Officina Plantiniana. Van de 76 werken die ik in mijn studie over de
Vierde Kiliaan als bronnen vermeld heb, zijn er niet minder dan 33 in die Officina,
in Antwerpen of in Leiden, uitgegeven. 17 Doordat de werken van Stevin bij Plantijn
en later bij zijn schoonzoon Van Ravelingen in Leiden waren uitgegeven, waren ze
zeker ook aan Kiliaan bekend. Ijverig lexicograaf als hij was, nam hij er geregeld uit
over wat hij nuttig vond voor zijn woordenboek.
Adres van de auteur: Waversebaan 220, B-3001 Heverlee-Leuven
NOTEN
* Met dank aan M. Kool (Schalkwijk), R. Tempelaars (Boskoop) en F. de Tollenaere
(Warmond) voor suggesties bij een eerste versie van dit artikel.
1 CG.N. de Vooys: Geschiedenis van de Nederlandse taal. 5e dr. Antwerpen/Groningen, 1952
[reprint 1975], p. 78; N. van der Sijs: 'Leenwoorden in het Nederlands'. In: Jaarboek van de
Stichting Instituut voor Nederlandse Lexicologie. Overzicht van het jaar 1989. Leiden, 1990, p. 99.
2 M. Kool: 'De rekenkundige termen van Simon Stevin'. In: Scientiarum Historia 18
(1992), p. 96-101.
3 E.]. Dijksterhuis: Simon Stevin. 's-Gravenhage, 1943, p. 307-315.
4 R. Verdeyen: Het Naembouck van 1562. Tweede druk van het Nederlands-Frans
Woordenboek van Joos Lambrecht. Luik/Parijs, 1945. (Bibliothèque de la Faculté de Philosophie
et Lettres de l'Université de Liège, 98) , p. XXXVI-XCVI.
5 F. Claes: 'Hoogduitse woorden bij Kiliaan'. In: Wortes Anst. Verbi Gratia. Donum natalicium
Gilbert A.R. de Smet. Leuven/Amersfoort, 1986, p. 73-77; G. de Smet: 'Deutsche
Einflüsse auf die niederländische Lexicographie des 16. Jahrhunderts'. In: Niederdeutsche
Mitteilungen 22 (1966), p. 87-89; R. Verdeyen: 'Petrus Dasypodius en Antonius Schorus'. In:
VMKA 1939, p. 1019-1022.
6 J. Storme: 'Een van de bronnen van Kiliaan's etymologieën' . In: TNrL 33 (1914), p. 116-122.
7 F. Claes: 'De Friese woorden bij Kiliaan'.In: TNrL 92 (1976), p. 167-169; ld.: 'Invloed
van de Teuthonista op de Nederlandse woordenboeken'. In: LB 77 (1988), p. 259-261; F. de
Tollenaere: '[Recensie van:] H. Eickmans, Teuthonista'. In: TT 40 (1988), p. 181-186.
8 F.Claes: 'Dialectlexicogratie bij Kiliaan'.In: TT43 (1991), p. 158.
9 F. CIa es: 'Plaats- en Persoonsnamen bij Kiliaan'. In: Naamkunde 5 (1973), p. 20-21 en
27-29.
10 F. Claes: 'Kiliaan (ca. 1530-1607) als lexicograaf-etymoloog in hetlicht van zijn tijd'. In:
100 jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands. [Red.] A. Moerdijk, W. Pijnenburg en
P. van Sterkenburg. 's-Gravenhage, 1990, p. 160.
11 K.W. de Groot: 'Het purisme van Simon Stevin'. In: Ntg 13 (1919), p. 168-171.
12 De Vierde Kiliaan. Aanvullingen en verbeteringen door Kiliaan zelf toegevoegd aan zijn
Etymologicum van 1599. [Ed.] F. Claes. 's- Gravenhage, 1981. (Monumenta Lexicographica
Neerlandica lIl, 2).
64 F. CLAES
IJ Cf. L. van den Branden: Het streven naar verheerlijking, zuivering en opbouw van het
Nederlands in de 16de eeuw. Gent, 1956, p. 190.
14 M. Kool: 'Rekenkundige termen' (n. 2), p. 99 en 106.
15 Met dit woord, en ook nog met andere woorden, hoort Stevin dus ook bij de bronnen
voor oude vindplaatsen van woorden, waarover ik geschreven heb in TNTL 109, (1993),
p. 25-35. Bij dit artikel heb ik nog twee opmerkingen:
- p. 29: 4.2. Glossarium Bernense, nr. 2588 emissarjus. gesant is niet noodzakelijk een substantief;
hoewel het Latijnse emissarius meestal zelfstandig gebruikt wordt, kan het ook adjectief
zijn en 'gezonden' betekenen;
- p. 30: 4.6. Documenten ... bevat naast het gegeven voorbeeld, waarinfiorijn een adjectief
is, een ander voorbeeld waarin het substantief is, uit dezelfde tekst van 1369: 'voer viere guldene
ftorine der voirs. munten ghereekent'.
16 Boven, onder 1., heb ik al gezegd dat deze betekenis vóór Stevin al in een ouder rekenboek
voorkomt. Dit rekenboek is echter geen bron van Kiliaan geweest.
17 De Vierde Kiliaan (n. 12), p. 76.
A.M. Duinhoven
Filologie en computer
N.a.v. Josephie Brefeld, A Guidebook [or the Jerusalem Pilp;rimage in the Late Middle
Ages: A Case [or Computer-Aided Textual Criticism. Hilversum: Verloren, 1994.
ISBN 90-6550-257-2 Prijs: f 45,-
Abstract - Method and working practice in philology are essentially the same today
as they were a hundred years ago. It would be a big step forward if we could
profit more from modern technology. In her dissertation Ms. Brefeld proposes
and demonstrates the use of a statistical program in textual criticism. This review
tries to describe and evaluate her interesting approach.
Bovengenoemd boek, als proefschrift aan de R.U. te Groningen verdedigd, is voor de
neerlandistiek om twee redenen van belang. Object van onderzoek vormen onder meer
Middelnederlandse reisverslagen van pelgrims naar het Heilig Land. Bovendien wordt
een statistische benadering beproefd, die voor de tekstkritiek in het algemeen waardevol
zou kunnen blijken. Vanwege dit methodologische aspect verdient de studie een
uitvoerige bespreking, waarin duidelijk moet worden in hoeverre het nieuwe hulpmiddel
dat wordt aangereikt, voor de Middelnederlandse filologie van nut kan zijn.
Het filologische handwerk
Het boek is doorzichtig gestructureerd; het bestaat uit een zestal steeds specifiekere
hoofdstukken (p. 9-152), een addendum van methodologische aard (p. 153-178),
samenvattingen in Engels en Nederlands en twee appendices. Het eerste hoofdstuk
bevat algemene informatie over de bedevaarten naar Jerusalem tussen 1300 en 1600.
Jaarlijks trokken duizenden pelgrims naar het Heilig Land, vanuit alle uithoeken van
Europa te paard of te voet naar Venetië vooral, en vandaar over zee. Wanneer de pelgrims
na een tocht van maanden voet aan wal zetten, werden zij opgevangen door
Franciscaanse monniken, die hen in hoog tempo langs de heilige plaatsen gidsten en na
een dag of tien weer op de boot zetten.
De reis is door vele pelgrims beschreven; er zijn honderden reisverslagen bewaard.
Door vele onderzoekers opgemerkt is het frappante feit, dat de opsommingen van heilige
plaatsen en zelfs sommige formuleringen zeer gelijkend zijn, ongeacht de taal waarin
het verslag is geschreven. Dat heeft reeds meer dan een eeuw geleden tot de veronderstelling
geleid, dat de efficiënt opererende Franciscanen de pelgrims een geschreven
reisgids ter beschikking stelden. Deze hypothese wordt in hoofdstuk 2 nader bezien.
Verzameld worden aanwijzingen in de verslagen zelf, die de conclusie onontkoombaar
maken dat de reisbeschrijvingen steunden op een schriftelijke bron. De rest van het
boek zoekt een antwoord op de vraag, wat voor tekst dat moet zijn geweest.
TNTL 111 (1995) 65-79
66 A.M. DUINHOVEN
Het is interessant de auteur aan het werk te zien. Haar werkwijze wordt bepaald
door de aard van de tekstoverlevering. Er is een overvloed aan reisverslagen overgeleverd,
die in een wat gedrongen stamboom moeten samenhangen: iemand heeft een
lijst van heilige plaatsen opgesteld, welk origineel in een aantal onpersoonlijke voorbeeld
teksten moet zijn vermenigvuldigd. Deze hebben als basis gediend voor vele
persoonlijke reisverslagen:
Originele lijst
J,
Routebeschrijvingen
J, J, J, J, J, J,
Persoonlijke reisverslagen
Hoe nu greep te krijgen op materiaal en materie?
Om te beginnen tracht de auteur in hoofdstuk 3 een representatieve selectie te maken
uit de 130 verslagen die zij onder ogen heeft gehad. Zij kiest voor achttien teksten, ro
goed mogelijk verdeeld naar tijd (1300-1561), herkomst en taal (Latijn, Duits, Frans,
Engels en Nederlands); het corpus bevat drie typen: pure opsommingen van heilige
plaatsen, persoonlijke verslagen van de reis, en teksten van gemengde aard. De achttien
teksten worden kort beschreven, misschien wat al te summier. Het is voor de lezer van
het boek moeilijk zich een voorstelling te maken van de aard van het materiaal.
Een aanduiding van de omvang, een cruciaal gegeven bij tekstvergelijking, rou welkom
zijn geweest. Op p. 77 bijvoorbeeld wordt plotseling opgemerkt dat ANGLURE en
LANNOY lange teksten zijn, maar een maatstaf ontbreekt. Alleen via de bibliografie
(p. 215-216) kan uit de paginering van de uitgaven de lengte van sommige bronnen bij
benadering worden afgeleid. Bij menige tekst blijkt het slechts om een paar pagina's te
gaan. In hoofdstuk 6 wordt één van de opsommende teksten uitgegeven; maar dat weet
de lezer in hoofdstuk 3 nog niet.
Een tweede vereenvoudiging betreft de punten van vergelijking. De auteur
beperkt zich ertoe het al dan niet voorkomen te noteren van de (in totaal 369) heilige
plaatsen. Overeenkomsten en verschillen in de volgorde en in de bewoordingen
blijven buiten beschouwing. Daar het in deze reisverslagen in essentie gaat om een
opsomming van de locaties, lijkt deze start verantwoord.
De vergelijking nu van telkens twee verslagen leidt tot een 'similarity-index'
waarin voor elk paar teksten is aangegeven hoeveel procent van de in deze twee
bronnen genoemde plaatsen de twee teksten gemeenschappelijk hebben. Dat geeft
al een ruwe aanduiding van de onderlinge samenhang. Zo blijken SESSA en GENT
voor 99% overeen te stemmen. Er zijn twee clusters van gelijkende verslagen te herkennen:
van 4 resp. 3 teksten. Kijkt men alleen naar de 227 plaatsen binnen het
Heilig Land, de standaard-tour, dan nemen de overeenkomsten in het algemeen toe
en worden de clusters minder opvallend; maar ze zijn toch nog herkenbaar.
Op grond van het voorkomen der plaats aanduidingen kunnen dus binnen de
selectie van achttien reisverslagen twee groepen worden onderkend, die wat de
FILOLOGIE EN COMPUTER 67
genoemde plaatsen betreft in hoge mate overeenkomen. Met deze gegevens zonder
meer kan men nog niet erg veel doen. Om meer inzicht te verkrijgen in de aard van
de samenhang, zou men de overeenkomsten en verschillen nader kunnen bestuderen.
Er zijn andersoortige scheidingen aan te brengen die het materiaal toegankelijker
maken. De bronnen kunnen worden gegroepeerd naar tijd van ontstaan; de drukken
vormen daarbij een categorie op zichzelf; de reisverslagen kunnen worden gerangschikt
naar de verschillende routes die ze beschrijven; er zijn verhalende ooggetuigeverslagen
en zakelijke en onpersoonlijke opsommingen.
De laatste categorie maakt uiteraard de grootste kans tot de kern van voorbeeldteksten
te hebben behoord, waarop de persoonlijke reisverslagen zijn gebaseerd; het
feit dat de meeste van deze opsommende teksten in het Latijn gesteld zijn, versterkt
die indruk. Het is zeker niet uitgesloten, dat een studie van de gemeenschappelijke
veranderingen een beeld van de ontwikkeling der voorbeeldteksten zal opleveren.
Zou inderdaad blijken, dat er in de loop van de tijd weinig in de gids is veranderd,
dan is dat een feit van belang. Elke willekeurige opsommende tekst is dan een goed
voorbeeld van de door de Franciscanen beschikbaar gestelde reisroute.
De hierboven beschreven onderzoeksweg heeft mevrouw Brefeld echter niet
gevolgd. Omvang en aard van het materiaal maken volgens haar een filologische,
tekstkritische analyse moeilijk uitvoerbaar; zeker voor een Assistent of Onderzoeker
In Opleiding, zou men daaraan kunnen toevoegen, die zijn of haar promotieonderzoek
en het schrijven van een dissertatie in luttele jaren moet afronden. Daar filologisch
werk ervaring en veelzijdigheid vereist, tijdrovend is en op korte termijn geen
bruikbare resultaten garandeert, is het begrijpelijk dat naar andere wegen wordt
gezocht om het doel te bereiken. Daar de computer bij uitstek geschikt is om grote
hoeveelheden data te verwerken, hoopt de auteur met behulp van een statistische
bewerking, bekend als 'factoranalyse', resultaten te boeken. En die boekt zij ook,
maar zijn het resultaten waar de filologie iets aan heeft?
De computer aan het werk
In hoofdstuk 4, de kern van het proefschrift, wordt uitgelegd, wat 'factoranalyse' is
en hoe deze statistische techniek in dit geval wordt toegepast. Het al (1) dan niet (0)
voorkomen van elk der 369 genummerde plaatsaanduidingen in de 18 genummerde
bronnen is in een matrix ingevoerd (afgedrukt als appendix 2). Daarin staan achter
elk plaatsnummer 18 nullen en enen, en onder elk tekstnummer 369 nullen en enen.
Het gebruikte statistische programma nu berekent ten aanzien van elk paar teksten
de overeenkomsten (1 : 1 resp. 0 : 0) en verschillen (1 : 0 en 0 : 1) in een correlatiecoëfficiënt,
die loopt van 1 (d.i. volledig overeenstemmend), via 0 (evenveel overeenstemmingen
als verschillen, dus geen correlatie) naar -1 (volledig tegengesteld).
Dit lijkt een nauwkeuriger berekening dan de bovenbeschreven 'similarity-index',
die alleen op de enen berust. Bovendien wordt de tekstvergelijking niet gebaseerd
op de steeds wisselende verzameling plaatsen die in telkens twee teksten voorkomen,
doch op het totale corpus van 369 heilige plaatsen. Door deze constante kunnen ook
allerlei andere berekeningen worden uitgevoerd. De statistische benadering betekent
68 A.M. DUINHOVEN
dus in rekenkundige zin een grote stap vooruit. Wie echter gewend is te denken in
termen van genealogische verwantschap, zal moeite hebben met het feit dat overeenkomsten
en verschillen elkaar opheffen. Wanneer tekst A en B 50% van hun
plaatsnamen gemeenschappelijk hebben en voor 50% niet overeenstemmen, is er in
statistisch opzicht geen correlatie. De kans dat een willekeurige plaats al dan niet in
beide bronnen voorkomt, is immers niet meer dan 50%, wat bij een keuze uit twee
de uitgangspositie vormt.
Toch vormt het feit dat de twee teksten voor de helft overeenstemmen, een
belangrijke verbindende factor. De overeenkomsten bewijzen een gemeenschappelijke
herkomst, althans voor een deel van de tekst. Doch op de vaststelling daarvan
is het computerprogramma en daardoor ook de auteur niet gericht. Wat is dan de
aard van het resultaat? De 'rekenaar' is in staat in grote hoeveelheden cijfermateriaal
correlaties vast te stellen, samenhangen te ontdekken. De computer kan daarmee
een groot aantal variabelen herleiden tot een kleiner aantal onderliggende factoren,
causale verbanden van de een of andere aard.
In het dagelijks leven zijn we met dit soort berekeningen vertrouwd. Wordt er
opvallend vaak ingebroken in huizen met een garage, significant meer dan in huizen
zonder in- of oprit, dan zal niet alleen de verzekeringspremie voor deze categorie
woningen omhoog gaan. De experts zullen ook zoeken naar een verklaring, die tot
preventie kan leiden. Het is aan de onderzoeker de verbindende factor te identificeren:
gemakkelijke toegankelijkheid, grotere buit, sociale rancune? De computer geeft
slechts aan, dat er een of meer factoren aanwezig zijn die een groter of kleiner deel
van de samenhang zouden kunnen verklaren.
Het principe van factoranalyse is duidelijk, al wordt het een en ander niet glashelder
uitgelegd, in hoofdstuk 4 noch in appendix 1, dat voor de vakman overbodig en
voor de doelgroep van leken ontoegankelijk is. De berekeningen op zichzelf zijn van
wiskundige aard en in principe steeds hetzelfde. De methode is door statistici ontworpen
en in de praktijk getest. Er is geen enkele reden aan nut en betrouwbaarheid
van het instrument te twijfelen en voor het gebruik van het computerprogramma zijn
geen wiskundige vaardigheden vereist. Hoe kan er dan nog iets mis gaan?
Hoe verbluffend veelomvattend, nauwkeurig en snel het rekenwerk van de computer
ook zij, er wordt van de gebruiker toch nog wel enig denkwerk gevergd. (1) Voor
alle computerbewerkingen geldt dat de invoer van gegevens de waarde van de resultaten
bepaalt; in statistisch jargon: 'garbage in, garbage out'. (2) De interpretatie van de
factoren bovendien blijft aan de onderzoeker voorbehouden. In het abstracte cijferma -
teriaal herkent het programma correlaties en factoren; de computer brengt verbanden
aan het licht; om de oorzakelijke factor te bepalen wordt vindingrijkheid en overleg, en
vooral kennis van de werkelijkheid gevergd, begrip van de zaken die in het geding zijn.
(3) Vóór alles echter moet de onderzoeker beseffen, wat voor resultaten de statistische
bewerkingen opleveren, en overwegen of dit soort resultaten voor zijn onderzoek van
nut kan zijn. Op deze drie punten zullen we het werk van mevrouw Brefeld dus moeten
beoordelen. Schetsen we eerst echter het verloop van het onderzoek.
FILOLOGIE EN COMPUTER 69
Verloop van het onderzoek
De precieze berekeningen kunnen we hier buiten beschouwing laten. Ingevoerd zijn
van 18 teksten alle plaatsnamen. De computer berekent de correlatiecoëfficiënt van
elk paar teksten. Deze 153 coëfficiënten worden niet afgedrukt, hoewel het aardig
zou zijn geweest ze met de similarity-index te vergelijken. Gepresenteerd worden de
resultaten van verdere berekeningen. Er blijken in de matrix twee oorzakelijke factoren
aan te wijzen, die de distributie van de plaatsnamen in de 18 teksten bepalen;
factor 1 doet dat voor 55,5% van de heilige plaatsen, factor 2 voor 10,7%. Het gaat
bij dit soort berekeningen om gemiddelden en percentages. Hoewel het zeker is, dat
een deel van de plaatsnamen in beide factoren een rol speelt, kan niet worden vastgesteld
welke plaatsen factor 1 vormen en welke factor 2.
Wel is het mogelijk aan te geven in hoeverre de factoren in de verschillende teksten
werkzaam zijn, en welk percentage van elke tekst door de twee factoren te
zamen wordt bestreken (overzicht p. 90). Voor enkele teksten is dat meer dan 80%,
voor andere nog geen 40%. Dat houdt dus in, dat sommige teksten zeer veel plaatsaanduidingen
met de overige gemeenschappelijk hebben, terwijl andere teksten
sterk van het gemiddelde afwijken. De twee groepen teksten die de similarity-index
opleverde, blijken opnieuw te herkennen. Dat is begrijpelijk, daar het steeds om
dezelfde plaatsnamen gaat. Vier handschriften scoren hoog op factor 1, drie andere
op factor 2. Op basis van de gezamenlijke invloed der twee factoren kan de mate van
overeenkomst tussen de 18 teksten worden bepaald (clusteranalyse), hetgeen in een
tweetakkige boomstructuur kan en is vastgelegd (p. 93).
De belangrijkste factor 1 labelt mevrouw Brefeld als 'invloed van een Latijnse voorbeeldtekst',
we zullen hieronder zien hoe zij daartoe komt. Zij bekijkt nu drie van de
teksten die het hoogst scoren op factor 1, waaronder SESSA, een incunabel gedrukt te
Venetië in 1491. Het boek is een gids voor pelgrims, heeft een klein formaat, bevat geen
enkele persoonlijke aantekening. Het boekje lijkt aan alle voorwaarden te voldoen die
men aan een voor pelgrims bestemde voorbeeldtekst kan stellen. Tevreden stelt de
auteur dan ook vast: 'with SESSA I have come very close to the text I have been looking
for' (p. 118). De opsomming in SESSA 'closely resembles' een lijst van plaatsnamen in
het reisverslag van Johannes van Frankfurt uit 1426-1427, welke lijst in Jerusalem is
overgeschreven. 'What more "proof" may one hope to be able to muster?' (p. 119).
In hoofdstuk 5 dringt zij door tot 'The Heart of the Matter'. Met SESSA worden
vijf op het oog sterk gelijkende teksten vergeleken. Factoranalyse brengt weer twee
factoren aan het licht, op grond waarvan een subgroep van 3 teksten wordt geïdentificeerd,
drie incunabelen, SESSA, ROME en NEW VORK, alle te Venetië gedrukt tussen
1470 en 1491. Op grond van 'ouderwetse' filologische argumenten zoekt de auteur
nu naar de beste tekst, met de minste evidente fouten. Tenslotte wijst zij NEWYORK
aan als de meest exemplarische vertegenwoordiger van het corpus. In hoofdstuk 6
geeft zij de Latijnse tekst (263 regels) diplomatisch uit, met wat tekstkritische aantekeningen,
doch zonder vertaling.
70 A.M. DUINHOVEN
Vooruitgang in de filologie?
De filologie, de studie van taal en letteren in het algemeen, is een ouderwets soort
wetenschap. Terwijl de exacte vakken en de technologische disciplines zich razendsnel
ontwikkelen en, met geavanceerde apparatuur en steeds vernieuwde methodes, verbluffende
resultaten behalen, zijn de taal- en letterkundigen nog in discussie met hun
voorgangers uit de vorige eeuw. Filologische kennis en ervaring is nauwelijks over te
dragen. Elke onderzoeker in spe moet weer vooraan beginnen. Nieuwe tekstedities
zijn kwalitatief vaak minder dan de oude; de meeste studies betekenen slechts kwantitatieve
winst.
We mogen voor menig terrein binnen de filologie al blij zijn dat het wetenschappelijk
werk voortgang vindt; vooruitgang wordt er nauwelijks geboekt. In methodologisch
opzicht gebeurt er weinig. Het conserveren van de verzamelde kennis vergt van
de weinige actieve filologen zoveel tijd en inspanning, dat zij op vernieuwingen ook
niet bijzonder gebrand zijn. Het zou dan ook een verheugende doorbraak betekenen,
wanneer de filologie kon profiteren van moderne technieken en methoden, zodat
voortgang ook vooruitgang betekende. Jonge onderzoekers zouden dan op een hoger
niveau van wetenschap beginnen dan de vorige generatie. Hoeveel aantrekkelijker en
interessanter zou de tekststudie voor nieuwe beoefenaars zijn, wanneer zij niet met
uiterste inspanning het werk van voorgangers in stand behoefden te houden doch met
verbeterde inzichten en hulpmiddelen op het gedane werk konden voortbouwen.
Met grote interesse heb ik dan ook van deze dissertatie kennis genomen, waarin
naar nieuwe mogelijkheden voor de tekstkritiek wordt gezocht. Het onderzoek vormt
een boeiend en nuttig experiment. Het voor de letteren uitzonderlijke gebruik van een
statistisch computerprogramma geeft het proefschrift een modem en vernieuwend
karakter. Het boek is ook zorgvuldig en met gevoel voor effect gecomponeerd. De
auteur weet bij de lezer de indruk te wekken, dat mens en machine tezamen, stap voor
stap, op een moeilijk te bereiken doel afgaan, dat zij met vernuft en volharding uiteindelijk
ook weten te bereiken. Bij een eerste lezing is men geneigd het enthousiasme
van de auteur te delen en de expeditie als een succes te beschouwen: 'Aan het eind van
een selectieproces van veel plussen en minnen slaagt Brefeld erin de hand te leggen op
een tekst die rond 1480 in Venetië, haven van inscheping voor veel pelgrims, gedrukt
werd en waarschijnlijk model heeft gestaan voor een groot aantal 15de- en 16deeeuwse
verslagen' (Samuel de Lange in NRC-Handelsblad 9-7 -1994).
Jammer genoeg blijkt de statistische benadering bij nadere beschouwing voor de
tekstkritiek geen echte doorbraak te betekenen, de wat belerende uiteenzetting in het
addendum ten spijt. Vooral in de eerste hoofdstukken vindt men wel nuttige informatie
over het genre, de teksten en de bronnen. Lof verdient ook de introductie van de
methode, die misschien bij andersoortig filologisch onderzoek nog wel eens van nut
kan zijn. Het oordeel over de kern van het onderzoek echter moet tot mijn spijt negatief
zijn. De essentie van het proefschrift, de gefaseerde selectie van NEW YORK als beste
voorbeeldtekst, is, naar ik meen, voor de filologie van nul en generlei waarde.
FILOLOGIE EN COMPUTER 71
Evaluatie
Boek en tekst waren al bekend. In die zin is er van geen ontdekking sprake. De incunabel
blijkt ook niet cruciaal voor de tekstgeschiedenis; de geselecteerde bron was
en blijft een onbelangrijke schakel in het geheel van de tekstoverlevering. Maar
geven de berekeningen dan niet onomstotelijk aan, dat NEW YORK de meest karakteristieke
tekst van het onderzochte corpus is? Zelfs dat is niet het geval, want volgens
de tabel op p. 130 zou dat SESSA moeten zijn; maar daar zitten een aantal fouten
in, die NEW YORK en ROME missen. In het laatste stadium van haar selectie durft
de auteur niet vast te houden aan de pure statistische resultaten en is zij erop uit te
bepalen 'which of these three texts is older' of tenminste correcter 'in grammatical
or biblical terms' (p. 135).
Maar ook wanneer het resultaat niet op deze wijze zou zijn geretoucheerd, is de
selectie verwonderlijk, zelfs voor de auteur: 'It follows that SESSA, ROME and NEW
YORK are better representatives of the prototype guide than LONDON is. One wonders
to what extent it is coincidental that SESSA, ROME and NEW YORK are the incunables'
(p. 133). De drie incunabelen, alle drie te Venetië gedrukt, vertonen onderling slechts
kleine verschillen. Zij vormen binnen het corpus een hecht blok en beïnvloeden daardoor
sterk het gemiddelde, [ ... ] zodat zij daarmee ook de meeste overeenkomst vertonen.
Dat alleen al maakt duidelijk, hoe de uitkomst bepaald wordt door de invoer.
De selectiemethode levert, op wiskundig verantwoorde wijze weliswaar, steeds de
tekst op die van de onderzochte teksten en wat betreft de ingevoerde eigenschappen het
dichtste ligt bij het gemiddelde.
Het corpus van 18 teksten is vrij willekeurig gekozen. Zouden de sterk verwante
bronnen SESSA en GENf bijvoorbeeld buiten de eerste selectie zijn gelaten, dan had
dat een ander gemiddelde opgeleverd, en zeker ook andere topscorers. Zelfs wanneer
men alle overgeleverde teksten zou invoeren, vormen die nog slechts een toevallige
deelverzameling van alle teksten die er zijn geweest. De willekeurige samenstelling
van het corpus staat in schril contrast tot de nauwkeurigheid van de berekeningen, die
daardoor geen nut heeft.
Niet alleen het corpus bepaalt de uitkomst, ook de aard van de ingevoerde data.
Wanneer men andere bijzonderheden uit de teksten licht, de presentatie en de volgorde
en de onderlinge afhankelijkheid der elementen in het onderzoek betrekt, kunnen
steeds andere teksten representatief blijken. Het beeld kan al sterk veranderen,
wanneer men de ingevoerde plaatsen categoriseert. Nu krijgen alle plaatsnamen één 1
of 0 en daardoor een even groot belang. We zouden ze echter ook kunnen groeperen
op grond van inhoudelijke factoren (belangrijke tegenover bijkomstige voorvallen in
het leven van Jesus, plaatsen in het Heilig Land en daarbuiten, bijbelse en apocriefe
gebeurtenissen). Plaatsen in het Heilig Land, in de bijbel genoemd en in verband
staand met een belangrijk voorval, die een grote kans maken tot de voorbeeldtekst te
behoren, zouden zo hoger scoren dan plaatsen die een, twee of drie van deze kenmerken
missen. Dit soort verfijningen van de input bepalen de output, en kunnen telkens
andere teksten naar voren brengen.
Maar is het dan niet van belang, dat we nu, hoe dan ook, over een tekst beschikken
die toch in zeker opzicht exemplarisch mag heten voor de Franciscaanse voorbeeld72
A.M. DUINHOVEN
teksten? Nee, want die globale kennis hadden we al. Hoe de voorbeeldteksten er ongeveer
uitzien, kan iedereen constateren die van de tekstoverlevering kennis neemt. Een
ruim aantal teksten zijn als voorbeeld even geschikt. Dat het om onpersoonlijke,
Latijnse of op het Latijn gebaseerde, opsommende teksten gaat, weten we niet op
grond van het statistische onderzoek. De oppositie ten opzichte van de persoonlijke,
verhalende reisverslagen blijkt reeds bij een eerste verkenning van de bronnen.
Deze op conventionele wijze verkregen kennis heeft het de auteur ook mogelijk
gemaakt de twee factoren (deelverzamelingen van namen) te interpreteren die het
computerprogramma in de teksten aanwijst. De grootste deelverzameling stelt zij,
vanzelfsprekend en terecht, op rekening van de Latijnse bron; met andere woorden:
die zijn uit de schriftelijke teksttraditie afkomstig. Dat een aantal reisverslagen
behalve deze kern van namen een kleinere deelverzameling van secundaire heilige
plaatsen gemeenschappelijk hebben, schrijft zij toe aan mondelinge informatie.
Tijdens de rondtocht zullen aanvullende, saillante en apocriefe, bijzonderheden zijn
verteld. Een bescheiden orale traditie lijkt mij een plausibele veronderstelling, al is
het mogelijk dat een nadere genealogische studie nog wat ondergeschikte schrijftradities
aan het licht zal brengen.
Doel en methode
Zelfs wanneer van de hele tekstoverlevering alle mogelijke kenmerken werden ingevoerd,
zou de identificatie van de meest karakteristieke tekst binnen het corpus voor
het filologisch onderzoek zonder belang zijn. Men is er in de tekstkritiek niet op uit
een modeltekst te construeren en de tekst te bepalen die het gemiddelde het dichtst
benadert. De constructie van een modeltekst is een manier om de overgeleverde teksten
te beschrijven, maar vertelt niets over de tekstontwikkeling en helpt ons niet bij
de reconstructie van oudere fasen. Een voorbeeld kan dat verduidelijken.
In het algemeen bestaat de tekstoverlevering grotendeels uit jongere kopieën,
handschriften en incunabelen, die door hun numerieke overwicht in hoge mate het
gemiddelde, de modeltekst, bepalen. Tegenover deze meerderheid zal een enkele
bron die nauwer bij het origineel aansluit, in het niet vallen. Zou men op deze statistische
wijze de overlevering analyseren van een verhaal als de Renout van Montalbaen,
dan zal de exemplarische tekst die het dichtst bij de berekende modeltekst aansluit,
ongetwijfeld een druk van de prozaroman De vier Heemskinderen zijn, waartegenover
de fragmenten van de oudere berijmde versie een insignificante minderheid vormen.
Om misverstanden te voorkomen is het misschien goed te onderstrepen, dat in het
voorliggende boek niet alleen de methode maar mede daardoor ook de doelstelling
afwijkt van wat in de filologie gebruikelijk is. Het uiteindelijk doel van alle filologische
activiteiten is het begrip en de verklaring van oude teksten. Twee omstandigheden
dwingen daarbij tot tekstkritiek. (1) Er zijn vaak verschillende redacties van een en
dezelfde tekst overgeleverd, waardoor men telkens gedwongen wordt te overwegen
welke variant de oudere lezing vormt. (2) Wanneer er maar één exemplaar is bewaard,
zijn daarin meestal sporen van tekstverandering aan te wijzen. Ook dan wordt de filoloog
gedwongen tot reconstructie van oudere fasen in de tekstgeschiedenis.
FILOLOGIE EN COMPUTER 73
De tekstkritiek dient dus de tekstinterpretatie, maar steunt daar ook op, doordat een
zorgvuldige analyse duidelijk moet maken waar er in de tekst iets schort, welke
variant de voorkeur geniet en hoe de oudere lezing er moet hebben uitgezien.
Tekstinterpretatie en tekstkritiek zijn nauw met elkaar verbonden, naar mijn
mening zelfs onlosmakelijk. Hoe men in de tekstkritiek zijn doel ook wil bereiken,
men streeft naar reconstructie: getracht wordt al dan niet bewaarde lezingen te
bepalen vanwaaruit de overgeleverde varianten te verklaren zijn. Een stamboom, die
de familieverwantschap van de bronnen in beeld brengt, kan daarbij als hulpmiddel
dienen. Het resultaat dus van de vergelijking van een verzameling varianten of van
een corpus overgeleverde teksten is een hypothetische oudere lezing of tekst, die
buiten de verzameling of het corpus ligt en daaraan voorafgaat.
Op tekstreconstructie is de auteur echter niet uit. Haar statistische bewerkingen
van een corpus teksten leveren een modeltekst op waarin de geselecteerde eigenschappen
van de individuele teksten gemiddeld zijn. Zoals de niet bestaande gemiddelde
Nederlander de abstractie is van alle Nederlanders, zo is deze gemiddelde tekst
het abstracte model voor het hele corpus. Bepaald kan nu worden welke tekst het
meest op de modeltekst lijkt. Deze overgeleverde tekst is dan te beschouwen als de
meest typische vertegenwoordiger van de groep. Het prototype behoort echter tot
het corpus en gaat niet aan de overlevering vooraf. Van reconstructie is geen sprake.
Het is van belang doel en methode in de beschouwing gescheiden te houden. Wie
kritiek heeft op de doelstelling, twijfelt aan het nut van het beoogde en geboekte
resultaat, behoeft geen bestrijder te wezen van de statistische methode, niet wars te
zijn van rekenkundige bewerkingen of zelfs een tegenstander van 'computer-aided
textual criticism', waarvan de auteur mij tot mijn verbazing beticht (p. 163n).
Gelukkig deel ik deze reprimande met de vermaarde filoloog A. Dain en de professionele
alfa-informaticus B. Salemans. Gedrieën krijgen wij deze retorische veeg uit
de pan (p. 154): 'Are those that maintain that computers cannot think and that the
"reai" textcritical work is for the human mind only, right in keeping a healthy distance,
or are they missing out on an opportunity to develop the possibilities and
improve the achievements of textual criticism? '.
Methodologische discussie
Het is in principe mogelijk van elke teksttraditie de meest typische vertegenwoordiger
te bepalen. Maar wat is daarvan het nut? Hoe kan de auteur menen, dat de tekstreconstructie
daarmee gediend zou zijn? Hoewel zij zich in haar Addendum (p. 153-178)
stevig afzet tegen de traditionele, op tekststudie gerichte filologie, maakt zij niet duidelijk
waarom haar op analyse van getallen gerichte benadering te prefereren zou zijn.
Zij toont niet aan, in welke gevallen of in hoeverre een statistische, generaliserende
benadering de analyserende, reconstruerende methode zou kunnen verbeteren of vervangen.
In plaats daarvan neemt zij haar toevlucht tot enkele kunstgrepen.
Om de zwakte van de oude filologie aan te tonen en de kracht van haar eigen benadering
te onderstrepen, laat zij in extenso zien hoe beperkt het menselijke brein is, hoe
selectief we waarnemen en onthouden, en hoe slecht we rekenen. Met welbekende
74 A.M. DUINHOVEN
voorbeelden uit de psychologie wordt aangetoond wat niemand zal weerspreken: het
menselijk denken is zeer onvolmaakt. Maar bijzonder dom is wel de (vermeende)
'aversion some textual critics have towards the use of computers in textual criticism'
(p. 162). Volgt een loflied op de rekenaar die, nog maar aan het begin van zijn ontwikkeling,
reeds veel intelligenter zou zijn dan de mens, krachtiger, sneller, betrouwbaarder.
Wie probeert mevrouw Brefeld hier te overtuigen? De computer kan inderdaad
grote verzamelingen data ordenen, regelmatigheden ontdekken, correlaties,
gemiddelden en factoren aanwijzen. Dat bestrijdt geen mens. De vraag die positief
beantwoord zou moeten worden is: hebben we bij tekstreconstructie behoefte aan
deze mogelijkheden, en zo ja, in welke gevallen?
De auteur creëert welbewust tegenstanders, die zij allerlei domheden in de schoenen
schuift. Hun tekstkritisch werk leidt tot imperfecte resultaten, zij weten niet wat zij met
contaminatie aan moeten en met parallellisme (p. 154). Zij overschatten hun eigen verstandelijke
vermogens, zijn wars van vernieuwing, afkerig van getallen; 'textual critics' ,
gericht als zij zijn op woorden en tekst, hebben weinig gevoel voor statistische waarschijnlijkheid
(p. 166). Daar steekt haar eigen werkwijze bijzonder gunstig bij af: zij laat
zich niet misleiden door 'the false law of small numbers' doch gehoorzaamt aan de 'law
of large numbers' (p. 158); zij zet talige gegevens om in getallen en werkt daardoor
'blind' en vrij van vooroordeel (p. 165). Zo weet zij de teksten op basis van onderlinge
overeenkomsten te groeperen en van elke cluster de beste vertegenwoordiger aan te
wijzen. Alleen: wat moeten we daarmee?
Nu lijkt ook de traditionele filologie geen nuttig doel na te streven, volgens
mevrouw Brefeld althans: 'In textual criticism the ultimate goal usually is the construction
of a stemma' (p. 169). Deze typering getuigt van onvoldoende bekendheid
met het vakgebied. De tekstkritiek omvat behalve de recensio ook de emendatio; en
doel van alle tekstkritiek is tekstreconstructie, de vaststelling van oudere lezingen,
waarbij een stemma van nut kan zijn. Het opstellen van een stamboom is dus geen doel
maar middel. De auteur doet de genealogische methode bovendien onrecht, wanneer
zij geen onderscheid wenst te maken tussen overeenkomsten en gemeenschappelijke
veranderingen (waaronder gemeenschappelijke fouten): 'I feel, however, that it is not
useful to differentiate between similarities andJor differences on the one hand and
mistakes on the other as a mistake is a difference that is interpreted in causal terms' (p.
171n). Maar om oorzakelijke verhoudingen gaat het nu juist bij afstamming.
Wil men de filologie hervormen door de introductie van 'a New Observational
Theory' (p. 153), dan zal men zich eerst terdege vertrouwd moeten maken met het vakgebied.
Bovenal zal !TIen scherp moeten zien, wat er precies wordt nagestreefd. Alle filologische
bedrijvigheid is gericht op het begrip en de verklaring van (oude) teksten.
Tekstanalyse echter speelt in deze studie geen rol. De reisverslagen worden gepresenteerd
als een opsomming van heilige plaatsen, en gereduceerd tot een verzameling van
enen en nullen. De interne samenhang, de inhoud van de teksten, is in deze benadering
van geen belang. Dat werpt licht op een andere eigenaardigheid in dit boek. Daar de
auteur niet op het begrip van de tekst gericht is, laat zij citaten uit Latijnse, oude Duitse,
Franse, Italiaanse en Nederlandse teksten zonder enige argumentatie onvertaald (vgl.
p. 7). Zelfs bij de interpretatie van de in hoofdstuk 6 uitgegeven Latijnse tekst, de enige
bron waarvan de lezer kennis kan nemen, wordt geen hulp geboden.
FILOLOGIE EN COMPUTER 75
Men zou met deze weinig tekstvriendelijke, onfilologische houding vrede kunnen
hebben, wanneer de toepassing van de statistische methode tot resultaten had geleid
die de interpretatie van de tekst uiteindelijk ten goede komen. De factoranalyse, de
clustering van teksten en de selectie van representanten echter vergroten het begrip
van de tekst niet, vormen geen hulpmiddel bij de interpretatie, helpen niet de verwantschap
der teksten te bepalen, dragen op geen enkele wijze bij tot de vaststelling
van oudere lezingen. Kortom, de statistische methode is prachtig en zal ook voor de
studie der letteren hier en daar voordelig kunnen zijn. De hier beschreven toepassing
echter heeft voor de filologie geen zin.
Mgezien van het addendum is het boek te beschouwen als een nuttig experiment.
Dat het geen verbetering van de filologische methode oplevert, doet daaraan niets
af, want ook een negatief resultaat is positief.
Adres van de auteur: Instituut voor Neerlandistiek U.vA, Spuistraat 134, NL-1 0 12 VB Amsterdam
76
Reactie van de auteur
Duinhoven heeft mijn boek meermalen gelezen en wijdt er een zeer uitgebreide
bespreking aan. Dat hij mijn werk serieus neemt, en dan met name de ambitie die ik
ermee heb om te komen tot een methodologische vernieuwing in het vakgebied,
doet me deugd. Echter, hij oordeelt dat ik in die ambitie niet geslaagd ben. Dat doet
hij omdat hij mijn boek niet begrepen heeft. Ik wil mij hier beperken tot het maken
van drie opmerkingen.
In de eerste plaats heeft Duinhoven jammer genoeg niet begrepen wat factoranalyse
doet. In zijn commentaar op mijn gebruik van die statististische methode hanteert hij
vaak het begrip 'gemiddelde'. Zo wu ik slechts een gemiddelde, een modeltekst opgespoord
hebben. Factoranalyse heeft echter helemaal niets te maken met gemiddelden.
Factoranalyse is een techniek die gebruikt wordt om de invloeden op te sporen die voor
correlaties tussen series metingen gewrgd hebben.
Op p. 70 beweert Duinhoven dat mijn methoden van nut wuden kunnen zijn 'bij
andersoortig filologisch onderwek'. Dit bestrijd ik. Ik doe immers niets meer dan
iets toevoegen aan het arsenaal beschikbare analysemethoden van de filologie. Op
pp. 176-177 van mijn boek ga ik op dit onderwerp in. De wetenschapsfilosofische
literatuur voorspelt dat een vakgebied zal reageren op vernieuwingen in methoden
door het onderweksobject van het vernieuwende onderwek te bestempelen tot uitwnderingsgeval,
precies wals Duinhoven doet.
In de derde plaats wil ik nog opmerken dat ik het jammer vind dat Duinhoven voorbijgaat
aan wat ikzelf de nuttigste bijdrage van mijn onderzoek vind. Op p. 69 schrijft
hij: 'Hoewel het zeker is, dat een deel van de beide plaatsnamen in beide factoren een
rol speelt, kan niet worden vastgesteld welke plaatsen factor 1 vormen en welke factor
2'. Ook hier heeft Duinhoven mij niet begrepen. Op pp. 94-96 laat ik wel degelijk zien
hoe uitgerekend kan worden welke stukken tekst een doorslaggevende rol hebben
gespeeld bij de totstandkoming van de waargenomen verhoudingen tussen de teksten
in het corpus, anders gezegd: welke stukken tekst factor 1 vormen en welke factor 2.
Bij mijn keuze van variatieplaatsen beroep ik mij op waarschijnlijkheidsberekening.
Niet omdat ik niet beter wu kunnen, maar OII1dat dat de beste manier is.
J osephie Brefeld
FILOLOGIE EN COMPUTER 77
Nawoord van de recensent
Het is jammer dat mevrouw Brefeld niet de gelegenheid heeft benut om met argumenten
aan te tonen, dat de resultaten van haar onderzoek voor de filologie wel degelijk
belangrijk zijn. Als auteur is zij het beste in staat haar werkwijze toe te lichten en
bedenkingen uit de weg te ruimen. Zij beoogt met haar proefschrift een methodologische
vernieuwing te bewerken binnen een vakgebied met een lange traditie. Zo iets
gaat niet zonder slag of stoot; dat vergt wetenschappelijke discussie.
Opmerkingen
Misschien kan ik naar aanleiding van haar korte reactie een paar opmerkingen maken
die ons verschil van inzicht verduidelijken. Om met de laatste alinea te beginnen.
Wanneer men tekstelementen eenmaal door cijfers heeft vervangen en daarmee aan
het rekenen slaat, is een terugkoppeling naar de tekst niet meer mogelijk. Dat is geen
bezwaar, maar een constatering. Vervangt men de heilige plaatsen door enen en nullen,
dan valt niet meer vast te stellen over welke plaatsnamen men spreekt. Daardoor
is het ook niet mogelijk de plaatsnamen op te sommen die door de factoren 1 en 2 worden
opgeroepen. Dit wordt niet weersproken door wat de auteur op p. 94-96 betoogt.
Van de plaatsnamen, zo zet zij uiteen, kan worden vastgesteld, hoe groot de kans
is dat het voorkomen in de verschillende bronnen (de afwisseling van nullen en enen
in de regel) niet in overeenstemming is met de trend in de hele matrix. De auteur
geeft die percentages niet; in 71 (ongespecificeerde) gevallen is de waarschijnlijkheid
~ 5%; in alle andere gevallen is de kans groter. Niet alleen geven deze kanspercentages
geen zekerheid; ook bij volkomen overeenstemming met de trend in de matrix
zou het voorkomen van een naam nog steeds in wisselende kanspercentages worden
veroorzaakt door factor 1 (schriftelijke overlevering), factor 2 (mondelinge traditie)
of door factoren van andere aard. De constatering blijft dus waar: we kunnen niet
precies bepalen welke namen aan welke factoren moeten worden toegeschreven.
Alinea 3 van het weerwoord bevat, naar ik meen, een denkfout. De wetenschapsfilosofen
zouden voorspellen: vakgebied wijst nieuwe methode af en bestempelt succes
van gedemonstreerde toepassing als een toevalstreffer. Deze stereotype geldt niet
voor mijn recensie van mevrouw Brefeld's boek. Precies het tegengestelde is betoogd:
er is waardering voor de methode en voor de introductie daarvan, doch twijfel aan het
nut van de specifieke toepassing.
Het gemiddelde
Die twijfel is niet weggenomen door de stellige verzekering in alinea 2, dat factoranalyse
niets met gemiddelden te maken heeft. Dat is slechts waar zolang twee sets
van data worden vergeleken. De oorzakelijke factor geldt dan herkenbare overeen78
A.M. DUINHOVEN
komsten, in dit geval een bepaalde distributie van plaatsnamen, die in beide teksten
volledig aanwezig is. Wanneer de computer echter drie of meer teksten vergelijkt,
brengt hij de verschillende correlaties met elkaar in verband; het programma zoekt
naar het beste compromis tussen alle correlaties, een soort gemiddelde. Dit gemiddelde
is een rekenkundige grootheid die niet meer correspondeert met een reële distributie
van plaatsnamen. Het resultaat, dat dus niet kan worden verwoord, is in
geen enkele bron compleet aanwezig. Dat verklaart dat elke bron voor een zeker
percentage op de factor 'scoort'.
Men kan zich een tekst voorstellen die voor 100% scoort; deze imaginaire, abstracte
modeltekst ligt dan midden in het corpus. En de teksten die hoog scoren, liggen
daar dicht bij. Dat mevrouw Brefeld zich wel van deze verhoudingen bewust is, blijkt
op bladzijde 130, waar ze zegt dat NEW VORK behoort tot 'the texts at the centre of
this small corpus'. Wij zijn het er dus over eens, dat NEW VORK exemplarisch is voor
het geselecteerde corpus voorzover het gaat om de in het corpus aanwezige factoren.
Daarvan is factor 1 de belangrijkste.
Wat is factor 1?
Factor 1 bestrijkt het grootste deel van de in de reisgidsen voorkomende plaatsaanduidingen.
Het is daardoor alleszins acceptabel, dat de auteur het voorkomen van
deze plaatsnamen toeschrijft aan de schriftelijke teksttraditie. Doordat alle teksten
teruggaan op dezelfde groep routebeschrijvingen en uiteindelijk op één en dezelfde
lijst, hebben ze veel plaatsnamen gemeenschappelijk. Mevrouw Brefeld typeert factor
1 als 'de invloed van een geschreven, Latijnse, brontekst' (p. 111). De vraag is nu,
wat we moeten verstaan onder invloed van het origineel.
Het computerprogramma kan ons hier niet meer helpen; de waardering van de
factor is, zoals de auteur zelf benadrukt, een taak voor de onderzoeker. Bij de interpretatie
nu van factor 1 maakt mevrouw Brefeld een gedachtensprong. Wanneer
NEW VORK het hoogst scoort, dus meer dan andere teksten door het origineel is
beïnvloed, dan lijkt NEW VORK volgens haar ook het meest op het origineel.
Ongemerkt vervangt zij 'invloed van de brontekst' door 'brontekst'.
Het misverstand wordt in de hand gewerkt door de definitie van factor 1 als
'invloed van het origineel'. Minder verwarrend zou zijn 'invloed van de schriftelijke
overlevering'. Daarin ligt zowel de bijdrage van het origineel als die van de tussenstadia,
de bewerkingen, besloten. Zoals in elke tekstoverlevering zijn de correlaties
tussen de bewaard gebleven bronnen veroorzaakt niet uitsluitend door het origineel
maar door het geheel van de voorgaande teksttraditie. Alleen wanneer er geen tussenstadia
zijn, is er een direct verband tussen origineel en kopie. Het is echter uit te
sluiten, dat NEW VORK, als jonge incunabel in een teksttraditie van eeuwen, direct
van het origineel nagedrukt zou zijn. De overeenkomsten met de andere bronnen
zijn voor een deel toe te schrijven aan opeenvolgende bewerkers, kopüsten en drukkers.
In factor 1 liggen dus verschillende invloeden besloten.
De situatie is nog ingewikkelder, doordat in de analyse die tot factor 1 heeft
geleid, teksten zijn betrokken met telkens een andere voorgeschiedenis: 'invloed van
FILOLOGIE EN COMPUTER 79
de schriftelijke overlevering' is dus geen constante. Verandert men het corpus, dan
verandert ook factor 1. Dat ziet men in mevrouw Brefeld's studie ook gebeuren.
Binnen het eerste corpus scoorde bijvoorbeeld SESSA voor 88% op factor 1 (zie p.
90), binnen het tweede corpus voor 96% (p. 130). Aan SESSA is niets veranderd, ook
niet aan het origineel. Dat bewijst dat de factor van het corpus afhankelijk is.
Dat de bronnen, waaronder SESSA, in het tweede corpus hoger scoren, komt doordat
deze bronnen hier niet alleen het origineel gemeenschappelijk hebben maar ook
een groter stuk tekstgeschiedenis. Hoe hoger de score, des te groter is binnen factor 1
de invloed van de tekstontwikkeling, en des te geringer het aandeel van het origineel.
Terwijl de auteur op de brontekst denkt aan te stevenen, raakt zij steeds verder van
koers. Factoranalyse is voor de tekstkritiek een onbetrouwbaar kompas, dat we maar
het beste over boord kunnen gooien.
A.M. Duinhoven
80
Boekbeoordelingen
De dichtwerken van Hugo Grotius / in opdracht van de Commissie voor
de uitgave van de briefwisseling en de dichtwerken van Grotius van de
Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen uitg. door B.L.
Meulenbroek. I, Oorspronkelijke dichtwerken. - Assen [etc.] : Van
Gorcum, 1992. - XVI, 586 p. : ill. ; 24 cm
Tweede dl., pars 4A en B: The poetry of Hugo Grotius : original poetry
1604-1608/ ed. by Edwin Rabbie.
ISBN 90-232-2682-8 Prijs:! 287,50
Zoals meteen al in het voorwoord wordt onderstreept, is met de derde tekstbezorger
van de reeks Oorspronkelijke dichtwerken van Hugo Grotius ook een derde wijze van uitgeven
geïntroduceerd. Een eerste verschil is een bekorting van de inleidingen en de
annotaties, conform de wens van de commissie van toezicht. In de commentaar zullen,
naast de onontbeerlijke historische informatie, alleen evidente parallellen met de antieke
Latijnse poëzie worden opgenomen (p. IX). De feitelijke commentaar die ondanks
de nieuwe aanpak ook nu nog hier en daar een ietwat massief uiterlijk heeft, bewijst niet
alleen hoe verbluffend talrijk die parallellen nog altijd zijn, maar ook hoe nauwgezet en
vindingrijk de uitgever bij het opsporen daarvan is tewerkgegaan (cf. de verantwoording,
pp. 33 -34). Meer nog imponeert de signalering van zowel verbale als topische parallellen
in de contemporaine Neolatijnse poëzie, en dat vooral omdat een lexicografisch
apparaat voor deze literatuur nog altijd non-existent is en alleen vertrouwdheid met
deze poëzie zelf en met de secundaire literatuur houvast biedt. Zo krijgt Grotius' merkwaardige
Troostrede voor zijn vader, naar aanleiding van de dood van zijn broer Frans,
deels in verzen en deels in proza als een Menippeïsche satire, een goede evaluatie met
behulp van Erasmus' brieftraktaat en J.c. Scaligers Poetica en van P. von Moos'
Consolatio (pp. 392-425). Voor de funeraire poëzie bewijst Sonja Witsteins monografie
ook hier weer de beste diensten. Dat een uitgever ook inspiratie kan putten uit de fouten
van collega-onderzoekers, bewijzen de scherpe opmerkingen aan het adres van de
Grotius-biograafChr. Gellinek(p. 293 ad 16; pp. 366-369 ad 19,25,93-100)
Een tweede belangrijk verschil met het voorgaande deel in de reeks betreft het uitgangspunt
van de tekstbezorger. Volgens Rabbie is Grotius' poëzie alleen leesbaar en
verstaanbaar voor professionele latinisten ('perhaps apart from rare exceptions') en
dan nog slechts met de grootste inspanning (p. X). Dit hangt samen met de verwevenheid
van inhoud en vorm, waarbij de laatste ten dele de vrucht is van Grotius'
enorme kennis van de hele antieke latiniteit. Deze kennis verleent zijn gedichten
bepaalde formele en linguistische aspecten die alleen een latinist na lezing en herlezing
van het Latijnse origineel zal verstaan. Bijgevolg ziet Rabbie weinig nut in de
toevoeging van een vertaling bij de Latijnse teksten. Ik zou mij niettemin kunnen
voorstellen, dat een begeleidende vertaling niet alleen zelfs voor die latinisten een
welkome hulp zou zijn, maar misschien ook de 'exceptions' minder 'rare' zou kunnen
maken. Het zou historici en literatoren en andere onderzoekers op het terrein van de
'INTL 111 (1995) 80-81
BOEKBEOORDEL~GEN 81
cultuur van de zeventiende eeuw ertoe kunnen brengen, zich met behulp van een
vertaling en een toelichting ook aan het Latijnse origineel te wagen. Overigens zijn
wel enkele bestaande vertalingen in de volkstaal opgenomen. Zo is bij de genoemde
Troostrede een uit 1652 daterende Engelse vertaling, evenals het origineel in verzen
en proza, weergegeven (pp. 392-415) en zijn bij enkele Erotopaegnia (pp. 428-450)
Duitse vertalingen van Paul Fleming en Martin Opitz, overwegend in de vorm van
sonnetten, afgedrukt. Een enkele keer wordt naar een bestaande Duitse vertaling verwezen
(p. 328, Luden; p. 337 Trillern; pp. 275, 383, 448, 449 Voss).
Tenslotte wijst Rabbie erop dat hij zich, in tegenstelling tot de eerdere uitgevers
van de reeks, van waardeoordelen zal onthouden (p. X). Dat wil nog niet zeggen, dat
er nergens enig enthousiasme of enige kritiek op de poëtische prestaties van Grotius
te beluisteren valt (cf. p. 202 ad 23-25: 'this beautiful comparison'; p. 241, kopje 137-
140: 'Here Grotius loses himself less then he is used to do in historically unreliable
legends'; p. 419: 'here one can admire the virtuosity of the poet'; p. 438: 'some little
masterpieces'). In de inleiding bij het epithlamium voor Enoch Pottey, dat behoort
tot Grotius' 'most successful poetical works' (p. 273), en in de aantekeningen daarbij
(p. 285) worden met instemming vroegere gunstige testimonia geciteerd en de
hele presentatie van het gedicht maakt duidelijk dat de uitgever zich met groot
enthousiasme aan dit gedicht heeft gezet. Parallelplaatsen uit de antieke en vooral
ook de Neolatijnse literatuur (Pontanus, Secundus, Baudius, Heinsius) zijn hier dan
ook in overvloed opgedolven. Een noot over de 'zielsverhuizing' in de kus (pp. 282-
283) biedt materiaal, dat Guépins hoofdstuk over de filosofie van de kus in zijn
Secundusboek van 1991 (p. 416-434) nog nader had kunnen adstrueren.
De associatie met dit laatste, zo uitdrukkelijk voor een brede, Nederlandse lezerskring
bedoelde boek brengt mij op de vraag, of Grotius het niet waard zou zijn, dat
de zo competente uitgevers van zijn poëzie deze - of een representatief gedeelte
daarvan - ter beschikking stellen van een bredere Nederlandse lezerskring. Men zou
kunnen denken aan een bloemlezing uit zijn Latijnse gedichten in een toegankelijke
presentatie, dat wil zeggen een tekstuitgave met Nederlandse vertaling en alleen de
hoogstnodige aantekeningen. De lezer die daarna verder wil, kan zich dan alsnog
wenden tot de uitstekende tekstkritische uitgave met het professionele hulpapparaat
van inleidingen, samenvattingen (in het lange epithalamium voor Willem van
Nassau nog gevolgd door een analyse per onderdeel, pp. 228-260), annotaties, en
een reeks indices, waarvoor ik hier de aandacht heb willen vragen.
c.L. Heesakkers
82 BOEKBEOORDELINGEN
Liedekens vol gheestich confoort : een bijdrage tot de kennis van de zestiende-
eeuwse Schriftuurlijke lyriek / door Bert Hofman. - Hilversum:
Verloren, 1993. - 396 p. : ill. ; 25 cm
- Eerder verschenen als proefschrift Utrecht, 1993.
ISBN 90-6550-363-3 Prijs: f 79,-
Bij alle aandacht die het zestiende- en zeventiende-eeuwse lied de laatste jaren heeft
gekregen, was het Schriftuurlijke lied onderbelicht gebleven. Een studie als deze was
dus een desideratum. Dit te meer daar op andere gebieden, de geschiedenis, godsdienst,
kunsten en tot op zekere hoogte ook de literatuur, de belangstelling voor
deze periode duidelijk is toegenomen. Aan voorstudies op de verschillende terreinen
die voor de bestudering van het geestelijk lied van belang zijn, ontbreekt het dan ook
niet. Het is jammer dat Hofman dit voordeel naar mijn mening niet voldoende heeft
weten uit te buiten. Alvorens dit toe te lichten, geef ik echter eerst een samenvatting
van de inhoud.
Het boek begint met in drie korte hoofdstukken een overzicht te geven van de
gang van de reformatie, het voorkomen van het Schriftuurlijke lied daarbinnen en
de stand van onderzoek daarnaar. Dit laatste is toegespitst op de tegenstelling tussen
de opvattingen van F. Wieder (De Schriftuurlijke liedekens, 1900), die een duidelijke
breuk ziet tussen de roomskatholieke en de eerste hervormde liederen en
bovendien naast de doopsgezinde traditie ook een daarvan te onderscheiden sacramentarisch-
gereformeerd-calvinistisch aandeel onderkent, en W.A.P. Smit (Dichters
der reformatie, 1939), die spreekt van een langzame ontwikkeling vanuit de katholieke,
vooral in kringen van de Moderne Devotie ontwikkelde liedcultuur, en van een
overwicht van het doopsgezinde lied, waarvan het calvinistische slechts een afgeleide
zou zijn. Het is deze probleemstelling die vervolgens richting geeft aan het verdere
onderzoek.
In twee clusters worden de liedboeken bestudeerd. De eerste wordt gevormd
door de bundels met in de titel de woorden 'Dit is een suverlijc boecxken', lopend
van de Antwerpse uitgave van Adriaen van Berghen van 1508 tot de boekjes die in
de jaren tachtig in Amsterdam uitgegeven werden door Harmen ]ansz. Muller en
Cornelis Claesz. (hfdst. 4-6). Hofmans conclusie is, dat in deze twee laatste, volgens
hem in essentie roomskatholieke, bundels een kern van eenentwintig vroege sacramentarisch-
gereformeerde liederen te onderscheiden is. Daarin zou geen invloed
van de liedtraditie van de Moderne Devotie te vinden zijn.
Toetssteen voor het sacramentarisch-gereformeerde karakter van deze eenentwintig
liederen is de bundel Veelderhande liedekens, die in 1556 gedrukt werd door
Magnus vanden Merberghe van Osterhout, een evident gereformeerde uitgever.
Zelf vormt deze bundel weer het uitgangspunt van de tweede clustering, die verder
bestaat uit respectievelijk de verschillende latere bundels Veelderhande liedekens en
Liedenboecken van doopsgezinde signatuur, en de Veelderhande Gheestelicke,
Gheestelicke en Schriftuerlijcke liedekens van gereformeerd-calvinistische signatuur
(hfdst. 7 -8). Hofmans conclusie hier is, dat beide series steeds verder uiteen lopen.
Dit vooral doordat de gereformeerde bundels steeds doorgaan met het uitwissen van
doperse sporen, een proces dat al tussen 1550-54 begonnen zou zijn. Zo komt hij tot
TNTL 111 (1995) 82-86
BOEKBEOORDELINGEN 83
een sacramentarisch-gereformeerd-calvinistisch totaal van tegen de 400 liederen,
tegenover een doopsgezind corpus van circa 700, een voldoende weerlegging van
Smits onderwaardering van het gereformeerd-calvinistische aandeel in de liedcultuur.
Inmiddels heeft hij trouwens ook heel wat correcties en aanvullingen op
Wieders register weten te geven en op goede gronden diens eindgrens van 1566 verschoven
naar de jaren 1580-83.
Hiermee is de in hoofdstuk 3 uiteengezette probleemstelling behandeld.
Teruggrijpend op het in hoofdstuk 1 geformuleerde uitgangspunt, dat de liederen
uitdrukking geven aan de, vooral emotionele, ervaringswerkelijkheid van toen, volgt
in hoofdstuk 9 dan nog een bespreking van de inhoud. De relatie tot de
Souterliedekens en de Psalmen komt aan de orde, de relatie tot de Bijbel en tot de
eigen werkelijkheid, de aard en functie van de marginale verwijzingen naar het Oude
en Nieuwe Testament, en de rol van het zingen als zodanig. Tenslotte worden er in
een kort slothoofdstuk nog enkele desiderata voor verder onderzoek geformuleerd.
Al met al kunnen we dus spreken van een hecht gecomponeerd boek met een duidelijke,
meervoudige en zinvolle vraagstelling en heldere antwoorden. Op de manier
waarop de auteur tot deze antwoorden komt, zijn methode van onderzoek, valt echter
het nodige af te dingen. Dat komt vooral, omdat hij weinig tot geen gebruik
maakt van de inzichten van twee disciplines: de godsdienstgeschiedenis en de boekwetenschap.
Om met het eerste te beginnen. In het overzicht van de gang van de reformatie in
hoofdstuk 1 wordt een globale schets gegeven van de verschillende groeperingen:
doopsgezinden, sacramentariërs, gereformeerden en calvinisten worden kort gekarakteriseerd.
Over de lutheranen echter geen woord. Dat is vreemd, niet alleen omdat die
in de Zuidelijke Nederlanden aanvankelijk ruim vertegenwoordigd waren - voor
Antwerpen, waar in het begin toch de meeste uitgeversactiviteiten plaatsvonden,
wordt op een gegeven moment gesproken van een derde van de bevolking -, maar
vooral omdat het Schriftuurlijke lied bij Luther begint. In hoofdstuk 9 wijst Hofrnan
zelf op de directe invloed van diens liederen op de Nederlandse, maar in de voorgaande
hoofdstukken, die zijn eigenlijke onderzoek bevatten, doet hij daar niets mee.
De karakteriseringen van de behandelde geloofsrichtingen is vluchtig en oppervlakkig.
Terecht stelt de auteur bij herhaling dat de scheidslijnen vooral in het begin
vaag zijn. Maar gezien het feit dat een groot deel van zijn argumentatie berust op
veronderstelde confessionele verschillen tussen de bundels, hadden die hadden toch
preciezer gedefininieerd moeten worden.
Zo komen in de bundels Dit is een (schoon) suyverlick boecxken van de Amsterdamse
uitgevers Harmen]ansz. Muller en Cornelis Claesz. uit de jaren tachtig eenentwintig
liederen voor, waarvan de meeste ook in de gereformeerde Veelderhande liedekens
van 1556 staan. Uit tekstvergelijking maakt Hofrnan op, dat ze in deze laatste bundel
in gereformeerde zin zijn bijgesteld. Een van zijn conclusies is dat de hele groep
van eenentwintig sacramentarisch van karakter moet zijn geweest en al gestaan moet
hebben in een niet overgebleven versie van het Zuverlick boecxken die in 1549 verboden
werd. Hij wordt daarbij gesteund door het feit dat vier van deze liederen ook in
niet 'bijgestelde' vorm voorkomen in Een devoot ende profitelijk boecxken van 1539. De
varianten van Veelderhande liedekens 1556, waar deze hele redenering op berust,
84 BOEKBEOORDELINGEN
behoeven naar mijn gevoel echter meer adstructie dan de loutere mededeling dat ze
'reformatorischer' zijn. Is 'Sijn vruecht en al zijn leven / Wilt hem Christus minnelijck
gheven' werkelijk zoveel méér reformatorisch dan 'Sijn duecht etc.' ? En 'Door
lijden compt ons sijn eewicheyt goet' zoveel meer dan 'Door lijden komt dat eewigh
goedt'? De andere varianten zijn navenant. Trouwens, de hele redenering maakt mij
niet duidelijk waarom déze groep juist in niet 'bijgestelde' vorm in de verboden, en
niet bewaard gebleven, editie van 1546 zou moeten hebben gestaan.
Ook de afgrenzing ten opzichte van wat katholiek zou zijn, lijkt soms te geforceerd.
Dat, bijvoorbeeld, het noemen van Maria een 'roomse trek' zou zijn, waaruit zou
volgen dat het betreffende lied in een vroeg stadium van de hervorming ontstaan zou
moeten zijn, is toch wel een erg boude uitspraak. Uiteindelijk komt Ho&nan zelfs
tot de conclusie dat de Amsterdamse uitgaven van Muller en Claesz. uit de jaren
tachtig, bij gebrek aan reformatorisch-calvinistische liederen, voor katholieken
bestemd moeten zijn geweest, en leidt hij daaruit met terugwerkende kracht hetzelfde
af voor het, verboden !, boekje van 1546. Nu is het waar dat in de uitgaven van
Cornelis Claesz. een kerkelijke approbatie uit 1570 voorkomt, watinderdaad zou
kunnen wijzen op een katholieke doelgroep. Maar de conclusie dat wat voor de 'doctoren
van Leuven' in 1546 onaanvaardbaar was in 1570 blijkbaar wel kon, is mij al
te gemakkelijk. Tenslotte is de aanname dat beide bundels hetzelfde contingent
reformatorische liederen bevatten niet meer dan een veronderstelling.
Hetzelfde geldt voor de conclusie dat de vrijwel eendere en gelijktijdige uitgave
van concurrent Harmen ]ansz. Muller, waarin deze approbatie ontbreekt, dus ook
voor katholieken bestemd zal zijn geweest. Kan er geen sprake zijn geweest van een
algemene, pluriforme bruikbaarheid? Een echt mancum lijkt mij hier dat Ho&nan
een ander, ouder, door Muller uitgegeven liedboek, Een suyverlick boecxken - dat mij
veel roomser lijkt - niet vergelijkenderwijs in zijn onderzoek betrokken heeft. Waar
hij geen rekening mee houdt, is de grote groep algemeen evangelisch gelovigen die
juist in veel Hollandse steden sterk vertegenwoordigd is geweest.
Steeds valt op dat de auteur op grond van een beperkt aantal, soms wel, maar soms
ook veel minder overtuigende varianten de tegenstellingen aanscherpt en de bundels
een bepaalde confessionele signatuur toeschrijft. Zo bij de vergelijking tussen
de sacramentarisch-reformatorische en de doopsgezinden uitgaven van de
Veelderhande liedekens van respectievelijk 1556 en 1558 (sacramentarisch-gereformeerd)
en [1559] (doopsgezind). De op zichzelf wel overtuigende varianten in één
lied worden hier aangevoerd om te betogen, dat de editie [1559] terug moet gaan op
een oudere doopsgezinde uitgave uit de jaren 1550-54, die ook ten grondslag zou
hebben gelegen aan de verschillende in sacramentarisch-gereformeerde geest bijgestelde
uitgaven. Het gaat toch niet aan een dermate verstrekkende conclusie te verbinden
aan één geval!
Bovendien gaat dit soort ingenieuze redeneringen voorbij aan het feit dat er veel
materiaal verloren is gegaan. Tè veel om op louter inhoudelijke gronden een tekstoverlevering
te reconstrueren. Wil men in dat opzicht iets bereiken, dan zal men alle
varianten, en juist ook de niet-inhoudelijke, in het onderzoek moeten betrekken. De
zo gereconstrueerde tekst-filiaties zouden ten grondslag dienen te liggen aan inhoudelijke
analyses. Alleen op die manier kan de bestudering van tekstmateriaal inforBOEKBEOORDELINGEN
85
matie opleveren over het uiteenlopen in confessioneel opzicht van de verschillende
geloofsrichtingen. Wat hier echter gebeurt is, dat veronderstelde kennis van confessionele
verschillen gehanteerd wordt om het materiaal, waaruit die kennis verkregen
moet worden, te ordenen. Maar dat leidt onvermijdelijk tot cirkelredeneringen.
Met het voorgaande zijn we aangeland bij de boekwetenschappelijke kant van de
zaak. Wat deze studie vooral ontbeert, is een zowel interne als externe bibliografische
onderbouwing. Dat Harmen ]ansz. Muller vanwege zijn uitgave in de jaren
tachtig ook beschouwd moet worden als de drukker-uitgever van het Zuverlick boeexken
van 1546, is een slag in de lucht. En is een keizerlijk privilege wel een voldoende
argument om Een devoot ende profitelijk boecxken van 1539 als onverdacht katholiek
te bestempelen?
Maar erger wordt het als het gaat om de identificatie van drukkers en drukken.
Dat de naam van de drukker van de Veelderhande liedekens van 1556, Magnus vanden
Merberghe van Osterhout, een pseudoniem is, wordt algemeen aangenomen.
Kronenberg komt, op grond van typografisch materiaal, tot een identificatie met
Niclaes van Oldenborch. Hofman doet dit af met 'merkwaardig, maar geen waterdicht
bewijs'. Zelf komt hij met allerlei contextuele en inhoudelijke afwegingen die
leiden tot de gevolgtrekking dat Niclaes vanden Berghe de drukker moet zijn
geweest. De meest overtuigende daarvan is wel, dat de drukker van de uitgave van
1558, Gillis van der Erven, diens compagnon was. Maar hoe waarschijnlijk de argumenten
ook klinken, de enige zekere basis voor identificaties is nu eenmaal het typografische
materiaal. De werkelijkheid kan bijster onwaarschijnlijk zijn. Hofman had
Kronenbergs identificatie niet met een waarschijnlijkheidsredenering af mogen
doen en zijn eigen oplossing niet zonder typografisch onderzoek mogen postuleren.
Hetzelfde geldt voor de gereformeerd-calvinistische bundel Gheestelicke liedekens
van 1563, waaraan een extra katern (?) met eigen titelpagina, eigen voorwoord en vijf
extra liederen is toegevoegd. Uit de beschrijving kan ik niet opmaken hoe de zaak
precies in elkaar zit. De kwestie is niet zonder belang, omdat Hofman er conclusies
uit trekt over een op het laatste moment ingrijpen door de fel calvinistische dichter
'God werckt den wille ende tvolbringhen', die de meer gematigde Van der Erven tot
deze aanvulling gebracht zou hebben.
Vooral de onderlinge verhouding van de vele liedboeken van doopsgezinde signatuur
blijft zonder typografisch onderzoek duister. Zijn de verschillende edities van
de Veelderhande liedekens van 1579 (2x), 1580 en 1582 (2x) inderdaad verschillende
edities, of zitten er bijvoorbeeld (al dan niet gedeeltelijke) titeluitgaven tussen?
Maar terug naar de inhoud. Tegenover de uitvoerige bespreking van de achtereenvolgende
liedboeken maakt de behandeling van de inhoud daarvan in hoofdstuk
9 een wel erg impressionistische indruk. Na al het voorgaande wekt het verbazing dat
hier, waar het toch gaat om de uitdrukking van de toenmalige ervaringswerkelijkheid,
nu juist géén onderscheid tussen de verschillende geloofsrichtingen wordt gemaakt.
Dat geldt nog sterker voor de bespreking van de opmerkingen over het zingen in
de verschillende voorwoorden. Indien ergens, dan was hier een verdere confessionele
onderbouwing mogelijk en nodig geweest. Het wekt verbazing dat deze uitspraken
nergens worden vergeleken met Luthers voorrede tot zijn Geystliche gesangk
Buchleyn en met Calvijns opmerkingen over het zingen van psalmen. Het 'Totten
86 BOEKBEOORDELINGEN
Sanger' van Magnus vanden Merberghe bij diens Veelderhande liedekens van 1556
doet mij bijvoorbeeld erg aan Luther denken. Zou die waarneming juist zijn, dan
valt de grond weg onder Hofmans veronderstelling dat dit voorwoord afkomstig
moet zijn uit een eerdere doopsgezinde uitgave. Wat voor hem juist een van de redenen
was om het bestaan van een dergelijke uitgave (die hij dateert op 1550-54) te
veronderstellen. In de 'Voorreden' van Jacob de Boot bij de Schriftuerlicke liedekens
van 1580 beluister ik daarentegen Calvijn, en dat zou Hofmans opmerking over dit
liedboek als het meest calvinistische juist steunen.
Alle kritiek neemt niet weg, dat enkele hoofdlijnen van het boek mij juist lijken.
Dat vanaf 1556 de doopsgezinde en gereformeerde liedboeken zich steeds duidelijker
als zodanig profileren, lijkt mij onweerlegbaar, evenals het feit dat het gereformeerd-
calvinistische aandeel in de liedproduktie aanzienlijk groter is geweest dan
wel werd verondersteld. Van een duidelijke breuk met de roomskatholieke liedcultuur,
en met name met die van de Moderne Devotie, ben ik minder overtuigd. Als
Magnus vanden Merberghe er in 1556 op uit was doperse en roomskatholieke elementen
uit zijn Veelderhande liedekens te weren, dan kunnen dié teksten, zelfs in niet
'bijgestelde' vorm, geen argument zijn voor een dergelijke breuk. Er kunnen in de
verboden en verloren editie van 1546 allerlei teksten gestaan hebben die dichter bij
het roomskatholieke lied aansloten. Trouwens, is Hofmans uiteindelijke conclusiedat
juist die bundel, met zijn kleine contingent reformatorische maar ook voor de
meeste katholieken aanvaardbare teksten, over het geheel genomen roomskatholiek
moet zijn geweest - niet eerder een argument voor een geleidelijke overgang?
Maar juist of onjuist, Hofmans studie vertoont te veel, vooral methodische,
gebreken om niet te spreken van een gemiste kans.
Marijke Spies
87
Signalementen
Denken over dichten: dertig eeuwen poëticale reflectie / onder red. van: Jan den
Boeft ... [et al.]. - Amsterdam: Amsterdam University Press, cop. 1994. - 214 p. ;
24cm
ISBN 90-5356-091-2 Prijs:! 49,50
Onder de titel Denken over dichten stelden leden van de vakgroep Literatuurwetenschap van
de Universiteit Utrecht een bundel samen met poëticale teksten uit de Europese literatuurgeschiedenis.
Beginnend vóór Plato en eindigend bij Bertolt Brecht komen allerlei auteurs
aan het woord over de functie en status van literatuur, bijvoorbeeld Cicero, Van Boendale,
Sidney, Racine, Batteux, Schlegel, Novalis, Flaubert en Artaud. De bedoeling van de redactie
was een beeld te geven van de ontwikkeling van het poëticale discours vanaf de Griekse
oudheid tot ca. 1950. Met teksten over poëzie, proza en toneel wordt het literaire terrein over
de gehele breedte bestreken.
Elk van de zeven tijdvakken is van een beknopte inleiding voorzien en ook ieder fragment
- alle primaire teksten zijn in het Nederlands vertaald - krijgt een korte karakterisering mee.
Blijkbaar was er maar weinig ruimte voor de toelichtingen: de editeurs nemen nogal eens grote
stappen, die de lectuur voor minder deskundige lezers niet zullen vergemakkelijken. Ook bij
de keuze van de fragmenten is sterk geselecteerd: van de Nederlandse schrijvers, om slechts
één taalgebied als voorbeeld te noemen, hebben vooralsnog alleen Van Boendale, Stinstra en
Bilderdijk een plaatsje gekregen. Zeker als men bedenkt dat in het Nederlands geen met deze
bundel vergelijkbare uitgaven bestaan, zou een volgende druk dus zowel wat de toelichtingen
als de keuze van fragmenten betreft wel wat ruimer bemeten mogen zijn. Dat neemt niet weg
dat Denken over dichten nu al een handige aanvulling op de poëticale boekenkast is.
Lia van Gemert
Cyclification : the development of narrative cycles in the Chansons de Geste and
the Arthurian Romances / ed. by Bart Besamusca ... [et al.]. - Amsterdam [etc.] :
North-Holland, 1994. - VII, 235 p. ; 25 cm. - (Verhandelingen Afdeling
Letterkunde / Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, ISSN
0065-5511 ; dl. 159)
ISBN 0-444-85781-8 Prijs:! 78,-
Op 17 en 18 december 1992 werd er in Amsterdam een colloquium gehouden over de ontwikkeling
van cycli van verhalen, een bekend verschijnsel in de middeleeuwse literatuur. Een
groep teksten is een cyclus wanneer aan drie criteria is voldaan. De verschillende delen zijn
met elkaar verbonden door vaste personages aangevuld met eventuele voorouders en nakomelingen.
Ten tweede hebben de gebeurtenissen een chronologische volgorde: meestal
wordt er een ontwikkeling beschreven. Als derde criterium geldt dat de afzonderlijke teksten
met elkaar verbonden moeten zijn door verwijzingen naar gebeurtenissen uit andere delen.
Zowel in de Karelepiek als in de Arturliteratuur bestaan grote cycli. Een argument voor de
Nederlandse afdelingen van de Société Rencesvals en de Société Arthurienne om vooraanstaande
binnen- én buitenlandse specialisten uit beide gebieden bijeen te brengen en ze zo de mogelijkheid
te bieden ideeën over cyclusvorming uit te wisselen. Traditioneel zouden de resultaten
van het onderzoek binnen het eigen genre gebleven zijn. Zo sluit het colloquium aan bij de
moderne opvatting dat de onderverdeling van de ridderepiek in strikt gescheiden subgenres
wellicht niet overeenkomt met het literaire bewustzijn in de middeleeuwen. De teksten van de
lezingen op het colloquium zijn gebundeld in Cyclification. Het boek opent met de verslagen
88 SIGNALEMENTEN
van vijflangere, plenaire lezingen waarin diverse vormen en kenmerken van cyclusvonning aan
de orde komen. De kenmerken worden toegelicht met voorbeelden uit verschillende literaire
tradities, zoals de Franse Tristan en prose, de chansons de geste, de Oudnoorse Karlamagn'lis saga
en de Middelnederlandse Lancelotcompilatie. De overige bijdragen, 'discussion notes' , zijn gecentreerd
rond vijf thema's: typologische, codicologische, biografische, structurele en thematische
aspecten van cyclusvorming alsmede aspecten die het ontstaan en de ontwikkeling van cycli
betreffen. Het gevolg van deze opzet is dat er in relatief weinig bladzijden veel benaderingswijzen
van het verschijnsel cyclusvonning in diverse tekstensembles gegeven worden, hetgeen interessant
is voor specialisten in beide genres, maar ook voor studenten middeleeuwse literatuur.
Het boek heeft een register op auteursnamen en titels van literaire werken.
Marjolein Hogenbirk
The lives of the illustrious Netherlandish and German painters, from the first edition
of the Schilder-boeck (1603-1604) / Karel van Mander ; preceded by The
lineage, circumstances and place of birth, life and works of Karel van Mander,
painter and poet and likewise his death and burial, from the second edition of the
Schilderboeck (1616-1618) / with an introd. and transl. [from the Dutch], ed. by
Hessel Miedema. - Doornspijk : DAVACO, 1994. - 510 p. ; 29 cm
Vol. I: The text.
ISBN 90-70288-85-0 Prijs:! 195,-
Het Schilder-boeck van Karel van Mander uit 1603-1604 is een van de belangrijkste kunsthistorische
bronnen voor de kennis van de Nederlandse en Duitse schilders tot het einde van de
zestiende eeuw. Voor literatuurhistorici is Van Manders tekst altijd interessant geweest als
voorbeeld van een serie normatieve biografieën. In de laatste jaren wint het inzicht veld dat
daarmee de bestuderingsmogelijkheden van het boek nog lang niet zijn uitgeput. Er is te denken
aan onderzoek naar Van Manders gebruik van de retorica en van narratieve structuren; aan
studie van de artistieke receptie in de jaren rond 1600; aan een sociaal-historische benadering
die let op de uitbeelding van de seksen en de standen, of op de inbedding van de schilderkunst
in een zich snel emanciperende burgerlijke samenleving. Veel van dit onderzoek moet nog
worden verricht, maar het is te danken aan de inspanningen en de talrijke publikaties van
Hessel Miedema, de Van Mander-kenner bij uitstek, dat het grote wetenschappelijke belang
van het Schilder-boeck allerwegen wordt ingezien. Dat geldt met name in internationaal perspectief.
Buitenlandse (kunst)historici die de cultuur van de Republiek bestuderen, komen
allemaal te eniger tijd met Van Mander in aanraking.
Er bestond echter geen goede uitgave van de levens der doorluchtige Nederlandse en
Hoogduitse schilders. De Wereldbibliotheekeditie van Mirande en Overdiep was populair, maar
als parafrase wetenschappelijk niet toereikend. De Engelse vertaling door Van de Wall uit 1936
was verouderd, niet meer te koop en bevatte onbetrouwbare toelichtingen. Ook de Utrechtse facsimile-
uitgave van 1969 was inmiddels uitverkocht. De tijd was dus rijp voor een op de internationale
markt gerichte standaardeditie in het Engels. Het sprak vanzelf dat Miedema de leiding
van het project en de hoofdredactie op zich zou nemen. Het geplande resultaat is omvangrijk: de
uitgave zal zes delen omvatten van ieder ruim 500 bladzijden. Per deel bedraagt de prijs f 195, -.
Deel I is thans verschenen in voortreffelijke typografische uitvoering. De in gotische letter
gezette Nederlandse tekst van 1603-1604 is in facsimile afgedrukt. Van Manders eigen
levensbericht uit 1618 gaat aan de Levens vooraf. De adequate Engelse vertaling van de hand
van Michael Hoyle, Jacqueline Pennial-Boer en Charles Ford staat direkt naast het zeventiende-
eeuwse Nederlands, wat vergelijken heel makkelijk maakt. De keuze van de aan deze
uitgave ten grondslag liggende edities en exemplaren wordt zorgvuldig verantwoord.
Dit eerste deel, dat betrekkelijk los staat van de nog te volgen banden met toelichtingen en
index, bevat de tekstweergave van de folio's 196ro-30Ov° van het Schilder-boeck. De volgende
vier delen zullen commentaar bevatten op Van Manders tekst, met analyses van zijn bronnen,
SIGNALEMENTEN 89
betrouwbaarheid, thematiek en receptie. Het relevante wetenschappelijke materiaal
betreffende de behandelde schilders wordt verwerkt en alles zal zo volledig mogelijk worden
verduidelijkt met illustraties. Het laatste deel is bestemd voor een zeer uitvoerige algemene
index. Het is mogelijk zich bij de uitgever te abonneren op de hele serie.
ArieJan Gelderblom
Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt / M.A. Schenkeveld-Van der
Dussen. - Utrecht: Bijleveld, 1994. - 240 p.
ISBN 90-6131-351-1 Prijs:f 47,50
In 1991 verscheen Dutcb Literature in tbe Age of Rembrandt. Tbemes and Ideas, waarin M.A.
Schenkeveld-van der Dussen een buitenlands publiek kennis laat maken met de Nederlandse
zeventiende-eeuwse letterkunde. Veel buitenlanders zijn wel geïnteresseerd in andere aspecten
van de Nederlandse Gouden Eeuw, in het bijzonder de schilderkunst, maar laten de literatuur
uit die periode links liggen. Wie evenwel de tijd van Rembrandt wil leren kennen, kan
niet om de letterkunde heen, die eveneens floreerde en een belangrijke rol in de samenleving
speelde. Dat betekent niet dat de beeldende kunst in dit boek buiten beschouwing blijft.
Integendeel, er wordt vaak naar verwezen. Daar geeft de zeventiende-eeuwse literatuur ruimschoots
aanleiding toe en het geeft bovendien de beoogde lezer de gelegenheid zich af en toe
te verplaatsen naar terrein waarmee hij wellicht meer vertrouwd is.
Teksten uit onze Gouden Eeuw zijn in deze tijd voor de meeste Nederlanders exotischer
dan hedendaagse literatuur uit het buitenland. Daarom is het goed dat er nu een Nederlandse
versie van Dutcb Literature in tbe Age of Rembrandt is. Ook voor hen die wel enigszins in het
onderwerp zijn ingevoerd en ooit eens wat van Vondel, Hooft, Huygens of Cats hebben gelezen,
is Nederlandse literatuur in de tijd van Rembrandt de moeite waard. Het boek maakt immers
duidelijk dat er ook in de literatuurgeschiedenis heel wat vergeeld vernis is opgeruimd.
De tekst is voor de nieuwe uitgave hier en daar gewijzigd. Het gedeelte 'Poets in society'
is opgesplitst in 'Dichters in het land van Rembrandt' (hst. 1), dat nagaat waar het literaire
leven binnen de republiek gesitueerd was, en 'Producenten en consumenten van literatuur'
(hst. 2), waar de auteurs zelf en hun publiek in beeld komen. Voor het overige is de hoofdstukindeling
gelijk gebleven. Ook de vele tekstfragmenten zijn gehandhaafd. Aan de gedichten
die achterin de Engelse uitgave zijn opgenomen is een tiental toegevoegd, zodat men nu
van een kleine bloemlezing kan spreken. Nieuw is verder een afdeling met beknopte informatie
over leven en werk van 43 auteurs (p. 203-214). De verzorgde vormgeving en vele illustraties
maken ook deze Nederlandse versie tot een lust voor het oog.
Tineke ter Meer
Women of the Golden Age : an international debate on women in seventeenthcentury
Holland, England and Italy / ed. by Els Kloek, Nicole Teeuwen and
Marijke Huisman. - Hilversum: Verloren, 1994. - 190 p.
ISBN 90-6550-383-8 Prijs:f 39,-
Naar aanleiding van de tentoonstelling over leven en werk van de schilderes Judith Leyster is
op 1 en 2 juli 1993 in Haarlem een Engelstalige masterclass gehouden onder de titel 'Women
of the golden age'. Tien lezingen, verdeeld over drie aandachtsgebieden (achtereenvolgens:
zeventiende-eeuwse beeldvorming over vrouwen, hun sociale en culturele positie, en vrouwen
buiten hun 'normale' rol) werden van commentaar voorzien door evenzovele 'masters'.
Zowel de lezingen als de commentaren zijn in dit boek verzameld: het resultaat is een zeer
interessante, levendige bundel die niet alleen allerlei belangwekkende inzichten biedt, maar
ook veel aanknopingspunten voor nader onderzoek. '
90 SIGNALEMENTEN
Centraal staan vrouwen in de zeventiende eeuw in Nederland; gegevens uit het buitenland
dienen in de eerste plaats om het beeld van hun positie scherper te krijgen. Verschilde het
leven van Nederlandse vrouwen sterk van dat van andere vrouwen uit die periode? Werd het
beïnvloed door de economische bloei, en zo ja, op welke manier? In een heldere 'Introduction'
geeft Els Kloek een overzicht van de voornaamste benaderingen tot nu toe, om tenslotte een
pleidooi te houden voor gericht detailonderzoek aan de hand van concrete vragen.
De studies in dit boek zijn voorbeelden van zulk onderzoek. De eerste sectie bevat bijdragen
van Agnes A. Sneller, Lia van Gemert en Giesela van Oostveen over respectievelijk het beeld
van de vrouw bij Jacob Cats, Johan van Beverwijck en in Bredero's Klucht van de Molenaer. In
de tweede afdeling gaat Lotte C. van de Pol, aan de hand van de Amsterdamse ondertrouwregisters,
na wat er klopt van het beeld van de weinig mobiele, bij uitstek aan huis gebonden
zeventiende-eeu}Vse Nederlandse huisvrouw; Marybeth Carlson vergelijkt de stereotiep en
over 'de dienstmeid' met de feiten over leven en werk van vrouwelijk huispersoneel, zoals die
naar voren komen uit de Rotterdamse notariële archieven; Heidi de Marre onderzoekt de
denkwijze die ten grondslag ligt aan Simon Stevins al eerder gesignaleerde passie voor ordening
in de architectuur; Anne Laurence nuanceert de opvatting dat Nederlandse vrouwen in
sociaal en economisch opzicht een grotere vrijheid genoten dan hun zusters in Engeland. In
de laatste sectie, 'Transgressing Gender Codes', gaat het vooral om uitzonderlijke vrouwen
in de Republiek en elders: Anna Maria van Schurman en Antoinette Bourignon (door Mirjam
de Baar), de taakopvatting van de geleerde kloosterzuster Angelica Baitelli (Brescia 1588-
1650, door Silvia Evangelisti), en het optreden van Lavinia Fontana (Bologna 1562-Rome
1614), volgens de inleider (Caroline Murphy) 'the first truly sucesfull woman painter to practice
within an urban context in Western Europe'.
Het valt buiten het bestek van deze aankondiging om inhoudelijk op al deze bijdragen in
te gaan. Dat gebeurt trouwens al in de commentaren, die soms aanvullend zijn van aard, soms
ook uitgesproken kritisch - en die op hun beurt ook weer tot tegenspraak kunnen prikkelen.
Zo is de bundel duidelijk de neerslag van 'work in progress' , waarmee overigens niet betoogd wil
zijn dat er niet eveneens veel waardevolle onderzoeksresultaten aan ontleend kunnen worden.
Het belang ervan voor de Nederlandse literatuurgeschiedenis is evident. De referaten in
de eerste afdeling kunnen daar zonder meer als bijdrage aan gezien worden; de andere helpen
vooral om een scherper beeld van de maatschappelijke context te krijgen, zowel nationaal als
internationaal. Overigens zou men zichzelf onrecht doen door de maatstaf van bruikbaarheid
voor een bepaald vak al te angstvallig te hanteren: het boek is eenvoudig een plezier om te
lezen, ook door de verzorgde vormgeving.
Ton van Strien
De vrouw in de Renaissance / onder red. van: Arie-Jan Gelderblom en Haraid
Hendrix. - Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - 79 p. ; 24 cm. -
(Utrecht Renaissance studies)
ISBN 90-5356-106-4 Prijs:! 25,-
Al bijna een decennium lang organiseert de Universiteit Utrecht jaarlijks een interdisciplinair
colloquium over een centraal thema uit de Renaissance- en Barokperiode. De reeks Utrecht
Renaissance Studies, waarin de voordrachten gepubliceerd worden, heeft nu onderdak gevonden
bij de Amsterdam University Press. .
In De vrouw in de Renaissance zijn de lezingen van het colloquium van 1993 opgenomen,
voorafgegaan door een historiografische inleiding van de hand van Els Kloek. Zij geeft een
overzicht van de visies die op vrouwen uit de Renaissance ontwikkeld zijn, waarbij uiteraard
de stimulerende werking van vrouwengeschiedenis aan de orde komt. Daarna schrijft M.A.
Schenkeveld-van der Dussen onder de titel 'De vrouwelijke blik' onder meer over het werk
van protestantse Nederlandse dichteressen uit de Gouden Eeuw. Comelia Niekus Moore
belicht in 'Niet de geboorte maar de gewoonte' de visie van mannen op vrouwen, vooral aan
SIGNALEMENfEN 91
de hand van Johan van Beverwijcks Van de wtnemenheyt des vrouwelieken geslachts. Hoe autobiografieën
van Spaanse nonnen tot stand kwamen, bespreekt Sonja Herpoel in "'N osce te
ipsum" of: schrijven op bevel in Spanje' en tot slot wijdt maatschappijhistoricus Rudolf
Dekker een beschouwing aan de opvattingen over het moederschap in de autobiografie van
Hermannus Verbeecq. Deze vier voorbeelden uit het veld van onderzoek worden gevolgd
door een uitgebreide bibliografie, die nadere oriëntatie mogelijk maakt.
Lia van Gemert
Klinkend boeket : studies over renaissancesonnetten voor Marijke Spies / onder
red. van Henk Duits, Arie Jan Gelderblom, Mieke B. Smits-V eldt. - Hilversum :
Verloren, 1994. - 178 p. : ill. j 24 cm. - (Amsterdamse historische reeks. Grote
serie, ISSN 0929-9769 j 21)
ISBN 90-6550-399-4 Prijs:! 42,-
Ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van Marijke Spies, hoogleraar in de Geschiedenis
van de rhetorica en in de Oudere Nederlandse letterkunde te Amsterdam, stelden 28
Nederlandse en Vlaamse vakgenoten een 'klinkend boeket' samen. 'Dit "vriendenboek"',
aldus de redactie, 'bestaat niet uit het gebruikelijke mengelmoes van gelegenheidsbijdragen
[ ... l maar is een gerichte verzameling studies over het renaissancesonnet in de Nederlandse
literatuur' (p. 8). Gezien het uiterst informatieve en bruikbare resultaat kan deze opzet zeker
ter navolging worden aanbevolen. Naast 'docere' biedt het boek ook 'delectatio'. Voor het
laatste zorgt bijvoorbeeld de fraaie illustratie op de omslag: Bosschaerts schilderij Een vaas met
bloemen, symbolisch voor de inhoud van de tegelijk rijkgeschakeerde en coherente bundel.
De 27 chronologisch geordende korte studies zijn gewijd aan sonnetten uit de periode 1550
tot 1750. De artikelen laten het hele actuele spectrum der benaderingswijzen in de historische
letterkunde zien. Ze nodigen uit tot een wandeling door de geschiedenis van het Nederlandse
sonnet, waarbij de hoofdweg zo vaak mogelijk wordt verlaten om zijwegen te verkennen.
Weliswaar ontmoet men centrale figuren uit de literaire canon, zoals Bredero (E.K.
Grootes), Hooft (F. Veenstra, T. ter Meer, A. Leerintvelt) en Vondel (A.]. Gelderblom),
maar meestal gaat het om minder bekende gedichten. Verreweg de meeste artikelen presenteren
teksten van niet-gecanoniseerde dichters, waaronder acht van vrouwen: Eleonora
Carboniers (W. Waterschoot), een dichteres met de kenspreuk 'Rein van sinne' (M. van
Vaeck), Anna Roemers Visscher (M.A. Schenkeveld-van der Dussen, M.B. Smits-Veldt),
Katharina Lescailje (L. van Gemert), Titia Brongersma (M. Meijer Drees), Anna Morian (T.
van Strien) enJuliana de Lannoy (W.B. de Vries). Het is duidelijk dat hier de eerste vruchten
van het Utrechts-Leuvense onderzoek naar vrouwelijke auteurs worden geoogst.
Naast een biografische aanpak - door P.]. Verkruijsse als spannende speurtocht door de
archieven geënsceneerd - bieden de meeste artikelen min of meer gedetailleerde analyses van
het uitgangssonnet. De klemtoon ligt soms op syntactische kenmerken (metrum, rijm), bijvoorbeeld
in de bijdragen van W. Vermeer over Simon de Beaumont, en van T. ter Meer over
een 'sonetto continuo' van Hooft. Soms staan semantische aspecten centraal, zoals bij MA.
Schenkeveld-van der Dussen, die een alleen in handschrift overgeleverd sonnet van Anna
Roemers als mogelijk voorbeeld van het beroemde avondmaalssonnet van Huygens' Heilighe
daghen identificeert, of in P.E.L. Verkuyls analyse van een sonnet van Six van Chandelier.
Uitzichten op de genregeschiedenis verschaffen met name de artikelen van Chr.L.
Heesakkers en W.M.S. Reinders over een sonnet van Dousa, van K. Porteman over een sonnet
uit de cyclus 'Van de schoonheyt' in Apollo of Ghesangh der musen (1615), en van D.
Coigneau over een erotisch sonnet in de unieke Enigmata sive emblemata amatoria (1624). Een
boekhistorische invalshoek overweegt in de bijdragen van H. Luijten over Cats, van T.
Harmsen over de drukgeschiedenis van De Brunes Wetsteen der vernuften en van P. Visser
over KJioos kraam. Sonnetten als voorwerk bij andere tekstsoorten dan lied- of dichtbundels
behandelen H. Meeus (in een zeemansgids), ]. Konst en H. Duits (bij een drama) en M.
92 SIGNALEMENTEN
Barend-van Haeften (in een reisverslag).
Wanneer er wordt ingegaan op de pragmatische functie van de besproken sonnetten blijkt
vaak hun symbolische waarde ten aanzien van de positie van hun auteur enlof adressaat in
eigentijdse sociale netwerken. Interessante gegevens omtrent de relaties binnen de dichterswereld
verschaffen de artikelen van A.c.G. Fleurkens over Coomherts bijdrage aan het album
amicorum van Van Hout, van M.B. Smits-Veldt over de bevestiging van de vriendschap tussen
Hooft en Huygens door Anna Roemers, van A. Leerintvelt over Hoofts lof op Huygens'
Otia en van L. van Gemert over 'de vrouwenzucht' van Lescailje.
Maria-Theresia Leuker
Gedichten / Jacobus Bellamy ; met inl. en aantek. door P.J. Buijnsters. -
Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - VIII, 64 p. : facs. ; 24 cm. -
(Alfa)
ISBN 90-5356-107-2 Prijs:! 19,50
Onder de naam Alfa, literaire teksten uit de Nederlanden heeft de Amsterdam University Press
een begin gemaakt met een nieuwe reeks tekstedities. Haar bestaansrecht ontleent de reeks,
zoals de achterflap onthult, aan het 'gebrek aan betaalbare en leverbare tekstedities'. De
bedoeling is om proza, poëzie en toneel van de middeleeuwen tot 1940 in zulke edities op de
markt te brengen en daarbij zal de nadruk liggen op de canon, hoewel men het minder bekende
werk niet geheel zal laten liggen.
Wie dit progranuna leest, beseft onmiddellijk dat het hier gaat om een voortzetting van oude
reeksen als Nijhoffi Nederlandse klassieken en het Klassiek Letterkundig Pantheon. Dat is iets om blij
over te zijn, want beide reeksen zijn ter ziele gegaan en in de tweedehands boekhandel verramsjt.
Het zal wel toeval zijn, maar de continuïteit tussen de twee oude reeksen en de nieuwe
wordt nog eens benadrukt doordat als een van de eerste deel*s een bloemlezing uit de poëzie
van Jacobus Bellamy is verschenen. De bezorger ervan is P.]. Buijnsters, dezelfde die ruim
vijfentwintig jaar geleden voor het Klassiek Letterkundig Pantheon een editie van Bellamy's
poëzie heeft verzorgd. Toen ging het om een heruitgave van Bellamy's eerste bundel,
Gezangen mijner jeugd, nu dus om een bloemlezing uit zijn hele werk. De keuze deze keer voor
een bloemlezing is een gelukkige, omdat Gezangen mijner jeugd, zoals Buijnsters in zijn inleiding
zelf al schrijft, wel een aardige bundel is, maar ook een beetje veel van hetzelfde; en dat
terwijl Bellamy juist zo'n veelzijdig dichter is die zich bij elke nieuwe bundel lijkt te vernieuwen.
Bovendien maakt zo'n bloemlezing het mogelijk om naast een keuze uit de door Bellamy zelf
gebundelde poëzie ook enkele fragmenten in proza, een klassieker als Roosje en nog een paar
ongebundelde gedichten op te nemen.
De annotaties in deze uitgave zijn typografisch in twee groepen verdeeld: woordverklaringen
staan in de marge en de meer uitgebreide toelichtingen als voetnoten bij de tekst. Dat is overzichtelijk
en het ziet er mooi uit, zoals trouwens de hele uitvoering van dit boekje gunstig
afsteekt bij de edities uit de hierboven genoemde oudere reeksen. Minder mooi is echter dat
in vergelijking met de oudere uitgave van Gezangen mijner jeugd het aantal annotaties, met
name de uitgebreidere annotaties, een stuk minder is geworden. Waarom dat zo is, wordt nergens
verantwoord maar dat het jammer is, staat vast. Het kan toch niet zo zijn dat de poëzie
van Bellamy de afgelopen vijfentwintig jaar een stuk toegankelijker is geworden? Hetzelfde
geldt voor de inleiding: in 1968 kon Buijnsters nog beschikken over 20 bladzijden om
Gezangen mijner jeugd uitvoerig van commentaar te voorzien en stevig te plaatsen in zijn
Europese literaire context, nu krijgt hij niet meer dan 12 bladzijden voor een veel oppervlakkiger
overzicht van Bellamy's leven en werk. Hier is sprake van achteruitgang en ik kan mij
niet voorstellen dat Buijnsters hier vrijwillig voor gekozen heeft. Dit moet wel een beslissing
zijn geweest van redactie en uitgever; een beslissing met een vertrouwd eigentijds karakter:
als het er maar mooi uitziet, dan kan het binnenwerk gerust iets minder. Misschien is het wel
karakteristiek voor de ontwikkeling van de neerlandistiek en vooral voor de versobering die
SIGNALEMENTEN 93
het vak onder de druk van de politiek de afgelopen decennia heeft ondergaan, dat er bij zo'n
onmiskenbare vooruitgang in vormgeving tegelijkertijd sprake is van een niet minder in het
oog springende kwalitatieve achteruitgang. En eigenlijk mag men zelfs daarover niet klagen,
want dat een uitgever het aandurft om met zo'n reeks te beginnen, geldt vandaag de dag al
bijna als een daad van overmoed.
Deze kritiek doet overigens niets af aan het feit, dat de neerlandistiek zich gelukkig mag prijzen
met deze bloemlezing uit Bellamy's poëzie. De inleiding geeft in kort bestek een helder
beeld van Bellamy's leven en werk; en het boek als geheel vormt voor studenten Nederlands
- en voor hen is deze reeks in eerste instantie bedoeld - een uitstekende kennismaking met
zijn werk.
Olf Praamstra
Spiegel historiael / Jacob van Maerlant ; bloemlezing bezorgd door Frits van
Oostrom. - Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - V, 118 p. ; 24 cm.
- (Alfa)
ISBN 90-5356-096-3 Prijs:f 25,-
Bij de start van de Alfa-reeks vertegenwoordigtJacob van Maerlant de Middelnederlandse letterkunde.
Een bloemlezing uit diens Spiegel historiael wordt bezorgd door Frits van Oostrom,
die slechts 11 bladzijden nodig heeft om het leven en werk van de Vlaamse dichter, het verschil
tussen de Spiegel historiael en Maerlants bron (het Speculum historiale van Vincentius van
Beauvais) en de receptie van Maerlants magnum opus aantrekkelijk en deskundig in te leiden.
Van de twaalf gekozen tekstfragmenten, die samen bijna 3200 verzen tellen, zijn zeven
stukjes afkomstig uit de Eerste Partie, drie uit de Derde Partie en twee uit de Vierde Partie.
De hiernavolgende onderwerpen geven een indruk van de tekstkeuze: de proloog, God en de
schepping; Jozef en Assenech, alsmede de uittocht uit Egypte; Alexander de Grote; Julius
Caesar; het kerstverhaal; een Mariamirakel; wijsheden van Seneca; de heilige Hieronymus;
Clovis, Clothilde en de kerstening; Mohammed; Karel de Grote; de Eerste Kruistocht. Ieder
fragment wordt voorafgegaan door een korte inleiding.
De fragmenten zijn voorzien van woordverklaringen, die in de marges geplaatst zijn, en
enkele toelichtingen, die men onderaan de bladzijden vindt. Bij de verklaringen komt het
helaas regelmatig voor dat de vertaling niet ter hoogte van het betrokken vers staat, hetgeen
noodgedwongen vaak veroorzaakt wordt door de ruime hoeveelheid verklaringen, maar er
zijn ook gevallen waarbij er onzorgvuldig opgemaakt is.
De gekozen fragmenten maken niet alleen de indruk representatief te zijn voor de Spiegel
historiael, zij smaken veelal naar meer, naar het werk als geheel. De bloemlezing is een stimulans
voor studenten en andere geïnteresseerden om Maerlants geschiedverhaal in de uitgave
van De Vries en Verwijs ter hand te nemen, al dient men daarvoor ruim in de tijd te zitten.
Wie met zijn uren moet woekeren, kan zich zonder gewetensnood behelpen met Van
Oostroms keuze.
Bart Besamusca
Gysbreght van Aemstel / Joost van den Vondel; met inl. en aant. door Mieke B.
Smits-V eldt. - Amsterdam: Amsterdam U niversitj Press, 1994. - VII, 109 p. : ill.
; 24 cm. - (Alfa)
- Oorspr. uitg.: t'Amsterdam: by Wilhelm Blaeu, 1637.
ISBN 90-5356-055-6 Prijs: f 25,-
Vondels Gysbreght is alleen alom zijn literair-historische waarde een goede keuze voor de
Alfa-reeks: sinds 1637 heeft deze tragedie immers met wisselend succes deel uitgemaakt van
94 ONTVANGEN BOEKEN
de literaire canon. Het toneelstuk is mede daardoor in diverse uitgaven verkrijgbaar, maar het
merendeel daarvan is verouderd en niet zelden slechts spaarzaam ingeleid en geannoteerd. De
aan W.Gs. Hellinga opgedragen, editie van Smits-V eldt voorziet daarom in een behoefte. In
inleiding en tekstcommentaar is de stand van het onderwek tot en met 1993 verwerkt. De
inleiding vat overzichtelijk de gegevens over de toneeltraditie, Vondels bronnen en dramaopvattingen
en het Amsterdam van 1637 samen, terwijl ze tevens een korte inhoudssamenvatting
en analyse van het spel biedt. De tekst zelf heeft twee soorten aantekeningen meegekregen:
annotaties in de marge en uitgebreider commentaar in voetnoten. Zo wordt op
gedegen en tegelijk prettige wijze het strijdrumoer in de Amsterdamse kerstnacht van 1304
weer tot leven gebracht.
Mede dank zij de heldere bladspiegel is de uitgave een lust voor het oog. Ook aan de esthetiek
van het omslag heeft de uitgever aandacht besteed, met ton sur ton pastelachtige tinten.
Het enige nadeel hiervan is dat het boek slecht herkenbaar is in de boekenkast.
Lia van Gemert
ONTVANGEN BOEKEN 95
Ontvangen Boeken
Catalogus van de gedrukte werken aanwezig
in de collectie van het Bilderdijk-museum
gevestigd te Amsterdam. - Amsterdam :
[sj.], 1994. - 159 p. ; 30 cm. Prijs:! 20,-
Naar de letter: handboek editiewetenschap
/ Marita Mathijsen. - Amsterdam :
K.N.A.W. ; Assen: Van Gorcum, 1995.-
460 p. : ill. ; 25 cm
ISBN 90-232-2974-6 Prijs:! 69,50
Voortgang : jaarboek voor de N eerlandistiek
/ Vrije Universiteit, Faculteit der
Letteren, Subfaculteit Nederlands. - Jrg.
14 (1993-1994). - [Amsterdam] : Stichting
Neerlandistiek VU ; Münster: Nodus
Publikationen, 1994. - 24 cm
ISSN 0922-7865 Prijs:! 37,50
Over de ontwikkeling van absolute constructies
/ door ].A.M. Komen. - Amsterdam:
Buijten & Schipperheijn, 1994. -
xiii, 338 p. ; 24 cm
- Tevens proefschrift Universiteit van
Amsterdam, 1994.
ISBN 90-6064-853-6 Prijs:! 50,-
Family business: on the dictionary projects
of H. Poutsma (1856-1937) and
L.E.J. Brouwer (1881-1966) / Frits
Stuurman ; in samenw. met Hansa
Krijgsman. - Amsterdam : Stichting
Neerlandistiek VU ; Münster: Nodus,
1994. - 50 p. : ill. ; 21 cm. - (Cahiers
voor taalkunde, ISSN 0924-5545; 14)
ISBN 90-72365-39-9 Prijs:! 12,50
Inleiding in de generatieve morfologie /
Jan Don ... [et al.]. - Bussum: Coutinho,
1994. - 160 p. : fig. ; 22 cm
ISBN 90-6283-963-0 Prijs:! 34,50
Morfologie : de woordstructuur van het
Nederlands / Geert Booij en Ariane van
Santen. - Amsterdam: Amsterdam University
Press, 1995. - Ca. 210 p.; 24 cm
ISBN 90-5356-143-9
Woordenboek voor correct taalgebruik /
S. Theissen, L. Gehlen en]. Vromans. -
Leuven: Wolters Kluwer, 1994.
ISBN 90-309-9608-0 Prijs: BF 545
Benoemen : een beschouwing over de
faculté du langage / Geert Koefoed. -
Amsterdam: P.]. Meertens-Instituut voor
Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde,
1993. - VIII, 147 p.: ill.; 24 cm.(
Publikaties van het P. J. Meertens-Instituut
voor Dialectologie, Volkskunde en Naamkunde,
van de Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen; 20)
ISBN 90-70389-39-8 Prijs niet opgegeven
Woordenboek Nederlands / André
Abeling. - 5e verb. dr. - Utrecht: Het
Spectrum, 1994. - 1047 p. ; 22 cm. -
(Spectrum woordenboeken)
ISBN 90-274-2917-0 Prijs:! 49,90
De Nederlandse poëzie van de twaalfde tot
en met de zestiende eeuw in duizend en
enige bladzijden / [samengest. door]
Gerrit Komrij. - Amsterdam: Bakker,
1994. - 1263 p. ; 18 cm. - (Bert Bakker
bloemlezing)
ISBN 90-351-1388-8 Prijs:! 35,-
Boek van de wraak Gods / vert. [uit het
Middelnederlands] Wim van Anrooij. -
Amsterdam: Querido, 1994. - 151 p. ; 19
cm. - (Griffioen)
- Vert. van: Boec van der wraken. -
Snellaert, 1869. - Oorspr. uitg.: 1346 (eerste
versie).
ISBN 90-214-0580-6 Prijs:! 12,50
Stichtelijke lust: de toneelspelen van D.v.
Coornhert (1522-1590) als middelen tot
het geven van morele instructie / door
Anneke CG. Fleurkens. - Hilversum :
Verloren, 1994. - 422 p. : ill.; 24 cm
ISBN 90-6550-397-8 Prijs:! 69,-
Reisverslagen van Noord -Nederlanders
van de zestiende tot begin negentiende
eeuw: een chronologische lijst / samengest.
door R. Lindeman, Y. Scherf en R.M.
Dekker. - Haarlem: Stichting EgDdocument,
1994. - 218 p.; 24 cm "
ISBN 90-801744-2-4 Prijs niet opgegeven.
96 ONTVANGEN BOEKEN
Geestige en vermaeckelijcke reys-beschryving
naer oost-indien / Aernout van
Overbeke / uitg. en toegelicht door een
werkgroep van Utrechtse neerlandici. -
[Utrecht] Vakgroep Nederlands,
Universiteit Utrecht, 1994. - 86 p. : ill. ; 30
cm. - (Ruygh-bewerp ; 18)
Prijs:! 7,50
- Te bestellen bij A.J. Gelderblom,
Vakgroep Nederlands, Trans 10, 3512 JK
Utrecht.
Trou Moet Blijcken : bronnenuitgave van
de boeken der Haarlemse rederijkerskamer
'de Pellicanisten' / onder red. van
W.N.M. Hüsken, B.A.M. Ramakers,
F.A.M. Schaars. - Assen: Quarto, 1994. -
[620] p. ; 30 cm
Dl. 4: Boek D / met medew. van M.R.
Hagendoorn en].P.G. Heersche.
ISBN 90-5088-023-1 Prijs:! 140,-
De gedichten van Tesselschade Roemers /
[Maria Tesselschade Roemer Visscher] ;
uitg. en toe gel. door A. Agnes Sneller en
Olga van Marion, m.m.v. Netty van
Megen. - Hilversum: Verloren, 1994. -
159 p. : ill. ; 24 cm
ISBN 90-6550-018-9
De vrouw in de Renaissance / onder red.
van: Arie-Jan Gelderblom en Haraid
Hendrix. - Amsterdam : Amsterdam
University Pre ss, 1994. - 79 p. ; 24 cm. -
(Utrecht Renaissance studies)
ISBN 90-5356-106-4 Prijs:! 25,-
'k Wil rijmen wat ik bouw: twee eeuwen
topografische poëzie / samenst.: Arie Jan
Gelderblom. - Amsterdam : Querido,
1994. - 164 p. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0581-4 Prijs:! 12,50
Zeldzaame levens-gevallen van ].e.
Wyerman / Franciscus Lievens Kersteman ;
bezorgd door M. van Vliet. - Leiden :
Astraea, 1994. - 155 p. : ill. ; 21 cm. -
(Duivelshoekreeks ; no. 1)
- Te bestellen bij Uitgeverij Astraea,
Zoeterwoudsesingel 69, 2313 EL Leiden.
ISBN 90-75179-02-2 Prijs:! 39,50
Opkomst en val van een koffiehuisnichtje
(1727) / Jacob Campo Weyerman ; uitg.
door André Hanou ; in samenw. met Anita
van Beek ... [et al.]. - Leiden: Astraea,
1994. - 78 p. : ill. ; 21 cm. - (Duivelshoekreeks
; no. 2)
- Te bestellen bij Uitgeverij Astraea,
Zoeterwoudsesingel 69, 2313 EL Leiden.
ISBN90-75179-01-4 Prijs!29,90
Briefwisseling / Johannes Kinker; uitg.,
met ini. en comment. door A.J. Hanou en
G.]. Vis. - Amsterdam [etc.] : Rodopi,
1992-1994 - 3 dl. ; 22 cm. - (Atlantis, ISSN
0926-3195; 4, 6, 9)
ISBN 90-5183-689-9 Prijs:! 225,-
De burger schuddebuikt: een bloemlezing
uit het werk van de luimige dichters ].].A.
Goeverneur, P.T. Helvetius van den
Bergh, Jacob van Lennep, ]. van
Oosterwijk Bruijn en W.J. van Zeggelen /
samenst.: Anton Korteweg & Wilt Idema.
- Amsterdam: Querido, 1994. - 311 p. :
portr. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0582-2 Prijs:! 12,50
'Apocrief/de analphabetische naam' : het
historisch debuut van Lucebert in het licht
van de intertekst van Joodse mystiek en
Hölderlin / Anja de Feijter. - Amsterdam:
De Bezige Bij, 1994. - 389 p., [12] p. pI. :
ili. ; 24 cm
ISBN 90-234-3426-9 Prijs:! 79,50
JD)ii:nm~lDl:§ln~ , Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliestraat 37-a, 2313 BE Leiden, ~ederland Postbus 4578 Randburg 2125 Suid-Afrika
Voortbestaan in Gerechtigheid, over N.P. van Wyk Louw, 152 pag., 1986,f 33,95.
Het helende woord, over Elisabeth Eybers, door IIans Ester, Leidse Opstellen nummer
4,60 pag., 1987herdruk I 989,f 33,95.
De dichter-zanger J.H.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Cornets de Groot,
80 pag., 1990,f 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandse
vertaling, 148 pag., 1990,f 43,95 .
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nummer 11,
80 pag., 1991 f 13,95.
Langer dan één eeuw. Over Candlus, 306 pag., 1991, gebonden,f 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van Wilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nummer 12, 56 p.,1991,f 33,95.
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Ou Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nummer 13,76 pag.,1991,f 33,95.
Literatuur: een spel zonder grenzen, door Martien ].G. de Jong, 158 pag, 1991, register,
f 43,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Jan Greshoff, door
Jan]. van Herpen, nawoord van Pierre II. Dubois, 200 pag., 1991, regtster,f 43,95.
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nummer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multatuli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Tennorshuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinkenborg, 1991,f 43,95.
Proeve van slaapdkhten (1784), van O.e.F. Hoffham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illustraties, 1992,f 39,95.
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aart van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nummer 15, fi5 pag., 1992, f 33,95.
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Rittel" jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan]. van Herpen, 92 pag., 1992, f 33,95.
GezelIe gelezen, door Paul Claes, Leidse Opstellen nummer 16,68 pag., 1993,f 33,95.
Figuur en fluit. Martinus Nijhoff en DJ Opperman se opvattinge oor die literere kunswerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nummer 17,40 pag., 1992,f 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nummer 18, 76 pag., 1992, f 33,95.
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nunU11er 19, 108 pag., 1993,f 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,f 24,85.
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994 f33,95.
Spreiding en Binding, verhanden tussen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nummer 21,80 pag., 1994,f 33,95.
Mscheid van S. Vestdijk, door A1me Wadman, Leidse Opstellen nummer 22, 96 pag.,
1994,f 36,95.
Die vrou van die see. Indachtig IngridJonker, gedichten vanjan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994 f 24,95.
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,f 29,95.
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rl1fus Gouws, Ilse Feinauer, Fritz Ponelis, 518 pag.,
1994,.f 59,95.
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
A RTIKELE0<"
].W. Klein
'Het getal zijm:rjaren is onnaspeurlijk'.
Een herijking van de dateringen van de
handschriften en fragmenten met Middelnederlandse
ridderepiek
24 ]. Koppenol
Roem zonder rijm. 1'v1aurits ver'heerlijkt
in het Onrijmich Vreuchdenliedt
van Jan van Hout (1594)
44 W. van Zyl
De bijdragen van Nederlandstaligen
tot de Afrikaanse letter'kunde
54 F. CIa es
Simon Stevin als bron voor Kiliaan
65 A.M. Duinhoven
Filologie en computer
BOEKBEOORD ELINGEN
80 The poetry of Hugo Grotius.
Original poetry 1604-1608. Ed. by
E. Rabbie. (De dichtwerken van
Hugo Grotius / 1: Oorspronkelijke
dichtwerken. Deel 2, pars 4A-B)
(c. Heesakkers)
ABONNEMENTEN
82 B. Hofman: Liedekens vol gheestich
confoort. Een bijdrage tot de kennis
van de zestiende-eeuwse schriftuurlijke
lyriek
(M. Spies)
87 SIGNALEMENTEN
95 ONTVANGEN BOEKEr-:
Voor alle zaken betreffende abonnementen, verschenen afleveringen en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: Stichting Dimensie, Leliestraat 37 A, 2313 BE Leiden.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt voor particulieren f 98,- , voor instellingen
f 148,- en voor studenten, AIO's en OIO's f 49,-.
Auteurs van artikelen krijgen abonnementskorting: auteurs die nog geen abonnee zijn,
kunnen twee jaargangen voor f 130,- ontvangen; abonnee-auteurs ontvangen de jaargang
volgend op die waarin hlID artikel verschijnt voorf 65,-
(alle prijzen excl. verzendkosten en BT\V)
Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 2
&mensie
S T L C 11 TIN G DIM E ;-.: S 1 E - L F. 1 DEN - 1 9 9 5
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr.J . ~oordegraaf
dr. O. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a .v. dr. A.Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en bibliografie. Het
artikel dient te beginnen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de drukproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverwrging, noten en literatuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verwcht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebruik te maken van onderstaande
afkortingen:
WNT Woordenboek der
~ederIandsche Taal
MNW Middelnederlandsch
Woordenboek
RGI J.J. Mak: Rhetoricaal
glossarium
BMDC Bijdragen en mededelingen
van de dialectencommissie
FdL Forum der Letteren
HCDT Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
LB Leuvense bijdragen
MKA, Lett. Mededelingen van de
Koninklijke ~ederIandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
Ntg De nieuwe taalgids
SpL Spiegel der Letteren
TNTL
TT
VMKA
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdrukken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdrukken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
boeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken. Ongevraagd toegewnden
boeken worden niet geretourneerd.
ISS~ 0040-7550
Maria Tesselschade Roemers Visscher
Ten geleide
Op 4 november 1994 verwierf de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde een
zeventiende-eeuws manuscript met twee gedichten van Maria Tesselschade Roemers
Visscher aan Constantijn Huygens.1 Het manuscript - overigens geen autograaf -
werd door Olga van Marion en A. Agnes Sneller teruggevonden in het Kapucijnerklooster
te 's-Hertogenbosch, tijdens hun speurtocht naar handschriftelijk materiaal
voor de editie De gedichten van Tesselschade Roemers.2 Ter gelegenheid van de presentatie
van deze uitgave en de aanbieding van het handschrift organiseerden de
Stichting vrouwengeschiedenis van de vroegmoderne tijd en de Leidse vakgroep
Nederlands een studiedag. Drie van de daar gehouden voordrachten worden in deze
aflevering van het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde gepubliceerd.
Het motto van de studiedag was 'De dichter Tesselschade Roemers'. Door de term
'dichter' voor een vrouw te gebruiken en steeds haar achternaam te vermelden, werd de
aandacht gevestigd op de wetenschappelijke traditie die dichteressen (zeker die uit het
verleden) meestal enkel bij de voornaam noemt en door middel van suffixen expliciet
als niet-man signaleert. Als de familienaam eenmaal gevallen is, vervolgt men vaak met
Anna Maria (van Schurman), Katharina (Lescailje) of Elisabeth Maria (Post). Deze
gewoonte heeft er in een aantal gevallen toe geleid dat de achternaam van de schrijfster
nogal eens weggelaten wordt: Maria Tesselschade, Betje en Aagje. Observaties als
deze komen voort uit een onderzoeksperspectief dat met name door vrouwenstudies
ontwikkeld is, en veelal met de term 'gender' wordt gekenschetst. 'Gender' duidt op
de in een bepaalde cultuur heersende gedragscodes voor mannen en vrouwen. Met
behulp van dit instrument kan men teksten analyseren tegen de achtergrond van de
tradities, verwachtingspatronen, normen en waarden binnen een samenleving.3 In hun
lezingen gingen de sprekers op verschillende aspecten van dit type onderzoek in.
Dat de notie 'gender' voor de studie van Tesselschade een vruchtbare invalshoek
is, toonde Mieke B. Smits-Veldt al aan in de biografie Maria Tesselschade. Leven met
talent en vriendschap: vrienden als Huygens en Barlaeus baseerden hun oordeel over
Tesselschade immers niet alleen op haar kunstzinnig talent, maar ook op haar
levensomstandigheden.4 Zo wezen ze na de dood van haar man herhaaldelijk op de
mogelijkheid van een tweede huwelijk, maar Tesselschade verkoos niet te hertrouwen.
In haar artikel 'Ieder haar waarom' verbindt Marit Monteiro deze keuze met
Tesselschades overgang naar het katholieke geloof, dat de weduwenstatus hoger
waardeerde dan het protestantse.
Agnes Verbiest belicht in 'Een porseleinkast in de jungle' een ander aspect van de
genderstudie. Zij analyseert de problemen die zich voordoen bij het schrijven van
wetenschappelijke teksten over vrouwen, en wijst op het risico dat men de in de taal
vastgelegde cultuur argeloos reproduceert, zoals de gewoonte dichteressen uitsluitend
met hun voornaam aan te duiden. Het is echter niet voldoende dergelijke risico's te
98 TEN GELEIDE
onderkennen: Verbiest toont aan dat de onderzoeker alert dient te zijn op de ideologische
lading van zijn formuleringen en roept op tot een zorgvuldig taalgebruik.
In 'Een sonnet van Tesselschade Roemers in genderperpectief' ten slotte, interpreteert
A. Agnes Sneller het gedicht 'Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronck
nam' achtereenvolgens met behulp van de traditionele filologische methode en vanuit
het genderperspectief. Beide leeswijzen leiden naar zeventiende-eeuwse gedragscodes
voor leden van de adel, bijvoorbeeld inzake het begrip eer. Vestigt de traditionele
methode de aandacht op de normen en waarden die voor mannen golden, de
nieuwe zienswijze signaleert de verwachtingen omtrent vrouwen.
De genderinvalshoek, die zich vooral de laatste 25 jaar in de cultuurwetenschappen
gemanifesteerd heeft, werd door letterkundigen aanvankelijk met name aan contemporaine
werken en auteurs getoetst. De laatste jaren wordt, ook in Nederland, de historische
literatuur in toenemende mate bekeken op cultuurgeladen boodschappen.5 In
het geval van Maria Tesselschade Roemers Visscher blijkt dat op een aantal punten tot
een verscherping van het beeld te leiden. De redactie van het Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde hoopt dan ook met deze aflevering een bijdrage te leveren aan de discussie
rond de waarde van het genderonderzoek. Ze is de auteurs erkentelijk voor hun
medewerking en dankt tevens Mieke B. Smits-Veldt voor haar bereidheid de uitgave
van de gedichten van Tesselschade Roemers op zo korte termijn te recenseren.
Namens de redactie,
Lia van Gemert
NOTEN
1 De beginregels van de gedichten zijn resp. 'Claes seijde tegens Trijn, wat doe je weer te
Mis' en 'Ons beijder Vader seijdt, wiens Woord de Waerheijdt is'; het handschrift wordt
bewaard in de UB Leiden onder het signatuur: Ltk 2180. Zie de foto op p. 99. .
2 Tesselschade Roemers: De gedichten van Tesse/schade Roemers. Uitgegeven en toegelicht
door A. Agnes Sneller en Olga van Marion. Hilversum 1994. Zie ook de recensie van dit werk
door Mieke B. Smits-Veldt elders in dit nummer.
3 Zie voor een nadere toelichting op het begrip 'gender' en een evaluatie van de onderzoeksresultaten
op diverse wetenschapsterreinen: M.E. Wiesner: Women and Gender in Early
Modern Europe. Cambridge, 1993. (New Approaches to European History, 1).
4 Mieke B. Smits-Veldt: Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen, 1994.
5 Zie bijvoorbeeld: A.]. Gelderblom: Mannen en maagden in Hollands tuin. Interpretatieve
studies van letterkunde 1550-1781. Amsterdam, 1991, en: Women ofthe Golden Age. An international
debate on women in seventeenth-century Holland, England and Italy. [Red) E. Kloek [e.a.).
Hilversum, 1994. Voor een samenvatting van relevante ontwikkelingen in het onderzoek naar
de Renaissanceperiode, zie: E. Kloek: 'De Renaissance en vrouwen. Een historiografische
inleiding'. In: De vrouw in de Renaissance. [Red.) A.]. Gelderblom en H. Hendrix. Amsterdam,
1994, p. 1-10.
AAllss aannkkeerrppllaaaattsseenn vvaann ddee ccoolllleeccttiieevvee nnaattiioonnaallee herinnering en iiddeennttiitteeiitt mochten
Marlt Monteiro
leder haar waarom
Betekenis van geloof en geloofsbeleving voor vrouwen in de tijd van
l
Abstract - 1641 Alkmaar, weU as by the tragic loss ofher husband and two daughters. In this article another
more approval among Catholics than among Protestants. Whereas the virginal
or celibate state life was highly respected Catholic circles, Protestants considered
marriage as the 'natural' destination of a woman's life. An analysis of
women the Early Modem period.
De herdenking van het vierhonderdste geboortejaar van de dichter Tesselschade
gedenksteen in de gevel van haar geboortehuis aan de Geldersekade in Amsterdam.2
lieu de mémoire: Visscher de storm bij Texel rond de kerstdagen van 1593 en de materiële verliezen
In anderen een oriëntatiepunt in de vaderlandse geschiedenis. Dit gebeurde onder
andere door de uitgifte van een postzegel in 1938. Deze zomerzegel was bruin van
in 3 4 zeker wanneer we bedenken dat van de 1006 zegels die de P1T in de periode
1941.5
Dat de keuze van het comité zomerzegels op Tesselschade viel, was te danken aan
TNTL 111 (1995) 100-116
Tesselschade Roemers.In the poet Tesselschade Roemers acknowledged her Catholic
religious conviction. This confessional choice can be explained by her ideal of religious
unity, by the social-religious circumstances of her hometown Allanaar, as
well possible explanation is explored. Her decision not to remarry probably met with
in in natura!' Tesselschade Roemers' motives sheds some light on the meaning of religion for
in Roemers is opgeluisterd met tal van activiteiten, waaronder de plaatsing van een
Hiermee werd echter niet het eerste gedenkteken voor Tesselschade opgericht. Zij
was sinds haar geboorte zelf een in haar voornaam herdacht Roemer
die hij daarbij had geleden. later eeuwen werd Tesselschade Roemers ook voor
kleur en had een waarde van vier cent. Het portret op de zegel was geënt op het vrouwenportret
gemaakt door Hendrick Goltzius, waarvan 1952 werd aangetoond dat
het niet Tesselschade Roemers verbeeldt.De historica Liesbeth Kortbeek constateert
dat Tesselschade de eerste vrouw was die op een postzegel werd vereeuwigd,
koninginnen en zinnebeelden daargelaten.Voorwaar, geen geringe postume prestatie;
PTT 1906-1975 uitgaf, er naast de koninginne- en zinnebeeldige zegels maar liefst zeventig
gewijd waren aan beroemde mannen en slechts twee aan vermaarde vrouwen.
Want behalve Tesselschade prijkte ook Aagje Deken op een zomerzegel, en wel in
haar sociale en culturele betekenis. Het comité zag in haar 'de begaafde tijdgenoote
van onze groote, 17de-eeuwsche dichters aan wier beroemde litteraire bijeenkomsten
in het salich Roemershuys en op het Muiderslot zij glans en luister bijzette'.6
Als ankerplaatsen van de collectieve nationale herinnering en identiteit mochten
IEDER HAAR WAAROM 101
zomerzegels enkel figuren afbeelden die noch in politiek, noch in maatschappelijk
opzicht omstreden waren; die bij afzenders, noch bij geadresseerden een spoor van
irritatie mochten opwekken. Tesselschade Roemers kon deze toets der kritiek kennelijk
doorstaan. Daarom werd zij als een van de weinige vrouwen langs deze weg in
het vaderlandse geheugen opgeslagen.? Lieux de mémoire als postzegels, standbeelden,
gedenkstenen, straatnamen, munten of gedenkboeken houden het verleden
niet alleen levend, maar vertonen ook de sporen van de historisch-culturele context
waarin ze werden opgericht. Werd Tesselschade Roemers sinds de zeventiende
eeuwen tot en met de zomerzegel van 1938 een plaats gegund in de vaderlandse herinnering
als de 'muze van de Muiderkring' , het jaar 1994 vormt het begin van een
nieuwe wijze van gedenken. Met de uitgave van haar poëzie8 en met de studiedag
'De dichter Tesselschade Roemers', georganiseerd door de Vakgroep Nederlands
van de Rijksuniversiteit Leiden en de Stichting Vrouwengeschiedenis van de vroegmoderne
tijd, is de aanzet gegeven om haar voortaan als zelfstandig dichter en kunstenaar
te herdenken. Mijn bijdrage daaraan bestaat uit het schetsen van een deel van
de sociaal-religieuze context waarin Tesselschade Roemers leefde, werkte en haar
keuzes maakte. In dit artikel wordt de betekenis van geloof en geloofsbeleving voor
vrouwen in de tijd van Tesselschade Roemers verkend.
Geloofskeuze
Wie zich in Tesselschade Roemers' leven verdiept, wordt getroffen door de scherpe
reacties die haar keuze voor het katholicisme uitlokte vanaf 1641. Vermoedelijk
dateerde haar sympathie voor dit geloof al van vóór dat jaar. Caspar Barlaeus, hoogleraar
filosofie aan het Amsterdams Athenaeum en een goede bekende van Tesselschade
Roemers, stoorde zich al in 1636 aan haar neiging tot het katholicisme.9 Helaas vermeldt
hij niet hoe zij haar affiniteit hiermee kenbaar maakte. Geloof en geloofsovertuiging
waren in haar ogen strikt persoonlijke kwesties, die het sociale verkeer tussen
personen niet in negatieve zin behoorden te beïnvloeden. Dat had zij in 1630 in een
gedicht, waarmee zij deelnam aan een dichtwedstrijd uitgeschreven door de
Amsterdamse Academie, al duidelijk gemaakt. Haar pleidooi voor religieuze verdraagzaamheid
besloot zij met haar devies, 'Elck zijn waerom'.l°
Toen haar bekering bekend werd, bestookten Constantijn Huygens en Caspar
Barlaeus haar met een spervuur van kritiek, dat jarenlang aanhield. In hun ogen hing
het katholicisme van 'bijgelovigheidjes' aan elkaar." Hun eigen hardheid en onverzettelijkheid
jegens Tesselschade Roemers verklaarden zij uit liefde en genegenheid.
Zachte chirurgen bederven de wonden, schreef Huygens op 24 januari 1645 aan
Barlaeus.12 Er moest gebrand en gesneden worden wanneer dat noodzakelijk was.
Als chirurgen sneden zij telkens weer met klare taal in haar ziel, in een poging haar
te redden van de paapse begoochelingen waaraan zij naar hun mening ten prooi was
gevallen. Tesselschade Roemers verkoos een tolerante, soms mild-ironische houding
tegenover hun verbale aanvallen en liet zich maar zelden verleiden tot vergelijkbaar
intimiderende replieken. Toch werden haar reacties niet misverstaan door
haar literaire belagers. JJ Maar, wat haar betreft, stond haar religieuze oriëntatie de
contacten met andersgelovige vrienden, onder wie Pieter Cornelisz Hooft, en
genoemde Huygens en Barlaeus, niet in de weg.
102 M.MONTEIRO
Voor Tesseischade Roemers' overgang naar de katholieke kerk zijn tot dusver enkele
verklaringen gegeven. Volgens de katholieke kerkhistoricus L.]. Rogier behoorden
zij en haar zuster Anna Roemers tot de groep onbesliste gelovigen, die het calvinisme
nauwelijks daadwerkelijk hadden beleden.!4 Beide vrouwen hadden volgens hem
geen krachtige impulsen nodig gehad om terug te keren naar de katholieke kerk, die
zij in hun hart nooit hadden verlaten. Neerlandica Mieke Smits-Veldt schaart
Tesselschade Roemers onder degenen die in religieus opzicht op zoek waren naar
eenheid en scheiding en schisma's schuwden.15 Evenals haar tijdgenoot]oost van
den Vondel was zij beïnvloed door het godsdienstig ideaal van de staatsman en jurist
Hugo de Groot. Die stond een hereniging van de verschillende kerken voor, die
door de reformatie uit elkaar gedreven waren. De herenigde kerken zouden zich
moeten oriënteren op het ideaal van de eerste christengemeenschap. Een andere
factor die Tesselschades affiliatie met de katholieke kerk zou kunnen verklaren is het
mentaal-religieuze klimaat van Alkmaar, waar zij sinds 1623 woonde. In de jaren
dertig was de katholieke zielzorg in deze stad gereorganiseerd. Geestelijken richtten
schuilkerken in en wijdden hun pastorale krachten aan de Alkmaarse bevolking, die
in meerderheid de katholieke kerk trouw was gebleven.!6
In haar familie werd haar eigen bekering voorafgegaan door die van haar zuster
Anna, hetgeen Tesselschade misschien ook over de streep trok.!7 Daarnaast hadden
zich ingrijpende, tragische gebeurtenissen in Tesselschades persoonlijke leven afgespeeld,
die mogelijk haar keuze voor het katholieke geloof mede bepaald hebben. In
1631 overleed een dochtertje kort na de geboorte. Drie jaar later verloor Tesselschade
Roemers op één dag haar dochter Teetgen en haar man Allert Crombalgh. Vond zij
in het katholicisme een antwoord op de vraag waarom zij door zoveel verdriet en
pijn werd getroffen? Bood de katholieke leer van zonde, boete en verzoening meer
troost dan het calvinisme, dat gelovigen slechts de wetenschap bood dat hun eeuwig
lot reeds bij geboorte vaststond en door hen zelf niet of nauwelijks beïnvloed kon
worden? Het antwoord op deze vragen kennen wij niet, maar de tragische omstandigheden
zullen zeker van invloed zijn geweest op haar keuze.
In deze bijdrage wil ik een andere (deel)verklaring verkennen, zonder overigens
de bovengenoemde explicaties uit te sluiten. Mogelijk kan Tesselschade Roemers'
openlijke overgang naar de katholieke kerk voor een deel ook verklaard worden uit
de waarderingsverschillen van de weduwenstaat en het zelfverkozen celibaat in protestantse
en katholieke kring. Met haar persoonlijke levensloop als vertrekpunt
breng ik deze onderscheiden waarderingen in kaart. Ideeën over levensstaten hingen
ten nauwste samen met vigerende noties over de 'natuur' van de beide seksen. Ik
concentreer mij in hoofdzaak op denkbeelden over de vrouwelijke sekse die vervat zijn
in de protestantse (calvinistische) en katholieke zedenleer. Deze culturele coderingen
weerspiegelden én beïnvloedden maatschappelijke opvattingen over vrouwen en
mannen en hun onderlinge gezagsverhoudingen.
De 'natuurlijke' bestemming der vrouw
Waarom bekende Tesselschade Roemers zich in 1641 openlijk tot het katholicisme?
Deze stap zou gezien kunnen worden als de logische of onvermijdelijke uitkomst van
IEDER HAAR WAAROM 103
een langdurig proces. Zeker, maar toevallig viel die openlijke en definitieve keuze
ook samen met een zeer roerige periode in haar persoonlijk leven. Toen haar echtgenoot
Allert Crombalgh stierf, was zij veertig jaar oud. Hoewel zij naar zeventiende-
eeuwse maatstaven op leeftijd was, was zij in de ogen van mannen als Caspar
Barlaeus en Constantijn Huygens nog een begerenswaardige partij. Vooral Caspar
Barlaeus maakte haar het hof en wisselde zijn wapenfeiten uit met zijn mededinger
Constantijn Huygens, die waarschijnlijk meer in de literaire mogelijkheden van de
hofmakerij geïnteresseerd was. Niet zelden wordt een hedendaagse lezeres of lezer
getroffen door de jolige, maar denigrerende toonzetting van hun brieven over en
weer. Beide mannen paarden hun bewondering voor Tesselschade Roemers als persoon
en kunstenaar aan in hun eigen tijd heersende vrouwbeelden, die eerder negatieve
dan positieve connotaties hadden. In een gedicht uit 1640 bezingt Constantijn
Huygens voor Barlaeus hun beider veroveringspogingen:
Hoe goed, hoe aardig, hoezeer volgens ons recht, dat zij zelve niet kent, is Tesselschade
de kaatsbal geworden van hare minnaars. IS
Het spel van verleiding en verovering was een spel van mannen, waarop vrouwen
geen enkel recht konden doen gelden en waaraan zij slechts als kaatsbal, als object,
deel konden hebben.
Hollandsch~ waar wordt van de hand gedaan met Latijnsche woorden,
aldus Huygens, verwijzend naar de taal waarin de hoofdrolspelers elkaar op de hoogte
hielden van hun vorderingen, het Latijn. Het gebruik van deze taal bevestigde de
uitsluiting van Tesselschade als volwaardige deelneemster aan het spel. Immers, zij
was, zoals de meeste andere vrouwen, het Latijn niet machtig. In 1639 bedankte zij
Barlaeus voor een Latijns werk van zijn hand dat hij haar ten geschenke had
gestuurd, 'hoewel dat ick het latyn niet wel en kan begrypen'.19 Dat Tesselschade
echter niet zo maar met zich liet spelen, was Huygens en zijn mededinger Barlaeus
wel duidelijk,20 maar wellicht maakte dat het spel voor hen alleen maar spannender.
Hun visie op de vrouwelijke sekse bleef niet verborgen voor Tesselschade Roemers.
Ze vertrouwde Pieter Corneliszn. Hooft toe dat het voor haar wel een troostrijke
gedachte was dat zij als een bal tussen deze twee geleerde lieden heen en weer werd
gekaatst. Maar, ze was vast van plan deze twee van haar bed te houden en schreef
Hooft: 'Laetse haer met mindere veeren behelpen als Adelaers geselschap [nI. Allert
Crombalghs vrouw].' Zij wist zich over de dood heen met haar man verbonden en
Hoofts vriendschap beschermde haar tegen 'alle Meremannen sang' van Caspar
Barlaeus en Constantijn Huygens.2l
Barlaeus' toenadering tot Tesselschade Roemers werd door haar overgang naar
het katholicisme in elk geval enigszins getemperd. Een ontwikkeling die haar niet
onwelgevallig was. Want al in 1636 had zij hem laten weten dat zij niet van plan was
haar weduwstaat op te geven voor een tweede huwelijk.22 Een begrijpelijk, maar naar
protestantse maatstaven geen wenselijk standpunt. Veel weduwen in de zeventiende
eeuw werden door financiële nood tot een volgend huwelijk gedwongen. In juridisch
104 M.MONTEIRO
opzicht waren ongehuwde meerderjarige vrouwen en weduwen in beginsel mondig
en handelingsbekwaam.23 Voor een betrekkelijk bemiddelde vrouw als Tesselschade
Roemers zullen financiële, noch juridische motieven bij de overweging van een
tweede huwelijk een rol gespeeld hebben. Het was dan ook niet haar existentie die
gevaar liep als zij niet hertrouwde, maar haar reputatie.
In de calvinistische zedenleer werden de seksen als elkaars natuurlijke complementen
beschouwd.24 In de ogen van Calvijn was het haast onwettig het celibaat te prefereren
boven het huwelijk omdat dat indruiste tegen de door God ingestelde orde. Protestantse
hervormers erkenden de mogelijkheid van een vrijwillig celibaat wel, maar weigerden dit
te zien als een permanente staat die in moreel opzicht superieur zou zijn aan het huwelijk.
In hun ogen verdiende het huwelijk als levensstaat de voorkeur boven een ongehuwd
bestaan. De bestemming van vrouw én man was het huwelijk, als het aan de hervormers
lag. Voor vrouwen lag in deze 'natuurlijke' bestemming tevens hun christelijke roeping.
Ieder mens kon namelijk op zijn of haar eigen wijze in de eigen bezigheden God eren.
Een man kon dat doen door zijn beroep naar behoren uit te oefenen en brood op de
plank te krijgen voor zijn gezin. Een vrouw daarentegen, kon tonen dat zij een ware
christen was door een gehoorzame echtgenote en godvruchtige moeder te zijn.25
Constantijn Huygens vertolkte dergelijke opvattingen op niet mis te verstane
wijze in een gedicht dat hij in 1633 voor Tesselschade Roemers schreef. Het was
bedoeld als een uitbrander. Huygens beschuldigde haar ervan dat zij een dochter van
de schilder Pieter van Veen 'tot het geestelick leven' dreef.26 Met geestelijk leven
wordt waarschijnlijk niet het kloosterleven bedoeld.27 Immers, al in 1581 was de
katholieke eredienst in vrijwel alle gewesten van de Republiek der Zeven Verenigde
Nederlanden verboden. Katholieke geestelijken gingen 'ondergronds' en probeerden
clandestien de zielzorg zo goed en zo kwaad als het ging voort te zetten. Kloosters
werden van overheidswege geconfisqueerd, of kregen een verbod opgelegd op het
aannemen van novicen. Hiermee was het lot van het contemplatief religieus bestaan
binnen de grenzen van de Republiek bezegeld. Met 'geestelijk leven' zou Huygens
wel eens gedoeld kunnen hebben op de kloppenstaat. Kloppen of geestelijke maagden
waren ongehuwde katholieke vrouwen die een semi-religieus bestaan leidden buiten
het klooster. Net als kloosterlingen dienden ook kloppen de kuisheid te onderhouden.
En dat ~s precies waar Huygens zoveel misbaar over maakt in zijn gedicht. Hij vergelijkt
de dochter van de schilder Van Veen met een zojuist geschilderd doek en
vraagt Tesselschade
[ ... ] Rolt ghij se wegh te droogen,
Te schimlen in een hoeck [ ... ]. (vs. 7-8)
Als dat zou gebeuren dan zou dat naar Huygens' idee volstrekt in strijd zijn met de
bestemming van deze vrouw:
De wereld eischt copy van suleken schoonen omtrek,
Eischt enten van dien stamm, eischt stammen van dat ent. (vs. 9-10)
"'.
IEDER HAAR WAAROM 105
Haar bestemming was om zich voort te planten, om vrucht te dragen. Een geestelijk
leven was uit den boze, want
Wie sagh oijt vrucht off vreughd van ongestoken veen? (vs. 14)
Een vrouw die koos voor een religieus, celibatair bestaan onttrok zich volgens
Huygens aan de natuurlijke bestemming van vrouwen: huwelijk en moederschap.
Een vrouw die trouwde, moest voortaan haar echtgenoot gehoorzamen. Deze
huwelijkse gezagsverhoudingen werden door de hervormers als natuurlijk en volgens
een door God ingestelde orde voorgesteld. In theorie was de verhouding tussen
vrouwen man binnen het huwelijk egalitair. Historisch onderzoek op feministische
leest geschoeid wijst echter uit dat de protestantse zedenleer er niettemin van uitging
dat de mannelijke helft van een echtpaar met meer gezag bekleed was dan zijn vrouwelijke
wederhelft.28 Een vrouw diende in haar man haar meerdere te erkennen, zoals
een man dat moest doen in een andere man, namelijk God.29 Al werd door de reformatoren
keer op keer benadrukt dat een huwelijk gebaseerd was op gelijkwaardigheid
en kameraadschap, in de huiselijke praktijk dienden hiërarchische verhoudingen tussen
de seksen gehandhaafd te blijven. Hun visie dekte in dit opzicht die van hun
katholieke tegenstrevers.30 God had Eva aan Adam gegeven en zo werd de vrouw die
trouwde ook aan haar man gegeven. In preken en stichtelijke werken die voor leken
bedoeld waren, werd de hiërarchie naar sekse zonder veel omhaal gedicteerd:
Den man is des vrouwen hoofdt, noch 't en betaemt niet dat de vrouwe heerschappije
hebben over haren man}!
De vrouw kwam binnen het huisgezin minder zeggenschap toe dan haar man. Maar
de man diende haar niettemin als 'eene mede-gheselinne' te beschouwen en als 'een
krancker vaetken' te eren.32
Dat vrouwen als leden van het zwakke geslacht onder de supervisie van mannen
stonden, was voor protestanten en katholieken eigenlijk vanzelfsprekend. Vrouwen
ontbrak het immers aan zelfbeheersing en rede, kwaliteiten waar mannen uit de grond
van hun natuur mee begiftigd waren, zo dacht men. Onder bepaalde groepen in vroegmoderne
samenlevingen, in het bijzonder de geestelijkheid, leefde een diepgewortelde
angst voor vrouwen, die bestempeld werden als de verantwoordelijken voor moreel
en sociaal verval.33 Wat er kon gebeuren als vrouwen niet aan mannen onderworpen
waren, werd duidelijk in het schrikbeeld van oermoeder Eva. Zij had zich immers laten
meeslepen door haar eigen wil en daarmee het gehele mensengeslacht in het verderf
gestort.34 Vanuit dat perspectief werden ongehuwde vrouwen en weduwen gezien als
een lastige, ja, zelfs gevaarlijke groep. Niet alleen hun eigen zedelijkheid liep gevaar
als zij niet onder het gezag van een man - het zij hun vader of hun echtgenoot - stonden,
ook die van anderen werd bedreigd door deze 'ongebonden' vrouwen.
Maagdelijkheid als alternatief
Nu was het niet al misogyne kommer en kwel dat de klok sloeg in de zeventiende106
M. MONTEIRO
eeuwse geloofsgemeenschappen. Zeker in de katholieke geloofsleer werd vrouwen een
concrete mogelijkheid geboden om te ontsnappen aan hun schier onontkoombare
'natuur'. De maagdelijke levensstaat en het zelfverkozen celibaat werden door katholieke
geestelijken als een probaat middel hiertoe afgeschilderd. Stond het celibaat bij de
protestanten in laag aanzien, het werd juist hogelijk geprezen door katholieken. Het
Concilie van Trente (1545-1563) bekrachtigde het huwelijk als sacrament, maar dat
nam niet weg dat datzelfde Concilie oordeelde dat maagdelijkheid beter en zaliger was
dan het huwelijk. In katholieke kring werden daarom het ongehuwde bestaan en het
weduwschap als afzonderlijke leefwijzen gewaardeerd. Wanneer dit celibaat vergeestelijkt
werd, aan God werd opgedragen en voor Hem onderhouden, dan groeide ook
de waardering voor het maagdelijke bestaan. In alle toonaarden zongen geestelijken
de lof van de maagdelijkheid. Hierbij werd een scherpe tegenstelling geschetst tussen
de lasten van het huwelijk enerzijds, en de vrijheid die het zelfverkozen celibaat bood
anderzijds.35 Vooral vrouwen werden aangespoord tot de godgewijde kuise of maagdelijke
staat, die binnen de grenzen van de Republiek niet langer in, maar buiten een
klooster beleefd moest worden.
In Tesselschade Roemers' woonplaats Alkmaar woonden verschillende vrouwen
die zich aan God gewijd hadden.36 Misschien was dat mede te danken aan Petrus
Plemp (1581-1640), de jezuïet die een deel van de Alkmaarse geloofsgemeenschap
onder zijn hoede had en aan wie de bekering van Tesselschade Roemers wordt toegeschreven.
Jezuïeten waren vurige pleitbezorgers van de kloppenstaat in woord en
geschrift gedurende de zeventiende eeuw. Over de Alkmaarse maagden zijn helaas
maar weinig bijzonderheden uit de bronnen te halen. In het algemeen onderscheidden
geestelijke maagden en weduwen zich van andere vrouwelijke leken door hun
sobere, donkere kleding. Zij droegen geen habijt maar een donkere dracht die ook
wel voor weduwen gebruikelijk was. Hiermee werd het afscheid van de wereld
gesymboliseerd. De overgang naar hun nieuwe levensstaat werd vaak gemarkeerd
door een vrijwillige belofte van kuisheid, waarmee zij zich met lichaam en ziel aan
God opdroegen. Geestelijke maagden manifesteerden zich in het openbaar, soms
getooid met religieuze attributen als rozenkransen. Voor hun houding, tred en
publiek optreden golden specifieke voorschriften die hun zedige, ingetogen en vrome
uitstraling moesten garanderen. Door goed voorbeeld zouden deze vrome vrouwen
ook goed doen volgen, zo was de idee van geestelijken en kloppen. Binnen de geloofsgemeenschap
vervulden zij belangrijke taken, zoals ziekenbezoek, armenzorg, of
catechismus-onderwijs aan kinderen. In en om de schuilkerken waren ze niet alleen
zichtbaar, maar vaak ook hoorbaar, want zij vormden in verschillende staties het vaste
zangkoorY In Alkmaar zullen geestelijke maagden, evenals elders, een zeer herkenbare
groep zijn geweest. Zij belichaamden de positieve waardering die de katholieke
kerk en geestelijkheid hechtten aan het celibatair bestaan. Ongehuwd en eerbaar
waren in deze confessionele context - anders dan in protestantse kring - niet per
definitie tegenstrijdige begrippen.
Niets wijst er met zekerheid op dat Tesselschade Roemers haar weduwschap vergeestelijkt
heeft door een belofte van kuisheid. Maar haar aanbidder Caspar Barlaeus schreef
in 1640 aan zijn mededinger èonstantijn Huygens dat zij als een vestaalse maagd doof en
blind bleef voor al hun versiertrucs omdat zij haar oog enkel op God gevestigd hield.
IEDER HAAR WAAROM 107
[ .... ] Zij heeft op hooger oorden,
Slechts levend voor haar God, den blik omhoog gericht. (vs. 17-18) 38
Hieruit spreekt misschien de teleurstelling van een aardse vrijer die het af moest leggen
tegen een hemelse God als mededinger. Tesselschade Roemers' zelfverkozen celibaat
wordt door Barlaeus vergeleken met een 'kluisjen' en een 'cel'. Wellicht waren
dit toespelingen op een zekere mate van vergeestelijking van het weduwschap.39 En
enkele jaren later schrijft diezelfde dichter een vierregelig vers voor de vrouw van
zijn dromen, waarin hij haar kunde als zangeres en organiste bezingt:
Hare tong, vingers en handen prijzen den Schepper en Hem,
dien zij met een deel van haar lichaam bezingt, vereert zij met hare geheeIe ziel. (vs. 3-4)40
Dat zij tot haar dood weduwe wilde blijven, dwong zelfs Caspar Barlaeus' bewondering
af.41 Voor hem was het celibaat naar eigen zeggen een te grote opgave.42 OfT esselschade
Roemers niet slechts als weduwe maar zelfs als geestelijke weduwe de rest van haar leven
doorbracht, kan niet met zekerheid gezegd worden. Als weduwe die niet wenste te hertrouwen
kon zij binnen de katholieke mentaal-religieuze context in elk geval op grotere
appreciatie rekenen dan haar protestantse, literaire vrienden haar toonden.
In dit verband is het van belang kort stil te staan bij de waarderende terminologie
waarin zeventiende-eeuwse geestelijken de maagdelijke staat en het weduwschap
aan vrouwen voorspiegelden. Hun pleidooien voor de maagdom en kuisheid waren
verknoopt met heilsvoorstellingen.43 Wie op aarde als maagd leefde, leefde als een
engel en doorleefde het aardse bestaan letterlijk smetteloos. Maagdelijkheid verjoeg
dood en hel en maakte degenen die voor zo'n leven kozen gelijk aan de onsterfelijke
God. Maagden waren daardoor bij leven al verzekerd van hun burgerschap in de
hemel. Deze verworvenheden van de maagdom werden vooral vrouwen voorgespiegeld
die nog nooit gehuwd waren en nog in het ongewisse verkeerden wat
betreft hun levensvervulling. Weduwen hadden het in dat opzicht gemakkelijker
volgens sommige katholieke geestelijken, want God had hun door de dood van hun
man reeds te kennen gegeven wat hun roeping was.44 Bij haar nieuwe keuze moest
een weduwe de wil van God eerbiedigen,
ende wat een opentlijck teecken van den wille Godts [ ... ] heeft eene weduwe, de welcke
Godt haren man af-ghenomen heeft.45
Ook uit andere tekenen kon een weduwe afleiden dat het Gods diepe wens was dat
zij niet hertrouwde: onvruchtbaarheid, ziekte, gebrek aan nieuwe huwelijkskandidaten.
Dan kwam het erop aan te berusten in Gods wil en de weduwstaat te beleven in een
streven naar volmaaktheid.
Stichtelijke auteurs uit de kring der jezuïeten, die zoals gezegd grote pleitbezorgers
waren voor de maagdom, benadrukten nog andere verworvenheden die de maagdelijke
en de weduwstaat met zich mee brachten. Maagden en weduwen waren vrij en stonden
niet langer onder het gezag van een echtgenoot.
108 M.MONfEIRO
Aenmerckt ten eersten, waerom den staet der weduwen saligher is, te weten om dat sy,
ghelijck de maechden, los ende vry zijnde van 't gebodt des mans,
aldus de jezuïet Antonius Sucquet, in zijn werk Den wech des ee1!Wich levens (p. 62) uit
1623. Hij en andere jezuïeten betogen haast met roveel woorden dat vrouwen binnen
een huwelijk ten onrechte ondergeschikt waren aan hun echtgenoot. Immers, vrouwen
waren net als mannen geschapen naar het beeld Gods.46 Zijn ordegenoot Valentinus
Bisschop schrijft ter aansporing van vrouwen om de maagdelijke staat te verkiezen:
Het is waer, naer geslachte zijt ghy minder dan den man, u lichaem is krancker dan het
sijne, meer teerder en swacker, ende on-edelder, maer nochtans naer de ziele en isser
tusschen u en hem gheen onderscheydt: ghy zijt ghelijck hy is: in het minste en moet
ghy hem niet wijcken.47
Met een beroep op hun vrijheidsliefde werden weduwen aangespoord niet te hertrouwen.
Want voor wie was hertrouwen nu wenselijk, ro vroeg Sucquet zich retorisch af. Voor
de kinderen? Die werden dan toch door een nieuwe echtgenoot ook deels van hun
eigen moeder beroofd. God rou voortaan de nieuwe voogd van weduwen en wezen
zijn,48 die daannee van meer aardse mannelijke autoriteit bevrijd waren.
Tesselschade Roemers' waarom
Tesselschade Roemers' bekering wordt wel in verband gebracht met de activiteiten van
de pater jezuïet Petrus Plemp.49 Hij overleed in 1640, een jaar voordat haar overgang
naar de katholieke kerk een publiek geheim werd. In de twee necrologieën van Plemp
wordt zijn bemoeienis met de bekering van deze vrouw, die in haar eigen tijd toch ook
al veel aanzien genoot, niet venneld.50 Deze levensbeschrijvingen, alsook de jaarlijkse
missieverslagen waarin over de toestand in Plemps statie werd gerapporteerd, illustreren
wel diens sterke bekeringsdrift. In 1628 en in 1634 bijvoorbeeld bekeerde hij vijftien
protestanten. In 1628 begon hij opnieuw met het catechismus-onderwijs aan kinderen
en aan hen die de beginselen van het katholieke geloof nog niet beheersten. Niet zelden
woonden rond de quizend personen zijn preken bij. Bij het bericht van zijn overlijden
werd gememoreerd dat hij niet alleen geliefd was onder katholieken, maar ook onder
niet-katholieken. Evenals zijn geloofsgenoten bewezen zij hem de laatste eer.
Jezuïeten die in woord en geschrift ijverden voor de toename van het aantal 'roepingen'
tot de kloppenstaat, appelleerden daarbij vrijmoedig aan de vrijheidsgezindheid,
een kwaliteit die buitenlandse reizigers veelal trofin Hollandse vrouwen.51
Deed Plemp een dergelijk appèl op Tesselschade Roemers' vrijheid van denken en
handelen? Hield hij haar voor dat die beter gewaarborgd rou zijn als zij niet opnieuw
trouwde? Met zekerheid kunnen we hier niets over zeggen. Wel kon Tesselschade zich
als weduwe spiegelen aan de geestelijke maagden die in de Alkmaarse jezuïeten-statie
actief waren en die in hun uiterlijk en gedrag het katholieke ideaal van de maagdom
verpersoonlijkten. Wellicht kwamen de verworvenheden van de maagdelijke staat
en het weduwschap ook in preken van Plemp of andere geestelijken aan de orde.52
IEDER HAAR WAAROM 109
Of misschien werd Tesselschade Roemers geraakt door de idee dat God haar met de
dood van haar man te kennen had gegeven dat zij nu aan Hem toebehoorde, dat zij
voortaan haar leven in kuise volmaaktheid zou vervolgen, waarna haar eigen zaligheid
gewaarborgd zou zijn.
Maer ghy kunt op de Aerd den heelen Hemel halen,
En staende houden met een Wonder-kracht der Ziel,
schreef zij Caspar Barlaeus ten antwoord op diens amoureuze ontboezemingen.53 Uit
zijn gedicht en haar repliek lijken geheel andere opvattingen over de hemel te spreken.
Terwijl Barlaeus zich verliest in extatische beschrijvingen van Tesselschade Roemers'
uitwerking op hemellichamen als zon, maan en sterren, lijkt haar hemel-opvatting
sterk religieus gekleurd. Misschien zouden we in deze passage een poëtische vertolking
van de katholieke idee kunnen zien dat maagden en kuise weduwen op aarde
reeds een voorsmaak van de hemel mochten genieten.
Als weduwe had zij binnen de katholieke context een eigen identiteit. Gehoorzaamheid
aan mannelijk gezag was hierin op andere wijze geformaliseerd dan in een echtverbintenis:
zij was alleen God gehoorzaamheid verplicht. De gedragscode die de
jezuïet Sucquet en andere katholieke geestelijken aanreikten voor weduwen, schreef
voor dat zij de tijd die zij aan hun man plachten te besteden voortaan moesten investeren
in God. In de praktijk betekende dit gebed, meditatie en andere vormen van devotie.
Soberheid en zelfverkozen eenzaamheid waren voortaan de voornaamste ingrediënten
van hun. bestaan. Sucquet beschreefhetweduwenbestaan als een boetvaardig leven, waarin
alle wereldse aspecten zoveel mogelijk afgezworen dienden te worden. Enkel en alleen
in God dienden de weduwen hun vertrouwen te stellen en ze mochten niet 'om-sien naer
menschelijcke hulpe: want vermaledijdt is van u, soo wie betrout op den mensche' .54 Vond
Tesselschade Roemers in dergelijke waarschuwingen voor haarzelf het verlangen vervuld
dat zij Maria Magdalena toedichtte:
Godvruchte Vrouw, gy haeckt vast nae een stalen muyr,
Die niet beswijcken kan door rijt of droevig uyr.55
Kon Tesselschade Roemers door het boetvaardige karakter van de weduwenstaat haar
berouwen godsvrucht tonen en op die manier vergeving afsmeken bij God? In de lijn
van haar haar eigen devies, 'Elck zijn waerom', verhelderde ze haar beweegredenen niet.
Mannen die zich haar vrienden noemden, respecteerden haar adagium niet. Huygens
en Barlaeus sloten als het ware een pact om de hardnekkige Alkmaarse weduwe te
blijven bestoken met argumenten die in hun ogen tegen de katholieke geloofsovertuiging
spraken.56 Tot elke prijs moest worden voorkomen dat Tesselschade
Roemers schipbreuk leed in het geloof. Pieter Cornelisz Hooft lijkt heel wat milder
te zijn geweest. In zijn functie als baljuw van het Gooiland was hij weinig tolerant
tegenover katholieken binnen zijn jurisdictie.57 En met godgewijde maagden of
weduwen had hij evenmin veel op.ss Maar Tesselschade Roemers' bekering en haar
keuze voor haar weduwschap lijkt hij betrekkelijk gemakkelijk te hebben geaccep110
M.MONTEIRO
teerd.59 Toch schreef Barlaeus aan Huygens dat Hooft gewoon was 'de Paapsche
etterbuilen bij haar met een vrij scherp lancet door te steken en met zout, dat niet
laf is, weer open te rijten'. De drost van Muiden zou dus even onbarmhartig zijn
geweest als zij zelf.60 Hoofts kritiek op Tesselschade Roemers' bekering tot het
katholicisme heeft in elk geval geen schriftelijke sporen nagelaten.
Van de ongemeen scherpe bewoordingen waarin Constantijn Huygens zich uitliet
over haar bekering, zijn wel verschillende staal*s bewaard gebleven. Opmerkelijk in
zijn betogen, al dan niet in dichtvorm verpakt, is dat hij een oppositie creëert tussen
de rede en de keuze voor het katholieke geloof. De tegenstelling tussen rede en geloof
verbeeldde in de vroegmoderne tijd niet zelden het vermeende onderscheid tussen de
'aard' van mannen en vrouwen. Vrouwen die in religieus opzicht een keuze maakten
die door anderen als afwijkend werd beschouwd, werden vaker als irrationeel, dwaas,
lichtgelovig en gemakkelijk beïnvloedbaar afgeschilderd. De typeringen van
Tesselschade Roemers' tijdgenote Anna Maria van Schurman na haar overgang naar
het huisgezin van Jean de Labadie, spreken wat dat betreft boekdelen.6! De door
Huygens geponeerde tegenstelling tussen de rede en het katholicisme maakte het
voor hem volstrekt onbegrijpelijk dat de weldenkende vrouw aan wie hij zoveel verzen
had gewijd en met wie hij zich verbonden voelde, 'dwaas geworden was door
Paapsche monstervogels'.62 Zij was een 'afgelockte ziel' wier 'welwetenheid' door
paapse dwaallichten verduisterd was.63 Geen literair middel werd geschuwd om deze
afvallige uit de schoot der moederkerk weer terug te voeren onder het dak van haar
vaders godshuis.64 Ook Barlaeus zocht een verklaring voor haar religieuze overgang
in de verblinding van haar geestvermogens, hetgeen hij zelfs gesymboliseerd zag in
het ongeluk dat haar gezichtsvermogen aantastte.65 Zijn scherpte werd misschien
zelfs nog getemperd, omdat zijn verlangen om Tesselschade Roemers de zijne te
maken nog steeds niet was gedoofd.
Een religie gegrondvest in de transsubstantiatie-leer, gedomineerd door dagelijkse
rituelen, door heiligenverering en door de idee dat een priester als plaatsvervanger
Gods een onmisbare bemiddelaar was tussen de gelovige en zijn ofhaar schepper, die
bovendien bevoegd was om gelovigen voor hun zonden boete op te leggen en hun
vergeving te schenken. Dat alles stond kennelijk haaks op de voorstellingen die de
calvinist Huygens en de remonstrant Barlaeus hadden van geloof en geloven.66 Toch
hadden de religieuze rituelen en praktijken, die zij afdeden als paapse bijgelovigheidjes
voor Tesselschade Roemers misschien een andere betekenis.
Eerbaarheid in vroomheid
Geloofsovertuiging en geloofsbeleving waren voor vroegmoderne vrouwen in sociaal
en religieus opzicht belangrijk, of het nu om het katholicisme of vormen van het
protestantisme ging. Recent wordt het onderzoek naar geloof en geloofsbeleving in
zoverre gedemystificeerd dat er behalve aan de leer, de door kerken voorgeschreven
orde, ook aandacht geschonken wordt aan sociaal-culturele aspecten van religiositeit,
in het bijzonder aan religieus gedrag van gelovigen.67 Geloofsieren mogen dan wel
vastliggen, dat geldt strikt genomen niet voor de betekenis die gelovigen hechten
IEDER HAAR WAAROM 111
aan religie en de wijze waarop zij hoo gelovigheid tot uitdrukking brengen. Het proces van
betekenisgeving is deels individueel, deels ook collectief van aard. Het wordt beïnvloed
door factoren als klasse, leeftijd, burgerlijke staat, regionale herkomst, maar ook sekse.
Aangezien vrouwen in de vroegmoderne tijd in maatschappelijk opzicht andere posities
innamen dan mannen, had religie voor hen een andere betekenis dan voor mannen.
Het is zaak daarbij allereerst te bedenken dat vrouwen van kerkelijke ambten uitgesloten
waren. Prediken, polemiseren over het geloof in woord en geschrift, missioneren,
dat alles was aan mannelijke geestelijken voorbehouden. Vrouwen konden door een
vroom leven in huiselijke en kerkelijke kring hoo geloof beleven en uitdragen. Juist
omdat religie in de zeventiende eeuw het dominante referentiekader was, werd een dergelijk
vertoon van vroomheid niet alleen gezien als een uitdrukking van religiositeit
maar ook van eerbaarheid. Op grond daarvan konden vrouwen een zeker aanzien en
misschien ook enige bewegingsvrijheid in en buiten kerken verwerven.68 Natuurlijk
werd de vroomheid van vrouwen ook in twijfel getrokken en zelfs geridiculiseerd. In de
geschriften van Huygens en Barlaeus vinden we daar sprekende voorbeelden van.
Religie had voor vroegmoderne vrouwen een paradoxale betekenis. In zowel de
katholieke als de protestantse zedenleer werd hun een aan mannen ondergeschikte
plaats toegewezen. Dat de sekseverhoudingen binnen deze geloofsieren hiërarchisch
gedacht werden, vormde echter niet per definitie een beletsel voor religieuze ontplooiing
van vrouwen. Want in sociaal opzicht kon het geloof ook als een drijfveer
én als een legitimatie dienen om datgene te doen wat vrouwen in de cultureel-historische
context van hun eigen tijd op grond van hun sekse niet was toegestaan. 69
Religie bood vroegmoderne vrouwen, die verstoken waren van vele uitdrukkings- en
ontplooiingsmogelijkheden, vormen en manieren om zichzelf en hun verlangens tot
uitdrukking te brengen. Ook wensen en ambities die in beginsel niet religieus van
aard waren, konden in het religieuze taal- en tekensysteem uitgedrukt worden.7°
Religieuze rituelen leverden bovendien een bijdrage in de vorming van individuele
en collectieve identiteiten van vrouwen. De identiteit van geestelijke maagden en
geestelijke weduwen bijvoorbeeld, stoelde behalve op hun vergeestelijkte maagdom
op een strak ritueel regime van gebed, meditatie, mis en sermoen horen, biecht en
ter communie gaan. Aan hun religieuze ritme waren zij voor anderen herkenbaar.
Gelovig zijn en zich gelovig betonen door een dergelijk vroomheidsregime, dat zich
ten dele voltrok in de openbare ruimte van de schuilkerk, kon respect afdwingen
voor henzelf, alsook voor de door hen gekozen levensstaat.
Het samenstel van katholieke vroomheidspraktijken en rituelen, dat door Constantijn
Huygens werd afgedaan als zinsbegoochelende paapse bijgeloovigheidjes, hielp
Tesselschade Roemers misschien om haar verdriet te verwerken, haar verbondenheid
met haar overleden echtgenoot uit te drukken, haar boetvaardigheid te tonen en haar
zelfstandigheid te bewaren. Met de rituelen van de door haar verkozen kerk schraagde
zij wellicht haar welbewust verkozen weduwenstaat en kon zij haar deugdzaamheid
onderstrepen. In haar keuze voor deze kuise levensstaat kon ze zich gesterkt voelen
door de waardering die hieraan binnen de katholieke context werd gehecht. Uit deze
appreciatie putte ze mogelijk kracht om de druk die haar literaire vrienden op haar
legden, het hoofd te bieden. Ongetwijfeld is haar keuze voor het katholicisme van
112 M.MONTEIRO
blijvende invloed geweest op haar leven. Maar in overeenstemming met haar eigen
devies, 'Elck zijn waerom', beschouwde Tesselschade Roemers de beweegredenen
van haar keuze als strikt persoonlijk en hield zij deze voor zich.
Adres van de auteur: Tweede Oude Heselaan 524, NL-6542 VL Nijmegen
NOTEN
1 Agnes Sneller voorzag een eerdere versie van deze bijdrage van commentaar, waarvoor
mijn hartelijke dank.
2 S.A.c. Dudokvan Heel: 'Waar stond "'t Saligh Roemers huys" waar Vondel te gast was?'.
In: Amstelodamum. Maandblad voor de kennis van Amsterdam, 81 (1994), p. 51-62.
3 H. van de Waal: Drie eeuwen vaderlandsche geschied-uitbeelding 1500-1800, een iconologische
studie. 's-Gravenhage, 1952 Dl. IT, p. 114-116. Renée Kistemaker: 'De verguisde beeltenissen
van Anna en Maria, de dochters van Roemer Visscher'. In: Amstelodamum 81 (1994) (n. 2), p.
43-50. Ook Mieke B. Smits-Veldt gaat in op de identificatie van de jonge vrouw in haar recensie
van De gedichten van Tesselschade Roemers elders in dit nummer.
4 Liesbeth Kortbeek: "'De vrouw" op de postzegel. Onderzoek naar het verschijnen van
vrouwen op de Nederlandse postzegels in de periode 1906-1975' [onuitgegeven werkstuk in
het kader van het seminar vrouwengeschiedenis 'Een vrouwenstem in het kapittel',
Katholieke Universiteit Nijmegen 1993], p. 13.
5 Ibidem, p. 8.
6 PTT-Archief 'Zomerzegels', 1937, brief nr. III 02240,14 december 1937, aangehaald
in ibidem, p. 13.
7 Het geringe aantallieux de mémoire dat herinnert aan vrouwen in de geschiedenis, is
symptomatisch voor de marginalisering van vrouwen als subject, object en aanspreekpunt
(lezeres) binnen de geschiedwetenschap, zo betoogt de historica Maria Grever: Strijd tegen de
stilte. Johanna Naber (1859-1941) en de vrouwenstem in geschiedenis. Hilversum, 1994.
8 Tesselschade Roemers: De gedichten van Tesselschade Roemers. Uitgeg. door A. Agnes
Sneller en Olga van Marion, m.m.v. Nettie van Megen. Hilversum, 1994.
9 Mieke Smits-Veldt: Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen, 1994, p.
89; JA. Worp: Een onwaerdeerlycke Vrouw. Brieven en verzen van en aan Maria Tesselschade.
Utrecht, 1976, p. XXXIII, p. 149-150.
10 Tesselschade Roemers: De gedichten (n. 8), p. 64-65.
11 Huygens aan Barlaeus, 25 januari 1645. Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw
(n. 9), p. 298.
12 Gedicht van Constantijn Huygens aan Caspar Barlaeus, d.d. 24 januari 1645. Geciteerd
in: ibidem, p. 297 -298.
13 Brief van Barlaeus aan Huygens, 28 januari 1645. Geciteerd in: ibidem, p. 299, waarin
Barlaeus een vers dat Tesselschade aan Huygens had toegezonden, bestempelt als 'vrij scherp
en bijtend'. 'Zij is niet zonder gal', zo was Barlaeus uit het betreffende vers gebleken. Hij refereert
vermoedelijkaan 'Tesselschades Antwoordt'. Agnes Sneller en Olga van Marion kwamen een
afschrift van dit tot dusver onbekende gedicht uit eind 1644 of begin 1645 op het spoor. Hierin
pareert Roemers Huygens' aanval op de katholieke kerk in diens gedicht 'Tesselschades Vraegh
nopende de kerck' (14 december 1644). Tesselschade Roemers: De gedichten (n. 8), p. 104-107.
14 L.J Rogier: Geschiedenis van het katholicisme in Noord-Nederland in de 16e en de 17e eeuw.
2e dr. Amsterdam, 1947. Dl. II, p. 697, p. 701.
15 Smits-Veldt, Maria Tesselschade (n. 9), p. 90.
16 Ibidem, p. 89-90. Volgens opgave van de in Alkmaar werkzame paters jezuïeten telde de
stad in 1623 3000 katholieken. Zie Archief van de Nederlandse Provincie der Jezuïeten,
IEDER HAAR WAAROM 113
Nijmegen, Norbertus Aerts S.J.: Acta Missionis Hollandicae Societatis Jesu 1614-1670 (transcriptie
A. van Lommel S.J.). Dl. V, p. 224-226.
17 Smits-Veldt: Maria Tesselschade (n. 9), p. 90. Rogier: Geschiedenis (n. 14) Il, p. 728, stelt dat
de Antwerpse kanunnik Johan Hemelaer, bij Anna's bekering een rol van betekenis heeft
gespeeld. Dat vrouwen in hun religieuze keuzes begrensd werden door de instemming of afwijzing
van hun familie betoogt o.a. Sherrin Marshall: 'Protestant, Catholic, and J ewish Women
in Early Modem Netherlands'. In: Women in Reformation and Counter-Reformation Europe. Public
and Private Worlds. [Red.] Sherrin Marshall. BloomingtonlIndianapolis, 1989, p. 120-139.
18 Constantijn Huygens: gedicht aan Barlaeus, d.d. 14 februari 1640. Beide citaten uit
Worps vertaling van de oorspronkelijk Latijnse tekst, Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 202,
nt. 1, vs. 1-2.
19 Briefvan Tesselschade Roemers aan Caspar Barlaeus, ongedateerd [1639]. Geciteerd in:
ibidem, p. 184-185.
20 'Wij zijn dwaas, vader Barlaeus; wie rou het gelooven
dat Tesselschade, die zichzelve niet wil geven, zich rou laten geven.'
Gedicht van Huygens aan Barlaeus, d.d. 14 februari 1640. Geciteerd in: ibidem, p. 202, nt. 1.
Hiermee zinspeelt Huygens op een eerder gedicht van hem waarin hij zichzelf uitroept tot
voorlopige winnaar in het gevecht om de gunst van Tesselschade. Barlaeus heeft, zo schrijft
hij, hem Tesselschade gegeven en nu geeft hij, Huygens, in de wetenschap dat hij gewonnen
heeft, haar weer terug.
21 Briefvan Tesselschade aan Hooft, begin augustus 1641. Geciteerd in: ibidem, p. 225.
22 Brief Barlaeus aan Huygens, d.d. 26 maart 1636. Geciteerd in: Worp: Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 148-150: ' [ ... ] Tessela [ ... ] magna gravitate praensentem vitae statum tuetur,
et pro eo verba facit.' Door Worp vertaald als: 'Tesselscha [ ... ] bewaart met grooten ernst haar
tegenwoordige positie en verdedigt die met woorden.' W orps vertaling van 'vitae statum' met
'positie' is naar mijn smaak te weinig precies. 'Levensstaat' lijkt hier eerder van toepassing te
zijn. Helaas weten we niet welke woorden Tesselschade Roemers zelf gebruikte.
23 Dianne Meulmeester-Jacobs: 'Het wereldlijk recht inzake verloving en huwelijk'. In:
'Kent, en ver sint, Eer datje mint. ' Vrijen en trouwen 1500-1800. [Red.] Petra van Boheemen [e.a].
Zwolle, 1989, p. 135. Uit deze welomschreven identiteit en gezagspositie verklaart Sherrin
Marshall: The Dutch Gentry 1500-1650: F amily, Faith, and Fortune. Westport (Connect.), 1987,
p. 64-67, dat het percentage hertrouwende weduwen in de hogere klassen in de Republiek
lager lag dan in de omringende landen. Haar onderroek spitst zich toe op de lagere adel, maar
haar bevindingen worden op verschillende punten ook geldig verklaard voor het stedelijk
patriciaat en de burgerij.
24 Els Kloek: 'De Reformatie als thema van vrouwengeschiedenis. Een histories debat over
goed en kwaad' . In: Vrouwen in de geschiedenis van het christendmn Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis
4. [Red.] Els Kloek [e.a.]. Nijmegen, 1983, p. 106-149, geeft een overzicht van de feministische
geschiedschrijving vanaf het midden van de jaren zeventig tot het begin van de jaren
tachtig over de hervormde huwelijksmoraal. Mijn navolgende betoog is hierop gebaseerd,
tenzij anders vermeld.
25 Vgl. Merry E. Wiesner: 'Nuns, Wives, and Mothers: Women and the Reformation in
Germany'. In: Women in Refo""';"tion and Counter-Reformation Europe (n. 17), p. 13.
26 Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 104. Vgl. Tesselschade Roemers:
De gedichten (n. 8), p. 63.
27 Worp merkt dit terecht op. Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. XXXIII.
28 Kloek: 'De Reformatie' (n. 24). Ook andere onderroekers kwamen tot deze slotsom. Zie
bijv. Donaid Haks: Huwelijk en gezin in Holland in de 17de en 18de eeuw. Processtukken en moralisten
over aspecten van het laat 17de- en 18de-eeuwse gezinsleven. Utrecht, 1985, p. 150-155;
Steven Ozment: When Fathers Ruled. Family life in Reformation Europe. Cambridge
(Mass.)/London, 1983, p. 51-57.
29 Vgl. Wiesner: 'Nuns, Wives, and Mothers' (n. 25), p. 13. Opmerkelijk dat ongehuwde
vrouwen zich op Gods of Christus' voogdij beriepen tegen aantijgingen dat zij geen 'meester'
hadden. Margaretha Blarer, een prominente ongehuwde vrouw uit Straatsburg, verde114
M.MONTEIRO
digde haar levensstaat in deze termen tegenover hervormer en predikant Martin Bucer.
30 Hoezeer de calvinistische en katholieke zedenleer aan elkaar verwant waren, kan misschien
wel geïllustreerd worden door de populariteit van de werken van Cats onder katholieke
geestelijken. Cats, die als geen ander de nieuwe protestantse (calvinistische) moraal populariseerde,
wordt door Rogier, Geschiedenis (n. 14) IT, p. 693-694, 'zowat de eigen lijfpoëet' van
de Mechelse aartsbisschop Jacob Boonen genoemd. Zie voor Cats en de lessen die hij zijn
lezers en lezeressen voorhield inzake de sekseverhoudingen, A. Agnes Sneller: 'Reading J acob
Cats'. In: Women ofthe Golden Age. An international debate on women in seventeenth-century
Holland, England and Italy. [Red.] Els Kloek, Nicole Teeuwen en Marijke Huisman.
Hilversum, 1994, p. 21-34.
31 Antonius Sucquet S.J.: Den wech des eevwich levens, beschreven int Latijn [.oo] overgheset door
Gerardus Zoes [.oo]. Door den aucteur van niews oversien en vermeerdert. Met beelden verlicht door
Boë'tius a Bolswert. Antwerpen: Hendrick Aertssens, 1623, p. 59.
32 Ibidem, p. 59.
33 Jean Delumeau: La peur en Occident (XIVe-XVIIIe siècles). Parijs, 1978, p. 309-345.
34 Onder hervormers werd Eva's aandeel in de zondeval soms meer genuanceerd. Luther
was bijvoorbeeld de mening toegedaan dat Adam evengoed als Eva blaam trof. Jane Dempsey
Douglas: 'Women and the Continental Reformation' . In: Religion and Sexism. Images ofwoman
in thejewishandchristian traditim. [Red.] Rosemary R. Ruether. New York, 1974, p. 295, p. 297.
35 Dit valt op te maken uit de zogeheten kloppenboeken, stichtelijke werken die speciaal
voor geestelijke maagden en hun leidsmannen werden geschreven. Hierin werd de maagdelijke
staat in de wereld aangeprezen. Zie voor dit genre Marit Monteiro: 'Een maagd zonder
regel is als een schip zonder stuurman. Richtlijnen voor geestelijke maagden in de
Noordelijke Nederlanden in de zeventiende eeuw'. In: Trajecta. Tijdschrift voor de geschiedenis
van het katholiek leven in de Nederlanden 1 (1992), p. 332-351.
36 Archief van de Nederlandse Provincie der Jezuïeten, Nijmegen, Brevis notitia Missionis
Hollandicae, volgens alfabetische volgorde der staties door N. Aerts S.J., afschrift door A. van
Lommel S.J., Doos 148 C 30 a, dl. I. In 1644 werd in de Alkmaarse statie bijvoorbeeld een
sodaliteit voor maagden opgericht ter ere van de Moeder Gods. Vermoedelijk was dit een
Mariacongregatie voor geestelijke maagden.
37 Rogier: Geschiedenis (n. 14) IT, p. 715-716.
38 Gedicht van Barlaeus aan Huygens, (1640). Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 198-199, nt. 1. Vgl. Caspar Barlaeus, 'In natalem Tesselae qui Martij fuit
XXV' (Op dit verjaardag van Tesselschade, op de 25e maart [1646]). In: Ibidem, p. 323, vs. 5-
6, die in de vertaling van Worp aldus luiden:
'Gij zijt geheel Geest en, lettende op de hooge zetels der goden,
denkt gij, voortreffelijke, over de schatten van den hemeL'
39 Caspar Barlaeus, 'In laesum, grandi infortunio, in fabrii officina sinistrum Tesselae ocellum'
(Op het linkeroog van Tesselschade, in een smidswinkel door een groot ongeluk
gekwetst). In: ibidem, p. 252. .
40 Caspar Barlaeus, 'In Tesselam cymbala in templo pulsantem en canentem' (Aan
Tesselschade, het orgel in de kerk bespelende en zingende'). In: ibidem, p. 277-278.
41 Caspar Barlaeus, 'In Tesselam equitantem' (Aan Tesselschade paard rijdende), ongedateerd
(1639). In: ibidem, p. 195-196.
42 Caspar Barlaeus aan Constantijn Huygens, d.d. 26 maart 1636. In: ibidem, p. 148-151,
aldaar p. 150 (vert. 149).
43 Marit Monteiro: 'Den middelen sta.et. Waarom vrouwen in de vroegmoderne tijd kozen
voor een semi-religieus bestaan'. In: De dynamiek van religie en cultuur. Geschiedenis van het
Nederlands katholicisme. [Red.] Marit Monteiro, Gerard Rooijakkers en Joost Rosendaal.
Kampen, 1993, p. 143-148.
44 Hierbij zij opgemerkt dat sommige katholieke geestelijken oordeelden dat weduwen die
jonger waren dan zestig jaar (!), zichzelf niet aan God mochten toeëigenen. Zij waren ervan
overtuigd dat jongere weduwen al te gemakkelijk van de dienst aan God zouden worden afgeleid
en voor een nieuw huwelijk zouden kiezen, hetgeen als een ernstige vorm van ontrouw
IEDER HAAR WAAROM 115
en zonde werd gezien. Philippus Rovenius: Reipublicae Christianae Libri Duo, Tractantes de
variis Hominum Statibus, Gradibus, Officiis, Functionibus in Ecclesiae Christi. Antwerpen:
Arnoldus van Brakel, 1648, p. 281-282. Deze passages en de daarin vervatte richtlijnen zijn
gebaseerd op I Tim. 5, 11-12.
45 Sucquet: Den wech des eevwich levens (n. 31), p. 61.
46 Overigens werd dit argument ook door vrouwen in stelling gebracht. De Franse feministe
avant la lettre Marie de Jars de Gournay (1565-1645) gebruikte dit in 1622 om het recht
van vrouwen op educatie te eisen. Zie Marleen Wessel: 'Het "feminisme" van Marie de
Gournay'. In: Socialisties-Feministiese Teksten 10 (1987), p. 123-l33.
47 Valentinus Bisschop S.J., Den Lof der Suyverheydt [..} Van Nieuws oversien ende verbetert.
Antwerpen: Hieronymus Verdussen, 1626. Dl. 11, p. 49.
48 Sucquet: Den wech des eevwich levens (n. 31), p. 62-63.
49 Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. XXXIII; F. van Hoeck SJ: Schets van de geschiedenis
der jezuïeten in Nederland. NijmegenlUtrecht, 1940, 171. Petrus Plemp werd in 1581 te
Amsterdam geboren. Hij trad in 1602 in bij de Sociëteit van Jezus en werd in 1608 tot priester
gewijd. Van 1615 tot zijn dood in 1640 bediende hij de jezuïeten-statie te Alkmaar.
50 Archief van de Nederlandse Provincie der Jezuïeten, Nijmegen, Elogium, doos 64, AG 3 b.
In de Acta Missionis van zijn sterfjaar, 1640 werd een tweede, zeer uitvoerig overlijdensbericht
opgenomen. Aerts: Acta Missionis (n. 16). Dl. V, p. l39-140.
51 Vgl. Anne Laurence: 'How free were English women in the seventeenth century'. In:
Women of the Golden Age (n. 30), p. 127 -l3 5.
52 Over de katholieke preekcultuur in de schuilkerken van de Noordelijke Nederlanden in
de zeventiende eeuw is weinig bekend. Zie vooralsnog Katlijne Rotsaert: Tussen Eva en Maria.
De vrouw volgens de predikanten van de 17e en 18e eeuw. Aartrijke, 1992, die sekse-specifieke
aspecten van de preekcultuur in de Zuidelijke Nederlanden onderzocht.
53 'Aen de E. Heere Professor Barlaeus, doen hy my sijn Oratie van de wonderen des
Hemels toesont'. Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 144, vs. 3-4. Dit is
een reactie op een gedicht dat Barlaeus met zijn rede De coelis admirandis (1636) aan
Tesselschade opstuurde.
54 Sucquet: Den wech des eevwich levens (n. 31), p. 64-65; citaat p. 65.
55 Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 236, vs. 7-8.
56 Brief van Huygens aan Barlaeus, d.d. 4 mei 1642. Geciteerd in: ibidem, p. 262-263.
57 G. Hilhorst: 'Het kerkelijk Gooiland na de hervorming'. In: Archief van het Aartsbisdom
Utrecht 1(1874), p. 299.
58 Hooft aan Monsieur Joost Baak, Amsterdam, d.d. 10 september 1631. In: De briefwisseling
van Pieter Corneliszoon Hooft. Uitgeg. door H.W. van Tricht, m.m.v. F.L. Zwaan, D.
Kuijper Fzn en F. Musarra. Dl. 11,1630-1637. (Culemborg, 1977), p. 238-239. Hierin toont
Hooft zich vergenoegd met het verbod op het Instituut van Mary Ward, een religieuze vereniging
van vrouwen, in de volksmond doorgaans jezuïtinnen of jezuïtessen genoemd. De hierbij
aangesloten vrouwen legden zich vooral toe op het onderwijs aan meisjes. Paus Vrbanus
VIlI vaardigde de bul tegen Ward en de haren uit op 31 mei 1631. Hooft schoor dit gezelschap
ten onrechte over een kam met de kloppen in Noordelijke Nederlanden, zoals enkele van zijn
tijdgenoten overigens eveneens deden (zie hiervoor Eugenie Theissing: Over klopjes en kwezels.
NijmegenlUtrecht, 1935, p. 30-31). Volgens Hooft hadden de 'joolen van paepen hier te lande'
het al moeilijk genoeg, zonder zich 'aen de kloppen [ ... ] [te] zengen'.
59 Smits-Veldt: Maria Tesselschade (n. 9), p. 90-92. Hierbij moet aangetekend worden dat
de overgeleverde correspondentie uit het jaar en het daaropvolgende jaar schaars is en inhoudelijk
weinig veelzeggend.
60 Brief van Barlaeus aan Huygens, d.d. 7 januari 1645. Geciteerd in Worp, Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 296.
61 Mirjam de Baar: ' "En onder 't hennerot het haantje zoekt te blijven". De betrokkenheid
van vrouwen bij het huisgezin van Jean de Labadie (1669-1732)'. In: Vrouwenlevens 1500-
1850. Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 8. [Red.] VIla Jansz [e.a.]. Nijmegen, 1987, p. 37-41.
Idem: 'Verleid of verkozen? Anna Maria van Schurman en het huisgezin vanjean de Labadie' .
116 M.MONTEIRO
In: Op zoek naar vrouwen in ketterij en sekte. Een bronnenonderzoek. [Red.] D. van Paassen en A.
Passenier. Kampen, 1994, p. 116-14l.
62 Huygens aan Barlaeus, d.d. 12 december 1644. Geciteerd in Worp: Een onwaerdeerlycke
vrouw (n. 9), p. 293-294.
63 Constantijn Huygens, 'De tweede Tesselschade', 15 januari 1642. Geciteerd in Worp:
Een onwaerdeerlycke vrouw (n. 9), p. 243-244.
64 Vgl. briefHuygens aan Barlaeus, d.d. 4 mei 1642, in: ibidem, p. 262-263. Huygens was
de mening toegedaan dat het calvinisme 'de eenvoud van den oudsten en oorspronkelijken
godsdienst' representeerde. Enkele jaren later ontbrandde over de kwestie welke kerk de ware
was een korte poëtische polemiek tussen Tesselschade en Huygens. Brief van Tesselschade
Roemers aan Barl~eus, ongedateerd (1644). Geciteerd in: ibidem, p. 291-292. In een reactie
hierop schreef Huygens 'Tesselschades vraegh nopende de kerck', d.d. 14 december 1644. In:
ibidem, p. 294. Tesselschade reageerde niet lang daarna met 'Tesselschades Antwoordt'. Zie
Tesselschade Roemers: De gedichten (n. 8), p. 104-107.
65 Caspar Barlaeus, 'In Laesum' (n. 39). In: ibidem, p. 251 (vs. 31-34). Huygens had toen
reeds een verband gelegd tussen dit ongeluk, waarbij in een smidse een vonk het linkeroog
van Tesselschade raakte en een pijnlijke en etterende wond veroorzaakte. Brief van Huygens
aan Barlaeus, d.d. 5 maart 1642. In: ibidem, p. 247-248:
'Verstaet ghij 't, Tesselscha?
Uw aensicht is aen stucken;
Ten minsten leert hier na
Aen beelden niet te bucken.'
66 Voorgaande leerstellingen en gebruiken der katholieke kerk worden uitvoerig in spottende
zin door Huygens aan de kaak gesteld in zijn gedicht 'Aen Ioffr. Tesselschade Visscher,
met myn Heilighe daghen', d.d. 3 februari 1645. In: ibidem, p. 300-304.
67 Marit Monteiro, Gerard Rooijakkers en Joost Rosendaal: 'Van hoogaltaar tot tochtportaal.
Sociaal-culturele aspecten van religieus gedrag'. In: De dynamiek van religie en cultuur (n.
43), p. 9-20.
68 Zie Patricia Crawford: Women and religion in England 1500-1720. LondenlNew York,
1993; Heide Wunder: 'Von der "frumkeit" zur "Frömmigkeit". Ein Beitrag zur Genese bürgerlicher
Weiblichkeit (15.-17. J ahrhundert)'. In: Weiblichkeit in geschichtlicher Perspektive.
Fallstudien und Refiexionen zu Grundproblemen der historisch en Frauenforschung. [Red.] Ursula
A.]. Becher enJörn Rüsen. Frankfurt am Main, 1988, p. 174-188.
69 V gl. Mirjam de Baar: 'Transgressing gender codes. Anna Maria van Schurman and
Antoinette Bourignon as constrasting examples'. In: Women ofthe GoldenAge (n. 30), p. 143-
152. Voor vrouwen in de katholieke context zie Marit Monteiro: "'Ick ben gekomen inde
werelt om vuur te brenghen." Inspiratie, ambitie en strategie van katholieke geestelijke maagden
in de vroegmoderne tijd'. In: Terra Incognita. Historisch onderzoek naar katholicisme en vrouwelijkheid.
[Red.] Annelies van Heijst en Marjet Derks. Kampen, 1994, p. 57-86.
70 Annelies van Heijst en Marjet Derks: 'Godsvrucht en gender: naar een geschiedschrijving
in meervoud', in: Terra Incognita (n. 69), p. 25-32.
Agnes Verbiest
Een porseleinkast in de jungle
De verwoording van wetenschappelijke teksten over
(het werk van) vrouwen
Abstract - Due to the inherent argumentativity of naturallanguages, gender-critical
authors of texts about women (and their work) are confronted with the difficulty of
expressing what they mean in a language that is 'gender-Ioaded', a language that is
built to convey a viricentric ideology. Several categories of gender-Ioaded language
use are distiIled from recent texts about women, and the difficulties of coping with
this kind of language usage are expounded. The rationale of this critical analysis is
constructive. Knowledge of the gender-ideological tricks and pitfalls of their own
language use as weil as of the language of their sources, together with confidence in
the principle of expressibility - what can be meant can be said - may help gendercritical
authors to produce texts that say what the authors mean and that break down
an ideology that they do not want to (re)produce.
Inleiding: taal versus taalgebruiker
Aan levende talen wordt door vele taalkundigen de eigenschap toegeschreven dat ze
alles wat de taalgebruiker kan bedoelen, ook tot uitdrukking kunnen brengen. Searle
(1969: 68) spreekt van een principle of expressibility: 'whatever can be meant, can be
said'. Verschillende feministische taalkundigen laten echter een ander geluid horen.
De taal zou een mannentaal zijn, waar vrouwen haar specifieke ervaringen en gevoelens
niet in kunnen uitdrukken. Proberen zij die toch in de mannentaal te verwoorden,
dan is vervreemding haar lot (Spender 1980). Zien ze af van die taal, dan rest
hun stomgeslagenheid (Ardener 1975) of zijn ze genoodzaakt van binnenuit zichzelf
een nieuwe, eigen taal te creëren, een 'écriture féminine' (Irigaray 1977). Ook wie
dergelijke verlammende of isolerende eindconclusies niet wenst te trekken, kan
belangrijke inzichten opdoen uit deze verschillende feministisch-taalkundige theorieën.
Ze vormden dan ook een inspiratiebron voor de nu volgende analyse van de
verwoordingsbijzonderheden waar auteurs over vrouwen mee te maken krijgen, terwijl
toch verder wordt uitgegaan van het beginsel van uitdrukbaarheid.
Een tweede principe waarvan wordt uitgegaan, is de radicale argumentativiteit
van taal (Anscombre & Ducrot 1986). Deze opvatting van taal komt erop neer dat
woorden met hun betekenissen in de eerste plaats opgevat worden als gedachtensturend
en niet, zoals in de meeste (semantische) taaltheorieën gebruikelijk, als in
eerste instantie informatiedragend. Door het gebruik van woorden, zo luidt de theorie,
worden in een samenleving heersende ideeën, gedachtenschema's, gemeenplaatsen,
topen, geactiveerd.' Toegepast op een gangbare uitdrukking als
TNTL 111 (1995) 117-126
118 A. VERBIEST
Tesselschade, muze van de Muiderkring
geeft deze theorie zicht op door de verwoording opgeroepen gedachtenschema's als:
muzen brengen inspiratie, ze zijn kunstenaars behulpzaam. Deze denkrichting leidt
lezers af van Tesselschade zelf als kunstenaar en roept eerder de gedachte op van
Tesselschade als dienaar of bemiddelaar van een hogere zaak. Dat woorden en uitdrukkingen
juist deze topen en geen andere oproepen, is mede afhankelijk van de ideeën die
in de tijd, cultuur en taalgemeenschap van de lezers leven. Wanneer woorden en uitdrukkingen
dragers zijn van ideeën mét betrekking tot mannelijkheid en vrouwelijkheid,
wordt hier verder gesproken van de 'genderlading' van de verwoording.
Op een combinatie van de twee boven aangegeven uitgangspunten berust mijn stelling
dat waar de argumentativiteitvan taal neerkomt op gendergeladenheid, het voor genderkritische
auteurs die schrijven over (het werk van) vrouwen, weliswaar mogelijk is
om uit te drukken wat ze bedoelen, maar dat dit wel een bijwnder moeilijke opgave is.
Dat het moeilijk is om te schrijven over vrouwen wnderte vervallen in het reproduceren
van de oude, in de taal vastgeklonken genderboodschappen - de eisen, wensen
en ideeën van een samenleving waaraan ware vrouwen en echte mannen hebben te
voldoen - kan misschien al gelezen worden uit een boektitel als de volgende:
Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap
De auteur kan met deze titel wel hebben willen uitdrukken dat Maria Tesselschade
Roemers Visscher een belangrijk dichter is die vele vrienden had, maar de verwoording
stuurt als volgt aan op de binnen onze genderideologie passende plaats voor getalenteerde
vrouwen.2 Het uitsluitend noemen van de voornaam markeert het
geslacht: hier wordt een dichter gepresenteerd die een vrouw is. Deze markering
heeft zin want niet dichters maar vrouwen moeten kiezen tussen talent en vriendschap.
Door de termen 'talent' en 'vriendschap' met een vrouw te verbinden, wordt de
tweeledige opsomming een binaire oppositie. Tegelijk geeft de titel aan dat Maria
Tesselschade deze tegenstelling overwon. Een opmerkelijk feit want vrouwen
mogen getalenteerd zijn, maar dan vooral als 'tiende muze', als 'vierde gratie', als
bron van geluk en inspiratie voor échte dichters/vrienden, en dus slechts getalenteerd
tot bepaalde grenzen, want 'al te walgt' wals vader Roemer Visscher al zei.J
Dat is het waar deze boektitel bewust of onbewust de aandacht op lijkt te vestigen.
Zelfs als auteurs zich voldoende hebben losgemaakt van oude genderopvattingen,
dan is er nog reden beducht te zijn voor de door de taal opgeroepen denkbeelden die
verhinderen dat de schrijvers over (het werk van) vrouwen dat uitdrukken wat ze ook
bedoelen te zeggen. Genderkritische auteurs zullen voor de verwoording van hun
gedachten zelden over de comfortabel ingesleten, bekende weg kunnen gaan. Wie
over vrouwen schrijft en niet telkens weer bewuste keuzes maakt, zal onherroepelijk
oude gendertopen activeren en terecht komen in de weergave van stereotiepen.
Daarvan is bijvoorbeeld sprake wanneer de biograaf van een bekende filosofe en
romanschrijfster er verbazing over uitspreekt dat deze beroemde vrouw haar echtgenoot
beschouwde als 'het voorbeeld van een heldhaftig man' terwijl toch haar vrienden
en kennissen - net als alle weldenkende mensen, w suggereert de tekst - 'niets
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 119
anders in hem zagen dan een rustige man die in de schaduw van zijn vrouw leefde en
als alcoholicus stierf'.4 Let op de topen: (1) Wie een belangrijke vrouw als echtgenote
tolereert, kan zelf niet interessant zijn, en (2) moet wel troost zoeken bij de fles.
Het huwelijk van Tesselschade Roemers roept dezelfde gedachten op: het is duidelijk
dat Allert Crombalgh door zijn vrouw hoog werd geacht terwijl hij voor de
kring dichters/vrienden rondom het echtpaar - zo blijkt uit hun werk - oninteressant
tot licht belachelijk (Crommetje) was. Als een biograaf in de verwoording niet
heel zorgvuldig afstand neemt van de toop dat alleen slappe mannen hun echtgenotes
toestaan (toestaan?) talenten en mannenvriendschappen te hebben, dan wordt
die gedachte in de verwoording overgenomen en voor de huidige lezers als een vanzelfsprekendheid
opnieuw opgeroepen. Ervan uitgaan dat de taal rijk en vitaal
genoeg is dat er zo geformuleerd kan worden, dat alle informatie doorkomt en de
niet-bedoelde topen niet worden gereactiveerd, betekent rekening houden met het
feit dat een verwoording altijd argumentatief is. Het behoort dan ook tot de taak van
de taalgebruikers ervoor te zorgen dat de door de tekst opgeroepen gedachtenrichting
samenvalt met de genderideeën die ze ook werkelijk bedoelen uit te drukken.
Gendergeladen argumentativiteit van verwoordingen
Door kritisch te kijken naar formuleringen in bestaande biografische of anderszins
vrouwengeschiedkundige teksten, zal ik laten zien dat de verwoording daarvan iets
heeft van bezig zijn in een porseleinkast: even niet opletten en het gaat mis. Het gaat
mij met deze kritisch-filologische analyses van fragmenten uit teksten over (het werk
van) vrouwen alleen maar om het signaleren van de gendergeladen argumentativiteit
van de verwoording. Het vinden van oplossingen om de werkelijk bedoelde gender-
ideeën uit te drukken - principe van uitdrukbaarheid -, blijft natuurlijk aan de
auteur. Het is vanuit deze constructieve opstelling dat ik systematisch enkele verwoordingsproblemen
wil aansnijden. De systematiek bestaat trouwens slechts hierin,
dat ik in zeven rubrieken van eenvoudig en bekend naar steeds ingewikkelder en
minder bekend ga.
1. Generieke termen en bijbehorende voornaamwoorden
Het is bekend dat bij een generieke term als bijvoorbeeld 'de dichter' voornaamwoorden
horen - hij, zijn - die ook en vooral voor mannelijke personen worden gebruikt:
De dichter en zijn functie in de samenleving
Tot voor kort kon men vaak in een noot of voorwoord lezen dat overal waar 'de
geneesheer, hij' of 'de dichter en zijn .. .' staat, vrouwen vanzelfsprekend zijn inbegrepen.
Alleen al op grond van het principe van de argumentativiteit van taal, moet
een dergelijke strategie worden afgewezen: wat de auteur ook wenst te bedoelen, de
taal stuurt de gedachten vooral naar een mannelijke invulling en belemmert zo vrouwen
zich te identificeren met de genoemde beroepsbeoefenaar. Inmiddels bezigen genderalerte
auteurs allerlei strategieën om het generieke hij/zijn stijlvol te vermijden.
120 A. VERBIEST
Er is op dit terrein echter een moeilijkheid die nog niet veel aandacht heeft gekregen,
te weten het omgaan met generische termen uit de bronnen. Het is van belang
om te weten of de in de brontekst gebruikte termen wel werkelijk generiek zijn, dat
wil zeggen, of een term als bijvoorbeeld 'de mens' in de tekst wel consequent zowel
mannen als vrouwen insluit en vervolgens moet worden vastgesteld of de generieke
termen uit de brontekst gewoon kunnen worden overgenomen, of beter vertaald
kunnen worden in m/v-termen of andere beschikbare alternatieven.5
Zo zegt de 'ik' in HeIla Haasse's Zelfportret als legkaart (1954) dat ze een boek wil
gaan schrijven 'het verhaal van de mens (noem hem Adam of Elcerlyc of hoe dan
ook) en zijn verschillende werkelijkheden in de stroom van de tijd' (1954: 10), 'heel
dat moeizame proces van menswording naar lichaam en geest' (1954: 18). Heel duidelijk
blijkt uit Haasse's tekst dat ze 'de mens', 'het mensdom', 'het menselijke' op
het oog heeft, dat ze deze 'homo sapiens' generiek bedoelt, maar dat - in ~ 954 - dit
algemene wordt ingevuld met mannelijke beelden: 'Adam, oermens-onze-voorvader'.
De 'ik' besluit ten slotte niet te beginnen aan dat enorme project: 'wat kàn ik
weten van de mens en de (oneindigvoudige) werkelijkheid' (1954: 19), en te gaan
schrijven over het algemeen menselijke met als uitgangspunt een mens, zichzelf die
een vrouw is: zelfportret.6
In een recente analyse wordt dat als volgt geïnterpreteerd:7 '[ ••• ] het grootschalige
wordt vervangen door het kleinschalige, de aanvankelijk mannelijke Elcerlyc wordt
nu een vrouwelijke Elcerlyc.' Hier toont zich de verwoordingsmoeilijkheid van de
genderbewuste auteurs ten voeten uit: zij hebben gezien dat Haasse bij 'de mens' een
mannelijk beeld voor ogen heeft, maar weten niet te verwoorden dat desondanks niet
door de 'ik' van Haasse overwogen werd de geschiedenis van een mannelijke mens te
schrijven. Zij beoogde de mens en drukte dat in 1954 uit in een mannelijk beeld.
De moeilijkheid van het genderkritisch omgaan met de generische of pseudogenerische
termen uit de bronnen, neemt telkens andere vormen aan en stelt auteurs
voor soms vergaande beslissingen.8
2. Eigennamen en persoonsaanduidende beroepsnamen
'Of het nu Cats, Tesselschade, Heinsius ofWesterbaen is [ ... ], Johan van Dans, J acob
van Zevecote, Justus de Harduwijn of Anna Roemers [ ... ], Philibert van Borselen of
P.e. Hooft, D.P. Pers, Bredero ofJohan van Heemskerck [ ... ]'.9 Bij de in dit citaat
opgesomde personen kunnen de mannen met of zonder voornaam genoemd worden,
maar nooit uitsluitend met voornaam; van de vrouwen wordt altijd de voornaam
genoemd, soms uitsluitend de voornaam. Het feit dat het voor mannen niet uitmaakt
of de voornaam al dan niet genoemd wordt terwijl de voornaam voor vrouwen bijna
verplicht is, betekent dat het geslacht van de dichter niet kenbaar gemaakt hoeft te
worden, behalve als de dichter een vrouw is. Daarmee is de vrouwelijke positie
gemarkeerd, de mannelijke de norm. Met achternamen is dat misschien minder
opvallend, maar ook daarbij geldt dat achternamen van vrouwen altijd gemarkeerd
zijn. Laat de biograaf de vrouwelijke dichter haar 'meisjesnaam' houden, dan wordt
dus daaraan de voorkeur gegeven boven de naam van haar man of er wordt mee uitgedrukt
dat ze ongehuwd is; geeft de biograaf haar de naam van haar man, dan ontleent
de dichteres wellicht meer identiteit aan haar man dan aan zichzelf. 10 Worden
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 121
beide namen gebruikt, dan is daaruit de mededeling af te lezen dat ze gehuwd is of
geweest is. Noemt men haar met uitsluitend een achternaam, dan drukt dat uit dat
men - om welke reden dan ook - wenst af te wijken van het gebruik om bij vrouwen
de voornaam te geven. Kortom, in tegenstelling tot bij mannen, moet bij het noemen
van vrouwen altijd bewust gekozen worden omdat, hoe de keuze ook uitvalt, er
altijd betekenis aan wordt gehecht.
Een soortgelijke kwestie is die van de beroep-, bezigheid- of functie-aanduidende
persoonsnamen. Moet de biograaf kiezen voor de 'dichter' of de 'dichteres' Maria
Tesselschade Roemers Visscher? Vaak treedt bij een tweedeling hiërarchisering op,
het ene lid, het ongemarkeerde meestal, geldt als eerder, hoger, beter, fundamenteler.
Mannen noemen zich niet gauw 'kleuterleidster' of 'verpleegster'; vrouwen noemen
zich graag 'filosoof' of 'directeur'. Behalve dit waardeverschil is er bij beroepsnaamparen
ook vaak een genderproducerend onderscheid. De termen dichter en
dichteres beslaan verschillend begrensde betekenisvelden. Dichteres zegt behalve over
het dichten, ook iets over het geslacht van de dichtende, dichter doet dat niet. Het
volgende voorbeeld laat zien wat daarvan de consequenties kunnen zijn.
Voor de vrouw die in Lucas 7:36-50 'in de stad als zondares bekend stond' waren de
gevolgen van het onderscheid tussen zondaar en zondares, historisch gezien, enorm.
Nergens staat in de Bijbel vermeld wat voor zonden ze begaan heeft, terwijl het heilige
boek absoluut niet bang is voor de term hoer. Een zondares zou dus ook wel gestolen of
gemoord kunnen hebben, net zoals een zondaar. De term zondares maakt de zondaar en
haar zonde echter geslachtelijk en dus is deze vrouw die ook wel met Maria Magdalena
wordt geïdentificeerd, al eeuwen aangezien voor een hoer. Hoe krachtig de term zondares
ook heden nog de gedachten stuurt, is te lezen in de volgende passage: 11
[Dl e anonieme vrouw - een prostituee, zo is men geneigd met de Farizeeër uit deze passage
te denken - die naar Jezus' gezelschap snakt ...
Het meest frappante is nog, dat de Farizeeër in de betreffende passage helemaal niet
denkt, althans niet hardop, dat de vrouw een hoer is. Hij zei alleen maar bij zichzelf:
'Indien deze de profeet was, zou Hij wel weten wie en wat deze vrouw is, die Hem aanraakt:
dat zij een zondares is'. De hedendaagse auteur is degene die, interpreterend volgens
de vaste genderideeën, deze genderbeladen gedachte aan de Farizeeër toeschrijft.
Er is dus veel voor te zeggen om niet voor paren als dichter/dichteres of
schilder/schilderes te kiezen, maar voor het gemeenkunnig, op beide geslachten van toepassing
geachte, dichter, schilder. Dus om te spreken van de dichter Maria Tesselschade
Roemers Visscher en om van Judith Leyster te zeggen dat zij meester-schilder was. 12
Oplettendheid is echter geboden in alle contexten waar de lezers, gestuurd door de
gewoonte het ongemarkeerde voor het mannelijke aan te zien, vrouwen weer uit het oog
zouden kunnen verliezen. Niet alleen wordt hier dus een beslissing van biografen en
andere auteurs over (het werk van) vrouwen gevraagd, het kan soms ook nodig zijn dat
de auteurs zich tegenover hun lezers op dit punt verantwoorden.
3. Vrouwelijk, vrouwen en .. , vrouwen-
Men hoeft zich van de volgende voorbeelden slechts de tegenhangers met mannen
122 A. VERBIEST
voor de geest te halen om te weten welke gedachtenschema's erdoor worden opgeroepen:
Vrouwen en literatuur
Vrouwen en de 17e-eeuwse dichtkunst
Het is vaak zeer de vraag of het ook de bedoeling van de auteur was om vrouwen zo
in een uitzonderingspositie te plaatsen. Hetzelfde geldt bij het gebruik van het voorvoegsel
vrouwen-. Zo kan de toevoeging vrouwen- aan Middelnederlandse Vrouwenmystiek
in eerste instantie een precisering lijken, maar als dan uit de verdere tekst
blijkt dat het hier gaat om de oudste middelnederlandse prozateksten die alle van
mysticae - vrouwen dus - zijn, dan is dat toch misleidend. IJ Men schrijft toch ook niet
mannen-poolreizen als het gaat over een tijd dat geen vrouw naar de Pool reist?
Ook de uitdrukking vrouwelijk moet gewantrouwd worden voor zover daardoor een
onterechte asymmetrie geschapen kan worden. De subtitel 'Het vrouwelijk aandeel' in
een hoofdstuk over literatuurbeoefening rond 1675 had een tegenhanger kunnen hebben
bij de behandeling van 'het mannelijk aandeel' in de mystiek, maar een dergelijke
symmetrie wordt in literatuurgeschiedenissen niet of zelden aangetroffen.14 En dat
terwijl deze gendergeladen verwoording waarschijnlijk juist het gevolg is van een
inhaalslagin de aandacht ten gunste van het vrouwelijk aandeel in de literatuur.
4. Verkleinwoorden
Wanneer een tekst over vrouwen gaat, lijken verkleinwoorden vanzelf in auteurs op
te komen. Zusjes, nichtjes, achternichtjes, maar ook liedjes, verzamelbundeltjes, en versjes
vinden in teksten over vrouwen een plaatsje. ls De auteur kan daar voor kiezen: een
liedje is luchtiger dan een lied; een versje heeft minder pretenties dan een vers.
Belangrijk aandachtspunt in dezen is, dat niet het lied of vers van een vrouw automatisch
als luchtig of pretentieloos wordt bestempeld. Bovendien moet in het oog
gehouden worden dat de mogelijkheid van verkleinen iets zegt over de status van het
geschrevene: men kan spreken van pamfletten en pamfletjes, van boeken en boekjes,
maar een manifest wordt bijvoorbeeld nooit een manifest je.
Op het terrein van het verkleinwoord kruisen overigens twee verwoordings-aandachtsgebieden
elkaar. Behalve de hier genoemde neiging van auteurs - vrouwen en
mannen - om bij het schrijven over vrouwen en vrouwenzaken diminutieven te
gebruiken, is er ook nog de specifiek aan vrouwen toegeschreven preferentie voor
het verkleinwoord als een soort talige tegenhanger van de van vrouwen immers
altijd verwachte lieflijke glimlach. Auteurs kunnen er voor kiezen zich door een dergelijk
tekstkenmerk - er zijn er meer - als auteur-die-een-vrouw-is aan de lezer te
kennen te geven. Als niet-kiezen betekent een neutrale instantie te zijn, dan is het
goed te beseffen dat neutraal (nog) meestal mannelijk is.
Het argumentatief potentieel van het diminutieve verdient dus aandacht, zowel
in het kader van het schrijven over als van het schrijven door vrouwen. 16
s. Argumentatieve operatoren
Lezers zullen de weinig opvallende kleine woordjes waar teksten mee zijn gelardeerd,
niet vaak bijzondere aandacht schenken. Deze voegwoorden en bijwoorden kunnen
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 123
behoren tot wat Anscombre en Ducrot de argumentatieve operatoren noemen. Zulke
operatoren, te denken valt aan uitdrukkingen als maar, toch, echter, eindelijk, ook, wel,
ondanks, spelen een eigen argumentatieve rol doordat ze de gedachtensturende werking
van formuleringen richting en kracht verlenen.!7
Geen enkele originele gedachte hebben en toch maar hoogleraar worden
Eindelijk reële trouwplannen hebben
Na enkele liaisons toch nog trouwen
In deze citaten krijgt een bepaalde kijk op de zaak, dank zij de operatoren iets vanzelfsprekends.
Als een auteur deze visie ook werkelijk zelf huldigt en in het geschrevene
wil overbrengen, dan is de formulering adequaat. Dikwijls echter blijkt een auteur
door de taal van de secundaire literatuur beïnvloed, oude gendertopen te verwoorden
en te reactiveren, zonder zelf deel te hebben aan deze ideologie. Wie zich geen oordeel
wenst aan te matigen over leeftijdsnormen in liefdesrelaties tussen mannen en
vrouwen, moet de argumentatieve operator uit het volgende fragment schrappen:
[ ... l natuurlijk ging hij niet opnieuw aan een verhouding met de nu 60-jarige vrouw
beginnen
Argumentatieve operatoren kunnen dus nooit zonder meer uit de literatuur worden
overgenomen en ook het spontaan eigen gebruik van deze indicatoren van argumentativiteit
moet gewogen worden op een eventueel onbedoelde bijdrage aan de
genderlading van het grotere tekstfragment waarvan de operator deel uitmaakt.
6. Asymmetrisch woordgebruik
In rubriek 3 kwam de asymmetrie ter sprake van het noemen van vrouwen in uitdrukkingen
als vrouwen en, vrouwelijk en vrouwen- waar men niet over tegenhangers
met mannen en enzovoort zou denken. Hier gaat het (a) om het gebruik van een uitdrukking
bij vrouwen die men nooit bij mannen zou gebruiken, en (b) om het
gebruik van een en dezelfde uitdrukking in verschillende betekenis, afhankelijk van
het feit of die bij een man of bij een vrouw wordt gebezigd.
In een hedendaags biografisch opstel over sociaal-filosoof Charlotte PerkinsGilman
(1860-1935) wordt gezegd dat ze 'received much criticism for giving up her
child while lecturing'.!8 Bij verder lezen blijkt dat met 'giving up her child' wordt
bedoeld dat Gilman terwijl ze college gaf hun kind door de vader liet verzorgen. Ze
zal daar in haar tijd mogelijk zwaar om zijn bekritiseerd, maar wie de term nu zonder
meer overneemt, neemt daarmee de genderlading over. De asymmetrie zal duidelijk
zijn: zou ooit iemand willen schrijven dat een vader zijn kind 'opgeeft' wanneer hij
het door de moeder laat verzorgen terwijl hij college geeft?!9
Dat eenzelfde uitdrukking bij mannen en vrouwen met een andere betekenis wordt
gebruikt, toont Sneller aan voor het begrip eer in Cats' Aspasia: '[D]e vrouw kan haar
eer slechts verliezen, de man kan eer vinden' .20 Voor hedendaags commentaar op deze
Aspasia-tekst van Cats kan dus de term eer niet zonder extra commentaar worden
gebruikt, als de auteur tenminste niet Cats' genderideologie wil doorgeven. Schrijvers
124 A. VERBIEST
over (het werk van) vrouwen zullen dus niet alleen attent moeten zijn op de mogelijkheid
van asymmetrie in het eigen woordgebruik, maar ze zullen soms ook voor de taak
staan de lezers over dergelijke asymmetrie van de brontekst in te lichten.
7. Het niet-geëXpliciteerde
In deze laatste rubriek is de aandacht voor de verwoording al helemaal niet meer te scheiden
van die voor de inhoudelijke selectie. De moeilijkheid waarvoor hier aandacht wordt
gevraagd, houdt in dat volstaan met de beschrijving van onbetwistbaar juiste gegevens
over leven of werk van vrouwen dikwijls betekent dat men aansluit bij de destijds heersende
genderideologie of dat men een nog steeds heersende stereotypering voortzet.
Wanneer van de dichter annex boekhandelaar/uitgever Katharina Lescailje
geschreven wordt dat zij in 1679 'in plaats van haar broer' de boekhandel van haar
overleden vader overneemt, dan is dat historisch correct.2! Als er echter in een
hedendaags werk niet enige uitleg aan wordt toegevoegd, dan lijkt de auteur ook nu
nog de gedachte te huldigen - en door te geven - dat zonen bij het overnemen van
bedrijven zonder meer de eerstaangewezenen zijn.
Het is duidelijk dat de grens tussen inhoud en verwoording hier vervloeit. De kritische
vraag waar auteurs over (het werk van) vrouwen niet onderuit zullen kunnen, is of
er wel echt staat wat ze over deze vrouw, haar leven, haar werk willen zeggen. Hierwordt
betoogd dat daarbij dus ook wat er niet staat in de beoordeling moet worden betrokken!
Besluit: moeilijk maar lonend
Met de vraag of er wel staat wat de auteur wilde zeggen, ben ik weer terug bij de porseleinkast.
Als auteurs de eventuele gendergeladenheid van hun bronnen en overige
secundaire literatuur hebben onderkend, dan moeten ze nog vaststellen hoe ze daarmee
in hun eigen tekst wensen om te gaan. Niet alleen is de verwoording van vrouwenbetreffende
zaken even kwetsbaar als porselein, de porseleinkast staat ook nog
eens in een jungle, de jungle van de contemporaine ideologie.22 Het principe van de
argumentativiteit van taal houdt in dat teksten alleen maar begrepen kunnen worden
dankzij de ideologieën die in een taalgemeenschap heersen en waarnaar de verwoording
verwijst. Genderkritische auteurs die niet met de heersende genderideologieën
mee willen gaan, hebben op dat punt de taal dus in eerste instantie tegen zich. Alleen
met een aan achterdocht grenzende oplettendheid en een vitale inventiviteit kunnen
zij de taal dwingen zich te voegen naar het principe van uitdrukbaarheid.
Toch hoeft de grote alertheid die vereist is van auteurs over (het werk van) vrouwen
niet alleen maar gezien te worden als een probleem, een vertragende factor. Deze
alertheid is beslist ook een inspiratiebron. Men verwerft inzicht in de genderideologie
van de bronnen, maar ook in de algemeen heersende en de eigen gendergeladen
denkschema's, en met het ontdekken van de verborgen stuurkracht van de taal, verkrijgt
men zelf meer greep op die argumentativiteit. Zo kan deze gendertaalbeheersing
teksten opleveren die steeds beter gaan uitdrukken wat de genderkritische auteur -
vrouw of man - wil zeggen. De verwoording zal, wat genderideologie betreft, het
argumentatief gehalte krijgen dat de auteur ook werkelijk beoogt. Dat laatste lijkt
EEN PORSELEINKAST IN DE JUNGLE 125
mij voor alle betrokkenen, voor de vrouwen waarover geschreven wordt, voor de
schrijvers, de lezers en misschien ook wel voor de niet-lezende vrouwen en mannen
van de taalgemeenschap, van het grootste belang omdat het een bijdrage kan zijn aan
het ter discussie stellen van wat tot dan toe vanzelfsprekend was, een viricentristische
genderideologie.
Adres van de auteur: Saffierhorst 202, NL-2592 GN Den Haag
NOTEN
1 Dat taal ideologisch geladen is of kan zijn en dat woorden dragers zijn van waarden en
normen, heeft de aandacht van veel taalonderzoekers, zie de recente bijdrage van Van Calcar
1995. Zie ook bijvoorbeeld werk van Teun van Dijk, van G. Kress & B. Hodge en van N.
Fairclough. Het werk van Anscombre & Ducrot onderscheidt zich van deze benaderingen
doordat hierin de argumentativiteit van taal het primaat heeft boven de informativiteit.
2 Mieke B. Smits-Veldt: Maria Tesselschade. Leven met talent en vriendschap. Zutphen, 1994.
3 Emblema 'Wat ist anders als fray'. In Roemer Visscher: Sinnepoppen. Amsterdam, 1614, nr.
lIl,!. [Ex. DB Amsterdam]. Geciteerd en afgebeeld in Smits-Veldt: Maria Tesselschade (n. 2).
4 Het voorbeeld is genomen uit de manuscriptversie van Jenny A. Heyl: 'Ayn Rand (1905-
1982)'. In: A History ofWomen Philosophers. [Red.] Mary Ellen Waithe. Vol. N (Dordrecht,
1995), p. 207-224. Het tekstfragment is niet in de definitieve versie terechtgekomen en mag
dus alleen als een fictief voorbeeld gelezen worden. De tekst luidde letterlijk: 'Frank
O'Connor, Rand's husband of fifty years, died in 1979. Those close to Rand and O'Connor
never quite understood Rand's insistence that Frank was the paradigm of her heroic man;
they sawa quiet man who had lived in his wife's shadow and who died an alcoholic.'
5 Zie bijvoorbeeld ook het gebruik van de uitdrukking 'algemeen menselijk' door Veenstra
(1968: 105), genoemd door Sneller elders in dit nummer.
6 HeIla Haasse: Zelfportret als legkaart. Amsterdam, 1954, p. 19.
7 Riet Paasman en Petra Veeger: .'Zelfportret als legkaart van HeIla Haasse als literair-historisch
document'. Paper voor het Symposium Bewegend Beeld (Bijdragen tot vrouwenstudies
Neerlandistiek en genderkritische literatuurgeschiedschrijving). Utrecht 1994. [Niet gepubliceerd]
8 Veel problemen voor auteurs over of gebaseerd op Kam, volgen bijvoorbeeld uit de conclusie
die Kleingeld 1992 moet trekken uit haar onderzoek naar het gebruik van de generieke
termen 'mens' en 'mensheid' in het werk van Immanuel Kant: wanneer deze termen gelezen
worden als zowel vrouwen als mannen insluitend, stort Kants moraalsysteem door innerlijke
tegenstrijdigheid ineen.
9 P.].Verkruijsse: 'Ikke, ikke, ikke'. In: Literatuur 11 (1994), p. 283-284, i.c. p. 284.
10 De redactie wees mij hier op inconsequent gebruik van persoonsaanduidende beroepsnamen.
Voor een uiteenzetting van mijn keuze voor weldoordachte inconsequentie zie
Verbiest 1994.
11 Jaap Goedegebure: De schrift herschreven. De Bijbel in de moderne literatuur. Amsterdam,
1993, p. 106.
12 Feministisch Nederland blijft hierover verdeeld. Zie bijvoorbeeld de discussie tussen
Van Alphen en Ruysendaal in Tijdschrift voor Vrouwenstudies 14 (1983), p. 307-315. Zie voor
een bespreking van aangevoerde en mogelijke pro- en contra-argumenten Verbiest 1994.
13 Paul Wackers: 'Omstreeks 1240: Hadewych geeft leiding aan haar kring - Middelnederlandse
vrouwenmystiek'. In: Nederlandse literatuur, een geschiedenis. [Hoofdred.] M.A.
Schenkeveld-van der Dussen. Groningen, 1993, p. 18-23, i.c. p. 18.
126 A. VERBIEST
14 Marijke Spies: 'Oudejaarsavond 1675: Cornelia van der Veer schaduwt Katharina
Lescailje als deze van het huis van haar vriendin Sara de Canjoncle naar dat van haar zuster
gaat - Het vrouwelijk aandeel'. In: Nederlandse literatuur, een geschiedenis. [Hoofdred.] M.A.
Schenkeveld-van der Dussen. Groningen, 1993, p. 282-287, i.c. p. 282.
15 Opvallend is het gebruik van deze verkleinwoorden in Spies: 'Oudejaarsavond 1675' (n. 14),
maar ook andere teksten over vrouwen bevestigen dit beeld. Zie bijvoorbeeld L. van Gemert:
"'Maak vaerzen, leez en schrijf". Dichtende vrouwen uit de 17 e en 18e eeuw'. In: Vooys 12 (1994),
p. 66-74, i.c. p. 67 en ook MA Schenkeveld-van der Dussen: 'De vrouwelijke blik. Nederlandse
dichteressen van de Gouden Eeuw'. In: De vrouw in de Renaissance. [Red.] Arie-]an Gelderblom
en Harald Hendrix. Amsterdam, 1994, p.ll-27, i.c. p.13.
16 Over wat het verkleinwoord te maken kan hebben met het vrouwelijk geslacht zie] ansen
1981.
17 Zie hierover Anscombre & Ducrot 1986 en in het Nederlands Verbiest 1991.
18 Julien S. Murphy: 'Charlotte Perkins Gilman (1860-1935)'. In: A History ofWomen
Philosophers. [Red.] Mary Ellen Waithe. Vol. IV (Dordrecht, 1995), p. 51-68, i.c. p. 53.
19 Frappant is ook dat bij de behandeling van eventuele onderlinge beïnvloeding van kunstenaars
of geleerden, auteurs meer geneigd zijn vrouwen af te schilderen als beïnvloed door
mannen dan andersom en dat aan wederzijdsheid zelfs zelden wordt gedacht. Zo wordt vaak
geschreven dat Lou Salomé beïnvloed werd door Nietsche, Rilke en Freud zonder dat wederzijdsheid
ook maar wordt overwogen. Van Anna Maria van Schurman leest men ook meer dat
zij onder de invloed van Voetius in toenemende mate in beslaggenomen werd door het
Calvinisme, dan dat aandacht wordt besteed aan de mogelijke invloed die zij op het religieuze
denken van Voetius had.
20 A. Agnes Sneller: 'De koninglycke harderin Aspasia, "ter leringh ende vermaack'''. In:
Literatuur 9 (1992), p. 73-79, i.c. p. 77.
21 Spies: 'Oudejaarsavond 1675' (n. 14), p. 286-287.
22 'Ideologie' heeft hier geen politieke, maar een sociologische betekenis.
BIBLIOGRAFIE
Anscombre & Ducrot 1986 - ] .-c. Anscombre & O. Ducrot: 'Argumentativité et informativité'.
In: De la Métaphysique à la Rhétorique. [Red.] M. Meyer. Brussel, 1986.,
Ardener 1975 -Perceiving Women. [Red.] Shirley Ardener. Dent, 1975.
Van Calcar 1995 - W.] .M. van Calcar: 'Over waarden en normen in een woordenboek'. In:
Ntg 87 (1995), p. 533-544
Irigaray 1977 - Luce Irigaray: Dit geslacht dat niet (één) is. Amsterdam, 1981. [oorspronkelijke
titel: Ce sexe qui n'en est pas uno Paris, 1977].
] ansen 1981 - Frank] ansen: 'Het vrouwelijk verkleinwoord en de sociolinguïstiek'. In: Ntg 74
(1981), p. 479-487.
Kleingeld 1992 - Paulien Kleingeld: 'When "He or She" won't do'. In: Against patriarchal
thinking. [Red.] Maja Pellikaan-Engel. Amsterdam, 1992, p. 55-65.
Searle 1969 - ]ohn R. Searle: Speech Acts. An Essay in the Philosophy ofLanguage. Cambridge, 1969.
Spender 1980 - Dale Spender: Man Made Language. Londen, 1980
Verbiest 1991 - Agnes Verbiest: 'Pragma-dialectïsche indicatoren van argumentatie: uitbreiding
en precisering op grond van de Franse geïntegreerde pragmatiek' In: Thema's in de taalbeheersing.
[Red.] M.M.H. Bax en W. Vuijk. Dordrecht, 1991, p. 52-57.
Verbiest 1994 - Agnes Verbiest: 'Onderzoek naar taalseksisme: theorie en toepassing'. In:
Vorming 9 (1994), p. 291-305.
A. Agnes Sneller
Een sonnet van Tesselschade Roemers in
genderperspecrief
Inleiding
Abstract - The poetry of Tesselschade Roemers, a famous woman author of Early
Modem Times in the Dutch Republic, has scarcely been interpreted. The recent
annotated edition of her poems offers the opportunity to make new and renewing
inquiries into her work. This article raises the question of how Tesselschade
Roemers as a poet deals with the gender-biased presuppositions of her time. The
interpretation ofher poem 'Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronck nam' with
the help of the so-called 'philological method' answers this question only partiy
and also clarifies that this way of interpreting texts is not sufficient for reading
texts in 'gender' perspective.
De belangstelling voor Maria Tesselschade Roemers dateert niet van de laatste tijd. De
negentiende-eeuwse literatuurgeschiedschrijving heeft haar en haar zuster Anna
Roemers een plaats gegeven in de geschiedenis van de zeventiende eeuw.] A Worp heeft
aan het einde van zijn leven de brieven en gedichten van en aan Tesselschade Roemers
verzameld. Na zijn dood verzorgde ].F.M. Sterck de uitgave ervan onder de titel Een
onwaerdeerlycke vrouw (1918). Mede hierdoor is het betrekkelijk gering aantal gedichten
dat van haar overgeleverd is, toegankelijk gebleven. Van enkele gedichten geldt zelfs dat
Worp de laatste moet zijn geweest die de handschriften onder ogen heeft gehad (Roemers
1994: 40 en 98). In de jaren tachtig is er opnieuw aandacht gekomen voor het werk van
Tesselschade Roemers. De literatuurhistorici L. Strengholt (1987 en 1988) en E. van
Koeven (1989) hebben enkele van haar gedichten geanalyseerd en opnieuw geïnterpreteerd;
hiertoe zijn zij teruggegaan naar bewaard gebleven handschriften.
Inmiddels heeft zich binnen de taal- en literatuurwetenschap het besef ontwikkeld
dat het uit de sociale wetenschappen stammende begrip 'gender' eveneens een
aspect is van taal en tekst. De vraag aan welk verwachtingspatroon men als vrouwen
als man moe(s)t voldoen om een gewaardeerd lid van de samenleving te zijn, blijkt
eveneens de vraag naar de verwoording van gedachten in te houden. Het onderzoek
naar de wijze waarop de concepten vrouwelijkheid en mannelijkheid in een bepaalde
periode van de geschiedenis werden ingevuld en hoe dit in taal expliciet en impliciet
werd geformuleerd, is inmiddels goed op gang gekomen. Ten aanzien van dit genderonderzoek
constateert de historicus Els Kloek problemen wanneer dat zich richt op
de vroegmoderne tijd. In de periode vóór de Verlichting, zo stelt zij, 'the hierarchy
of the sexes was barely questioned' (Kloek 1994a: 13). Dit lijkt een onjuiste constatering:
er is uit de vroegmoderne tijd ,een groot aantal geschriften bekend dat de
relatie tussen vrouwen en mannen, en de waardering voor de verschillende seksen
TNTL 111 (1995) 127-141
128 A. A. SNELLER
tot onderwerp van discussie heeft. Gezien de inleiding van Kloek (1994b) in De vrouw
in de Renaissance, waarin feitelijk een reeks werken aan de orde komt die de verhouding
tussen vrouwen en mannen centraal stelt, veronderstel ik dat Kloek bij genderonderzoek
vooral denkt aan teksten van vrouwen zelf. En vrouwen namen zo weinig
deel aan het publieke leven dat haar stem niet meer valt te ontdekken (Kloek 1994a:
13). Echter, ook als vrouwen niet zelf haar positie ter discussie stellen, wil dat niet
zeggen dat we uit geschriften en andere produkten uit een bepaalde periode het verwachtingspatroon
voor vrouwen en mannen, en de invulling die vrouwelijkheid en
mannelijkheid daarmee kregen, niet kunnen traceren. Ook niet-expliciet gemaakte
vooronderstellingen in een cultuur zijn op te sporen. Dit komt overigens overeen met
de opvatting die Kloek zelf in haar proefschrift verdedigt: 'Wanneer vrouwengeschiedenis
wordt opgevat als dat historisch onderzoek waarbij alle mogelijke stereotyperingen
aangaande sekse en sekseverhoudingen [ ... ] in de probleemstelling worden
betrokken, kan zij zeker een belangrijke bijdrage aan de geschiedschrijving leveren.'
(Kloek 1990: 131). En juist dit vormt het werkterrein van genderonderzoekers. De
vraag voor taalwetenschappers is dan hoe vooronderstellingen die in een tekst impliciet
blijven, toch kunnen worden getraceerd.
De filologische methode
Toen Enno van Gelder in 1918 een nauwkeurige beschrijving wenste te geven van
de levensbeschouwing van burgemeester e.P. Hooft (1547-1626), vader van de
dichter P.e. Hooft (1581-1647) en belangrij~Amsterdams bestuurder, kwam hij tot
de conclusie dat geen mens vrij is van wat wij kunnen noemen 'de geest van de tijd'
(Van Gelder 1918: 208). Wat wij ook in een periode aan tegenstrijdigs en onderling
afwijkends waarnemen, onder die oppervlakte bevindt zich, aldus Van Gelder, een
nog veel belangrijker geheel van opvattingen die mensen met elkaar delen, een
samenstel van ideologieën. Ook de literatuurhistoricus F okke Veenstra (1968) gaat
er bij zijn interpretatie van enige teksten van de dichter P.e. Hooft van uit dat we
meer in teksten kunnen lezen als we de 'context', de algemeen gedeelde culturele
achtergrond van een samenleving of van een groep uit die samenleving, bij de interpretatie
betrekken. De werkwijze die Veenstra ontwikkelt, noemt hij de 'filologische
methode'. Deze blijkt vruchtbaar. De door hem op deze manier geanalyseerde teksten
van P.e. Hooft blijken meer 'geheimnissen'l prijs te geven en zijn daardoor
indringender te duiden dan daarvoor het geval was. Hoe weinig we ons als onderzoekers
overigens veelal de vooronderstellingen van onze eigen tijd bewust zijn,
blijkt eveneens uit een zinsnede van Veenstra. Zijn commentaar op enkele regels uit
het gedicht 'Dankbaar genoegen', geschreven door Hooft toen hij in 1627 als
weduwnaar op zoek was naar een echtgenote, luidt:
Er zijn twee redenen voor dit leed [van Hooft]: het zien sterven van allen die de man lief
zijn, en het verliezen van de frisheid van de jeugd nodig voor succes bij het kiezen van
een levensgezellin. [ ... ] Dit is wat iedere man onder bepaalde omstandigheden overkomt;
het is algemeen menselijk (Veenstra 1968: 105; cursivering AS).
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 129
Anno 1995 kunnen we ons nauwelijks voorstellen dat een dergelijke zin bij iemand
uit de pen kon vloeien. In 1968 echter viel niemand de beperking van het menselijk
geslacht tot het mannelijk geslacht op. Ik heb in ieder geval nergens ooit een woord
van kritiek op deze visie gelezen.
Voor zijn onderzoek naar het gemeenschappelijke gedachtengoed in een bepaalde
periode ten dienste van de interpretatie van literaire teksten, gaat Veenstra uit van
een taalgebruik dat geen woorden besteedt aan opvattingen die binnen een bepaalde
cultuur vanzelfsprekend zijn. Hij tracht 'gemeenplaatsen', die binnen de tekst niet
uitgewerkt worden, vanuit andere teksten uit dezelfde periode te achterhalen. Zo
stelt hij zich bij het gedicht 'Dankbaar genoegen' de vraag hoe men zich in de zeventiende
eeuw de werking van de liefde voorstelde. Hij gebruikt hiervoor het werk van
A. Laurentius, de lijfarts van Hendrik IV van Frankrijk. Veenstra betoogt:
Wanneer ik hem [Laurentius] als autoriteit aanhaal, wil dat niet zeggen, dat Hooft zijn
werken gelezen heeft [ ... ] maar wel dat hij meningen verkondigt die in die tijd norm van
kennis zijn, in elk geval onder intellectuelen CV eenstra 1968: 107).
Laurentius gaat ervan uit dat de liefde eerst de ogen verrast en zich ongemerkt door
de aderen naar de lever beweegt, waar zij plotseling een brandende begeerte ontsteekt
naar wat de liefde waardig is of lijkt. Dit wil zeggen dat de seksuele begeerte wordt
gewekt, waarvan het leidende centrum zich in de lever bevindt CV eenstra 1968: 107-
108). Deze kennis kan licht werpen op een regel uit T'Amo mia vita van Tesselschade
Roemers (1994: 112), waarin de 'ik' zich tot Cupido richt met een verzoek over de
woorden 'ik min uw':
En steltse in mijn borst op sulken even maet,
Dat daer op pols, en mild, hert, longh, en lever slaet.
De woorden van liefde wekken, gezien het noemen van de reactie van de 'lever' in
de reeks, kennelijk seksuele begeerte op bij de 'ik'. Ook Tesselschade Roemers blijkt
gedicht te hebben binnen de context van haar tijd.
De vraag die ik mij gesteld heb, is of de filologische methode kan worden gebruikt
om de gedichten van Tesselschade Roemers vanuit genderperspectief meer reliëf te
geven. Deze vraag wil ik beantwoorden vanuit een analyse van één gedicht van
Roemers, in 1641 geschreven voor het album amicorum van haar vriendin T rajectina
Johanna Ogle (?-1643).
'Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronek nam'
Voor de interpretatie van het sonnet is enige achtergrondinformatie noodzakelijk.
Het is belangrijk te weten dat de vader van Trajectina Ogle vanwege zijn dapper
gedrag tijdens de Slag bij Nieuwpoort (1600) in de adelstand was verheven. Dat dit
een in de zeventiende-eeuwse Nederlandse republiek zeer begeerde situatie was,
weten we onder meer van P.e. Hooft, die zijn historiewerk Hendrik IV mede wilde
130 A. A. SNELLER
gebruiken om door de Franse koning Lodewijk XIII in de adelstand te worden verheven
(Van Tricht 1979: 122). De adellijke afkomst van Trajectina Ogle is een
belangrijk thema in het gedicht. Het zal bij de analyse blijken dat de kwaliteiten die
de dichter Ogle toeschrijft, geïnterpreteerd kunnen worden in het licht van de
eigenschappen die men in de adel het meest waardeerde.
In het octaaf worden de verschillende kwaliteiten van de aangesprokene opgesomd.
Zij heeft een goede afkomst, is mooi, deugdzaam en vrolijk, maar vooral
rechtschapen. Haar grootste verdienste echter is, zo blijkt uit het sextet, haar
bescheidenheid.
Wij kennen het sonnet slechts uit een brief van Tesselschade Roemers aan haar
vriend Caspar Barlaeus (1584-1648). Zij verzoekt de adressaat zijn oordeel te geven
'wat wel off qualyck is'. De overgeleverde tekst is nog onaf blijkens de opengehouden
variant: boven strydbre staat in het handschrift in dezelfde hand vaste.
Aen me Juffrou Trajectina Ogle
Wat in de lotery Des luckx zyn oorspronck nam
Is u lucksalicheyt Door lot te beurt gevallen
Beneven 't vaeder huys omheynt met strydbre/vaste walkn
Van koene daeden by een Adel sonder schram
5 Wat van u schoonheyt is en van u deughden vlam
En wysheyt op zyn tyt te boerten en te mallen
En kan myn noertse tong syn onkunt niet kallen
Wat vroommicheyt belanght dat is u rechte stam
9 Hoe zeldsaem is de ez deught by soo veel schildqartieren
Die met een stasy ry 't rechtschapen waepen cieren
Van Niet te roemen en dit is het eedel slot
12 Dat den phoet weet met zyn veer te raecken
En met die zeldtsaemheyt een yder vroet sal maecken
Van al deez watjes is dit Niet het hoghste lotto
annotaties
(De Romeinse cijfers tussen haakjes verwijzen naar de desbetreffende delen van het WNI)
1 Wat ... nam: onderwerpszin; nevenschikkend verbonden met Beneven ... schram (v. 3-4).
Des luckx: van het geluk (VIII, 3303-4, s.v. 'luk').
2 u lucksaligheyt: u gelukkige; indirect object; derde persoon als aanspreekvorm; u: bezittelijk
vnw. (vgl. 'Uw Edelheid')
lot: toeval (VIII, 3054).
3 Beneven: daarenboven (11, 1797).
3/4 Beneven ... schram: samengetrokken zin: Beneven [is u lucksalicheyt te beurt gevallen} 't vaeder
huys.
3 vaste: stevige (XVIII, 670).
4 Van ... schram: van-vergelijking: koene daeden by een Adel sonder schram zijn als vaste wallen
rondom 't vaeder huys (v. 3).
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 131
by: (verricht) door (lI, 2578).
5/6 Wat...mallen: partiële samentrekking op oorspronck (v. 1): Wat de oorsprong van u schoonheyt
is en de oorsprong van u deughden vlam (e)n wysheyt ... mallen.
u: uw (2x).
5 u deughden vlam: de vlam van uw deugden.
vlam: ook metafoor: intensiteit (XXI, 1452).
6 te boerten en te mallen: te schertsen; tautologie (III, 188 en IX, 153).
7 myn noertse tong syn onkunt: de onkunde van mijn stroeve tong.
noertse: waarschijnlijk dubbelzinnig: a) stroeve (IX, 2170 s.v. 'norsch') b) uit het noorden
komende (IX, 2132).
kallen: zeggen (VII, 1010).
8 vroommicheyt: dapperheid; in algemene zin: deugdzaamheid (XXllI, 911-13).
belanght: betreft (lI, 1672); lees hierachter een dubbele punt.
u rechte stam: uw werkelijke afstamming (XII, 5-7 en XV, 568).
9 deez deught: vooruitwijzend naar Van Niet te roemen (v. 11).
schildqartieren: vakken op een wapenschild (VIII, 712-3 s.v. 'kwartier') die de adellijke
afstamming voorstellen.
10 stasy ry: imponerende reeks (naar XV, 324 s.v. 'staatsie', en XIII, 182).
rechtschapen: indrukwekkende (XII/3, 616 bet. c).
11 Van Niet te roemen: lees hierachter een punt; (deze deugd) van zich op niets te beroemen,
zich nergens op te laten voorstaan (XIII, 712-13).
eedel: a) adellijk; b) verheven (III, 3772 en 3775).
slot: besluit (XIV, 1903).
12 den phoet: de dichter; ond.
veer: schrijftuig.
13 En ... maecken: samentrekking en hoofdzin met bij zinsvolgorde; lees: En (den phoet) sa/...
die zeldtsaemheyt: vooruitwijzend naar Van ... lott (v. 14).
een yder: meewerkend VW.: aan een yder.
vroet sal maecken: duidelijk zal maken; lees hierachter een dubbele punt.
14 watjes: prijzen in een loterij (XXIV, 1507).
dit Niet: t.W. Niet te roemen (v. 11); tevens woordspeling: een 'niet' is een lot in de loterij
dat zonder prijs uitkomt (IX, 1946).
Het sonnet kan getypeerd worden als een specimen van maniëristische poëzie. In vers
14 sluit de dichter op voorbeeldige wijze de breed uitgewerkte paradox in het woordspel
van de loterij bedrijvigheid af. De 'watjes' in de loterij, dat wil zeggen de briefjes
waarop een prijs viel, zijn verwoord in de opsomming van de eigenschappen: Wat... (v.
1, 5 en 8). Deze watjes blijken evenwel niet het meest waardevol, maar het Niet (v. 14).
Bij het tweede kwatrijn geeft de syntaxis problemen. Ik meen dat de verzen 5 en 6
geïnterpreteerd moeten worden als samentrekking op het woord 'oorspronck' (v. 1):
'Wat [de oorspronck] van u(w) schoonheyt is en [de oorspronck] van u(w) deughden
vlam! En [de oorspronck van u(w)] wysheyt ... ' Bij deze interpretatie worden de eigenschappen
van Ogle geplaatst in de lijn van haar adellijke geslacht. Pas in vers 8 wordt
dan met de eigenschap 'vroommicheyt' het syntactisch verband met 'oorspronck'
losgelaten. Tegelijk echter maakt het feit dat in vers 5 en 6 het woord 'oorspronck'
niet wordt uitgedrukt de aansluiting met vers 8 'Wat vroommicheyt belanght'
mogelijk. Een dergelijke syntactische ambiguïteit past in de traditie van het maniërisme.
De kwaliteiten die de dichter in de verzen 5 en 6 aan Trajectina Ogle toeschrijft,
zijn zowel verbonden met haar voorgeslacht als persoonlijk.
In vers 5 geeft Roemers trouwens nog een fraaie maniristische formulering. De
132 A. A. Sl'.'ELLER
persoonsvorm 'is' onderbreekt de twee kwaliteiten 'schoonheyt' en 'deughden'. Toch
dienen deze (ook) verbonden te worden, aangezien ze beide afhankelijk zijn van
'vlam'. Dat 'schoonheyt' en 'deughden' met een van-vergelijking als een 'vlam' worden
gepresenteerd, blijkt een cliché, een gemeenplaats op elocutionair terrein: P.e.
Hooft gebruikt in 1644 dezelfde 'vurige' beeldspraak in een brief aan Constantijn
Huygens: 'De schoonheit der weldaad en ( ... ) is te geweldigh een brandstichtster'
(Hooft 1979: 589) en Jan Luiken (1711: 94) spoort aan tot karakterschoonheid met:
Blaast op, het Vuur van uw geweeten,
Op dat het doorbreek tot een vreugd,
En vlamd van vroomigheid en deugd,
[ ... ].
De context
Dat in de zeventiende eeuw 'adel' een belangrijke rol speelde in het maatschappelijk
denken wordt duidelijk uit de steeds terugkerende aandacht voor dit onderwerp in
juridische en sociaal-theoretische geschriften. Hugo de Groots Inleiding tot de
Hollandsche Rechts-Geleertheyd (1631) noemt twee groepen adellijke personen:
Edel-boortig zijn die gekomen zijn van een vader wiens gheslacht vanouds voor adel
was bekent, ofte door de landsoverheid edel was gemaeckt (boek I, deel 14, par.2).
Hierbij zij opgemerkt dat De Groot alleen de adeldom van de vader noodzakelijk stelt.
Zonder hierover een woord te zeggen, wordt toch duidelijk dat een moeder haar hoge
geboorte niet kan overdragen op haar kinderen. Dit is kennelijk zo zeer een 'gemeenplaats'
dat het niet noodzakelijk is die te expliciteren. Ook wordt duidelijk dat er juridisch
geen onderscheid gemaakt werd tussen oude en jonge adel. J ohn Ogle heeft zich
niet achtergesteld behoeven te voelen tegenover de 'vanouds' adellijke lieden.
Niet alleen juridische werken zijn van belang als we ons willen verdiepen in
zeventiende-eeuwse maatschappelijke constellaties en de verschillende vormen van
waardering die men tegenover bepaalde groepen voelde. Veenstra gebruikt voor zijn
onderzoek, naast het nu nog algemeen bekende Il Cortegiano van Baldassare
Castiglione uit 1528, het werk van Stefano Guazzo, La conversatione civile uit 1574.
Dit boek beleefde in Italië tot 1600 bijna elk jaar een herdruk. Castigliones boek
werd pas in 1662 onder de titel De volmaeckte Hovelinck in het Nederlands uitgegeven,
terwijl er van Guazzo's boek al in 1603 onder de titel Van den Hevschen
Bvrgerlycken Ommegangh een Nederlandse vertaling door Gomes van Triere verscheen.
Het is een van de werken die moeten hebben bijgedragen tot het introduceren
en beschrijven van nieuwe ethische en morele normen. In een uiterst genuanceerde
dialoog spreken 'de Ridder', geïntroduceerd als broer van de auteur, en een filosoofmedicus
met de naam Hannibal met elkaar over sociaal-filosofische vraagstukken.
Van een echte discussie is trouwens nauwelijks sprake: de twee mannen zijn het
eigenlijk over alles eens. In dit werk wordt uitgebreid ingegaan op adeldom. Guazzo
onderscheidt 'dryerley standt van Edelheyt': 'half Edelen welcke niet Edel en zijn dan
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 133
alleen door Bloedt', 'Edelen door Deucht' - waarbij men moet bedenken dat
'd'Edelheyt des Bloets het Lichaem aensietl ende die van der Deucht op 't Ghemoedt
[si et]' - en 'volcomentlijck Edele', die bloed en deugd verenigen (Guazzo 1603: 157).
Men was zich er in de vroegmoderne tijd goed van bewust dat ieder adellijk
geslacht eens tot die waardigheid was gekomen. Guazzo formuleert dat als volgt:
Indien men op den eersten oorsprongh sietl en isser geen Coninghl den wekken zijn
afcomste niet van den Dienaers en heeft: noch geen Dienaer/ die niet hercome van eenen
Coningh (Guazzo 1603: 158).
De eigenschappen die een geslacht deden stijgen boven andere geslachten waren de
morele en intellectuele deugden, oftewel de 'vrome aard'. Deze door Cicero al geformuleerde
mening was in de Renaissance een gemeenplaats (Veenstra 1968: 31). Naast
de mogelijkheid dat iemands hoge positie bepaald kon zijn door de deugden der voorouders,
bestond er ook zoiets als 'V orstelijck gheluck', dit wil zeggen de toevallige
omstandigheid waardoor iemand de positie van vorst bekleedde. Veenstra (1968: 31)
noemt niet voor niets vrouwe Fortuna een machtige godin in de Renaissance.
Gemeenplaatsen
Wanneer we de gegevens over de adel beschouwen als gemeenplaatsen in de zin van
een gemeenschappelijk waardenpatroon, dan zien we dat Tesselschade Roemers
geheel deelgenoot was in deze wijze van ervaren en waarderen. Een gang langs de
verschillende mededelingen die in het gedicht over de adellijke Trajectina Ogle
worden gegeven, maakt dit duidelijk.
In het eerste kwatrijn wordt verteld dat deze vrouw haar positie te danken heeft
aan een lot in de 'lotery des luckx' (v. 1). Vrouwe Fortuna stond aan haar wieg in het
huis van de vader die vanwege zijn 'koene daden' (v. 4) kon bogen op een adeldom
met een onbevlekt blazoen. De dochter mag dus als 'volcomentlijck Edele' worden
gezien. Zij is erfgename van de adeldom van het bloed èn de adeldom van de deugd.
Pas in het licht van Guazzo's indeling begrijpen we ten volle het compliment dat de
dichter haar vriendin geeft.
Het tweede kwatrijn beschrijft een aantal kwaliteiten van de adressaat. Allereerst is
er het begrip 'schoonheyt'(v. 5). In de context is de betekenis 'leuk om te zien' nauwelijks
acceptabel. Veenstra (1968: 198) wijst op het (neo)platoonse schoonheidsbegrip:
aardse schoonheid die onze geest ertoe kan brengen de schoonheid verborgen
in de diepte der dingen waar te nemen en te begeren. Deze schoonheidsidee spreekt
uit de woorden van P.e. Hooft aan Heleonora Hellemans in 'Dankbaar genoegen':
Schoon' óóghen, 't schijnt de ziel te pronk staet in vw' schóót(Hooft 1994: I, 249, v.191).
De schoonheid van de ziel wordt weerspiegeld in de ogen. Castiglione laat in De volmaeckte
Hovelinck Bembo zeggen dat het lichaam waaraan de schoonheid blinkt, niet
de fontein van de schoonheid is, omdat deze onlichamelijk is en een goddelijke
134 A. A. SNELLER
straal, 'maer wel met die sin, wa er van die schoonheyt het ware voorwerpsel is,
namentlijck de sienlijcke deught' (Castiglione 1662: 532). Het moet deze schoonheid
zijn die Ogle wordt toegedicht.
Ook het begrip 'deughden' (v. 5) is problematisch. Voor de aristocratie geldt een
deugdbegrip dat teruggaat op Aristoteles en Cicero, zo toont Veenstra in zijn studie aan
(Veenstra 1968: 41). Deugd is een verworvenheid van het individu door neiging en training.
Het brengt de persoon in kwestie eer, volgens de uitspraak van P.e. Hooft: 'Eer is
het lof des Deuchts' (Hooft 1994: I, 37, v. 49). Deze eer, voor zover die aan de aristocratie
toekomt, heeft zowel te maken met de goede reputatie die een persoon bij de buitenwereld
geniet, als met een vorm van innerlijke zelftevredenheid, in de zin van een
gevoel van integriteit ten opzichte van het eigen geweten. Eer wordt verkregen door een
elitaire vorm van deugd die bestaat uit dapperheid, rechtvaardigheid en wijsheid
(Veenstra 1968: 45-46). Daarnaast dient er bij adellijke personen ook sprake te zijn van
'preuschheyt'. Veenstra beschouwt preusch als een vertaling van 'magnanimus', dat zowel
met 'grootmoedig' als met 'hoogmoedig' kan worden weergegeven, evenwel zonder enige
pejoratieve betekenis. Zelf zou ik dit het liefste willen weergeven met het woord 'allure'.
P.e. Hooft spreekt in zijn Histoorif:fl van 'de luister van de dappere daaden der geenen,
die eenen yghelijke naastbestaan'. Deze 'ontsteekt een' ziel, waarin slechts van eedelzinnigheit
een geinster glimt, met een' gloet van graatigheit om hen, in weldoen, t'achterhaalen,
oft verby te streeven.' (Hooft 1656: ***5 v) Dit 'weldoen' is handelen in overeenstemming
met de eigenschappen die kenmerkend zijn voor een edelman en die zich
ontwikkelen in concurrentie met die van de voorouders (Veenstra 1968: 48).
De 'wijsheyt' (v. 6) wordt door Hugo de Groot weliswaar als adellijke eigenschap
apart aan de orde gesteld (Veenstra 1968: 62), maar de aspecten van wijsheid die adellijke
personen volgens De Groot aan de dag moeten leggen, kunnen we niet gebruiken
bij de interpretatie van het gedicht. Bij Roemers gaat het om 'wysheyt op zyn tyt
te boerten en te mallen'. Alle gewichtigheid is opeens verdwenen door de wel zeer
specifieke vorm van wijsheid die de dichter naar voren brengt. Een geheel andere
bron moet worden aangeboord.2 Roemer Visscher, de vader van Tesselschade, heeft
aan zijn Brabbeling (1614) een Tottf:fl leservooraflaten gaan, waarin dezelfde ironische
houding doorklinkt. Waarheid, het ultieme doel van wijsheid, is even innig verbonden
met Momus, de god van de spot, als een vrouw met haar echtgenoot:
Want iek weet wel dat die erachtighe doorsiehtighe Sanet [te weten de alder-doorsichtichsten
Godt Momus], diede echte man is van de H. Waerheydt, niet anders sal toestaen, als
de dare loutere Waerheyt, die zijn beminde Huys-vrou hem is, sal raden.
(Visseher 1614a: 5)
Dit is de levenshouding die de poeet van huis uit moet hebben meegekregen. Het
strookt met de ondertitel van Brabbeling, een embleem met de woorden 'Elck wat
Wils' (Visscher 1614a: 3) en met de zinspreuk die de dochter eveneens aan een
embleem van haar vader ontleende: 'Elck zyn waerom' (Visscher 1614b: 70).
Tenslotte de 'vroommicheyt' (v. 8). P.e. Hooft spreekt in 'Dankbaar genoegen'
over zijn 'vroome vader' (1994: I, 249, v. 87). Het blijkt daar een typering voor een
mens die de deugden bezit noodzakelijk voor het actieve staatkundige leven. Het is
een kwalificatie die zeker op de Amsterdamse burgemeester van toepassing was. P.e.
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 135
Hooft zal evenwel eveneens in zijn vader de zeventiende-eeuwse regentenstand op
een voetstuk hebben willen zetten. Deze vervulde in de Republiek de functies die van
oudsher door de adel werden ingenomen. In ieder geval waren de eigenschappen die
een geslacht deden stijgen boven andere geslachten volgens Guazzo de morele en
intellectuele deugden, in algemeenheid 'de vrome aard' genoemd (Veenstra 1968:
31). Voor adellijke personen is juist de vrome aard van de voorouders van doorslaggevend
belang. In hoeverre de connotatie 'adel' bij Roemers heeft meegespeeld, is
nauwelijks in te schatten. Zonder een duidelijke verwijzing is een duiding in algemenere
zin, waarin een karaktereigenschap wordt genoemd die leven naar hoge zedelijke
normen aangeeft, evenzeer mogelijk.
We mogen concluderen dat de concepten van eigenschappen die volgens het onderzoek
van Veenstra bij uitstek van toepassing zijn op adellijke personen, zo die zich
gedragen volgens de codes van hun stand, kunnen worden toegepast op de adellijke
Trajectina Ogle. Tesselschade Roemers doet dit ook, al neemt zij er tegelijkertijd
enigszins afstand van. In vers 6 waar de 'wysheyt' wel wordt ingezet, maar direct
wordt gerelativeerd door de bepaling 'op zyn tyt te boerten en te mallen', ondergaat
het begrip een zodanige verandering dat de hoge staatkundige verantwoordelijkheid
waarmee het begrip 'wijsheid' geladen kan zijn, nauwelijks meer meespeelt.
Eenzelfde relativering, maar dan ten opzichte van zichzelf, wordt uitgedrukt in
vers 7: 'En kan myn noertse tong syn onkunt niet kallen'.l We kunnen natuurlijk bij
de termen 'myn noertse tong' en 'onkunt' te maken hebben met een zogenaamd
bescheidenheidstopos, de in de Renaissance graag geformuleerde geringheid van de
eigen prestatie, waarvan de auteur dan aannam dat deze door de lezers zou worden
tegengesproken. Er wordt in dat geval gebruik gemaakt van een elocutionaire
gemeenplaats. Omdat de relativeringen echter zowel de dichter zelf als de bezongen
persoon betreffen, valt toch eerder te denken aan oprechte ironie. Trajectina Ogle
wordt dan vooral geprezen omdat ze op tijd een einde weet te maken aan gewichtigdoenerij.
De in gang gezette relativering kan een zekere uitstraling hebben en
ook retrospectief van toepassing worden geacht op de 'schoonheyt' (v. 5) en de
'deughden' (v. 5), die dan eveneens met een korreltje zout genomen moeten worden
in hun verwijzing naar adellijke kwaliteiten.
Vanuit een ironische interpretatie wordt ook de duiding van vers 8 'Wat vroommicheyt
belanght dat is u rechte stam' (v. 8) interessant. Het begrip 'vroommicheyt'
kon geduid worden als verwijzing naar de voor adellijke personen zo noodzakelijke
vroomheid van het voorgeslacht, dat zich met alle hoge kwaliteiten staatkundig had
ingezet; 'u rechte stam' duidt dan de rechtstreekse adellijke lijn aan, waarin de vader
garant staat voor het adellijke bloed. Er kan evenwel ook gedacht worden aan een
'vroommicheyt' die niet afhankelijk is van voorouders; Trajectina Ogle wordt in die
lezing gezien in rechtstreekse verbondenheid met 'vroommicheyt': het is haar 'rechte
stam' in de zin van 'rechtstreekse lijn'. Daar heeft ze geen adellijke vader voor nodig.
In het eerste vers van het sextet mogen lezers de wending verwachten. Met de
woorden 'Hoe zeldsaem is deez deught by soo veel schildqartieren' wordt deze wending
ingezet. De 'schildqartieren', zichtbaar teken van adel, blijken geen garantie
voor elke vorm van deugdzaamheid. Het aanwijzend voornaamwoord 'deez' kan
vooruitwijzend genterpreteerd worden als aankondiging van de bijvoeglijke bepaling
136 A. A. SNELLER
'Van Niet te roemen' (v. 11). Er is bij deze lezing een uiteenplaatsing van kern en
bepaling die een spanningsboog creëert, een zogenaamde tangconstructie; tegelijk
echter kan 'deez' terugwijzen naar 'vroommicheyt' (v. 8). Daarmee zouden in
vroomheid verschillende betekenislagen worden opgeroepen en is 'vroommicheyt'
de crux van het sonnet die het octaaf in de wending verbindt met het sextet.
Enerzijds is er de adel, de aristocratie, die zichzelf hoge morele deugden en plichten
toeschrijft, anderzijds is er het afzien van elk pochen op een dergelijke afkomst. De
waardering voor de adel en de aan adellijke personen toegeschreven kwaliteiten
wordt gerelativeerd. Daardoor ondergaat tenminste één eigenschap van de elite een
wezenlijke verandering: de 'preuschheid'. Was het, zoals Veenstra duidelijk maakt,
voor de adel van groot belang om zich te manifesteren in pracht en praal vanwege
de magnanimitasvan het geslacht, voor de dichter is de adellijke Trajectina Ogle juist
zo'n gewaardeerd persoon vanwege het afzien van roem. Niet de normen van de
aristocratie, stoelend op de klassieken krijgen de hoogste waardering, maar het
waardenpatroon van het christendom. Katholieken en protestanten onderscheiden
zich op dit terrein nauwelijks van elkaar. De hervormer Johannes Calvijn spreekt van
'versakinghe ons selfs' en beschrijft dit in zijn Institutio als volgt:
als dese eenmael heeft in onse herten plaetse ghenomenl soo en sal sy noch der
hooveerdicheytl noch der grootscheytl noch der roeminghel [ ... l noch anderen zonden
die uyt eigen liefde comen! gheen plaetse laten (geciteerd uit Veenstra 1968: 41).
De katholieke wijsgeer Blaise Pascal heeft een dergelijke kijk op de grootheid van de
mens. Enkele citaten uit zijn Pensées kunnen dat duidelijk maken:
La grandeur de l'homme est grande en ce qu'il se connaît miserabie (pascal 1954: 1156);
Dieu seul donne la sagesse; et c'est pourquoi Qui gloriatur, in Domino glorietur (Pascal
1954: 1303).
'Die roemt, roeme in den Here', kon men bij Paulus lezen (I Cor. 1 : 31) en dit voorschri~
ging regelrecht in tegen de idealen van de heersende elite.
Voorlopige evaluatie
Het voorgaande toont treffend aan dat de interpretatie van het sonnet van Tesselschade
Roemers aan haar vriendin Trajectina Ogle met behulp van de filologische methode
vruchtbaar is. De gegevens die Veenstra (1968) verschaft voor een grondiger duiding
van teksten van P.e. Hooft kunnen evenzeer worden gebruikt bij de duiding van dit
gedicht van de contemporaine auteur Tesselschade Roemers. Het is duidelijk dat het
sonnet prachtig geïnterpreteerd kan worden binnen de belangstellingswereld in de
vroegmoderne tijd tussen de humanistische, op de oudheid gerichte normen en waarden
enerzijds en de christelijke"'ethiek anderzijds. De dichter opteert voor de christelijke
eenvoud, ook bij adellijke personen. Hierin verschilt ze aanzienlijk van P.e. Hooft,
die blijkens de analyse van Veenstra (1968) juist de aristocratische beginselen uitwerkt.
EEN SONNET VAN TESSELSCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 137
Dit zelfde verschil in ethische en godsdienstige oriëntatie kan een rol hebben gespeeld
bij de weinige waardering die Hooft kon opbrengen voor Roemers' sonnet 'Ghelijck als
Onder 't Juck der sinne slavernijen' (1994: 26). De troost die de dichter ervoer bij de
gedachte aan de hemelvaart van haar echtgenoot Crombalgh na zijn overlijden, werd
door Hooft niet meebeleefd (Sneller 1991).
Genderaspecten in 'Wat in de lotery Des luckx'
Inmiddels is de vraag van waaruit ik de analyse van het gedicht aanvatte, nog steeds niet
aan de orde gekomen. Over genderaspecten is nog niets gezegd. Het voorafgaande was
evenwel nodig om nu de wending in de bespreking van het gedicht te kunnen maken.
Tot dusver heb ik onder andere gebruik gemaakt van het (neo)-platoons gedachtengoed,
de ethica van Aristoteles, en van de uitwerkingen van het concept adel van Castiglione
en vooral van Stefano Guazzo. Hierdoor bleek het mogelijk te achterhalen welke
gemeenplaatsen de achtergrond konden vormen van bepaalde begrippen en formuleringen
in het gedicht. Ik heb vooral laten zien welke eisen er aan de adel gesteld werden.
Het valt echter te betwijfelen of dit een juiste aanpak was. De gebruikte bronnen stellen
hun regels niet op de door mij gesuggereerde manier. Zij houden zich slechts bezig met
adellijke mannen. Uit het eerdere citaat van Hugo de Groot bleek al dat voor de erfopvolging
alleen de vader telde. Ook het feit dat De Groot de hoge positie van de adel verdedigt
vanuit haar regeringsverantwoordelijkheid, die in de Republiek niet aan vrouwen
werd toevertrouwd, maakt dit duidelijk. Hij stelt:
hoe dat alle menschen, door gheboorte gelijck zijnde [ ... l nochtans niet sonder reden
den eene mensch des anders beleid ende gebied is onderworpen [ ... l Want het wijste
komt altijd toe te gebieden (boek I, deel 14).
Nu is een veelvoorkomende wijze van denken - en dus ook van interpreteren - dat,
waar in historische teksten 'man' of 'mens' in de beperkte betekenis van man gebruikt
wordt, het concept simpelweg kan worden uitgebreid met 'vrouW'.4 Ook ik heb dat
tot dusver gedaan. Hoe onzorgvuldig dat is, blijkt als we de gebruikte literatuur vollediger
in de beschouwing betrekken.
Er worden richtlijnen geformuleerd voor edelen. Zeer belangrijk blijkt het streven
naar eer te zijn. Hiervoor zijn grote inspanningen noodzakelijk, die vooral in het
krijgsbeleid liggen. Het is in dezen veelzeggend dat John Ogle zijn verheffing in de
adelstand te danken had aan zijn heldhaftige optreden tijdens een veldslag. Veenstra
wijst erop dat volgens de humanistische opvattingen het gevoel van eer alleen bij de
aristocratie te vinden was (1968: 42). Juridisch bezat 'de man uit het volk', aldus
Veenstra (1968: 67), wel eer, maar alleen in de enge zin van reputatie. Uit de verwoording
is enigszins indirect te constateren dat onder 'aristocratie' en 'volk' steeds
het mannelijk deel van de groep moet worden verstaan. Vrouwen hadden immers
geen toegang tot het krijgsbedrijfvoorzover daar eer te behalen viel. Ook P.e. Hooft
acht eer een zaak van 'Princen':
138 A. A. SNELLER
De Princen groots, waer in de volcken haer vertrouwen,
Waer aen de werrelt hangt, altsaem aen d'eer haer houwen,
En achten die veel meer dan al haer rijck en staet (1900: 53).
Voor de mannelijke invulling van het begrip 'eer' dient er dus een scherp onderscheid
gemaakt te worden tussen de verschillende standen. Van de adellijke mannen
werd meer gevergd dan van de mannen uit het volk; daarbij viel er voor de aristocratie
meer eer te behalen.
Ook vrouwen blijken eergevoelig. De zwaarste eis die aan vrouwen gesteld wordt,
is dat zij zich beschermen tegen het geringste vermoeden van onkuisheid. Hierin ligt
haar eer (Veenstra 1968: 75). Het eerbegrip kan nu een invulling krijgen afhankelijk
van de sekse. Mannen uit de aristocratie kunnen door hun dapperheid, wijsheid en
'deughd' eer verwerven, vrouwen kunnen slechts haar eer verliezen. Opvallend is
ook dat bij eer van vrouwen elk onderscheid naar stand ontbreekt. Vrouwen uit alle
lagen van de bevolking zijn verplicht aan dezelfde maatschappelijke eisen te voldoen.
Hieruit valt een duidelijke genderboodschap te lezen. Invulling van mannelijkheid
dient, als het om eer gaat, genuanceerd te worden naar stand, vrouwelijkheid is in
zaken van eer vrouwelijkheid ongeacht de maatschappelijke positie.
Bij de analyse van 'Wat in de lotery Des luckx' ben ik uitgegaan van de adellijke positie
van Trajectina Ogle. De vraag is nu of deze invalshoek juist is. Voor een gedicht van
een vrouw aan een vrouw kan men natuurlijk ook uitgaan van de gemeenplaatsen ten
aanzien van vrouwen, en dan zonder onderschei~ naar stand. Ik doe het alsnog en put
hiervoor uit Stefano Guazzo. Hij beschrijft de vrouw in relatie tot haar echtgenoot:
(Sy) behoort haer te bevlijtighenj ... ] die ghebreken des Mans te ghenesen met teghenstrijdende
behulpselen: Sulcx dat soo hy rouw [=ruw] ende heerschappich is/ behoort sy
hem t'overwinnen metter ootmoedicheyt: Indien hy schreeuwt! dat sy stille swijghe/
want d'antwoorde van de wijse Huysvrouwe [echtgenote] is 't gheswijgh (Guazzo 1603:
273-275).
De wijsheid, die bij de adellijke man betekende dat hij zich vooraf rekenschap gaf
van zijn daden en zich niet door zijn hartstochten liet meeslepen, bestaat voor de
'Huysvrouwe' uit 'geswijgh'. Het kan ook niet anders. Immers, daar zij fijner
gebouwd is dan de man, is haar lichaam Qiet bestand tegen zware ondernemingen,
en is haar verstand geringer,s Niet de Rede leidt haar, maar de hartstochten overheersen
haar. Hugo de Groot formuleert dat inzicht als volgt:
alzoo doorgaens der wijven geslacht als kouder ende vochtiger, minder bequaemheid
heeft tot zaken, verstand vereisschende, als 't geslacht der mannen, zoo is het mannelick
geslacht, genoegzaem aengeboren eenige opperheid over de wijven. Want de wijste
komt altijd toe te gebieden (Boek I, deel 3).
Hier is het niet alleen de gehuwde vrouw die moet buigen voor haar echtgenoot, maar
geldt de zwakkere begaafdheid elke vrouw. Hugo de Groot schreef deze woorden in
zijn Inleiding tot de Hollandsche Rechts-Geleerdheyd, tijdens zijn gevangenschap op
Loevestein. De uitgave is pas van 1631. Hij had toen toch al ervaren dat hij in maart
EEN SONNET VAN TESSEL SCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 139
1621 zijn vrijheid herkregen had dankzij twee vrouwen, Elsje van Houweningen en
Maria van Reigersberch. Opvallend is trouwens dat De Groot de superioriteit van
mannen verdedigt met dezelfde woorden die hij gebruikte bij het verdedigen van de
superioriteit van de adel: 'Want de wijste komt altijd toe te gebieden'. Hier gaat tenminste
de suggestie van uit dat in de visie van Hugo de Groot alle vrouwen maatschappelijk
gesproken een lagere status hebben dan mannen uit welke stand ook, die
steevast de wijsten zijn.
Als we nu terugkeren naar het gedicht van Tesselschade Roemers, dan kunnen we
stellen dat de dichter ervoor gekozen heeft een tegendraadse invulling aan vrouwelijkheid
of vrouw-zijn te geven. Trajectina Ogle wordt gepresenteerd als adellijke
persoon, het eerste kwatrijn laat daar geen twijfel over bestaan. Zij blijkt haar adeldom
in te vullen op een wijze die meer geïnspireerd is door het christelijk erfgoed
dan door de humanistische, aristocratische idealen. Deze invalshoek maakt het
onmogelijk haar gemeenplaatsig als vrouw ten tonele te voeren. Dan zouden binnen
het zeventiende-eeuwse kader gehoorzaamheid aan een echtgenoot (of een vader, zo
de echtgenoot (nog) niet was komen opdagen) en mogelijk kuisheid als belangrijkste
eigenschappen van elke vrouw aan de orde zijn geweest, en dan zou haar wijsheid
in zwijgen hebben gelegen. In het gedicht daarentegen is sprake van een zelfstandig
denkend en handelend persoon.
Tesselschade Roemers is een dichtende vrouw. Zij formuleert in haar gedicht niet
expliciet een keuze ten aanzien van vrouwelijkheid en mannelijkheid. Dit feit bevestigt
het beeld dat Kloek van de vrouw in de vroegmoderne tijd geeft. Toch kiest de dichter
positie. Trajectina Ogle wordt beschreven als adellijke persoon. Roemers lijkt daarbij
af te zien van een specifiek vrouwelijke invulling van de persoon wier lof zij zingt.
Dit wijst op een veronderstelde gelijkheid van vrouwen en mannen, niet als een
geëxpliciteerd ideaal om na te streven, maar - in ieder geval in de tekstuele presentatie
van de dichter - als een vanzelfsprekendheid. Dat moderne lezers in staat zijn
die genderboodschap te ontdekken, ontkracht de bewering van Kloek als zou genderonderzoek
voor de vroegmoderne tijd onvruchtbaar zijn. In hoeverre Roemers
met haar positiekeuze een unicum was in de vroegmoderne tijd, zal door verder
onderzoek van haar teksten en die van andere vrouwen uit dezelfde periode duidelijk
moeten worden. Dat deze ingaat tegen de geschriften die de achtergrond vormden
voor Veenstra's onderzoek naar gemeenplaatsen is evenwel duidelijk.
Het kan echter ook nog anders. Misschien is de interpretatie als keuze voor een
werkelijk algemeen menselijke en christelijke levenshouding en voor afzien van de
glorie zoals de klassieken die wensten, onjuist. Misschien is er impliciet in het
gedicht toch een vlm-keuze geformuleerd: Ogle is van adel, gezien het eerste kwatrijn,
maar ze is een vrouw. De mannelijke adellijke eigenschappen kunnen aan deze
vrouw slechts ironisch toegeschreven worden. Haar hoogste kwaliteit is wel vroommicheyt,
maar dan vertaald als (vrouwelijke) bescheidenheid.
Uitleiding
Genderonderzoek heeft, zo mogen we concluderen, bij een filologische aanpak een
140 A. A. SNELLER
vraag meer te stellen dan zogenaamd neutraal, maar in principe niet onderkend masculinisch
onderzoek. Ik zou in dit verband graag willen spreken van een kritisch-filologische
methode, omdat naast de context die vanuit contemporaine teksten en uitingen nog
in te vullen valt, rekening moet worden gehouden met niet-geëxpliciteerde genderboodschappen,
die niet op dezelfde wijze traceerbaar zijn. Als de vraag naar de invulling
van het verwachtingspatroon voor vrouwen en mannen onderdeel van de interpretatie
wordt, blijkt een tekst evenwel meer 'geheimnissen' prijs te geven.
Adres van de auteur: Rijn en Schiekade 27, NL-2 311 AK Leiden
NOTEN
1 De term 'geheimnissen' ontleen ik aan P.e. Hooft zelf. In zijn brief van 10 mei 1636 aan
Tesselschade Roemers geeft hij een reactie op het sonnet 'Ghelijck als Onder 'tJuck van sinne
slavernijen', dat zij schreef bij de herdenking van het sterven van haar echtgenoot Allert
Crombalgh: 'Ik, nu, heb geen' Adelaers ooghen, om [ ... ] zoo hooghe geheirnnissen te berejken'
(zie hiervoor Sneller 1991).
2 Met dank aan prof. dr. Marijke Spies voor haar suggestie bij vader Roemer Visscher naar
uitlatingen in deze richting te zoeken.
J Het metrum van vers 7 klopt niet. Misschien is in deze kladversie het prefix ver- vóór kallen
weggevallen; verkallen in de betekenis 'vertellen' (WNTXX, 94) past metrisch en semantisch
volkomen.
4 Zie voor deze problematiek het artikel van Agnes Verbiest in dit nummer.
S Zie hiervoor uitgebreider Lia van Gemert (1994 passim).
BIBLIOGRAFIE
Castiglione 1662 - Baldassare Castiglione: De volmaeckte Hovelinck. Dyt het Ityaliaensch vertaelt
door L. v. Bos. Te Amsterdam, Anno 1662.
Van Gemert 1994 - Lia van Gemert: 'The power of the weaker vessels. Simon Schama and
Johan van Beverwijck on women'. In: Women of the Golden Age. [Red.] Els Kloek [e.a.].
Hilversum, 1994, p. 39-50.
Van Gelder 1918 - H.A. Enno van Gelder: De levensbeschouwing van Cornelis Pieterszoon Hooft,
Burgemeester van Amsterdam. Amsterdam, 1918.
De Groot 1631 - Hugo de Groot: Inleiding tot de Hollandsche Rechts-Geleertheyd. [Ed.] S.].
Fockema Andreae. Arnhem, 1910.
Guazzo 1603 - St. Guazzo: Van den Hevschen Bvrgerlycken Ommegangh. (A)lsnul Door Gomes
van Triere in Nederduytsche Tale overgheset. Tot Alckmaer Anno 1603. [ex. DB Leiden,
1041 F 41].
Hooft 1656-P.e. Hooft: Neederlandsche Histoorien. Tot Amsterdam, 1656. [ex. DB Leiden, 51 A2].
Hooft 1900 - P.e. Hooft: De gedichten. [Ed.] F.A. Stoett en P. Leendertz Wz. Amsterdam,
1899-1900. 2 dIn.
Hooft 1979 - P.e. Hooft: De briefwisseling. Dl. lIl. [Ed.] H.W. van Tricht. (Culemborg, 1979).
Hooft 1994- P.e. Hooft: Lyrische poëzie. [Ed.] P. Tuynman en G.P. van der Stroom. Amsterdam,
1994.2 dIn.
EEN SONNET VAN TESSEL SCHADE ROEMERS IN GENDERPERSPECTIEF 141
Huisman & Koppenol 1991 - Anneke Huisman en Johan Koppenol: Daer compt de lotery met
trommels en trompetten! Loterijen in de Nederlanden tot 172 6. Hilversum, 1991.
Kloek 1990 - Else Margaretha Kloek: Wie hij zij, man of wijf Vrouwengeschiedenis en de vroegmoderne
tijd. Amsterdam, 1990.
Kloek 1994a - Els Kloek: 'Introduction'. In: Women ofthe Golden Age. [Red.] Els Kloek [e.a.].
Hilversum, 1994, p. 9-18.
Kloek 1994b - Els Kloek: 'De Renaissance en vrouwen. Een historiografische inleiding'. In:
De vrouw in de Renaissance. [Red.] Arie-J an Gelderblom en Haraid Hendrix. Amsterdam, 1994,
p. I-lD.
Van Koeven 1989 - Erna van Koeven: 'Een onwaerdeerlycke vrouw'. In: Voortgang. Jaarboek
voor de Neerlandistiek 10. Amsterdam, 1989, p. 47-63.
Luiken 1711 - Jan Luiken: Het Leerzaam Huisraad, Vertoond in Vyftig Konstige Figuuren.
Amsterdam, 1711.
Pascal 1954 - Pascal: Oeuvrescomplètes. [Ed.]] acques Chevalier. Paris, 1954. (Bibliothèque De
La Pléiade, 34).
Roemers 1994 - Tesselschade Roemers: De gedichten van Tesseschade Roemers. [Ed.] A Agnes
Sneller en Olga van Marion, m.m.v. Netty van Megen. Hilversum, 1994.
Sneller 1991 - A. Agnes Sneller: "'Geheimnissen" in t'Amo mia vita en Ghelijck als onder 't juck
van sinneslavernijen van Tesselschade Roemers' . In: Voortgang, Jaarboek voor de Neerlandistiek 11.
Amsterdam, 1991, p. 141-151.
Strengholt 1987 - L. Strengholt: 'Over een moeilijk gedicht van Maria Tesselschade' . In:
Voortgang. Jaarboek voor de Neerlandistiek 8. Amsterdam, 1987, p. 113-128.
Strengholt 1988 - L. Strengholt: 'Guarini, Tesselschade en Hooft in een netwerkje'. In:
TNTL 104 (1988), p. 131-140.
Van Tricht 1979 - Zie Hooft 1979.
Veenstra 1968 - Fokke Veenstra: Ethiek en moraal bij Pc. Hooft. Zwolle, 1968.
Visscher 1614a - Roemer Visscher: Brabbeling. [Ed.] N. van der Laan. Utrecht, 1918.
Visscher 1614b - Roemer Visscher: Sinnepoppen. [Ed.] L. Brummel. 's-Gravenhage, 1949.
Worp 1918 - J .A. Worp: Een onwaerdeerlycke vrouw. Brieven en verzen van en aan Maria
Tesselschade. [Ed.] ].F.M. Sterck. 's-Gravenhage, 1918.
Chris L. Heesakkers
De Nederlandse muze in Latijns gewaad
De bestudering van de Neolatijnse poëzie uit de Noordelijke
Nederlanden
Abstract - Neo-Latin poetry is an essential element of Netherlandish literary and
cultural history from the fifteenth to the seventeenth century. Although research
in this field is stilllimited, it has been considerably extended during the last decades.
In this contribution a survey is given of contemporary editorial practices.
European and specifically Dutch anthologies, as weIl as editions of the poetry of
Erasmus, Secundus and Grotius, of dramas and school songs, and of several minor
poets are discussed. Furthermore, some secondary literature is reviewed and a
bibliography of editions and other publications discussed is provided.
1. Inleiding: Neolatijn uit de Nederlanden is ook Nederlandse literatuur
'Für das 16. und 17. Jahrhundert bleibt es die Aufgabe der Literaturhistoriker, die
lateinische Literatur in ihr Bild zu integrieren und damit die Funktionen der deutschen
Dichtung bes ser zu verstehen.' Dat deze uitspraak van Max Wehrli, ruim
twintig jaar geleden voorgehouden aan een congres van germanisten in Cambridge, 1
mutatis mutandis ook van toepassing is op de bestudering van de Nederlandse literatuur
uit de genoemde periode, wordt vermoedelijk door nog slechts weinige
onderzoekers die op dat terrein werkzaam zijn, betwijfeld. Om zich te overtuigen,
hoeft men slechts te kijken naar een onderzoeksgebied als dat van de literaire theorie.
Onderzoek over de ontwikkeling van de retorica, de poetica of de historische
grammatica in de vijftiende tot de zeventiende eeuw is vrijwel ondenkbaar, wanneer
de contemporaine Latijnse traktaten niet bij de bestudering betrokken worden.
Recente proefschriften die deze stelling bevestigen, zijn niet moeilijk aan te wijzen.
1.1. Een problematische ontwikkeling
De snelheid waarmee dit inzicht terrein heeft gewonnen, heeft helaas niet kunnen
voorkomen, dat de kennis van het Latijn met even grote snelheid is afgenomen.
Zelfs bij de VWO-er die Latijn in zijn examenpakket had, is geen sprake meer van
enige leesvaardigheid in deze taal. Een Latijnse zin met een gemiddelde moeilijkheidsgraad
is voor hem een wiskunde-opgave met te weinig bekenden. Vertalen
wordt het oplossen van een reeks kleine vraagstukjes, hetgeen onevenredig veel tijd
vergt en ook dan niet tot een betrouwbaar resultaat leidt. Wanneer deze VWO-er
zich inschrijft voor een letterenstudie, bijvoorbeeld Nederlands, zal zijn toch al
geringe kennis van het Latijn snel afnemen. De propedeuse en het doctorale basispakket
laten immers geen ruimte voor het onderhouden, laat staan voor het ver-
TNTL 111 (1995) 142-162
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 143
meerderen van zijn kennis van het Latijn. Voor deficiëntiecursussen is al helemaal
geen plaats. Dat uit deze student ooit een literatuurhistoricus zal groeien die in staat
is iets te doen aan de opgave waarvan Wehrli sprak, is dus een absolute illusie.
Hierbij komt nog een ander probleem. De Latijnse teksten van de klassieke oudheid
zijn ook voor wie minder vertrouwd is met de taal nog enigermate toegankelijk
dankzij een goed ontwikkeld hulpapparaat. Van een groot gedeelte van de teksten
immers bestaan goede vertalingen. Daarnaast wordt de lezer geholpen door uitgebreide
commentaren en is ook zijn woordenboek speciaal met het oog op die teksten
gecompileerd. Met de ontsluiting van de Latijnse, ofliever Neolatijnse, teksten uit de
Nederlanden is het in dit opzicht veel slechter gesteld. Hier bestaan slechts weinige
vertalingen en commentaren zijn nog zeldzamer. Woordenboeken zijn praktisch
non-existent.2
1.2. Wegwijzers voor een oplossing
Om tot een oplossing van de problematiek te komen, zal tweeërlei inspanning nodig
zijn. Ten eerste zal de literatuurhistoricus zich voor de bovengenoemde opgave voorbereiden,
door zich wel een zekere Latijnse leesvaardigheid eigen te maken. Dit zou
hem gemakkelijker gemaakt moeten worden door hem al in het VWO een betere kennis
van het Latijn bij te brengen en deze te bedden in een beter navoelbare historische
context. Dat laatste zou mogelijk zijn door het onderricht in het Latijn niet alleen op
te hangen aan teksten uit de klassieke oudheid, maar ook aan Latijnse teksten uit de
vaderlandse literatuur. Binnen het universitaire curriculum zouden voor hen die zich
willen voorbereiden op een specialisatie historische letterkunde van de vijftiende tot
de zeventiende eeuw, cursussen Neolatijn een structurele plaats moeten krijgen.
Aan de andere kant zouden de professionele (Neo)latinisten moeten zorgen voor
een betere ontsluiting van de vaderlandse Latijnse literatuur. Om te beginnen zouden
zij de kennis van en de belangstelling voor deze literatuur kunnen voorbereiden
door te zorgen voor een aantrekkelijk cursusboek, dat het mogelijk zou maken in het
leesprogramma Latijn op de middelbare school ook Nederlandse auteurs als
Erasmus, Secundus, Heinsius, Vossius, Barlaeus te lezen. 3 Een goede bloemlezing
van belangrijke vaderlandse Neolatijnse teksten met Nederlandse vertaling zou de
algemene belangstelling voor deze literatuur kunnen doen toenemen en daannee de
noodzaak van de bestudering ervan in samenhang met de Nederlandstalige literatuur
inzichtelijker maken. Tenslotte zou een begin gemaakt moeten worden met een systematische
ontsluiting van een aantal belangrijke auteurs en teksten door middel van
uitgaven met een niet al te zware annotatie en een Nederlandse vertaling.
1.3. Een beperkte terreinverkenning
Van een dergelijke systematische ontsluiting van de Noordnederlandse Latinistiek en
van de opbouw van een bijbehorend hulpapparaat is echter nog nauwelijks sprake.
Daarom stelt deze bijdrage zich ten doel om datgene wat het weinig gebundelde en
hoofdzakelijk op individuele keuzes gebaseerde N eolatijnse onderzoek tot nu toe heeft
opgeleverd, zo overzichtelijk mogelijk in kaart brengen ten behoeve van andere disciplines
die zich met de literatuur en de cultuur van de periode in kwestie bezig houden.
Het is duidelijk dat aan de beperkingen waarvoor bij dit overzicht gekozen is, ook
144 C. L. HEESAKKERS
bezwaren kleven. Om te beginnen is de scheiding tussen een Noordnederlandse en
een Zuidnederlandse Neolatinistiek, waarvan wordt uitgegaan, nogal kunstmatig,
zeker voor de periode tot 1575. Iemand als Erasmus Roterodamus is de facto even
(weinig) Brabants als Hollands en voor Janus Secundus Hagiensis geldt iets dergelijks.
Ik meen echter dat de duidelijkheid naar andere in het Neolatijn geïnteresseerde disciplines
toe ermee gediend is, wanneer ik mij hier in principe beperk tot de
Noordelijke Nederlanden.
Ook de afbakening in tijd, met als eindfase de eerste helft van de zeventiende
eeuw, kan bezwaren oproepen, omdat er van een cesuur rond 1650 geen sprake is.
Wij zullen dan ook niet rigoreus aan deze eindterm vasthouden.
Een andere beperking ligt daarin dat in het overzicht het accent zal liggen op de
bestudering en de ontsluiting van de Neolatijnse poëzie, ook al zal het proza niet
geheel buiten schot blijven.
Tenslotte is het uitdrukkelijk niet de opzet om de relatie tussen de N eolatijnse en
de Nederlandstalige poëzie te expliciteren. Dit impliceert bijvoorbeeld dat niet zal
worden ingegaan op het gebruik dat Daniel Jonctijs maakte van de petrarkistische
OcellivanJanus Lernutius. De laatste zou trouwens, ondanks zijn intensieve contacten
met Leidse humanisten (Dousa, Lipsius, Heinsius), als Zuid-Nederlander op
grond van de eerste beperking ook al afvallen. Het voorbeeld onderstreept echter
nogmaals de kunstmatigheid van de beperkingen.
Voor de goede orde dient nog te worden opgemerkt dat de bibliografische gegevens
van de te bespreken publikaties in principe allemaal te vinden zijn in de onder
6 opgenomen bibliografie.
2. De bereikbaarheid van de teksten. Bloemlezingen
Omdat de humanistische cultuur in de Nederlanden pas goed op gang komt, wanneer
de boekdrukkunst geheel is ingeburgerd, is de Neolatijnse poëzie voor het
overgrote deel door de auteurs zelf gepubliceerd. Daarmee is echter niet gezegd, dat
zij ook gemakkelijk toegankelijk is. De contemporaine edities worden terecht door
de bibliothecarissen met grote zorg omgeven. De keerzijde daarvan is, dat de raadpleging
sterk plaats- en tijdgebonden is. Bovendien missen deze edities de toelichting
die voor een hedendaagse lezer onontbeerlijk is geworden. Omdat echter juist
poëzie zich goed leent voor opname in bloemlezingen, kan de moderne lezer daar
terecht voor de eerste kennismaking met althans de belangrijkste Neolatijnse dichters.
Een korte bespreking van dergelijke bloemlezingen lijkt daarom op zijn plaats.
2.1. Bloemlezingen geconcentreerd op de Nederlanden
De oudste en tevens omvangrijkste bloemlezing Neolatijnse poëzie uit de Nederlanden
die ooit werd samengesteld, dateert uit een verrassend ver verleden. In 1614
publiceerde de uit Antwerpen geboortige, in Heidelberg werkzame filoloog en
bibliothecaris Janus Gruterus (1560-1627), onder het anagram-pseudoniem
Ranutius Gherus, zijn Delitiae C poetarum Belgicorum huius superiorisque aevi illustrium
(Heerlijkheden van honderd Nederlandse dichters, die schitterden in de vorige en deze eeuw).
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 145
Het werk bestaat uit vier octavo-bandjes van gemiddeld ruim achthonderd bladzijden,
waarin vaak vele tientallen gedichten van resp. 30, nogmaals 30, 43 en 26 alfabetisch
gerangschikte auteurs uit de Noordelijke en de Zuidelijke Nederlanden zijn opgenomen.
Daarmee is de periode tot het begin van de zeventiende eeuw vrijwel uitputtend
in kaart gebracht.
Bijna twee eeuwen later verscheen een werk dat een veel langere periode behandelde,
namelijk van 850 tot 1813, maar dat niettemin slechts in één band kon worden
uitgegeven. Het was de inzending van de Haarlemse schoolrector en latere Leidse
hoogleraar P. Hofman Peerlkamp op een prijsvraag die in 1818 was uitgeschreven
door de Academie in Brussel. Het verscheen in 1822 in Brussel en in een verbeterde
en uitgebreide uitgave in Haarlem in 1838. De opgave van de Academie was echter
niet een bloemlezing, maar een 'narratio historica, literaria et critica poetarum
Belgii Latinorum' , een historisch overzicht van de N eolatijnse dichters uit de
Nederlanden met een literaire evaluatie.4 Peerlkamp geeft bij elke schrijver meestal
slechts een kort gedicht of een fragment, maar hij voegt daarbij steeds een korte,
maar niettemin goed gedocumenteerde biografische noot en daarnaast, conform de
opdracht, een uitgesproken en doorgaans trefzeker waardeoordeel.
De bloemlezingen van Gruterus en Hofman Peerlkamp - als wij het boek van de
laatste al zo mogen beschouwen - streven naar een bepaalde vorm van volledigheid.
Zij bestrijken min of meer systematisch de hele Neolatijnse poëzie van de betrokken
periode uit de Nederlanden, zowel de Noordelijke als de Zuidelijke. Dit streven naar
representativiteit ontbreekt bij een andere hier te noemen bloemlezing, de Deliciae
poeticae, die Laurens van Santen tussen 1783 en 1796 in Leiden in kleine fascikels
publiceerde. Deze bloemlezing is inzoverre een bruikbare aanvulling op Gruterus'
werk, dat hierin juist de zeventiende en in nog sterkere mate de achttiende eeuw, en
met name de generatie van Van Santen zelf, een plaats heeft gekregen. Net als bij
Gruterus, ontbreekt elke vorm van toelichting. Een voor de hand liggend verschil
met Gruterus' werk is, dat de facto vrijwel uitsluitend dichters uit de Noordelijke
Nederlanden zijn opgenomen, ook al is er zelfs voor enkele niet-Nederlandse dichters,
zoals Poliziano, Beza en Melissus, plaats. In het voetspoor van Van Santen begon
in 1792 Th. van Kooten ook een reeks fasciculi Deliciae poeticae, waarvan het zevende
en laatste verscheen in 1805. In 1812 werden de eerste drie fascikels in een uitgebreidere
vorm opnieuw uitgegeven. Deze bundel is nog meer eigentijds en nog meer
Noordnederlands dan die van Van Santen en de uitgever zelf heeft een groot aandeel
in de opgenomen poëzie. De buitenlanders zijn nu geheel verdwenen.
Evenzeer Noordnederlands-met-een-uitzondering is de enige recente bloemlezing,
die wij hier nog moeten noemen, J.P. Guépins Typisch Nederlands uit 1993. Het
betreft hier een bescheiden en vanuit een beperkte gezichtshoek gekozen selectie,
die echter het grote voordeel heeft, dat de gekozen gedichten zeer aantrekkelijk
worden gepresenteerd en stuk voor stuk een charmante vertaling hebben meegekregen.
Het boekje, waarvoor de uitgever onder meer voorwerk had verricht in het
Latijnse nummer van het tijdschrift De Tweede Ronde van 1986, kan daarom uitstekend
dienen voor een eerste kennismaking met de Nederlandse Neolatijnse poëzie.5
146 C. L. HEESAKKERS
2.2. Algemene Neolatijnse bloemlezingen
Wat Gruterus voor de Nederlanden deed, had hij al eerder gedaan voor de Italianen,
de Fransen en de Duitsers. In totaal verzorgde hij met dat al negentien banden
Neolatijnse Delitiae, waarin bijna 650 Europese dichters zijn vertegenwoordigd.
Gruterus' land- en tijdgenoot Damasus Blyenburgh (1558-ca. 1616), doorzocht ook
een ruim veld van contemporaine Europese Neolatijnse poëzie, maar beperkte zich
tot het genre van de liefdeslyriek, waarin onder meer petrarkistische elementen zijn
aandacht trokken. In 1600 publiceerde hij te Dordrecht de resultaten van zijn speurwerk
in zijn Veneres Blyendurgicae, sive Amorum hortus, waarvan een tweede oplage
met de titel Apicula Batava en met ander voorwerk in 1613 verscheen te Amsterdam.6
Ook al zou de tweede titel een op Holland gericht werk kunnen suggereren, in feite
is het boek een bloemlezing uit de hele Europese Neolatijnse literatuur van de vijftiende
en zestiende eeuw.
De bloemlezing is heel toepasselijk over vijf 'bloembedden', areolae, verdeeld. De
namen voor deze bloembedden zijn 'Ad amicam' (aan de vriendin), 'Laudes' (complimenten),
'Ad seipsum' (aan zichzelf), 'Ad Venerem et Cupidinem' (aan Venus en
Cupido) en tenslotte 'Ad animum, mentem, mortem et similia' (aan het gemoed, het
verstand, de dood en dergelijke). Bij elk gedicht of reeks gedichten staat in de marge
de auteur vermeld. Onder hen treffen wij enkele tientallen namen uit de Nederlanden
aan. Opvallend in een collectie liefdeslyriek is de naam van Erasmus, die evenals
Hadrianus Junius en Marnix met één vermelding moet volstaan. Tien keer of meer
komen de namen van Nicolaus Grudius, Janus Lernutius en Janus Gruterus voor.
Niet geheel onverwacht scoort Janus Secundus hoog met zeventien vermeldingen,
maar hij wordt ruimschoots voorbijgestreefd door de absolute koploper, Janus
Dousa Pater, wiens naam vierentwintig keer in de marge prijkt. De verklaring voor
deze voorkeur is niet zo moeilijk: Dousa heeft niet alleen een zeldzaam groot corpus
poëzie uitgegeven, hij is ook degene, aan wie Blyenburg zijn werk heeft opgedragen.
Dat wil overigens niet zeggen, dat de bundel geen graadmeter zou zijn voor het
enorme prestige dat Dousa tegen het einde van de zestiende eeuw in Holland, en
met name in het Leidse academische milieu, als Neolatijns dichter genoot.
Aan de inhoudelijke ontsluiting van de teksten draagt de bundel van Blyenburg
weinig bij. Daarvoor moeten wij wachten op de moderne bloemlezingen, die weliswaar
weinig werk maken van de annotatie, maar die op een zeldzame uitzondering
na de gekozen teksten een vertaling meegeven. De zeldzame uitzondering is hier de
overigens prachtige uitgave van Perosa en Sparrow uit 1979. Ruim de helft van deze
per land geordende bundel is gereserverd voor Italië. De Nederlanden moeten het
doen met een twintigtal bladzijden, toebedeeld aan Erasmus en Secundus. Fred
Nichols publiceerde in hetzelfde jaar een bloemlezing met Engelse vertaling. In de
sectie Northern Europe, dat ook hier aanzienlijk kleiner is dan het onderdeel Italië,
zijn de Nederlanden eveneens met twee dichters vertegenwoordigd. Dit zijn Janus
Secundus, wiens Basia integraal zijn opgenomen, en enigszins verrassend, maar niet
onverdiend,Janus Dousa Filius. Een jaar later gaf!. McFarlane een kleine, naar genre
geordende collectie Neolatijnse poëzie uit, eveneens met Engelse vertaling. Voor
de Nederlanden leidt dit tot de originele selectie van Georgius Benedicti, J acob Kats
(sic), Secundus, Bauhusius en Herman Hugo. De laatste twee vertegenwoordigen de
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 147
talrijke Jezuïeten uit de Zuidelijke Nederlanden die de Latijnse poëzie beoefenden.
Naast deze Engelstalige uitgaven bestaat er een omvangrijke Franse bloemlezing
die in 1975 in Leiden werd uitgegeven. Voor de Nederlanden zijn bijna honderd
bladzijden ingeruimd. De eerste twee namen, Erasmus en Secundus, zijn bijna standaard,
maar daarna volgt een mooie doorsnee-selectie met werk van Janus Lernutius,
Dominicus Baudius, Jacobus Eyndius, Daniel Heinsius en Hugo Grotius. Vooral de
namen van de Bruggenaar Lernutius en de Zeeuwse legerofficier Eyndius zijn opvallend.
Niet iedereen zal zoeken naar Nederlanders in de bundel Lateinische Gedichte deutscher
Humanisten, in 1967 met Duitse vertaling uitgegeven door Harry C. Schnur, die
ook zelf, onder de fraai gelatiniseerde naam C. Arrius Nurus, bekendheid verwierf als
Neolatijns dichter. Deze bundel is alfabetisch op de dichters geordend. Onder de
tweeënvijftig geselecteerden vinden wij de namen van Erasmus, Secundus en Daniel
Heinsius en, als grote verrassing, die van de uit Roermond afkomstige en als
Alkmaars schoolrector befaamd geworden Johannes Murmellius.
3. Edities van individuele auteurs
Na de kennismaking met de voorkeuren van de genoemde bloemlezers verbaast het
niet dat wij onder de humanisten, van wie werk werd uitgegeven in afzonderlijke
publikaties of in de vorm van tijdschriftartikelen, meteen weer de namen van Erasmus
en Secundus tegenkomen. Als derde dient hier onmiddellijk Hugo Grotius genoemd
te worden. Zijn poëzie is in de laatste decennia wellicht zowel kwantitatief als kwalitatief
beter bestudeerd dan die van enige andere Neolatijnse dichter. Grotius dankt
deze bestudering met name aan het geïnstitutionaliseerde onderzoek naar grote
delen van zijn omvangrijk oeuvre, waarbinnen ook plaats kon worden ingeruimd voor
zijn poëzie. Iets dergelijks geldt ook voor Erasmus. De nog altijd groeiende belangstelling
voor zijn werk was niet alleen reden voor een nieuwe, modem uitgevoerde
uitgave van zijn verzameld werk, maar ook voor een vrijwel complete vertaling daarvan
in het Engels. De jong gestorven Secundus, die het vrijwel alleen van zijn poëtisch
oeuvre moet hebben, is in dit opzicht de minst bedeelde van dit grote drietal.
Naast deze coryfeeën hebben bepaalde genres, zoals de schoolzang en vooral het
humanistisch drama de belangstelling van het onderzoek gewekt. Tenslotte hebben
ook talrijke minder vooraanstaande dichters hun vereerders en uitgevers gevonden.
3.1. De gedichten van Desiderius Erasmus
Desiderius Erasmus is misschien wel de eerste schrijver in de geschiedenis die zelf een
uitgave van zijn Opera omnia heeft overwogen en voorbereid.? Al in 1523, dertien jaar
voor zijn dood, stuurt hij een ontwerp toe aan een van zijn correspondenten,
Johannes Botzheim. Hij bepaalt daarin dat een gedeelte van zijn gedichten, evenals
zijn vertaling in verzen van twee tragedies van Euripides, dient te verschijnen in de
eerste band. Deze bevat namelijk de geschriften 'quae spectant ad institutionem literarum',
die betrekking hebben op de intellectuele vorming. Zijn religieuze poëzie
daarentegen, 'ea quae faciunt ad pietatem', zal in een andere, aan de vroomheid
gewijde band worden opgenomen.8 Het gevolg is dat in de beide edities van de Opera
148 c. L. HEESAKKERS
omnia, die van Bazel, na Erasmus' dood door zijn vrienden verzorgd, en die van
Clericus, tussen 1703 en 1706 te Leiden verschenen, de gedichten over meerdere
banden verspreid zijn. De eerste afzonderlijke uitgave van de verzamelde gedichten,
overigens zonder de twee Euripidesvertalingen, werd in 1956 door C. Reedijk aan
de Leidse universiteit als proefschrift voorgelegd en verdedigd. Het gaat om een
moderne tekstkritische uitgave, die vergezeld gaat van een uitvoerige inleiding,
waarin ook een karakterisering van de poëzie van Erasmus wordt gegeven. Verder
biedt Reedijk de sobere en vooral filologisch gerichte toelichting waarmee men
veertig jaar geleden bij een kritische uitgave nog kon volstaan. De gedichten zijn
opgenomen in een chronologische ordening, ook al moest die bij gebrek aan gegevens
op een aantal onderdelen tentatief blijven.
De nieuwste Opera omnia-editie, die loopt vanaf 1969 en al meteen in de eerste
band de Euripidesvertalingen, bezorgd door J .H. Waszink, heeft opgenomen, is aan
de gedichten nog niet toegekomen. Dit in tegenstelling tot het ook al eerder
genoemde Engelse vertaalproject te Toronto. Voor dit onderdeel van de Collected
Works werd bij uitzondering, maar natuurlijk geheel terecht, besloten tot een tweetalige
uitgave. De uitgever, Harry Vredeveld, heeft de gelegenheid aangegrepen, om
alle nieuwe gegevens, vondsten en correctievoorstellen die sinds de editie van
Reedijk door anderen en door hemzelf werden gedaan of bedacht, te verwerken. Het
resultaat is een geheel nieuwe, degelijke kritische editie, voorzien van een Engelse
vertaling door Clarence H. Miller. Vredeveld laat onder meer vanwege de vele
onzekerheden de chronologische volgorde varen. De nummers 1-61 van zijn uitgave
vormen in feite een herdruk van de bundel Epigrammata, door Froben in 1518
uitgebracht. Dan volgen elders door Erasmus uitgegeven gedichten (62-92), zonder
diens toestemming gepubliceerde gedichten (93-97), na Erasmus' dood verschenen
gedichten (98-127), poëzie ingebed in Erasmus prozawerken (128-134) en gedichten
waarvan Erasmus' auteurschap in twijfel wordt getrokken (135-144). Van nr. 2,
het befaamde Carmen de senectutis incommodis, (Gedicht over de ongemakken van de
ouderdom), biedt de inleiding een interessante retorische analyse. En passant leidde
de grondige bestudering van het materiaal ook nog tot een nieuwe hypothese
omtrent Erasmus' omstreden geboortejaar, dat niet het traditionele 1467 of het
door R.R. Post bepleite 1469, maar 1466 zou zijn.9
3.2. De lyriek van Janus Secundus
Janus Secundus heeft eigenlijk nooit over belangstelling te klagen gehad. Zijn verzamelde
gedichten verschenen voor het eerst in Utrecht in 1541 (reprint Nieuwkoop
1969). Zijn Basia genoten de belangstelling van de Franse Pléiadedichters. Enkele
Basia werden zelfs tot viermaal toe in het Frans bewerkt. In dezelfde periode (1561)
verscheen te Parijs een nieuwe uitgave der verzamelde gedichten, verzorgd door de
Delftenaar Willem Cripius en door hem opgedragen aan Secundus' broers
Hadrianus Marius en Nicolaus Grudius. De Franse belangstelling voor Secundus10
zal niet ontgaan zijn aan de Nederlandse student die van 1564 tot 1566 te Parijs vertoefde,
de jonge Jan van der Does van Noordwijk. Deze Dousa, zoals hij zich als
Neolatijns dichter toen al noemde, maakt in 1574 tijdens het beleg van Leiden kennis
met de Leidse vernieuwer van de Nederlandse poëzie, Jan van Hout. Weldra moet
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 149
het plan zijn opgevat een Nederlandse vertaling van de Basia en andere gedichten
van Secundus te vervaardigen. Tot een uitgave van deze vertaling is het niet gekomen,
maar Dousa heeft de vertalingen van de Basia, vijftien van hemzelf en twee van Van
Hout, en van drie elegieën bewaard in zijn doorschoten exemplaar van de Utrechtse
uitgave. De Leidse belangstelling voor Secundus bleef sindsdien groot. Toen de
universiteit een portret van Erasmus kreeg aangeboden, lieten de curatoren (de oudste
onder hen was Dousa) als pendant een kopie vervaardigen van het portret van
Secundus, geschilderd door Jan van Scorel.ll In 1612 gaf de hoogleraar Vulcanius de
Poemata et effigies trium fratrum Belgarum uit, gedichten dus van Secundus en diens
broers Marius en Grudius. In 1618 volgde een uitgave van de ltinera in proza door
Heinsius. Het jaar daarop verscheen een nieuwe editie van de verzamelde gedichten,
verzorgd door Petrus Scriverius en herdrukt in 1631 en 1651. Intussen was buiten
het Leidse universitaire milieu een stroom van Nederlandse vertalingen en bewerkingen
van vooral de Basia op gang gekomen, waaraan onder meer de namen van
Westerbaen (zijn vertaling werd in 1631 op muziek gezet door Com. Padbruél2),
Simon van Beaumont en Jan de Brune de Jonge verbonden waren. Maar ook de grote
bewonderaars van Secundus onder de Neolatijnse dichters vindt men meer en meer
buiten Leiden. Het handschrift met gedichten van Secundus, ooit in bezit van
Dousa en Scriverius, kwam in het bezit van de Amsterdamse hoogleraar Petrus
Francius en diens stadgenoot Gerard van Papenbroeck verwierf Dousa's doorschoten
exemplaar van de editie van 1541. De latere Amsterdamse hooglera.pr Petrus
Burmannus Secundus, die inzage in dit materiaal had, trof voorbereidingen voor een
nieuwe editie van het werk van Secundus, maar voltooide die niet en zo bleef de
achttiende eeuw van enige vrucht van betekenis in het Secundusonderzoek verstoken. IJ
Burmans aantekeningen werden pas veel later verwerkt in de eerste becommentarieerde
editie van Secundus, bezorgd door de Deventer hoogleraar Petrus Bosscha
en verschenen te Leiden in 1821. Sindsdien beperken de nieuwe uitgevers zich tot
deeluitgaven, vooral van de Basia, zoals die van de Duitser G. Ellinger uit 1899, met
een rijk gestoffeerde inleiding over de navolging van het genre, ook in Nederland.
In onze eeuw verschenen een of meerdere Franse, Duitse, Engelse, Spaanse en
Nederlandse vertalingen. Vanaf 1963 heeftJ.P. Guépin een groot aantal publikaties
aan de gedichten van Secundus gewijd, waarin vaak ook volledige gedichten met
Nederlandse vertaling zijn opgenomen. Zijn onderzoek culmineerde in de prachtige
uitgave en vertaling van en studie over de Basia en andere gedichten van 1991. Door
zijn hoge mate van toegankelijkheid is dit aantrekkelijke boek een onschatbare bijdrage
aan de bekendheid van en de waardering voor de Basia en andere gedichten
van Secundus en ook van andere humanistische dichters tot ver buiten de kringen
der professionele lezers van de Neolatijnse literatuur.
Er kan hier tenslotte worden gewezen op een ander boek over Secundus, dat niet
de Basia maar de Elegieè'n tot uitgangspunt van bestudering koos: Clifford Endres'
Janus Secundus. The Latin Love Elegy in the Renaissance, uit 1981. Het boek, in 1978
als proefschrift voorgelegd aan de universiteit van Texas, bevat naast een inleiding
de tekst met vertaling en commentaar van een twintigtal elegieën. Volledigheidshalve
kan hieraan nog worden toegevoegd, dat een proza tekst van Secundus, de
Itinera, in 1993 nog een editie met Engelse vertaling ten deel is gevallen.
150 c. L. HEESAKKERS
3.3. De poëZie van Hugo Grotius
Hugo de Groot is de eerste der humanistische dichters die zijn eigen instituut had,
weliswaar niet voor de ontsluiting van zijn Latijnse poëzie, maar voor de uitgave van
zijn briefwisseling. Toen de uitgave der brieven al een halve eeuw liep, verwierf het
inmiddels in 1966 daarvoor opgerichte Grotius Instituut de opdracht, ook de uitgave
van zijn poëzie ter hand te nemen. Daardoor heeft Grotius' poëzie in de afgelopen
vijfentwintig jaar meer aandacht gekregen dan die van welke andere Neolatijnse
dichter ook en is hij in dit opzicht de best ontsloten auteur geworden. In 1970 verscheen
van de hand van de toenmalige directeur van het instituut, B.L. Meulenbroek, de
eerste band. De uitgever heeft hiervoor dankbaar gebruik kunnen maken van het
voorwerk verricht door L.Ph. Rank en J .M. Hoek. Het is geen tekstkritische, maar
een facsimile-uitgave van de eerste door Grotius zelf in 1601 uitgegeven bundel religieuze
poëzie, waarin ook zijn eerste drama, Adamus exul (1601), is opgenomen.
Achteraan zijn door de editor enkele gedichten toegevoegd waarmee Grotius zijn
geschenkexemplaren had verstuurd. Tegenover de Latijnse tekst is een volledige
Nederlandse vertaling afgedrukt. Een jaar later volgde in een aparte band een uitvoerige
lopende commentaar, waarin de nadruk ligt op de ontleningen, toespelingen,
reminiscenties en andere verwijzingen naar de antieke literatuur in Grotius' gedichten.
In de commentaar wordt op bescheiden schaal ook aandacht besteed aan tekstkritische
kwesties. Inleidingen en inhoudelijke analyses bij de teksten ontbreken vrijwel
geheel. De twee banden die in de daarop volgende jaren verschijnen en die de jeugdpoëzie
tot 1600 bevatten, vertonen ongeveer hetzelfde procedé.
Bij de vijfde band, die vijf jaar op zich liet wachten, en die Grotius' tweede drama
bevat, Christz!s Patiens (1608), treedt een verandering op. Tekst met vertaling,
gevolgd door een commentaar, verschijnen in één band. Er is een aanzet tot een
tekstkritisch commentaar. De belangrijkste verandering echter is de toevoeging van
een substantiële inleiding van A.C. Eyffinger. Hierin wordt een trefzekere karakteristiek
van het drama gegeven en krijgt het een plaatsbepaling binnen de humanistische
traditie, in het bijzonder zoals die vorm had gekregen in het Leidse universitaire
en literaire milieu.
Dat de bezinning op de methode van ontsluiten, waarvan de genoemde verandering
een eerste symptoom was, sindsdien niet heeft stilgestaan, bewees de forse nieuwe
band jeugdpoëzie van de jaren 1602 en 1603, verzorgd door A.C. Eyffinger, die
inmiddels ook een proefschrift aan Grotius als dichter had gewijd. De voertaal is
Engels geworden. De band bevat een uitvoerige inleiding, die een schets geeft van
het kader waarin de poëzie der beide jaren tot stand kwam, het verloop van Grotius'
carrière, de activiteiten die hem bezighielden, zijn intellectuele omgeving en de
politieke gebeurtenissen in de genoemde periode. De gedichten hebben een uitputtend
tekstkritisch apparaat meegekregen, maar behalve bij enkele korte gedichten is
geen vertaling meer toegevoegd. Dit zal voor veel lezers een achteruitgang betekenen.
Daartegenover staat echter dat alle gedichten worden voorafgegaan door een
aparte inleiding en een doelmatige samenvatting. Bovendien wordt de commentaar
bij de langere gedichten in segmenten met eigen opschriften of nadere analyses verdeeld.
In de commentaar wordt meer dan op stilistische elementen de nadruk gelegd
op de samenhang met de actuele situatie, tegen de achtergrond waarvan het gedicht
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 151
wordt geschreven. Een reeks van aanhangsels en registers verhoogt de hanteerbaarheid
van de band.
Op dezelfde leest geschoeid is de volgende band met jeugdpoëzie, die de jaren 1604-
1608 omvat. Toch zijn er ook belangrijke verschillen. De bewerker is E. Rabbie, die
zich al eerder kwalificeerde als Grotius-uitgever met de editie van het theologisch
tractaat De satisfactione. Hem staat een soberder commentaar voor ogen dan zijn
voorgangers. Hij stelt zich bovendien op het standpunt, dat Grotius' Latijnse poëzie
alleen verstaanbaar is voor professionele latinisten. Niettemin komt hij andere
lezers althans in zoverre tegemoet, dat hij bij een aantal onderdelen bestaande
zeventiende-eeuwse Engelse en Duitse vertalingen of bewerkingen afdrukt. In de
commentaar valt de signalering van zowel antieke Latijnse als Neolatijnse parallelle
formuleringen op.
Behalve de editie van Rabbie zag het jaar 1992 ook nog de verschijning van
Grotius' derde drama, de Sophompaneas. De bewerker is wederom Arthur Eyffinger,
die zich blijkens deze editie ontwikkeld heeft tot een zeldzaam kenner van het
Neolatijnse humanistische drama. De uitvoerige inleiding besteedt aandacht aan
alle mogelijke aspecten van het werk, zoals het genre en zijn ontwikkeling binnen
het Hollandse humanisme, de politieke dimensie in het licht van Grotius' eigen lotgevallen,
literaire en prosodische aspecten, de Nederlandse vertalingen van Grotius'
broer Pieter en van Vondel, beide uit 1635, en de Engelse vertaling van Goldsmith
uit 1652. Ook in deze band is gekozen voor een Engelstalige presentatie en dus is
ook de volledige vertaling van het voorwerk en van drama zelf in het Engels. De toegankelijkheid
van de inhoud wordt nog vergroot door de samenvattingen die in de
commentaar per scène zijn ingevoegd. Met dat al behoort de poëzie van Grotius, het
werd al opgemerkt, tot de best ontsloten onderdelen van de Neolatijnse literatuur.
Alleen zijn Latijnse vertalingen van Griekse poëzie, waaronder ook die van
Euripides' Phoenissae, zijn tot nu toe buiten de belangstelling gebleven.
3.4. Het Neolatijnse drama
Meer dan een eeuw vóór Grotius had Erasmus zich aan de vertaling van Euripides
gewaagd. In 1505 publiceerde hij zijn Latijnse vertaling van diens Hecuba en Iphigenia in
Aulis. Vanaf die periode heeft het Neolatijnse drama ook in de Nederlanden gebloeid. De
onderwerpskeuze sluit echter niet aan bij het antieke drama, maar is hoofdzakelijk ontleend
aan de bijbelse geschiedenis. De stukken worden dan ook vaak als 'comoedia sacra' betiteld.
Een groot deel van deze toneelproduktie is in vergetelheid geraakt en komt alleen
nog in repertoria voor. Een Zovitius is nauwelijks meer dan een naam, een Laurimannus
zelfs dat niet en toch waren beiden auteur van drie toneelwerken. Beiden waren schoolrector
en het is deze beroepsgroep die, zeker in de Noordelijke Nederlanden, voor een
grote produktie van schooldrama's zorgt. Sommigen van hen hebben inmiddels hun weg
gevonden naar het Neolatijnse literatuur-onderzoek. De eerste naam die hier moet vallen,
is die van Gulielmus Gnapheus, korte tijd schoolrector in Den Haag en auteur van
een invloedrijke, vaak herdrukte en vertaalde dramatisering van het bijbelverhaal van de
verloren zoon, de in 1529 gedrukte Acolastus. Van ditwerkgafP. Minderaain 1956 een
tekstkritische editie uit met een summiere annotatie, maar met een uitvoerige inleiding
en een Nederlandse vertaling in verzen. En zeven jaar later verscheen in Canada een edi152
C. L. HEESAKKERS
tie met Engelse vertaling. Door Gnapheus' drama werd de verloren zoon een geliefd
thema in de zestiende-eeuwse toneelliteratuur.
Gnapheus' Amsterdamse collega, Cornelius Crocus, koos eveneens een succesvol
bijbels thema voor zijn enige drama, de geschiedenis van de aartsvader Jozef (Joseph
Comoedia, 1536). Maar hoewel Crocus onderdeel vormde van een dissertatie en hij
ook uitvoerig aan de orde komt in een studie over het Jozef-drama, is het nooit tot
een moderne uitgave gekomen.
Beide genoemde bijbelse motieven, het verhaal van de verloren zoon en de geschiedenis
van Jozef, werden voor het schooltoneel bewerkt door de best bestudeerde
N eolatijnse toneelschrijver uit de zestiende eeuw, Georgius Macropedius. Macropedius,
successievelijk schoolrector te Den Bosch, Luik en Utrecht, schreef twaalf drama's, voor
het merendeel met bijbelse thema's. Twee stukken ontlenen hun stof aan het schoolleven
en drie stukken zijn regelrechte dorpskluchten. De bestudering van het toneelwerk
van Macropedius bleef niet beperkt tot de Nederlanden. Minstens zeven stukken vielen
in de laatste eeuw een of meerdere uitgaven of vertalingen, of beide, ten deel, gepubliceerd
in Nederland, België, Duitsland, Noorwegen en Canada. In 1992 was het stuk
Lazarus mendicus onderwerp van een proefschrift aan de universiteit van Pretoria.
Minstens even succesvol als Macropedius, gestorven in 1558, was Cornelius
Schonaeus, schoolrector te Den Haag en te Haarlem, en gestorven in 1611. Al in
1591 werden buiten medeweten van Schonaeus zelf vier van zijn stukken gebundeld
uitgegeven in Keulen onder de naam van Terentius Christianus. Sindsdien keert dit
eervolle epitheton in vrijwel alle edities terug, hetzij als kwalificatie van de auteur,
hetzij als aanduiding van het corpus van teksten, dat uiteindelijk zou uitgroeien tot
zeventien stukken. Deze edities, zowel van afzonderlijke stukken als van combinaties
en van het gehele corpus, waren zeer talrijk, vooral tot het einde van de zeventiende
eeuw. Zij zagen niet alleen in de Nederlanden het licht, maar ook in diverse
steden in Duitsland en verder onder meer in Londen, Oxford, Parijs, Straatsburg,
Venetië en Praag. De laatste twee steden doen pas mee in de achttiende eeuw, maar
zijn daarmee tevens de hekkesluiters. Want in tegenstelling tot Macropedius is
Schonaeus in onze eeuw van alle editoriale belangstelling verstoken gebleven. De
enige publikatie van betekenis die hem recentelijk ten deel is gevallen, is een zeer
gedegen bibliografie van Hans van de Venne, die eventuele toekomstige editoren
veel speurwerk zal besparen.14
Bij deze twee produktieve auteurs vallen de anderen bijna in het niet. Van meer
dan incidentele moderne publikaties is dan ook nauwelijks sprake. Van de Utrechtse
kanunnik en dichter Philippus Morus, van wie ook een Hecastus betuigd is, bleven
twee 'Tragicomoediae', getiteld Vinea Christi en Naboth, in handschrift bewaard. In
de mooie studie die P.M.M. Geurts aan Morus wijdde, is dit handschrift in facsimile
toegevoegd, helaas zonder enige tegemoetkoming aan de moderne lezer: bij de
tekst wordt geen commentaar of vertaling gegeven en het overigens niet moeilijke
handschrift werd zelfs niet getranscribeerd. 15
De stukken van Morus passen geheel in de Terentiaanse traditie, waarin
Macropedius en later ook Schonaeus werkten. Intussen echter moet ook de kennis
van de Griekse traditie zijn toegenomen, doordat de Utrechter Georgius Ratallerus
zijn Latijnse vertalingen van de tragedies van Sophocles en enkele stukken van
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 153
Euripides publiceerde en de Naardense schoolrector Lambertus Hortensius twee
komedies van Aristophanes vertaalde. Deze nieuwe tendens, onder invloed van J.e.
Scaliger en via hem van Aristoteles, en van de toenemende belangstelling voor de tragedies
van Seneca, zette echter pas door in de invloedssfeer van de in 1575 gestichte
Leidse universiteit. De grote vertegenwoordigers ervan zijn Grotius, wiens stukken
reeds werden besproken, en Daniel Heinsius, de auteur van het belangrijke tractaat
De tragoediae constitutione en de uitgever van Aristoteles' Ars poetica, wiens drama's
desondanks nog steeds op een moderne wetenschappelijke uitgave wachten. Een
ander stuk uit deze periode, dat wel een moderne uitgave ten deel viel, is een alleen
in handschrift bewaarde Dido tragoedia, die op naam staat van Petrus Cunaeus, evenals
Heinsius al op jonge leeftijd hoogleraar aan de Leidse universiteit. Van dit stuk,
een nogal getrouwe toneelbewerking van de tekst van Vergilius' Didoboek, Aeneis IV,
verscheen in 1984 een geannoteerde uitgave.
3.5. Neolatijnse schoolzangen
Van de Leidse hoogleraren moeten wij echter nog even terugkeren naar de zestiende-
eeuwse schoolrectoren. Vanaf 1912 vroeg de Amsterdamse bibliothecaris e.P.
Burger Jr. in een reeks artikelen in het boekhistorisch tijdschrift Het Boek de aandacht
voor de traditie van de schoolzangen aan de Amsterdamse Latijnse scholen,
alsook aan die van Alkmaar in de zestiende eeuw. De Utrechtse collega van Burger,
J.F. van Someren, wijdde kort daarop in hetzelfde tijdschrift een soortgelijke bijdrage
aan de traditie in Utrecht. En ook in vele andere steden is het verschijnsel traceerbaar.
In 1932 publiceerde M.E. Kronenberg de volledige tekst van een Schiedamse
schoolzang van Ger. Hagius uit 1517, met als thema - het zal niemand verbazenhet
leven van de heilige Liduina.16 De bekendste naam, ook in dit genre, is de
Utrechtse schoolrector Macropedius. Van hem werden in 1974 een drietal schoolzangen
uitgegeven door A.M.M. Dekker.
De omvangrijkste moderne publikatie op dit terrein vormt de bundel Carmina
Scholastica Amstelodamensia, een uitgave uit 1984, waarin tien Amsterdamse rectoren
met elk één schoolzang, voorzien van een inleiding en annotaties, vertegenwoordigd
zijn. De meest produktieve auteur, met dertien bewaard gebleven schoolzangen, is
Petrus Apherdianus, die bij de Alteratie van 1578 het veld moest ruimen, maar zich
daardoor niet liet weerhouden aan zijn lange reeks schoolzangen nog een nieuwe toe
te voegen. Een zeer opvallend specimen is de epische beschijving van het Wederdopersoproer
van 1535 van rector Nivenius. Dit gedicht, 'Tumultus Anabaptistarum' ,
gepubliceerd in 1552, heeft nog het meeste weg van een overzetting van Latijns proza
in Latijnse poëzie, een gebruikelijk procédé, dat onderdeel was van het onderwijs op
de Latijnse scholen. Het proza was in dit geval het werk van de Naardense rector
Lambertus Hortensius. Nivenius' schoolzang is ook de enige die het tot een vertaling
heeft gebracht: G.e. Plemp publiceerde in 1631 een tamelijk vrije
Nederlandse adaptatie van het gedicht. Deze vertaling werd in 1659 nogmaals uitgegeven,
nu samen met de vertaling van het oorspronkelijke prozawerk van
Hortensius. De andere in deze selectie aanwezige dichters zijn Alardus van
Amsterdam, Cornelius Crocus, Petrus Vlotinus, Cornelius Haecmundanus, Joannes
Nemius, Antonius Duetus, Bartholomeus Sovvius en diens broer Simon Sovvius.
154 c. L. HEESAKKERS
3.6. Enkele andere Neolatijnse dichters
Naast de drie behandelde auteurs en de vertegenwoordigers van het drama zijn van
veel andere Neolatijnse dichters kleinere corpora teksten verschenen. Het is niet
mogelijk hier al deze edities systematisch de revue te laten passeren. In plaats daarvan
is het misschien nuttig, aan de hand van een aantal voorbeelden te laten zien, hoe de
manier van ontsluiten voeling probeert te houden met de gegroeide behoefte aan
informatie bij de met steeds minder kennis van het Latijn uitgeruste lezer.
Een eerste categorie van uitgaven geeft geen of vrijwel geen nadere toelichting. Aan
de grens van ons terrein zien wij een voorbeeld hiervan in de volledig kale tekstuitgave
van de Latijnse gedichten van Kiliaan: in 1880 kon zo'n tekst nog zonder enige annotatie
worden gepubliceerdY Op dezelfde wijze publiceerde Reichling gedichten van
Murmellius, maar dan achter in de aan hem gewijde monografie, waardoor ze althans
in een biografische context waren geplaatst. Hetzelfde geldt voor de uitgaven van poëzie
van Geldenhauer en Musius in de aan hen gewijde biografieën van Prinsen (1901)
en Noordeloos (1955) en voor de opname van de Latijnse gedichten van Plemp in
Stercks boek over Vondel uit 1927.18
Sinds de teruggang van de kennis van het Latijn in de laatste decennia zijn dergelijke
kale edities nauwelijks meer denkbaar. Op zijn minst zal de uitgever voor een toelichting
op de historische en filologische realia dienen te zorgen. Voorbeelden daarvan
zijn de tekstuitgaven van Bonaventura Vulcanius (1975), Dousa Pater (1976),
Fridericus Maurus en Jacobus Eyndius, beide laatste uit 1993. Maar van comfortabele
ontsluiting is misschien pas echt sprake, wanneer bij de teksten behalve enige annotatie
ook een volledige vertaling wordt toegevoegd. De mooiste voorbeelden hiervan zijn
de gedichten met vertaling zoals opgenomen in de kleine bijdragen die Guépin wijdde
aan Nicolaus Grudius. Soortgelijke edities van integrale teksten van dichters van uiteenlopend
niveau, in andere landen al sinds decennia ingeburgerd, zijn sinds kort ook
in het Nederlandse taalgebied geen zeldzaamheid meer. Zo zorgde het Leids klassiek
dispuut E.D.E.P.O.L voor een uitgave met vertaling en (nogal sobere) toelichting van
het kleine epos op Willem van Oranje van de jong gestorven Georgius Benedicti
(1985). De Leidse schoolrector Petrus Bloccius, die in 1559 een boekje met gedragsregels
voor zijn scholieren in versvorm uitgaf, dat in slechts één exemplaar bekend is,
dankt een goed gedocumenteerde heruitgave met volledige vertaling aan zijn twintigste-
eeuwse opvolger Coebergh-van den Braak (1991). Eveneens van een uniek exemplaar
van een lang gedicht, door de Amersfoortse rector Nicolaus Edanus in 1565 aan
zijn voorganger Crummius gewijd, werd in 1993 een facsimile-uitgave met vertaling en
toelichting uitgegeven door de Amersfoortse Bibliotheca Brongersiana.
Het zij ons toegestaan, hier nog even summier te wijzen op wat de naaste toekomst
ons op dit terrein zal brengen. Van Constantijn Huygens wordt een uitgave
met vertaling en commentaar voorbereid van zijn Latijnse jeugdgedichten, door
Tineke ter Meer, en van zijn autobiografie in verzen, de Semzones, door Frans Blom.
De gedichten van Alexander Hegius zullen op dezelfde wijze worden uitgegeven in
de biografie van deze Deventer school rector , die wordt voorbereid door Jan Bedaux.
Van de gedichten van Rudolf Agricola is een editie door P. Schoonbeeg voorzien.
Tenslotte zal de Auriacus van Daniel Heinsius, in vergelijking met het dramatische
werk van Grotius zo lang verwaarloosd, in de naaste toekomst een moderne uitgave
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 155
beleven, uiteraard met inleiding, vertaling en commentaar, van de hand van Jan
Bloemendal. Deze titels zijn natuurlijk slechts een greep uit het vele dat onderweg is.
4. Secundaire literatuur
Over de secundaire literatuur inzake de Neolatijnse poëzie uit de Noordelijke
Nederlanden zullen wij kort zijn. Natuurlijk wordt er ook aan de poëzie aandacht
besteed in de algemene beschouwingen en naslagwerken over het Europese of specifiek
over het Nederlandse humanisme. Daarvoor volstaan wij hier met een verwijzing
naar de Companion to Neo-Latin Studies van J. IJsewijn en het 'Instrumentum bibliographicum'
in de latere jaargangen van het tijdschrift Humanistica Lovaniensia enerzijds
en naar de Bibliographie de l'humanisme des Anciens Pays-Bas anderzijds. Dit laatste
werk, dat in 1972 door A. Gerlo en H.D.L. Vervliet werd uitgebracht en liep tot
1970, bestaat voor de helft uit het 'répertoire bibliographique des humanistes et poètes
néo-Iatins'. In het supplementdeel over de jaren 1971-1985 is dit repertoire het
hoofdbestanddeel van het boek geworden en dat zal ook gelden voor het volgende
supplement, dat binnen enkele jaren zal volgen. Daarmee is de lijst van Neolatijnse
dichters tot het midden van de zeventiende eeuw zo goed als definitief vastgelegd.
De bestudering van deze dichters beleefde een kortstondige eerste fase met de
overzichtswerken van Hoeufft en Hofman Peerlkamp, beide uitgelokt door de
genoemde prijsvraag van de Brusselse Academie. Pas in onze eeuw is van systematische
en tegelijk breed opgezette bestudering sprake. In 1909 werden uit de nagelaten
papieren van A. Schroeter Beiträge zur Geschichte der neulateinischen Poesie
Deutschlands und Hollands uitgegeven. Het boek wijdt een hoofdstuk aan Secundus
en een aan Grotius, maar gaat daarin ook in op andere Nederlandse dichters. In
1933 volgde het boek dat ondanks zijn beperking in genre tot de lyriek en in tijd tot
het begin van de zeventiende eeuw nog altijd een unieke en onovertroffen vraagbaak
is voor de Neolatijnse poëzie uit de Nederlanden: Georg Ellingers Geschichte der
neulateinischen Lyrik in de Niederlanden. Ellinger wijdde zijn langste en aanstekelijk
enthousiaste hoofdstuk aan Secundus. Daarnaast zijn er aparte hoofdstukken over
Dousa Pater, Lipsius, Baudius, Heinsius en Grotius. Rond deze topfiguren of in
aparte afdelingen worden tientallen andere dichters besproken.
Sindsdien is er niets vergelijkbaars meer ondernomen. Het enige terrein waarop
vanuit verschillende gezichtshoek nog wel kleinere of grotere overzichtsstudies tot
stand kwamen, is dat van het drama dat, zoals wij boven zagen, ook meer bevoorrecht
lijkt met moderne edities dan de andere genres. Voor iemand als Cornelius
Crocus, de auteur van een Jozefdrama, die zich later in zijn leven aansloot bij de
Jezuïeten, kan men terecht bij vier van zulke studies: bij de Nijmeegse dissertatie van
L. van den Boogerd (1961), die aansluit bij de belangstelling voor de invloedrijke
toneelcultuur der Jezuieten; bij de bijdrage van O.W. Tetzlaff over de invloed van
het Nederlandse drama, met name Gnapheus' Akolastus, Macropedius' Hecastus en
Crocus' Joseph, op de Duitse literatuur van de zestiende eeuw; bij de monografie van
J. Lebeau, volgens de titel gewijd aan het Jozefthema in het Duitse toneel (1977),
maar met uitvoerige passages over Nederlandse auteurs;19 en tenslotte bij de nog
156 c. L. HEESAKKERS
recentere studie van James A. ParenteJr, die het christelijke toneel in Duitsland en
in de Nederlanden tussen 1500 en 1680 behandelt (1987). In de beide laatste werken
wordt ook veel aandacht besteed aan auteurs als Macropedius en Schonaeus.
Jozef IJsewijn inventariseerde in 1980 en 1981 het Neolatijnse toneel uit de
Nederlanden in twee artikelen. Twee andere publikaties die hier genoemd moeten
worden, zijn die van Tetzlaff uit 1972, over de invloed van de Nederlandse
Neolatijnse drama's op de Duitse literatuur, en een indringend artikel van Eyffinger
over de Grotius en Heinsius als dramaschrijvers, verschenen in het Neolatijn-nummer
van het tijdschrift Lampas uit 1985.
Minder spectaculair is de bestudering van enkele andere Neolatijnse genres. Sonja
Witstein besteedde in haar studie over de funeraire poëzie van de Nederlandse
Renaissance aandacht aan Huygens' Naeniae op de dood van zijn vrouw. In Slits' dissertatie
Het Latijnse stededicht komen met name Macropedius, Barlaeus en Huygens
aan de orde. In een Brussels colloquium over de humanistische satire figureren
meerdere auteurs uit ons onderzoeksterrein. Expliciete aandacht krijgen ruim
zeventig Nederlandse bewerkers van Griekse epigrammen in James Huttons monografie
over de Griekse anthologie in Frankrijk en bij de Latijnse auteurs uit de
Nederlanden (1946). Hetzelfde geldt voor de studie van Ingrid de Smet over de
Menippeïsche satire in Frankrijk en de Nederlanden. Een werk over zowel de
Neolatijnse als de Nederlandse Heldinnenbrief is in voorbereiding.20
Enkele andere, doorgaans kleinere overzichtsstudies, zal men hieronder in de
bibliografie aantreffen. Voor de kleinere studies die in de periode tot 1985 gewijd zijn
aan de poëzie van afzonderlijke dichters moge verwezen worden naar de twee bovengenoemde
afleveringen van het 'répertoire des humanistes et des poètes néo-Iatins'.
Voor latere publikaties is men aangewezen op het ook al genoemde Leuvense
'Instrumentum bibliographicum'. Ook voor de biografieën over enkele afzonderlijke
dichters, die zich al dan niet uitdrukkelijk met hun poëzie bezighouden, zij naar de
bibliografische repertoria verwezen. Drie omvangrijkere poëzie-studies echter verdienen
hier nog expliciete vermelding. De eerste is Eyffingers bundeling van artikelen,
onder de titel Grotius poeta als dissertatie voorgelegd aan de universiteit van
Amsterdam in 1982. De belangrijkste bijdrage uit de periode na 1985 is zonder twijfel
het grote, hieronder bij de tekstedities opgenomen Secundusboek van lP. Guépin.
Tenslotte verscheen in 1993 een studie over Dousa Pater als Neolatijns dichter.21
5. Besluit
Na het bovenstaande zal duidelijk zijn, dat er van een systematische ontsluiting van
de Neolatijnse poëzie uit de Noordelijke Nederlanden - en deze verschillen hierin
weinig van de andere Europese landen - voorlopig nog geen sprake is. Het zal echter
evenzeer duidelijk zijn dat de talrijke kleine aanzetten daartoe interessant en belangrijk
zijn. Een verkenning van het onderzoek op het terrein van het N eolatijnse proza,
dat hierboven enigszins geforceerd buiten de deur werd gehouden, zou een soortgelijk
beeld te zien geven.22
De hier beschreven onderzoeksprojecten vertonen echter onmiskenbaar een
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 157
selectief, om niet te zeggen arbitrair karakter. Daarmee rijst de vraag, in hoeverre
deze selectie van bestudeerde auteurs een reëel inzicht geeft in de totale omvang en
de gelaagdheid van de Noordnederlandse Neolatijnse literatuur.
Om deze vraag te beantwoorden, dient men op zijn minst te beschikken over een
globale beschrijving van die literatuur. Naast de boven onder 1.2. bepleite bloemlezingen
zou daarom ook moeten worden gewerkt aan een inventarisatie van de
Neolatijnse literaire produktie. Een eerste bijdrage hieraan zou kunnen bestaan in
een bibliografie van de Neolatijnse geschriften. Om deze in hun context te plaatsen,
zou een biografie en een karakteristiek van hun auteurs beschikbaar moeten zijn.
Een gecombineerde uitvoering van deze opgaven zou de vorm kunnen krijgen van
een encyclopedie van Neolatijnse auteurs, 'Van Agricola tot Zovitius'. De lemmata
zouden een biografie van elke auteur, een karakteristiek van zijn oeuvre, en een
bibliografie van zijn geschriften moeten bevatten.
Een onderzoek naar de uitvoerbaarheid van een dergelijk werk is lopende. De uitkomst
daarvan zal sterk afhankelijk zijn van de steun die buiten de kring der direct
betrokken onderzoekers voor het project te vinden is. Deze steun moet onder meer
komen van al degenen die ex professo of uit persoonlijke belangstelling geïnteresseerd
zijn in de Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis, en bijgevolg al meer
dan eens geconfronteerd zijn met de slechte toegankelijkheid van de Neolatijnse
component van onze vaderlandse cultuur. Als zij, tot de overtuiging gekomen dat
verandering in deze situatie noodzakelijk is, aan hun nieuw gewonnen overtuiging
ondubbelzinnig en metterdaad uiting geven, zullen zij daarmee de kansen op de uitvoering
van boven geschetste projecten ten zeerste bevorderen en de uitvoerende
onderzoekers een onmisbare steun in de rug zijn.
6. Bibliografie
6.1. Teksten beschikbaar in bundels, chronologisch geordend
6.1.1. Algemene Neolatijme bloemlezingen
1600 D. Blyenburgh: Veneres Blyenburgicae, sive Amorum hortus, in quinque areolas divisus, et
fragantissimus [!] CXLVIII celeberrimorum poetarum fiosculis refertus. Dordrecht, 1600.
[Tweede emissie met nieuw voorwerk: Apicula Batava, sive horti amoris mellijicium, Ex
fragrantissimis CL plus minus optimorum ac praestantissimorum Auctorum fiosculis nuper a
Florilego Batavo summo studio industriaque congestum. Amsterdam, 1613.]
1966 H.C. Schnur: Lateinische Gedichte deutscher Humanisten. Stuttgart, 1966. [Erasmus, D.
Heinsius, Murmellius, Secundus]
1975 P. Laurens & c. Balavoine: Musae reduces. Anthologie de la poésie latine de la Renaissance.
Leiden, 1975, lI, p.l03-205: 'Les Pays-Bas'. [Erasmus, Secundus, Lernutius, Baudius,
Eyndius, Heinsius, Grotius]
1979 F J. Nichols: An Anthology ofNeo-Latin Poetry. New Haven, 1979, p. 486-523 en 584-591.
[Secundus, J. Dousa Filius]
1979 A. Perosa & J. Sparrow: Renaissance Latin Verse. An Anthology. London, 1979, p. 467-
490: 'The Netherlands'. [Erasmus, Secundus]
1980 1. Mcfarlane: Renaissance Latin Poetry. Manchester, 1980. [Benedicti, Kats [!], Secundus,
Bauhusius, Hugo]
1986 De tweede ronde. Tijdschrift voor literatuur 7 (1986-1987)/4 [Latijns nummer].
158 C. L. HEESAKKERS
6.1.2. Bloemlezingen van Neolatijnse poezie uit de Nederlanden
1614 [J. Gruterus:] Delitiae C poetarum Belgicorum huius superiorisque aevi illustrium, Collectore
Ranutio Ghero. Frankfurt, 1614.
1783 L. van Santen: Deliciae poeticae, Fasciculi VIIJ. Leiden, [1783-]1796.
1792 Th. van Kooten: Deliciae poeticae. Fasciculi I-IV (Duinkerken, 1792-1794); V-VII
(Amsterdam, 1802-1805). [I-III. Ed. altera priore locupletior. Amsterdam, 1812.]
1822 P. Hofman Peerlkamp: Liber de vita ac doctrina omnium Belgarum qui carmina Latina
composuerunt, servato temporis ordine (850-1813), additoque de facultate singulorum poetica
judicio. Brussel, 1822. [2e verb. ed. Liber de vita doctrina et facultate Nederlandorum qui
carmina Latina composuerunt. Haarlem, 1838.]
1984 c.L. Heesakkers & W.G. Kamerbeek: Carmina ScholasticaAmstelodamensia. Leiden, 1984.
1993 J.P. Guépin: Typisch Nederlands. De Latijnse PoëZie. Groningen, 1993.
6.2. Moderne edities van poezie van individuele dichters, alfabetisch gerangschikt
ALARDUS VAN AMSTERDAM
J.F.M. Sterck: Onder Amsterdamsche Humanisten. Hun opkomst en bloei in de 16e eeuw.
Hilversum-Amsterdam, [1934], p. 13 sqq.
BENEDICTI, Georgius
De Krijgsdaden van Willem van Oranje. Vert. en comm. Collo class. c.n. E.D.E.P.O.L..
Leiden, 1990.
BLOCCIUS, Petrus
Praecepta formandis puerornm moribus perutilia. Ed. en vert. A.M. Coebergh-van den Braak.
Leuven, 1991.
CUNAEUS, Petrus
c.L. Heesakkers: 'Tragoedia Dido P. Cunaei'. In: Humanistica Lovaniensia 33 (1984),
p.145-197.
DOUSA (Pater),Janus
Epigrammatum Lib. IJ. Ed. c.L. Heesakkers. Leiden, 1976.
EDANUs, Nicolaus
De droom van Nicolaas Edanus. Het leven van Johannes Krumm of Crommius, ook genaamd
Novesius (1485-1565); de loopbaan van een rector van zeven Latijnse scholen in de Noordelijke
Nederlanden. Ed. en vert. c.A. van Veen-Noordegraaf enJ.A. Brongers. Amersfoort, 1993.
ERAsMus, Desiderius
The Po ems of Desiderius Erasmus. With introd. and notes, ed. C. Reedijk. Leiden, 1956;
Collected Works ofErasmus. [Vol. 85, 86] The Poems. Ed. H. Vredeveld; Eng. tr. C.H. Miller.
Toronto/BuffalolLondon, 1993.
GELDENHAUER NOVIOMAGUS, Gerardus
J. Prinsen J.Lz.: Collectanea van Gerardus Geldenhauer Noviomagus, gevolgd door den herdruk
van eenige zijner werken. Amsterdam, 1901. [Bevat o.m. 'Satyrae octo ad verae religionis
cultores', p. 154-176.]
GNAPHEUS, Gulielmus
Acolastus. Ed. en vert. P. Minderaa. Zwolle, 1956. [Ed. and tr. W.E.D. Atkinson. Londonl
Ontario, 1963.]
GROTIUS, Hugo
De dichtwerken van Hugo Grotius, in opdracht van de Commissie voor de uitgave van de brief
wisseling en de dichtwerken van Grotius van de KNAW 1. Oorspronkelijke werken. Assen, 1970-
Hierin verschenen tot nu toe:
- Eerste deel: Saera in quibus Adamus Exul. Vert. en toe!. B.L. Meulenbroek. (Assen, 1970-1971);
- Tweede deel, pars I A en B [jeugdpoëzie 1595-1600]. (Assen, 1972-1973); pars 2 A en
B [jeugdpoëzie 1591-1601]. In!. A.c. Eyffinger; vert. en toe!. B.L. Meulenbroek. (Assen,
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 159
1977 -1978); pars 5 A en B: [Christus patiens 1608]. Vert. en toel. B.L. Meulenbroek,
m.m.v. A.e. Eyffinger. (Assen, 1978); pars 3 A en B: Original Poetry 1602-1603. Ed. A.
Eyffinger (Assen, 1988); pars 4 A en B: Original Poetry 1604-1608. Ed. E. Rabbie. (Assen, 1992).
- Vierde deel: Sophompaneas 1635. Ed. A. Eyffinger, with ass. of P. Rietbroek. (Assen,
1992).
GRUDIUS, Nicolaus
]. P. Guépin: 'Grudius uit de schaduw'. In: Maatstaf31 (1983), nr. 8, p. 79-101;].P. Guépin,
'De onuitgegeven gedichten van Grudius die betrekking hebben op het debacle van de
inpoldering van De Zijpe'. In: Symposium Janus Secundus (1511-1536). Red. M. de Scheper
en R. de Smedt. Mechelen, 1987. (Handelingen Kon. Kring voor Oudheidkunde, Letteren
en Kunst van Mechelen, 29, afl. 2).
MACROPEDIUS, Georgius
Everyman, Homulus und Hekastus. Ed. K. Goedeke. Hanover, 1865. [o.a. Hecastus];
Rebelles und Aluta. Ed. J. Bolte. Berlijn, 1897; De dictione Georgii Macropedii. Ed. ].
Hartelust. Utrecht, 1902. [o.a. Petriscus]; Rebelles. Ed. P.A. Goll. In: Programm des k.k.
deutschen Staatsgymnasiums in Budweis 40 (1910-1911) en 41 (1911-1912); Drei
Schauspiele vom sterbenden Menschen. Ed.]. Bolte. Leipzig, 1927 [o.a. Hecastus]; Bassarus.
Ed. en vert. R.e. Engelberts. Tilburg, 1968; 'The Andrisca of G. Macropedius. A
Critical Edition' . Ed. F. Leys. In: Humanistica Lovaniensia 31 (1982), p. 76-119; Two
Comedies, Rebelles (the Rebels), Bassarus. Ed. and tr. Y. Lindeman. Nieuwkoop, 1983;
Asotus, Een Neolatijns drama over de Verloren Zoon door Joris van Lancvelt. Ed. en vert.
H.P.M. Puttiger. Nieuwkoop, 1988; A.M.M. Dekker: 'Three Unknown "Cantilenae
Martinianae" by Georgius Macropedius'. In: Humanistica Lovaniensia 23 (1974), p. 188-
227; A.M.M. Dekker: 'Een vergeten loflied van Georgius Macropedius'. In: Hermeneus
46 (1974-1975), p. 311-317.
MAURUS [MOORMAN, MORMANN], Fridericus
'Friderici Mauri Carmina, an edition with commentary'. Ed. P. Schoonbeeg; introd. by
e.G. Santing. In: Wessel Gansfort (1419-1489) and Northern Humanism. Ed. F. Akkerman,
G.e. Huisman, A.]. Vanderjagt. Leiden [etc.], 1993, p. 325-386.
MORUS, Philippus
P.M.M. Geurts: De Utrechtse kanunnik Philippus Morus. Met aanhangsel: Werken van Morus.
Nieuwkoop, 1977. [drama's Vinea Christi en Naboth]
MURMELLIUS, Johannes
D. Reichling: Johannes Murmellius. Sein Leben und seine Werke. Freiburg, 1980. [repro
Nieuwkoop, 1963.]
MUSIUS, Cornelis
P. N oordeloos: Cornelis Musius [Mr Cornelis Muys] Pater van Sint Agatha te Delft Humanist/
Priester Martelaar. Utrecht-Antwerpen 1955.
PLEMP, Cornelis G.
'Latijnsche gedichten van Cornelis Gysbertzen Plemp aan of betreffende Joost van den
Vondel (1625-1638)'. In: ].F.M. Sterck, Rondom Vondel. Studiën over den dichter en zijn
kring. Amsterdam 1927, p. 97-122; het lange nr. 10 met een Nederlandse vertaling van
e.P. Burger Jr. in P.e. Hooft: Emblemata amatoria. Ed. K. Porteman; met een vertaling
van de Latijnse disticha [van e.G. Plemp] door A. Welkenhuysen. Leiden, 1983.
SECUNDUS, Janus
Opera omnia, emendatius et cum notis adhuc ineditis Petri Burmanni Secundi denuo edita. Ed. P.
Bosscha. Leiden, 1821; Basia. Mit einer Auswahl aus den Vorbildern und N achahmern ed.
G. Ellinger. Berlin, 1899; Cl. W. Endres: Janus Secundus. The Latin Love Elegy in the
Renaissance. Hamden, 1981;J.P. Guépin: De kunst van Janus Secundus. De 'kussen' en andere
gedichten. Met een bijdrage van P. Tuynman. Amsterdam, 1991; ].R.e. Martyn: 'The
Three Journeys of Secundus'. In: Humanistica Lovaniensia 42 (1993), p. 160-251.
VULCANIUS, Bonaventura
R. Breugelmans: 'Three Panegyrics by Bonaventura Vulcanius'.In:Lias2 (1975), p. 265-273.
160 c. L. HEESAKKERS
6.3 Studies
6.3.1. Algemene overzichten
1910 A. Roersch: L'humanisme beige à I'époque de la Renaissance. Etudes et portraits. Bruxelles,
1910.
1933 A. Roersch: L 'humanisme beige à l'époque de la Renaissance. Etudes et portraits. IL (Louvain,
1933).
1954 H. Baudet, M.A. Nauwelaerts & F. Tichelman: 'Lijst van werken van Noord-Nederlandse
humanisten, geboren voor of omstreeks 1500'. In: Folium librorum vitae deditum
4 (1954), p. 3-28.
1955 P.NM. Bot: Humanisme en onderwijs in Nederland. Utrecht, 1955.
1972 A. Gerlo & H.D.L. Vervliet: Bibliographie de I'humanisme des Anciens Pays-Bas. Bruxelles,
1972.
1975 J.1Jsewijn: 'The Coming of Humanism to the Low Countries'. In: H.A. Oberman &
T.A. Brady Jr: Itinerarium Italicum [. . .] P.O. Kristelier. Leiden 1975, p. 193-30l.
1976 R. Walsh: 'The Coming ofHumanism to the Low Countries: Some Italian Influences
at the Court of Charles the Bold'. In: Humanistica Lovaniensia 25 (1976) p. 146-197.
1985 Lampas 18 (1985) p. 309-401. [Themanummer Neolatijn]
1988 J. IJsewijn: 'Humanism in the Low Countries'. In: A. RabilJr.: Renaissance Humanism.
Foundations, Forms, and Legacy. Vol. TI (Philadelphia, 1988), p. 156-215.
1988 M. de Schepper, avec la collo de c.L. Heesakkers: Bibliographie de I'Humanisme des
Anciens Pays-Bas. Supplément 1970-1985. Bruxelles 1988.
1990 J.1Jsewijn: Companion to Neo-Latin Studies, I, History and Diffusion ofNeo-Latin Literature.
2nd entirely rewr. ed. Leuven, 1990, p. 148-163
1990 J.K. Cameron: 'Humanism in the Low Countries'. In: The Impact ofHumanism on Western
Europe. Ed. by A. Goodman & A. MacKay. LondonlNèw York, 1990, p. 137-163.
1992 E. Strietman: 'The Low Countries'. In: The Renaissance in National Context. Ed. by
R. Porter & M. Teich. Cambridge [etc.], 1992, p. 68-9l.
1995 LA.R. de Smet: Neo-LatinMenippean Satire in the LtrIJ) CountriesandFrance 1581-1655.
Genève, 1995. [ter perse] ~
6.3.2. Studies over de Nederlandse Neolatijnse poëzie
1819 J.H. Hoeufft: Parnasus Latino-Belgicus, sive Plerique e poetis Belgii Latinis, epigrammate
atque adnotatione illustrati. AmsterdamIBreda, 1819.
1822 P. Hofman Peerlkamp [Zie boven onder 6.1.2]
1909 A. Schroeter: Beiträge zur Geschichte der neulateinischen Poesie Deutschlands und Hollands.
Berlin, 1909.
1933 G. Ellinger: Geschichte der neulateinischen Lyrik in den Niederlanden bis zum Beginn des
siebzehnten ]ahrhunderts. Berlin, 1933. [Repr. 1969.]
1946 J. Hutton: The Greek Anthology in France and in the Latin Writers of the Netherlands to the
Year 1800. Ithaca, 1946. [Repr. New York, 1967.]
1961 L. van den Boogerd: Het]ezuïtendrama in de Nederlanden. Groningen, 1961.
1972 O.W. Teizlaff: 'Neulateinische Dramen der Niederlande in ihrer Einwirkung auf die
deutsche Literatur des sechzehntenJahrhunderts'. In: Amsterdamer Beiträge zur älteren
Germanistik 1 (1972), p. 111-192.
1976 U. Bomemann: Anlehnung und Abgrenzung. Untersuchungen zur Rezeption der niederländischen
Literatur in der deutschen Dichtungsreform des siebzehnten ]ahrhunderts. Assen!
Amsterdam, 1976.
1980 J. IJsewijn: 'Annales Theatri Belgo-Latini. Inventaris van het Latijns toneel uit de Nederlanden'.
In: Liber Amicorum Prof. G. Degroote. Red. M. Veremans. Brussel, 1980, p. 41-55.
1981 J.1Jsewijn: 'Theatrum Belgo-Latinum. Het Neolatijns toneel in de Nederlanden'. In:
Mededelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten
van België" 43 (1981), p. 71-114.
DE NEDERLANDSE MUZE IN LATIJNS GEWAAD 161
1985 A.C. Eyffinger: '''Cui bono si Agamemnon diserte loquitur?" Achtergronden en doelstelling
van de Neolatijnse tragedie'. In: Lampas 18 (1985), p. 363-383.
1986 J.P. Guépin: 'Het Bataafse Oor. Drie eeuwen Latijnse poëzie door Nederlanders
geschreven'. In: De Tweede Ronde 7 (1986-1987)/4, p. 135-148.
1987 J.A. Parente: Religious Drama and the Humanist Tradition. Christian Theater in Germany
and in the Netherlands 1500-1680. Leiden, 1987.
Adres van de auteur: Berlagestraat 19, NL - 2321 EK Leiden
NOTEN
1 M. Wehrli: 'Deutsch und Latein in der Barockliteratur'. In: Akten des V Internationalen
Germanisten-Kongresses Cambridge 1975. Ed. L. Foster und H.-G. Roloff. Heft I, p. 134-149
(p. 148).
2 Zoals de titel aangeeft, is R. Hovens Lexique de la prose latine de la Renaissance. Leiden
[etc.], 1994, alleen op het Neolatijnse proza gebaseerd. Ook slechts beperkt bruikbaar is E.
Spanoghe: Synonymia latino-teutonica. Latijnsch-Nederlandsch woordenboek der XVIIe eeuw.
Antwerpen, 1889-1902.
3 Een eerste aanzet tot een dergelijke bloemlezing kan men zien in het schoolboek Roma
aeterna N. Ed. J. Ysebaert en E.E. Hesse. Maastricht, [1978], dat de laatste tientallen bladzijden
inruimt voor Latijnse teksten uit de veertiende tot de achttiende eeuw. In Tolle lege. Ed.
F. Meijer, A.M. Tromp & G.c. Wakker. Muiderberg, 1987, is één Neolatijnse tekst opgenomen
(Erasmus).
4 Cf. Hoeufft: Parnasus (zie boven sub 6.3.2) 1 *verso: 'Anno nempe 1818 aurei nomismatis
praemium spopondit Academia Bruxellensis ei erogandum, qui optime narrationem historicam,
litterariam, ac criticam conscriberet poetarum Belgii Latinorum' .
5 Vermelding verdient hier ook een uitgave van Griekse poëzie van Leidse Neolatijnse
auteurs met Nederlandse vertaling in: Bataafs Athene. Een bloemlezing van klassiek Griekse poëzie
van de hand van Leidse humanisten van de zestiende tot en met de twintigste eeuw. Uitgegeven ter
gelegenheid van het zestiende lustrum van het Collegium Classicum c.n. M.F.. Leiden, 1993. Een
moderne uitgave met Nederlandse vertaling van het Griekse gedicht Harlemias, van N. van
Wassenaer (ca. 1570-1630) dateert al van 1930 (ed. G.c. van Walsem).
6 De vijf areolae vermelden op hun afzonderlijke titelpagina's als plaats en jaar: Dordrecht,
1615.
7 Cf. hiervoor C. Reedijk, Tandem bona causa triumphat. Zur Geschichte des Gesamtwerkes des
Erasmus von Rotterdam. Basel/Stuttgart, 1980.
8 Cf. Opus Epistolarum Des. Erasmi Roterodami. Ed. P.S. Allen. Vol. I (Oxford, 1906), p. 38,
r. 19-20 en p. 39, r. 18-19.
9 Zie H. Vredeveld: 'The Ages of Erasmus and the Year ofhis Birth'. In: Renaissance
Quarterry 46 (1993), p. 754-809.
10 In 1582 zou te Parijs nog een boekje met poëzie van Secundus, Marullus en Angerianus
verschijnen.
II Cf. c.L. Heesakkers: 'Secundusverering in Nederland'. In: Symposion Janus Secundus
(1511-1536). Mechelen 1987. (Handelingen van de Koninklijke Kring voor Oudheidkunde,
Letteren en Kunst van Mechelen, 29/2, 1986), p. 25-37.
12 Cf. Nederlandse madrigalen. Ed. F. Noske. Amsterdam, 1962. (Monumenta musica neerlandica,
5).
IJ Wel is er in 1748 in Parijs nog een editie van Secundus' Poemata verschenen.
14 H. van de Venne: 'Cornelius Schonaeus 1541-1611: a Bibliography of his Printed
Works'. In: Humanistica Lovaniensia 32 (1983), p. 367-433; 33 (1984), p. 206-314; 34B (1985),
p. 1-113; 35 (1986), p. 219-283.
162 c. L. HEESAKKERS
15 De kale tekst van Petrus Nannius' Vinctus, een komedie in proza uit 1522, werd opgenomen
in A. Polet: Une gloire de l'humanisme beige. Petrus Nannius 1500-1557. Louvain, 1936, p. 212 -23 5.
16 Zie Het Boek 1 (1912), p. 49-60, 321-328; 2 (1913), p. 55-60; 8 (1919), p. 281-293; 9
(1920), p. 33-48,137-150; 14 (1925), p. 85-87 (Amsterdam, Burger); 10 (1921) p. 33-60
(Alkmaar, Burger); 7 (1918), p. 241-259 (Utrecht, Van Someren); 21 (1932-33), p. 273-287
(Schiedam, Kronenberg). Over Chr. Furnius: Carmina scholastica. Maastricht, 1553, is mij
geen literatuur bekend.
17 Cf. Kilianus Latijnsche gedichten. Uitgegeven en met een levensbeschrijving voorzien door
Max Rooses. Antwerpen, 1880.
18 Stercks bundel over Amsterdamse humanisten uit 1934 geeft terloops enkele gedichten
van Alardus, soms gevolgd door een vertaling. De private press edities Josephi J. Scaligeri
Poemata anecdota. Ed. H.]. de Jonge. Leiden, 1980. [100 exemplaren] en Anthologia Vossiana.
Gerardi Ioannis Vossii poemata. Ed. C.S.M. Rademaker. 's-Gravenhage, 1982. [60 exx.] dragen
vanwege hun kleine oplage, hun bescheiden omvang, hun specifiek publiek en hun Latijnse
presentatie in slechts zeer beperkte mate bij tot de ontsluiting van de Neolatijnse poëzie.
19]. Lebeau: Salvator mundi. L"exemple' de Joseph dans Ie théatre allemand au XVIe siècle.
Nieuwkoop, 1977.
20 Cf. S.F. Witstein: Funeraire poëzie in de Nederlandse Renaissance. Enkele funeraire gedichten
van Heinsius, Hooft, Huygens en Vondel bezien tegen de achtergrond van de theorie betreffende het
genre. Assen, 1969; F.P .T. Slits, Het Latijnse stededicht. Oorsprong en ontwikkeling tot in de zeventiende
eeuw. Amsterdam, 1990; La satire humaniste. Ed. R. De Smet. Louvain, 1994 . Voor
Ingrid de Smets thesis over de Menippeïsche Satire, zie beneden sub 6.3.1. Een dissertatie
over de Nederlandse en N eolatijnse Heldinnenbrief wordt voorbereid door Olga van Marion.
21 Cf. A.C.G.M. Eyffinger: Grotius Poeta. Aspecten van Hugo Grotiusdichterschap. [s.l.], 1981.
[diss. Amsterdam]; c.L. Heesakkers en W.M.S. Reinders: Genoeglijk boven al zijn mij de
Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa (1545-1604). Leiden, 1993.
22 De enige auteur wiens werk een integrale moderne editie en een bijna volledige Engelse
vertaling ten deel valt, is Erasmus. Ook edities en vertalingen van zijn afzonderlijke werken
blijven elkaar opvolgen en de secundaire literatuur dreigt onoverzienbaar te worden. Grotius
volgt op grote afstand met edities en vertalingen van een ruime keuze uit zijn werken. Lipsius
moet het vooralsnog doen met de uitgave van zijn volledige briefwisseling. Van een aantal
auteurs verschenen incidentele edities of, vooral, vertalingen. Agricola, Erasmus, Grotius en
Vossius kregen een deeltje in de reeks Geschiedenis van de wijsbegeerte in Nederland (Ambo,
Baarn). Losse projecten waren Lipsius' De constantia (p.H. Schrijvers, 1983), Huygens' Vita
(A.H. Kan, 1946; c.L. Heesakkers, 1987), Emmius' biografie van Willem Lodewijk (P.
Schoonbeeg, 1994), en een editie met vertaling van Busbequius' Turkse brieven (Z. von
Martels, M. Goldsteen, 1994). Secundaire studies blijven relatief schaars.
Boekbeoordelingen
De gedichten van Tesselschade Roemers / [Maria Tesselschade Roemers
Visscher] ; uitg. en toegel. door A Agnes Sneller en Olga van Marion, m.m.v.
Nettyvan Megen. - Hilversum: Verloren, 1994. - 159 p. : ill. ; 24 cm
ISBN 90-6550-018-9 Prijs: f 29,-
Op 4 november 1994 werd in Leiden, tijdens een studiedag van de Stichting
Vrouwengeschiedenis van de vroegmoderne tijd, een editie van de gedichten van de
zeventiende-eeuwse dichteres Maria Tesselschade Roemers Visscher - of wel
Tesselschade Roemers - gepresenteerd. Hiervóór moest men het doen met] A Worps
editie van gedichten en brieven van, aan (en over) haar, die in 1918, na Worps dood,
onder de titel Een rmwaerdeerlycke Vrouw uiteindelijk door J.F M. Sterck werd gepubliceerd.
Sindsdien breidde niet alleen het destijds bekende corpus van Tesselschades
gedichten zich uit, maar ook kregen een aantal teksten nieuwe aandacht vanuit filç>logische
hoek. Zo vonden Sterck en pater Maximilianus nog twee handschriften, waarvan
één o.a. het sonnet 'Dat BARELEUS pen' enz. hevat (waarschijnlijk een afschrift) en het
ander het sonnet 'Ons beijder Vader seijdt' enz. én een tweede redactie van het 'Deuntje'
'Claes seijde tegens Trijn' (beide toch wel zeker in afschrift). Vervolgens hebben in het
afgelopen decennium m.n. L. Strengholt en zijn leerlingen Erna van Koeven en Agnes
Sneller zich met de tekstuele bronnen en interpretatie van enkele gedichten van
Tesselschade beziggehouden. Binnen de gegroeide belangstelling voor zeventiende- en
achttiende-eeuwse dichtende vrouwen kon toen de vierhonderdste geboortedag van
deze dichteres aangegrepen worden om haar rol als cultureel verschijnsel, in een biografische
context, te belichten, en ook een nieuwe uitgave van haar werk te bezorgen.
Een Leidse werkgroep neerlandici-renaissancisten, onder leiding van Agnes Sneller en
Olga van Marion, zette zich zo aan een becommentarieerde tekstuitgave waarin haar
dichterschap centraal zou staan.
Geen van de onderzoekers van Tesselschades werk bevroedde dat P. Leendertz]r.
al in 1929 de resultaten van een minutieuze herbestudering van de beschikbare handschriftelijke
bronnen en teksten had neergelegd in een uitvoerige, nooit gepubliceerde
studie. Hierin corrigeerde hij o.m. op vele punten de transcripties, dateringen en
woord- en zakencommentaar in Worps editie en analyseerde hij bekende gegevens
voor Tesselschades biografie met grote strengheid op feit en fictie. Dit manuscript in
de omvangrijke nalatenschap-Leendertz (die bij de Amsterdamse UB berust) was in
1993 niet alleen onbekend aan de recente Tesselschade-biografe, maar ook aan haar
Leidse collegae, die zich in de illusie van pioniersarbeid te verrichten over het beschikbare
tekstuele materiaal bogen. En hier blijkt maar weer eens hoe de moderne
Neerlandicus-met-modem dagelijks zijn computer op Internet moet instellen. Want
dank zij een daarop opgevangen bericht konden de Leidse neerlandicae drie weken
voor de presentatie van hun uitgave een aantal van Leendertz's opmerkingen nog net
verwerken. De biografe kan nu achteraf hem o.a. de eer geven dat hij veel eerder dan
Van de Waal de identificatie van de Goltzius-tekening als een portret van
TNTL 111 (1995) 163-166
164 BOEKBEOORDELINGEN
Tesselschade (die wel eerder was betwijfeld) heeft ontkracht. Ook zette hij op enkele
punten (nog) rigoureuzer dan zij het mes in biografische reconstructies, met zeer veel
nadruk op het doorwerken van negentiende-eeuwse vooropgezette ideeën en 'wishful
thinking'. Hoewel in zijn argumentatie om de feitelijke verhouding TesselschadeVondel
tot ongeveer niets te reduceren en haar overgang naar het katholicisme zo laat
mogelijk te stellen toch wel een parti pris en een verzet tegen katholieke annexatie lijkt
mee te spelen, had Leendertz om zijn zo 'sec' mogelijke weging en analyse van het
Tesselschade-bronnenmateriaal in 1994 een eerbewijs verdiend.
De nieuwe editeurs van Tesselschades poëzie zijn sterk filologisch-taalkundig
gericht. Ze hebben haar gedichten voor alles willen bestuderen op wat en hoe het er
eigenlijk staat. De teksten worden alleen als dit de feitelijke interpretatie dient met biografische
gegevens verbonden; ook worden ze - bijvoorbeeld qua thematiek - nauwelijks
binnen een literaire traditie geplaatst. Evenmin is er in de inleiding aandacht voor
de functie van ook haar poëzie in het verkeer van de literaire incrowd van haar tijd;
alleen de toegevoegde toelichting op haar muzikale activiteiten, door Louis Grijp, laat
een glimp zien van haar optreden binnen het milieu van Hooft c.s. De teksten worden
dan ook niet chronologisch gerangschikt, maar qua soort: 8 sonnetten, 18 'verschillende
gedichten' (en gedichtjes), 6 twee- of vierregelige rijmpjes die ze in brieven inlaste
en 2 Italiaanse versjes. Overtuigd dat lezers uit verschillende disciplines vreugde zullen
kunnen beleven aan de teksten zelf van deze zeventiende-eeuwse dichteres, zijn de editeurs
er in hun commentaar op gericht haar 'zeggingskracht en [het] taalkunstig vermogen'
(p. 11) ten volle te doen uitkomen.
Lang niet alle poëzie van Tesselschade is overgeleverd. Van wat we kennen zijn
maar 14 + 1 (een van de Italiaanse) gedichten in handschrift bewaard, waarvan
slechts 9 in een autograaf. Bij de toevoeging van de zes rijmpjes kun je soms wel
vraagtekens zetten: in twee gevallen gaat het duidelijk om een bewust gekozen poëtische
vorm, in de trant van Hooft en Huygens, maar moeten die andere regels nu
ook net zoveel aandacht krijgen, gewoon omdat ze rijmen?
De editeurs hebben allereerst een zo goed mogelijk verantwoorde tekst willen geven
en hebben dat ook nauwgezet gedaan. Dus worden bij handschriftelijke tekstoverlevering
via een verantwoording en diplomatische transcriptie de 'making of the text', correcties
van anderen en andere varianten aangegeven. In de twee gevallen dat er substantiële
verschillen bestaan tussen de versies van een handschriftelijke én een gedrukte
bron, heeft men de eerste als uitgangspunt genomen. Toch hoeven we, zeker als het om
een afschrift gaat, daarmee niet automatisch de oorspronkelijke tekst van Tesselschade
te pakken te hebben (zoals bij 'Claes seijde tegens Trijn'). Zelfs de autograaf van 'De
beste tong die stemmen smeede' (die Tesselschade naar Vondel stuurde nadat zij de
tekst eerst aan Hooft had voorgelegd) blijkt volgens Leendertz nu juist een door Hooft
verbeterde versie te vertegenwoordigen, in tegenstelling tot de gedrukte.
In de toelichting op de teksten ligt het volle accent op de taalkundige en lexicale
commentaar, met in 'notities' o.a. veel aandacht voor stilistische wendingen (antithesen,
paradoxen, oxymora, klankspel enz.). Tesselschades gedichten zijn syntactisch en
in de verbale verbeelding van haar gedachtenspinsels niet eenvoudig. Ze worden ook
niet veel helderder als de editeurs in het lexicale commentaar tal van meerdere betekenismogelijkheden
onderkennen (a, b, en soms c), die, als ik het goed begrijp, evenals de
BOEKBEOORDEL~GEN 165
aangewezen gevallen van 'tweeduidigheid' volgens hen kennelijk steeds allemaal ad hoc
meespelen. Of wordt de lezer zelf geacht te kiezen; moet dit opgemaakt worden uit de
zin op p. 11 van de inleiding: 'Pas als de lezer/es zich geduldig verdiept in de vele mogelijkheden
die de tekst biedt, kan een zinvolle interpretatie ontstaan'? Die meervoudige
betekenissen lijken me overigens wel eens gezocht. Aan de andere kant is het woordcommentaar
beslist niet uitputtend, zodat zeker niet altijd duidelijk is wat Tesselschade
met haar gedicht bedoelt. Zou een vertaling van hele zinnen in plaats van alleen woorden
de lezer niet meer hebben geholpen, ofhad de (zeer) korte inhoud die op het commentaar
volgt, zelfs niet vervangen kunnen worden door een beredeneerde vertaling
van de hele tekst?
Waar de gegeven woordverklaring duidelijk afwijkt van vroegere interpretaties
zou een verantwoording van die afwijking m.i. wel op zijn plaats geweest zijn. Nu
wordt door de editeurs incidenteel slechts een verwijzing gegeven, zoals in het geval
waarin zij 'Dat BARELEUS pen, soo met mij om wou springen' [ged. 6] opvatten als
een elliptische zin (Ziet hier dat Barlaeus' pen zo met mij om wilde springen), in
plaats van 'Gesteld dat / Als Barlaeus' pen zo met mij om zou willen springen', wat
gezien de briefwisseling Huygens-Barlaeus (waaruit blijkt dat Barlaeus juist niet in de
scherpe trant van Huygens heeft geschreven) toch zeker zo plausibel is, en waarvan
J.H.W. Muller in TNTL 41 (1922) Sterck overtuigde. In de algemene bibliografie
achterin wordt ook maar een deel van de secundaire literatuur genoemd waarin al
eerder teksten van Tesselschade zijn behandeld. Waarom wordt bijvoorbeeld van de
auteurs die vóór Strengholt aandacht gegeven hebben aan 'Die Rejsen wil op aerdt'
[ged. 21] wel Minderaa genoemd en niet ook Schaly (Ntg 38, 1945) en Van Tricht
(die zelfs een vrije vertaling van het hele gedicht opnam in zijn briefwisseling van
Hooft (IIl, 804-5»? De keuze is wel te verdedigen, o.m. omdat Schaly's visie en datering
is weerlegd door Minderaa. Maar was het ook voor onderzoek naar de vakgeschiedenis
niet handig geweest om per gedicht een bibliografie te geven, die ook bij
de bekendere gedichten maar relatief weinig ruimte had ingenomen?
De behandeling van ieder gedicht wordt besloten met enkele achtergrondgegevens
en datering. Die gegevens zijn, blijkens de inleiding, o.a. bestemd om inzicht
te verschaffen 'in de situatie waarin het gedicht ontstond'. Deze formulering blijkt
per geval voor verschillende uitleg vatbaar. Bijvoorbeeld: waarom worden bij 'Uw
grijze jeucht . .' [ged. 7] wel gegevens aangedragen over Barlaeus' hoogleraarschap en
het Amsterdamse Athenaeum en wordt er geen toelichting gegeven op de grote
vriendschap die Barlaeus voor Hooft voelde, waar in het sonnet óók op gezinspeeld
wordt? Terzijde: Tesselschade eindigt dit gedicht voor de 20-jarige Boëthius van
Elslandt met de wens dat het Athenaeum deze leerling van Barlaeus als opvolger van
zijn leermeester zal mogen aannemen. De commentaar is altijd in zo'n serieuze toon
gesteld dat ik niet weet of ik ironie mag ontdekken in de toelichting dat
Tesselschade, die 'als vrouw geen toegang tot deze tempel van wetenschappen had,
[ .. ] zich wel bezig [hield] met het benoemingsbeleid'.
Maar ook: kunnen de lezers nu werkelijk optimaal 'vreugde beleven' aan bijvoorbeeld
het mooie sonnet 'Die als een Baeck in zee' (ged. 3) als men in de achtergrondcommentaar
alleen ingaat op de feitelijke verwijzing naar Huygens' Donne-vertaling in rg. 13 en
slechts met één zinne~e verwijst naar F.F. Bloks monografie Caspar Barlaeus m.b.t. 'de
166 BOEKBEOORDELINGEN
opvatting over het verwerken van verdriet door het te boek te stellen'? Hier hadden
de editeurs dan toch juist kunnen laten zien hoe Tesselschade aan Huygens als het
ware de homeopathische remedie voor zijn verdriet voorhoudt die hijzelf aan Barlaeus
had aangeraden en die in die tijd heel 'modem' was (d.w.z: je concentreren op je verdriet
en het object daarvan in plaats van het verdringen, en het verdriet als het ware
opheffen door het op te schrijven). Hierdoor presenteert Tesselschade zich als een
vrouw die mét de intellectuele elite van haar tijd goed op de hoogte is van moderne
therapieën: een relevanter commentaar, zou ik zeggen, dan wat ik hierboven aanhaalde.
De 'Korte inhoud' geeft m.i. de strekking van Tesselschades advies 'Hij staroogh
in liefs glans als Aedlaer in de Son' (rg. 7) dan ook niet juist weer. Het gaat er niet om
dat Huygens 'de straling van de geliefde [kan] ervaren door naar de hemel te kijken',
maar om de aansporing zich mentaal te concentreren op de gedachte aan zijn geliefde
die nu (als een ster) glanst in de hemel. Zou bovendien niet iets gezegd moeten worden
over de standvastigheid die de in de zon kijkende adelaar kenmerkt? En wordt de
aandacht nu echt van de tekst afgehouden als men zou vertellen dat Huygens op 84-
jarige leeftijd nog aan die ene zin '[Hij] stel sijn leed te boeck, zoo heeft hij 't niet t'onthouwen'
uit dit sonnet zou herinneren in 'Tesselschades wijs onderwijs'?
Op de omslag van deze uitgave van Tesselschades poëzie staat nog steeds de
Goltziustekening die echter op geen enkele feitelijke grond als haar portret is op te
vatten. Maar binnenin lijkt ze soms niet meer dan een bijna anonieme, literairtechnisch
vaardige dichteres van vaak moeizaam geconstrueerde gedichten, die nu dank zij
het consciëntieuze bronnenonderzoek van de editeurs in de oorspronkelijke
tekst(redacties) bestudeerd kunnen worden. Maar met alle respect voor de toewijding
en het vernuft waarmee de editeurs hun commentaar hebben gemaakt: uit de context
gelicht van de briefwisseling van haar en haar vrienden (behalve wanneer dat de tekst
zelf verduidelijkt), zonder duidelijke aandacht voor de functie van haar poëzie in hun
onderling verkeer en zonder relatie met de dichtopvattingen en -praktijk van de kring
Hooft-Huygens-Barlaeus, verwaarlozen dit commentaar en de inleiding in mijn ogen
een essentiële cultuur- en literairhistorische dimensie van Tesselschades dichterschap.
Mieke B. Smits-Veldt
Ma patrie est au ciel : leven en werk van Willem Emmery de Perponcher
Sedlnitzky (1741-1819) / Francis Bulhof. - Hilversum: Verloren, 1993. -
256 p.: ill. ; 24 cm
ISBN 90-6550-362-5 Prijs: f 42,-
Biografieën van achttiende-eeuwers, althans van schrijvers, worden zelden gemaakt,
al is daar de laatste vijftien jaar enige verandering in te bespeuren. Een goede zaak.
Door het zoeklicht op één mens te richten, kan niet alleen die persoon herleven;
maar tevens kunnen veranderde inzichten met betrekking tot de Verlichting, de
overvloed aan informatie die de laatste decennia door historici, juristen, neerlandici
TNTL 111 (1995) 166-169
BOEKBEOORDEL~GEN 167
en andere vakwetenschappers verzameld is, als het ware 'body' krijgen.
Lukt dat Bulhof? Al in zijn voorwoord is Perponcher, dichter en prozaïst, moralist,
staatkundige, estheticus 'een belangrijke Nederlandse cultuurdrager' (p. 6). Hij die wel
eens de door Perponcher met Feith gevoerde discussie over het sentimentele gelezen
heeft, zal nieuwsgierig genoeg zijn om die plaatsbepaling van Perponcher voorlopig te
accepteren. Vrijwel onmiddellijk vermeldt Bulhof, in tegenstelling tot de in titel
gesuggereerde 'life and times' -indruk, dat de biografie bij hem slechts op de tweede
plaats komt. Het gaat hem vooral om Perponchers 'literair-theoretische standpunten'
(p. 6). Daartoe analyseert hij de honderd literaire, theologische, ethische en pedagogische
werken van de auteur.
De inleiding geeft enige hoofdzaken betreffend Perponcher's leven, bestuurlijke
en politieke posities (Perponcher was o.m. voorzitter van de Staten van Utrecht, en
hield 'natuurlijk' (p. 12) de zijde der prinsgezinden). Volgende hoofdstukken zijn
'Familiegeschiedenis' en 'Milieu en familie' (waarin een soort cultureel overzicht van
de stand van zaken in de Republiek). Daarna volgt de eigenlijke 'Levensbeschrijving'.
Er zijn soms leuke details te vinden. Zoals het feit dat Perponcher, die graag wilde
dat het Provinciaal Utrechts Genootschap ook theologie toeliet als onderwerp voor
de verhandelingen van dat geleerdengezelschap, om zijn zin te krijgen een tijdlang
een door dat genootschap gewenste naamswijziging blokkeerde. Die attitude is wellicht
kenmerkend voor de behoudende Verlichting. Het is trouwens ook Perponcher
die samen met Hieronymus van Alphen deel uitmaakt van de Utrechtse directie van
de Oeconomische Tak. Perponcher is een veelzijdige en energieke persoonlijkheid.
Hij lijkt even mee te gaan met de patriotten, maar wordt tenslotte een beslist
Oranjeman (De politieke ontwikkelingen van die tijd, die zozeer iedereen en ook
Perponcher raakten, komen bij Bulhof niet zeer uit de verf). Het mag hier vermeld
dat het Perponcher was die in januari 1795 opdracht had de provincie Utrecht over
te geven aan de Fransen, en daarmee de facto de Republiek.
Belangrijker hoofdstukken die volgen zijn onder meer 'Het streven naar geluk' en
'Esthetica'. Daarin worden we geconfronteerd met een immense produktie van
Perponcher's hand, zoals zijn bijna duizend bladzijden tellende Zedekundige brieven
over het geluk (1769-1772). Bij dit werk bespreekt Bulhof veel materiaal verbandhoudend
met die voor de achttiende-eeuwer zo centrale geluksthematiek: vriendschap,
deugd, godsvertrouwen. Bij Perponcher vinden we een bijna complete antropologie,
overigens in een christelijk kader geplaatst. Bulhof spreekt van 'een stoïcijns georiënteerde,
christelijke ethiek met een sterke nadruk op de plichten van het individu' (p.
85). Genie en smaak worden behandeld in Perponcher's Grondbeginselen der algemene
wetenschap der schoonheid, samenstemming en bevalligheid (1770), voornamelijk een uittreksel
in vertaling van het werk van Batteux, André en Pouilly.
Verder vinden wij hoofdstukken over: de curieuze politieke robinsonade Rhapsodieifn of
het leven van Altamont van 1775, minder een roman dan een discussiestuk over de ideale
staat; over het kunsttheorie-debat tussen de traditionalist Perponcher en de vernieuwer
Van Alphen; over het sentimentele; over de godsdienst; en over Perponcher's overige
dichtkundige en pedagogische werken.
Een eerste aanhangsel brengt boeiende informatie op geheel ander gebied: de verkoop-
en oplagecijfers van Perponcher's werk, gebaseerd op uniek archiefmateriaal
168 BOEKBEOORDELINGEN
(afrekeningen van de Utrechtse drukkerijluitgeverlboekhandelaar Van Schoonhoven).
Hier valt voor de specialist het nodige mee te doen. In 'Aanhangsel II' vinden we een
nogal amateuristisch uitgevoerde bibliografie van Perponcher's werken. Minimale
eisen op dit punt zijn niet vervuld. Merkwaardig is daarnaast dat de 'gebruikte literatuur'
of hoe men dat wil noemen, opgenomen is als 'Aanhangsel [!] IIl' met de ondertitel
'Register van aangehaalde [?!] werken'. Het personenregister toont een nieuwe
variant van hoe het wiel uit te vinden. De alfabetische volgorde van de eerste drie
namen is (ik geef hier geen pagina's) vormgegeven als: Meyer Abrams / Alexander de
Grote / Hieronymus van Alphen. Buitengewoon onhandig; hier had de uitgever wel
iets aan mogen doen.
De indruk bij de aanhangsels gevestigd, niet geverseerd te zijn op vrij gewone terreinen
van het neerlandistieke/ cultuurhistorische vakgebied, wordt niet zelden door de
inhoud bevestigd. De auteur schrijft vrij helder, en heeft hart voor zijn personage. Maar
het blijft dikwijls steken in samenvatting van Perponcher's werk, en raadpleging van wat
volgens de encyclopedie een belangrijk auteur op een of ander terrein is. De achttiende
eeuw wordt niet 'levend'. De mensen uit die tijd blijven vreemd, als, zoals hier, niet
duidelijk wordt dat die voortdurende rare occupatie met 'deugd' maatschappelijke
implicaties heeft. Het urgente van pedagogische, theologische enz. denkbeelden wordt
niet gevoeld. Bulhofs inzicht en overdrachtsvermogen schieten tekort. De figuur van
Perponcher blijft schimmig, en daarmee zijn belangstellingen: hij wordt geen kind van
zijn tijd. Bulhofs achttiende eeuw lijkt sterk op de fletse achttiende eeuw van de handboeken
van olim. Dikwijls is dan ook de geraadpleegde literatuur de in die handboeken
al genoemde literatuur. (Er is bijvoorbeeld echt wel iets na Staverman (1907) geschreven
over de robinsonades. Ander voorbeeld: het is vreemd om (p. 27) bij Te Winkel te
rade te gaan voor een overzicht van de dichtgenootschappen. Zo is er veel meer.) De
recente historische literatuur met betrekking tot de politieke controversen 1780-1800
gebruikt hij vrijwel niet; ook contemporaine teksten uit die tijd lijken niet werkelijk gelezen
(zo spreekt hij pver het satirische tijdschrift van niveau Janus (1787) waarin
Perponcher voortdurend wordt bespot, als over het 'schotschrift] anus in Holland 1747-
1787'). Op breder, cultuurhistorisch terrein verbaast men zich soms. Waar Perponcher
nu eigenlijk in het religieuze staat, blijft raadselig. De auteur betitelt Perponcher afwisselend
als, bij voorbeeld, 'piëtistisch calvinist' (p. 167), 'stoicijn' (p. 22, 67) en nog veel
meer (p. 170 heeft Perponcher 'remonstrantse en deïstische neigingen), zonder dat de
lezer een handreiking krijgt, of vanuit een visie verklaard hoe al deze zaken met elkaar te
rijmen zijn. Ik wil graag weten hoe Perponcher's 'verticaal, christelijk contract met God'
(p. 85) te verzoenen is met Bulhofs constateren (p. 6) dat Perponcher, geboren 1741,
maar 'levend in de tijd van de "crise de la conscience européenne" de nieuwe inzichten
gemakkelijk in zich opnam'? Met welke van de vele varianten van de Verlichting hebben
we hier te maken? Er nog van afgezien dat HaJ-ard, van wie die 'crise' afkomstig is, de
term gebruikte als van toepassing op de periode 1680-1715.
Heel vreemd doet aan de verklaring waarom Perponcher in de negentiende eeuw in
de vergetelheid is geraakt. Volgens Bulhofleefden de na Perponcher (overleden 1819!)
komende generaties namelijk met 'de traditie van moderniteit' (p. 9), 't waren darwinisten
(p. 19) en zo nog wat. Dat is een heel nieuw verklaringsmodel voor het in vergetelheid
raken van een auteur als Perponcher; doorgaans blijken het toch juist de meer
BOEKBEOORDELINGEN 169
satirische, politiserende, ironische, heden ten dage als 'modem' ervaren auteurs te zijn
geweest die tijdens Restauratie en Reveil voorlopig naar het duister der bibliotheken
verwezen werden. Bulhofs klacht en verklaring lijken iets Bilderdijkiaans te hebben ...
De winst van het boek is: meer kennis betreffend Perponcher. Maar ik ben geneigd
te zeggen dat Reijers' dissertatie van 1942 over dezelfde man, die veel vragen opriep,
niet overbodig gemaakt is. Die vragen zijn hier nauwelijks opgelost.
A.J. Hanou
De literator R.M. van Goens en zijn kring : studiën over de achttiende
eeuw: Tweede deel/door J. Wille; bezorgd door P. van der Vliet. -
Amsterdam: Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands
Protestantisme, 1993. - xvi, 429, xxiii p.; 24 cm
ISBN 90-72 319-08-7 Prijs: f 75,-
Er zijn heel wat boeken geschreven die binnen afzienbare tijd gevolgd hadden moeten
worden door een tweede of derde deel. In de meeste gevallen komt dat er niet meer van.
Dat zo'n tweede deel, lang na het verscheiden van de auteur, alsnog uitkomt, mag een
zeldzaamheid heten. Dat is wat er met Wille's studie over Van Goens is gebeUrd. Wille
promoveerde in 1924 op het proefschrift De literator R.M. van Goens en zijn kring. Studiifn
over de tweede helft der 18e eeuwen in 1937 breidde hij dit uit met een stevig vervolg. De
uitgave van 1937 verscheen onder bijna dezelfde titel, gesierd met de beloftevolle aanduiding
'eerste deel'. Wat hij nog bij zijn leven als tweede deel had zullen uitgeven, bleef
in notitieschriften liggen. Het vormde tot voor kort de geestelijke nalatenschap van de
Amsterdamse hoogleraar. Meer dan veertig jaar na zijn dood (1952), bijna zeventig jaar
na de publikatie van het allereerste deel, is nu eindelijk het èchte tweede deel verschenen,
uitgegeven naar het handschrift door de neerlandicus P. van der Vliet.
Heeft dat zin, aantekenschriften uit de jaren twintig van deze eeuw - Wille zou de
gehele studie al in 1924 hebben afgerond - overschrijven, de spelling aanpassen en met
een kort voorwoord als boek opnieuw uitgeven? Het moet dan wel om een heel
belangrijk werk gaan. Wanneer het eerste deel van deze veelomvattende studie minder
imposant was geweest, was dit beslist niet gebeurd. Niettemin blijft het wat eigenaardig
om een zo oude studie, die bovendien niet door de auteur persklaar is gemaakt,
in een nieuw jasje te zien. Van Goens (1748-1810) behoort tot de achttiende-eeuwse
cultuurdragers: hij was actief als klassiek filoloog en literator, maar ook als politicus.
Hij correspondeerde met belangrijke buitenlandse schrijvers en dit stimuleerde hem
tot het bedrijven van een andere, nieuwe manier van literaire kritiek. Op zijn achttiende
benoemd tot hoogleraar in het Grieks, de welsprekendheid en de geschiedenis,
had hij alle kenmerken van een genie: vroegrijp, geleerd en controversieel. Als iemand
een goede biografie verdient, is hij het.
Wille heeft zich geconcentreerd op de vroege periode (tot 1776), waarin Van
Goens als hoogleraar en filoloog actief was en de Nederlandse kritiek verrijkte met zijn
scherpzinnige essays. Over zijn latere leven, zijn.korte politieke loopbaan in Utrecht
(1776-1783) en de godsdienstig geïnspireerde jaren daarna in Duitsland en
TNTL 111 (1995) 169-171
170 BOEKBEOORDELINGEN
Zwitserland zijn we nog steeds niet goed geïnformeerd. Er zijn sinds de publikatie van
het eerste deel enkele artikelen over hem verschenen. Buijnsters heeft de brieven van
Van Goens aan Van Alphen uitgegeven (afgedrukt in het Documentatieblad van de
Werkgroep Achttiende Eeuw, nr. XIX-2, XX-2, XXl-2 en XXlI-2). Maar een goed overzicht
over zijn leven na 1776 is er nog niet. De geschiedenis van het intellectuele leven
in de tweede helft van de achttiende eeuw als geheel laat nog veel witte plekken zien.
Dat maakt een vervolg op de veel geroemde studie over Van Goens zeer welkom.
Deel twee van deze studie begint met een beschrijving van zijn werkzaamheid als
hoogleraar en het eindigt met een beschouwing over de invloed van Van Goens op zijn
tijdgenoten. In de tussenliggende bladzijden wordt een grote hoeveelheid gegevens over
de lezer uitgestort. Wij krijgen een uiteenzetting over zijn medewerking aan de Mémoires
généalogiques de la maison de Medicis, zijn vertaling (of bewerking) van Volkmans kunsthistorische
Reis-boek door Italien. Wij vernemen veel over zijn essays voor de Nieuwe
bydragen tot opbouw der vaderlandsche letterkunde en over zijn' bewerking van
Mendelssohns Verhandeling over het verheven en naive. Aan het slot van dit hoofdstuk
bespreekt Wille enkele kunsttheoretische opstellen die in portefeuille waren gebleven
(één hiervan is afgedrukt in de studie van P J.e. de Boer, RijklofMichaël van Goens (1748-
1810) en zijn verhouding tot de literatuur van West-Europa. Amsterdam, 1938). In ditzelfde
hoofdstuk citeert Wille, net als eerder in deel 1, royaal uit de boeiende brieven van
Frans van Lelyveld. De laatste deed verwoede pogingen Van Goens tot het schrijven van
nog meer essays te bewegen.
In het hoofdstuk daarvoor heeft Wille de achttiende-eeuwse literatuur en de studie
daarvan in Europa en in de ReE,ubliek beschreven in een beschouwing van zo'n 130 dikbedrukte
bladzijden. Verder is er nog een heel kort stuk opgenomen over de bibliotheek
van Van Goens en een uitgebreider over zijn conflict met de Nederlandse geestelijkheid,
dat vorm kreeg in een heftige polemiek, ingezet door de Nederlanc/sche bibliotheek. Van
Goens bracht verschillende keren een boekencollectie bij elkaar. De eerste grote bibliotheek
verkocht hij - voornamelijk wegens geldgebrek - in 1776, na zijn afscheid van het
hoogleraarsambt. Uit de beschrijving van die verzameling kunnen we afleiden dat hij
vóór 1776 opmerkelijk veel literaire werken bezat. Hij had de veilingcatalogus bovendien
zeer professioneel geordend: niet meer volgens formaat en daarbinnen volgens vaste
rubrieken - wat gebruikelijk was -, maar volgens een eigen indeling naar inhoud.
Het is een beetje een omgevallen boekenkast, dit tweede deel. Had Wille ons in het
eerste deel al getracteerd op een grote hoeveelheid gegevens, in dit deel gaat de breedvoerigheid
wel eens ten koste van de lijn van het betoog. Wanneer hij ons op de hoogte
wil brengen met Van Goens' essays in de Bydragen, krijgen we eerst een lange uiteenzetting
over de andere stukken in dit tijdschrift. Wanneer Boileau ter sprake komt in het
hoofdstuk over de achttiende-eeuwse literatuurstudie, volgt een inhoudsbeschrijving van
diens Art poétique. Van veel achttiende-eeuwse teksten vinden we hier een beschrijving.
Daardoor is het ook het soort boek waar je dingen vindt die je niet zoekt. Door die veelheid
aan gegevens en het feit dat Wille veel bekend vooronderstelt, is het eigenlijk een
boek voor specialisten, voor degenen die toch al goed op de hoogte waren.
Wille geeft hier een visie op de achttiende eeuw die - hoe kan het anders - nogal verouderd
is. Hij beschrijft literaire en poëticale tendensen van de tweede helft van de
achttiende eeuw als (pre)romantisch. Maar dat is een gezichtspunt dat inmiddels allang
BOEKBEOORDELINGEN 171
is verlaten. De 'gevoeligheid' in de literatuur van de achttiende eeuw wordt algemeen
beschouwd als een essentieel onderdeel van de Verlichting. In het laatste hoofdstuk
beschouwt Wille bijna alle toonaangevende auteurs van de laatste decennia van de achttiende
eeuw als schatplichtig aan het genie Van Goens - en ook dat is een romantische
visie: de eenling die het literaire klimaat zou veranderen. Auteurs die zich op hetzelfde
gebied hebben bewogen, heten al snel door hem beïnvloed. Behalve Van Alphen die
hier bijna als een epigoon van Van Goens wordt afgeschilderd, zouden ook Macquet,
F eith en Bilderdijk het spoor van Van Goens hebben gevolgd. Dit is een beeld dat door
latere auteurs al is bijgesteld.
We kunnen Wille niet kwalijk nemen dat hij een nu verouderde visie geeft, maar we
zouden van de bezorger kunnen verwachten dat hij die visie in een voor- of nawoord corrigeert
en een kader schetst voor het betoog dat volgt. Dat is niet gebeurd. Het korte
voorwoord bij deze uitgave bestaat voornamelijk uit een uiteenzetting over de wordingsgeschiedenis
van deze studie en de pogingen tot uitgave van het tweede deel. De
wijze van uitgeven wordt heel summier verantwoord. Op die wijze van uitgeven is wel
wat aan te merken. De editeur heeft bewust geen noten toegevoegd aan de tekst van
Wille. Dat zou de eenheid van de delen verstoren. Wel heeft hij de spelling gemoderniseerd
en hier en daar een noot teruggeplaatst die Wille had doorgestreept (zonder dat
ter plekke te verantwoorden). Daardoor blijven onjuistheden in de noten of de tekst van
Wille ongecorrigeerd. Het is ook niet altijd duidelijk of Van der Vliet het moeilijk ontcijferbare
handschrift van Wille niet goed heeft gelezen of dat hij uit piëteit jegens Wille
geen correcties heeft toegepast. Zo heet de auteur van een studie over Homerus hier
Redington in plaats van Kedington, komen we op verschillende plaatsen in de tekst de
schrijfster Bella van Zuilen tegen (als Bella van Zuylen vermeld in het register). De naam
van de Schotse filosoof Lord Kames (Henry Home) wordt nu eens gespeld als Kaymes,
dan weer als Kaimes - in het register is hij alleen onder Home terug te vinden.
J acqueline de Man
"De spiegel der volksziel" : volksliedbegrip en cultuurpolitiek engagement
in het bijzonder in het socialistische en katholieke jeugdidealisme tijdens
het interbellum / Josephus Leonardus Maria Vos. - [SJ. : s.n.], 1993. - 464 p. ;
24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Nijmegen
ISBN 90-9005595-9 Prijs:! 69,50
Dit proefschrift is ontstaan uit een bibliografie die de auteur in opdracht van het
Nijmeegse Instituut voor Muziekwetenschap samengesteld heeft over de studie van
het volkslied in Nederland en Vlaanderen. Het is geen onderzoek over het genre als
zodanig, maar over de manieren waarop in de negentiende en twintigste eeuw over
het Nederlandse volkslied werd gereflecteerd en over de maatschappelijke betekenissen
die eraan werden toegekend. Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste
deel geeft de auteur een uitvoerig overzicht van hetgeen er in de negentiende eeuw
NLTL 111 (1995) 171-174
172 BOEKBEOORDELINGEN
in Nederland en Vlaanderen over het volkslied geschreven is. In het tweede deel
komt de twintigste eeuw aan bod, waarbij het blikveld tot het Noorden wordt ingeperkt.
De aandacht gaat hierbij vooral naar de plaats en de functie van het volkslied
in de socialistische en katholieke jeugdbewegingen, het milieu waar het volkslied,
vooral tijdens het interbellum, zijn grootste bloei beleefde. De centrale these van de
auteur is dat de muziekpedagogische opvattingen die de bevorderaars van het volkslied
in deze bewegingen aanhingen, niet zozeer geïnspireerd waren door een maatschappij-
analyse noch door de wens de kwaliteit van de volkszang te verbeteren,
maar in de eerste plaats voortvloeiden uit een persoonlijk zingevingsproces, waarin
de mythevorming rond de noties 'volk' en 'gemeenschap' een centrale rol speelde.
Een kardinaal onderscheid dat de auteur in zijn studie maakt is dat tussen liederen
voor het volk en liederen door het volk, of tussen het volkslied als dienstbaar medium
en het volkslied als een autonoom verschijnsel. In het eerste geval ligt het doel buiten
het lied: de inhoud van het lied wordt bepaald door de houding van de
dichter/componist als pedagoog of ideoloog ten aanzien van zijn doelgroep, in dit
geval het 'volk' in de betekenis van de lagere maatschappelijke klasse. Naast louter
moraliserende of stichtelijke liederen dienen ook liederen ter bevordering van de
vaderlandsliefde en liederen die expliciet of impliciet de groepssaamhorigheid of -
identiteit benadrukken, tot dit soort volkslied gerekend te worden. In het tweede
geval gaat het om liederen die men beschouwt als zijnde vervaardigd door het volk
zelf, of welke het volk zich eigen heeft gemaakt, omdat ze de diepste gevoelens, normen
en waarden zouden uitdrukken. Het volk wordt dan niet beschouwd als een passieve
doelgroep die in een bepaalde richting geactiveerd moet worden, maar als een
levend, creatief en zelfstandig organisme, als drager van de grondvesten der natie.
Wanneer de term 'volkslied' in 1789 door de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen
voor het eerst wordt gebruikt, dan is dit in de eerste betekenis, die van een stichtelijk of
pedagogisch lied vóór het volk. De betere burger had een negatieve opvatting van het
muzikale niveau van de lagere klassen, zowel wat in het algemeen de onwelluidendheid
van de zang, als de vaak onwelvoeglijke inhoud betrof. Vandaar dat in verlichte kringen
allerlei initiatieven werden ontplooid om het zingen te verbeteren en zo tot de verheffing
van het volk bij te dragen. Zo ontstond een heel corpus 'volksliederen' in de
loop van de negentiende eeuw, overwegend kinderliedjes en vaderlandslievende liederen
door dichters alsJ.].A. Goeverneur «1809-1889),]an Pieter Heije (1809-1876),
Catharina van Rennes (1858-1940) en J.P J. Wierts (1866-1944). Hun produktie vond
een plaats in talrijke liedboeken, waarvan de tientallen keren herdrukte bundel Kun je
nog zingen, zing dan mee (Ie dr.: 1908) van]. Veldkamp en K de Boer de bekendste is.
Voor het volkslied als autonoom verschijnsel, als zelfstandige muzikale uitdrukking
van de 'volksaard' was de belangstelling in Nederland daarentegen in de negentiende
eeuw veeleer gering te noemen. Dit in tegenstelling tot Vlaanderen, waar reeds door
Willems, Snellaert en De Coussemaker met het verzamelen en systematiseren een
begin werd gemaakt. Terwijl in het Zuiden ook het nog levende, mondeling voorgedragen
volkslied - als spiegel van de Vlaamse volksaard - heel wat aandacht kreeg,
droeg de veel lauwere belangstelling in N ederIand zoals gezegd hoofdzakelijk een opiniërend
en belerend karakter. Pas met Kalffs dissertatie Het lied in de middeleeuwen uit
1883 trad een kentering in: het volkslied werd er beschouwd als bron van schoonheid
BOEKBEOORDELINGEN 173
en tevens als een geprivilegieerde toegangsweg om inzicht te krijgen in de ziel van het
volk. Juist de lagere klasse moest, volgens Kalff, als de bewaarster van de Nederlandse
volksaard worden beschouwd. Deze gedachte betekende een breuk met het traditionele
verlichtingsdenken dat tot dan toe in Nederland had gedomineerd. Niet zozeer
de lagere klassen, maar wel de van haar eigen aard vervreemde elite dienden volgens
Kalff te worden opgevoed. Door naar het volk te luisteren konden de betere standen
terugkeren naar hun eigen wortels, naar de eigen nationale culturele erfenis. Voor het
eerst werd het volkslied zonder voorbehoud als een positief, autonoom verschijnsel
gewaardeerd. Met Kalffs studie begint dan ook de bloei van de studie van het volkslied
in Nederland, die echter, in tegenstelling tot wat in Vlaanderen gebeurde, vooral op
de oudere periode, en dus op historische, schriftelijke bronnen was georiënteerd
(Acquoy, Knuttel, Scheurleer). De levende, mondelinge overlevering, een enkele uitzondering
niet te na gesproken, bleef tot omstreeks 1940 grotendeels verwaarloosd.
Op de koorzangbeweging, die in samenhang met zich emanciperende bevolkingsgroepen
(socialisten, katholieken) vanaf omstreeks 1900 sterk in opkomst was, oefende
het volkslied slechts een geringe aantrekkingskracht uit. Negentiende-eeuwse
vaderlandslievende liederen bleven het repertoire belleersen. Pas met de katholieke en
socialistische jeugdbewegingen die zich vooral tijdens het interbellum actief gingen
inlaten met het verbeteren van de volkszang, kwam de belangstelling voor het volkslied
als autonoom verschijnsel op gang. De jonge, idealistische leiders van deze bewegingen
- veelal kwekelingen en onderwijzers die uit minder gegoede milieus omhoog
waren geklommen - wilden zich onderscheiden van de hen omringende, traditionele
burgerlijke cultuur en waren dan ook hevig gekant tegen het stichtelijke, propagandistische
standaardrepertoire. In hun isolement creëerden ze voor zichzelf een zin als
idealistische voorhoede in een maatschappelijk veranderingsproces, door contact te
zoeken met het 'volk' of de 'gemeenschap' . Vandaar hun belangstelling voor de resultaten
van de wetenschappelijke studie van het autonome volkslied, dat in hun ogen
duurzamere waarden vertoonde dan de oppervlakkige, modieuze en individualistische
burgercultuur. Door het volk zijn liederen terug te geven, - zo dachten ze - zou het
gemeenschapsleven uit het pre-industriële verleden worden gereanimeerd. In deze
optiek werd het oude onderscheid tussen het volkslied als autonoom verschijnsel en
het volkslied als dienstbaar medium opgeheven: het lied van het volk werd steeds meer
ook lied voor het volk. En dus gingen deze opvoeders en ideologen de studie van het
'echte' volkslied stimuleren, terwijl omgekeerd volksliedonderzoekers voor de didactische
toepassing van bepaalde liederen de 'wetenschappelijke' legitimatie leverden.
Soms waren pedagoog en onderzoeker in één persoon verenigd. Dit was het geval met
JoP Pollmann (1902-1972), die in dit tweede deel van Vos' boek als de hoofdfiguur
naar voren treedt, en die vooral nadat hij na de tweede wereldoorlog zijn meest controversiële
standpunten over het volkslied had genuanceerd, als de grondlegger van
het moderne volksliedonderzoek in Nederland kan worden beschouwd.
De beschrijving van Pollmanns werkzaamheden en intellectuele ontwikkeling is
zeker niet het minst interessante deel van dit indrukwekkende en rijk gedocumenteerde
boek. Vos heeft niet alleen een onmisbaar naslagwerk geschreven voor alwie
zich met de geschiedenis van het volksliedonderzoek bezighoudt, maar tevens een
uitstekende bijdrage geleverd tot de Nederlandse cultuurgeschiedenis. Boeiend is
174 BOEKBEOORDELINGEN
het om het werk van onderzoekers dat men als literair-historicus nog geregeld in
handen neemt (ik denk b.v. aan Kalff, Acquoy, Scheurleer, Meertens, Veldhuyzen
e.a.) hier in zijn historische en cultuurpolitieke context gesitueerd te zien. Vos' kennis,
niet alleen van de geschiedenis van de volksliedstudie, maar ook van de samenhangen
met de filologie en de musicologie, en, meer algemeen, met de culturele en
politieke geschiedenis van de negentiende en twintigste eeuw, is indrukwekkend.
Toch heeft die uitgebreide belezenheid (de bibliografie beslaat 44 bladzijden!) ook
haar nadelen: de schrijver zegt zelf in zijn inleiding dat hij 'het bibliografisch element
niet geheel wilde laten vallen' (p. 8) en dat leidt meermalen tot digressies die
dit lange, in kleine letter gedrukte boek soms wat oeverloos doen lijken. Niet altijd
zijn deze uitweidingen zeer geslaagd. Zo vind ik het wat onrechtvaardig om Kalffs
opvattingen over dichters en zangers van het volkslied vanuit recentere literatuur te
bekritiseren, temeer daar dit soms leidt tot nogal apodictische uitspraken over middeleeuwse
lyriek en haar beoefenaren, die specialisten in deze materie zeker niet
(meer) voor hun rekening zouden nemen. Soms wordt een voorbijgestreefd standpunt
als een vaststaand gegeven gepresenteerd, b.v. dat Knuttel 'aangetoond' zou
hebben dat hs. Wenen, Österreichische Nationalbibliothek, ser. nov. 12.875 uit
Amsterdam afkomstig zou zijn (p. 110). Maar eigenlijk moet de lezer de auteur voor
dergelijke vergissingen dankbaar zijn, omdat ze hem het geruststellende gevoel
geven dat zelfs de belezenheid van Jozef Vos haar grenzen heeft.
Frank Willaert
Boeken voor de eeuwigheid: Middelnederlands geestelijk proza / Th. Mertens
e.a. ; [uitvoerend red. W.F. Scheepsma]. - Amsterdam: Prometheus, 1993.-
510 p. ; 22 cm. - (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen, ISSN
0926-9746 ; 8)
ISBN 90-5333-169-7 Prijs:! 75,-
Boeken voor de eeuwigheid is een bundel letterkundige artikelen over Middelnederlandse
geestelijke teksten van uiteenlopende aard. In de inleiding schetst Th. Mertens
de hoofdlijnen van de ontwikkeling van de Middelnederlandse geestelijke literatuur
en bepleit hij een specifiek literaire benadering daarvan. De genre-indeling, die hij
eerder 'niet geschikt' vond als uitgangspunt voor de beschrijving van de geestelijke
letterkunde, 1 noemt hij nu 'veelbelovend', onder andere omdat genrevermenging,
een essentieel kenmerk van de geestelijke teksten, vanuit die invalshoek goed
beschreven en verklaard kan worden (p. 33-34). De bundel wordt afgesloten met een
verhelderende toelichting op termen uit het kerkelijke leven van de late middeleeuwen
van R.Th.M. van Dijk en Mertens.
Vier artikelen zijn gewijd aan literaire aspecten van mystieke geschriften uit
Groenendaal: de beeldspraak in De oris osm/o, een tractaat van Willem J ordaens (Bilde
Noë); de receptie van teksten van Jan van Leeuwen (D. Geimaert en]. Reynaert); het
gebruik en de functie van rijm in het proza van Ruusbroec (Frank Willaert) en de
Latijnse vertaling van de Spieghel van Ruusbroec, gewoonlijk toegeschreven aan Geert
TNTL 111 (1995) 174-177
BOEKBEOORDELINGEN 175
Grote (Guido de Baere). De Baere zoekt steun voor deze toekenning in de vertaling van
een aantal technische mystieke termen.
Ook in andere artikelen komen vertalingen ter sprake. Van Dijk is op zoek naar
de oorspronkelijke vertaling van het getijdenboek van Grote. Hij beschrijft de problemen
die de editeur van de tekst moet oplossen. J.B. Oosterman verkent de inhoud
en de gebruikswijze van getijdenboeken uit Brugge in de eerste helft van de vijftiende
eeuw. Verschillende bijbelvertalingen staan centraal in de bijdrage van Theo Coun.
Hij beargumenteert overtuigend dat de relatieve chronologie van de handschriften
niet de chronologie van de vertalingen weerspiegelt. Het artikel van M.K.A. van den
Berg gaat over aspecten van de tekstgeleding van de Noordnederlandse historiebijbel.
J .M.e. Verbij-Schillings laat zien dat de talrijke varianten in een Maria-exempel verklaarbaar
zijn uit verschillen in ontstaansmilieu, gebruikssituatie en context van Latijnse
versies. Op grond van een analyse van de proloog en de rol van de ik-verteller maakt
Orlanda S.H. Lie aannemelijk dat de rijmvertaling van het Purgatorium Sancti Patricii
voor leken bedoeld was en de prozavertaling voor kloosterzusters en semi-religieuzen.
De Moderne Devotie staat centraal in drie bijdragen. A.M.]. van Buuren stelt de
vraag, hoe men omging met het eerste collatie boek van Dirc van Herxen. In welke
volgorde las men de teksten en hoe fungeerde zo'n tekst tijdens een bijeenkomst?
e. Lingier schetst op grond van gegevens uit de verhalende bronnen van vrouwenkloosters
van de Moderne Devotie een beeld van de omgang met niet-liturgische boeken.
Ludo Jongen en Wybren Scheepsma analyseren de structuur van de viten van de
zusters van Diepenveen. Ze omschrijven het genre van de viten als een historiografisch
mengtype.
De auteurs van de vier nog niet genoemde bijdragen stellen uiteenlopende onderwerpen
aan de orde: Mikel M. Kors verkent het terrein van de geestelijke brief. Karl
Stooker en Theo Verbeij inventariseren Middelnederlandse handschriften van
kloosters uit Nederland en België. Als voorbeeld beschrijven ze de overlevering van
de Profectus van David van Augsburg. G.e. Zieleman wijdt zijn artikel aan preken
die bedoeld waren om gelezen te worden en Geert Warnar beschrijft verschillende
gebruikswijzen voor catechetische literatuur voor leken.
Het boek is goed verzorgd, afgezien van een paar schoonheidsfoutjes. Zo is er met
de overzichtstabel bij het artikel van Willaert iets misgegaan. Volgens de tekst (p. 142)
is de tabel achterin bij de noten afgedrukt. Daar zijn echter alleen de leesinstructies te
vinden. De tabel zelf vindt de lezer pas op de laatste bladzijde van het artikel. Om het
geheel te begrijpen moet men nu drie bladzijden naast elkaar lezen ...
Het is onmogelijk hier recht te doen aan alle teksten in deze schitterende bundel.
Er wordt veel nieuw terrein verkend. Bij de tekstkeuze hebben zeker niet alleen esthetische
motieven een rol gespeeld. De auteurs laten een ruime literatuuropvatting zien
en hanteren een tekstuele invalshoek. In dat opzicht is er baanbrekend werk verricht.
De groep die grotendeels voor de massale tekstproduktie verantwoordelijk is, de
'semi-religieuzen', komt in verschillende bijdragen duidelijk naar voren.
De Middelnederlandse geestelijke letterkunde is in het verleden vaak vanuit een
theologische of een historische invalshoek onderzocht, maar nog slechts in enkele
studies vanuit een letterkundig gezichtspunt. In de bundel wordt herhaaldelijk benadrukt
dat het letterkundig onderzoek in een verkennende fase verkeert. Dit blijkt
176 BOEKBEOORDELINGEN
ook uit aanzetten om genres en termen te definiëren. Wat men precies onder 'geestelijk
proza' verstaat, wordt niet vermeld. In een eerder verschenen artikel schrijft
Mertens wel 'met enige aarzeling' wat volgens hem 'geestelijke literatuur' is.l Of de
ideeën inmiddels verder uitgekristalliseerd zijn, komt de lezer niet te weten.
Problematisch is de beschrijving van 'getijden- en gebedenboek'. Voor Van Dijk
wordt de inhoud van een getijdenboek 'uitsluitend ofhoofdzakelijk' bepaald door getijden
(p. 210). Oosterman kiest expliciet voor een andere definiëring. Hij spreekt van getijdenboek
als 'in elk geval een gedeelte van de teksten is geënt op-het kerkelijke getijdengebed'
(p. 232). Van Dijk rou dan van 'gebedenboek' spreken. Daarna beschrijft Oosterman een
gebedenboek als 'een verzelfstandigde verzameling secundaire en aanvullende teksten'.
Tot de secundaire teksten behoren onder andere 'de korte kruisgetijden' (p. 233-234).
Komen er bij hem dan ook getijden voor in de gebedenboeken? Het gaat uiteindelijk om
een gradueel verschil, dat met enig overleg toch opgelost moet kunnen worden.
Met het gebruik van het woord 'collatie' is iets anders aan de hand. Zieleman noemt
collatie als een van de meest gangbare termen voor preken in de middeleeuwen (p. 74).
Hij betoogt dat de schriftelijke tekst aan de orale realisatie voorafgaat (p. 86). Bij de
collatie waarover Van Buuren schrijft, gaat de praktijk van de collatie vooraf aan het
neerschrijven (p. 248). De auteurs lijken elkaar tegen te spreken. In feite schrijven ze
over verschillende verschijningsvormen die beide met de term collatie aangeduid worden.
Het begrip is gecompliceerder dan uit de beschrijvingen blijkt.
Tenslotte verdient het begrip 'mystiek' aandacht. Mystiek bepaalt 'in hoge mate
de eigenheid' van het Middelnederlands geestelijk proza, aldus Mertens in de inleiding
(p. 22). Zeer terecht wijst hij op het onderscheid tussen mystieke spiritualiteit
en mystieke teksten: alleen de teksten kunnen we bestuderen (p. 27). Wat is een
mystieke tekst? Dat is een essentiële vraag bij de literaire, tekstuele aanpak van geestelijk
proza die niet gesteld wordt.
Het woord 'mystiek' wordt door de auteurs in verschillende betekenissen
gebruikt, blijkens de volgende combinaties: 'die zeer onmystieke achttiende eeuw'
(p. 156), 'de mystieke schrijver Jan van Ruusbroec' (p. 172) en 'de mystieke zin van
het besproken voorbeeld' (p. 217). Jongen en Scheepsma vragen zich af of er van
'onderdrukte mystiek' sprake is in de viten van de zusters van Diepenveen, omdat de
teksten niet mystiek mochten zijn (p. 316). Ze menen in de tekst een glimp op te
vangen van religieuze ervaringen die niet op schrift gesteld mochten worden. Als
voorbeeld geven ze de beschrijving van een visioen van Katharina van Naaldwijk.
Kan zo'n visioen dienen als bewijs van mystieke ervaring? Breure brengt dergelijke
visionaire ervaringen eerder in verband met de sterk visueel ingestelde meditatiewijze
van de zusters. Hij verdedigt mijns inziens terecht de stelling: 'De aanduiding
van allerlei religieuze visuele ervaringen met de term "mystiek" komt neer op een
uitholling van de betekenis van dit begrip en dient derhalve vermeden te worden.'l
Voor een zinvol gebruik van de term 'mystiek' als literaire categorie zal de term duidelijk
omschreven moeten worden. Bij de definiëring moet rowel aan de inhoudelijke als
aan de formele kant van mystieke teksten recht gedaan worden. Als mystiek slechts een
inhoudscategorie is, heeft een beschrijving binnen de literatuurwetenschap weinig zin.4
Wat betreft de literaire benadering verkeert het onderzoek naar de Middelnederlandse
geestelijke letterkunde in een beginfase. Een apparaat van duidelijk gedefiBOEKBEOORDELINGEN
177
nieerde termen is een vereiste voor de verdere bestudering van het terrein. Gezien
het enthousiasme dat uit de bundel spreekt, mag men verwachten dat daaraan
gewerkt zal worden. Met deze bundel boeken de schrijvers voortgang in het onderzoek,
ook al is dàt niet voor de eeuwigheid.
J osé van Aelst
NOTEN
1 Th. Mertens: 'Lezen met de pen. Ontwikkelingen in het laatmiddeleeuws geestelijk proza.'
In: De studie van de Middelnederlandse letterkunde: stand en toekomst. [Red.] F.P. van
Oostrom en F. Willaert. Hilversum, 1989, p. 187-200. Daarvan p. 187.
2 Th. Mertens: 'De geestelijke literatuur tussen theologie en filologie.' In: F.P. van
Oostrom e.a.: Misselike tonghe. De Middelnederlandse letterkunde in interdisciplinair verband.
Amsterdam, 1991, p. 130-141 en 218-224. Daarvan p. 130 en 218.
J L. Breure: Doodsbeleving en levenshouding. Een historisch-psychologische studie betreffende de
Moderne Devotie in het IJsselgebied in de 14e en 15e eeuw. Hilversum, 1987. Proefschrift. p. 165-
172 en nummer 1 van de stellingen.
4 Van de Watering geeft bijvoorbeeld een beschrijving van de elementen die bij de definiëring
van mystiek als literair verschijnsel een rol spelen in: C.W. van de Watering, Met de
ogen dicht. Een interpretatie van enkele gedichten van Lucebert als toegang tot diens poè"zie en poetica.
Muiderberg, 1979. Daarvan hoofdstuk 3, 'Intermezzo', vooral p. 86-87.
An introduction to Middle Dutch / Colette M. van Kerckvoorde. - Berlin
[etc.] : Mouton de Gruyter, 1993. - XI, 222 p. : tab. ; 24 cm
ISBN 3-11-013535-3 Prijs: DM 58,-
Met het toenemen van interdisciplinaire verbanden is door mediëvisten meer dan
eens met zorg het ontbreken van een Engelstalig leerboek voor het Middelnederlands
gesignaleerd. Voor buitenlandse onderzoekers die het hedendaags Nederlands niet
beheersen, zou een dergelijk hulpmiddel heel nuttig kunnen zijn. Met Colette van
Kerckvoorde's lntroduction to Middle Dutch is nu een Engelstalige inleiding in het
Middelnederlands op de markt gekomen, die zowel bestemd is voor buitenlandse studenten
taalkunde en letterkunde als voor onderzoekers die zich via zelfstudie het
Middelnederlands eigen willen maken.
Op het eerste hoofdstuk, dat een inleiding in de Middelnederlandse fonologie geeft,
volgen 21 hoofdstukken die de titel dragen van een Middelnederlandse tekst of auteur.
Van Kerckvoorde heeft er in haar boek voor gekozen om de grammatica van het
Middelnederlands broksgewijs te presenteren in hoofdstukken die steeds beginnen
met een bepaald tekstfragment van meestal 20 tot 30 verzen of prozaregels. Die keus
kan didactisch heel zinnig zijn: de student komt eerst de grammaticale problemen in
de tekst zelf tegen en krijgt vervolgens informatie over de achterliggende taalkundige
sytematiek en regels. Zo'n geïntegreerde aanpak hoeft zeker niet onder te doen voor
een tweedeling in grammatica en tekstfragmenten, maar stelt wel hoge eisen aan de
presentatie. Wanneer we het boek door de bril van de bedoelde gebruikers bekijken,
valt het juist op dat punt tegen.
Allereerst zijn de tekstanalyse en het grammaticale gedeelte minder geïntegreerd
dan het op het eerste gezicht lijkt. De samenhang tussen het gekozen fragment, dat
TNTL 111 (1995) 177-179
178 BOEKBEOORDEL~GEN
steeds met enige informatie over tekst of auteur wordt ingeleid, en de in het
betreffende hoofdstuk behandelde grammaticale verschijnselen is over het algemeen
gering. Zo worden lang niet altijd voorbeeldzinnen uit het voorafgaande fragment
gebruikt. De tekstfragmenten worden uitvoerig geannoteerd, maar er wordt niet
verwezen naar grammaticale paragrafen elders in het boek.
De pasklare oplossingen in de annotaties stellen studenten in staat een fragment te
interpreteren, ook wanneer zij nog geen weet van bepaalde Middelnederlandse grammaticale
verschijnselen hebben. Het nut van een uitvoerige annotatie (en van een volledige
vertaling in de eerste twee fragmenten) is evident voor zelfstudie, maar terzijde
zij opgemerkt dat het de voorkeur had verdiend om bij een deel van de teksten de
annotaties achterin op te nemen, zoals dat in veel Angelsaksische leerboeken gebeurt.
Nu blijft er geen fragment over dat de student eerst zelfkan trachten te interpreteren.
Mijn grootste didactische bezwaar ligt echter in de verbrokkelde behandeling van de
Middelnederlandse grammatica. Zo worden de zelfstandige naamwoorden niet alleen
voor wat de zwakke en sterke flexie betreft in verschillende hoofdstukken behandeld,
maar ook nog eens gesplitst naar enerzijds mannelijk/onzijdig, anderzijds vrouwelijk.
Zo is nergens één overzichtelijk paradigma van de zelfstandige naamwoorden te vinden,
wat voor beginners niet handig is. Dezelfde verbrokkeling doet zich voor bij de
behandeling van het werkwoord en in wat mindere mate bij syntactische verschijnselen
zoals woordvolgorde en zinspatronen. Ook de volgorde waarin zaken aan de orde
komen, wekt verbazing: zo wordt het gebruik van nominatief en accusatief besproken
voordat de declinatie van vrouwelijke substantieven aan de orde is geweest, d.w.z. voordat
de student een vrouwelijke nominatief of accusatief kan herkennen. Een te weinig
samenhangende behandeling van de taalkundige verschijnselen maakt het niet gemakkelijk
een overzicht van de Middelnederlandse grammatica te krijgen.
Het is voorts opmerkelijk dat er vanaf hoofdstuk 11 onderwerpen aan de orde komen
die niet onder de grammatica van het Middelnederlands vallen en die, indien ze ergens
een plaats hadden moeten krijgen, toch eerder in een algemene inleiding thuis zouden
horen. Men krijgt de indruk dat de auteur te veel heeft willen doen door paragrafen in
te lassen over respectievelijk de Indo-Europese talen, de Germaanse talen, de
Germaanse klankverschuiving, de Friezen, Franken en Saksen, de oorsprong van de
taalgrens en de sociale en economische veranderingen tijdens de Middeleeuwen. Het
Oudnederlands en dè invloed van het Frans op het Middelnederlands horen in een
inleiding thuis, evenals de bespreking van de Middelnederlandse dialecten in hoofdstuk
18. Eén van de consequenties van de veel te late behandeling van Middelnederlandse
dialectonderscheidingen is dat in voorafgaande teksten bijvoorbeeld procope van de h
en epenthese van de h als spellingsafwijkingen worden afgedaan.
Bij de selectie van tekstfragmenten heeft de auteur zich tot literaire teksten beperkt.
Teksten uit verschillende genres en van verschillende auteurs zijn vertegenwoordigd,
waarbij opvalt dat teksten van Jacob van Maerlant geheel ontbreken. De keuze van
tekstfragmenten is en blijft een subjectieve zaak. Aan de randvoorwaarden die men
voor een leerboek Middelnederlands kan stellen (spreiding over de betreffende eeuwen
en nadruk op de belangrijkste dialecten) voldoet Van Kerckvoorde's selectie
evenwel. De keus om de tekstfragmenten, die áan allerlei, deels verouderde edities zijn
ontleend, niet enigszins geuniformeerd te presenteren, is niet gelukkig. Voor beginBOEKBEOORDEL~
GEN 179
ners levert dat onnodige moeite op, bijvoorbeeld bij de u/v- en i/j-variatie.
Er zijn nog enige meer specifieke kanttekeningen te maken, waarmee de auteur
mogelijk bij een volgende druk haar voordeel kan doen. Een steekproef in de annotaties
en vertaling levert enkele merkwaardigheden op. Zo blijkt uit de vertaling op pagina
26 van twee versen uit Vanden Levene Ons Heren ('Het heeft oec in sire ghewelt / Al die
werelt ende al dat wilt'; It also has all the world and all undomesticated animals in its
power) dat de clisis in dat over het hoofd is gezien en daarmee samenhangend ook de
woordsoort van wilt onjuist is vastgesteld. Ook kan Antoms de Roovere's Testament
van een goede vrouwe (p. 55) gezien de inhoud zeker geen 'Last Will of a Good Woman'
zijn. In het grammaticale gedeelte zijn ook enkele omissies te signaleren. Zo wordt
onder de expletieve woorden de 'conjunction dat' (p.3 7) met als voorbeeld 'Dat vers
dat daer geschreuen steet, dat spreect .. .' behandeld; het zal duidelijk zijn dat het hier
om het aanwijzend voornaamwoord dat gaat. Het is voorts raadselachtig waarom bij
de uitgangen van werkwoorden steeds de uitgang (e)d in de paradigmata (o.a. p. 98 en
108) is opgenomen, terwijl wordt opgemerkt dat deze altijd gerealiseerd wordt als (e)t.
Ook moet de lezer het bij het passief met enkele voorbeelden doen; er wordt geen
expliciete regel gegeven voor het gebruik van passieve hulpwerkwoorden. Het boek
wordt afgesloten met een bibliografie van door de auteur geraadpleegde werken. In
een leerboek als het onderhavige zou een beredeneerde bibliografie de voorkeur verdienen.
Zo'n bibliografie kan belangstellenden informeren over werken die bij verdere
studie van de diverse aspecten van het Middelnederlands beschikbaar zijn.
Wanneer men verschillende vakgenoten de opdracht zou geven een leerboek voor het
Middelnederlands te schrijven, zouden verschillende produkten het resultaat zijn. Het gaat
met aan om in een recensie een boek naar een andere dan de door de auteur gekozen aanpak
af te meten. De Introduction to Middle Dutch is met gepresenteerd als een Middle Dutch
Grammar en moet dus ook met als zodanig beoordeeld worden. Het is een cursusboek
met informatie over Middelnederlandse literaire teksten en de Middelnederlandse grammatica.
Toch moet ik opmerken dat voor het beoogde doel, het leren van Middelnederlands,
een overzichtelijke grammatica onmisbaar is. Samenvattend en uitgaand van de
intenties van de auteur, stel ik vast dat de Introduction to Middle Dutch dienstig kan zijn voor
buitenlandse studenten die een cursus onder leiding van een docent volgen. Een docent,
die aanvullingen geeft en meer overzicht aanbrengt, zou namelijk enkele van de door mij
genoemde bezwaren kunnen ondervangen. Voor zelfstudie vind ik het boek echter tekort
schieten. Het leggen van meer verbindingen tussen de tekstgedeelten en de taalkundige
paragrafen en een overzichtelijker behandeling van de taalkundige verschijnselen zouden
de waarde van het boek kunnen vermeerderen.
M.]. van der Wal
A grammar of Afritmans / Bruce C. Donaldson. - Berlin [etc.] : Mouton de
Gruyter, 1993. - XVII, 497 p. ; 25 cm. - (Mouton grammar library; 8)
ISBN 3-11-013426-8 Prijs: DM 248,-
Artikel 89 van de uit 1983 daterende grondwet van de Republiek Zuid-Afrika verleende
aan het Afrikaans en het Engels de status van ambtelijke, officiele taal. Lid 1 van dit artikel
TNTL 111 (1995) 179-181
180 BOEKBEOORDELINGEN
luidt in het Afrikaans: 'Afrikaans en Engels is die amptelike tale van die Republiek en word
op gelyke voet behandel en besit en geniet gelyke vryheid, regte en voorregte.' Met de
grondwet die op 27 april van kracht is geworden, veranderde de situatie van de talen in
Zuid-Afrika fundamenteel. Lid 1 van artikel 3 van de nieuwe grondwet luidt: 'Afrikaans,
Engels, isiNdebele, Sesotho, Sesotho sa Leboa, siSwati, Xitsonga, Setswana, is die amptelike
tale op nasionale vlak, en toestande moet geskep worde vir die bevordering van hulle
gelyke gebruik en benutting.' De genoemde nieuwe grondwet is een voorlopige grondwet.
De definitieve grondwet zal na de tweede algemene verkiezingen in Zuid-Afrika in 1999
in werking treden. De grote vraag is, hoe de elf officiële talen dan zullen functioneren. Het
is niet uit te sluiten dat het Engels in dat jaar de status van een 'metataal' zal hebben verkregen
in Zuid-Afrika.
Bruce C. Donaldson is docent Nederlands en Duits aan de Universiteit van
Melbourne. Hij geniet grote bekendheid in kringen van Neerlandici door zijn studies
van de grammatica van het Nederlands. In 1983 bracht de Australiër Donaldson een
klein jaar door aan de universiteit van die Oranje-Vrystaat in Bloemfontein, alwaar hij
promoveerde op een proefschrift met de titel- The influence ofEnglish on Afrikaans: a case
study of linguistic change in a language contact situation.
Via het Nederlands raakt Donaldson geïnteresseerd in het Afrikaans. Dat zijn interesse
rijkelijk vrucht heeft gedragen blijkt uit het boek A Grammar of Afrikaans dat
Donaldson in 1993 publiceerde. In zijn voorwoord constateert de schrijver, 'that there
have to date been very few comprehensive descriptions of the language' . Zijn boek is een
poging om een bruikbare beschrijvende grammatica aan een breed publiek te presenteren:
'This book also differs trom all Afrikaans grammars, whether they were written trom
native or non-native-speakers, in that it does not attempt to be normative, but descriptive.'
Toch zijn er grenzen gesteld aan het discriptieve: 'It is impossible to describe all the grammatical,
and particularly the phonological variants of Afrikaans, although taalvariasie studies
are the "in" thing in Afrikaans linguistic circ1es at the moment. I concentrate on the
most common, and in particular on those found in the Afrikaans of what would generally
be considered to be speakers of the standard language' . Het Kaaps, de door de wgenaamde
kleurlingen gesproken taal, blijft derhalve buiten beschouwing.
De gedachte dat het Afrikaans een versimpelde versie van het Nederlands wu zijn, is
in Nederland nog altijd gemeengoed. Donaldson wil in zijn boek ook laten zien dat een
vereenvoudiging van de grammatica op een bepaalde plaats een grotere complexiteit op
een andere plaats tot gevolg had. Dit geldt bijvoorbeeld voor de meervoudsvorming van
het zelfstandig naamwoord.
Wie vertrouwd is met traditionele grammatica's zal door de opbouw van dit boek niet
worden verrast. Het boek begint met een inventarisatie van de regels op het gebied van de
uitspraak. Daarna wordt de spelling behandeld. Vervolgens komen het lidwoord, het zelfstandig
naamwoord, het persoonlijk voornaamwoord, het bijvoeglijk naamwoord, het bijwoord,
het werkwoord, het voegwoord, het vragend voornaamwoord, het voorzetsel en de
woordvolgorde aan de beurt. Andere onderwerpen zijn: de ontkenning, het telwoord en
de woordvorming. Het boek eindigt met drie appendices, de eerste met voorbeeldteksten,
de tweede over het schrijven van een brief in het Afrikaans en de derde over groeten, vloeken
en je verontschuldigen in het Afrikaans. De keuze van de teksten wwel als van de
onderwerpen lijkt mij aan de willekeurige kant. Waarom geen teksten voor de reiziger naar
BOEKBEOORDELINGEN 181
Zuid-Afrika opgenomen? Het zou dit boek evenmin hebben misstaan, wanneer op zijn
minst in een aparte bijlage de kwestie van de varianten van het standaard-Afrikaans uit de
doeken was gedaan. Daarover is immers al het een en ander verschenen, zoals de studie van
de taalkundige van de Universiteit van Wes-Kaapland, Tony Links: So praat ons
Namakwalanders (1989). Ook de in de woongebieden van de zwarte Zuidafrikanen gesproken
taal zou als onderwerp in een appendix tot dit boek zeker niet hebben misstaan.
Bovenstaande opmerkingen beogen niet om een negatieve indruk te laten ontstaan.
Nooit eerder is het systeem van taalregels zo uitvoerig en zorgvuldig beschreven als hier. Uit
de voorbeelden die Donaldson bij alle gesignaleerde verschijnselen geeft, blijkt zijn enorme
kennis van het Afrikaans. Hij formuleert helder, zoals moge blijken uit het begin van het
hoofdstuk over het lidwoord: 'As grammatical gender has died out in Afrikaans, just as it has
in English, the definite article for all nouns is die "the". When emphasised it renders
"this/these" and "thatlthose" and is written die.' (blz. 56) De Nederlandstalige lezer zal de
besproken verschijnselen uiteraard met het Nederlands vergelijken en daarbij opmerkelijke
(en tevens verrijkende) verschillen constateren. Bijvoorbeeld wanneer het gaat om zelfStandige
naamwoorden die slechts in de diminutief-vorm voorkomen: oumagrootjie (overgrootmoeder),
pampoentjies (de bof), kappetjie (hoofdbedekking voor vrouwen tegen de zon, dit is
in het Afrikaans een dubbele diminutief). Wie het Afrikaans als gesproken taal vanuit
Kaapstad of Pretoria kent, zal kunnen bevestigen dat Donaldson goed geluisterd heeft. Zo
zegt hij terecht dat de 'Filler' jy weet (Engels 'you know') in het Afukaans de klinker van jy
reduceert tot een J.
Ik heb me afgevraagd waarom uitgerekend een Australiër zo'n degelijke grammatica
van het Afukaans moest schrijven. Een externe reden is vermoedelijk in het feit gelegen dat
enkele decennia lang iedereen die zich in Nederland met het Zuidafrikaans bezighield,
een stigma kreeg opgedrukt. Om oneigenlijke en kortzichtige redenen is de studie van
het Afrikaans in Nederland ernstig verwaarloosd. Een reden die iets met het onderwerp
zelf te maken heeft, is de mate van contrastiviteit tussen het Afrikaans en het Nederlands.
Vermoedelijk was er iemand nodig voor wie het Afrikaans een groter contrast tot zijn
moedertaal vormde om zo gedetailleerd over de kenmerken van het Afrikaans te kunnen
schrijven.
Een ding moet ik de auteur echter verwijten. Dat is de zeer beperkte bibliografie van
zijn boek. Waarom heeft hij bijvoorbeeld de studie Form and meaning in wordformation.
A study of Afrikaans reduplication (1988) van Rudolf P. Botha niet genoemd? En waarom
ontbreken de studies van de Amsterdamse taalkundige Hans den Besten?
In zijn inleiding zegt Donaldson over de toekomst van het Afrikaans: 'Although it may
lose some ground to English at an official level and even as a lingua franca between the
races, its role as a widely spoken community language will undoubtedly secure for it a permanent
place in southern African society, whatever form that society may take in the
future.' Inmiddels hebben we de periode bereikt waarin de talen in Zuid-Afrika openlijk
met elkaar begitmen te concurreren. Het duidelijkst komt deze rivaliteit tot uitdrukking
in de problemen rond de in de media zoals de TV gebruikte talen. Hoe deze strijd zal
eindigen, valt nog niet te voorzien. Curieus genoeg bloeit het Afrikaans als literatuurtaal
als nooit tevoren en is de literaire creativiteit nergens groter dan binnen het Afrikaans.
Hans Ester
Interdisciplinair*
Les manuscrits de Chrétien de Troyes = The manuscripts of Chrétien de
Troyes / éd. par Keith Busby ... [et aL]. - Amsterdam [etc.] : Rodopi, 1993.
- 2 dl. - xiii, 503 en 553 p.: ill. ; 32 cm. - (Faux titre, ISSN 0167-9392 ; 71-72)
ISBN 90-5183-613-9 Prijs:f 1000,-
Op het mediëvisten-congres van Kalamazoo in 1988 werd tijdens een speciale sessie het
plan opgevat een interdisciplinair project te starten over de manuscripten met teksten
van Chrétien de Troyes. De onderneming resulteerde in een groot boek in twee delen
van ieder ruim 500 bladzijden. Het eerste deel bevat artikelen van bijna twintig specialisten
op het gebied van letterkunde, taalkunde, codicologie, paleografie en kunstgeschiedenis.
De tweede band, die hoofdzakelijk uit waardevolle appendices en illustraties
bestaat, geeft ook heraldische informatie. Aangezien het onmogelijk is om alle bijdragen
in dit omvangrijke en informatieve boek te bespreken, wordt hierna volstaan met enkele
representatieve onderdelen die van belang kunnen zijn voor medio-neerlandici.
Het corpus bestaat uit 45 handschriften en fragmenten. Soms hebben verschillende
fragmenten deel uitgemaakt van één manuscript, zoals het het geval is bij een
bifolium uit de U.B. van Amsterdam en een folium uit de K.B. te Brussel. Er zijn
geen afschriften overgeleverd die nog dateren uit de twaalfde eeuw, toen de auteur
leefde en dichtte, zodat weinig gezegd kan worden over de vorm waarin Chrétien
zijn werk presenteerde. Van de vijf romans die van zijn hand overgeleverd zijn, is de
Perceval het meest gekopieerd en resten van de Lancelot de minste exemplaren. De
overgeleverde Middelnederlandse epische teksten steken hier wat schril bij af. Vaak
is slechts één kopie of enkel een fragment van een tekst aanwezig, en bovendien
dateren die codices voornamelijk pas uit de veertiende eeuw.
Tony Hunt toont aan dat de oude tekstuitgaven van Chrétiens oeuvre tekortschieten
omdat het geen kritische edities zijn. Ten grondslag aan een goede editie
ligt een diepgaande studie naar de handschrifttraditie van een tekst. Hierna kan het
meest betrouwbare basismanuscript gekozen worden, dat vervolgens met de varianten
uitgegeven wordt. Jammer genoeg zal deze methode voor de Middelnederlandse
wereldlijke teksten niet altijd haalbaar zijn gezien de schaarse overlevering.
De oudste handschriften, uit het begin van de dertiende eeuw, bevatten volgens
Terry Nixon meestal één tekst die in één kolom in handzame boekjes werd opgeschreven.
In de navolgende periode werd een roman van Chrétien bijvoorbeeld
gecombineerd met korte didactische of religieuze teksten in de volkstaal. De tekst
beslaat dan vaak twee kolommen in een middelgroot handschrift. Als er sprake is van
een opmaak in drie kolommen betreft het een groot manuscript met vele teksten die
op deze manier compact worden opgeslagen. Soms zijn meerdere teksten van
Chrétien in een manuscript opgenomen. In andere gevallen wordt zijn werk voor-
* De redactie wordt graag geattendeerd op boeken uit andere vakgebieden die door hun
onderzoeksresultaten of -methoden vruchtbaar voor de Neerlandistiek kunnen zijn.
TNTL 111 (1995) 182-185
INTERDISCIPLINAIR 183
afgegaan door semi-historische romans die spelen in de Griekse of Romeinse
Oudheid of door Wace's Brut. Dan lijkt door de opbouw van de codex een historisch
verloop geschetst te worden van de antieke wereld naar die van koning Arthur.
Deze ontwikkeling in formaat en opmaak doet zich ook voor bij Nederlandstalige
handschriften. De materiële context waarin teksten zijn overgeleverd, begint als
waardevolle nieuwe invalshoek aandacht te krijgen in de vorm van de nieuwe reeks
Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden.
De kopiist is uiteraard een belangrijke schakel in het overleveringsproces van een
tekst. De onderzoekers gaan uitgebreid in op 'handen', afkortingen, karakteristieke
lettervormen, en het al dan niet benutten van de bovenste regel van een bladzijde. Al
deze elementen zijn van belang voor de datering van een handschrift, maar ze zeggen
ook iets over de identiteit van de afschrijver en over zijn werkwijze. Een kopiist van
de Cligés maakte bijvoorbeeld opvallend veelleesfouten, en rommelde bovendien met
de woordscheidingen en de lettervolgorde. Het in dienst nemen van deze, naar het
oordeel van Stewart Gregory en Claude Luttrell waarschijnlijk woordblinde, kopiist
verraadt dat de handschriftproduktie niet altijd even goed georganiseerd werd.
Keith Busby komt op paleografische gronden tot de conclusie dat één kopiist tot
tweemaal toe een afschrift maakte van de Perceval met alle vier de vervolgen. Beide
handschriften, die voorheen een halve eeuw uit elkaar gedateerd werden, hebben
ongeveer hetzelfde formaat en zijn geschreven in drie kolommen. Ook de geleding
van beide boeken is sterk verwant, alleen staan in het ene handschrift afbeeldingen op
plaatsen waar het andere manuscript het met initialen moet doen. Blijkbaar vervaardigde
dit scriptorium, afhankelijk van de prijs die de opdrachtgever ervoor wenste te
betalen, handschriften in meer en minder luxe uitvoeringen. Beide kopieën werden
waarschijnlijk gemaakt naar een gemeenschappelijke legger. Ze zijn niet identiek,
maar waar op bepaalde plaatsen verschillende woorden voorkomen betreft het doorgaans
synoniemen die bovendien het metrum niet aantasten. Onderzoek naar kopiistenhanden
is ook voor de Middelnederlandse letterkunde de moeite waard, dat toont het
speurwerk van Jos Biemans ruimschoots aan, en een instituut als de Bibliotheca
Neerlandica Manuscripta (B.NM.) zou hierbij nog goede diensten kunnen bewijzen.
In enkele gevallen is de naam van een kopiist, naast een eventuele datering en
localisering, overgeleverd in een kolofon. Vooral Jehan Madoc, die werkzaam was
in Arras in 1289, zal in de ogen van menig neerlandicus een tot de verbeelding sprekende
achternaam bezitten (II p. 182-183).
Voorts wordt aandacht besteed aan de rol van interpunctie, die per handschrift verschilt,
en aan de meestal afwisselend rood en blauw geverfde lombarden. Deze materie
krijgt in toenemende mate aandacht van neerlandici, zoals de onderzoekingen van
Willem Kuiper en Erwin Mantingh aantonen. Roger Middleton constateert voor de
Erec dat bij een nieuw katern en na een miniatuur of gedecoreerde initiaal meestal met
een rode lombarde begonnen wordt. De rode letters werden waarschijnlijk voor de
reeks blauwe exemplaren aangebracht aangezien enkel de blauwe lombarden niet altijd
afgemaakt zijn. Ze werden in een aparte gang nog met penwerk in een contrasterende
kleur gedecoreerd om het doorlopen van de verschillende kleuren inkt te voorkomen.
Lombarden kunnen dienen om het aanzicht van de pagina te verfraaien: er is dan
gestreefd naar een lombarde per tekstkolom, waarbij in acht wordt genomen dat ze
184 INTERDISCIPLINAIR
per opening op verschillende hoogten staan. Opvallend veel lombarden staan op een
punt in de tekst waar de directe rede ingezet wordt. Mogelijk fungeerden ze daar als
aanwijzing voor de voordrager om van stem te veranderen. Er staan echter ook lombarden
op plaatsen waar ze geen tekstgeledende functie lijken te bezitten, zodat
voorzichtigheid geboden blijft.
Sommige handschriften bevatten miniaturen of gehistorieerde initialen. Alleen
van de Cligés is geen geïllustreerd exemplaar overgeleverd. De verluchte manuscripten
beslaan grofweg de periode 1250-1350, en verschillen in uitwerking en stijl. Een
nakomertje is Sala's bewerking van de Yvain uit het begin van de zestiende eeuw,
maar dat is een geval apart.
Binnen een verhaal werden vooral de cruciale gebeurtenissen geïllustreerd, maar er
werd ook naar spreiding van de illustraties gestreefd. Busby komt tot de interessante
observatie dat dezelfde verhaalepisoden die voor verluchting geselecteerd werden vaak
doorwerkten in andere teksten. De miniaturen zijn niet altijd exact in overeenstemming
met de tekst, hetgeen gedeeltelijk verklaard kan worden vanuit iconografische
conventies. De rubrieken, die de illustraties soms begeleiden, geven meestal een kort
resumé van het afgebeelde, maar ook hier komen afwijkingen voor. Deze principes lijken
ook op te gaan voor verluchte Middelnederlandse teksten, hoewel daaraan tot
nogtoe uitzonderlijk weinig studie is gewijd.
Patricia Stirnemann behandelt de Manerius-decoratiestijl, die aan het begin van
de dertiende eeuw rond Troyes floreerde. Een Perceval uit deze groep zou volgens
haar vervaardigd kunnen zijn voor Jeanne van Vlaanderen. Chrétien schreef dit
werk oorspronkelijk voor de Vlaamse graaf Filips van de Elzas, Jeanne's oom.
Doorgaans wordt verondersteld dat Chrétien hiertoe aan het grafelijk hof te Gent
verbleef, maar aangezien de vroegste kopieën allemaal uit Champagne atkomstig
zijn, suggereert Stirnemann dat Chrétien aldaar werkte.
Opvallend veel vroege manuscripten werden in het noorden van Frankrijk vervaardigd.
Een aantal handschriften heeft banden met Amiens of Arras. De verluchte
dertiende-eeuwse kopie te Bergen wordt in het stilistische overzicht van Alison
Stones zelfs geplaatst in het Vlaamse Doornik!
Van een aantal Vlaamse graven is bekend dat ze franstalige Arthurromans bezaten. Zo
wordt verwezen (I p. 268) naar Lodewijk van Male, die in 1384 de oppas van zijn kinderen
een boek over Merlijn stuurde, al dan niet met de bedoeling de jeugd er kennis van
te laten nemen. Zijn dochter Margaretha van Vlaanderen bezat een Chrétien-handschrift
(II p.128), en hetzelfde gold mogelijk voor de tweede zoon van Robert de
Béthune, wiens wapen in een van de manuscripten terug te vinden is (II p. 127-128,233-
235). Maar het is niet uitgesloten dat ook burgers dergelijke handschriften bezaten.
De meeste bijlagen zijn in de tweede band ondergebracht: een uitvoerige handschriftencatalogus,
een imponerende index op vroegere bezitters, een uitgebreide
literatuurlijst, en een systematisch overzicht van alle illustraties. Van iedere afbeelding
wordt een iconografische beschrijving gegeven (inclusief de heraldiek), die
wordt vergezeld door een transcriptie van de rubriek (indien aanwezig). Dergelijke
informatieve omschrijvingen zijn van groot belang, en zouden een vast onderdeel
moeten vormen van elke studie die zich serieus met illustraties bezighoudt. Hierna
volgt het platendeel dat bestaat uit een aantal kleurenafbeeldingen, gevolgd door
INTERDISCIPLINAIR 185
435 zwart-wit-reproducties van alle handschriften in chronologische volgorde. Alle
illustraties uit de behandelde codices zijn gereproduceerd, dus ook de afbeeldingen
bij andere dan Chrétiens teksten binnen dezelfde codex, hetgeen lovenswaardig is.
Deze studie toont dat de benadering van een handschrifttraditie door prominenten
uit verschillende vakgebieden tot interessante resultaten leidt. De vraag ligt dus
voor de hand welk Middelnederlands corpus zich hiervoor leent. Literair, codicologisch
en paleografisch gezien zal er materiaal te over zijn, maar het wordt lastiger
om ook de kunsthistorische component erin te betrekken. Middelnederlandse handschriften
zien er immers doorgaans eenvoudiger uit en zijn minder vaak en minder
uitbundig verlucht. De meeste resultaten die voor de Chrétien-manuscripten gelden
kunnen ook opgaan voor de Nederlandse letterkunde, en wanneer dat niet het geval
is wordt de vraag waarom de situatie hier anders is, interessant. Bovendien blijkt uit
deze studie dat de Zuidelijke Nederlanden een belangrijke rol spelen in de
Franstalige handschriftproduktie en in het handschriftbezit. Hopelijk zal de werkwijze
die hier is toegepast veel navolging krijgen.
Martine Meuwese
Het humanisme: 1350-1850/ ].P. Guépin. - Baarn: Ambo, cop. 1993. -
161 p. : ill. ; 21 cm
ISBN 90-263-1267-9 Prijs:f 34,90
De stelling dat de stedelijke, academisch gevormde burgerij in de Noordelijke
Nederlanden tot 1850 de renaissance voortzette die vanaf 1350 in Italië begon, is de
rode draad in het boekje Het humanisme 1350-1850.].P. Guépin laat in 23 korte hoofdstukken
zien welke invloed het humanistisch gedachtengoed in West-Europa gehad
heeft. Het gaat de auteur vooral om de kracht van de humanistische wijsbegeerte, die
gunstig afstak bij andere denkmethoden - bijvoorbeeld de scholastieke theologie -
omdat zij niet het rigide en formeel logisch redeneren als het hoogste goed zag, maar
via een correct taalgebruik 'de mens in zijn worsteling met de wereld' wilde begrijpen.
Aan dit hoge ideaal, door Guépin genuanceerd verbonden met enerzijds de Griekse en
Romeinse filosofie en anderzijds christelijke denkbeelden, werkten in onze gewesten
mensen als de zeventiende-eeuwse burgemeester c.P. Hooft en de negentiende-eeuwse
hoogleraar Ph.W. van Heusde en daarbuiten de vijftiende-eeuwse Italiaan Lorenzo
Valla, de laatvijftiende-/vroegzestiende-eeuwse Duitser Johann Reuchlin en de achttiende-
eeuwse Zwitser Daniel Wyttenbach - die een deel van zijn leven in Amsterdam
en Leiden hoogleraar was. Guépin gaat echter verder dan een bespreking van de krachten
van het verleden: ook twintigste-eeuwse denkers als Wittgenstein, Toulmin en Abrams
worden op de weegschaal van het 'ware' humanisme gelegd.
Dit alles was een mooi uitgangspunt voor een interessant betoog over de ontwikkeling
en de continuïteit van een belangrijke filosofie geweest als de auteur zichzelf
wat meer discipline had opgelegd. Al na enkele bladzijden begrijpt de lezer dat hij niet
te maken zal krijgen met een objectief geschreven onderzoeksverslag, maar veeleer
terecht is gekomen in de traditie van het humanistische essay, waarvan Montaigne -
ook volgens Guépin - nog steeds een van de beste vertegenwoordigers is. Dat bete-
TNTL 111 (1995) 185-186
186 INTERDISCIPLINAIR
kent dat subjectivisme zijn kans zal krijgen, maar dat het in goede banen geleid zal
worden door de regels der retorica. Helaas heeft Guépin zich echter weinig aan deze
regels gelegen laten liggen. Met de dispositio bijvoorbeeld is het grondig mis. Het
betoog sleept de lezer van de ene hoek van de problematiek naar de andere, meestal
zonder dat redeneringen zijn afgemaakt of ingeleid. Daarbij komen dan nog talloze
zijpaden en sprongen dwars door de gekozen periode heen. Ook de argumentatio laat
te wensen over. Is het leuke van een goede redenering vaak dat het publiek meer
overtuigd wordt door slimme dan door harde argumenten, in Het humanisme worden
teveel bewijsgronden verzwegen of verdraaid om de conclusies overtuigend te
laten zijn. Eigenlijk hinkt het boek op twee gedachten: enerzijds wil Guépin de traditie
van Valla en de zijnen belichten, anderzijds is hij op zoek naar zijn eigen positie
binnen die traditie. De laatste factor maakt hem tot partijganger en gaandeweg
wordt de verborgen agenda van de auteur zichtbaar: hij verdient zelf een plaats in de
eregalerij van de 'ware' humanisten. Aldus wordt ook het aptum geweld aan gedaan
en dat is de nekslag voor de overtuigingskracht van het betoog. Of men nu Guépin
zijn plaatsje gunt of niet, door zijn eigenzinnige omgang met de retorica overspeelt
hij op den duur zijn hand en blijft er van humanistisch leesgenot weinig over. Een
gemiste kans.
Lia van Gemert
Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis / Nederlandse Boekhistorische
Vereniging. - [Dl.] 1 (1994) - .... - Leiden: Nederlandse Boekhistorische
Vereniging, 1994-.... - 21 cm
ISSN 1381-0065
- Het lidmaatschap van de N.B.V. ten bedrage vanf 45 (inci. jaarboek) kan
worden aangevraagd bij dr. B.P.M. Dongelmans, Stevinstraat 14, 2405 CP
Alphen a/d Rijn.
De in 1994 opgerichte Nederlandse Boekhistorische Vereniging (NBV) heeft haar
eerste Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis uitgegeven, een bundel studies over
de produktie, distributie en consumptie van boeken van de zestiende tot de twintigste
eeuw. Dit Jaarboek bewijst eens te meer dat de boekwetenschap zich in een groeiende
belangstelling mag verheugen. Alleen al in 1994 verscheen nóg een jaarboek, van het
Nederlands Genootschap van Bibliofielen! en werd door de NBV het goed bezochte
congres over leeservaringen 'Bladeren in andermans hoofd' georganiseerd.
Voor wie het Jaarboek een eerste kennismaking met de boekwetenschap is, biedt
het openingsartikel van H. Brouwer een goed overzicht van de boekgeschiedschrijving
in Nederland. Boekhistorici blijken op dit moment vooral geïnteresseerd te zijn
in de manieren waarop via het boek cultuuroverdracht plaatsvindt. Ze zoeken antwoorden
op vragen die in het verleden niet gesteld werden of niet te beantwoorden
leken. Nieuwe bronnen van onderzoek hebben op deze ontwikkelingen veel invloed
gehad: via klantenboeken van boekverkopers, veilingcatalogi, inboedels en egodocumenten
is men bijvoorbeeld veel over boekbezit en -gebruik te weten gekomen.
Over de invulling van het vak 'boekwetenschap' wordt in Duitsland, Frankrijk en
TNTL 111 (1995) 186-189
· INTERDISCIPLINAIR 187
Engeland sinds jaar en dag gedebatteerd, met als (voorlopige) uitkomst dat de aandacht
in Duitsland en Frankrijk vooral uitgaat naar de distributie en consumptie van
boeken, terwijl men in Engeland de produktie als uitgangspunt neemt. Dat ook in
Nederland een discussie gaande is, blijkt uit het Jaarboek. Het thema ishier de positie
die de boekwetenschap ten opzichte van andere wetenschappelijke disciplines in zou
moeten nemen. Openlijk is de discussie is hier niet - eindredacteur H. Brouwer
merkt zelfs op dat er in Nederland geen sprake is van een echt debat (p. 12) -, maar
in vrijwel iedere bijdrage wordt wel een opmerking gemaakt over de status van het
vak boekwetenschap. Omdat de auteurs van de bijdragen in het Jaarboek afkomstig
zijn uit verschillende vakgebieden (geschiedenis, Nederlands, cultuur- ofliteratuurwetenschap),
ontvouwt zich voor de lezer een bociende gedachtenwisseling.
F. Janssen, boekwetenschapper van origine, bepleit het bestaan van zijn vak als
afzonderlijke discipline. Boekhistorisch onderzoek heeft weliswaar als doel het boek
te plaatsen in de sociaal-culturele geschiedenis, maar, waarschuwt Janssen: 'men
mag dit niet omkeren' (p. 214). De geschiedschrijving van het boek als object kan,
met andere woorden, niet het nevenresultaat zijn van een primair sociaal-cultureel
georiënteerd onderzoek.
Janssen staat in de opvatting dat boekhistorici zich wat afzijdig moeten houden van
andere cultuurwetenschappen enigszins alleen. Anderen bepleiten in het Jaarboek
vooral integratie. P. Verkruijsse, die op het gebied van bibliografisch onderzoek zijn
sporen ruimschoots heeft verdiend, houdt in zijn bijdrage een onverwacht pleidooi
voor samenwerking. Dat de inhoud van een boek het studie-object is van cultuur-historische
wetenschappers, betekent voor hem niet dat de bestudering van de vorm van
een boek uitsluitend door analytisch-bibliografen behoort te gebeuren. 'Ideaal zou
zijn als tenminste een aantal beoefenaars van de diverse historische wetenschappen
zich tot boekhistoricus zouden ontwikkelen en zich met alle aspecten van de voor hen
relevante gedrukte bronnen zouden bezighouden' (p. 44). W. Heijting, als conservator
verbonden aan de bibliotheek van de VU, stemt met Verkruijsse in. Boekhistorisch
onderzoek naar godsdienstig proza uit de zestiende eeuw zou idealiter' elementen van
de sociaal-culturele geschiedenis moeten incorporeren' (p. 36).
Het combineren van vraagstellingen uit verschillende wetenschappelijke disciplines
is een vruchtbare methode, zo kan uit de diverse bijdragen in dit Jaarboek geconcludeerd
worden. Wetenschappers met boekhistorische belangstelling en boekhistorici
blijken elkaar in hun belangstelling voor 'de lezer' aardig te vinden. De mogelijkheden
en beperkingen van lezersonderzoek worden in de verschillende bijdragen goed zichtbaar.
W. Heijting laat in 'Devote en se er schoone boekskens' zien dat zelfs van de
reeds lang door het verleden opgeslokte lezer van zestiende-eeuws religieus proza met
behulp van diverse bronnen een profiel te schetsen moet zijn. A. Baggerman kon op
basis van een dagboek het leesgedrag van de jonge achttiende-eeuwse lezer Otto van
Eck reconstrueren. In 'Lezen tot de laatste snik' geeft zij, naast prachtige schetsen van
de hoogte- en dieptepunten in een kinderleven, ook stof tot nadenken: in hoeverre
vertelt een egodocument - alom gezien als één van de weinige middelen om de historische
lezer te achterhalen - ons iets over de werkelijkheid? Otto schreef zijn dagboek
onder auspiciën van zijn ouders en dat maakt het als waarheidsgetrouw leesverslag
misschien minder waardevol, oppert Baggerman. Gelukkig heeft zij zich door dit
188 INTERDISCIPLINAIR
bezwaar niet laten weerhouden haar bijdrage te schrijven: tenslotte levert ook een
gecensureerd dagboek infonnatie op, die anders moeilijk te achterhalen is. Dat het
tevens inzicht geeft in de manier waarop ouders hun kinderen wilden laten lezen,
hoeft geen belemmering te zijn. Pedagogen bijvoorbeeld zien hierin waarschijnlijk
voer voor eigen onderzoek naar de ideeën van ouders over opvoeding.
De lezer staat eveneens centraal in de bijdrage van R. Aarts, getiteld 'De Gids en
zijn publiek'. De betekenis van dit tijdschrift is tot nu toe vrijwel altijd afgelezen aan
de reputatie van de auteurs die er artikelen voor schreven. Aarts geeft terecht aan dat
het juister is de invloed af te lezen aan de inslag die het tijdschrift onder de lezers
had. Eén van zijn conclusies op basis van het geringe aantal abonnementen uit de
eerste jaren van het tijdschrift is: 'Dat de oprichting van De Gids een vernieuwing
van de letteren, het nationaal besef en de politiek betekende, is niet zozeer een feitelijk
juiste als wel een symbolische voorstelling' (p. 111). Op dit punt verlaat Aarts
naar mijn idee zijn zojuist gefonnuleerde uitgangspunt enigszins: als Potgieter zich,
zoals Aarts schrijft, in de beginjaren van De Gids vooral op de cultuurdragers van de
samenleving richtte, zou het juister zijn om de invloed van het tijdschrift op die
groep te meten. Daar zou sprake moeten zijn van invloed; is die er niet - Aarts geeft
hierover in zijn bijdrage geen gegevens - dan pas is naar mijn idee de opvatting te
verdedigen dat De Gids vooral een symbolische betekenis gehad heeft.
G. Heemskerk analyseert in 'Ziekelijk door die leeszaal' de strijd die er in de jaren
twintig en dertig van deze eeuw woedde tussen de houders van leesbibIlotheken
(waar leners op commerciële basis tegen een kleine vergoeding per boek konden
lenen) en de in opkomst zijnde openbare bibliotheken (gesubsidieerd door de overheid).
Zij maakt hierbij gebruik van de mogelijkheid werknemers te interviewen die
de opkomst van de nieuwe bibliotheken hebben meegemaakt. De openbare leeszalen
lokten het publiek met 'romannetjes', maar hadden als werkelijk doel de verheffing
van de algemene ontwikkeling van de lezer. Heemskerk citeert een leesbibliotheekhouder
die over de doeltreffendheid van dit beschavingsoffensief het zijne dacht en
meer geloofde in 'lezen ter ontspanning':
De twintigste eeuw offert aan een nieuwe god: 'Algemeene ontwikkeling'. Doch het is
een reus met leemen voeten en zonder gelaat, met heel diep in de buik weggescholen
een klein bevend menschje, dat vreemder staat in zijn eigen Westersche wereld, dan een
Hottentot in de binnenlanden van Afrika in de zijne. (p. 156)
Het zou interessant zijn op dit punt niet alleen naar de ervaringen van de bibliotheekhouders,
maar ook naar herinneringen van de toenmalige lezers te infonneren.
De effecten van een offensief - als die er waren - zijn beter in de belevingswereld
van het publiek terug te vinden dan in die van de leeszaalhouders.
Wat dit Jaarboek interessant maakt, zijn niet alleen de sporen van de discussie over
de invulling van de boekwetenschap en de diverse bijdragen over de 'leescultuur', het
onderwerp dat vele boekhistorici op dit moment bezighoudt. Boeiend is ook dat in verschillende
bijdragen gespeurd wordt naar nieuwe onderzoeksgebieden. B. Dongelmans
laat in 'De betekenis van oplage' zien dat verbeteringen nodig zijn in het begrippenapparaat
van boekwetenschappers. Druk, editie en oplage worden nu met grote willekeur
door elkaar gebruikt en daardoor ontstaat onnodig verwarring. L. Kuitert tenslotte,
SIGNALEMENTEN 189
geeft in haar bijdrage een nieuwe invalshoek voor toekomstig onderzoek: studie naar de
auteur en zijn rol bij de ontwikkelingen van het boek. Zij geeft daartoe zelf een aanzet
door de rol van beroepsschrijvers in de Nederlandse letterkunde onder de loep te
nemen. Tevens houdt zij een pleidooi voor de integratie van studies naar uitgevers,
boekverkopers, schrijvers, lezers en de drukgeschiedenis van boeken. Deze zouden
aaneengevoegd moeten worden om het 'kleurrijke tapijt van de cultuuroverdracht'
zichtbaar te maken (p. 102).
Met ditjaarboek heeft de Nederlandse Boekhistorische Vereniging meer dan één
doel bereikt. De bundel biedt begrijpelijke bijdragen over historische lezers in verschillende
periodes uit de Nederlandse geschiedenis. Daarnaast wordt een blik
geboden op lopende discussies over de invulling van het vak boekwetenschap en
mogelijke onderzoeksthema's. Bovendien - en dat is misschien wel de belangrijkste
verdienste van de auteurs - maakt het Jaarboek nieuwsgierig naar de vele nog te
schrijven geschiedenissen van het boek.
Els Stronks
1 Zie voor een vergelijking van beide jaarboeken de recensie van H. Hafkamp in De
Boekmwereld 11 (1994-1995), p. 25-29.
Signalementen
Medieval Dutch literature in its European context / edited by Erik Kooper. -
Cambridge [etc.] : Cambridge University Press, 1994. - XV, 327 p. : krt. j 24 cm.
- (Cambridge studies in medievalliterature j 21)
ISBN 0-521-40222-0 Prijs: ~ 40,-
In december 1990 werd te Leiden het NLCM-congres Misselike tonghe gehouden, dat gewijd
was aan de Middelnederlandse letterkunde in interdisciplinair verband. In de lezingen viel
herhaaldelijk te beluisteren dat ofschoon de medio-neerlandicus meer en meer aansluiting
zoekt bij onderzoeksresultaten en -methoden uit o.a. romanistiek, germanistiek en geschiedwetenschap,
de buitenlandse beoefenaars van deze aanpalende vakgebieden - bij ontstentenis
van goede literair-historische overzichten in met name het Frans en Engels - vaak slecht op
de hoogte blijken van de vorderingen in de Middelnederlandse letterkunde. In deze lacune is
nu althans ten dele voorzien met het verschijnen van Medieval Dutch Literature in its European
Context. Dit door Cambridge University Press degelijk uitgegeven boek bevat, onderverdeeld
in zeven secties, zestien Engelstalige bijdragen over de Middelnederlandse letterkunde,
geschreven door vooraanstaande vakgenoten onder redactie van de Utrechtse anglist Kooper.
In de eerste sectie hanteren vier auteurs een cultuur-historische benaderingswijze (ik geef
kortheidshalve de kop titels van de hoofdstukken): 'Court and city culture, 1100-1530'
(Prevenier)j 'Middle Dutch literature at court' (Van Oostrom)j 'Heralds, knights and travelling'
(Van Anrooij)j 'The rise of urban literature' (pleij). De volgende twee secties bevatten
hoofdstukken over ridderepiek en dierenepiek: 'Charlemagne romances and the chansons de
geste' (Van den Berg & Besamusca)j 'The prologue to Arturs doet' (Besamusca & Lie)j
'Walewein, an episodic Arthurian romance' Oanssens)j 'W ords and deeds in the Reynaert stories'
(\Vackers). De hoofdstukken in de secties IV en V zijn wat losser gegroepeerd rond twee thema's,
190 SIGNALEMENTEN
respectievelijk liefde en religiositeit: 'Dirc Potter, a medieval Ovid' (Van Buuren); 'Hovedans:
fourteenth-century dancing songs' (Willaert); 'The Middle Dutch Voyage of Saint Brendan'
(Strijbosch); 'Hadewych' (Reynaert); 'The Modern Devotion' (Mertens). De laatste twee secties
bieden ruimte aan beschouwingen over de artes-literatuur en het wereldlijk toneel: 'A fourteenth-
century vernacular poetics' (Gerritsen et al.); 'From food therapy to cookery-book'
aansen-Sieben); 'The drama texts in the Van Hulthem manuscript (Van Dijk).
Zoals Kooper al in de 'Introduction' aangeeft (p. 4), beoogt het boek geen literatuurge~
schiedenis te zijn; daarvoor zijn de invalshoeken van de auteurs te divers en dekken de behandelde
onderwerpen gezamenlijk onvoldoende de periode in kwestie. Toch blijft het ook bij
bescheiden pretenties vreemd dat Jacob van Maerlant met zijn imposante oeuvre niet een
apart hoofdstuk kreeg toebedeeld. De rederijkerij lijkt me eveneens wat stiefmoederlijk
behandeld. Anderzijds leverde het capita seleeta-principe hier een voor buitenlandse medievisten
uiterst leesbaar boek op. Ook gevorderde medio-neerlandici kunnnen overigens het nodige
opsteken van hoofdstukken als die over hovedans en Hadewijch. Een minpuntje is de lange
produktietijd van het boek - de meeste artikelen werden geschreven in de periode 1989-90
(p. XV) - waardoor de meest recente literatuur niet meer verwerkt is. Het boek is bijzonder
toegankelijk: naast een kaart van de Nederlanden in de veertiende eeuw (p. XVI) en een register
(p. 320-327) zijn twee bijlagen opgenomen: een bibliografie met vertalingen van
Middelnederlandse teksten in het Engels (p. 297-304) en een tabellarisch overzicht van de
middeleeuwse geschiedenis en literatuur van de Lage Landen tegenover die van Europa, in
vier kolommen per opening (p. 305-319).
A.Th. Bouwman
'k Wil rijmen wat ik bouw: twee eeuwen topografische poëzie / samenst.: ArieJan
Gelderblom. - Amsterdam: Querido, 1994. - 164 p. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0581-4 Prijs:f 12,50
Amsterdam, Amersfoort, Assen, Leiden, Pijnenburg, Rotterdam, Zwolle, Goudestein, de
I]stroom: een kleine selectie uit datgene wat dichters in de eeuwen tussen 1600 en 1800 zoal
bezongen. En dan hebben we het nog niet eens over de rampen die polders, geknotte torens
en kerken troffen. Van de gedichten erover heeft Arie Jan Gelderblom voor de Griffioenreeks
een keuze gemaakt onder de, uit Huygens' Hofwyck geputte, titel 'k Wil rijmen wat ik bouw. De
auteur, een specialist op het gebied van topografische poëzie, kon uitschenken uit een rijke
bron van produkten. Van Vondel tot Vos, van Huygens tot Bredero, van Vollenhove tot Van
Lodesteijn, velen vonden een plaats in dit bundeltje, waarin men ook mindere grootheden als
Dirk Smits, Hendrik Snakenburg en Frans de Haes aantreft.
Opvallend is de ruime vertegenwoordiging van gedichten op locaties in Holland,
Overijssel, Groningen en Zeeland: hier wordt het toenmalige overwicht van de noordelijke
provincies weerspiegeld. In hoeverre ook vrouwen aan de beeldvorming bijdroegen, wordt
niet geheel duidelijk. De samensteller selecteerde er twee: de Groningse dichteres Titia
Brongersma, die behalve Assen en de Singel van Leeuwarden een hunebed bezingt, en
Elisabeth Wolff-Bekker, die het winterleven in de Beemster aanprijst. De lezer krijgt met dit
alles een literair reisboek voor historisch Holland, waarin de gedichten aan elkaar zijn geregen
door een associatie-koord.
In het korte nawoord behandelt Gelderblom enkele genres binnen dit soort poëzie, bijvoorbeeld
het stededicht en de stroomdichten, de lof van het landleven (geïnspireerd op de
beroemde 'Beatus ille' -Epode van Horatius) en de lof van de buitenplaats (in navolging van
Vergilius' Georgica). Ook de morele functie van dit type gedichten krijgt aandacht. Vooral de
categorie 'lof van de buitenplaats' is vaak zowel beschrijvend-topografisch als belerend, al dan
niet in christelijk kader. De aantekeningen bij de afzonderlijke gedichten knopen bij de literair-
theoretische benadering uit het nawoord aan. In een 'beredeneerde literatuurlijst' noemt
Gelderblom andere interessante onderzoeksmogelijkheden, die helaas niet in zijn nawoord en
aantekeningen verwerkt zijn. Wellicht bood de opzet van de Griffioenreeks daartoe geen
ONTVANGEN BOEKEN 191
mogelijkheden. Misschien was er ook geen plaats voor illustraties, maar die hadden in dit deel
beslist niet misstaan.
Niettemin is 'k Wil rijmen wat ik bouw een uiterst onderhoudend boek geworden, dat de liefhebber
van topografische poëzie op verdere gedachten brengt. Naast de Nederlandse kende
het verleden immers een grote produktie van N eolatijnse verzen. In hoeverre de 'Nederlanders'
en de 'Neolatinisten' elkaar beïnvloed en gestimuleerd hebben, moet in de meeste gevallen
nog een open vraag blijven. Het zou toch heel wel mogelijk zijn een Griffioendeel te maken
met Neolatijnse poëzie in vertaling, waarin de topografische poëzie een interessante afdeling
kan vormen. Constantijn Huygens schreef zeer veel op dit gebied en verder zijn er bijvoorbeeld
de Cantilenae van Georgius Macropedius, onder meer over de stad Utrecht, de Urbes
(Stededichten) van Julius Caesar Scaliger en David van Lenneps prachtige hofdicht op het
Manpad. Zo'n deel zou het beeld van de Nederlandse literaire produktie vóór 1850 aanmerkelijk
completer maken.
Ontvangen boeken
Middeleeuwse molentermen in het graafschap
Vlaanderen = Terminologie du
moulin médiéval dans Ie comteé de
Flandre / Yves Coutant. - Tongeren;
Liège, George Michiels. - 941 p. ; 23 cm.
- (Werken van de Koninklijke Commissie
voor Toponymie en Dialectologie
ISSN 0927-7706; 18)
Prijs: niet opgegeven
Mededelingen van het Cyriel Buysse Genootschap.
- 10 (1994). - Gent: Cyriel
Buysse Genootschap, 1994. - 22 cm
ISSN 0772-1455
Het land van Buysse, volgens Cyriel
Buysse : een inventaris van de realiteit en
het fantasierijke realisme in de topografie
van het oeuvre van Cyriel Buysse /
Wouter Verkerken. - Gent: Cyriel
Buysse Genootschap, 1994. - 207 p. - 22 cm
Prijs: niet opgegeven
Ik heb geen verstand van poëzie: G.A.
van Oorschot als uitgever van poëzie /
GertJan de Vries. - Ie dr. - Amsterdam:
Van Oorschot, 1995. - 285 p.; 20 cm
ISBN 90-282-0858-5 Prijs:f 49,90
Voor rede vatbaar: tien voorredes uit het
grammaticale werk van Van Hoogstraten,
Jan Bloemendal
Nylöe, Moonen, Sewel, Ten Kate, Huydecoper
: (1700-1730) / ingel., van comment.
voorz. en uitg. door R.J.G. de
Bonth en G.R.W. Dibbets. - Amsterdam:
Stichting Neerlandistiek VU ; Münster:
Nodus, 1995. - xiv, 192 p. : ill. ; 24 cm.(
Uit-gaven / Stichting Neerlandistiek VU
; 17)
ISBN 90-72365-40-2 Prijs:f 35,-
'De komedianten' van Couperus / W.J.
Lukkenaer. - Leiden: Stichting Neerlandistiek
Leiden, 1995. - 85 p. ; 24 cm. -
(SNL-reeks; 1)
ISBN 90-802290-1-6 Prijs: f 25,-
- Te bestellen bij Stichting Neerlandistiek
Leiden, Postbus 9515, 2300 RA Leiden.
F. Bordewijk : een biografie / door
Reinoldus Marcus Vugs. - Baarn : De
Prom, 1995. - 380 p. : ill. ; 24 cm +
Bijlage (XVI p.)
ISBN 90-6801-416-1 Prijs:f 59,50
Catalogus der handschriften / Bibliotheek
der Universiteit van Amsterdam. -
Amsterdam: [Bibliotheek der Universiteit
van Amsterdam], 1995. - XXXIX, 277 p. :
ill.; 23 cm
11: De handschriften der Stedelijke
Bibliotheek met de latere aanwinsten /
bew. door M.B. Mendes da Costa; vooraf
192 ONTVANGEN BOEKEN
eenige mededeelingen over de geschiedenis
van de bibliotheek en hare handschriftenverzameling
door c.P. Burger Jr.
- Reprint van de editie Amsterdam, 1902.
Te bestellen bij dhr. R. Ultee, Universiteitsbibliotheek
Amsterdam, Singel 425,
1012 WP Amsterdam (verzendkosten:
f 12,50). Ook verkrijgbaar in de tentoonstellingszaal
van de UB op werkdagen tussen
11 en 16 uur.
Prijs: f 55,-
Licht op Deventer : de geschiedenis van
Overijssel en met name de stad Deventer:
Boek 5 (1578-1619) / Jacobus Revius; uit
het Latijn vert. en toegel. door A.W.A.M.
Budé, G.T. Hartong en c.L. Heesakkers.
- Hilversum: Verloren; [Nijverdal] :
Overijsselse Bibliotheek Dienst, 1995. -
XVII, 173 p. : ill. ; 24 cm. - (Publicaties /
Overijsselse Bibliotheek Dienst; 6)
ISBN 90-6550-508-3 Prijs:f 40,-
Ruimte en naamgeving in Van den vos
Reynaerde / door R. van Daele. - Gent :
Koninklijke Academie voor Nederlandse
Taal- en Letterkunde, 1994. - XVIII, 607
p. ; 24 cm. - (Koninklijke Academie voor
Nederlandse Taal- en Letterkunde. Reeks
3, ISSN 0770-1497; 42)
ISBN 90-72474-14-7 Prijs: niet opgegeven
Werk, netwerk en letterwerk van de familie
Van Hoogstraten in de zeventiende
eeuw: sociaal-economische en sociaalculturele
achtergronden van geletterden
in de Republiek / Peter Thissen. -
Amsterdam [etc.] : APA-Holland
Universiteits Pers, 1994. - XIV, 333 p., 5
p. pI. : portr. ; 23 cm. - (Studies van het
Instituut Pierre Bayle voor intellectuele
betrekkingen tussen de West-Europese
landen in de nieuwe tijd, ISSN 0927-1864
; 26)
ISBN 90-302-1036-2 Prijs: f 79,50
Vertalen historisch bezien : tekst, metatekst,
theorie / red.: Dirk Delabastita
en Theo Hermans. - 's-Gravenhage :
Stichting Bibliographia Neerlandica,
1995. -N, 175 p.; 24 cm
ISBN 90-71313-55-7 Prijs:f 32,50
Functional communication quality / ed.
by Luuk van Waes, Egbert Woudstra,
Paul van den Hoven. - Amsterdam [etc.] :
Rodopi, 1994. - 219 p. : ill. ; 22 cm. -
(Utrecht studies in language and communication,
ISSN 0927-7706; 4)
ISBN 90-5183-738-0 Prijs:f 65,-
Over letterenonderzoek : de methodologie
van het neerlandistische onderzoek in
het bijzonder de methodologie van de
taalbeheersing / Ton van der Geest. -
Assen: Van Gorcum, 1995. - 241 p.; 24 cm
ISBN 90-232-3002-7 Prijs:f 52,50
De Middeleeuwse ideeënwereld, 1000-
1300 / onder red. van Manuel Stoffers. -
Heerlen : Open universiteit; Hilversum :
Verloren, 1994. - 400 p. : ill. ; 24 cm. -
(Middeleeuwse studies en bronnen, ISSN
0929-9726 ; 63)
ISBN 90-6550-265-3 Prijs: f 49,50
Het Ridderboec : over Middelnederlandse
literatuur en lekenvroomheid / Geert
Warnar. - Amsterdam: Prometheus,
1995. - 241 p. ; 22 cm. - (Nederlandse
litëratuur en cultuur in de middeleeuwen,
ISSN 0926-9746; 10)
ISBN 90-5333-311-8 Prijs:f 39,90
Beatrijs : een middeleeuws Maria-mirakel
/ vert. [uit het Middelnederlands] door
Willem Wilmink ; met een in!. en een
teksted. door Theo Meder. - Amsterdam:
Prometheus ; Amsterdam: Bakker, 1995.
- 112 p. : ill. ; 24 cm. - (Nederlandse klassieken;
4)
ISBN 90-351-1453-1 Prijs:f 24,90
JD)W~llIUliii~, Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliestraat 37-a, 2313 BE Leiden, Nederland Postbus 4578 Randburg 2125 Suid-Afrika
De dichter-zanger JH.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Cornets de Groot,
80 pag., 1990,f 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandse
vertaling, 148 pag.,1990,f 43,95.
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nummer 11,
80 pag., 1991f 33,95.
Langer dan één eeuw. Over Catu]Jus, 306 pag., 1991, gebonden,J 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van \Vilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nummer 12, 56 p.,1991,f 33,95 .
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Du Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nummer 13, 76 pag.,1991,f 33,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefWisseling P.R. Ritter jr.-Jan Greshoft~ door
Jan]. van Herpen, nawoord van Pierre H. Dubois, 200 pag., 1991, register,f 43,95.
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nummer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multatuli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Termorsbuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinkenborg, 1991,f 43,95.
Proeve van slaapdichten (1784), van O.C.F. Hoffham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illustraties, 1992,f 39,95 .
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aart van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nummer 15,65 pag., 1992, f 33,95.
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan]. van Herpen, 92 pag., 1992, f 33,95.
Gezelle gelezen, door Pau] Claes, Leidse Opstellen nUllilller 16, 68 pag., 1993,f 33 ,95.
Figuur en fluit. Martinus Nijhoff en DJ. Opperman se opvattinge oor die literere kunswerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nUllilller 17, -+D pag., 1992,f 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nummer 18,76 pag., 1992, f 33,95 .
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nummer 19, 108 pag., 1993,f 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,f 24,85 .
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994 f33,95 .
Spreiding en Binding, verbanden tussen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nUlnmer 21 , 80 pag., 1994,f 33,95.
Mscheid van S. Vestdijk, door Anne Wadman, Leidse Opstellen nummer 22, 96 pag.,
1994,f 36,95.
Die vrou van die see.Indachtig IngtidJonker, gedichten van Jan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994f24,95.
Inhetvooroijgaan, gedichten vanjan Dullemond, Schiennormikoogreeks 3, 32 pag., 1995,J24,95.
WlIlJlaaI"S en verliezers, over het werk van P. Vergilius Maro, bezorgd door Rudi van der
Paardt, 328 pag., 1995,J 69,95 .
Moet is een bitter kruid, gedichten van Nlithabeth Cohen, omslag en grafische verzorging
Michel van Overbeeke, Schiennonnikoogreeks 4,36 pag., 1995,J 24,95.
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,J 29,95.
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rufus Gouws, llse Feinauer, Fritz Panel is, 518 pag.,
1994,f 59,95 .
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
97 Maria Tesselschade Roemers Visscher. 169 l Wille: De literator R.M. van
Ten Geleide Goens en zijn kring. Studien over de
achttiende eeuw. Dl. 11. [Ed.] P. v.d.
ARTIKELEN Vliet (Kees de Bruijn)
171 J .L.M. Vos: 'De spiegel der volksziel'.
100 Marit Monteiro Volksliedbegrip en cultuurpolitiek
Ieder haar waarom. Betekenis van engagement [. . .] tijdens het interbellum.
geloofibeleving voor vrouwen in de (Frank Willaert)
tijd van Tesselschade Roemers 174 Th. Mertens e.a.: Boeken voor de
117 Agnes Verbiest eeuwigheid. Middelnederlands
Een porseleinkast in de jungle. De geestelijk proza
verwoording van wetenschappelijke (J osé van Aelst)
teksten over (het werk van) vrouwen 177 e.M. van Kerckvoorde: An intro-
127 A. Agnes Sneller duction to Middle Dutch.
Een sonnet van Tesselschade Roemers (M.]. van der Wal)
in genderperspectief 179 B.e. Donaidson: A grammar of
Afrikaans (Hans Ester)
142 Chris L. Heesakkers
De Nederlmulse muze in Urtijns gewaad. INTERDISCIPLINAIR
De bestudering van Neolatijnse poeZie
uit de Noordelijke Nederlanden 182 Les manuscrits de Chrétien de Troyes.
[Ed.] K. Busby [e.a.]
BOEKBEOORDELINGEN (Martine Meuwese)
185 lP. Guépin: Het humanisme:
163 De gedichten van Tesselschade 1350-1850
Roemers. [Ed.] AA Sneller en (Lia van Gemert)
O. van Marion, m.m.v. N. van 186 Jaarboek voor Nederlandse boekge-
Megen (Mieke B. Smits-Veldt) schiedenis 1
(Els Stronks)
166 F. Bulhof: Ma patrie est au cie/.
Leven en werk van Willem Emmery 189 SiGNALEMENTEN
de Perponcher Sedlnitzky (1741-1819)
(A.]. Hanou) 191 ONTVANGEN BOEKEN
ABONNEMENTEN
Voor' alle zaken betreffende abonnementen, verschenen afleveringen en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: Stichting Dimensie, Leliestraat 37 A, 2313 BE Leiden.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt voor particulierenf 98,-, voor instellingen
f 148,- en voor srudenten, 'AIO's en OIO's f 49,-.
Auteurs van artikelen krijgen abonnementskorting: auteurs die nog geen abonnee zijn,
kunnen twee jaargangen voor f 130,- ontvangen; abonnee-auteurs ontvangen de jaargang
volgend op die waarin hun artikel verschijnt voor f 65,-. Donateurs van Stichting
Dimensie ontvangen 10% korting. (Alle prijzen excl. verzendkosten)
Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 3
Jmensie
STICHTING DIMENSIE - LEIDEN - 1995
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr. J. Noordegraaf
dr. o. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a.v. dr. A. Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en bibliografie. Het
artikel dient te beginnen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de drukproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverzorging, noten en literatuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebruik te maken van onderstaande
afkortingen:
WNT Woordenboek der
Nederlandsche Taal
MNW Middelnederlandsch
Woordenboek
RGi JJ Mak: Rhetoricaal
glossarium
BMDC Bijdragen en mededelingen
van de dialectencommissie
FdL Forum der Letteren
HCDT Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
LE Leuvense bijdragen
MKA, Lett. Mededelingen van de
Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
Ntg De nieuwe taalgids
SpL Spiegel der Letteren
TNTL
TT
VMKA
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdrukken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdrukken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
boeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken . Ongevraagd toegezon den
boeken worden niet geretourneerd.
ISSN 0040-7550
De "Walewein in internationaal perspectief
Ten geleide
In 1992 verscheen bij de Amerikaanse uitgeverij Garland in de serie Garland Library
of Medieval Literature een nieuwe editie van de Walewein, bezorgd door David F.
Johnson. Het omvangrijke boek opent met een inleiding waarin onder meer op de
auteurs, de datering van het werk, de bronnen van de roman en de structuur ingegaan
wordt (p. xv-xliv). Na deze introductie volgt op de even bladzijden van de pagina's 1-
537 de uitgave van de Waleweinj de oneven bladzijden zijn bestemd voor een door
Johnson vervaardigde, Engelse regel-voor-regel vertaling. Dankzij Johnsons editie
beschikt de internationale mediëvistiek nu over een goede en toegankelijke uitgave van
deze algemeen als de beste erkende Middelnederlandse Arturroman. De Walewein
kan zich meten met literaire toppers als de romans van de Oudfranse dichter
Chrétien de Troyes, de Engelse Sir Gawain and the Green Knight en Diu Crone van de
Duitse dichter Heinrich von dem Türlin. Tegen deze achtergrond zou men mogen
verwachten dat literatuurhistorici die het Nederlands niet machtig zijn, dankbaar
gebruik zouden maken van de kans die Johnsons editie biedt: eindelijk zijn zij in de
gelegenheid de Walewein te lezen en in hun onderzoekingen te betrekken. Tot op
heden lijkt daarvan echter geen sprake te zijn. Terwijl neerlandici het ene artikel na
het andere over de Walewein publiceren, zwijgt de internationale Arturistiek in alle
talen over de roman van Penninc en Vostaert.
Om het werk onder de aandacht van de internationale mediëvistiek te brengen èn
een internationale discussie over de Walewein op gang te helpen, nodigde de redactie
van het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde in het voorjaar van 1994 drie
vooraanstaande literatuurhistorici uit zich aan de hand van Johnsons uitgave over de
roman te buigen. De uitnodiging was gericht aan de germanist Walter Haug, de
romanist Norris Lacy en de angliste Felicity Riddy. Vele neerlandici kennen Haug
als de auteur van een groot aantal inspirerende artikelen over de verhalende literatuur
in de middeleeuwen, die voor een deel verzameld zijn in de bundel Strukturen als
Schlüssel zur Welt (Tübingen, 1989), en als de schrijver van het invloedrijke
Literaturtheorie im deutschen Mittelalter (2e herz. dr., Darmstadt, 1992). Lacy is een
toonaangevende Amerikaanse romanist, die een verhelderend boek over The Craft of
Chrétien de Troyes (Leiden, 1980) geschreven heeft en die aan de wieg heeft gestaan
van enkele standaardwerken op het terrein van de Arturistiek, zoals The Legacy of
Chrétien de Troyes (2 dIn., Amsterdam, 1987-1988) en The New Arthurian Encyclopedia
(N ew Y orkiLondon, 1991). Riddy is een gezaghebbende angliste, die naast een
imposante reeks artikelen over diverse Middelengelse teksten een studie over Sir
Thomas Malory (Leiden, 1987) op haar naam heeft staan en sinds 1993 redacteur is
van het jaarlijks verschijnende tijdschrift Arthurian Literature (Woodbridge).
De drie wetenschappers hebben de uitnodiging van de redactie van het Tijdschrift
voor Nederlandse taal- en letterkunde enthousiast geaccepteerd. Zij toonden zich
194 TEN GELEIDE
direct bereid op basis van hun kennis van respectievelijk de Duitse, Franse en
Engelse Arturromans een comparatistisch artikel over de Walewein te schrijven. Met
de secundaire literatuur over de roman hoefden zij geen rekening te houden, enerzijds
om hen de moeite van het Nederlands lezen te besparen, anderzijds om te bevorderen
dat zij met een frisse blik naar de Walewein zouden kijken. Vanaf deze aflevering 111/3
van het Tijdschrift zullen hun bijdragen gepubliceerd worden. De reeks 'De Walewein
in internationaal perspectief' zal worden afgerond met een artikel van de Brusselse
hoogleraar ].D. Janssens die, als algemeen erkend specialist van de Walewein, bij uitstek
geschikt is om op de bijdragen van zijn drie collega's te reageren.
Het hiernavolgende artikel van Haug, 'Kombinatorik und Originalität. Der Roman
van Walewein als nachklassisches literarisches Experiment', is gewijd aan de structuur
van de Walewein. De Duitse geleerde ziet de tekst als een experiment op het gebied
van de verteltechniek, waarbij de auteurs op basis van het stramien van een sprookje
waarin de hoofdpersoon keer op keer faalt, een feilloze held avonturen laten beleven.
Bovendien wijst Haug op een intertekstueel verband met het verhaal over Tristan.
In aflevering 111/4 zal Lacy over 'Convention and Innovation in the Middle
Dutch Walewein' schrijven. De roman, die hij typeert als een 'surprising, fascinating,
and sometimes perplexing creation', wordt op de volgende aspecten onderzocht: de
karakterisering van de hoofdpersoon, het verhaalverloop, het gebruik van motieven
en conventies uit de Arturtraditie en de rol van de verteller.
In aflevering 112/1 zal Riddy de twee romans die in de titel van haar bijdrage vermeld
worden, vergelijken: 'Giving and receiving. the Roman van Walewein and Sir
Gawain and the Green Knight'. Zij betoogt onder meer dat in beide werken de wisseling
van geschenken als motor van het verhaal functioneert en situeert beide romans
op de grens van adel en burgerij. In aflevering 112/2 ten slotte komt de neerlandistiek
aan het woord en zal Janssens de genoemde artikelen van commentaar voorzien.
De redactie wil de auteurs graag danken voor hun medewerking. Zij hoopt dat
met de publikatie van de reeks 'De Walewein in internationaal perspectief' het mes
aan twee kanten zal snijden: dat neerlandici kennis kunnen nemen van internationale
inzichten over de roman, en dat de buitenlandse belangstelling voor de Walewein zal
toenemen als vier gezaghebbende literatuurhistorici er een internationaal toegankelijk
artikel aan wijden.
Namens de redactie,
Bart Besamusca
WalterHaug
Kombinatorik und Originalität
Der Roman van TiJillewein als nachklassisches literarisches Experiment
Abstract - The Roman van Walewein is a postclassical Arthurian romance. This
means that the hero does not pass through the traditional crisis but perseveres
unchanged through a series of knightly adventures. Still, the romance represents
an experiment with a new structure. This structure is derived from a well known
folk-tale, where the hero achieves his goal af ter a series of failures. Walewein,
however, has to remain blameless throughout his adventures, a fact that created
considerable narrative difficulty for the authors. They balanced the loss of drama
by the insertion of adventures taken from the Arthurian tradition. Furthermore,
Walewein criticizes and transcends the model of the Tristan story, so that he
emerges not only as the perfect fighter but also as the perfect lover.
Dem Walewein liegt ein eigentümliches, urn nicht zu sagen einzigartiges strukturelles
Konzept zugrunde. Es gibt eine Haupthandlungslinie, die in sich weitgehend konsistent
ist: im nachstehenden Bauplan die Stationen 1-8. Zwischen diese Stationen sind
fiinfEpisoden eingeschoben, die z. T. unter sich zusammenhängen und z. T. auch mit
der Haupthandlung verzahnt sind: im Bauplan 1 a, 2 a, 3 a, 4a und 6a.
Die Handlung läflt sich im Blick auf diese Grundstruktur folgendermaflen schematisch
darstellen:1
Prolog. (1-32)
1. Am Artushof: Ein wunderbares Schachbrett
schwebt herein und verschwindet
wieder. Walewein bricht zur Suche auf.
(33-241)
2. Walewein bei König Wonder, dem
Besitzer des Schachbretts. Der König ist
bereit, es herzugeben, wenn Walewein
ihm das Zauberschwert mit den zwei
'Ringen von König Amoraen holt.
(769-1350)
la. Walewein folgt dem Schachbrett in
eine Berghöhle hinein. Er kämpft siegreich
mit mehreren Drachen. Auf seinem
pferd Gringolet gelingt ihm darm
der rettend-waghalsige Sprung aus dem
Berg in einen Flufl. (243-768)
TNTL 111 (1995) 195-205
196 W.HAUG
3. Walewein auf Ravenstene bei König
Amoraen, dem Besitzer des Zauberschwerts.
Der will es ihm überlassen,
wenn er ihm Ysabele aus dem Schlofi
ihres Vaters, des Königs Assentijn,
holt. Er gibt ihm das Schwert mit.
(2855-3648)
4. Walewein kommt zu einem Höllenflufi
mit Schwertbrücke; das Wasser verbrennt
alles, was es berührt. Er versucht vergeblich,
rum SchloB des Königs Assentijn
hinüberzukommen. Er schläft in einem
Kirchhof ein. Der Fuchs Roges, ein verwandelter
Prinz, führt ihn durch einen
Tunnel unter dem Flufi durch.
Walewein kämpft mit Torwächtern,
dann mit Assentijn, unterliegt, wird eingekerkert,
von der verliebten Ysabele
aber herausgeholt. Die Liebenden werden
überrascht, gefangen gesetzt, aber
vom toten Ritter der Episode 3a befreit.
Flucht. Der Fuchs begleitet das Paar.
(4916-8530)
5. Rückkehr nach Ravenstene. Amoraen
(der nun Amorijs genannt wird) ist inzwischen
gestorben. (9469-9611)
6. Walewein schläft bei einem Brunnen
ein. Ein schwarzer Ritter raubt Ysabele.
Der Fuchs weckt den Helden. Er folgt
2 a. Walewein schenkt einem ausgeraubten
Knappen sein pferd. Der zieht zum
Artushof, läBt sich zum Ritter schlagen,
kämpft mit dem Mörder seines
Bruders - unterstützt von Walewein,
der inzwischen den Räuber getötet hat.
Walewein bekommt Gringolet zurück.
(1351-2854)
3a. Walewein begegnet einem Ritter, der
ein Mädchen schlägt; er tötet ihn und
seine Helfer. Er nimmt dem sterbenden
Ritter die Laienbeichte ab und verschafft
ihm ein christliches Begtäbnis.
Die übrigen werden von Teufeln
geplagt, die Walewein vertreibt. (3649-
4915)
4a. Walewein tötet einen Ritter, der
Ysabele von ihm fordert. Walewein
und Ysabele nehmen Quartier bei
einem Herzag. Da wird der Getötete,
der dessen Sohn ist, hereingetragen.
Walewein wird als Mörder erkannt und
eingekerkert, kann ab er mit Ysabele
fliehen. (8531-9468)
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 197
dem Räuber, verwundet ihn schwer: es
ist Estor, der Bruder Lancelots. (9612-
10205)
7. Rückkehr zu König Wonder. Der
Fuchs wird entzaubert. Walewein
tauscht das Schwert gegen das Schachbrett.
(10872-11045)
8. Rückkehr Waleweins an den Artushof
mit Ysabele, Schachbrett und Roges.
Die Geschichte endet mit einem
grofien Fest, an dem auch Assentijn
und der Vater von Roges teilnehmen.
(11046-11172)
Epilogund Nachschrift. (11173-11202)
6a. Walewein, Ysabele und Roges übernachten
im Schlofi des ehemaligen
Knappen von Episode 2a. Angriff des
Herzogs von Episode 4a. Walewein
besiegt ihn. (10206-10871)
Der Hauptstrang der Handlung ist, wie das Schema zeigt, dreistufig angelegt. Der
Ausgangspunkt ist traditionsgemäfi der Artushof. Es geht urn eine Aventürenfahrt,
deren Ziel ein wunderbares Schachbrett ist. Aber urn es zu bekommen, mufi
Walewein fur dessen Besitzer, Wonder, ein bestimmtes Zauberschwertvon Amoraen
beschaffen. Dieses wiederum erhält er nur, weun er fur Amoraen Ysabele gewiunt. Als
der Held diese letzte Aufgabe gelöst hat, geht er den dreistufigen Weg in urngekehrter
Stationenfolge zurück, also von Assentijn zurn Schlofi von Amoraen/ Amorijs, von
dort zu König Wonder, urn schlief31ich wieder den Ausgangspunkt, den Artushof, zu
erreichen. Auf diesem Rückweg läuft jedoch das Tauschgeschäft nicht völlig
planmäfiig ab, denn Walewein und Ysabele haben sich ineinander verliebt, so dafi er
sie nicht gegen das Zauberschwert eintauschen kann und will. Der Dichter hilft sich
über diese Schwierigkeit hinweg, indem er Amoraen/ Amorijs sterben läf3t. Hingegen
wird das Zauberschwert, wie verabredet, König Wonder übergeben, so dafi Walewein
ruit dem Schachbrett - und natürlich mit Ysabele - an den Artushof zurückkehren
kaun.
In diese klar durchstrukturierte Haupthandlung sind Episoden eingeschoben, die
nur bedingt in jene integriert sind: Auf Station I folgt eine Aventüre in einem Berg, in
der Walewein vier junge Drachen in einem Nest tötet und dann mit der
Drachenmutter einen furchterlichen Kampf durchfechten mufi (la); zwischen den
Stationen 2 und 3 steht eine Hilfsaktion des Helden fur einen Knappen, den ein böser
Zöllner ausgeraubt hat (2a); zwischen den Stationen 3 und 4 wird von der Rettung
einesMädchens erzählt: der Ritter, der es ruifihandelt, wird von Walewein tödlich verwundet,
aber er stirbt versöhnt ruit Gott (3a) und fungiert dann in der Episode 4 der
Haupthandlung als Dankbarer Toter; zwischen den Stationen 4 und 5 tötet
Walewein, gegen seinen Willen, einen Ritter, der ihm Ysabele abfordern will, und er
gerät daun auf der Burg von dessen Vater in grofie Gefahr, denn er wird als Mörder
198 W.HAUG
festgesetzt; es gelingt ihm aber, die Fesseln zu zerrei6en und mit Ysabele zu fliehen.
Bis zu diesem Punkt ist nach jeder Station der Haupthandlung eine mehr oder weniger
selbständige Episode eingeschoben. Dieses Strukturkonzept wird jedoch im folgen
den nicht mehr strikt eingehalten, denn zwischen den Stationen 5 (Amoraenl
Amorijs) und 7 (König Wonder) gibt es zwei Episoden, 6 und 6a, während zwischen
den Stationen 7 (König Wonder) und 8 (Artushof) eine Zwischenepisode fehlt. Das ist
angesichts des im übrigen so konsequenten Wechsels zwischen Hauptstationen und
Nebenepisoden irritierend, und so hat man denn überlegt, ob hier der Bauplan nicht
durcheinandergeraten sein könnte, und vorgeschlagen, Station 6 als Zwischenepisode
zwischen Amoraenl Amorijs und König Wonder aufzufassen, sie also im Schema als 6a
in die rechte Spalte zu rücken und 6a 'alt' als 7a zwischen Wonder und Artushof einzuschieben.
Dabei könnte man mutma6en, da6, da der ursprüngliche Autor, Penninc,
in der Mitte der Episode 4a von einem F ortsetzer, Pieter Vostaert, abgelöst wird,2 dieser
möglicherweise den Plan seines Vorgängers nicht genau begriffen hat.3 Aber man
gerät bei solchen Spekulationen in gewisse Schwierigkeiten, denn, wie gleich zu zeigen
sein wird, scheint die Station 6 doch zum Hauptstrang der Erzählung zu gehören.
Der Bauplan des Walewein, die gestufte Dreierfolge von Aventüren mit inserierten
Nebenepisoden, ist singulär im Rahmen der arthurischen Romantradition. Es
läfit sich denn auch zeigen, dafi die Haupthandlung ihrer F orm nach aus einer andern
Gattung entlehnt ist; sie folgt nämlich dem Schema des Märchens vom Goldenen
Vogel- beiden Brüdern GrimmNr. 57, Typus 550nachAarnelThompson.4 Das hat
schon W.P. Ker gesehen,5 und Bolte/Polivka haben es ebenfalls notiert.6 Maart je
Draak hat dann genau und überzeugend eine vergleichende Analyse durchgefuhrt.7
In dem in Frage stehenden Märchen wird folgendes erzählt: Ein Vater hat drei
Söhne: sie werden von ihm ausgeschickt, einen goldenen Vogel zu finden, der in seinem
Garten Äpfel stiehlt. Die älteren beiden blei ben unterwegs in einem Wirtshaus
hängen, weil sie den Rat eines Fuchses nicht beachteten. Der jüngste Sohn ist klüger,
er gewinnt den Fuchs als Helfer. Der Fuchs sagt ihm, wo er den golden en Vogel
finden und wie er ihn gewinnen kann: Er befindet sich in einem Schlofi in einem
schäbigen Käfig. Er kann ihn sich holen, wenn alles schläft. Er darf den Vogel aber
nicht in einen dabeistehenden goldenen Käfig setzen. Der Held mifiachtet den Rat,
setzt den Vogel in den Goldkäfig; da schreit der Vogel, und alles wacht auf. Der
Held wird gefangengesetzt und kann sein Leben nur dadurch retten, dafi er verspricht,
ein bestimmtes goldenes Pferd zu holen. Wieder hilft der Fuchs; er weist
den Weg und erklärt, dafi er dem Pferd nicht einen goldenen, sondern einen armseligen
Sattel auflegen müsse. Vnd wieder gehorcht der Held nicht, er legt dem
pferd den goldenen Sattel auf. Da beginnt es zu wiehern, alles erwacht, und der
Held kann sich nur dadurch retten, dab er verspricht, die Königstochter vom goldenen
Schlofi herbeizuschaffen. Sie wird ihm, so sagt der Fuchs, folgen, er darf aber
nicht zulassen, dafi sie sich von ihren Eltern verabschiedet. Wiederum mifiachtet er
den Rat. Er wird gefangen und kann nur freikommen, wenn er einen Berg vor dem
Fenster des Schlosses abträgt. Der Fuchs erledigt die Aufgabe. Nun geht es über
dieselben Stationen zurück. Der Held liefert die Prinzessin aber nicht aus, sondern
flieht mit ihr auf dem goldenen pferd und holt sich, ohne das pferd abzugeben, dann den
goldenen Vogel. Nochmals entsteht eine Gefahr, denn gegen den Rat des Fuchses hilft
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 199
er seinen Brüdern, die hingerichtet werden sollen, und gegen den Rat des Fuchses
setzt er sich auf einen Brunnenrand, so daB die Brüder Gelegenheit haben, ihn in
die Tiefe zu stürzen. Der F uchs rettet ihn ein letztes Mal. Verkleidet kehrt der Held
heim und enthüllt den Betrug der Brüder. Dann entzaubert er den Fuchs, der sich
als der Bruder der Jungfrau vom goldenen SchloB erweist.
Es kann kein Zweifel bestehen, daB der Walewein sein Handlungsschema von diesem
Märchen bezogen hat. Es gibt zwar in der Tradition des arthurischen Romans
gestufte Aventürenfolgen, und das Motiv, daB eine Aufgabe nur gelöst werden kann,
wenn man zuvor eine andere erledigt hat, und zwar in mehrfacher Wiederholung,
auch dies könnte wohl unabhängig vom Märchen ad hoc erfunden worden sein, aber
die Figur des verzauberten Fuchses ist so spezifisch und nimmt sich im übrigen in
einem arthurischen Roman dermaBen fremdartig aus, daB sie als eindeutiges Indiz
fur die Abhängigkeit vom Märchen geIten darf.
Geht man von dieser Voraussetzung aus, läBt sich im Prinzip einsichtig machen,
was bei der Umwandlung des Märchens in den Artusroman geschehen ist. Denn es
muBten ganz bestimmte Probleme bewältigt werden; und ihre Lösung hat denn auch
in der Handlung so deutliche Spuren hinterlassen, daB der UmformungsprozeB in
einem hohen MaBe rekonstruiert werden kann:
1. Penninc wollte einen Gawein-Roman schreiben.8 Das bedeutet eine Vorentscheidung
in Hinblick auf den literarisch en Typus. Denn in der arthurischen
Tradition verkörpert Gawein das ideale höfische Rittertum. Damit schloB sich eine
Handlung nach dem klassischen Chrétienschen Schema mit einer Krise des Helden
aus. Penninc folgte also urn die Mitte des 13. Jahrhunderts9 der charakteristischen
nachklassischen Form, wie sie in der mittelhochdeutschen Literatur etwa durch
Wirnts Wigalois oder Heinrichs von dem Türlin Crone vertreten wird:10 der nachklassische
Held geht unangefochten durch eine Aventürenserie hindurch. Wenn es
zu einer Gliederung in zwei oder mehr Kursus kommt, dann signalisiert dies nicht
den Durchgang des Helden durch einen gestuften ProzeB, der von ihm nach einem
prekären Bruch - das 'verligen' Erecs, das Terminversäumnis Yvains, das Versagen
PercevalslParzivals auf der Gralsburg - eine Umorientierung verlangen würde, sondern
der mehrstufige Weg dient in erster Linie der narrativen Steigerung, er hat
eine eher formale als eine thematische Funktion.l1
Da sich also eine Krise im Walewein ausschloB, sah sich Penninc gezwungen, das
Versagen des Märchenhelden fallen zu lassen. Dies hatte zur Folge, daB die
Episoden bei König Wonder und bei Amoraen ereignisarm wurden. Was blieb, war
eine jeweils weitgehend undramatische Tauschvereinbarung.
Es ist charakteristisch fur den späteren Artusroman, daB, da die Krise und damit
die innere Spannung fehlt, die äuBeren Kontraste gesteigert werden: der makellose
Held tritt in eine immer wieder bis ins Dämonische verzerrte Gegenwelt ein, seine
Antagonisten sind geradezu Teufelswesen - man denke an den Teufelsbündler Roaz
im Wigalois - oder grotesk-gefahrliche Figuren - so im Daniel vom Blühenden Tal.
Auch eine Steigerung ins Faszinierend-Wunderbare ist möglich - es sei an den
Sa:ldepalast in der Crone erinnert. Urn mit dieser ins Höllische oder Zauberische
überzogenen Gegenwelt fertig zu werden, bedarf der Held dann seinerseits übernatürlicher,
oft gött1icher Hilfe.
200 W.HAUG
Der Walewein steht in diesem Trend. So wird denn vor der Burg Assentijns eine
Höllenszenerie aufgebaut - die Motive stammen aus der Visionsliteratur -, während
man in den Burgen von Amoraen und Assentijn mit Wunderelementen nicht spart: es
gibt da mechanische Kunstwerke, Engel und Vögel, die aufgrund von Luftsttömen
aus Röhrensystemen Töne von sich geben können (vv. 877ff., 3526ff.); hier wirkte die
Tradition orientalischer Automaten ein, wie sie seit dem Byzanzbericht Liudprands
von Cremona im Westen gängig warY Aber das genügte Penninc und, an ihn
anschlieBend, Vostaert nicht; die Armut an Dramatik veranlaBte vielmehr den
Einschub von Zwischenepisoden, wobei man aus dem Aventürenfundus der
Artusromane schöpfte. Es läBt sich ziemlich genau sagen, wo die einzelnen Motive
hergeholt worden sind: aus Gerbert, aus dem Prosalancelot usw. Es handelt sich geradezu
urn eine Musterkollektion arthurischer Aventüren: Drachenkampf, Hingabe des
eigenen Pferdes an einen, der in Not ist, Rettung eines malttätierten Mädchens usw.ll
ZusammengefaBt: Der Typus des krisenlosen Helden läBt das Motiv des
Versagens, das für das Märchen vom Goldenen Vogel bestimmend ist, nicht zu. Die
Erzählung verliert ihre Dramatik, und so steigert man - dem nachklassischen
Verfahren gemäB - die Gegenwelt ins Dämonische oder Zauberisch-Fantastische,
und man inserieÏt Zwischenepisoden, ritterliche Paradestücke, die man sich aus der
arthurischen Literatur holt.
2. Der Fuchs des Märchens war ein ebenso überlegener wie nachsichtiger Helfer.
Als solcher war er nur bedingt mit der Idealität des höfischen Romanhelden verträglich.
Die Walewein-Autoren haben deshalb die Position und Funktion des
Fuchses stark zurückgenommen. Dies ergab sich schon allein dadurch, daB das
Versagen des Helden ausfiel und eine Hilfe von auBen an diesen Stellen nicht mehr
erforderlich war.
Im übrigen wird der Fuchs zunächst einmal negativ gezeichnet. Er versucht nämlich,
Waleweins Waffen zu stehlen, und der Held muB ihn erst verprügeln, bevor er
zum Helfer wird. So verliert er seine Märchenrolle als überlegener Lenker und
Retter, er wird zu einem kleinen Helfer mit stark eingeschränkten Funktionen: er
darf den Weg durch den Tunnel weisen und den schlafenden Walewein am
Bronnen wecken.
3. Der Märchenheld betrügt auf dem Rückweg bedenkenlos. Er liefert entgegen
den Vereinbarungen das, was er jeweils gewonnen hat, nicht in einer Tauschaktion
ab, sondern er behält es für sich. Das war mit der Idealität eines arthurischen Ritters
nicht vereinbar. So wird zu der Verlegenheitslösung gegriffen, Amoraen/Amorijs
rechtzeitig sterben zu lassen, so daB Walewein Ysabele konfliktlos behalten kann.
Das Zauberschwert hingegen wird bei König Wonder korrekt gegen das Schachbrett
getauscht.
4. Die betrügerischen Brüder des Märchens waren in einem Artusroman nicht
unterzubringen. So kommt es zu der Umgestaltung des Betrugsmotivs in Station 6.
Das Motiv des Bronnens und der Verlust der Prinzessin weisen noch auf die
Märchenvorlage, aber an die Stelle der Brüder ist ein räuberischer Schwarzer Ritter
getteten, der dann verfolgt und besiegt wird. Die Märchenszene ist also aventürenhaft
umgeformt, so daB sie ihrem Charakter nach eigentlich in die rechte Spalte der inserierten
Episoden gehören würde, ihrer Herkunft nach aber ist sie dem Hauptsttang
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 201
zuzuordnen. leh tue dies jedoch nur zögemd, denn das zeitgenössische Publikum dürfte
schwerlich in der Lage gewesen sein, den Bezug zur Vorlage zu durchschauen.Ja, es
wird die Auseinandersetzung mit dem Frauenräuber urn so eher den Zwischenepisoden
zugeordnet haben, als es sich bei dem Schwarzen Ritter urn eine Figur aus dem Lancelot,
also aus der arthurischen Tradition, handelt, von der die Zwischenepisoden zehren.
5. Nur in einer Situation des Hauptstrangs, in der Kulminationsszene von Station
4, ist etwas von der alten Dramatik erhalten geblieben: Die Liebenden lassen sich
überraschen, und Walewein unterliegt dann im Kampf; dies jedoch nur, weil die
Übermacht der Gegner allzu grofi ist. Die Rettung erfolgt aber nicht durch den
Fuchs, sondem durch den Dankbaren Toten aus der Zusatzepisode h. Aber dies er
Wendepunkt in der 4. Station mit dem 'Versagen' des Helden und der Rettung
durch einen Dritten ist völlig zu einer Liebes- und Kampfaventüre umgestaltet, nur
der Dankbare Tote nimmt sich in diesem Zusammenhang etwas fremdartig aus; er
ist ab er wohl dem nachklassischen Hang zum Übernatürlichen zuzuschlagen.
Wenn man sich die Entstehung des Walewein auf diese Weise als Umformung eines
Märchenschemas denken darf, mufi der strukturelle Entwurf, der durch diese
Anlehnung zustande kommt, besondere Aufmerksamkeit verdienen. Bekanntlich hat
sich der nachklassische Artusroman mit der Preisgabe der Krise auch vom Schema des
doppelten Kursus gelöst. An seine Stelle konnten beliebig viele Aventürensequenzen
treten, die nur noch additiv gereiht erscheinen - man denke insbesondere an die
Crone. Die Perceval-Fortsetzungen und insbesondere der Prosalancelotführen die biofie
Addition dann zu Verschränkungen weiter und gelangen so zu hochkomplizierten
Aventürengeflechten. Die Walewein-Autoren bieten demgegenüber - und das ist das
OriginelIe - einen komplexen Aufbau über eine gestufte Handlungsfolge, wobei das
einfache Schema mit Elementen des nachklassischen Romans angereichert wird; man
steigert, wie gesagt, die Dramatik durch Zauber und Dämonie und bel ebt das einfache
Dreierschema durch inserierte Einzelaventüren, die unter sich zusammenhängen,
aber auch - gerade im Höhepunkt - in die Haupthandlung einwirken können. Die
Technik der Verzahnung wird hier also mit einer kausalen Verkettung verbunden.
Das ist ein reizvolles Experiment mit einer kombinatorischen narrativen Technik. Es
blieb dies jedoch - auf der Basis eines Märchenschemas - ein einmaliger Entwurf; er
vermochte nicht typusbildend zu wirken.
Der Walewein darf als ein solches eigentümliches strukturelles Experiment gewifi
literarhistorisches Interesse beanspruchen, aber er verdankt seinen Reiz nicht nur
der narrativ-formalen Komposition, vielmehr stellt er auch in thematischer
Hinsicht einen kühnen Vorstofi dar, und hier liegt seine besondere Bedeutung, die
freilich bisher, soweit ich sehe, noch nicht in den Blick getreten ist. Dies wohl deshalb,
weil man allzu sehr damit beschäftigt war, die Frage der Eigenständigkeit oder
Abhängigkeit zu diskutieren.
Es gibt im Walewein zwei Szenen, die quer zu seinem strukturellen Konzept stehen.
Beide besitzen einen intertextuellen Bezug, und er geht in beiden Fällen in dieselbe
Richtung.
Die erste Szene: die Entdeckung der Liebenden in Station 4 (vv. 7965ff.). Diese
Szene ist von Handlungsverlauf her entbehrlich. Denn die Wende erfolgt durch das
weit verbreitete Motiv von der verliebten Tochter des Mannes, bei dem der Held
202 W.HAUG
gefangen liegt. Normalerweise befreit das Mädchen den Helden aus dem Kerker,
und das Paar flieht. So hätte man die Situation auch im Walewein bewältigen können,
denn es gibt von Ysabeles Zimmer aus einen geheimen unterirdischen Gang
nach drauBen. Aber statt ihn zu benützen, sinken sich die Liebenden an Ort und
Stelle in die Arme und vergessen alle Gefahr. So kommt denn der böse Aufpasser
zum Zuge, der durch ein Loch in das Gemach hineinschaut und darauf dem König
meldet, was sich da tut. Der erscheint mit einer bewaffneten Schar. Ysabele drängt
nun Walewein, zu fliehen und sich zu retten. Doch er weigert sich, sie im Stich zu
lassen; er nimmt den Kampf gegen die Leute des Königs auf, wird ab er überwältigt.
Die Liebenden werden daraufhin getrennt und gefesselt eingekerkert. In dies er
Situation ist übernatürliche Hilfe nötig: der Dankbare Tote rettet die beiden.
Diese Szene ist kaum verkennbar eine Replik auf die Abschieds-Episode im
Tristan (Ed. F. Ranke, vvo 18126ff.): Isold hat in einem Baumgarten ein Bett herrichten
und dann Tristan rufen lassen. Als er da ist, schickt sie die Kämmerer weg,
befiehlt, alle Türen zu verschlieBen und legt sich mit ihm hin. Einer der Kämmerer
aber läBt, als er hinausgeht, den König, der nach seiner Frau sucht, herein, und so
sieht dieser die Liebenden eng umschlungen daliegen. Er geht, urn seine Leute zu
holen. Tristan aber hat den König bemerkt, er furchtet urn sein Leben und flieht.
Wie Tristan und Isold von Marke, so werden Walewein und Ysabele von Assentijn
überrascht, und hier wie dort fuhrt der König seine Gefolgsleute herbei. Der neidische
Späher, der die Liebenden im Walewein verrät, erinnert an die Intriganten im
Tristan in früheren Episoden, insbesondere an Marjodo. Anders jedoch als Tristan
denkt Walewein - obgleich Ysabele ihn dazu auffordert - nicht daran, zu fliehen und
die Geliebte einem ungewissen Schicksal zu überlassen.
Die Walewein-Szene dürfte programmatisch gegen die entsprechende Episode im
Tristan gesetzt sein. Sie ist, wie gesagt, handlungslogisch nicht sonderlich überzeugend
in den Zusammenhang eingebaut. Ihr Sinn dürfte somit in erster Linie darin
liegen, die Abschiedsszene des Tristan kritisch zu evozieren, und das heiBt implizit:
Die Liebe Waleweins ist vollkommener als diejenige Tristans; Walewein läBt die
Geliebte nicht im Stich, er ist vielmehr bereit, mit ihr zu sterben.
Die zweite Szene: Walewein sollte Ysabele an König Amoraenl Amorijs ausliefern.
Nur so könnte er das Zauberschwert behalten, das er braucht, urn es gegen das
Schachbrett einzutauschen. Aber Walewein ist entschlossen, die Geliebte nicht fur das
Schwert preiszugeben, sondern er will auf den Handel verzichten, also Amoraen/
Amorijs das Schwert zurückgeben und Ysabele behalten.
Auch das erinnert kontrastivan Tristan, der ebenfalls auszieht, urn fur einen
Dritten, seinen Onkel Marke, eine ferne Prinzessin zu gewinnen. Und wie Tristan
so verliebt sich auch Walewein in die Frau, die er im Auftrag eines andern ins Land
holen solI. Doch während Tristan trotzdem das Werbungsunternehmen ordnungsgemäB
zuende fuhrt und Isold dem König ausliefert, will Walewein die Geliebte
nicht preisgeben. Das ist kaum verhüllte Tristan-Kritik.
Dabei mufi man sich klar machen, was diese Entscheidung Waleweins bedeutet:
das ganze Unternehmen, zu dem er ausgezogen ist, wird dadurch zunichte gemacht;
die so überaus kunstvoll aufgebaute und gesteigerte Aventiurenreihe geht ins Leere.
Doch in dies er überraschenden Wende liegt zweifellos der eigentliche Reiz des
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 203
Konzepts. Und dies eben nicht zuletzt deshalb, weil sie offenkundig gegen den
mafigeblichen höfischen Liebesroman der Zeit, die Thomas/Gottfriedsche Fassung
des Tristan gerichtet ist, dessen Kenntnis beim Publikum die Autaren voraussetzen,
wie der Schönheitsvergleich zwischen Ysabele und den den beiden Isolden (vv. 3437,
344lf.) zeigt.l4 An die Stelle der erotischen Sprengkraft, die tragische Konsequenzen
hat, tritt im Walewein die persönliche Entscheidung des Helden, bei der die Liebe dem
Prinzip der Aventiire entgegengestellt wird, d. h., es wird hier die Liebe höher gewertet
als alles ritterliche Tun und die davon abhängige gesellschaftliche Stellung:
Walewein ist bereit, auf die Frucht seiner Aventüren, die ihm ein Äufierstes an Mut
und Tatkraft abverlangt haben, zugunsten von Y sabele zu verzichten. Es wird also das,
was den eigentlichen Sinn des arthurischen Romantypus ausmacht, urn einer personalen
Liebe willen preisgegeben: der Aventürenroman hebt sich damit selbst auf.
Das ist kühn, allzu kühn angelegt - denn tatsächlich lassen die Dichter es dann doch
nicht so weit kommen. Amoraen/ Amorijs stirbt rechtzeitig, die grofie personale
Entscheidung mufi den Härtetest nicht bestehen. Das schwächt die in ihr steckende
These, aber es ist immerhin klar Position bezagen worden. Man kann sagen: Für die
Beziehung der Liebenden zueinander hat diese Entscheidung existentielIes Gewicht,
obschon sie handlungsmäfiig nicht eingelöst wird, vielmehr die Aventürenhandlung
dann doch den gewohnten Lauf nimmt und ihr Ziel im arthurischen Fest findet. 15
Doch was als eine gewisse Schwäche erscheinen mag, kann auch positiv gesehen
werden: Walewein sollte nicht nur eine Reihe typischer arthurischer Aventüren
glanzvoll bestehen und eine Queste erfolgreich durchführen, sondern er sollte als
Liebender zugleich Tristan übertrumpfen, indem er sich bereit erklärt, den ganzen
ritterlichen Erfolg urn seiner Liebe willen zu opfern. In dieser Überbietung der traditionellen
Muster scheint mir die faszinierende Pointe des Walewein zu liegen. Und
dies ist es denn auch, was die eigentliche Originalität des Werkes ausmacht: in der
intertextuellen Kombinatorik öffnet sich ein Ausblick auf neue thematische
Möglichkeiten, das Verhältnis zwischen Liebe und Aventüre wird in überraschender
Weise umgewertet, wenngleich am Ende dann trotzdem die traditionelle Einbettung
bewahrt wird, so dafi Walewein auch als vollkommener und bedingungslos
Liebender der beste arthurische Ritter bleiben kann.16
Adresse des Autors: Deutsches Seminar, Univ. Tübingen, Wilhelmstrafle 50, D-72074
Tübingen
ANMERKUNGEN
1 Die lange Zeit mafigebliche Ausgabe von G. A. van Es: De Jeeste van Walewein en het
Schaakbord van Penninc en Pieter Vostaert: Artur-Epos uit het begin van de 13e Eeuw. Zwolle,
1957, ist neuerdings durch die Edition von David F. Johnson abgelöst worden: Penninc and
Pieter Vostaert: Roman van Walewein. New YorkILondon, 1992. Die Verszählung in den beiden
Ausgaben ist identisch.
2 Die Stelle, an der Vostaert zu dichten beginnt, ist nicht genau festzulegen, aller
204 W.HAUG
Wahrscheinlichkeit nach zwischen vvo 7835 und 7848; vgl. Walewein. Ed. Johnson (Anm. 1),
S.XXN.
3 Vostaert sagt: 'Pieter Vostaert maketse vort / So hi best mochte na die wort / Die hi van
Penninge vant bescreven'. Es ist nicht klar, was das heifk Hat Penninc einen Plan oder
N otizen hinterlassen? J edenfalls mufi man damit rechnen, dafi Vostaert nicht durchwegs die
Intention Pennincs getroffen hat. Siehe dazu Walewein. Ed. Johnson (Anm. 1), S. XXXIII.
4 Antti Aarne/Stith Thompson: The Types of the Folktale. 2nd rev. Helsinki, 1961. (F.F.
Communications, 184)
5 W.P. Ker: 'The Roman van Walewein (Gawain)'. In: Folk-Lore 5 (1894), S. 121-127.
6 Johannes Bolte/Georg Polivka: Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmärchen der Brüder
Grimm. Leipzig, 1913 -1931, 5 Bde., hier Bd. 1, S. 511.
7 A.M.E. Draak: Onderzoekingen over de Roman van Walewein. Haarlem, 1936. [Nachdr.
Groningen, 1975]. Mein Beitrag ist Maar~e Draak in hohem Mafie verpflichtet. Ihre Analyse
bleibt grundlegend, auch wenn weitere Traditionszusammenhänge mit zu berücksichtigen sind,
wie J .H. Winkelmann in einer trefflichen Erörterung jüngst gezeigt hat: 'Gecontamineerde vertelstructuren
in de Middelnederlandse Roman van Walewein.' In: SpL 35 (1993), S. 109-128.
8 leh gehe davon aus, dafi es sich urn einen mittelniederländischen Originalroman handelt,
d. h., ich verstehe die Hinweise auf eine französische Vorlage im Prolog, vvo Sf., und später
in Vers 11141 als eine typische fiktive Quellenberufung. Zur Diskussion urn die Originalität
vgl. Walewein. Ed. J ohnson (Anm. 1), S. XXXIVff. Zweifel äufierte Johan H. Winkelman: 'De
middelnederlandse Walewein oorspronkelijk?' In: SpL 26 (1984), S. 73-82; vgl. indessen:
Ders., 'Der Ritter, das Schachspiel und die Braut. Ein Beitrag zur Interpretation des mittelniederländischen
Roman van Walewein.' In: Festschrift Walter Haug und Burghart Wachinger.
Tübingen, 1992, S. 548-563, hier S. 550f.
9 Die Datierung istumstritten. Nach Walewein. Ed. Johnson (Anm. 1), S. XXI, kommt am
ehesten die Zeit zwischen 1230 und 1260 in Frage.
10 Vgl. zu diesem nachklassischen Typus Walter Haug: 'Paradigmati~che Poesie. Der spätere
deutsche Artusroman auf dem Weg zu einer 'nachklassischen' Asthetik'. In: Walter
Haug: Strukturen als Schlüssel zur Welt. Kleine Schriften zur Erzählliteratur des Mittelatters.
Tübingen, 1989. [Studienausgabe 1990], S. 651-671.
11 Man hat Versuche unternommen, doch eine Art Entwicklung bei Walewein auszumachen,
insbesondere im Blick auf die prekäre Ausgangssituation; vgl. Johan H. Winkelman,
'Artus hof en Walewein's avontuur. Interpretatieve indicaties in de expositie van de
Middelnederlandse Walewein'. In: SpL 28 (1986), S. 1-33; und ders.: 'Der Ritter' (Anm. 8), S.
5 53ff. Wenn es insbesondere zu Beginn zu einer kritischen Situation kommt, dann dürfte das
jedoch mit der charakteristischen Verunsicherung des Hofes durch die Provokation von
aufien zusammenhängen. Jedenfalls ist dies nicht mit der Krise des klassischen Typus vergleichbar;
man sollte also die Exposition in dies er Hinsicht nicht überinterpretieren.
12 G.E.v. Grunebaum: Der Islam im Mittelalter. Zürich, 1963, S. 44f., 453f. Weiteres zur
Dämonisierung der Aventürenwelt auf der einen und zur Erlöserrolle des Helden auf der
andern Seite; bei Winkelmann: 'Der Ritter' (Anm. 8), S. 555ff.
13 Zu den Quellen siehe Walewein. Ed. Johnson (Anm.1), S. XXXVIIff. Insbesondere ist
auf die dort genannten Studien von J.D. Janssens hinzuweisen; ergänzend: J.D. Janssens, 'Le
roman arthurien "non historique" en moyen néerlandais: Traduction ou création originale?'
In: Arturus Rex. Tl. II.Acta Conventus Lovaniensis 1987. Ed. W. Van Hoecke, G. Tournoy, W.
Verbeke. (Leuven, 1991), S. 330-347, hier S. 334ff.
14 Ysabele ist schöner als alle traditionell urn ihrer Schönheit willen gerühmten Frauen,
wobei die Reihe pointiert mit Isold. von Irland und Isold Weifihand endet. Es ist Amoraen,
der Ysabele in dieser Weise Walewein gegenüber preist.
15 Es gibt jedoch eine Bemerkung Waleweins, die die Entscheidung verunklärt; er sagt vvo
9566f.: 'Hi [Amorijs] soude hebben ghesijn ju amijs I Hadt ghegaen na minen wille'. Ist diese
Unstimmigkeit, ja vielleicht auch die Verlegenheitslösung, Amoraen/ Amorijs rechtzeitig
sterben zu lassen, Vostaert anzulasten, der die Intentionen Pennincs möglicherweise auch
hier - vgl. Anm. 3 - nicht richtig verstanden hat?
KOMBINATORIK UND ORIGINALITÄT 205
16 Es fehlt merkwürdigerweise die Hochzeit zwischen Walewein und Ysabele, die man dem
arthurischen Schema gemäfi, erwarten müfite. Vostaert reflektiert vielmehr über dieses typische
Happy-End: er könne nicht mit Sicherheit sagen, ob sich die beiden geheiratet haben
und ob Walewein, wie behauptet werde, später der Nachfolger des Königs Artus geworden
sei; ja, er erwähnt, dafi auch überliefertwerde, Walewein sei mit Ysabele in ihr Land gezogen.
Ist das ein bewufites Spiel mit dem Schema? Oder ist Vostaert sich tatsächlich nicht im klaren,
welches der 'richtige' Schlufi ist? Winkelmann: 'Der Ritter' (Anm. 8), S. 562f., erwägt, ob nicht
Ysabele als 'heifiblütige Exotin' die arthurische Idealität gefährdet hätte und man deshalb
zögerte, sie am Hof aufzunehmen. Dafi Walewein überdies der 'begehrteJunggeselle' bleiben
sollte, mit dies er Vorstellung hatte freilich schon Wolfram von Eschenbach gebrochen.
Evert van den Berg
Ridderepiek in Vlaanderen: van centrum tot
periferie
lnleiding*
Abstract - In this publication it is argued that at least two literary cultures have to
be distinguished in Flanders in the thirteenth and fourteenth century. One has to
be located within the cultural atmosphere of the count's court at Ghent, the other
seems to have had little contact with the first one. Possibly we have to locate the
latter one in the milieu of the urbanized nobility and the cognate aristocracy in
towns like Bruges. In the thirteenth century this peripheralliterature seems to
show conservative and trivializing tendencies; after 1300 it consists of oldfashioned
romances from the thirteenth century and romances of adventure, in which the
crusade mentality hardly seems to play a role, this contrary to the 'central' literature.
Hoewel een aanzienlijk deel van onze Middelnederlandse ridderepiek door Vlaamse
dichters geschreven lijkt te zijn, is de vraag naar de opdrachtgevers ervan een nog onopgelost
probleem. Immers, de graven van dit gewest hebben het Frans als voertaal
gebruikt, zodat zij niet als eersten in aanmerking komen. Men kan echter ondanks de
Franstaligheid van de graven denken aan een tweetalig hof. Er zijn namelijk inderdaad
enige nog net (uit 1299 daterende) dertiende-eeuwse Nederlandstalige oorkonden van
het betrokken hof afkomstig en Dierekin de Hassenede, die in oorkonden uit de tweede
helft van de dertiende eeuw genoemd wordt als grafelijk klerk, is vermoedelijk
dezelfde persoon als Diederic van Assenede, de dichter van de in dezelfde tijd geschreven
Middelnederlandse Floris ende Blanchefloer. Maar leden van de adel buiten het hof,
met name de 'pairs' die de grenzen bewaakten, komen eveneens in aanmerking en verder
de burggraven, die de grafelijke burchten in het binnenland verdedigden. Leden
van deze groepen waren in een aantal gevallen gelieerd aan het rijke stadspatriciaat;
door daar huwelijkspartners te zoeken trachtten zij hun vaak precaire financiële situatie
te verbeteren. Zij waren weliswaar leenmannen van de graaf, maar in feite waren ze zijn
gelijken, zodat ze ook een eigen literaire koers gevaren kunnen hebben. Hun kandidatuur
valt te verdedigen, omdat er zich aan hun hoven Nederlandstalige kanselarijen
hebben bevonden. 1 In deze bijdrage wil ik zoveel mogelijk relevant lijkende gegevens
op een rijtje zetten om zo te proberen een stapje verder te komen.
Het probleem
Om te beginnen, er is een aantal Vlaamse dertiende-eeuwse werken dat ten opzichte
van hun Oudfranse bronnen een eenvoudiger, haast simpeler indruk maakt. Zo lijkt
TNTL 111 (1995) 206-224
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 207
de Renout van Montalbaen-dichter meer in het verhaal als zodanig geïnteresseerd te
zijn geweest dan in de politieke problematiek die in de Oudfranse Renaut doorschemert.
Bovendien blijkt uit enige niet in het Oudfrans voorkomende gedeelten, dat
hij plezier gehad moet hebben in het vertellen over dronkenschap en drankzucht.2
Ook in de Madelgijs ligt een veel sterkere nadruk op het komische dan in zijn
Oudfranse bron, de Maugis d'Aigremont.3 Verder, terwijl de auteur(s) van de Oudfranse
Lancelot en prose een vernieuwing van het genre van de Arturroman bracht( en) door de
betrokken avonturenverhalen in een historisch kader te plaatsen, heeft de dichter van
de Lantsloot vander Haghedochte enige stappen terug gezet in de richting van de niethistorische
Arturroman. In de eerste plaats gaf hij het proza van zijn bron, dat als een
waarmerk van historiciteit beschouwd werd, weer in de gepaard rijmende verzen van
de ridderroman. In de tweede plaats verving hij de evenzeer historiserende nauwkeurige
plaats- en tijdaanduidingen door vage noties. Dat wijst erop, dat hij voor een publiek
heeft geschreven dat nog niet rijp was voor de modernere historiserende poëtica van
zijn grondtekst.4 Tenslotte, de Ferguut betekent in allerlei opzichten een vereenvoudiging
van zijn Oudfranse bron. Verschillende beschrijvingen die daarin in dienst
staan van een literair spel met contemporaine werken, zijn in de Ferguut weggelaten, de
aandacht in de Middelnederlandse bewerking is vooral gericht op het verhaalverloop. 5
Op grond van dit viertal werken zou men tot de conclusie kunnen komen dat het
dertiende-eeuwse Vlaamse publiek minder ontwikkeld was dan zijn Franstalige tijdgenoten.
Een interessante uitwerking van deze hypothese is afkomstig van ].D. ]anssens.
Hij meent een tegenstelling te kunnen signaleren tussen het Frans sprekende
Vlaamse grafelijke hof en de Nederlandstalige (lagere?) adel. Aan het hof circuleerden
werken die de hoofse idealen relativeerden zoals die in de vroegere romans van
Chrétien en diens navolgers verbeeld werden. We vinden er werken met een religieus-
militante inslag, waarin de kruistochtmentaliteit doorschemert. Men moet daarbij
behalve aan graalromans als de Perceval van (de late) Chrétien en de voortzettingen
daarvan ook denken aan kruisvaartromans, de Lancelot en prose en de
Pseudo-Turpin.
Een ander deel van de Vlaamse adel echter moet volgens Janssens het Frans niet
of onvoldoende beheerst hebben en daardoor geen contact hebben gehad met
recente ontwikkelingen in de Franse literatuur. Voor dat publiek zou Diederic van
Assenede zijn Floris ende Blanchefloer gedicht hebben, getuige de proloog.6 Het
betrokken publiek zou nog maar nauwelijks vertrouwd zijn geweest met de hoofse
cultuur van Franse herkomst en derhalve nog helemaal niet toe zijn geweest aan
relativering daarvan. Integendeel, het moest nog leren wat die beschaving inhield.
Daartoe zouden werken als Floris ende Blanchefloer, Lantsloot vander Haghedochte,
Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen hebben moeten dienen.7
Tegen deze opvatting is door Besamusca verzet aangetekend. Met name in een
recente monografie wijst hij erop, dat er door de dichters van enige oorspronkelijk
Middelnederlandse werken, i.c. de Walewein, de Moriaen en de Ridder metter mouwen,
een literair spel wordt gespeeld met allerlei Oudfranse werken, een spel dat
althans door een deel van het geïntendeerde publiek begrepen moet zijn. Zo keren
de Walewein-dichters in reactie op de Lancelot-Graal terug naar de niet-historische
208 E. VAN DEN BERG
Arturroman en rehabiliteren de in dit complex (en in Gerberts Perceval-continuatie) in
diskrediet geraakte Walewein, die als hoofs ridder niet aan de idee van een religieus
ridderschap beantwoordde. Daarbij is de profane jacht op het schaakbord de tegenhanger
van de religieus geïnspireerde zoektocht naar de graal. De Moriaen-dichter
daarentegen sluit zich onder meer in zijn realistische presentatie met nauwkeurige
tijd- en plaatsaanduidingen en in zijn aandacht voor de feodale thematiek aan bij de
Lancelot-Graal, maar tegelijkertijd kan men dit werk lezen als een variatie op de
Perceval, zij het met een positief getekende Walewein. De Ridder metter mouwen op zijn
beurt is weer op de wijze van de Arturromans van Chrétien geschreven, reageert daarbij
op diens Perceval, Yvain en Lancelot, maar negeert het bestaan van de Lancelot-Graal.
Bovendien reageert de Moriaen op de Walewein; de Ridder metter mouwen doet dat op
beide Vlaamse romans.8 De mening dat het Middelnederlandse publiek in ontwikkeling
onderdeed voor het contemporaine Oudfrans sprekende, is dus niet zonder meer
houdbaar. Er zijn in de dertiende eeuw in Vlaanderen naast 'simplificerende' ook vernieuwende,
'complexe' werken ontstaan en bovendien kunnen de door Janssens
genoemde Vlaamse werken niet over een kam geschoren worden.
Nu kan men op grond van het voorgaande tot de conclusie komen, dat hier sprake
is van een tegenstelling van vertaling tegenover oorspronkelijk Middelnederlands.
Dat zou men ook uit Besamusca's recensie van de Ferguut-studie van Zemel kunnen
afleiden.9 Hij meent namelijk, dat de vereenvoudiging die dit werk vertoont ten
opzichte van zijn Oudfranse bron, wellicht verklaard kan worden door het vertaalproces,
waarbij men geneigd zou zijn geweest zich op de gebeurtenissen te concentreren.
Echter, ook deze verklaring is in zijn algemeenheid niet houdbaar. Tegen
deze mogelijkheid spreekt de Lanceloet, evenals de Lantsloot een vertaling van de
Lancelot en prose, met o.m. Moriaen en Ridder metter mouwen in de Lancelotcompilatie
overgeleverd en vermoedelijk enige decennia later dan de Lantsloot ontstaan. Dit
werk sluit veel dichter aan bij zijn Oudfranse bron en is in poëticaal opzicht dus veel
moderner dan de Lantsloot. Ook Floris ende Blanchefioer, een vertaling van Floire et
Blancheflor, is allesbehalve een simpele weergave van zijn Oudfranse bron.
Integendeel, Diederic van Assenede heeft getracht zijn tekst door toepassing van
zijn kennis van de poëtische traditie duidelijker en kunstiger te laten zijn dan de
grondtekst; bovendien heeft hij een onwaarschijnlijkheid weggewerkt.lo
Een tweede mogelijke verklaring voor het verschil tussen relatief eenvoudige en
verhoudingsgewijs complexe werken is de chronologie: de meeste vertaalde werken
lijken ouder dan de oorspronkelijk Middelnederlandse, die uit de tweede helft van
de dertiende eeuw dateren. Tegen deze mogelijkheid spreekt echter de Madelgijs.
Terwijl namelijk de Renout vermoedelijk uit het begin van de dertiende eeuw dateert
en de Ferguut en de Lantsloot mogelijk omstreeks het midden van die eeuw ontstaan
zijn, is de Madelgijs waarschijnlijk niet voor het eind ervan geschreven.
En zo komen we bij een derde mogelijkheid. Die houdt in, dat er niet over één
meer of minder homogeen Nederlandstalig Vlaams publiek gesproken mag worden,
maar dat er meer publieksgroepen zijn geweest met verschillende literaire culturen.
Deze mogelijkheid wordt al door Janssens gesignaleerd, namelijk als hij opmerkt,
dat in de Ferguut Arturs neef Gawein (vgl. Oudfrans Gauvain) heet en dat daarnaast
een 'ridder van prise' Walewein optreedt. In andere vertaalde romans, zoals de (misRIDDEREPIEK
IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 209
schien Hollandse) Perchevael en de (mogelijk Vlaamse) Wrake van Ragisel, heet
Arturs neef echter Walewein. Evenals in de oorspronkelijk Middelnederlandse werken
overigens. Kennelijk leefde de Ferguut-dichter in een milieu waar men niet wist
dat Walewein Arturs neef was. 11 Naar het me voorkomt, ligt hier een aanknopingspunt
om die verschillende circuits tegen elkaar af te zetten: in Gent moet men namelijk
al vroeg in de twaalfde eeuw geweten hebben wie hij was. Daar loopt immers al
in 1118 een Walawaynus rond.12 En men mag aannemen, dat de naamgeving hier
zijn basis heeft gevonden in bekendheid met zijn status. De mogelijkheid van een
relatie tussen de Renout en het hof van een van de 'pairs de Flandre' is overigens al
geopperd door Irene Spijker.13
In deze bijdrage nu wil ik de gedachte uitwerken, dat er in Vlaanderen enerzijds een
literatuur bestaan heeft voor een meer ontwikkeld publiek dat zich op niet al te grote
afstand van het centrum van Vlaanderen, het grafelijke hof, bevond, en dat er anderzijds
sporen zijn van een literatuur in de periferie van dit gewest die daar weinig voeling
mee had en die daarbij vergeleken althans op ons een enigszins 'primitieve' indruk
maakt. De begrippen 'centrum' en 'periferie' moeten hier echter niet in lokale, maar
in socio-culturele zin opgevat worden. Op de vraag waar de betrokken publieksgroepen
zich precies bevonden hebben, valt bij de huidige stand van onderzoek in de meeste
gevallen geen antwoord te geven. De Vlaamse graven hadden namelijk in de dertiende
eeuw nog niet hun vaste residentie in Gent, waar een van hun burchten stond,
maar hielden op wisselende plaatsen hof.14 Bovendien kan een edelman die zich
geografisch gezien op relatief korte afstand van het hof ophield, in ideëel opzicht
afstand daarvan gehouden hebben en omgekeerd. Maar zoals verderop betoogd zal
worden, lijkt Gent wel een plaats te zijn waar 'centrale' literatuur ontstaan is.
De dertiende eeuw
In het voorgaande is reeds vermeld, dat de Walewein, de Moriaen en de Ridder metter
mouwen op de Lancelot, de Yvain en de Perceval van Chrétien, inclusief de continuaties
van dit werk, en op de Lancelot en prose reageren. De laatste twee werken zijn zoals
hiervoor vermeld volgens Janssens representatief voor de Franstalige literatuur aan
het grafelijk hof in de dertiende eeuw.IS
Nu lijkt het plausibel, dat men om ergens op te reageren zich in socio-cultureel
opzicht niet te ver bij de steen des aanstoots vandaan moet ophouden. Men kan dus
vermoeden, dat het beoogde publiek van de drie genoemde oorspronkelijk
Middelnederlandse werken zich op 'gehoorsafstand' van het grafelijk hof bevonden
heeft, wellicht in dezelfde kring als die waarvoor Assenede zijn Floris ende
Blanchefloer dichtte. Mogen we daar een tegenstelling vermoeden tussen Frans- en
Nederlandstaligen?
Anders ligt het met de 'simplificerende' werken. Met betrekking daartoe zijn er
argumenten aan te voeren voor situering in een minder prominente omgeving, die
zich op enige afstand van het grafelijk hof bevond. De grondteksten van de twee
betrokken Karelromans, Renout en Madelgijs, behoren tot de 'Geste de Doon de
Mayence' oftewel de 'cycle des barons révoltés'. Deze werken hebben de spanning
210 E. VAN DEN BERG
tussen centraal gezag en de adel buiten het hof als thema, waarbij de sympathie bij
de opstandige vazal ligt.
Men moet met het laatste argument evenwel voorzichtig zijn, omdat de Vlaamse
graaf op zijn beurt leenman van de Franse koning was en als zodanig een van de slachtoffers
van diens centraliserende politiek. Verder lijkt zoals reeds vermeld in de
Middelnederlandse bewerking van de Renaut de politieke lading gereduceerd. Maar
het argument van de trivialiserende tendens in de Renout blijft voor de periferie pleiten en
Renout en Madelgijs zijn in het Middelnederlands nog steeds opstandige vazallen.
Ook in de Ferguut is de held van het verhaal iemand uit de buitengewesten.
Bovendien is het opmerkelijk, dat in dit werk de toespelingen op de Perceval zoals
die in de Fergus frequent voorkomen, veelal zijn weggewerkt; in feite is de Fergus een
wereldlijke tegenhanger daarvan. Men lijkt in de oorspronkelijke omgeving van de
Ferguut geen belangstelling te hebben gehad voor discussie met de meer religieus
getinte ridderromans die aan het grafelijk hof bewonderd werden.
Verder zijn er enige dialectgeografische gegevens die uit het centrum, met name
bij Gent vandaan wijzen: zowel Madelgijs als Lantsloot vander Haghedochte zijn waarschijnlijk
gedicht door uit West-Vlaanderen afkomstige auteurs.!6 Met dat laatste
argument moet men echter voorzichtig zijn, omdat dichters ook buiten hun geboortestreek
konden opereren; men denke aan Maerlant en Veldeke. Maar zo kan men
wel het bestaan van twee Vlaamse dertiende-eeuwse vertalingen van de Lance/ot en
prose verklaren: de Lantsloot zou in West-Vlaanderen ontstaan kunnen zijn, de
Lanceloet enige decennia later binnen de sfeer van het grafelijk hof. Een bijkomend
argument voor de laatste lokalisering is, dat zich aan dat hof een Lancelot en prosehandschrift
heeft bevonden dat de grondtekst bevat kan hebben van de vertaling die
in de Lancelotcompilatie is overgeleverd.!7 Als de laatste tenminste inderdaad voor een
Vlaamse opdrachtgever gedicht is; het is immers niet uitgesloten dat ze voor een
Hollander is geschreven.!S De hypothese dat de Lantsloot in een ander milieu ontstaan
is dan de Walewein, spoort overigens met de door Besamusca geopperde mogelijkheid
dat het laatstgenoemde werk niet op het eerste maar op de Oudfranse
Lancelot en prose reageert.!9
Uiteraard zijn er in het dertiende-eeuwse Vlaanderen meer ridderromans tot
stand gekomen dan de hiervoor genoemde, en het zal veel verder onderzoek vergen,
eer die alle in hun oorsprorrkelijk milieu geplaatst zijn. Ik doe enige suggesties.
Zoals Gerritsen heeft aangetoond, heeft de dichter van de fragmentarisch overgeleverde
Wrake van Ragisel zich ingespannen de literaire kwaliteiten van zijn vertaling
ten opzichte van zijn Oudfranse bron te vergroten. Daarbij geeft hij er blijk
van de Perceval goed gelezen te hebben.20 Het komt me voor, dat hij een publiek op
het oog gehad heeft, waaraan al die moeite besteed was. Daarom zie ik dit werk in
eerste instantie eerder in de nabijheid van het hof dan in de periferie van Vlaanderen
gefunctioneerd hebben. Als dit werk tenminste voor een Vlaamse opdrachtgever
geschreven is. Een Brabander is namelijk evenmin ondenkbaar.21
In de grondtekst van de Vlaamse Aiol staat de hoofdpersoon op gespannen voet
met het centrale gezag, i.c. Lodewijk de Vrome. In dat opzicht sluit dit chanson de
geste aan bij de 'epic of revolt'. Maar het maakt geen deel uit van de 'Geste de Doon
de Mayence' zoals de Renaut en de l'viaugis, waarvan de Middelnederlandse versies
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 211
hiervoor in de periferie gelokaliseerd zijn en waarin men tegen Karel de Grote in
verzet komt. Nu heeft Baukje Finet-van der Schaaf erop gewezen, dat in de Vlaamse
Aiol de naam Johane voorkomt waar dat in het Oudfrans niet het geval is en dat dit
als knipoog naar het grafelijk hof geïnterpreteerd kan worden: Johanna van
Constantinopel was van 1205-1244 gravin van Vlaanderen. In deze vertaling is
bovendien de aandacht voor de feodaliteit gereduceerd ten faveure van het godsdienstige
aspect.22 Mogen we hier een toenadering in zien tot de met religieuze
waarden geladen Franstalige literatuur die (zie hiervoor) aan het grafelijk hof circuleerde?
En weerspiegelt in de relatie tussen Aiol en Lodewijk iets van de verhouding
tussen de Vlaamse graaf en diens leenheer, de Franse koning? Tenslotte, de vertaler
verving personages uit zijn Oudfranse bron door epische figuren uit andere verhalen
en voegde een episode toe met gebruikmaking van elders gevonden motieven.
We hebben ook hier dus te maken met een creatieve bewerking.
Karel ende Elegast is moeilijker te plaatsen. Enerzijds is de perifere Elegast de man
door wiens optreden het leven van de koning gered wordt. Maar anderzijds is Karel
wel de hoofdpersoon; bovendien is een religieuze ondertoon in dit werk evident aanwezig.
Toch een 'centraal' werk?
Enigszins vergelijkbaar is het Roelantslied. Ook in dit werk, waarvan de grondtekst
deel uitmaakt van de 'Geste du Roi', spelen de verhoudingen aan het hof een belangrijke
rol, en ook hier vinden we een onmiskenbaar religieuze inslag. De strijd tegen
de heidenen neemt immers een belangrijke plaats in en verder wordt Karel impliciet
aan Jozua gelijkgesteld, ten behoeve van wie ook eens de zon niet onderging. Mogen
we de oorsprong van dit werk eveneens in de omgeving van de graaf zoeken?
Als het voorgaande steek houdt, kunnen er in het dertiende-eeuwse Vlaanderen
dus twee groepen van Karelromans onderscheiden worden. De ene vertoont een
meer of minder duidelijke nadruk op religieuze aspecten en kan dichter bij het grafelijk
hof geplaatst worden; daartoe zouden de Vlaamse Aiol en mogelijk Karel ende
Elegast en het Roelantslied behoren. De andere sluit aan bij de Oudfranse 'cyc1e des
barons révoltés', vertoont trivialiserende trekken en heeft in de periferie zijn oorsprong
gevonden; deze omvat dan Renout van Montalbaen en Madelgijs.
Wellicht kan men ook Gheraert van Viane in de laatste groep onderbrengen; dit
werk sluit inhoudelijk aan bij de 'epic of revolt'. Als argument kan verder aangevoerd
worden, dat het stadje Viane (de 'vertaling' van het Oudfranse aan de Rhöne gelegen
Vi enne) in een uithoek van Vlaanderen ligt, nabij de grens met Brabant en
Henegouwen; bovendien droegen de (vermogende) heren van Viane in de dertiende
en de veertiende eeuw de naam Gérard.23 Verder, er lijkt een relatie te zijn tussen
Gheraert van Viane en de hiervoor in de periferie geplaatste Renout van Montalbaen.
In deze werken komt het door Irene Spijker zo genoemde zwijgmotief voor, dat in
beide gevallen in de Oudfranse traditie ontbreekt: er wordt gezwegen op een moment
dat men dat juist niet zou verwachten. Ook lijken ze in het motief van de 'voetkus'
met elkaar verwant.24
Tenslotte verdient Beuve van Hamtone hier vermelding. Dit werk is een al geruime
tijd voor 1300 vertaald 'chanson d'aventures', een avonturenverhaal met de vorm
van een chanson de geste, waarin de feodale context slechts een ondergeschikte rol
speelt. Volgens Gysseling is de vertaling het werk van een Vlaamse dichter en de
212 E. VAN DEN BERG
(zeer fragmentarisch overgeleverde) codex van de hand van een Oostbrabantse kopiist.25
Ook dit werk lijkt me slecht bij de 'centrale' werken aan te sluiten en zou dus, als het
inderdaad oorspronkelijk Vlaams is, buiten de hofsfeer thuis gehoord kunnen hebben.
De wel zeer gehavend overgeleverde Beerte metten breden voeten laat zich echter
weer eerder in de omgeving van het grafelijk hof plaatsen. In de eerste plaats omdat
dit werk inhoudelijk met Floris ende Blanchefloer is verbonden (de hoofdpersonen
worden de ouders van Beerte), in de tweede plaats omdat de Oudfranse bron ervan
door Adenet Ie Roi voor het grafelijk hof geschreven is, zodat de vertaler zijn grondtekst
als het ware bij de hand gehad kan hebben. Ten derde is de dichter bepaald
geen slaafse vertaler geweest, hij heeft getracht zijn bron te 'verbeteren', zijn verhaal
op een hoger plan te brengen.26 Tenslotte sluit dit werk inhoudelijk aan bij de 'Geste
du Roi'; in dit opzicht is het verwant met het Roelantslied en Karel ende Elegast, die
hiervoor met het nodige voorbehoud ook in de omgeving van het grafelijk hof gelokaliseerd
zijn.
In dit verband verdient ook Van der feesten een proper dinc vermeldingY Vss. 193-
198 van dit gedicht over de vriendschap luiden als volgt:
Alse Partonopeus ende Amadas
Piramus ende oec Florijs,
Athijs ende Porphirias,
Eneas, Triestram ende oec Parijs;
Ende die Ridder metter Mouwen
Machmen wel noemen mede.
In dit tekstgedeelte wordt onder meer verwezen naar Parthonopeus van Bloys, Floris
ende Blanchefloer (Florijs) en de Ridder metter mouwen.28 Op welke Trojeroman met
Parijs gedoeld wordt (Dieuwke van der Poel, die deze passage uitgebreid bespreekt,
denkt aan die van Maerlant) en op welke Eneas-roman (die van Veldeke?), is niet
zeker, maar in ieder geval zijn twee van de genoemde romans uit de groep afkomstig
die hiervoor op gehoorsafstand van het grafelijk hof geplaatst is, terwijl er geen
evident 'perifere' werken genoemd worden. Mogen we dat als een aanwijzing opvatten
dat de dichter van Van der feesten in de omgeving van het grafelijk hof gezocht
moet worden? En zo ja, zouden we op grond van deze passage de Parthonopeus ook
tot de geavanceerde groep mogen rekenen? 29
Uiteraard is dit alles niet meer dan een begin. Nog steeds is slechts een deel van
de dertiende-eeuwse Vlaamse ridderromans hier aan de orde gekomen. Verscheidene
werken zijn buiten zicht gebleven, omdat daarover in dit stadium weinig steekhoudends
gezegd kan worden. En naast ridderromans zijn er in Vlaanderen andere
verhalende werken geschreven, die alle op hun eigen manier inspelen op met name
de hoofse cultuur en die in het kader van deze bijdrage ook om aandacht vragen.
Daarbij valt onder meer te denken aan de Vlaamse Rose, die omstreeks 1300 ontstaan
moet zijn, en aan de waarschijnlijk wat oudere Beatrijs. Dat het laatstgenoemde werk
voor een literair geschoold publiek is gedicht, is genoegzaam door Zemel aangetoond.
30 Dat zou kunnen pleiten voor lokalisering in de omgeving van het centrum.
Zoals Dieuwke van der Poel heeft laten zien, is in de Vlaamse Rose de grondtekst,
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 213
een zuiver allegorisch werk, enigszins omgebogen in de richting van de ridderroman.
Daardoor valt het werk te vergelijken met de Lantsloot vander Haghedochte,
waarvan de dichter eveneens zijn grondtekst aanpaste aan het oude vertrouwde.
Mogen we daarom dit werk ook in de periferie plaatsen?ll
Tenslotte, Van den vos Reynaerde lijkt me vooral als 'anti-hof-roman' bedoeld te
zijn geweest. Zoals Bouwman duidelijk heeft gemaakt, moet dit werk voor een ontwikkeld
publiek geschreven zijn. Het hondje Cortoys, dat door zijn onnozele aanklacht
in het Frans in te dienen de die taal sprekende hofadel belachelijk maakt, zou
daarmee naar een Nederlandstalig publiek gelonkt kunnen hebben, terwijl het
gebrek aan ontwikkeling van Grimbeert, die geen Frans van Latijn kan onderscheiden,
eveneens op subtiele wijze gehekeld lijkt te worden. Dit pleit ervoor dit werk
in dezelfde omgeving als de Walewein en de daarmee verwante werken te plaatsen,
waar eveneens met het hof gepolemiseerd werd en waar men het verschil tussen deze
twee talen zeker gekend zal hebben.l2
Opmerkelijk is, dat binnen de 'centrale' groep juist in (grotendeels) oorspronkelijk
Middelnederlandse werken (van de Reynaert is immers het tweede deel Willems
creatie) afstand lijkt te worden genomen van het grafelijk hof, terwijl de vertaalde
werken daar eerder bij aansluiten. Een aspect van deze tegenstelling zou een verschil
kunnen zijn in de waardering voor de persoon van Walewein. Komt deze er in de
vertaalde Wrake van Ragisel en Lanceloet-Graal slecht van af, in de Walewein en de
Moriaen wordt hij positief getekend; het is zoals reeds vermeld overigens niet zeker
of de eerste twee werken wel in Vlaanderen ontstaan zijn. Wellicht sluiten de laatste
twee aan bij een twaalfde-eeuwse Gentse WalawaynuslWalewein-traditie; de
Reynaert is in ieder geval uit Gent of nabije omgeving afkomstig. Het zou echter
voorbarig zijn op grond hiervan tot het bestaan van twee publieksgroepen in de
'nabijheid' van genoemd hof te concluderen. Daarvoor is het aantal dissidente werken
ook te gering.
Enigszins apart van deze verhalende werken staat De natuurkunde van het geheel al,
een leerdicht dat ca. 1273 in Gent of in de omgeving daarvan, wellicht in de Vier
Ambachten, geschreven is.ll Het is aantrekkelijk weer aan een opdrachtgever in het
ontwikkelde Gentse milieu te denken, waar mogelijk de Reynaert, de Walewein, de
Moriaen en wellicht ook Floris ende Blanchefioer ontstaan zijn.l4
Is het mogelijk iets over de chronologie van de betrokken werken te weten te
komen? Dat de oorspronkelijk Middelnederlandse romans pas na ca. 1250 gedicht
kunnen zijn, heeft Besamusca wel aangetoond.l5 Maar zou de veronderstelde 'perifere'
literatuur, waarvan de hiervoor genoemde vermoedelijke vertegenwoordigers
alle vertalingen zijn, eerder zijn ontstaan dan de 'centrale'? Kan het gegeven dat de
Renout vermoedelijk al in het begin van de dertiende eeuw geschreven is en dat daarbij
tussen het Oudfrans en het Middelnederlands mogelijk een orale tussenfase aangewezen
kan worden, ons verder helpen?l6 Echter, het ongeveer even oude
Roelantslied is evident een schrijftafelprodukt: de plaats van de initialen weerspiegelt
de laissestructuur van de grondtekst,l7 Heeft in de periferie de oraliteit een grotere
rol gespeeld bij het ontstaan van onze Karelromans dan in de omgeving van het grafelijk
hof? Ook hier hebben we voorlopig meer vragen dan antwoorden.
214 E. VAN DEN BERG
De veertiende eeuw
Na ca. 1300 is het in Vlaanderen met de Nederlandstalige literatuur niet afgelopen,
in de veertiende eeuw zijn er in Vlaanderen eveneens werken in de landstaal
geschreven. Ook daarmee heeft Janssens zich in zijn al eerder genoemde monografie
bezig gehouden. Hij komt daar tot de conclusie, dat deze eerder aansluiten bij de
Franse dan bij de Nederlandse ridderromans uit de eeuw daarvoor. Het publiek zou
zich inmiddels de hoofse beschaving eigen hebben gemaakt en toe zijn aan relativering
en nuancering.l8 In die context zouden volgens hem heel goed werken passen
als Flandrijs, Florigout en Seghelijn van Jherusalem.
Nu lijken enerzijds de eerste twee daarvan inhoudelijke relaties te onderhouden
met de dertiende-eeuwse Arturromans die door Besamusca onderzocht zijn. Voor
de Flandrijs is daar, mede in navolging van De Graaf, al door Besamusca zelf op
gewezen: dit werk herinnert op enige plaatsen aan de Walewein en de Yvain. 39 Ook
de Florigout doet soms aan een Arturroman denken. Zo is er sprake van het 'valsche
paradijs', een oord waar men met de meest vreselijke dingen geconfronteerd wordt.
Dat brengt het Arturiaanse 'wout sonder ghenade' zoals dat in de Ridder metter mouwen
te vinden is, in gedachten. Omdat dit motief ook in de Yvain voorkomt, een
werk waarmee de Ridder metter mouwen intertekstueel verbonden is,40 is het overigens
niet bij voorbaat duidelijk, door welk werk de Florigout-dichter eventueel is
geïnspireerd. De dichter van de Seghelijn tenslotte moet een goed voorziene bibliotheek
tot zijn beschikking gehad hebben. Hij heeft gegevens aan allerlei oudere werken
ontleend, onder meer aan hagiografische bronnen en aan diverse graalromans.41
Overigens, ook de Hughe van Bordeeus, die het midden houdt tussen een sprookje,
een avonturenroman en een Karelroman, lijkt elementen overgenomen te hebben
uit oudere Middelnederlandse werken.42 Uiteraard moet de betekenis van al die ontleningen
nader onderzocht worden, waarbij de fragmentarische overlevering de
gebruikelijke problemen zal opleveren. Maar dat er sprake is van intertekstualiteit
tussen deze werken en de dertiende-eeuwse Nederlandstalige ridderromans, lijkt
een veelbelovende hypothese. Anderzijds sluiten ze, zoals Janssens al heeft opgemerkt,
met hun aanwezigheid van een religieuze dimensie, die van de strijd tegen de
Saracenen, aan bij de dertiende-eeuwse Franstalige hofliteratuur. Er valt dus veel
voor te zeggen het oorsprongsveld van Flandrijs, Florigout, Seghelijn en Hughe binnen
de actieradius van het grafelijk hof te zoeken.
De hypothese dat Flandrijs, Florigout, Hughe en Seghelijn inspelen op Nederlandstalige
ridderliteratuur uit de dertiende eeuw, wordt bevestigd door het relatief
hoge percentage epitheta in deze vier romans. Elders heb ik aannemelijk proberen
te maken, dat de betrokken dichters daarmee hun werken in de traditie van de dertiende-
eeuwse, in de geschiedenis gewortelde Karelepiek plaatsten, waarin de strijd
tegen de Saracenen al een belangrijke plaats innam. Het inhoudelijke correlaat van
het frequente gebruik van epitheta in de late epiek zou de gedachte zijn, dat de plicht
van de christenheid tegen de Saracenen te strijden met de val van Acco in 1291 niet
geëindigd was. Alleen lijkt men de historiciteit als basis voor de verhalen in de veertiende
eeuw te hebben losgelaten. En omdat met name de eerste drie romans inhoudelijke
overeenkomsten vertonen met de eveneens fictionele Arturromans, zou men
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 215
hier kunnen spreken van 'gekerstende fictie', waarin de kruistochtgedachte op
eigentijdse wijze wordt uitgedrukt. Zo gezien reageren ze op meer dan een niveau
op de oudere literatuur, zowel op de Nederlands- als op de Franstalige. De betrokken
dichters hebben hun klassieken dus gekend.43
Nu hebben we gezien, dat Janssens' visie op het dertiende-eeuwse Vlaamse
publiek niet zonder meer houdbaar is. Maar het blijft heel goed mogelijk dat in de
veertiende eeuw de literaire smaak van het Franstalige hof en die van de kringen
waarin de door Besamusca onderzochte oorspronkelijk Middelnederlandse romans
ontstaan zijn, zijn samengevallen. Daarmee is echter niet gezegd, dat in die tijd het
Nederlandstalige Vlaamse publiek homogeen is geworden. Het is zeer wel denkbaar,
dat er buiten de milieus waarin de zoëven besproken werken hun oorsprong
gevonden hebben, kringen hebben bestaan waar men aan 'ouderwetse' werken de
voorkeur bleef geven.
In de eerste plaats kan men daarbij denken aan de Madelgijs, een werk dat ook na
zijn ontstaan, ca. 1300 oflater, in West-Vlaanderen populair is gebleven, getuige de
resten van vier (van de tien) handschriften.44 Verder lijkt het me bepaald niet onmogelijk,
dat het oorsprongsveld van een werk als Valentijn ende Nameloes eveneens in
de periferie gezocht moet worden. Dit werk, dat mogelijk terug gaat op een verloren
gegaan chanson de geste Valentin et Ourson,45 maakt althans op de hedendaagse
lezer een weinig diepzinnige indruk. Het vertelt hoe van twee broers de een als ridder
wordt opgevoed, terwijl de ander door een wolvin gezoogd wordt en opgroeit
tot een wilde bosmanj uiteindelijk vinden ze elkaar terug. Ondanks de herkomst van
de stof kan men het amper een Karelroman noemen. Terwijl in een ander laat werk
als de Hughe van Bordeeus problemen binnen de feodale gemeenschap het kader vormen
en het verhaal in gang zetten, lijkt het voorkomen van de Franse koning Pepijn
hier nauwelijks gemotiveerd. In feite hebben we met een avonturenroman te maken
met als centraal thema de gedachte dat bloedverwantschap zich nooit verloochent.46
Het werk vertoont dus wel erg weinig verwantschap met de werken die we hiervoor
als kandidaten voor de veertiende-eeuwse 'hofliteratuur' aangewezen hebben.
Ook het Gentse fragment van de Borchgravinne van Vergi zou het restant van een
werk kunnen zijn dat eerder in de periferie dan nabij het grafelijk hof gepast heeft.
In dit werk wordt een hoofse liefdes conceptie verdedigd die in feite vanuit een veertiende-
eeuws 'centraal' perspectief gezien verouderd is, en er is geen spoor van een
religieus ethos te vinden. Bij de geschiedenis van dit werk is overigens een
Westvlaamse dichter enlof een Westvlaamse kopiist betrokken geweest.47
Een literaire cultuur wordt evenwel niet alleen bepaald door werken die in de desbetreffende
tijd ontstaan, maar ook door oudere werken die dan nog steeds afgeschreven
en (voor-)gelezen worden. In dit verband levert de handschriftelijke overlevering
enige interessante inzichten. Als de ons momenteel ter beschikking staande
gegevens ons niet bedriegen, zijn er namelijk in het westen van het veertiende-eeuwse
Vlaanderen behalve van de al genoemde Madelgijs ook handschriften vervaardigd
van Lantsloot vander Haghedochte, de Vlaamse Rose, de Walewein en Loyhier ende
Malaert. Zoals hiervoor al naar voren is gekomen, betekenden de Lantsloot en deze
Rose al in hun ontstaanstijd, ca. 1250 resp. ca. 1300, niet bepaald een poëticale stap
voorwaarts. De Walewein kan ca. 1350 evenmin meer een modern werk genoemd
216 E. VAN DEN BERG
worden. Tenslotte, Loyhier ende Malaert, een als Karelroman vermomde avonturenroman,
moet ergens na 1300 uit het Oudfrans vertaald zijn. West-Vlaanderen lijkt
dus ook in de veertiende eeuw een gebied geweest te zijn met een eigen literaire cultuur.
Deze lijkt bestaan te hebben uit 'ouderwetse' Brits-Keltische en Frankische
romans, waaronder ook dertiende-eeuwse, en 'pretentieloze' avonturenromans.
Wellicht is het dertiende-eeuwse Westvlaamse Floris ende Blanchefioer-fragment de
voorbode daarvan.48
Mogelijk uit een verschil in 'literaire religiositeit' tussen deze streek en het 'centrum'
zich ook in de plaats die de strijd tegen de Saracenen inneemt. In Flandrijs,
Florigout en SeghelijnvermoedtJanssens zoals gezegd een religieuze grondtoon, die
onder meer zou blijken uit de aanwezigheid van de kruistochtgedachte. In een speelser
context lijkt die me ook in Hughe van Bordeeus aanwijsbaar. De titelheld kan zich
namelijk alleen met zijn leenheer Karel verzoenen door de Saracenen diep te vernederen.
Daardoor maakt de strijd tegen de heidenen het 'middenluik' van het werk
uit, terwijl het feodale stelsel de omlijsting vormt. In het voorgaande is de gedachte
naar voren gekomen, dat in deze werken de aanwezigheid van een relatief hoog percentage
epitheta correspondeert met die van de kruistochtgedachte. Nu lijkt het
erop, dat dit thema in de westelijke periferie minder prominent aanwezig is geweest
dan in het centrum. In Vergi, Lantsloot en Vlaamse Rose ontbreken namelijk de
Saracenen en komen 'derhalve' weinig epitheta voor. De andere veronderstelde
Westvlaamse werken tellen echter wel relatief veel van deze formule-achtige uitdrukkingen.
49 Maar in de Made/gijs ondervindt de ernst van de strijd tegen de
Saracenen ernstige concurrentie van de nadruk op het komische die de vertaler erin
gelegd heeft. Loyhier ende Malaert is zoals gezegd eigenlijk een avonturenroman,
waarin de Saracenen voor de hoofdpersonen vooral een aanleiding zijn om hun dapperheid
te tonen en in Valentijn ende Name/oes neemt de strijd tegen de heidenen een
ondergeschikte plaats in. In de Walewein tenslotte ontbreken de Saracenen totaa1.50
Een religieuze inslag lijkt in de veronderstelde Westvlaamse werken dus te ontbreken
of slechts op de achtergrond aanwezig. Is de strijd tegen de Saracenen daar
eerder een avontuurlijk motief en een modeverschijnsel dan een centraal thema
geweest? En mogen we achter een tegenstelling tussen centrum en westelijke periferie
er een vermoeden tussen de hofadel, waar men religieus getinte ridderlijke
idealen hoog hield, en het stadspatriciaat, de verstedelijkte adel in plaatsen als
Brugge, waar deze door handelsbelangen overschaduwd werden? Heeft mogelijk
met name de burgerlijke component van het genoemde patriciaat de 'ouderwetse'
hoofse romans gerecipieerd om te leren 'hoe het hoorde'? 51 Als we deze inderdaad
in de omgeving van het stedelijk patriciaat mogen lokaliseren, is het overigens niet
verwonderlijk, dat in dezelfde streek eveneens werken gecirculeerd lijken te hebben
waarin de feodale verhoudingen een ondergeschikte plaats innemen, zoals Beuve van
Hantone, Valentijn ende Nameloes en Loyhier ende Malaert, of waarin die kritisch tegemoet
getreden worden, zoals Renout en Madelgijs.
Een kandidaat voor de westelijke periferie is ook Florent ende Durant. Van dit
werk zijn slechts 171 verzen bewaard gebleven, waarin tegen de Saracenen wordt
gevochten. Er is geen Oudfranse paralleltekst overgeleverd, maar het werk moet
getuige het voorkomen van zowel Florent als diens pleegvader Clement verwant zijn
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 217
geweest met Florent et Octavien. Dit Oudfranse 'chanson d' aventures' herinnert in de
verte aan Valentijn ende Nameloes. In beide werken raakt een tweeling enige tijd na
de geboorte gescheiden: wordt in het laatstgenoemde werk een van de broers
gezoogd door een wolvin, in Florent et Octavien wordt de een ontvoerd door een
leeuw, de ander door een aap. Opmerkelijk is daarbij, dat in Florent et Octavien de
(Parijse) burger Clement positief wordt getekend; de feodale thematiek speelt nauwelijks
een rol. Maar helaas hebben we door de fragmentarische overlevering van
Florent ende Durant weinig zicht op de verhouding tussen dit werk en Florent et
Octavien, zodat we niet weten, in hoeverre deze eigenaardigheden ook Florent ende
Durant kenmerkten. Het werk lijkt gedicht te zijn door een Vlaamse dichter, de
kopiist is een West-Vlaming geweest. 52
In het voorgaande is van de 'periferie' vooral West-Vlaanderen aan bod gekomen.
Deze hoeft evenwel niet alleen daar gezocht te worden. Dat ze zich tot in ZuidoostVlaanderen
uitgestrekt kan hebben, is al bij de bespreking van Gheraert van Viane naar
voren gekomen. Mede daarom verdient de op zichzelf te snelle lokalisering van de
oorspronkelijke opdrachtgever van de Ferguut in het in dezelfde streek gelegen
Oudenaarde door Kuiper meer krediet dan Besamusca haar wil geven.53 Omdat een
eventuele Zuidoostvlaamse belangstelling voor Middelnederlandse ridderromans zich
in latere tijd voortgezet kan hebben, lijkt het zinvol ook veertiende-eeuwse afschriften
van oudere werken uit die streek bij het onderzoek te betrekken. Daarbij kan men denken
aan de resten van een handschrift van het Roelantslied, het Moriaen-fragment, dat
volgens Gysseling is geschreven in een mengelmoes van West- en Zuidoostvlaams,
het Haags-Berlijnse Renout-handschrift, waaraan een Noordwest- en een (of twee)
Zuidoostvlaamse hand(en) hebben gewerkt,s4 en mogelijk het Beerte-handschrift.
Opmerkelijk is wel, dat er in die tijd in het verre westen drie Historie van Trojenhandschriften
zijn ontstaan.55 Bovendien zijn er in het betrokken gebied in de veertiende
eeuw, vooral in de eerste helft daarvan, codices met de Spiegel historiael vervaardigd,
waarvan verscheidene van de hand van Brugse kopiisten.56 In wat voor een
omgeving moeten we deze werken lokaliseren? In het milieu van het zoëven genoemde
zich in cultureel opzicht emanciperende stadspatriciaat? In ieder geval heeft men
Maerlants wereldgeschiedenis in zijn geboortestreek gelezen. Dat blijkt uit het Leven
van Sinte Amand, dat ca. 1366 door de Bruggeling Gillis de Wevel gedicht is, die zich
onder meer gebaseerd heeft op de Spiegel historiael. 57 Of het gebruik van zijn naam als
krachtterm in Renout van Montalbaen ook iets met een eventuele (westelijk of algemeen)
Vlaamse populariteit van de betrokken heilige te maken heeft, valt echter nog
slecht te beoordelen; daarvoor moet eerst een grondig onderzoek gedaan worden
naar de spreiding van heiligen in deze functie in ridderromans.
Interessant is, dat hij ook genoemd wordt in Boudewijn van Seborch: 'Vrouwe, ic sal
wel mijn lant / laten bewaert bi St. Amand' .58 Dit werk is een treffend voorbeeld van
de problemen waarvoor de gebrekkige overlevering, hier van ca. 400 verzen, ons stelt.
Het wordt door Janssens in een adem genoemd met Flandrijs etc., op het eerste gezicht
terecht, omdat we hier met de vertaling van een laat chanson de la croisade, Baudouin
de Sebourc, te maken hebben. Voor plaatsing in de omgeving van het grafelijk hof pleit
ook het gegeven dat de dichter kritisch met zijn grondtekst lijkt te zijn omgegaan.
Deze is naar alle waarschijnlijkheid een Vlaming geweest, maar of de Westvlaamse
218 E. VAN DEN BERG
trekken in de overgeleverde fragmenten van hem of van een latere kopiist afkomstig
zijn, kan bij gebrek aan voldoende materiaal niet worden uitgemaakt. Het (eenmaal,
in vs. 258) voorkomen van de zgn. ie die-constructie geeft in dit opzicht ook geen uitsluitsel.
Weliswaar komt deze vooral voor in de hiervoor in de hofsfeer gelokaliseerde
Hughe en Florigout en in de Couehi, maar ook (weer eenmaal) in de mogelijk
perifere Loyhier ende Malaert. 59 Claassens echter kiest op inhoudelijke gronden voor
een Hollandse opdrachtgever: de grondtekst komt uit Henegouwen en in Holland
regeerde in de eerste helft van de veertiende eeuw het Henegouwse huis; verder
wordt er tegen de Friezen gevochten, een typisch Hollands motief.60 Maar naar mijn
mening bewijst dat niet zo veel voor de Middelnederlandse vertaling. Bovendien
wordt er in het Oudfrans (de corresponderende passage is ten onzent niet overgeleverd)
een beroep gedaan op een (overigens fictieve) Vlaamse, i.c. Brugse bron.61
Daarmee zijn we in de Westvlaamse stad beland waar Jan Praet zijn Speghel der
wijsheit schreef. Intrigerend is weer de vraag, in welk milieu we de opdrachtgever van
dit leerdicht, dat vermoedelijk ca. 1350 in Brugge ontstaan is, moeten zoeken. Mogen
we er een voorbode in zien van het in de tweede helft van de veertiende eeuw in
Brugge ontstane Gruuthusehandschrift? In de hoofse liederen uit deze codex heeft
Margreet Rierink immers gemeend stedelijke trekken te kunnen aanwijzen.62 Op
deze manier zou er continuïteit zijn tussen de late westelijk-perifere ridderromans en
de vroege stedelijke lyriek. Maar voorlopig is dit niet meer dan speculatie. Bovendien
komen we met Praets werk buiten het gebied van de verhalende literatuur.
Besluit
Ik vat samen. Bestond er in de dertiende eeuw in Vlaanderen in de sfeer van de ridderlijke
literatuur mogelijk een tegenstelling tussen een ontwikkelde en een eenvoudiger
literatuur, in de veertiende eeuw lijkt die er eerder een tussen modern en ouderwets.
Daarbij betekent 'eenvoudig' trivialisering van de Oudfranse grondtekst of aanpassing
aan een oudere poëtica, 'ontwikkeld' een verfraaiende uitbreiding daarvan of totaal
eigen creatie, uiteraard eventueel met gebruikmaking van elders gevonden motieven.
Misschien is er, getuige de Renout, reeds omstreeks of kort na 1200 een perifere
literatuur ontstaan. Maar het Roelantslied, de Vlaamse Aiol en de Wrake van
Ragisel, die mogelijk tot de oudste 'centrale' werken behoren, dateren naar alle waarschijnlijkheid
eveneens al uit de eerste helft van de dertiende eeuw. Voor de veertiende
eeuw houdt 'modern' discussie in met de oudere literatuur. In de periferie
leest men dan 'ouderwetse' Frankische en hoofse romans en avonturenverhalen.
Gesunkenes Kulturgut? En naar het zich laat aanzien, hebben de kruistochtgedachte
en misschien de feodaliteit althans in de westelijk-perifere ridderlijke literatuur een
kleinere rol gespeeld dan in het centrum.
Maar de hypothese dat Vlaanderen ook in de veertiende eeuw (minstens) twee meer
of minder van elkaar gescheiden Nederlandstalige circuits gekend heeft, is evenmin
zonder problemen. In de lijn van het voorgaande ligt het voor de hand aan te nemen,
dat Flandrijs, Florigout en Seghelijn in de omgeving van het 'culturele centrum' van
Vlaanderen ontstaan zijn. Van Florigout, Hughe van Bordeeus en de Borehgrave van
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 219
Couch i is aangetoond, dat ze een cluster vormen, waardoor de laatste twee werken in
dezelfde omgeving kunnen worden geplaatst.63 De geavanceerde versificatie van
deze drie werken, die gekenmerkt wordt door een gecompliceerde verstrengeling
van verzen en zinnen, kan eveneens aangevoerd worden als argument voor zo'n
lokalisering; door deze verstechniek onderscheiden ze zich van vrijwel alle andere
Vlaamse werken uit die tijd. Ook een subtiliteit als het abc-darium in Florigout en
Couchi lijkt me vooral aan een geletterd publiek besteed.64 Tenslotte, de anti-hoofse
tendens in het laatstgenoemde werk, dat laat zien tot welke absurde consequenties
de hoofse liefde kan leiden, wijst in de veertiende eeuw eerder naar het centrum dan
naar de periferie. Maar van Hughe en mogelijk ook van Flandrijs is, als we mogen
afgaan op de taal van de kopiisten, een Westvlaamse overlevering aanwijsbaar.65
Heeft men ten culturelen plattelande deze werken alleen als verhaal gelezen en allerlei
dubbele bodems gelaten voor wat ze waren? Daarvoor pleit het avontuurlijke
karakter van de Hughe, dat door de vertaler ten opzichte van zijn Oudfranse grondtekst
zelfs versterkt is.66 Of is dat avontuurlijke een karaktertrek van de Vlaamse late
epiek in zijn geheel?
Echter, ook het pad van iemand die afschriften tracht te lokaliseren, gaat niet over
rozen. Zo zijn in de al genoemde Haags-Berlijnse Renout-fragmenten zoals gezegd
handen uit verschillende dialectgebieden te onderscheiden. En aan het handschriftgedeelte
met de volledige Floris ende Blanchefloer hebben twee kopiisten gewerkt, van
wie de één een Zuidoostvlaams en de ander een Hollands gekleurde taal schreef.67
Kennelijk kon men kopiisten buiten hun eigen dialectgebied aantreffen. Dat betekent,
dat zowel bij hen als bij dichters dialectgeografische gegevens niet meer dan
richtingwijzers zijn, die ons soms de verkeerde kant op sturen. Het laatste woord zal
dus door de teksten zelf gesproken moeten worden.
Nader onderzoek naar de Vlaamse ridderromans, zowel de dertiende- als de veertiende-
eeuwse, en hun publiek is dus dringend gewenst. Daarbij zouden de intertekstualiteit
tussen de dertiende-eeuwse en de veertiende-eeuwse 'centrale' romans,
de plaats van de strijd tegen de Saracenen en die van de feodale verhoudingen hoge
prioriteit moeten krijgen.
Adres van de auteur: Brederostraat 57, NL-8023 AP Zwolle
NOTEN
* Dit artikel zou niet geschreven zijn zonder de inspirerende studies van B. Besamusca en].D.
Janssens (zie noot 1, 7 en 8). Dank ben ik verschuldigd aan dezelfde Bart Besamusca, aan
Geert Claassens en aan Irene Spijker, die commentaar op vorige versies leverden en me daarmee
wezenlijk verder geholpen hebben.
1 De gegevens uit deze alinea zijn ontleend aan B. Besamusca: 'De Vlaamse opdrachtgevers
van Middelnederlandse literatuur: een literair-historisch probleem'. In: Ntg 84 (1991), p.
150-162. V gl. ook].D. Janssens: 'De "Vlaamse" achtergronden van de Lancelotcompilatie'. In:
De ongevalliche Lanceloet. Studies over de 'Lancelotcompilatie'. [Red.] B. Besamusca en F.
Brandsma. Hilversum, 1992, p. 21-43, i.c. p. 42-43.
220 E. VAN DEN BERG
2 Zie I. Spijker: Aymijns kinderen hoog te paard. Een studie over 'Renout van Montalbaen' en de
Franse 'Renaut'-traditie. Hilversum, 1990, p. 252 resp. 238.
3 Zie B.W.Th. Duijvestijn: 'Elegast, Madelgijs en Obroen: bovennatuurlijke wezens in
een feodale wereld'. In: De epische wereld. [Red.] E. van den Berg en B. Besamusca.
Muiderberg, 1992, p. 99-112.
4 Zie F.P. van Oostrom: Lantsloot vander Haghedochte. Onderzoekingen over een
Middelnederlandse bewerking van de Lancelot en prose. Amsterdam/OxfordlN ew Y ork, 1981,
hoofdstuk 4.
5 Zie R.M.T. Zemel: Op zoek naar Galiene. Over de Oudfranse 'Fergus' en de Middelnederlandse
'Ferguut'. Dl. I (Amsterdam, 1991), hoofdstuk 4.
6 Zie Diederic van Assenede: Floris ende Blanchefloer. [Ed.].].J. Mak. 4e dr. Den Haag,
1980, vss. 24-28.
7 Zie ].D. ]anssens: Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van Middelnederlandse
ridderromans. Leuven/Amersfoort, 1988, p. 169-173.
8 Zie B. Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen. Intertekstualiteit in drie
Middelnederlandse Arturromans. Hilversum, 1993.
9 Zie B. Besamusca: [recensie van] R.M.T. Zemel: Op zoek naar Galiene. Over de Oudfranse
'Fergus' en de Middelnederlandse 'Ferguut'. Dl. I (Amsterdam, 1991). In: Ntg 85 (1992), p. 259-
264, i.c. p. 264.
10 Zie W.P. Gerritsen: 'Vertalingen van Oudfranse litteraire werken in het Middelnederlands'.
In: Franse literatuur van de middeleeuwen. [Red.] R.E.v. Stuip. Muiderberg, 1988, p. 184-
207, i.c. p. 195-200.
11 Zie ]anssens: 'De "Vlaamse" achtergronden' (n. 1), p. 27 -28.
12 Zie W.P. Gerritsen: 'Walewein van Melle (anno 1118) en de Oudnederlandse
Arturliteratuur'. In: Naamkunde 16 (1984), p. 115-134.
IJ Zie I. Spijker: 'L'attitude à l'égard de Charlemagne dans Ie Renoutvan Montalbaen'. In:
Au carrefour des routes de l'Europe: la chanson de geste. Xe Congrès International de la Société
Rencesvals pour l'étude des épopées romanes. Strassbourg, 198 S. Aix-en-Provence, 1987, dl. II, p. 999-
1016, i.c. p, 1007.
14 Zie D. Lambrechts en]. van Rompaey: 'De staatsinstellingen in het Zuiden van de 11de
tot de 14de eeuw'. In: Algemene Geschiedenis der Nederlanden. Dl. UI. [Red]. D.P. Blok e.a.
(Bussum, 1983), p. 77-134, i.c. p. 84-85.
15 Zie noot 7.
16 Zie H. Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse ridderepiek. Een codicologische
beschrijving. Deventer, 1988. Dl. I, p. 127 resp. p. 94.
17 Zie Gerritsen: 'Vertalingen van Oudfranse litteraire werken in het Middelnederlands'
(n. 10), p. 191.
18 Zie F.P. van Oostrom: 'Maecenaat en Middelnederlandse letterkunde'. In: Hoofsheid en
devotie in de Middeleeuwse maatschappij. [Red.] ].D.]anssens. Brussel, 1982, p. 21-40, i.c. p. 37-
38, waar voor een Hollandse opdrachtgever geopteerd wordt, en]anssens: 'De "Vlaamse"
achtergronden' (n. 1), p. 34-35, die aan een Vlaamse opdrachtgever vasthoudt. In De waarde
van het boek (Amsterdam, 1994, p. 9) betoogt Van Oostrom overigens, dat het voorkomen van
parallelvertalingen in het Middelnederlands veelal verklaard moet worden uit de beperkte
actieradius van de betrokken werken. Niet zelden zal een auteur niet geweten hebben dat er
van het door hem te vertalen werk al een Middelnederlandse versie bestond.
19 Zie Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen (n. 8), p. 36-38.
20 Zie W.P. Gerritsen: Die Wrake van Ragisel. Onderzoekingen over de Middelnederlandse
bewerkingen van de Vengeance Raguidel, gevolgd door een uitgave van de Wrake-teksten, Assen,
1963. Dl. I, hoofdstuk 2. Voor de knipoog naar de Perceval zie p. 143-145.
21 M. Gysseling: Corpus van Middelnederlandse teksten (tot en met het jaar 1300). Reeks II,
DU. Literaire fragmenten (Leiden, 1980), p. 523 zoekt de bakermat van de dichter in de
Denderstreek. E. van den Berg: Middelnederlandse versbouw en syntaxis. Ontwikkelingen in de
versifikatie van verhalende pozie ca. 1200-ca. 1400. Utrecht, 1983, p. 207-208 acht een Brabantse
opdrachtgever niet uitgesloten. De dertiende-eeuwse codex waarvan wij de resten bezitten, is
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 221
volgens Gysseling uit de omgeving van het Brabantse Mechelen afkomstig. Het eveneens
fragmentarisch overgeleverde veertiende-eeuwse handschrift is weer Vlaams; zie Kienhorst:
De handschriften (n. 16), p. 224.
22 Zie B. Finet-van der Schaaf: Etude comparée d' 'Aio!', chanson de geste du XIIme siècle, et des
fragments d' 'Aiol' en moyen-néerlandais, Parijs, 1987. Université de Paris-Sorbonne Paris IV,
thèse du 3me cycle.
2l Zie 1. Spijker: 'Girart de Vienne'. In: Van Aiol tot de Zwaanridder. Personages uit de middeleeuwse
verhaalkunst en hun voortleven in literatuur, theater en beeldende kunst. [Red.] W.P.
Gerritsen en A.G. van Melle. Nijmegen, 1993, p. 144-147, i.c. p. 147.
24 Zie I. Spijker: 'Een poging tot lokalisering van de Middelnederlandse Gheraert.van Viane
in de internationale Girart de Vienne-traditie'. In: Ntg 76 (1983), p. 97-108, i.c. p. 108.
25 Gysseling: Corpus van Middelnederlandse teksten (n. 21), p. 348.
26 Dat de Middelnederlandse Beerte teruggaat op Berte as grans piés van Adenet, wordt aannemelijk
gemaakt door B. Besamusca en A. van Gijsen: 'Beerte en Adenet. Over een
Middelnederlandse Karelroman en zijn bron'. In: Cultuurhistorische caleidoscoop aangeboden aan
prof dr. Willy L. Braekman. [Red.] C. de Backer. Gent, 1992, p. 39-59. Ze hebben eveneens
geconstateerd, dat de Middelnederlandse dichter creatief vertaald heeft: hij heeft onder meer
enige gegevens uit de tekst van Adenet veel uitvoeriger toegelicht of gemotiveerd en een
onlogische plaats gecorrigeerd. Bij een plaatsing in een Vlaams milieu moet echter weer een
grote slag om de arm gehouden worden. Wel lijken de rijmen naar Oost-Vlaanderen te wijzen:
enerzijds westelijke vormen als paert:waert (35 -36), hof:of (14 7 -48), varen:riddaren (22 3-
24), blencejluere:ure (383-84), anderzijds meer oostelijke, maar in het rijm niet exclusief
Brabantse: becant:genant (21-22,55-56), verneme:heme (201-2), woude:soude (322-23), vercracht:
bedacht (155-56). 'Gemengd' is 371:372, brocht (westelijk):bedocht (beducht, oostelijk).
Voor een beoordeling van deze rijmen zie E. van den Berg en A. Berteloot: 'Taalgeografische
variabelen in Middelnederlandse rijmen'. In: Vl'vIA 1991, p. 238-273, en verder E. van den
Berg: 'Over het lokaliseren van Middelnederlandse rijmteksten'. In: Vl'vIA 1986, p. 305-322.
Op een westelijke grondtekst wijzen buiten het rijm wilde (7), bet (42,92), broch-se/te (50,199,
200), oft (en niet het Zuidoostvlaams-Brabantse ocht, 64), clene (82). Buiten het rijm vinden we
een aantal oostelijke vormen: ic ben (en niet het westelijke bem, 26), kinnic (30), ei voor
Oudgermaans ai (leide etc., 6, 51,208,211,264), vormen van selen (60, 103,207,401), op (37,
402,407) en ridder (149,218,224). Al deze vormen zijn echter ook Zuidoostvlaams. (Voor de
beoordeling van deze gegevens zie A. Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas van het dertiendeeeuwse
Middelnederlands. Gent, 1984. 2 dIn. en M. Mooijaart: Atlas van vroegmiddelnederlandse
taalvarianten. Utrecht, 1992.) Dat geldt niet voor peert, peerde (1, 405); in het langzaam ter
beschikking komende VU-onderzoeksprogramma Vulet 88/9, dat een veertiende-eeuwse
pendant van het Corpus van Middelnederlandse teksten van M. Gysseling vormt, komt de ee in
'paard' niet in Vlaanderen voor, daar vindt men slechts a-klanken, terwijl er geen gegevens
voor Brabant zijn (met dank aan Bert de Haar, die deze gegevens verzamelde). In de dertiende
eeuw is de e-spelling slechts eenmaal aangetroffen, in Brussel, terwijl in het Zuidbrabantse
St. Pieters-Leeuw evenals in Vlaanderen de a is te vinden. Dit gegeven lijkt me echter een te
wankele basis om tot Brabant te besluiten, omdat typisch Brabantse kenmerken als gepalataliseerde
oe (brueder etc.) niet voorkomen). We kunnen daarom niet verder komen dan dat de
dichter mogelijk uit Oost-Vlaanderen afkomstig is en de kopiist wellicht uit ZuidoostVlaanderen
of het uiterste westen van Brabant.
27 Zie Van der feesten een proper dinc. Temperamentvolle vriendschap tussen hof en hemel. [Ed.]
H. Vekeman. Nijmegen, 1981.
28 Zie D.E. van der Poel: De Vlaamse 'Rose' en 'Die Rose'vanHeinric. Hilversum, 1989, p. 216-
217.
29 De andere werken die de auteur hier op het oog heeft, zijn moeilijker te traceren. Van een
Middelnederlands verhaal over Tristan en Isolde is niet meer dan een oostelijk
(Nederfrankisch) fragment bekend, van de Oudfranse romans Amadas et Y doine en Athis et
Prophilias is geen Middelnederlandse vertaling overgeleverd. Als die er ook niet geweest zijn en
op de Oudfranse werken gedoeld wordt, wijst ook dat erop, dat de dichter van Van der feesten
222 E. VAN DEN BERG
eerder in de omgeving van het grafelijk hof dan in een 'plattelands milieu' gezocht moet worden,
waar men immers toespelingen op Franstalige werken minder snel begrepen zal hebben.
Als het vermoeden dat hij Veldekes werk gekend heeft, juist is, moet echter mijns inziens de
mogelijkheid dat naar de Tristrantvan Eilhart von Oberge en naar Athis und Prophilias van een
anonieme dichter (uit Thüringen? zie J. Bumke: Geschichte der deutschen Literatur im hohen
Mittelalter. München, 1990, p. 146) verwezen wordt, niet bij voorbaat uitgesloten worden. Hij
is dan immers op de hoogte geweest van oostelijker literatuur. Ook in dit geval komt eerder
iemand uit de omgeving van het grafelijk hof in aanmerking dan een auteur die voor bijv. een
pair dichtte.
30 Zie R.MT. Zemel: 'De hoofse wereld in de Beatrijs'. In: Spektator 12 (1982/83), p. 329-344.
31 Zie Van der Poel: De Vlaamse 'Rose' en 'Die Rose' van Heinric (n. 28), par. 7.1.
32 Vgl. A.Th. Bouwman: 'Reinaert' en 'Renart'. Het dierenepos 'Van den vos Reynaerde' vergeleken
met de Oudfranse 'Roman de Renart'. Amsterdam, 1991, p. 421-427. Hij suggereert het
milieu van de Dampierres, die omstreeks 1260, de vermoedelijke ontstaanstijd van de Reynaert,
in Vlaanderen aan de macht waren; de snelle verbreiding van dit werk door de zuidelijke
Nederlanden zou wellicht verklaard kunnen worden door de betrekkingen die zij met de adel
uit GeldernlKleef en Nederlands Limburg onderhielden. Omdat ik in dit werk vooral een
polemiek met het hof zie, acht ik die mogelijkheid voorshands echter minder waarschijnlijk.
33 Zie De natuurkunde van het geheelal. Een 13e-eeuws middelnederlands leerdicht. [Ed.] R.
]ansen-Sieben. Brussel, 1968. 2 din, p. 55-66.
34 Opmerkelijk is in dit verband de passage in Floris ende Blanchefioer waarin een kostbaar
reliëf beschreven wordt dat de entree van een paleis te Babylon opsiert (ed.].]. Mak (n. 6), vss.
3386-3402); deze beschrijving ontbreekt in het Oudfrans. Zoals J.H. Winkelman: 'Het
Ptolemeïsch wereldstelsel op een reliëf in de Middelnederlandse Floris ende Blanchefioer van
Diederic van Assenede' . In: Ntg 74 (1981), p. 101-120 heeft geconstateerd, ligt er hetzelfde
wereldbeeld aan ten grondslag als aan De natuurkunde van het geheelal. Hij maakt echter aannemelijk,
dat de Oudfranse traditie van dit werk de betrokken passage oorspronkelijk wel
gekend heeft, maar dat ze daarin verloren is gegaan. Hoewel beide werken naar alle waarschijnlijkheid
in dezelfde tijd in hetzelfde milieu ontstaan zijn, de auteurs lijken zelfs uit
dezelfde streek afkomstig, is een rechtstreeks verband dus niet aantoonbaar.
35 Zie Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen (n. 8), p. 33 -39.
36 Vgl. Spijker: Aymijns kinderen hoog te paard (n. 2), par. 7.4.
37 Zie H. van Dijk: Het Roelantslied. Studie over de Middelnederlandse vertaling van het
'Chanson de Roland', gevolgd door een diplomatische uitgave van de overgeleverde teksten. Utrecht,
1981. 2 din., p. 199.
38 Zie ]anssens: Dichter en publiek (n. 7), p. 169-173.
39 Zie Besamusca: Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen (n. 8), p. 196-197.
40 Ibidem, p. 146-151.
41 Zie] anssens: Dichter en publiek (n. 7), par. 2.3.
42 Zie M. Lens: 'Huon de Bordeaux'. In: Van Aiol tot de Zwaanridder (n. 23), p. 178-182.
43 Zie E. van den Berg: 'De ridderliteratuur in het l4e-eeuwse Vlaanderen: epos of
roman?'. In: Queeste 1 (1994), p. 126-l38.
44 Zie Made/gijs. De Middelnederlandse fragmenten en de overeenkomstige Hoogduitse verzen.
Ingeleid en uitgegeven door B.W.Th. Duijvestijn. Brussel, 1989.
45 Zie F. Suard: La chanson de geste. Paris, 1993, p. 16.
-+6 Zie A. Quak: 'Valentijn & Nameloos'. In: Van Aiol tot de Zwaanridder(n. 23), p. 338-340.
-+7 Zoals Ria ]ansen-Sieben in haar uitgave (Utrecht, 1985, p. 17) vermeldt, noemt
Bouwstoffen van het MNW dit fragment Oostvlaams, waarschijnlijk op grond van au-spellingen
in woorden als getrauwe (vs. 52 etc., maar vrouwe (98 etc.»; deze vormen zijn ca. 1360, de
ontstaanstijd van dit handschrift, in Brugge echter ook populair (dit gegeven dank ik aan prof.
dr. P.Th. van Reenen, die het eigenhandig uit Vulet 88/9 tevoorschijn toverde). Zelf is
]ansen-Sieben van mening dat het Westvlaams is, dit vanwege een overvloed aan westelijke
vormen zoals caem (66 etc.), ei-spellingen voor ee als in steide (173 etc.) en rlldder (33 etc.).
Voor deze opvatting pleit ook, dat uit dezelfde codex afkomstige gedeelten van Maerlants
RIDDEREPIEK IN VLAANDEREN: VAN CENTRUM TOT PERIFERIE 223
Spiegel historiael even westelijk zijn (met dank aanjos Biemans, die me hierop attent maakte).
Er is echter ook een spoor van een oostelijker hand. Terwijl we namelijk in het rijm een
typisch westelijk verschijnsel vinden, dure:sure (deur:zuur, een eu: uu-rijm, vss. 256-257), staat
daarbuiten in plaats van dure (één keer, in vs. 263) het algemene dore; buiten het rijm wordt
overigens ook het voorzetsel 'door' eenmaal (in 'vs. 37) als dure gespeld. Wellicht mogen we
dit verschijnsel toeschrijven aan een stadium tussen dichter en handschrift. Mogelijk ligt hier
ook de verklaring voor de afwisseling van (westelijk) -hede en (oostelijk) -heide hoewel ei in het
westen niet onbekend is. In ieder geval heeft er minstens een Westvlaamse laag in deze codex
gezeten en dat past met alle voorbehoud weer goed in het hier ontwikkelde beeld. Voor de
mogelijkheid dat in bepaalde gevallen een stadium tussen dat van de dichter en dat van de
kopiist aangewezen kan worden, zie E. van den Berg (i.s.m. A. Berteloot): 'Van dichter tot
kopiist: een dialectgeografisch onderzoek'. In: TNTL 110 (1994), p. 34-54.
48 Voor de gegevens met betrekking tot de lokalisering van de handschriften zie Kienhorst:
De handschriften (n. 16). Voor de Vlaamse Rose zie: De fragmenten van de Tweede Rose. [Ed.] K.
Heeroma. Zwolle, 1948, p. 36-60. De rijmen van Loyhier ende Malaert zijn ook eerder Westdan
Oostvlaams. Zo gebruikt de dichter uitsluitend wel en geen wale (Ml18, 132 etc.), gedochte
(M47), bet (M134) en laat hij eu rijmen op uu (dure (=deure):aventure, B106-107); oostelijker
vormen ontbreken; zie K. Iwema: 'De Middelnederlandse fragmenten van Loyhier ende
Malaert. Een bronnenuitgave'. In: LB 75 (1986), p. 433-494. Maar zoals zo vaak is het materiaal
schaars en lokalisering van de opdrachtgever van een dichter op grond van de rijmen is
problematisch. Voor de beoordeling daarvan zie Van den Berg & Berteloot: 'Taalgeografische
variabelen in Middelnederlandse rijmen' (n. 26). De Middelnederlandse Loyhier gaat
terug op een Oudfrans chanson de geste Lohier et Malart; in 1985 heeft men een handschriftfragment
als restant van het laatste werk weten te identificeren, zie Suard: La chanson de geste
(n. 45), p. 16.
49 Voor het voorkomen van epitheta zie E. van den Berg: 'Van wiganten, onvervaerde helden
en fiere ridders. Epithetische persoonsaanduidingen in de Middelnederlandse ridderepiek'.
In: Ntg 81 (1988), p. 97-110.
50 Omdat in de Walewein het relatief hoge percentage epitheta niet correspondeert met het
voorkomen van te bestrijden Saracenen, kan men zich afvragen, wat dit werk dan wel verbindt
met de Karelepiek. Een mogelijkheid is, dat het Andere Wereld-achtige rijk van koning
Assentijn in Endi de plaats van de heidenen inneemt.
51 Dat werken als de Ftorigout een religieuze lading hebben, betekent niet dat ze in dat
opzicht op één lijn gesteld kunnen worden met oudere Karelromans als het Roelantstied.
G.H.M. Claassens heeft in De Middelnederlandse kruisvaartromans. Amsterdam, 1993, hoofdstuk
5 betoogd, dat in het kruisvaartcomplex de strijd tegen de Saracenen zich van centraal
thema tot literair decor ontwikkeld heeft. Het ziet ernaar uit, dat zich binnen het complex van
Karelepiek en late epiek een overeenkomstige ontwikkeling heeft voltrokken. Maar ook als
dat zo is, houdt het motief van de strijd tegen de heidenen zijn religieuze ondertoon, en als
de hier ontwikkelde hypothese juist is, is die binnen de actieradius van het grafelijk hof veel
sterker aanwezig geweest dan daarbuiten.
52 Zie P. Gorissen: 'Florent ende Durant'. In VMA 1972: 349-391. Dat de kopiist uit WestVlaanderen
afkomstig was, blijkt uit zijn gebruik van redder (ridder) en cam (kwam), vgl.
Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas (n. 26), kaart 48 resp. 147.
53 Zie W. Kuiper: Die riddere metten witten scilde, Amsterdam, 1989, p. 68-69; daartegen
Besamusca: 'De Vlaamse opdrachtgevers' (n. 1) .
.\4 Zie Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 182, 144 en E. van den Berg: [recensie] van H.
Kienhorst: De handschriften van de Middelnederlandse riddelpiek. Deventer, 1988. 2 din. In:
TNTL 106 (1990): p. 66-75.
55 Zie Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 196-210. Maar vooral de veertiende-eeuwse
lokaliseringen zullen aan de resultaten van het in noot 26 genoemde onderzoeksprogramma
Corpusgebaseerde Woordanalyse Vulet 88/9 hertoetst moeten worden, omdat het niet bij
voorbaat vast staat, dat de dertiende-eeuwse gegevens van het Corpus-Gysseling ook voor de
veertiende eeuw geldig zijn. Zie Van den Berg i.s.m. Berteloot: 'Van dichter tot kopiist (n. 47).
224 E. VAN DEN BERG
56 Zie de binnen afzienbare tijd verschijnende dissertatie van ].A.A.M. Biemans, die de
overlevering van Maerlants Spiegel historiael als onderwerp heeft.
57 Zie W. Verbeke: 'Gregorius de Grote in de Spiegel historiaelvanJacob van Maerlant'. In:
Pascua Mediaevalia. Studies voor Prof Dr. ].M. De Smet. [Red.] R. Lievens, E. Van Mingroot
en W. Verbeke. Leuven, 1983, p. 369-382, i.c. p. 378-379.
58 Zie Claassens: De Middelnederlandse kruisvaartromans (n. 51), p. 209, vss. 237-238.
59 In deze constructie wordt in een hoofdzin een voornaamwoord gevolgd door het 'steunpronomen'
die. Zie H. Kienhorst en]. Tersteeg in hun te verschijnen publikatie van nog
onuitgegeven fragmenten van Hughe van Bordeeus.
60 Zie Claassens: De Middelnederlandse kruisvaartromans (n. 51), par. 3J.
61 Ibidem, p. 385. Claassens lokaliseert overigens de samenvoeging van Godevaerts
Kintshede en de Roman van Antiochie' in één handschrift, waarvan enige restanten overgeleverd
zijn, op inhoudelijke gronden in Brabant (zie p. 116-123): het eerstgenoemde werk gaat over
Godfried van Bouillon, de nazaat van de Zwaanridder, voor wie Brabantse interesse aantoonbaar
is. Maar de schaarse gegevens lijken erop te wijzen dat de vertaler een Vlaming is geweest,
de taal van de kopiist van de bewaard gebleven fragmenten is vrijwel zeker Westvlaams.
Bovendien spelen de Vlamingen in de grondtekst van het tweede werk, de Roman d'Antioche,
een belangrijke rol en er is geen reden om aan te nemen dat dit in het Middelnederlands anders
is geweest. Daarom ben ik geneigd in ieder geval de betrokken veertiende-eeuwse codex binnen
de sfeer van het grafelijk hof te lokaliseren.
62 Zie M. Rierink: 'De missing link: het Gruuthuseliedboek als schakel tussen het hoofse
lied en rederijkerskunst'. In H. Pleij e.a.: Op belofte van profijt. Stadsliteratuur en burgermoraal
in de Nederlandse letterkunde van de Middeleeuwen. Amsterdam, 1991, p. 135-150.
63 Zie Van den Berg: 'De ridderliteratuur in het 14e-eeuwse Vlaanderen: epos of roman?'
(n.43).
64 Zie (op gezag van]. Tersteeg) W. Kuiper: 'Lombarden, paragraaf- en semiparagraaftekens
in Middelnederlandse epische teksten'. In: Spektator 10 (1980/81): p. 50-85, i.c. p.71-72.
65 Zie weer Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 43 resp. p. 72, p. 73 en p. 74.
66 Zie M. Lens: 'Huge van Bordeeus, un roman d'aventures du cycle de Charlemagne'. In:
Charlemagne in the North. Proceedings of the Twelfth International Conference of the Société
Rencesvals, Edinburgh 4th to llth August 1991. [Ed.] Ph.E. Bennet, A.E. Cobby and G.A.
Runnals. London, 1993, p. 53-63, i.c. p. 60.
67 Vgl. Kienhorst: De handschriften (n. 16), p. 55 (citaat van Obbema): 'oorspronkelijk
mogelijk één hand, later ten dele door een tweede herschreven'. Zo vond ik in vs. 1-600 (Ed.
].J. Mak, n. 6) 14x iclhi sal, 4x onderschikkend ocht en 2x bat (beter) tegenover Ix iclhi sel en
3x of In vssJ 300-3900 daarentegen trof ik Ix sal aan tegenover 7x sel, Ix of en Ix bet. De kans
op deze verdeling is kleiner dan 1 %, het verschil is dus significant. Vgl. ook P.e.
Paardekooper: 'Het Vlaamse /zul en 'zij' enz.: stervend en springlevend'. In: LB 80 (1991), p.
15-42, i.C. p. 24. Deze heeft echter slechts één kopiist, een Hollander, 'gezien', die hij dan wel
een wisselvallig gedrag toeschrijft. Enigszins ten onrechte dus, maar de respectievelijke aandelen
van beide kopiisten verdienen wel een nader onderzoek. Voor de verantwoording van
de gehanteerde criteria zie Berteloot: Bijdrage tot een klankatlas (n. 26).
René Veenman
Arlon op de dolfijn en het titelblad van de
Hert-spiegel
Abstract - In this article it is shown that the epigram about Arion sitting on the
dolphin on the title page ofH.L. Spiegel's Hert-spiegel, is based on an emblem by
Alciato. Subsequently it is suggested that the title page of the posthumously printed
editions (1614 and 1615), with its emblematic combination of epigram and
picture, was designed by Spiegel himself to give the purport of the whole poetic
work in miniature.
In zijn recente editie van Hendrick Laurensz. Spiegels Hert-spiegel bespreekt dr. F.
Veenstra de verzen over Arion en de dolfijn. Deze verzen komen voor in het zevende
boek van de Hert-spiegel, 'Euterpe' genaamd.' Spiegel maakt in dit boek een wandeling
langs de Amstel en wordt aangelokt door 'een zoet gheluyt' dat uit het buitenhuis
Ruyschestein klinkt. Binnengekomen ziet hij Euterpe op een orgel spelen waarop een
voorstelling van Arion op de dolfijn is afgebeeld. Op Spiegels binnenkomen staakt de
muze haar spel en zingt Spiegel toe:
In t'midden vande zee, en schrijlingh op een vis,
daar t'naaste schip te vijand geen lijf-bergingh is
gerust, en vroolijk wel vernoeght te zinghen meughen
die moett vast van gemoett in Godt, in deuchd verheughen.
(Hert-spiegel VII, 79-82)
Deze vier verzen zijn van extra groot belang, omdat ze ook het titelblad van de Hertspiegel
sieren, waarop ze bovendien vergezeld gaan van een vignet waarop Arion met
zijn citer zittend op een dolfijn is afgebeeld.
In zijn commentaar op de Arion-passage haalt Veenstra Herodotus aan als bron
voor het Arion-verhaal. Hier volgt de betreffende passage nog eens: 2
Men vertelt van deze Arion, dat hij een groot deel van zijn leven doorbracht aan het hof
van Periander. Eens kreeg hij lust een reis te maken naar Italië en Sicilië en nadat hij
daar veel geld had verdiend, wilde hij weer terug naar Korinthe. Hij vertrok uit de haven
van Tarente en omdat hij in Korinthiërs het meest vertrouwen stelde, had hij een schip
met Korinthische bemanning gehuurd. Maar toen ze in volle zee waren, smeedde de
bemanning het plan Arion over boord te gooien en zich van zijn geld meester te maken.
Deze kreeg de lucht ervan en smeekte hun zijn leven te sparen, terwijl hij hun al zijn
geld bood. Hij kon hen echter daarmee niet tot andere gedachten brengen en zij gaven
hem de keus óf zichzelf te doden, zodat hij aan land begraven kon worden, óf onmiddellijk
overboord te springen. In uiterste nood, aangezien zij vastbesloten schenen te
zijn, smeekte Arion hem toe te staan nog één keer in vol ornaat staande op de roeibanken
te zingen; hij beloofde zich daarna terstond te zullen doden. De matrozen vonden
het een prachtig denkbeeld, dat zij de beste zanger van de wereld zouden horen en trok-
TNTL 111 (1995) 225-229
226 R. VEENMAN
ken zich van de achtersteven terug naar het midden. Arion trok zijn staatsiegewaad aan,
nam zijn citer, klom op de roeibanken en hief daar een tenor-aria aan; nadat hij die ten
einde gezongen had, sprong hij met kleren en citer en al in zee. (Historiae I, 23-24)
Veenstra maakt terecht de kanttekening dat de mogelijkheid blijft dat Spiegel het verhaal
zoals hij het geeft, aan een andere bron ontleend heeft. Eerder heeft Veenstra zelf
al op een ander werk gewezen waar Spiegel het Arion-verhaal uit geput kan hebben:
in zijn dissertatie uit 1946 Bijdrage tot de kennis van de invloeden op Hooft noemde hij het
achtste van de Marini Dialogi (Zeegodengesprekken) van Lucianus als mogelijke inspiratiebron.
J
Het noemen van Herodotus of Lucianus is echter tamelijk willekeurig, omdat het
verhaal van Arion en de dolfijn in de oudheid algemeen bekend was en bij nog wel
meer auteurs gelezen kan worden dan deze twee.4 Ovidius vertelt het in zijn Fasti
(Kalender) II, 83-118,5 Plutarchus in zijn Septem Sapientium Convivium (Gastmaal van
de zeven wijzen) 18,6 Aulus Gellius nam het van Herodotus over in zijn Noctes Atticae
(Attische nachten) XVI, 19,7 Hyginus nam het op in zijn Fabulae (Fabels) 1948 en in de
Anthologia Graeca (Griekse Anthologie) zijn er twee gedichten van Bianor over het
onderwerp: IX, 308 en XVI, 276.9
Toch is het wel mogelijk specifieker te zijn over het voorbeeld van Spiegel en daar
reikt Veenstra zelf eigenlijk al een bee~e de sleutel voor aan als hij in zijn commentaar
op Spiegels versregels schrijft: 'Opmerkelijk is dat Spiegel het verandert, mooier
maakt, zou men kunnen zeggen. Hij laat Arion zingen op de dolfijn, bij Herodotus
gebeurt dat op het schip.' Er is echter ook een antieke bron die dit detail vermeldt:
Ovidius voegde het ter verfraaiing aan het verhaal toe in zijn Fasti:
Ille sedens citharamque tenet, pretiumque vehendi,
Cantat et aequoreas carmine muleet aquas.(Fasti Il, 115-6)
Zittend houdt hij zijn citer vast en als vergoeding voor de tocht zingt hij en streelt het
zeewater met zijn lied.
We zijn nu warm, maar toch was ook Ovidius niet de directe bron van Spiegel. Er
bestaat namelijk een gedichtje waarin het detail van Arion die zingt op de dolfijn van
Ovidius werd overgenomen en verder uitgewerkt, een epigram van de Italiaan
Andrea Alciato (1492-1550):10
Delphini insidens vada caerula sulcat Arion,
Hocque aures mulcet, frenat et ora sono.
Quam sit avari hominis, non tam mens dira ferarum est,
Quique viris rapimur, piscibus eripimur.
Op de dolfijn gezeten doorklieft Arion de blauwe zee
en streelt hem de oren en beteugelt zijn mond met zijn lied.
Zo slecht als de aard van een gierig mens, is niet die der dieren
en door mensen beroofd worden we door de vissen gered.
In Alciato's epigram zijn overigens niet alleen Ovidius' verzen verwerkt (waarbij vooral
het overnemen van 'mulcere' opvalt), maar zijn ook de al eerder genoemde epigrammen
van Bianor uit de Anthologia Graeca benut. De laatste regel van Alciato's gedicht is zelfs
ARlON OP DE DOLFIJN EN HET TITELBLAD VAN DE HERT-SPIEGEL 227
een bijna letterlijke vertaling van de laatste regel van het tweede gedicht van Bianor.
De overeenkomsten tussen de vier regels van Spiegel en die van Alciato vallen in
het oog: Delphini insidens is bij Spiegel schrijlingh op een vis, vada caerula sukat heeft
zijn pendant in In t'midden vande zee en aures muket sono in vrolyk te zinghen. Ook de
tegenstelling tussen de hulp van de vis (Piscibus) en de vijandschap van de mens is bij
beide dichters te vinden. Evenzeer opvallend is dat beide dichters het voorbeeld van
Arion ter illustratie van een morele instructie gebruiken. Bij Alciato maakt het epigram
deel uit van een emblema over gierigheid: 'In avaros, vel quibus melior conditio
ab extraneis offertur' (Op gierigaards, oftewel aan wie een betere toestand wordt
gegeven door vreemden). Bij Spiegel daarentegen leidt de redding van Arion tot de
conclusie dat men het best de deugd kan nastreven in vertrouwen op God. Tot slot
zijn er de uiterlijke overeenkomsten: beide gedichten tellen vier regels en gaan vergezeld
van een afbeelding van Arion op de dolfijn. Dat Spiegel Alciato als voorbeeld
heeft gebruikt, lijkt hiermee wel vast te staan.ll Overigens veronderstelt Spiegels
gedicht, net als dat van Alciato, wel het volledige Arion-verhaal bekend. Spiegel zal
dus ook de hele geschiedenis wel bij een van de antieke auteurs gelezen hebben.
Het epigram van Alciato maakte aanvankelijk deel uit van een bundel vertalingen
uit de Anthologia Graeca: Epigrammata seleeta, die door Cornarius werden uitgegeven
en in 1529 in Basel verschenen. Vervolgens werd het (met een wijziging in de tweede
regel)12 opgenomen in Alciato's befaamde Emblematum liber dat in 1531 in
Augsburg verscheen en het eerste emblemataboek was. Hierin maakt een afbeelding
van Arion die met zijn citer op de dolfijn zit, deel uit van van het emblema. Deze
voorstelling keert in een aantal latere uitgaven terug. In de uitgave van Chrétien
Wechel die in 1534 in Parijs uitkwam is de afbeelding veranderd en een klein vervolgverhaal
geworden: op de voorgrond wordt Arion van het schip af in zee gegooid
en op de achtergrond zit hij op de dolfijn met zijn citer.13 Alciato's emblemata werden
in heel Europa uiterst populair en werden talloze malen uitgegeven. Het hoeft
geen twijfel te lijden dat Spiegel ze kende.
Over de afbeelding van Arion op de dolfijn bij Spiegel is intussen al het nodige
gepubliceerd. P.].]. van Thiel heeft, mede op grond van een kritische beoordeling
van oudere literatuur over het onderwerp, 14 laten zien dat Spiegel zelf al in 1589-91
een prent van Arion en de dolfijn heeft laten maken door de graveur Jan Muller, naar
een vermoedelijk geschilderd ontwerp van Cornelis van Haarlem. Het vignet op de
eerste gedrukte uitgaven van de Hert-spiegel van 1614 en 1615 is een houtsnede die,
waarschijnlijk door dezelfde Jan Muller, gemaakt is naar de prent. Dit vignet schijnt
al gebruikt te zijn op een uitgave van Spiegel getiteld Kerk-twist-Jaarlied uit 1601,
vergezeld van zijn motto 'De deugd verheugt'.ls
Op de grote betekenis die Arion had voor Spiegel- die zelfs zijn huis dat hij aan
het Singel in Amsterdam liet bouwen, 'De Dolfijn' noemde - is eveneens door Van
Thiel gewezen: Arion was voor Spiegel de stoïcijnse wijze als 'een personificatie van
volmaakte gemoedsrust berustend op volmaakt godsvertrouwen. De zanger Arion
belichaamde voor Spiegel het ideaal, dat hij zelf zocht te bereiken. Hij zou een
Amsterdamse Arion willen zijn.' 16
Als we Spiegels Arion-gedicht nu nog eens onder de loupe nemen, kunnen we
vaststellen dat het een gedicht is over Spiegels ideaal Arion gecombineerd met zijn
228 R. VEENMAN
motto 'De deugd verheugt', dat in de laatste regel is verwerkt. Zoals de hele Hert-spiegel
als bewijs van dat motto bedoeld is - aldus Spiegel zelf in een brief uit 160617 - zo
is het gedicht daar al een uitwerking van in miniatuurvorm op het titelblad. Met de
wetenschap in het achterhoofd dat Spiegel zich door Alciato's emblema heeft laten
inspireren, ligt het dan voor de hand om aan te nemen dat het gedicht door Spiegel
zelf bij het vignet gemaakt is als een samenhangend geheel met een emblematisch
karakter. We hebben hier mijns inziens dan ook niet met zomaar een citaat te maken
dat door Spiegels posthume uitgever uit het zevende boek gelicht is, omdat het zo
passend bij het vignet was.18 Het omgekeerde ligt meer voor de hand; namelijk dat
Spiegel eerst het gedicht bij het vignet gemaakt heeft en het vervolgens in het zevende
boek van zijn Hert-spiegel geïncorporeerd heeft. Het gedicht wordt in het zevende
boek niet voor niets als een op zichzelf staand gedicht door de muze gezongen en
evenmin is het toeval dat het gedicht de typische epigramvorm en moralistische
strekking heeft die zo typerend zijn voor een emblema.19
Adres van de auteur: Ceintuurbaan 418-2, NL-1074 EA Amsterdam
NOTEN
1 H.L. Spiegel: Hert-spiegel. Uitgegeven naar het hs., met Inleiding, Commentaar en
Aantekeningen door Dr. F. Veenstra. Hilversum, 1992, p. 178, toelichting: p. CXV en 298-
299.
2 Met enkele veranderingen ontleend aan Herodotos: Historiën. Vertaling Dr. Onno
Damsté. Vijfde druk, Haarlem, 1978, p. 15-16.
J F. Veenstra: Bijdrage tot de invloeden op Hooft. Assen, 1946 [Dissertatie Groningen], p. 146-
147.
4 Een studie over het Arion-verhaal in de antieke literatuur is: Jacques Schamp: 'Sous Ie
signe d'Arion'. In: L 'Antiquité Classique 45 (1976), p. 95-120.
5 Ovid: Fasti. With an English translation by Sir James George Frazer. Repr. Cambridge
Mass.lLondon, 1967. (The Loeb Classical Library, 253), p. 62-65.
6 Plutarchus: Moralia. With an English translation by Frank Cole Babbitt. Vol. 11. Repr.
London/Cambridge Mass., 1956. (The Loeb Classical Library, 222), p. 428-437.
7 Aulus Gellius: Tbe Attic Nigbts. With an English translation by John C. Rolfe. Vol. lIl.
(The Loeb Classical Library, 212) Repr. LondoniCambridge Mass., 1952, p. 188-193.
8 Hyginus: Fabulae. Ed. H.I. Rose. Editio alteraimmutata. Lugduni Batavorum, 1963, p. 137-
138.
9 Tbe Greek Antbology. With an English translation by W.R. Paton. Repr.
LondoniCambridge Mass., 1958-1963. Vol. III (The Loeb Classical Library, 84), p. 166-167;
Vol. V (The Loeb Classical Library, 86), p. 324-325.
10 Andreas Alciatus (Index Emblematicus). Vol. I. Tbe Latin Emblems. Indexes and Lists.
Edited by Peter M. Daly [e.a.] TorontolBuffalolLondon, 1985. Emblem 90.
11 Over andere navolgingen van Alciato (onder meer bij Jan van der Noot en Coornhert)
zie: Karel Porteman: 'The Early reception of Alciato in the Netherlands'. In: Emblematica 4
(1989), p. 243-251.
12 F.W.G. Leeman: Alciatus' Emblemata. Denkbeelden en voorbeelden. Groningen 1984, p. 11.
13 Afbeeldingen ibidem, p. 11, 52 en 53.
14 P.J.]. van Thiel: 'H.L. Spiegel en het orgel van Euterpe: een Hertspiegel-probleem'. In:
ARlON OP DE DOLFIJN EN HET TITELBLAD VAN DE HERT-SPIEGEL 229
Album Amicorum J.G. van Gelder. Red.J. Bruyn e.a. The Hague 1973, p. 312-20.
151.H. van Eeghen: 'Singel 140-142 en 't Schap'. In: Amstelodamum 54 (1967), p. 139.
16 P.J.]. van Thiel: 'H.L. Spiegel en het orgel van Euterpe' (n. 14), p. 317.
17 H.]. Allard: 'Hendrik Laurensz. Spieghel. 1549-1612'. In: Het Jaarboekje van Alberdingk
Thijm 50 (1901), p. 74.
18 Aldus P .].]. van Thiel: 'H.L. Spiegel en het orgel van Euterpe' (n. 14), p. 319, noot 27.
19 Het feit dat zowel het handschrift waarin de Hert-spiegel is overgeleverd (maar dat niet
van Spiegels hand is), als de eerste twee drukken (ten dele) onafhankelijk op Spiegels autograaf
teruggaan, lijkt deze stelling te bevestigen, omdat ze alledrie het vignet èn het gedicht
op hun titelblad hebben. Zie de inleiding van: Albert Cornelis de Jong: H.L. Spiegels
Hertspiegel. Amsterdam, 1930. [Dissertatie UvA].
Toos Streng
'Waar waarachtige poëzij mij aangrijpt'
'Oprechtheid' in de Nederlandse kunst- en literatuurbeschouwing
rond het midden van de negentiende eeuw
Abstract - This article describes the rise of the literary pursuit of 'sincerity' and
studies its place in Dutch literary and art criticism of the mid-nineteenth century.
Most cri tics held that art was impossible without troth of feelings and experience.
'Sincerity', which should be distinguished from 'originality', enabled the artist to
surpass the copying of daily reality and to visualise and enliven the work. Besides
sexe and nationality, an important aspect of the artist's personality was his religious
conviction, which he should never deny.
In de achttiende eeuw brachten onder anderen Diderot, Goethe en Johnson met de
term 'oprechtheid' het verlangen tot uitdrukking dat de kunstenaar uitdrukt wat hij
zelf heeft ervaren.! Belangrijker nog wordt het verlangen naar oprechtheid in de
negentiende eeuw. 'Sincérité' speelde een centrale rol in de literatuuropvatting van
de Franse criticus Sainte-Beuve en 'sincerity' was een sleutelbegrip in Wordsworth'
poetica.2 Het fungeerde tussen 1830 en 1850 in Engeland - in de woorden van
Wellek - als 'the new cant word of the criticism of the time' ,3 en zou ook in de realistische
beweging in Frankrijk een belangrijke rol spelen.4 In deze bijdrage zoek ik een
verklaring voor de opkomst van het streven naar 'oprechtheid' en onderzoek ik welke
plaats de waarde van oprechtheid inneemt in de Nederlandse kunst- en literatuurbeschouwing
rond het midden van de negentiende eeuw.
Oprechtheid en waarheid
De beantwoording van de vraag wat kunst waard is, hangt vaak af van het oordeel
over de waarheid die in een kunstwerk tot uitdrukking kan worden gebracht. Bekend
is Plato's opvatting dat een kunstwerk nooit meer kon zijn dan een gebrekkige
afspiegeling van de zintuiglijk waarneembare werkelijkheid die op haar beurt een
gemankeerde afspiegeling was van de ware, hogere, eeuwige waarheid. Anderen zeiden
kunst te minachten omdat kunst louter fictie was, een individueel verzinsel dat
daarom nooit meer dan vermaak kon bieden. Welke argumenten konden critici die
kunst hoger waardeerden hiertegen inbrengen?
Sinds de zeventiende eeuw werd het antwoord op de vraag wat waarheid in de
kunst is, afhankelijk gesteld van de bronnen waaruit een kunstenaar putte. Volgens
de traditionele opvatting ontleende de kunstenaar zijn onderwerpen en zijn vormgevingsprincipes
aan de natuur (dat wil zeggen aan de zintuiglijk waarneembare
werkelijkheid) of aan de traditie, waarbij de kunstenaar zich kon richten op kunste-
TNTL 111 (1995) 230-240
'WAAR WAARACHTIGE POËZIJ MIJ AANGRIJPT' 231
naars uit de klassieke oudheid of op contemporaine voorbeelden.5 De kunstenaar die
zich op de natuur richtte, streefde naar natuurgetrouwheid en had de empirische
waarheid als toetssteen; de traditionalistische kunstenaar kon zich beroepen op
trouw aan de conventies en de eeuwige rationele ( en conventionele) waarheid die ten
grondslag lag aan de eenheid van het ware, schone en goede.6
Sinds het midden van de achttiende eeuw moesten de critici echter naast natuur
en traditie steeds meer rekening houden met een derde bron, namelijk de persoonlijke
denkwereld en het individuele gevoelsleven van de kunstenaar. Wat was echter
'waarheid' wanneer de kunstenaar uit eigen gevoelens en gedachten putte? Een passend
waarheidscriterium werd gevonden in de eis dat de kunstenaar 'oprecht' was,
dat de kunstenaar geen gevoelens mocht veinzen, geen gedachten aan anderen
mocht ontlenen en alleen dat mocht gebruiken wat hij waarlijk zelf had ervaren. 7
Rond het midden van de negentiende eeuw schreven uiteenlopende critici dat kunst
'eenen grondslag van waarheid, van ondervinding, van gedachten moet hebben';8
dat het 'eerste en hoogste doel' van de kunstenaar was: 'voorstellen met waarheid,
dat wil zeggen, zóó, dat het beeld den indruk teruggeve, dien het oorspronkelijke op
hem maakte'.9 'Alle Kunst [ ... l behoort eene oprechte, en slechts gekuischte, slechts
veredelde en versierde, uitdrukking te zijn van den Geest, die ze voortbracht',
schreef eveneens de jonge J.A. Alberdingk Thijm, 10 zoals ook in de Kunstkronijk was te
lezen dat een dergelijke oprechtheid 'De roeping des kunstenaars in onzen tijd' was.!!
Waarheid van gevoelens en gedachten stond zo hoog aangeschreven dat critici
het een kunstenaar vergaven dat hij afwijkende meningen verkondigde, mits hij
'oprecht' was. Men verweet auteurs als Byron, Goethe en Bilderdijk niet wat ze voelden
en dachten, omdat hun gedachten en gevoelens 'waar' waren. Maar bij hun
navolgers waren dezelfde gedachten en gevoelens vals, en daarom verwerpelijk. De
weemoedige toon die Nicolaas Beets bijvoorbeeld in zijn zwarte tijd over alles uitspreidde,
was onecht, aldus de Vaderlandsche letteroefeningen.!2 Het werk van de jonge
Beets was 'de ijle weerklank [ ... l der sombere toonen, (hem) door een ander voorgezongen',
schreef ook]. van Vloten in 1854, die echter van mening was dat Beets
later had geleerd 'zijn inwendige stem te beluisteren, de indrukken hem door de
natuur en de werkelijkheid gegeven, een vrijen, onbeperkten toegang tot zijn hart te
verleenen: (hij is) daardoor waar geworden [ ... ]'.13 Dat Bilderdijk streng vasthield
aan het absolutische beginsel, tierde over de revolutie en uitvoer tegen alles wat uit
Frankrijk kwam, was 'éen met, - is onafscheidelijk van zijne individualiteit. [ ... ]' 'het
is alles waar', schreef een anonieme criticus.!4 Ook E.J. Potgieter ging uit van dit
poëticale principe en vandaar dat hij over Isaac da Costa en zijn adepten schreef: 'zoo
waar als DA COSTA is, zoo onwaar zijn zijne navolgers'.!5 En, om een laatste voorbeeld
te noemen dat illustreert tot welk een ruimdenkendheid de 'oprechtheid' in
de kunst leidde, een recensent in De Katholiek schreef naar aanleiding van werk van
protestantse dichters als Ten Kate, Ter Haar en Potgieter: 'Waar waarachtige poezij
mij aangrijpt, vraag ik niet naar den persoon des dichters of zijne belijdenis' .!6
'Oprechtheid' leverde een passend waarheidscriterium voor critici die van oordeel
waren dat een kunstenaar op basis van eigen waarnemingen moest werken.
Rond het midden van de negentiende eeuw gebruikten Nederlandse critici nog twee
argumenten voor oprechtheid in de kunst.
232 T. STRENG
Oprechtheid en aanschouwelijkheid
Kunst zonder vorm was ondenkbaar. Beeldende kunst zonder vorm, hoe abstract
ook, was onbestaanbaar, en de dichtkunst zou zonder vorm abstracte filosofie worden.
Iedere kunst moest aan zekere eisen van aanschouwelijkheid voldoenY Die
eisen veranderden echter in de loop der tijd. In de negentiende eeuw groeide de
waardering voor een zo aanschouwelijk mogelijke kunst en het was in dit verband
dat 'oprechtheid' vaak ter sprake kwam. Eigen ervaring werd namelijk noodzakelijk
geacht om een beeldend, een aanschouwelijk kunstwerk te maken: 'slechts wat
ondervonden is, laat zich voorstellen', stelde de Kunstkronijk in een artikel 'Over het
verband tusschen mensch en kunstenaar'.18 Een roman van Elise van Calcar bevatte
een beschrijving van het Utrechtse studentenleven, die H.]. Schimmel de opmerking
ontlokte: 'Al konden wij ons reeds à priori overtuigd houden, dat de schrijfster
in die waereld een vreemdelinge was, à posteriori zou het ons blijken. De voorstelling
wordt flaauw, de dialoog mat en onbeduidend'.19
Zoals de matheid van Van Calcars schildering bewees dat de beschrijving niet was
gebaseerd op persoonlijke ondervinding, zo kon omgekeerd de levendigheid van de
beschrijving aangevoerd worden als bewijs van persoonlijke ervaring, en dus van
oprechtheid. In theologische kringen bestond een rijke traditie in het zoeken naar
dergelijke 'innerlijke gronden' van de waarheid van de beschreven gebeurtenissen.
Door tekstanalyse werd bijvoorbeeld bewezen dat de dichter van het boek Job zelf
J ob had gekend of zich anders ten minste baseerde op trouw bewaarde historische
overleveringen.2o Elders werd de echtheid van het Evangelie van Lukas onder andere
bewezen uit 'het schilderachtige van voorstelling' ervan.21 De in theologische kringen
ontwikkelde methode maakte ook opgang in de literatuurkritiek. Uit eigenschappen
van het kunstwerk besloot men tot de 'waarheid' van de beschreven gebeurtenissen
en gevoelens. De personages die de populaire Zweedse romanschrijfster Frederika
Bremer schetste, waren volgens een criticus zo geschilderd, 'dat men inderdaad het
er voor houden moet dat hier portretten uit de werkelijke wereld zijn geleverd'. 22 De
gezaghebbende criticus H.J. Schimmel schreef: 'Welk schouwspel! Niemand kan
het dus beschrijven, die het nooit heeft bijgewoond. [De schrijver] Conscience moet
hebben aangestaard wat hij schildert'.23 'De Schrijver [ ... ] stelt de zaken zoo levendig
voor, dat men hem voor een ooggetuige der tooneelen, die hij beschrijft, kan houden',
besloot ook het Leeskabinet over een roman over de gebeurtenissen van 1848.24
Waarheid van gevoel en ondervinding werd bovendien nodig geacht om conventionele
beelden te vermijden. 'LEESBERG meent wat hij dicht, en is ook daardoor
schier geheel vreemd aan dat conventionele en banale, waarin de over-, de valsch, of
koud- en ongevoelige poëtasters ieder oogenblik vervallen', schreef De katholiek. 25
De stijl moest niet, zoals de rhetorische opvatting voorschreef, worden bepaald door
het onderwerp en het publiek waarvoor werd geschreven, maar door de kunstenaar,
een streven dat rond het midden van de negentiende eeuw in de leuze 'Le style, c'est
l'homme' werd samengevat.
Een kunstenaar moest uitgaan van wat hij persoonlijk had meegemaakt. Was die
persoonlijke ervaring echter voldoende om het kunstwerk behalve een zintuiglijk
waarneembare waarheid (zoals men het verlangen naar aanschouwelijkheid, ook kan
'WAAR WAARACHTIGE POËZIJ MIJ AANGRIJPT' 233
omschrijven), ook een ideale waarheid mee te geven? Het ideaal was per definitie
niet met de zintuigen waarneembaar. Hoe kon de kunstenaar zijn werk toch dat poëtische,
die ideale schoonheid meegeven waardoor het kunstwerk meer was dan een
kiekje van de werkelijkheid?
Oprechtheid en idealiteit
Als een kunstenaar moest uitgaan van wat hij persoonlijk had meegemaakt, was het
gevaar groot dat hij niet uitsteeg boven een plat realistische weergave van die huisbakken
werkelijkheid die iedereen al uit eigen ervaring kende. De vraag of en hoe de
schildering van de dagelijkse werkelijkheid tot schoonheid kon leiden, was dan ook
een van de kernproblemen van de kunst- en literatuurbeschouwing van deze periode.
Hoe was het mogelijk, zo vraagt Het leeskabinet zich aan het begin van de jaren veertig
bijvoorbeeld af, dat c.E. van Koetsveld erin slaagde zulke alledaagse gebeurtenissen
als het wel en wee van een jonge dorpsdominee te herscheppen tot interessante
geschiedenissen?
Wij peinsden langen tijd, hoe dit den Heer Van Koetsveld op den duur mogelijk was;
doch wij meenden den grond van het belangrijke zijner verhalen daarin te vinden, dat
de Schrijver, ware voorvallen ten onderwerp kiezende, die ware, schoon platte natuur
in het zuiver hoofd en hart eens menschenkenners opneemt, en alsdan de hooge waarheid
zijner erkentnis in het verhaal spreken laat.26
Een beschrijving van het dagelijkse leven, een schildering van de zintuiglijk waarneembare
werkelijkheid was geen kunst. Noodzakelijk was dat de kunstenaar die
werkelijkheid in zich opnam en dat hij zijn licht liet schijnen over wat hij had waargenomen:
'de schijnbaar platste werkelijkheid is voor poëtische opvatting, voor
dichterlijke waardeering vatbaar [ ... l. Slechts op het oog en het gemoed komt het
aan van hem, die het genieten moet'.27 Het was de oprechtheid die het mogelijk
maakte dat de oorspronkelijke kunstenaar zich verhief boven de kopiist. Daarom was
er voor de Engelse dichters Cowper en Burns niets onpoëtisch, 'mits zij het waar, zij
het innig hadden gevoeld!'28 Dit goldt niet alleen voor de literator, maar ook voor
de beeldend kunstenaar: 'het wezen der schilderskunst, even als dat der poëzij, is
naschepping, aldus de Kunstkronijk; niet naschepping van de natuur, want wat de kunstenaar
naschept is de indruk die het voorwerp op hem gemaakt heeft: 'Het voorwerp
heeft [ ... l de ziel des penseeldichters getroffen, en hij gaf in lijnen en verwen terug,
zooals zijne individualiteit het voorwerp in de ziel had opgenomen'.29
Terwijl de theorie aanvankelijk stelde dat de kunstenaar die uitging van eigen
ervaring niet in staat was het kunstwerk een hogere betekenis te geven, werd die persoonlijke
ervaring nu juist een noodzakelijke voorwaarde om de kunstenaar te
behoeden voor platte natuurnabootsing. Als de kunstenaar oprecht was, zou de lezer
of toeschouwer ook in die gevoelens en gedachten kunnen delen. 'Poëzij moet
wezen de uitdrukking, de verfijnde uitdrukking van wat het hart heeft doorleefd, wil
ten minste de poesie du coeur een ander hart in dezelfde gevoelens doen deelen' ,
schreef bijvoorbeeld De tijdspiegel in 1858,30 en de enorme opgang van De negerhut
234 T. STRENG
van Oom Tom werd verklaard niet als gevolg van de juistheid van Beecher-Stowe's
opvattingen over slavernij, maar uit het feit dat Beecher Stowe in deze roman jarenlang
gevoelde afschuw verwoordde: 'Eindelijk gaf zij uitdrukking aan hare gevoelens, [ ... ] en
de Negerhut van Oom Tom is de uiting van vier jaren lang verkropte smart [ ... ]. Dat is
het wat aan de taal der begaafde schrijfsters, die eigenaardige uitwerking geeft'. 3 1
Grenzen aan de oprechtheid
De kunstenaar moest oprecht zijn, dat wil zeggen dat hij alleen moest uitdrukken
wat hij waarlijk had gedacht, gevoeld en gezien, maar dit betekende niet dat alles wat
de kunstenaar had gedacht, gezien en gevoeld alleen daardoor waardevol was. Wat
waren de aspecten van zijn persoonlijkheid die de kunstenaar niet straffeloos kon en
mocht afleggen of verhullen? Zijn/haar geslacht? De politieke kleur? De geloofsrichting?
Zijn nationaliteit? Zijn sociale afkomst? Zijn seksuele voorkeur? Zijn ras?
Zijn leeftijd? Zijn huidskleur? Dat een vrouw op het gebied der kunst een eigen taak
had, was voor de meeste critici buiten kijf.32 Er bestond evenmin verschil van mening
over de vraag of de kunstenaar een historisch wezen was, al discussieerde men over
de vraag of een kunstenaar zich zo zoveel mogelijk van die tijd moest losmaken, of dat
een kunstenaar juist zijn gebondenheid aan tijd en plaats tot uitgangspunt moest
nemen en dus zijn nationale karakter moest ontwikkelen en zelfs politieke standpunten
moest innnemen.33 Ik licht hier één aspect uit, dat in de geschiedschrijving weinig
aandacht heeft gekregen, namelijk de vraag naar de mate waarin men de geloofsrichting
beschouwde als zo onlosmakelijk van de persoon van de kunstenaar dat deze
in het kunstwerk tot uitdrukking moest komen.
De gangbare opvatting was dat men van een katholieke kunstenaar niet mocht eisen
dat hij protestantse kunst maakte en dat men een protestantse kunstenaar niet mocht
onderwerpen aan de eisen van katholieke kunst. '[ ... ] onpartijdigheid is alom, maar
voornamelijk in Kunst, een hersenschim', aldus lA. Alberdingk Thijm.34 Dat de
katholiek Alberdingk Thijm bij voorkeur over de middeleeuwen dichtte, was hem volgens
andersdenkende critici niet kwalijk te nemen: hij 'kan zich in die periode geheel
hineinleben' en 'middeleeuwer zijn van ganscher harte'; dat de protestant Willem
Hofdijk over middeleeuwse jonkers poëtiseerde, keurde men echter af. Immers, wie
over de middeleeuwen dichtte, moest de katholieke kerk het hoogste gezag geven,
waardoor Hofdijk in strijd kwam met zichzelf. 'Als protestant zijt gij [ ... ] te weinig
katholijk om der kerk de eerste plaats aan te wijzen: dát had Alberdingk Thijm gedaan,
en zijn schilderij had het in waarheid van de uwe gewonnen'.35 De protestantse
Tijdspiegel onderschreef Thijms stelling: "'De dichter schetse geen tafereel, waarin de
waarheid, welke hij in het werkelijk leven, als schepsel en als burger vereert, niet herkenbaar
is", d.i. wij scheiden den kunstenaar niet van den mensch, niet van den
Christen'. Dat de criticus zich bewust was van het problematische karakter van dit
standpunt bleek, toen hij eraan toevoegde: 'Wij achten de erkenning van het goede,
het schoone, het ware, dat op ander standpunt gevonden wordt, daarmede volkomen
vereenigbaar' .36
Problematisch werd het wanneer kunstenaars een grens overschreden en niet
'WAAR WAARACHTIGE POËZIj MIJ AANGRIJPT' 235
alleen voor hun geloofsrichting uitkwamen, maar probeerden zieltjes te winnen. De
gids bijvoorbeeld had moeite met gedichten van Da Costa, waarin de zendingsdrift
wat te prominent op de voorgrond trad: '[ ... ] wij vergen van niemand, dat hij zijne
overtuiging verberge, zijne beginselen verloochene', maar Da Costa maakte zijn
gedichten tot theologische strijdstukkenY Evenzo protesteerde men tegen een verhaal
van Alberdingk Thijm dat was verschenen in het protestantse tijdschrift
Nederland. Thijms verhaaltje leek op het oog 'een eenvoudig genrestukje', maar wie
het stukje tegen het licht houdt, merkt dat het 'een Tendenzstuk' was. 'Het bevreemdt
ons trouwens niet van den heer Alberdingk Thym. Hij is in zoo verre zeker
eerlijk en opregt, als hij datgene wat hem drijft overal en in alles laat uitkomen,
althans zich verraden [ ... ]. - Doch daarmede kwam hij onzen kring en onze diepste,
innigste overtuiging te na, dan dat wij mogten zwijgen'.38
Een ander facet van de vraag wat onlosmakelijk tot de persoonlijkheid van de kunstenaar
behoorde, hing samen met de vraag wat het eigenlijke onderwerp van de kunst
was. Behoorde de dichter alleen zijn gevoelens uit te spreken of moest hij ook zijn
gedachten openbaren? Het laatste standpunt werd ingenomen door J. C. Zimmerman.
'Dit nu mag men, zonder onbilllijk te zijn, verwachten, namelijk dat het werk de
levensbeschouwing van den maker wedergeeft en dus eene eenheid bezit, welke haren
oorsprong ontleent aan zijne individueele ontwikkeling, zoowel moreel als intellectueel'.
39 Ook Schimmel verdedigde dergelijke gedachtenlyriek en hij waarschuwde dat
'Gevoelspoëzy' geen lang leven beschoren zou zijn.40 Een van de problemen was, dat wie
toestond dat de kunstenaar zijn meningen uitsprak, ook meningsverschillen tot de kunst
toeliet. Dat botste echter met de opvatting dat kunst het gebied was van het eeuwig ware,
schone en goede, waar voor meningsverschillen geen plaats was.41 Anderen verdedigden
onder andere daarom dat niet het verstand, maar het gevoel de ware bron van de poëzie
was, en dat de kunst alleen gevoelens moest uitdrukken: 'Zoo veel verschil is er tusschen
de gezwollen poëzij van 't hoofd, en de heldere, ongekunstelde, waarachtige van 't gevoel
des harten'.42
Ten slotte mocht de oprechtheid ook niet zo ver worden gedreven dat de kunstenaar
al zijn persoonlijke fantasieën in zijn werk neerlegde. Niet alle persoonlijke ervaringen
mochten in de kunst hun neerslag vinden. Ervan uitgaande dat de kunstenaar goed bij
zijn verstand was, was de kritiek gerechtigd al te fantastische of waanzinnige scènes af
te wijzen. In beginsel moest de ervaring die de kunstenaar weergeeft door iedereen
nagevolgd kunnen worden. De kunstenaar moest binnen de perken blijven van wat een
normaal, niet krankzinnig mens in Nederland kon denken, zien en voelen.43
Oprechtheid en oorspronkelijkheid
In moderne studies wordt 'oorspronkelijkheid' geassocieerd met vernieuwing, met afwijking
van de traditie en originaliteit van opvattingen en uitdrukkingsvormen. Rond het
midden van de negentiende eeuw was 'nieuwheid' echter een ondergeschikt, zelfs vaak
afwezen aspect van die oorspronkelijkheid en vaak werd de term 'oorspronkelijkheid'
gebruikt waar in twintigste-eeuwse ogen de term 'oprechtheid' meer voor de hand lag.
Dit was bijvoorbeeld het geval toen ].W. Cramer over Thijm schreef: 'oorspronkelijk236
T. STRENG
heid zal [ ... ] de levenskiem wezen zijner Poëzij', en daarvoor als argument gaf dat Thijm
'zijne persoonlijkheid, zijne subjectiviteit, zijne herinneringen, de indrukken, welke hij
zelf genoten en in zijn eigen boezem tot nieuwe geheelen verwerkt heeft' in zijn gedichten
had willen 'te rug geven'.44 Men eiste dat een kunstenaar oprecht was, en aanvaardde
dat hij daardoor vernieuwend kon zijn. Het argument was niet dat een kunstenaar vernieuwend
moest zijn, en dat daarom waarheid van gevoelens en gedachten geëist werd.
Ik ben niet de eerste die het verband signaleert tussen de veranderde opvatting
over de bronnen van de kunstenaar en de opkomst van de waarde van oprechtheid.4;
M.H. Abrams gaat zelfs zover dat hij het criterium van oprechtheid direct verbindt
met een expressieve literatuuropvatting, dat wil zeggen met de opvatting die de verhouding
tussen tekst en dichter centraal stelt.46 Het blijkt dat typologieën als die van
Abrams ter karakterisering van kunstopvattingen niet dan met grote voorzichtigheid
gebruikt kunnen worden. Rond het midden van de negentiende eeuw eisten sommige
critici 'oprechtheid' van schrijvers en kunstenaars, omdat deze anders niet de
aanschouwelijkheid konden bereiken die men van de contemporaine kunstenaar en
letterkundige verlangde. Men eist een beeldende voorstelling van de werkelijkheid,
een verlangen dat volgens Abrams typologie nu juist kenmerkend is voor de mimetische
opvatting. Anderen noemden 'oprechtheid' als voorwaarde om een bepaald
effect bij het publiek te kunnen bereiken (een centrale waarde in de pragmatische
opvatting dat de verhouding tussen de tekst en het publiek op de eerste plaats staat).
Inderdaad wordt 'oprechtheid' bepleit door critici die verlangen dat kunstenaars een
eigen waarheid tot uitdrukking brengen (en zo een zekere autonome, individuele
waarheid uitdrukken) en een criticus die 'oorspronkelijkheid' verdedigt, zal ook
waarde hechten aan 'oprechtheid', maar wanneer critici rond het midden van de
negentiende eeuw spreken over de noodzaak van 'oprechtheid' is dat geen afdoende
reden te besluiten dat deze critici een expressieve literatuuropvatting belijden. Ook
mimetisch en pragmatisch georiënteerde richtingen kunnen, om uiteenlopende
redenen, van de kunstenaar 'oprechtheid' eisen.
Conclusie
De meeste critici rond het midden van de negentiende eeuw geloofden dat kunst
onmogelijk was zonder waarheid van gevoelens en ondervinding. Oprechtheid
maakte het mogelijk dat de kunstenaar uitsteeg boven het kopiëren van de dagelijkse
werkelijkheid en de naakte natuur, en erin slaagde het kunstwerk aanschouwelijk en
levendig te maken. Het criterium van oprechtheid woog vaak zwaarder dan de vraag
of de critici feitelijk instemden met de uitgedrukte gevoelens en opvattingen. Een
onvervreemdbaar aspect van de persoonlijkheid van de kunstenaar was zijn geloofsovertuiging.
Die mocht en kon hij nooit verloochenen.
Oprechtheid is 'de centrale categorie van het modernisme', schreef Cyrille
Offermans onlangsY De notie 'oprechtheid' is echter niet het eigendom van een
bepaalde school of een bepaalde stroming en behoort niet exclusief tot de romantiek,
het realisme of het modernisme.48 Wel is duidelijk dat 'oprechtheid' in classicistische
richtingen (inclusief het postmodernisme) niet van waarde wordt geacht. Op langere
'WAAR WAARACHTIGE POËZIJ MIJ AANGRIJPT' 237
termijn is de eis van oprechtheid verbonden met de realistisch en personalistisch georiënteerde
richting die sinds het midden van de achttiende eeuw tot ontwikkeling kwam.
'Oprechtheid' leverde een waarheidscriterium voor deze kunst. Maar daarmee was haar rol
niet uitgespeeld. De realistische kunstopvatting wilde dat het kunstwerk een zekere illusie
van werkelijkheid opriep, en eigen ervaring werd daartoe een noodzakelijke voorwaarde
genoemd. Hoe belangrijk dit streven naar illusie ook was, tegelijkertijd verlangde men dat
het kunstwerk iets meer, iets anders gaf dan die werkelijkheid en 'oprechtheid' maakte het
mogelijk een illusie van werkelijkheid te scheppen, maar maakte het tegelijkertijd mogelijk
aan de voorstelling de idealiteit en schoonheid te geven die de voorstelling in werkelijkheid
niet bezat. Om de woorden te lenen van de twintigste-eeuwse Belgische dichter Paul
Koeck: 'Tussen werkelijkheid en verbeelding ligt de authenticiteit'.49
Adres van de auteur: Tweede Oosterparkstraat 166-hs, NL-1092 BS Amsterdam
NOTEN
1 R. Wellek: A history ofmodern critici sm, 1750-1950. Vol. I. The later eighteenth century.
London, 1970 [Ie dr. 1955], spec. p. 52 (Diderot), 80 (SamuelJohnson), 204 (Goethe). ?ie voor
de achttiende-eeuwse ontwikkeling bovenal L. Gustafsson: Le poète masqué et démasqué. Etude sur
la mise en valeur du poète sincère dans la poétique du classicisme et du préromantisme. Uppsala, 1968.
2 R. Wellek: A history ofmodern criticism, 1750-1950. Vol. 11. The romantic age. Londen,
1970 [Ie dr. 1955], p. 137-138. De geschiedenis van 'oprechtheid' als morele notie, haar ontstaan
en ontwikkeling sinds het midden van de vijftiende eeuw is onderzocht door L. Trilling
in Sincerity and authenticity. Cambridge Mass., 1972.
JR.Wellek: A history ofmodern criticism, 1750-1950. Vol. lIl. The age oftransition. Londen,
1970 [Ie dr. 1955], p. 87. Zie voor Sainte-Beuve p. 38.
4 Vergelijk L. Nochlin: Realism. Harmondsworth, 1987 [Ie dr. 1971], p. 36, die het woord
'sincérité' 'a Realist battle-cry' noemt. Zie ook K. Wauters: 'Domien Sleeckx als theoreticus
van het realisme'. In: VMKA 1981, p. 23-47: 28-34.
5 Zie hoofdstuk 5 (L'imitation de la nature) en 6 (L'imitation des anciens) in het deel over
'Les fondements de la doctrine classique' in R. Bray: Formation de la doctrine classique. Parijs,
1978 [1926]. De invloed van deze tweedeling is tot ver in de negentiende eeuw aanwijsbaar.
6 Zie over het nauwe verband tussen classicisme en rationalisme: Bray: Formation de la doctrineclassique
(n. 5), p.114-139.
7 Zie over 'Poetic truth and sincerity' ook de gelijknamige paragraaf in M.A. Abrams: The
mirror and the lamp. Romantic theory and the critical tradition. Oxford, 1981 [1953], p. 312-320.
8 [Anon.]: '[Over] Waarheid en droomen, door Jonathan'. In: De gids 5 (1841) I
(Boekbeoordeelingen), p. 398-408: 408. Ook Prof. Opzoomer ('De kunst, uitdrukking der waarheid',
in: Kunstkronijk 9 (1848), p. 57-62) schreef dat wij 'in de gewrochten der kunst de waarheid
moeten aanschouwen, die door den geest gedacht is' (p. 59).
9 Q.N. [R.e. Bakhuizen van den Brink]: 'Personeel en profaan. Brieven aan Albert'. In: De
gids 5 (1841) II (Mengelingen), p. 269-278,400-404,449-465: 452.
10 -R. U.A. Alberdingk Thijm]: '[Over] Quos ego! Hekelrijmen, door den autheur der
Hippokreen-ontzwaveling'. In: De spektator 1844 (vierde deel), p. 39-61: 53.
11 K.N. Meppen: 'De roeping des kunstenaars in onzen tijd. Ter opening van de prijsuitdeeling
aan de kweekelingen der 's Gravenhaagsche Teekenacademie, den 23sten Augustus
1849'. In: Kunstkronijk 10 (1849), p. 88-91: 90.
238 T. STRENG
12 [Anon.]: '[Over] Proza en poë'zij, Verzameling van verspreide opstellen en verzen, van
Hilde brand/Beets'. In: Vaderlandsche letteroefeningen 1841 I (Boekbeschouwing), p. 212 -215: 214.
13 J. van Vloten: [Over] 'Beets' Korenbloemen'. In: Kunstkronijk 15 (1854), p. 85-89: 87. De o haakjes zijn geplaatst door Van Vloten, die hier een passage vertaalt van Edgar Vinet uit
Etudes sur la littérature Française au 1ge siècle, p. 12: 'Sachez écouter la voix intérieure; laissez
librement descendre dans votte sens et s'emparer de vous l'impression de la nature et de la
réalité; vous serez vrai alors [ ... J'.
14 [Anon.]: '[Over] Zangen des tijds. Pol/zij voor mijn vaderland, door J.J.L. ten Kate'. In: De
gids 6 (1842) I (Boekbeoordeelingen), p. 340-344: 341.
15 E.]. Potgieter: '[Over] Lentebladen. Poè'zij, van R. BenninkJanssonius'. In: De gids 8
(1844) 1 (Boekbeoordeelingen), p. 534-545, 590-601,664-678: 540. Zo werd het de Franse dichter
Béranger als een verdienste aangemerkt 'oprecht in zijn dwalingen [ ... ] te zijn'; [Anon.]:
'Pierre-Jean de Béranger. Beroemd Fransch liedjesdichter (Chansonnier)', in: Onze tijd.
Merkwaardige gebeurtenissen onzer dagen 1857, deel 20, p. 153-160: 156). Een vergelijkbare
opmerking is te vinden bij J. Kneppelhout, die oordeelde dat de maatschappij-kritische
gedichtjes van de Franse dichter Barbier uit innerlijke noodzaak waren geboren, terwijl de
Nederlandse dichter S.]. van den Bergh naar zijn onderwerpen moest zoeken
16 [Anon.]: 'Nederlandsche litteratuur. Brieven van T.A. aan zijn' studie-vriend den
WelEd. Heer A.K., thans Med. Dr. te R. Vierde brief'. In: De katholiek. Godsdienstig-, geschieden
letterkundig maandschrift 8 (1849), deel 15, p. 298-320: 320.
17 Men zou een uitzondering kunnen maken voor de muziek, maar in de negentiende eeuw
werd het vaak als verdienste van de componist aangemerkt wanneer hij door klanken de luisteraars
een beeld, bijvoorbeeld van een kolkende rivier of van een lieflijk landschap, schilderde.
18 [Anon.]: 'Over het verband tusschen mensch en kunstenaar'. In: Kunstkronijk 4 (1844),
p. 37. Zie over de strijd rond die aanschouwelijkheid in kunst in het algemeen en in poëzie in
het bijzonder W. Munsters: Le pittoresque dans les doctrines poétiques en France (1700-1830).
Nijmegen, 1989. Dissertatie Nijmegen.
19 H.]. Schimmel: 'Blikken in de werkelijkheid. [Over] Blikken in het rond, naar binnen en naar
boven, Tilburgsche mijmeringen en Hermine, van Elise [van CalcarJ'. In: De gids 1853 Il, p. 27-62:
47. Geertruida Bosboom-Toussaint wijdde zelfs een novelle aan, zoals de recensent zei, een
'groots denkbeeld' maar 'niet meer nieuw', dat namelijk alleen 'zelf doorleefd lijden' goed
geschilderd kon worden. V gl. B.: '[Over] Vergeet mij niet. Muzen-Almanak voor 1849'. In:
Leeskabinet 1850 (Bibliographisch Album), p. 1-4: 3). Zie ook Gerard KeIler: 'FranschHollandsch'.
In: De tijdstroom. Maandschrift gewijd aan wetenschap, letteren en kunst 1 (1858) Il,
p. 46-60: 51: 'Wat men weten wil van hetgeen men niet heeft gezien, put men uit boeken en
de voorstelling wordt flaauw [ ... J'.
20 [Anon.]: 'Beschouwing van het boek Job, met proeven van eene dichterlijke vertaling'.
In: Maandschrift voor de beschaafden stand ter bevordering van bijbelkennis en christeljk leven 1857,
p. 247-291, 362-374, 523-539: 277.
21 Zie het onderzoek naar 'de uit- en inwendige gronden voor de echtheid van de
Handelingen', door J.]. van Oosterzee, als besproken in Godgeleerde bijdragen 1846 Il, p. 657-
696: 660. In 1854 verscheen in Duitsland een zeventiende-eeuwse kroniek, waarvan de waarheid
door het publiek voetstoots werd aangenomen. 'Dat omslagtige van den verhaaltrant, die
soms roerende eenvoudigheid, dat vaste geloof en dat domme bijgeloof van de handelende
personen, dat minutieus naauwkeurige der beschrijving, die getrouwe voorstelling van het
heksenproces, die locale kleur, welke alles draagt, brengt u in den waan dat gij eene ware
gebeurtenis leest'. Bij de tweede druk bleek de auteur een Duitse dominee te zijn die zijn tijdgenoten
wilde overtuigen 'van de ijdelheid der woordkritiek': taal en vorm van een geschrift
konden volgens hem niet als bewijs gelden voor de historische waarheid. Zie [Anon.]: 'Over
Maria Schweidler, de barnsteenheks. Een verhaal naar het onvolledig handschrift haars vaders,
Abraham Sweidler, uitgegeven door W. Meinhold. Naar het Hoogduitsch'. In: Tijdspiegel,
p. 523-527: 525.
22 E.F.: '[Over] Huisselijk geluk en huisselijk leed en De buren, van Frederika Bremer'. In:
Algemeen letterlievend maandschrift 26 (1842), Boekbeoordeeling, p. 523-527: 525.
'WAAR WAARACHTIGE POËZij Mij AANGRIJPT' 239
2J H.J Schimmel: 'Hendrik Conscience'. In: De gids 20 (1856) rr, p. 771-829: 794. Ook het
verhaal 'De loteling', 'het spreekt uit ieder détail,' was volgens Schimmel op eigen waarneming
gebaseerd (p. 979).
24 V.R.: '[Over] 1848, of nacht en licht. Geschiedkundige roman, naar het Hoogduitsch van
Fr. Lubojatski'. In: Leeskabinet 1852, Bibliographisch album, p. 90.
25 [Anon.]: 'Nederlandsche litteratuur. Brieven van T.A. aan zijn' studievriend den weled.
heer A.K., thans med. Dr. te R. Zevende en laatste brief'. In: De katholiek 10 (1851), deel 20,
p. 30-51: 44-45. Zie ookJ Kneppelhout ('Een dichter uit het volk', in: De gids 13 (1849) I, p. 427-
453) waar deze schreef dat, wanneer de vormen 'rhetorisch en ontleend' waren, de taal van de
kunstenaar eronder leed (p. 499).
26 B.: '[Over] Vergeet mij niet. Muzen-Almanak voor 1849'. In: Leeskabinet 1850,
Bibliographisch Album, p. 1-4: 1.
27 J van Vloten: 'Nicolaas Beets'. In: Lectuur voor de huiskamer 1854, p. 25-30,51-54: 26.
28 E.]. Potgieter: 'Een blik naar Crabbe'. In: De gids 22 (1858) rr, p. 486-514, 602-641, 780-
819: SOL
29 -R- [= S.J. van den Bergh]: 'De tentoonstelling te Rotterdam voor het jaar 1850'. In:
Kunstkronijk 11 (1850), p. 51-57,60-66: 61. Van den Bergh verwijst naar Da Costa die deze
stelling in zijn Voorlezingen over de poiizij, in verband met geschiedenis en menschkunde 'krachtig
en voldingend' bewees.
30 [Anon.]: 'Goed gemeend. [Over] Gedichten, vanJP. Regeer'. In: Tijdspiegel 1858 rr, p. 435-
437: 435. Zie ook het verslag over de lezing die Isaac da Costa gaf op 21 maart 1859 in Den
Haag (A. [A. Ising?]: 'In de residentie', in: Nederlandsch magazijn 1859, p. 98-99), waar Da Costa
zei: 'Datgene, wat de geest des dichters heeft bezield, moet bewerkt worden in de harten der
toehoorders; de dichter assimilieert de harten en de gemoederen met zijn eigen hart. Men moet
dus ook zelf voelen om een ander te doen voelen, men moet zelf schreijen om het een ander te
laten doen'. Deze gedachte is vooral bekend in de formulering van Horatius 'Si vis me flere,
dolendum est primum ipsi tibi', dat wil zeggen: 'indien gij wilt dat ik ween, moet gij u eerst zelf
bedroefd tonen'.
31 R.: 'Harriet Beecher Stowe'. In: De tijd, merkwaardigheden der letterkunde en geschiedenis
van den dag, voor de beschaafde wereld 1853, deel 17, p. 84-85. Hier p. 85.
32 Er is geen systematisch onderzoek verricht naar de opvattingen over het beeld van de
vrouw als kunstenares in deze periode, hoewel de letterkundige tijdschriften hiertoe volop
aanleiding geven. De kranten uit de periode 1814-1848 zijn onderzocht door K. Korevaart,
die in "'En wee de vrouw, die immer hare huishoudingverzaekt ... ". Vrouwen in de dagbladkritiek',
in: Vrouwen in taal en literatuur. [Red.] K. Korevaart. Amersfoort, 1989, p. 82-96 verslag
doet van haar bevindingen.
JJ Zie bijvoorbeeld E.A. Koolhaas-Grosfeld: 'Nationale smaak versus goede smaak.
Bevordering van nationale kunst in Nederland 1740-1840'. In: Tijdschrift voor geschiedenis 95
(1985), p. 605-636; J Th.M. Bank: Het roemrijk vaderland. Cultureel nationalisme in Nederland
in de negentiende eeuw. 's-Gravenhage, 1990 en N.GF. van Sas: 'Nationaliteit in de schaduw
van de Gouden Eeuw. Nationale cultuur en vaderlands verleden 1780-1914'. In: De Gouden
Eeuw in perspectief. Het beeld van de Nederlandse zeventiende-eeuwse schilderkunst in later tijd.
[Red.] F. Grijzenhout en H. van Veen. Nijmegen, 1992, p. 83-106.
34 A. UA Alberdingk Thijm]: 'Over de kompozitie in de kunst'. In: Kunstkronijk 4 (1844),
p. 21-22, 29-33, 57-59, 65-66,73-75; 8 (1848), p. 1-2,9-10,26-28; 1849, p. 7-12. Hier in de
aflevering over 'De kompozitie in de schilderkunst', 1844, p. 29-33: 31.
35 JP. de Keijser: 'Onze letterkunde. [Over o.a.:] De Jonker van Brederode, door W.J.
Hofdijk'. In: Nederland. Proza en poëzij van Nederlandsche auteurs 1850 I, p. 64-76, 271-286:
278-279. Ik wil 'mijne individualiteit' niet verloochenen, aldus ook de predikant]. Hoek, toen
hij uiteenzette waarom hij zijn protestantse leerstelligheid in de kunst wilde laten doorklinken
(]. Hoek: 'Christendom en romantiek. Voorlezing van een dorps-predikant', in: De stadsen
dorpsbibliotheek 1854 rr, p. 1-20: 15).
36 -S-. [= JP. de Keijser]: 'Protestantismus en kunst. Zwak woord voor sterke zaak'. In:
Tijdspiegel 1851 I, p. 420-424: 420. Een uitzondering is de anonieme auteur in het Algemeen
240 T. STRENG
letterlievend maandschrift 27 (1843) Boekbeoordeelingen, p. 307-311, die naar aanleiding van het
verschijnen van een nieuw tijdschrift, De protestant, opmerkte: 'Eene bijzondere kleur draagt
ook dit Tijdschrift niet; en dit mag, dit kan het niet doen. De waarheid is kleurloos, is zuiver.
Wil men haar eene kleur geven; zij houdt op onpartijdig, opregt te zijn; zij is de waarheid niet
meer! Men heete haar wit, zoo men wil; maar dan ook alleen zoo verre, als dit eene ontkenning
van alle kleuren is. Wij noemen dit dus eene deugd; en doen dit te meer, omdat men
thans ook hierin niet zelden op een dwaalspoor is, zoowel in het Staat- en Letterkundige, als
in het Kerkelijke en godsdienstige' (p. 309-310).
37 [Anon.]: '[Over] Aurora. Jaarboekje voor 1844, Vergeet mij niet. Jaarboekje voor 1844 en
Nederlandsche muzen-almanak voor 1844'. In: De gids 8 (1844) 1 (Boekbeoordeelingen), p. 41-55,
96-114: 98.
38 Chon. [Chonia/ Je. Kindermann]: '[Over] "Magdalena van Vaernewyck, naar de natuur
geteekend door Pauwels Foreestier". Medegedeeld door JA. Alberdingk Thijm. (Nederland.
1851. No. 3.)'. In: Nederland 1851 III (Neerlands letterkunde), p. 48-54: 48.
39 Joh. e. Zimmerman: '[Over] Eerste gedichten, van P.A. de Genestet'. In: De gids 16 (1852)
11, p. 414-419: 414.
40 HJ Schimmel: 'Gevoelspoëzy'. [Over] Levensbeelden. PoëZij, van]an van Beers'. In: De
gids 23 (1859) I, , p. 434-457: 456.
41 Zie ook noot 36 over de kleurloosheid van de waarheid.
42 [Anon.]: 'Jaarboekjes voor 1852'. In: Vaderlandsche letteroefoningen 1852 I (Boekbeschouwing),
p. 34-47: 37. De recensent maakte de opmerking naar aanleiding van het gedicht "t Gevoel', dat
SJ van den Bergh bijdroeg aan de almanak Holland.
43 Zie hierover ook G J.] ohannes: Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek naar het literaire
denken over de verbeelding - van Van Alphen tot Verwey. Amsterdam, [1992]. Dissertatie U.vA,
p.67-80.
44 X3 [J.W. Cramer]: 'Drie gedichten van JA. AlberdingkThijm'. In: De spektator 1845, vijfde
deel, p. 21-32, 92-106: 24. In dit citaat komen vier maal het bezittelijk voornaamwoord
'zijn', één maal 'zelf' en één maal 'eigen' voor, tegen éénmaal 'nieuw'. Dat geeft de verhouding
aardig weer.
45 Het verband tussen de opkomst van de noties 'originaliteit' en 'oprechtheid' wordt nader
onderzocht door Roland Mortier in het hoofdstuk over 'L'authenticité comme valeur littéraire'
in: L'originalité. Une nouvelle catégorie esthétique au siècle des lumières. Genève, 1982, p. 129-139.
Ook]. Oosterholt ('Kunstdrift en kunstbewerking. Nederlandse lyriekopvattingen in de tachtiger
jaren van de achttiende eeuw', in: De achttiende eeuw 26 (1994) p. 25-39) bespreekt een aantal
problemen die tegen het einde van de achttiende eeuw rees, bijvoorbeeld de vraag of je nog
van 'illusie' en 'nabootsing' kunt spreken wanneer een dichter zijn persoonlijke gevoelens uitspreekt
en welke rol 'authenticiteit' kan spelen bij de beantwoording van deze vraag.
46 M.H. Abrams: 'Theories of poetry' . In: Princeton encyclopedia of poe try and poetics. [Red.]
Alex Preminger, FJ. Warnke en O.B. Hardison. Princeton, 1975, p. 639-649: 644. Daarnaast
noemt hij de mimetische literatuuropvattingen, met als belangrijkste criteria werkelijkheidsgetrouwheid
en waarschijnlijkheid, de pragmatische opvatting, waarin het welgevoegelijke,
het decorum het zwaarste weegt, en de objectieve literatuuropvatting die bovenal hecht aan
veelomvattendheid en complexiteit.
47 e. Offermans: "'Ik ploeg op mijn doelen zoals zij op hun akkers". De brieven van Vincent
van Gogh'. In: Sporen van Montaigne. Essays. Amsterdam 1994, p. 57. Eerder verschenen in De
Groene Amsterdammer van 23 juni 1990.
48 P. M. BalI beschrijft in 'Sincerity: The rise and fall of a critical term' (in: Modern language
review 1964, deel 59, p. 1-11) hoe de notie van 'oprechtheid' nog een steen des aanstoots
vormde voor de New critics in de jaren dertig. Zie ook H. Peyre: Literature and sincerity. New
Haven/Londen/Parijs, 1963, die de rol onderzoekt van het concept 'oprechtheid' in de Franse
letterkunde van de Renaissance tot ver in de twintigste eeuw.
49 P. Koeck: 'Tussen werkelijkheid en verbeelding ligt de authenticiteit'. In: De Vlaamse gids
63 (1979), no. 6, 29-34.
c. Henstra
De Breeveertien in de woordenboeken
Abstract - The 'Breeveertien' (Broadfourteen) used to be and still is an extensive
(broaá) plain fourteen fathoms deep in front of the coast of Holland. In the seventeenth
and eighteenth centuries the same plain could be called a shoal because the
surrounding sea bottom was lower everywhere. In the course of the nineteenth
century the differences in depth disappeared and therefore the Broadfourteen
should no longer be called a shoal. In the dictionaries there are several misconceptions
about the Broadfourteen; consequently the Broadfourteen is still called a
shoal, even in the biggest dictionary of the Dutch language, the WNT.
In de lexicografie is de Breeveertien al anderhalve eeuw lang een gevaarlijke 'ondiepte'
waarop menig woordenaar is gestrand, terwijl ze toch, zoals uit de naam is af te leiden,
14 vadem (1 vadem = 1.80 m.) diep is.
Vanaf de negentiende eeuw is de Breeveertien een uitgestrekte (breede) vlakte voor
de Hollandse kust van ± veertien vadem diep; een horizontale onderbreking dus van een
flauw hellende zeebodem. Aan het eind van de zestiende en in de zeventiende en achttiende
eeuw werd diezelfde vlakte van ± 14 vadem diep overal omringd door een lager
gelegen zeebodem; de Breeveertien had reliëf en op grond daarvan kon men haar toen
een bank noemen. De diepteverschillen varieerden in de zeventiende eeuw, zoals te
zien is op een zeekaart van Blaeu [1648], van 2 á 3 vadem aan de binnenkant (overgang
van 14 naar 16 á 17 vadem) tot 10 vadem op een enkele plaats aan de buitenkant (overgang
van 14 naar 24 vadem), zodat op sommige plaatsen de helling van de Breeveertien
vrij steil geweest zal zijn. Korter en smaller van vorm en met geringere diepteverschillen
treffen we 'De brede Vierthijn' aan op een zeekaart uit het Thresoor der Zeevaert van
Lucas Jansz. Waghenaer uit 1592. Na de zeventiende eeuw nemen de diepteverschillen
geleidelijk af en in de loop van de negentiende eeuw zijn ze vrijwel verdwenen. De
Breeveertien als vlakte is onveranderd gebleven, maar t.o.v. haar omgeving is de situatie
wèl veranderd: de diepteverschillen zijn opgeheven en op grond daarvan kunnen
we niet meer spreken van een bank.
De Breeveertien had de vorm van een gebogen arm; de onderarm was loodrecht
op de kust gericht en 'raakte' deze tussen Scheveningen en een punt tussen
Noordwijk en Zandvoort; na de elleboog, ± 30 mijl uit de kust, liep de bovenarm
evenwijdig aan de kust tot boven Tessel, waar de Breeveertien eindigde. Rondom de
elleboog was het in de zeventiende eeuw 20 tot 24 vadem diep.
De cartografen hebben de bank in kaart gebracht, I de lexicografen daarentegen
zijn, zover ik heb kunnen nagaan, meer dan twee eeuwen aan de in vele uitdrukkingen
voorkomende Breeveertien stilzwijgend voorbijgegaan. Raadselachtig is dit allerminst:
in de eerste plaats is het verschijnsel zonder de in kleine kring circulerende,
kostbare zeekaarten moeilijk exact te beschrijven en in de tweede plaats zijn in de
TNTL 111 (1995) 241-244
242 C. HENSTRA
zeventiende en achttiende eeuw vrijwel uitsluitend tweetalige woordenboeken verschenen,
waarin een inheemse aardrijkskundige naam niet thuishoort. Eerst in 1840
duikt de Breeveertien in het Aardrijkskundig Woordenboek van A.]. van der Aa op met
de volgende beschrijving:
zandbank in de Noordzee, op de kust van Holland. Zij beslaat de geheele breedte van
bezuiden Scheveningen tot benoorden Noordwijk aan Zee, strekt zich op die zelfde
breedte noordwestwaarts in zee uit, vormt ongeveer op de hoogte van 22°25'O.L.
52°40' N.B., [de nulmeridiaan van Greenwich werd eerst in 1884 algemeen aangenomen
(CH») eenen elleboog, en neemt van daar, allengs smaller wordende, eene noordelijke
rigting tot dat zij op ongeveer 54° N.B. in eene stompe punt uitloopt.
Tot zover een correcte beschrijving. Uit de volgende onjuistheden blijkt dat Van der
Aa geen of geen goede zeekaart tot zijn beschikking had, althans niet raadpleegde:
De Breeveertien is aan de binnenzijde steil, als een muur omlaag gaande, en heeft daar
zes en twintig vademen diepte; aan den buitenkant is het nog dieper, doch aldaar loopt
zij glooijend op tot op veertien vademen, waarop zij gemeenlijk blijft, en waarvan zij
haren naam ontleent; maar digt aan den vasten wal is zij wat ondieper en wel tot negen
of tien vademen toe. Sommigen willen dat zij de oude zeewering van ons land geweest
zij [ ... ). Thans belet zij aan grootere vaartuigen, dan vissersschuiten, het landen op de
Hollandsche kust.
De aangegeven diepten zijn voor de zeventiende en zeker voor de negentiende eeuw
sterk overdreven en de onmogelijkheid van het landen is niet te rijmen met de volgende
zinssnede 'maar digt aan den vasten wal is zij wat ondieper en wel tot negen of
tien vademen toe'; bovendien kunnen grotere vaartuigen nergens op de kust landen.
Wat zegt het WNT (lIl, 1 [1902]), de moeder van al onze woordenboeken, ervan?
Naam eener groote, breede zandbank vóór de Hollandsche kust die vroeger, bij Katwijk
beginnende en op een afstand van 6 geogr. mijlen van de kust als een elleboog ombuigende,
zich uitstrekte tot op de hoogte van Tessel, doch thans, tengevolge van veranderingen
in den bodem, eene uitgestrekte vlakte vormt, dwars van Noordwijk in noordoostelijke
richting zich uitstrekkende tot dwars van Callantsoog. Blijkbaar is de naam
ontleend aan de doorgaande gelijkmatige diepte van omstreeks 14 vadem water welke
daarop gevonden wordt.
Hierbij zij opgemerkt dat de afstand van de elleboog tot de kust niet 6 maar ± 30 mijl
was. De tweede onjuistheid schuilt in de zinsnede 'doch thans [ ... l eene uitgestrekte
vlakte vormt'. De Breeveertien is altijd een vlakte geweest. Uit deze formulering
blijkt dat de redacteur van het WNT de Breeveertien in voorgaande eeuwen niet als
een vlakte zag, maar waarschijnlijk als een rug, de meest voorkomende vorm van een
bank. Als er geen sprake was van een vlakte, dan ook geen 'doorgaande gelijkmatige
diepte', zoals aan het eind van de omschrijving vermeld wordt. De kern van de
omschrijving van het WNT is als volgt: eene groote, breede zandbank (die) thans
eene uitgestrekte vlakte vormt.2 De Breeveertien wordt dus nog steeds als een bank
gezien (in de vorm van een vlakte), hetgeen onjuist is.
Na het verschijnen van het desbetreffende deel van het WNTis de opmars van 'de
DE BREEVEERTIEN IN DE WOORDENBOEKEN 243
verdwenen zandbank' niet meer te stuiten; in alle door mij geraadpleegde woordenboeken
wordt de Breeveertien als bank omschreven. H. Zond ervan wijkt hiervan af in
zijn Algemeen verklarend woordenboek [1912]: 'zandbank die oudtijds voor de hollandsche
kust lag' en is daarmee de enige die inzag dat er op dat moment geen sprake meer
was van een bank.
In 1914 komt Van Dale in zijn 5e druk met nieuwe gegevens, die waarschijnlijk
ontleend zijn aan Vivat's geitlustreerde encyclopedie bewerkt door J. Kramer [1900-
1908]: 'eene lange, breede zandbank voor onze kust, van 32°40' tot 54° N.B. en
gemiddeld 14 vadem onder water'. 32°40' i.p.v. 52°40'! Dat is op de hoogte van
Madeira! Deze geografische positie van de 'zandbank' treffen we tot en met de 12e
druk [1992] aan; zelfs Viëtor, 'oud eerste stuurman van de koopvaardij', zoals de
titelpagina vermeldt, neemt in zijn Zeemanstaal [z.j.], vermoed ik, de omschrijving
van Van Dale over: 'lange, brede zandband voor onze kust van 32°40' tot 54°00'
N.B. met een gemiddelde diepte van 14 vademen': 3 fouten plus een drukfout; de
diepte is - en dat is de derde fout - niet gemiddeld 14 vadem, maar 14 vadem, zij het
met enige speling.
Het aantal misvattingen is hiermee nog niet uitgeput. De Bo noemt in zijn
Westvlaamsch Idioticon [1892] de Breeveertien 'eene zeer breede droogte [sic] die
meest overal veertien vamen diep ligt'. En tenslotte ziet A. Huizinga in zijn
Nederlandse zegswijzen [1965] bij storm de schepen meestal verongelukken op de
Breeveertien; 'hoogstens 14 vadem diep' geeft hij er (ter verklaring?) bij.
Waarschijnlijk heeft de figuurlijke betekenis van de uitdrukking de breeveertien
Uit: The Sea-Beacon by WilliamJohnson Blaeu [1643], facsimile-uitgave van Theatrum Orbis
Terrarum [1973].
244 C. HENSTRA
opgaan, namelijk 'verongelukken', hem parten gespeeld. De betekenisontwikkeling
van deze uitdrukking zal zó verlopen zijn: de zee opgaan> een vrij leventje leiden>
een los leven leiden (vooral van meisjes gezegd) > de verkeerde weg opgaan> verongelukken.
Overigens is het heel goed mogelijk dat in de zeventiende eeuw bij
stormweer een enkel schip is vergaan door de zware brekers die vermoedelijk boven
de steile hellingen van de Breeveertien, rondom de elleboog, hebben gestaan.
Nogmaals, al dit onbegrip hoeft ons niet te verbazen; de Breeveertien is tenslotte
geheel aan het oog onttrokken. Hopelijk worden wij niet van de weeromstuit het
slachtoffer van een andere vorm van onbegrip, zoals te zien is bij Charles Nodier
[1785 -1840]: 'Les dictionnaires sont des plagiats par ordre alphabétique'. Het woord
'plagiaat' is hier niet op zijn plaats; het werk van een lexicograaf bestaat voor een groot
gedeelte uit het inventariseren van taalmateriaal èn de bevindingen van anderen; daar
is niets op tegen, integendeel zelfs, mits kritische zin en speurzin daar maar niet
onder lijden.
Adres van de auteur: Fruinlaan 3, NL-2 313 EP Leiden
NOTEN
1 Geraadpleegde zeekaarten:
William Johnson Blaeu: The Sea-Beacon. Amsterdam: ].W. Blaeu, 1643. Facsimile-uitgave:
Amsterdam: Theatrum Orbis Terrarum, 1973.
Nieuwe Paskaert van de kust van Hollandt tussen Texel en de Maes .... Amsterdam: Joannes van
Keulen, [z.j.]. Eerste uitgave: 1682.
Jan Rokusz. Douw: Nieuwe en zeer accuraate Zee-Caart van den Hollandse wal strekkende van de
Maas tot Texel. Amsterdam: J oannes van Keulen en Zn., 1779. Eerdere uitgave: 1756.
Stuart Amos Arnold: AChart ofthe Coast of Holland [1784].
Zeekaarten van de Nederlandse Hydrographische Dienst van 1902 en 1964.
2 'doch [die] thans [ ... ] eene uitgestrekte vlakte vormt' is een bijvoeglijke bijzin bij 'eene
groote, breede zandbank'.
Frans A. Janssen
Een Nederlands handboek editiewetenschap
N.a.v. Marita Mathijsen, Naar de letter. Handboek editiewetenschap. Uitgegeven
onder auspiciën van het Constantijn Huygens Instituut van de Koninklijke
Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Assen: Van Gorcum, 1995.
ISBN 90-232-2974-6 Prijs:! 69,50
Abstract - Mathijsen's Naar de letter, the first Dutch reference baak in the field of
textual editing, gives many valubale insights and goes into recent discussions on
textual scholarship. Although its dependance on the historic-cricitical school has
created a certain one-sidedness, it can be regarded as an important baak which
hopefully induces a lively discussion.
In het na-oorlogse Nederland namen W.Gs Hellinga en zijn leerlingen een belangrijke
plaats in op het gebied van de editietechniek en de theoretische reflectie daarop; zij volgden
in een aantal aspecten de Angelsaksische inzichten betreffende 'textual criticism' .
Aan het einde van de jaren zeventig komt hier een nieuwe, Duits-georiënteerde richting,
die van de 'historisch-kritische Ausgabe', die een indrukwekkende reeks edities van werken
van moderne Nederlandse auteurs (onder anderen Bloem, Leopold, Nijhoff,
Multatuli) voortbracht, uitgegeven door A.L. Sötemann en zijn leerlingen. Zij riepen
zelfs een instituut dat tekstedities wil stimuleren in het leven, thans Constantijn Huygens
Instituut geheten (waarin thans ook reeds bestaande instellingen die Erasmus en Grotius
editeren ondergebracht zijn). Uit deze kring is het initiatief voortgekomen dat tot het
hier te bespreken handboek leidde: Naar de letter. Handboek editiewetenschap, van de hand
van mw. dr Marita Mathijsen, die eerder De brieven van De Schoolmeester en de
Verzamelde gedichten van Hans F averey heeft uitgegeven. l
Dit eerste Nederlandstalige handboek op dit gebied is een moedige onderneming.
Het wil het gehele terrein van de editietechniek en editietheorie behandelen, van het
verzamelen van de bronnen via de analytische bibliografie en de tekstkritiek tot de
specifieke problemen bij het editeren van brieven. Uitvoerige lijsten van geraadpleegde
werken getuigen van de grote belezenheid van de auteur; zelfs het recente
Amerikaanse handboek van Greetham is vermeld.2 In enkele opzichten vervult het
boek een voortrekkersrol: het is grotendeels gericht op Nederlandse literaire teksten
en beperkt zich daarbinnen voornamelijk tot de negentiende en twintigste eeuw. Dit
heeft echter ook nadelen: wie van mening is dat de klassieke en bijbelfilologie een
leerschool vormen voor elke editorale arbeid, zou graag wat meer over de inzichten
van deze filologen vernemen dan Mathijsen geeft in haar al te korte 'Korte geschiedenis
van het editeren', zoals de titel van het eerste hoofdstuk luidt; ik mis dan ook
een verwijzing naar de klassiek geworden handleiding van Kenney.J
TNTL 111 (1995)245-251
246 F.A. ]ANSSEN
Het indelingsschema in het hoofdstuk 'Editietypen' is eenzijdig in de benadering van
wat er in 'het veld' gebeurt, en hiermee raak ik een principieel punt. Mathijsen onderscheidt
naast drie hoofdtypen (te weten: 1. historisch-kritische editie; 2. studie-editie;
3. leeseditie), een drietal 'overige editietypen' (namelijk: a. facsimile-editie; b. editie
volgens de 'critical-text' -theorie; c. archiefeditie). Opvallend is namelijk de lage plaats
die de toch wijd verbreide Angelsaksische richting, hier aangeduid met 'critical-text'
(ik zou liever de Nederlandse term tekstkritische editie gebruiken), in de rangorde toegewezen
krijgt.
De historisch-kritische editie 'toont de historische groei van een werk, door alle
versies ervan in hun ontstaansvolgorde weer te geven' (p. 58); als basistekst heeft dit
Duitse editietype een voorkeur voor een vroege versie, opdat de genese van de tekst
gemakkelijk af te lezen is in het variantenapparaat: alle versies zijn immers gelijkwaardig.
In feite vormt de overzichtelijkheid van het apparaat bij de keuze van de
basistekst (vergelijk p. 157-160, 350) mijns inziens een oneigenlijk argument: men
legt de tekst van een werk vast in een versie op basis van een marginaal gegeven.
Daar het doel van de editie de chronologie is, aarzelt dit editietype niet dicht- en
verhalenbundels open te breken en de onderdelen te herordenen en andere teksten
in hun chronologische plaats in te voegen: 'de presentatie van de historische ontstaansvolgorde
kan belangrijker zijn dan de later aangebrachte eenheid' (p. 354).4
Het doel van een tekstkritische editie (ook wel naar haar voormannen de 'GregBowers-
methode' genoemd) is daarentegen een zo zuiver mogelijke tekst te bieden,
die -idealiter - als standaardtekst kan dienen, die gelezen, gespeeld of beluisterd kan
worden. Zij wil niet allereerst de genese van de tekst dienen maar het werk zelf; zij
volgt de intentie van de auteur en presenteert dan als basistekst bij voorkeur de laatste
door de schrijver actief geautoriseerde versie. Daar autorisatie van een versie niet
per se inhoudt dat al haar lezingen en varianten geautoriseerd zijn (de auteur kan bijvoorbeeld
geen of slordig proeven gelezen hebben), worden niet-actief geautoriseerde
lezingen hierin gecorrigeerd, indien mogelijk naar vroegere versies; tevens
worden de varianten uit andere versies in het apparaat opgegeven, zodat naast een
impliciete verantwoording van de beslissingen van de editeur tevens de genese van
de tekst geboden wordt (waardoor tegelijkertijd voldaan is aan de zojuist geciteerde
doelstelling van de historisch-kritische editie!). De vraag is al eens eerder gesteld: de
Mona Lisa hangt in het Louvre maar waar bevindt zich de Hamiet? 'De' Hamiet
bestaat niet, er zijn een aantal versies, maar het stuk moet gespeeld worden en de
tekstkritische editiemethode onderneemt een poging tot een reconstructie van een
tekst die zo dicht mogelijk bij de laatste intentie van de auteur ligt (terecht merkt
Mathijsen enkele malen op dat men behoedzaam met het begrip auteursintentie
dient om te gaan: p. 128, 130, 142, 164). De studie- en de leeseditie kunnen hier niet
in de plaats treden van de tekstkritische editie, doordat deze geen editie-wetenschappelijke
doeleinden nastreven (in het bijzonder wat betreft de tekstconstitutie en
het variantenapparaat); ze kunnen wel op een tekstkritische of historisch-kritische
editie gebaseerd zijn. Van de voordelen van de facsimile-editie wordt een fraai voorbeeld
gegeven door het afbeelden van een pagin.a uit Multatuli's Minnebrieven (7 e
druk, 1881), waar de typografische vormgeving medebepalend is voor de betekenisambiance
van de tekst, maar dit voor tekstverzorgers zo belangrijke inzicht, waar de
EEN NEDERLANDS HANDBOEK EDITIEWETENSCHAP 247
laatste jaren nogal eens over gepubliceerd is,s wordt niet uitgewerkt. Onder archiefeditie
wordt hier het type verstaan dat vroeger diplomatische editie genoemd werd;
de term diplomatisch komt bij Mathijssen alleen nog voor waar het de wijze van
weergeven van een bron betreft.
Terugkerend naar het punt van de eenzijdigheid moet gezegd worden, dat
Mathijsen, hoewel ze kritiek op de Duitse en Angelsaksische editietypen in dit
hoofdstuk en in het hoofdstuk gewijd aan 'De keuze van de basistekst' gelijkelijk
bespreekt,6 door een andere indeling in editietypen meer recht zou doen aan de huidige
editietheorie en praktijk. De historisch-kritische editie en de tekstkritische editie
vormen mijns inziens de hoofdtypen omdat zij in wetenschappelijk opzicht de hoogste
eisen stellen, alle andere vallen onder de rubriek 'overige'. Het pleidooi dat
Mathijsen houdt voor een toenadering tussen de verschillende editietypen kan ik
onderschrijven, maar in de betreffende paragraaf (p. 76-78) komen alleen háár drie
hoofdtypen aan de orde en wordt de 'critical-text' -editie niet meer genoemd; ook op
enkele andere plaatsen waar editie typen vergeleken worden, beperkt Mathijsen zich
op dezelfde wijze (p. 56, 141, 149,337,348-349). Die toenadering vindt overigens
in de praktijk al plaats: de recente editie van Multatuli's Max Havelaar (die hieronder
nog aan de orde zal komen) noemt zichzelf weliswaar historisch-kritisch maar
onderscheidt zich nauwelijks van het tekstkritische type. Overigens biedt de tekstkritische
editie, zoals gezegd, ook de genese van de tekst, zij het niet als hoofddoel.
De hoofdstukken gewijd aan het handwerk van de editeur, namelijk het verzamelen
van zijn bronnen en de selectie van een basistekst daaruit, zijn instructief; dit geldt in
het bijzonder voor de behandeling van complicaties bij de autorisatie door de auteur.
Dat dit handboek editiewetenschap een uitvoerig hoofdstuk telt over de analytische
bibliografie (dat is de studie van de productiewijze van het boek met het oog op de
gevolgen daarvan voor de tekst), bewijst dat het belang van deze hulpwetenschap voor
de filologie wordt erkend. Hoewel Mathijsen een goed oog heeft voor de gevolgen die
het produktieproces (van kopij tot druk) voor een tekst kan hebben, zijn er een aantal
verwarringen ontstaan, waarvan ik er hier enkele zal noemen. De term 'legger' is niet
voorbehouden aan gedrukte kopij (p. 49, 185), maar geldt - àls men deze uit de codicologie
afkomstige term voor gedrukte boeken wil gebruiken - voor elke kopij. De
verhouding tussen schoondruk en weerdruk enerzijds en binnenvorm en buitenvorm
anderzijds is niet goed weergegeven (p. 178); het is niet zo dat de binnenvorm bij seriatim
zetten (dit is zetten in de volgorde van de kopij en niet 'het werken met meer zetters
tegelijk' - dit laatste is van toepassing op het per vorm zetten) niet eerder gereed
kan zijn dan de buitenvorm: zij is dit per definitie, daar de laatste pagina van het vel tot
de buitenvorm behoort.1 De behandeling van de bibliografische formaten wordt moeilijk
te volgen doordat de bijgevoegde afbeelding (p. 180) van 'een vel handgeschept
papier' (bedoeld is 'een schepvorm') een uiterst zelden voorkomende vorm toont
waarbij het watermerk en de kettinglijnen geheel anders dan gewoonlijk gesitueerd
zijn.8 De lektuur van de passage gewijd aan de correctie van proeven - zo belangrijk
voor de tekstediteur - wordt in ernstige mate verstoord door de onjuiste opvatting dat
deze correctie meestal geschiedde terwijl men al met drukken begonnen was zodat de
correcties alleen tijdens het drukken door middel van zogenaamde perscorrecties uitgevoerd
konden worden (p. 178, 202);9 perscorrecties vormen echter uitzonderingen
248 F.A. JAt'l'SSEN
in het correctieproces. Vondels laatste correctie in zijn vertaling van Ovidius is verkeerd
begrepen (p. 213: zie de verwijzing in n. 39). Een cancel (een ingeplakt verbeterblad
dat het oorspronkelijk gedrukte blad moet vervangen) wordt niet door de
corrector in het katern aangebracht (p. 184) maar door de binder. De linker pers op
de bekende prent van Matthaeus Merian is geen pers voor kopergravures (diepdrukpers)
maar een gewone boekdrukpers (p. 175). De invoering van de zetmachines
(Monotype en Linotype) in Nederland kan niet in 1880 begonnen zijn (p. 211),
daar deze (Amerikaanse) machines op dat moment nog niet uitgevonden waren; de
eerste, een Linotype, werd hier in 1894 geplaatst en het duurde nog enkele decennia
voordat de overgang van handzetten naar machinaal zetten een feit was. JO Dat er bij
Mono-type- en Linotypezetsel geen 'galeiproeven' (de term 'strokenproeven', die
Mathijsen ook een keer noteert, is de gebruikelijke) mogelijk zijn doordat alleen per
pagina gewerkt zou worden (p. 213, 221), is een misvatting: juist deze zetmethoden
zijn er uitermate voor geschikt, daar deze machines hele regels uitstoten.
Gelukkig valt er over dit hoofdstuk ook wat positiefs te melden. Zo zijn de veranderingen
in de produktiewijzen van teksten, in het bijzonder die in de negentiende
en twintigste eeuw optreden, tamelijk uitvoerig besproken, waarbij minder bekende
feiten betreffende stereotypie in Nederland vermeld worden.
Het hoofdstuk over de analytisch-bibliografische beschrijvingsmethode (in feite
gaat het hier over de descriptieve bibliografie) gaat terecht diep in op de collatie, dat
is de typografisch-technische vergelijking tussen verschillende drukken van één werk
en tussen exemplaren van één druk, met het doel drukken en uitgaven, oplagen en staten
binnen één druk te onderscheiden. Dat de Short Title Catalogue Netherlands alleen
drukken wil onderscheiden (p. 233) is niet juist: de STeN herkent ook (titel)uitgaven
binnen die drukken.
De hoofdstukken over de tekstuele beoordeling van de basistekst, waartoe ook het
punt van de emendaties hoort (door Mathijsen liever 'ingrepen van de editeur'
genoemd) en over de varianten zijn duidelijk. Bij het laatste gaat het voornamelijk
over de notatiewijze van varianten, niet alleen de transcriptie van handschriftelijke
bronnen met behulp van diakritische tekens om doorhalingen en dergelijke weer te
geven, maar ook de manier waarop varianten in het apparaat worden weergegeven.
Bij dit laatste worden twee soorten onderscheiden. Het synoptisch apparaat is een
papierverslindende methode doordat de vroegste versie volledig afgedrukt wordt en
de varianten telkens ànder de desbetreffende lezing (dus verticaal) in chronologische
volgorde worden gegeven, bijvoorbeeld:
MI-2TWI
W2
W3-5
En wilde een moeielijker wijsheid vinden.
/ /moeilijkerl
/ /moeielijkerl
/
/ [=Wl].ll
Hier begrijpt de lezer dat de lezing 'moeielijker' voorkomt in de beide handschriften
(MI-2; MI is de basistekst), in de tijdschriftpublikatie (1) en in de eerste en derde tot
vijfde druk (WI 3-5); de tweede druk (W2) heeft de variant 'moeilijker'. Drie regels
zijn er nodig om één variant weer te geven! Ik geeft dan ook de voorkeur aan een
gekmmatiseerd apparaat, waarbij alleen het woord (de woorden) in kwestie en de
EEN NEDERLANDS HANDBOEK EDITIEWETENSCHAP 249
variant (varianten) genoteerd worden, en in tegenstelling tot Mathijsen (p. 310)
meen ik dat het begrip 'positief apparaat' inhoudt dat ook alle sigla opgesomd worden,
met het doel de lezer in één oogopslag het gehele bronnenmateriaal te tonen. Ik zou
dan afdrukken:
moeielijker Ml-2 T W1 3-5: moeilijker W2.
Het apparaat wil toch de filologisch geschoolde lezer een beeld bieden van de overlevering
van een tekst en tegelijktijd impliciet een verantwoording van de beslissingen
van de editeur geven. Een ander voorbeeld, ontleend aan de recente Max
Havelaar-editie:
recueillir / recueiller (recuellir M-D3, recueiller D4).11
In de hoofdtekst is op deze plaats de lezing 'recueillir', die niet in de gekozen basistekst
(D5, de lezing onmiddellijk achter het streepje) en ook niet in de vierde druk
(D4) staat (daar leest men eveneens 'recueiller') maar die de editeur overgenomen
heeft van de tekst in het handschrift (M) en de eerste drie drukken. Hier wordt elk
van beide lezingen tweemaal opgegeven. Korter en toch duidelijk, en geheel volgens
een traditie in de filologie, zou zijn:
recueillir M Dl-3: recueiller D4-5,
waar~ee aangegeven is dat de editeur hier niet de versie van de basistekst volgt maar
die van andere bronnen.
Uiteraard zijn er teksten met zo gecompliceerde varianten dat men met deze
notatiewijze niet zonder meer uitkomt; overigens geldt dat de aard van de tekst en
van zijn varianten telkens eigen eisen aan de wijze van editeren stelt.
Uit Mathijsens argument voor een scheiding tussen een variantenapparaat en een
lijst van editeursingrepen (zoals ook toegepast in de Havelaar-editie): 'omdat die
[lijst] niets te maken heeft met de genese of ontwikkeling van een werk' (p. 326), blijkt
opnieuw haar hierboven aangewezen eenzijdigheid ten aanzien van de editietypen,
want dit argument is uitsluitend geldig voor het historisch-kritische editietype, dat
zich immers ten doel stelt de genese van een tekst weer te geven. De consequentie is
dan dat bepaalde lezingen tweemaal moeten worden opgenomen, als variant en als
ingreep, zie het volgende aan de Max Havelaar-uitgave ontleende voorbeeld:
in het variantenapparaat: in 't gelid* < in gelid M-D4;
in de lijst correcties: in 't gelid / in gelid 't (in gelid M_D4).1l
In onderscheid met het vorige voorbeeld is hier sprake van een emendatie van de
editeur14 (door de asterisk aangegeven), die de lezing in zijn basistekst 'in gelid 't'
afkeurt en tevens de lezing in de overige bronnen verwerpt. Dit alles kan eenvoudiger
als volgt, en dan in het algemene (positieve) apparaat (dat naar mijn smaak best de
vertrouwde naam van kritisch apparaat mag dragen), genoteerd worden:
250 F.A. ]Ac'JSSEN
in 't gelid: in gelid M Dl-4, in gelid 't DS ..
Uit het ontbreken van een siglum na het herhaalwoord uit de hoofdtekst begrijpt de lezer
dat die lezing in geen van de bronnen voorkomt en uit de koker van de editeur stamt.
Helder is de behandeling van de vragen naar de commentaar, in het bijzonder de vragen
of een (wetenschappelijke) teksteditie commentaar moet bevatten (de commentaar is
het meest kwetsbare en snelst verouderde deel van een editie), en, zo ja, hoedanig die moet
zijn (zakelijk of interpretatief). De laatste hoofdstukken betreffen onder meer de speciale
problemen bij het uitgeven van brieven, dagboeken en historische documenten, en de
mogelijkheid van computerhulp bij het editeren; bij dit laatste worden elektronische
tekstvergelijkingsprogramma's, het gebruik van leesmachines (OCR), 'publikatie' van een
editie op CD-ROM en zelfs hypertekst besproken.
Dit basisboek is in de eerste plaats zeer geschikt voor studenten: zij vinden er alles in
wat met de discipline van het editeren van teksten samenhangt, en Mathijsen aarzelt
niet schoolse maar nuttige lijsten van titels van bibliografische hulpmiddelen en van
namen van bibliotheken en andere instellingen af te drukken. Voor filologen met ervaring
is dit eerste Nederlandse handboek van groot belang, niet alleen doordat de inzichten
van de analytische bibliografie zijn verwerkt (zij het helaas niet zonder een aantal
fouten), maar ook doordat recente discussies betreffende aspecten van het editeren zijn
weergegeven, in het bijzonder die rond de historisch-kritische en tekstkritische editiewijzen
- zaken waarmee vele neofilologen nog te weinig bekend zijn, al beweert
Mathijsen het omgekeerde (p. 172); helaas toont het boek hier - door zijn afhankelijkheid
van de historisch-kritische school- een grote mate van eenzijdigheid. Daarbij
komt nog een schat aan ervaringsfeiten betreffende negentiende- en twintigste-eeuwse
Nederlandse literaire teksten. Het betrekken van de periode vóór 1800 bij het betoog
resulteert af en toe in ongelukkige formuleringen, zoals op p. 33 waar gemeld wordt dat
analytisch-bibliografisch onderzoek alleen voor teksten uit de periode van de handpers
van belang is. Ik hoop dat dit belangrijke boek aanleiding zal geven tot veel discussie en
het hoort in zulke gevallen tot de taak van de recensent hiermee een begin te maken.
Adres van de auteur: Glennstraat 3, NL-15 62 BP Krommenie
NOTEN
1 Naar de letter is eerder gebruikt als titel van een reeks filologische catalogi gewijd aan 'De
overlevering van de Middeleeuwse letterkunde' (Utrecht, 1968-1972).
2 D.e. Greetham: Textual Scholarship. An introduction. New York-London, 1992 [corr. repro
1994]; dit werk telt 560 pp., Naar de letter 460 pp. Overigens wordt van de catalogus van de
incunabelen uit het bezit van de Bibliotheca Philosophica Hermetica te Amsterdam ten
onrechte gezegd dat deze het hele bezit bestrijkt (p. 113).
J E.J. Kenney: The classical text. Aspects of editing in the age ofthe printed book. Berkeley [etc.],
1974.
4 Vergelijk echter p. 155 waar waar het tegenovergestelde - de prioriteit van de bundelstructuur
- verdedigd wordt.
EEN NEDERLANDS HANDBOEK EDITIEWETENSCHAP 251
5 Zie onder andere de besproken literatuur in: Frans A. Janssen: Auteur en drukker in de
geschiedenis van de typografische vormgeving. Amsterdam, 1989, p. 29-30.
6 'Een editeur die de "uiteindelijke zelfrepresentatie" van een auteur als basistekst verwerpt,
zal zwaarwegende argumenten moeten aanvoeren' (p. 156), is iri dit verband een
opmerkelijke uitspraak van Mathijsen, die toch dichter bij het historisch-kritische editietype
staat dan bij het tekstkritische.
7 Zie onder andere Philip GaskeIl: A new introduction to bibliography. Repr. with corr.
Oxford, 1974, p. 127. Op p. 196 is seriatim zetten overigens weer wel juist omschreven.
8 Zie onder andere GaskeIl: A new introduction (n. 7), p. 63.
9 Men vindt deze opvatting helaas ook elders, bijvoorbeeld in P.-M. Grinevald & c.
Paput: L 'Encyclopédie [de] Diderot & d'Alembert. Les métiers du livre. [Zo pl.], 1994, p. 79. De nog
steeds klassieke studie over correctie wordt door Mathijsen niet genoemd: Percy Simpson:
Proofreading in the sixteenth, seventeenth and eighteenth centuries. Repr. Oxford, 1970.
10 Zie onder andere G.W. Ovink in: Boeken in Nederland. Vijfhonderd jaar schrijven, drukken
en uitgeven. Amsterdam, 1979, p. 80.
11 Het voorbeeld is ontleend aan M. Nijhoff: Gedichten. Historisch-kritische uitgave, verz.
door W.]. van den Akker en GJ. Dorleijn. Dl. lIl: Apparaat. (Assen/Maastricht, 1993), p. 157.
12 Multatuli: Max Have/aar of de koffiveilingen der Nederlandsche Hande/maatschappy.
Historisch-kritische uitgave, verz. door A. Kets-Vree. Dl. lI: Apparaat en commentaar.
(Assen/Maastricht, 1992), p. 471; dit staat overigens niet in het aan de varianten gewijde apparaat
maar in een apart apparaat 'Correcties'; het variantenapparaat in deze editie bevat geen
afwijkingen in spelling en interpunctie en geen schrijf- en zetfouten.
IJ Multatuli: Max Havelaar, dl. II (n. 12), p. 185 en 471.
14 Op de dubbele betekenis van emendatie (een ingreep in de tekst op basis van een andere
geautoriseerde lezing, èn: een ingreep in de tekst die uit de koker van de editeur komt) ga
ik hier niet in; vergelijk G. Thomas Tanselle: 'Editing without a copy-text'. In: Studies in
bibliography 47 (1994), p. 2 n. 2.
Boekbeoordelingen
Wat is wijsheid? : lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde /
J. Reynaert e.a. ; [red. B.T. Hogenelst ... et al.]. - Amsterdam: Prometheus,
1994. - 475 p. : ill. ; 22 cm. - (Nederlandse literatuur en cultuur in de middeleeuwen,
ISSN 0926-9746 ; 9)
ISBN90-5333-284-7 Prijs:! 55,-
Na de hoogtijdagen van de hoofse ridderroman brak er een periode van moraliseren
aan in de Middelnederlandse letterkunde. De grote aanstichter was Jacob van
Maerlant, die door zijn tijdgenoten nog werd vereerd als de vader van de Dietse
dichters maar in de literatuurgeschiedenis is aangewezen als degene die definitief de
weg van de epiek naar de ethiek insloeg. Maerlant staat aan het hoofd van een reeks
auteurs die hun dichtkunst in dienst van de didactiek hebben gesteld en op die
manier ons beeld van de veertiende-eeuwse letterkunde bepalen. De bekendsten zijn
Jan van Boendale en zijn collega's van de zogenaamde Antwerpse school.
De literatuurhistoricus van de oude stempel betreurde in de opkomst van de
moraliserende teksten vooral het einde van de esthetisch fraaie hoofse literatuur. De
moderne mediëvist, die de letterkunde in historisch perspectief beschouwt, herkent
daarentegen in deze verschuivende literatuurinteresse de veranderende behoeften in
een maatschappij die zich op het gebied van geletterdheid, politiek en sociale structuren
in hoog tempo ontwikkelde tot een samenleving waarin kennis macht was. De
teksten laten zien hoe in tegenstelling tot de hoofse periode levenswijsheid nu
belangrijker werd dan levenskunst. Uit oogpunt van mentaliteitsgeschiedenis biedt
de moraliserende en didactische literatuur daarom interessante perspectieven op
maatschappelijke veranderingen. Maar ook om andere redenen zijn deze teksten van
belang voor onze kennis van het middeleeuwse wereldbeeld. Waar historisch onderzoek
in het verleden de aard van middeleeuwse ethiek vooral peilde door studie van
de kerkleer of de universitaire filosofie en theologie, biedt de moraliserende literatuur
in de volkstaal de mogelijkheid de ethiek van de leek in kaart te brengen.
Dit is in het kort de strategie die J. Reynaert uiteenzet in zijn inleiding op de bundel
Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde. Volgens het inmiddels
traditionele concept van de NLCM-themagroepen zijn in dit boek 21 bijdragen
van even zoveel auteurs verzameld, met daaraan vooraf een min of meer overkoepelende
inleiding. De formule pakt dit keer bijzonder goed uit, mede door de duidelijk
afbakenende ouverture. De bijdragen bevinden zich grotendeels op dezelfde golflengte,
zonder dat dit ten koste gaat van de variatie. Voor wie geïnteresseerd is in de
middeleeuwse denk- en leefwereld valt er veel te beleven in de bundel. Bij wijze van
een enigszins samenvattende, en dus weinig verfijnde inhoudsopgave: het gaat over
thema's als staatkunde, gedragsregels, beroepsethiek, seksualiteit, alchemie, recht en
rechtvaardigheid, spreken en zwijgen. Tevens komen aan bod de overlevering van
lekenethiek (in verzamelhandschriften, in afschriften van en compilaties uit teksten),
TNTL 111 (1995) 252-255
BOEKBEOORDEL~GEN 253
een aantal genres waarin lekenethiek zich manifesteert (schoolteksten, spreuken,
fabels) en de plaatsen waar het belang van ethiek beklemtoond wordt (prologen). Ten
slotte zijn er artikelen die een bepaalde tekst centraal stellen: Jans teesteye, de Dietsche
doctrinale, het Scaecspel en de Gentse Boëthius-vertaling.
Ofschoon de diverse bijdragen afzonderlijk aandacht verdienen, meen ik de bundel
en auteurs in het bestek van deze recensie recht te kunnen doen door enkele
gemeenschappelijke hoofdlijnen aan de orde te stellen. De bundel geeft een beeld van
lekenethiek dat op sommige punten verrassend afwijkt van traditionele voorstellingen.
Zo blijken Maerlant en zijn navolgers sterk beïnvloed door teksten uit de oudheid (op
naam van Cato en Seneca, Cicero en Aristoteles). Er is in de moraliserende literatuur
veel aandacht voor een specifieke 'ethiek van de wereld' (aanhalingstekens van
Reynaert, p. 16), die vaak samenhangt met standen en beroepen (vorsten, bestuurders,
juristen, medici), maar ook meer algemeen met omgangsvormen, levensvisie en politiek.
Voorts is een belangwekkende constatering dat de moraliserende literatuur in de
loop van de veertiende eeuw een toenemende vergeestelijking te zien geeft.
Het zijn stuk voor stuk inzichten die het mogelijk maken tegenwicht te bieden aan
de oude beeldvorming over middeleeuwse ethiek op basis van godsdienst en geleerdheid.
Wel is het zo dat om de aandacht te vestigen op het eigen karakter van de middeleeuwse
lekenethiek deze vrij nadrukkelijk afgezet wordt tegen de toenmalige kerkelijke
moraal en theologie/filosofie. In het bijzonder gebeurt dit door selectie.
Religieuze teksten voor leken blijven buiten beschouwing; vanwege hun kerkelijke
antecedenten zijn deze geschriften niet de meest betrouwbare bronnen voor de ethiek
van de wereld (p. 15-16). Deze accentuering van het profane is, gezien de uitgangsstelling,
wel begrijpelijk en misschien ook noodzakelijk om een zinvolle correctie op
de onderzoeksgeschiedenis aan te brengen. Maar er ontstaat een contrastwerking die
niet altijd even functioneel is om de situatie in de middeleeuwen te beschrijven. Twee
voorbeelden. Dat in de gedragsregulering volgens de Boeken van Zeden slechts een
geringe rol is weggelegd voor een religieuze moraal, ligt mijns inziens veeleer voor de
hand dan dat het opmerkelijk is, zoals in de bundel voorgesteld wordt. Waar het vooral
gaat om adviezen over respect voor andermans privé-sfeer, etiquette, tafelmanieren en
arbeidsmoraal, lijkt mij opvallender dat er temidden van die onderwerpen toch nog
aandacht is voor zaken als deugd en zonde (p. 99-100). Vergelijkbaar is de constatering
ten aanzien van het algemeen belang zoals dat door Boendale wordt aangehangen:
'Opmerkelijk is dat bij dit ghemeyn oirbaer elke verwijzing naar een religieuze dimensie
ontbreekt' (p. 175). De (late) middeleeuwen waren nu toch ook weer niet zo christelijk,
dat deze politieke visie bijzonder was.
Door dergelijke voorstellingswijzen komt in de bundel het accent sterk op profane
thematiek te liggen, maar de 'ethiek van de wereld' is een onderdeel van de lekenethiek,
die als geheel veeleer een combinatie van profane en religieuze moraal is, zoals
overigens in de bundel wel meermalen wordt vastgesteld (Van Anrooij, Wackers,
Schippers, Wissink). Wisselwerking en aanvulling zijn de sleutelwoorden; wie op dit
gebied denkt in contrasten oflangs scheidslijnen van profaan en religieus, problematiseert
en seculariseert de middeleeuwen naar mijn mening op twintigste-eeuwse wijze.
Voor medische ethiek, alchemistische traktaten, staatkundig-filosofische werken en
gedragsteksten is het logisch dat er meer vensters op de wereld dan op het hiernamaals
254 BOEKBEOORDELINGEN
worden geopend, maar er zijn tal van terreinen waar moraliserende literatuur religieuze
en profane elementen combineert. Deze vermenging treedt ook op waar ze in de
tegenwoordige tijd allang verdwenen is. Een van de fraaiste voorbeelden daarvan
biedt de bijdrage van Orlanda Lie, waarin zij laat zien hoe de seksuele ethiek volgens
de Sidrac christelijke opvattingen integreert in beschouwingen over de profane - of
beter: praktische - kant van de zaak. Dit is vanuit een post-victoriaans perspectief
een 'opmerkelijke combinatie' (p. 130); het is de vraag of een middeleeuwse lezer dit
ook zo zal hebben opgevat. Dat in boerden kerkelijke terminologie gehanteerd werd
ten bate van dubbelzinnigheden in de erotische sfeer, lijkt mij dan ook eerder
gewoon geestig dan bewust choquerend of tegen de kerk gericht (p. 255-256).
Dat religieuze en profane denksystemen in de middeleeuwse lekenwereld harmonieerden
- zij het anders dan wij gewoon zijn -, had wat mij betreft meer aandacht
verdiend, te meer daar de bundel met kracht van argumenten aantoont hoe groot de
afstand tussen scholastieke geleerdheid en lekenliteratuur nu eigenlijk wel was.
Geleerden en geestelijken bemoeiden zich aanvankelijk - dat wil zeggen tot in de
veertiende eeuw - nauwelijks met de lekenethiek. Dit verklaart dat de didactische
literatuur in de volkstaal voor een groot deel in handen was van leken, maar dit geldt
voor zowel profane als religieuze ethiek (dit is bepaald niet hetzelfde als kerkelijke
moraal). De levenswijsheid die Jacob van Maerlant zijn publiek wilde leren, behelsde
niet in de laatste plaats bijbelkennis en Maria-verering. Een vergelijkbare mengeling
van profane en religieuze ethiek kenmerkt het werk van Jan de Weert, Augustynken,
Willem van Hildegaersberch en Jan van Boendale (op de laatste na opvallend afwezig
in de bundel). Deze leken werden bijgestaan door anonieme rijmbewerkers van de
Spiegel der sonden en de Dietsche Lucidarius, die wel vanuit een primair kerkelijke visie
opereerden, maar niettemin ook profane elementen in hun levensprogramma verwerkten.
Zij zijn voorboden van een 'catechesatie-campagne' die in de loop van de
veertiende eeuw vaste vorm begint te krijgen in de letterkunde (daarvoor al in de
preekactiviteiten van de bedelorden). De doorbraak van vernieuwingsbewegingen
als de Moderne Devotie en in het bijzonder de opkomst van anti-intellectualistische
stromingen aan de theologische faculteiten van de universiteiten brengen op grote
schaal literatuur teweeg waarin geestelijke auteurs hun pastorale taak serieus gaan
nemen en zich wijden aan de 'spiritualisering van de leek'. Waar Reynaert de spectaculaire
toename van geestelijke teksten in de vijftiende eeuw in die termen
beschrijft, weet ik niet of hij ook de leek hier voornamelijk als het lijdend voorwerp
van het spiritualiseren beschouwt, maar het geheel overziend, geloof ik wel dat de
verhoudingen zo lagen.
In de middeleeuwse teksten zelf ging het om de wisselwerking tussen verschillende
culturen (intellectuele annex geestelijke elite en lekendom) die langzaam naar elkaar
toegroeiden. In zijn inleiding betoogt Reynaert dat in het recente verleden de ethiek
van de leek wat al te exclusief als een burgerrnoraal bestempeld is. Daarin zullen
velen hem bijvallen, maar hij had het pleit naar mijn idee in zijn voordeel kunnen
beslechten door een bredere bedding van lekenethiek aan te leggen voor de specifieke
nieuwe elementen die de bundel belicht. Nu komt er veel bewijslast te rusten
op schoolteksten als de Cato en de geschriften uit de Antwerpse kring (die ook niet
zelden voor jeugdige lezers bedoeld lijken): De dietsche doctrinaie, Jans teesteye en de
BOEKBEOORDEL~GEN 255
Sidrac. Tamelijk opvallend is toch wel dat deze teksten een stedelijke context
gemeenschappelijk hebben, hetzij dankzij de auteur, hetzij vanwege het functioneringsmilieu
(de school). Om lekenethiek werkelijk los te maken uit stedelijke of burgerlijke
context lijkt het mij zinvol een breder perspectief te hanteren dan de 'ethiek
van de wereld'. Als men bijvoorbeeld moraaltheologie niet als contrast met maar als
constituerend element van lekenethiek beschouwt, zal de intellectuele emancipatie
van de middeleeuwse leek over de volle breedte in beeld komen - met bijvoorbeeld
ook aandacht voor het omvangrijke werk van de BijbelvertaIer van 1360 en met
name voor zijn polemieken met geestelijken die zich keerden tegen het overzetten
van stichtelijke literatuur in de volkstaal voor leken.
Op de hoofdlijnen van hun onderzoekingen dagen Reynaert en de zijnen uit tot verder
onderzoek. Onmiskenbaar heeft er in de middeleeuwen een (profane) lekenethiek
bestaan. De contouren daarvan worden overtuigend gepresenteerd, en dat vind ik een
verdienste, want er worden oorspronkelijke denkbeelden die niet altijd voor de hand
liggen naar voren gebracht. Zowel letterkundigen als cultuurhistorici zullen daarom
hun visie op middeleeuwse mentaliteit en levenshouding met vrucht kunnen toetsen
en ijken aan een zeer lezenswaardige bundel die ongetwijfeld zal leiden tot voortgezette
discussie, maar dan wel met respect voor de in dit boek verzamelde wijsheid.
Geert Warnar
Van serpenten met venine : J acob van Maerlant's boek over slangen hertaald
en van herpetologisch commentaar voorzien / door Marcel van der Voort. -
Hilversum: Verloren, 1993. - 192 p. : ill.; 24 cm. - (Middeleeuwse studies
en bronnen; 34)
ISBN 90-6550-014-6 Prijs: f 40,-
Het zesde boek van Maerlants Der naturen bloeme behandelt de 'serpenten', tot welke
categorie in de middeleeuwen niet alleen slangen werden gerekend, maar ook andere
dieren, vooral reptielen en amfibieën als de kameleon, hagedis, salamander, schildpad.
Van der Voort, die speciaal geïnteresseerd is in de slangen, en duidelijk gecharmeerd
van Maerlants tekst, heeft zich ten doel gesteld de Middelnederlandse tekst in modern
Nederlands te vertalen, de beschreven dieren te identificeren en op de door Maerlant
meegedeelde, dikwijls wonderlijke eigenschappen herpetologisch commentaar te leveren.
Na een summier inleidend hoofdstuk over Maerlants natuurencyclopedie en de
wijze waarop in de middeleeuwen natuurhistorische kennis werd doorgegeven,
wordt de door Verwijs uitgegeven tekst van het Leidse handschrift steeds per artikel
vertaald en becommentarieerd. De door Verwijs in deze verre van vlekkeloze
redactie gesignaleerde corrupties en voorgestelde emendaties worden soms expliciet
genoemd, meestal echter worden zijn emendaties stilzwijgend in de tekst aangebracht.
Of de tekst nog andere corrupties bevat, is niet onderzocht. De vertaling,
over het algemeen wisselend van stijl, is vooral in het begin hier en daar weinig vloeiend
('De aspis is op het gebied van het belezen worden zeer arglistig' p. 33). De
auteur probeert zich met zijn hertaling blijkbaar niet al te ver van het Middelneder-
TNTL 111 (1995) 255-257
256 BOEKBEOORDELINGEN
lands te verwijderen. Vooral voor het rijm belangrijke tussenzinnetjes, zoals 'wilmen
kinnen' en 'wet overwaer' worden dikwijls meevertaald, waardoor ze in deze prozavertaling
meestal te veel betekenis krijgen. Een enkele maal vindt men toevoegingen
tussen haakjes die de vertaling zelf moeten verduidelijken ('de slang zal hem (=
de moordenaar) het leven beslist nemen' p. 33). Anders dan bij Peter Burger in diens
fraaie vertalende bloemlezing Boek der natuur van 1989 (waarin reeds tweederde van
het aantal serpenten in vlot Nederlands werd overgezet) krijgt men de indruk dat de
hertaling primair bedoeld is als hulpmiddel bij het lezen van de steeds direct voorafgaande
Middelnederlandse tekst.
Een eis die men dan toch mag stellen is dat de tekst inhoudelijk correct wordt weergegeven.
Helaas vinden we hier en daar duidelijke missers. Ik geef slechts enkele voorbeelden.
Op p. 99 lezen we: 'Mensen die door een idrus worden gebeten, krijgen opgezwollen
ledematen, als zij geen medicijnen toegediend krijgen'. Voor de laatste bijzin
lezen we echter in deMnl. tekst, 'coemes [d.i.'koeiemest'] es daer ofmedicine' (vs. 482).
De twee mededelingen in vs. 738-9, 'eyere leghet si als een hoen Ende die niet ghesont
en sijn' worden tot één onjuiste samengevoegd: 'schildpadden leggen net als een kip
eieren die niet goed voor de gezondheid zijn'. De tarans, die Van der Voort identificeert
als de tarantella-spin, 'dats een serpent, Als ons Plinius bekent, Van gheslachte van
scorpioene, Ende vlieghet na sine doene' (vs. 745-8). Dit wordt: 'De tharans is, volgens
Plinius, een slang [sic; JPW] die behoort tot het geslacht der schorpioenen en die zich
ook op de manier van een schorpioen voortbeweegt'. Er staat echter 'vlieghet' en een
schorpioen vliegt niet, ook niet bij Maerlant: 'sine' verwijst naar de tharans. Een van de
meest tot de verbeelding sprekende dieren, die ook het omvangrijkste commentaar
krijgt, is de basilisk, waarover de auteur reeds een artikel publiceerde in Literatuur 7
(1990),342-349. Maerlantverwijst op het einde van zijn artikel naar een passage in het
derde boek. Bij de bespreking van de uit beide boeken verkregen, relatief talrijke gegevens
maakt Van der Voort nu aannemelijk dat het om een koningscobra zou kunnen
gaan. Alleen: wat noch uit de vertaling, noch uit het commentaar blijkt, is dat Maerlant
(evenals Cantimpré) verschillende basilisken onderscheidt (men vergelijke de vss. 203-
210 met de vertaling en de overeenkomstige passage op p. 169).
In het commentaar laat Van der Voort ons delen in zijn ruime herpetologische
kennis, en tracht hij elk dier voorzover mogelijk te identificeren. Dat is niet eenvoudig:
de gegevens in Der naturen bloeme over het uiterlijk, de grootte, het gedrag
of het verspreidingsgebied zijn vaak schaars en wijzen niet zelden verschillende kanten
uit. Bij één derde van het aantal serpenten slaagt de auteur er dan ook niet in,
terwijl hij in de overige gevallen niet zelden belangrijke slagen om de arm moet houden,
of zich bijvoorbeeld moet beperken tot het noemen van een geslacht waartoe
het dier lijkt te behoren. Ter aanvulling op Maerlants gegevens worden door Van
der Voort nu behalve uit een twaalfde-eeuws bestiarium zeer vaak gegevens gebruikt
uit een bron van maar liefst driehonderd jaar later: Edward TopselI's Historie of
Serpents (1608). Nadere informatie over deze bron (die ook bij de identificatie soms
de doorslag geeft), haar aard, de herkomst van de kennis erin enz. wordt de lezer niet
verschaft, zodat men als kritische lezer over de waarde ervan bij het onderzoek in het
ongewisse blijft. (Een beknopte weergave van het belangrijkste uit hoofdstuk XIII
van Ch. E. Raven, English Naturalists from Neckam to Ray: A Study of the Making of the
BOEKBEOORDEL~GEN 257
Modern World. (Cambridge, 1947; repro New York, 1968) had al veel goeds kunnen
doen). Ook echte herpetologische vaklitteratuur (Sweeney, Trutnau enz.) wordt
zonder toelichting ter sprake gebracht.
Expliciet wordt er op p. 17 al op gewezen dat de filologie en de literair-historische
dimensies ondergeschikt zijn gebleven aan de herpetologie. Maar juist de al te
strikte beperking van de auteur tot de slangekunde staat een 'inhoudelijke' verklaring
van Maerlants tekst zoals hij die beoogt, in de weg. Wil men werkelijk een steekhoudende
'verklaring' vinden voor de in herpetologisch opzicht wonderlijke mededelingen,
dan zal men toch óók zoveel mogelijk de herkomst van de informatie moeten
naspeuren. W.P. Gerritsen en A. van Gijsen hebben in hun boeiende artikelen over
resp. de locusta en de gegraveerde stenen - in Ntg 61 (1968) en 87 (1994) - vanuit een
opmerkelijke passage uit Der naturen bloeme gedemonstreerd wat er kan gebeuren bij
de schriftelijke overdracht van encyclopedische informatie in de middeleeuwen. Het
koppelen van door Maerlant meegedeeld wonderlijk gedrag of bijzondere uiterlijke
kenmerken aan die van bepaalde nu bekende diersoorten, kan de verwondering wat
doen afnemen: er blijkt in de werkelijkheid meer mogelijk te zijn dan men zou denken.
Maar of die koppeling terecht is, blijft meestal in meer of mindere mate gissen.
Een aantal zeer lezenswaardige uitweidingen die door hun omvang de lijn van het
boek teveel zouden verstoren, en enkele grotere vertaalde passages uit andere bronnen
zijn in een tiental bijlagen achterin het boek afgedrukt. De laatste bevat de integrale
vertaling van de in 1974 gepubliceerde Engelse overzetting van Cantimpré's tekst
zoals te vinden in het vijftiende-eeuwse handschrift uit Granada. Van de te grote
haast waarmee deze vertaling (evenals overigens blijkbaar het Engelse intermediair!)
is gemaakt, draagt een zin als de volgende duidelijke sporen: 'Maar sinds theriak een
antidoot is tegen elke vorm van vergif en zelfs tegen het gif van de tirus, een antidoot
dat tichicon wordt genoemd, baat niets' (p. 177). Was ook de standaardeditie
van Helrnut Boese gebruikt, dan zouden onmiddellijk enkele corrupties in de Latijnse
redactie aan het licht zijn gekomen (vgl. ook de opmerking op p. 79 en 171 over de
'draco'-tekst in het Granadijnse handschrift).
Blijkens zijn Nawoord is Van der Voort zich van een aantal beperkingen van zijn
boek, waarvan hierboven enkele voorbeelden werden gegeven, bewust. In een vraaggesprek
in Queeste 1 (1994), p. 181-184 naar aanleiding van de verschillende recensies
en signalementen is door hem het ontstaan ervan van meer achtergrond voorzien.
De wetenschap dat het boek is gegroeid uit een reeks van artikelen voor een
herpetologisch tijdschrift, maakt het ontstaan van de manco's begrijpelijker, maar
maakt ze niet kleiner. Zowel voor de filoloog als voor de herpetoloog verheldert het
boek door zijn aanpak minder van Maerlants tekst dan men graag zou willen. Dat
neemt overigens niet weg, dat de auteur een grote hoeveelheid interessante en soms
verrassende informatie over slangen bij elkaar heeft gebracht en dat het boek zeker
met verve is geschreven. Hierdoor slaagt hij er bij veel lezers ongetwijfeld in vanouds
bestaande vooroordelen omtrent deze weinig aai bare dieren weg te nemen en
te laten zien hoe boeiend ook het gedrag van deze dieren is.
J.P. Westgeest
258 BOEKBEOORDELINGEN
Walewein, Moriaen en de Ridder metter mouwen: intertekstualiteit in
drie Middelnederlandse Arturromans / Bart Besamusca. - Hilversum:
Verloren, 1993. - 219 p.; 24 cm. - (Middeleeuwse studies en bronnen; 39)
ISBN 90-6550-256-4 Prijs:! 49,-
Ook al is de Arturepiek vermoedelijk een van de best onderzochte delen van de
Middelnederlandse letterkunde, toch blijft het moeilijk een coherent beeld te krijgen
van de ontwikkeling van het genre, de bedoelingen van de auteurs en de aard van het
publiek. Concrete gegevens over ontstaansmilieu en datering, die het onderzoek een
vast fundament zouden kunnen bezorgen, zijn schaars, en de pogingen om de zwijgzame
bronnen hierover een antwoord te ontlokken, hebben wel speculaties, maar
slechts weinig zekerheden opgeleverd. In dit boek probeert Besamusca via de in de
hedendaagse literatuurwetenschap alom aanwezige intertekstuele benadering meer
inzicht te krijgen in de plaats die de drie in de titel vermelde Arturromans in de
geschiedenis van onze letterkunde innemen.
Besamusca is niet de eerste die deze weg beproeft: vooral J.D. Janssens en Johan
Winkelman hebben in de afgelopen jaren met deze benaderingswijze interessante
resultaten bereikt. Maar met dit boek, dat in het eerste hoofdstuk een heldere uiteenzetting
over de principes van het intertekstualiteitsonderzoek bevat, krijgt deze
methode in de medioneerlandistiek toch haar officiële papieren. Men kan daar
alleen maar verheugd over zijn. Niet zozeer omdat de drie onderzochte romans op
grond van hun onderlinge intertekstuele verbanden op een ruwe, maar toch vrij
zekere basis ten opzichte van elkaar kunnen worden gesitueerd - Walewein-MoriaenRidder
metter mouwen, in deze volgorde, ergens tussen 1230 en ca. 1300 -, want dat
was al eerder bekend, maar vooral omdat zo de teksten zelf, en hun mogelijke interpretaties
weer in het centrum van de belangstelling komen te staan.
Natuurlijk is er ook in het verleden aandacht geweest voor invloeden van de ene
tekst op de andere. Besamusca kan in dit boek in een belangrijke mate steunen op
het werk van voorgangers als Jonckbloet, Te Winkel, Van der Stempel, Draak of
Heeroma. In het intertekstualiteitsonderzoek gaat het echter - zoals Besamusca in
zijn inleiding heel duidelijk stelt - niet alleen om de vraag wat de dichter ontleende,
maar vooral om het hoe en het waarom (p. 10). En deze laatste vragen worden niet
alleen met het oog op een betere kennis van de bewerkingstechniek van de auteur
geformuleerd, maar ook met het doel de geïntendeerde lezer of toehoorder in het
vizier te krijgen. Het intertekstualiteitsonderzoek postuleert immers dat het geïntendeerde
publiek in staat was de intertekstuele relaties te herkennen én ze als
bakens te hanteren om tot een adequaat tekstbegrip te komen (p. 12). Het lezen of
beluisteren van een Middelnederlandse Arturroman roman zou dus tevens een dialoog
zijn geweest met de onderliggende teksten die door de auteur opzettelijk in het
bewustzijn van de lezer of toehoorder werden opgeroepen.
Hiermee ligt meteen ook het axioma bloot waar Besamusca's onderneming op
steunt. Want zijn intertekstuele lectuur impliceert meteen de veronderstelling dat
de drie door hem onderzochte romans geschreven werden voor een geraffineerd
(Vlaams) publiek, dat in staat was de verwijzingen naar andere romans te herkennen
en daar correcte interpretaties aan te verbinden. De vraag is dan: welke andere
INTL 111 (1995) 258-261
BOEKBEOORDEL~GEN 259
romans? Men zou hier, behalve aan de vertaalde episodische romans waarvan het
vaststaat (of aannemelijk is) dat ze vóór de oudste roman van het hier bestudeerde
trio, de Walewein, zijn ontstaan - Tristant, Wrake van Ragisel, Perchevael-, in de eerste
plaats kunnen denken aan de Lantsloot vander Haghedochte. Volgens J.D. Janssens zou
deze oudst bekende, Vlaamse vertaling van de immense Lancelot en prose het 'achterdoek'
hebben geleverd waartegen de Walewein moest worden begrepen. Besamusca
is echter van mening dat niet aangetoond kan worden dat de Lantsloot als bron voor
de Walewein heeft gediend (p. 38). Aangezien het echter wel vaststaat dat de
Walewein-dichters de Lancelot-en-prose hebben gekend, impliceert deze stelling dat
hun publiek, wilde het deze intertekstuele relaties doorzien, grondig vertrouwd was
met de Franse Arturepiek.
Al neem ik graag aan dat het niveau van het publiek waarvoor deze teksten
geschreven werden zeker niet te laag mag worden aangeslagen, toch vraag ik me af
of Besamusca de kennis van het Frans - en dus de vertrouwdheid met de Franse
Arturliteratuur - bij het geïntendeerde publiek van de Walewein niet overschat.
Moeten we uit de verzen van Penninc 'Consticse [m.n. de schone aventure die hij
gaat vertellen] wel in twalsche vinden / Ic soudse jou in dietsche ontbinden'
(Walewein, vs. 5-6) niet besluiten dat zijn publiek tot dan toe via vertalingen tot de
geschreven Artur-avonturen toegang had? Wat zou immers de zin van zo'n 'ontbinding'
in het Diets zijn geweest, als Pennincs toehoorders even goed in staat
waren van het veronderstelde Franse origineel kennis te nemen? Zal Penninc, om
het met de woorden van zijn vermoedelijke tijdgenoot Diederic van Assenede te zeggen,
toch niet in de eerste plaats voor 'den ghenen, diet Walsche niet en connen' (Floris
ende Blancefloer, vs. 27) hebben gedicht?
Maar ook al was het publiek met de Franse Arturliteratuur vertrouwd, dan nog
betwijfel ik ofhet in staat zal zijn geweest de Walewein te zien als een 'polemiek' (p. 48),
een 'pennestrijd' (p. 56) met de Lancelot-Graal, zoals Besamusca meent. Natuurlijk, dat
de auteurs allerlei motieven aan de Lancelot-Graal en aan Gerbert de Montreuils
Continuation van Chrétiens Perceval hebben ontleend, staat buiten kijf. Een andere
kwestie is echter of deze ontleningen als signalen voor een polemische lectuur van de
Walewein waren bedoeld. Nemen we bijvoorbeeld de episode van het binnenzwevende
schaakspel, dat door Besamusca geïnterpreteerd als een contrasterende, want wereldse
pendant van de verschijning van de Graal aan Arturs hof in het begin van de Queste. Ik
vind de overeenkomsten tussen deze beide scènes veel minder treffend dan Besamusca
beweert. Het enige wat Graal en schaakbord met elkaar gemeen hebben, is dat ze
onverwachts binnenkomen, mysterieus zijn en zweven. Weliswaar zijn ze allebei ook
nog uiterst waardevol, maar daar wordt in de Walewein acht verzen lang over uitgeweid
(vs. 55-63), terwijl de Queste volstaat met de beknopte mededeling dat de Graal bedekt
(!) is 'd'un blanc samit' (ed.-Pauphilet 15,20), zijdefluweel dus, ongetwijfeld heel erg
kostbaar, maar zonder dat dit motief in deze passage een bijzondere nadruk verkrijgt.
Ook is er in de Walewein, anders dan in de Queste, geen sprake van donderslagen, een
lichtende zonnestraal, welriekende geuren of een voedselwonder. Penninc heeft zich
niet bepaald uitgesloofd om zijn publiek met intertekstuele signalen op het goede spoor
te zetten. De interessantste overeenkomst tussen het schaakspel en de Graal, namelijk
dat beide licht brengen, hebben de Walewein-auteurs zelfs tot het einde van de roman
260 BOEKBEOORDELINGEN
opgespaard, veel te laat dus opdat het publiek dit als een intertekstuele indicatie zou
kunnen opvatten. Mijns inziens is de kans dan ook gering dat het publiek na deze cruciale
beginscène mocht 'verwachten dat de tegenstelling tussen verhaalelementen in de
Walewein en de prozacyclus Lancelot-Graal in het verdere verloop van de
Middelnederlandse roman een rol [zou] spelen' (p. 48).
Hetzelfde kan ook gezegd worden over de beschermende zetel (p. 48-51) of het
genezende wonderbed (p. 56-59). Dat Penninc in deze passages door de LancelotGraal
geïnspireerd werd, wil ik graag aannemen. Maar dat hij deze motieven tot
intertekstuele signalen voor zijn lézers heeft omgebouwd, lijkt me onwaarschijnlijk.
Wat had er dan - in zijn poging om Walewein tegenover Galaad (en Lancelot) op te
waarderen - meer voor de hand gelegen om zowel van zetel als van bed proeven te
maken die dan door de wereldse, maar excellente ridder Walewein tot een goed einde
worden gebracht? Maar Walewein wordt niet getest, en levert dus ook niet het bewijs
dat hij Lancelot of Galaad overtreft. Beide meubels worden hier vooral ingezet om het
wonderlijke karakter van het land van koning Wonder extra in de verf te zetten.
Besamusca's hypothese dat de Walewein een soort negatieve doorslag van de
Lancelot-Graal zou zijn, leidt hem soms ook tot redeneringen, die nogal geforceerd
overkomen. Bijvoorbeeld: (1) de structuur van de Walewein zou overeenkomen met
de structuur van een episode (!) in de Perlesvaus; (2) de Perlesvaus deelt vele literaire
kenmerken met de Lancelot-Graal; ergo, (3) de queestestructuur van de Walewein is
eerder verwant met het romanmodel van de Lancelot-Graal dan met de romans van
Chrétien (p. 75-76). Een bromfiets lijkt wat op een auto, een auto lijkt wat op een
huis, dus ... ? Ook zou de verteltechniek van de Walewein verwantschap vertonen met
de Perceval-continuatie van Gerbert, omdat die net als Penninc slechts één enkele
maal verhaaldraden met elkaar vervlecht (p. 76). De cnape-episode in de Waleweinwant
daarom gaat het hier - is echter slechts 160 verzen lang, en zelfs in die weinige
verzen wordt er bijna onophoudelijk over Walewein gesproken. De onderbreking
van Percevals belevenissen bij Gerbert neemt echter ruim 1600 verzen (vs. 3248-
4896) in beslag, waarin Mordret duidelijk op de voorgrond treedt.
Terwijl dergelijke overeenkomsten me vanuit het perspectief van de lezer weinig
significant lijken, verbaast het me dat Besamusca geen aandacht besteedt aan de
sprookjesstructuur die toch de hele Walewein beheerst. Zou het publiek, in deze orale
cultuur die toch zo tuk was op vertelsels, niet vooral oog (en oor) hebben gehad voor
de wijze waarop Penninc en Vostaert het 'Gouden vogel' -sprookje tot een Arturverhaal
hadden omgewerkt? De verrassende belofte van Artur dat hij bereid is de helft
van zijn rijk te schenken aan wie hem het schaakbord brengt, moet de aandacht van
het publiek van bij het begin op de sprookjesdimensie van dit Arturverhaal hebben
gericht. ·Die spanning tussen de logica van het sprookje en die van de Arturroman
moet een van de bijzondere attracties van dit verhaal zijn geweest! Nemen we bijvoorbeeld
de episode van de onderaardse gang, waarlangs Walewein door de vos
Roges naar Endi wordt geleid. De opmerking dat Walewein moeiteloos de onderaardse
gang passeert, is mijns inziens naast de kwestie (p. 64). Ook geloof ik niet dat
het de auteurs erom te doen was het wonderbare stelsel van zwaard- en waterbrug uit
de Lancelot belachelijk te maken. Het effect van de episode zit volgens mij in de uiteenlopende
kennis van toehoorders en personage. De toehoorders wéten, op grond
BOEKBEOORDELINGEN 261
van hun kennis van het sprookje, dat de vos een betrouwbare helper zal zijn; maar
Walewein 'weet' enkel dat de vos een verraderlijk en trouweloos dier is. Uitgerekend dat
dier wordt zijn gids, en leidt de bewrgde ridder, bi liste (vs. 6059), onder die aerde [. .. ] daert
dunker was als in die helle (vs. 6084-85), door een haghedochte (vs. 6085) - Reynaert lijkt
niet ver weg - naar de overkant. Ironie is er ongetwijfeld. Maar dan in de eerste plaats op
grond van kennis dat een publiek door middel van mondelinge verhalen verworven had.
Zo verbaast het me ook dat Besamusca bij de aanvang van zijn bespreking van de
Ridder metter mouwen meedeelt dat hij de relatie tot de Richars ti biaus onbesproken
zal laten, terwijl hijzelf erkent dat tussen beide verhalen een groot aantal parallellen
bestaat (p. 136). Ook hier heeft hij dus het intertekstuele onderwek strikt tot de
Arturliteratuur beperkt. De logica van intertekstueel onderzoek vereist mijns
inziens echter dat hij eerst deze parallellen, die grote gedeelten van de roman overspannen,
had moeten behandelen. De kans is toch reëel dat \let publiek - als het
inderdaad Frans kende - dan toch in de eerste plaats voor de verschillen en gelijkenissen
met deze roman oog heeft gehad. Door zich alleen tot intertekstuele verbanden
met andere Arturromans te beperken, heeft Besamusca hier een kans laten liggen om
zijn (wankele) hypothese dat het publiek van deze romans ook met de Franse literatuur
grondig vertrouwd was, sterker te funderen.
De beperktheid van de mij toegemeten ruimte dwingt me hier halt te houden. En
dat is jammer, want al klinkt hetgeen voorafgaat kritisch, dit boek verdient ook uitvoerige
lof. Besamusca demonstreert er immers een imponerende kennis van de primaire
en secundaire Arturliteratuur. Het boek is zeer toegankelijk geschreven, en dat
is een verademing voor wie, zoals deze recensent, niet in de steeds ondoorzichtiger
wordende mysteriën van de Arturistiek is ingewijd. Maar Besamusca's belangrijkste
verdienste is toch wel dat de vérstrekkende theses die hij in dit boek heeft ontwikkeld,
aanleiding kunnen geven tot een levendig en principieel debat over de mogelijkheden
en beperktheden van het intertekstualiteitsonderwek bij de studie van de Middelnederlandse
letterkunde, een debat waarvan de relevantie de beperkte kring van
Arturspecialisten in een ruime mate overstijgt.
Frank Willaert
De'r byen boeck : de Middelnederlandse vertalingen van Bonum universale
de apibus van Thomas van Cantimpré en hun achtergrond / CM. StutvoetJoanknecht.
- Amsterdam: VU Uitgeverij, 1990. - 193, 382 p. : ill. ; 24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Amsterdam, Vrije Universiteit.
ISBN 90-6256-923-4
Thomas van Cantimpré (ca. 1200-1272) zal de meeste neerlandici vooral bekend zijn als
de auteur van Liber de natura rerum (voorbeeldtekst van Jacob van Maerlants Der naturen
bloeme) en van enkele hagiografie~n, in het bijwnder de Vita Lutgardis (waarvan drie
Middelnederlandse bewerkingen, niet volledig, zijn overgeleverd). Een zeker niet minder
beroemd werk van deze geleerde Brabantse dominicaan is het wgenaamde Bonum
TNTL 111 (1995) 261-265
262 BOEKBEOORDELINGEN
universale de apibus, te vertalen als: Het algemeen welzijn volgens (= naar het voorbeeld van)
de bijen. (In de Mnl. redacties is de titel niet eensluîdend vertaald; in een aantal hss. vindt
men: Een ghemeen guet van der naturen der byen.) Het Bonum universale is een stapsgewijze
beschrijving van het bijenleven (ontleend aan Liber de natura rerum), waarvan elk
onderdeel telkens allegorisch wordt geduîd. Binnen deze allegorese fungeert het bijenleven
als een door de Schepper ontworpen metafoor voor de ideale christelijke levenswijze,
meer in het bijzonder: het kloosterleven. De verhandeling is bovendien zo rijk
gestoffeerd met argumentatie- en illustratiemateriaal in de vorm van exempla, dat het
boek zelf een soort bijenkorf vol geestelijk voedsel is geworden. Van de Middelnederlandse
vertalingen, traditioneel aangeduîd als Het Biënboec, bestond tot voor kort geen
volledige moderne editie. De dissertatie van W.A. van der Vet, Het Biënboec van Thomas
van Cantimpré en zijn exempelen ('s-Gravenhage, 1902), bevat slechts de tekst van het
merendeel van de exempelen, zonder hun oorspronkelijke context en in een door Van
der Vet gekozen volgorde. En nu is er dan het lijvige boek van mevr. Stutvoet, dat naast
een Inleiding van 193 bladzijden een volledige editie geeft van Der byen boeck (titel ont-
1eend aan het explicit van de tekstbron).
De Inleiding opent met een 'Introductie' waarin de belangrijkste gegevens aangaande
Thomas van Cantimpré, zijn werk, de receptie en wetenschappelijke bestudering
ervan alsmede de opzet van het boek in het kort worden vermeld. Het onderzoek van
mevr. Stutvoet richt zich vooral op het waarom van de grote belangstelling voor het
Biiinboec in Noordnederlandse vrouwenkloosters van de vijftiende eeuw.
Nuttige en interessante informatie over de levensloop en persoonlijkheid van
Thomas van Cantimpré biedt hoofdstuk 2, met name vanwege het gereleveerde verband
tussen leven, werk en contemporaine kerkgeschiedenis. De twee daarop volgende, korte,
hoofdstukken gaan over de grondtekst van het Biënboec: doelstelling en structuur van
het Bonum universale, de allegorische verklaring van het bijenleven, de exempels, alsmede
een aantal overgeleverde redacties. Van deze laatste worden genoemd: de drie oudste
drukken (van resp. ca. 1473; ca. 1478-1480; ca. 1516), de drie (in 1597, 1605 en 1627)
door de theoloog Colvenerius bezorgde edities en enkele (van de ongeveer honderd
bewaard gebleven) handschriften, voornamelijk uît de vijftiende eeuw. Op grond van
onderlinge tekstverschillen (in hoofdzaak weglatingen) splitst mevrouw Stutvoet dit
tekstmateriaal op in twee families: een mèt en een zonder de gesignaleerde weglatingen.
Het omvangrijkste hoofdstuk van de Inleiding, hoofdstuk 5, behandelt de
Middelnederlandse vertalingen van het Bonum universale en de overlevering daarvan
in 14 handschriften (eigenlijk 13: het Leuvense handschrift ging tijdens WO II verloren)
en twee drukken (van resp. 1488 en 1515). Het oudste handschrift dateert van
1458, het jongste van 1639. In navolging van Van der Vet onderscheidt mevr. Stutvoet
twee Middelnederlandse vertalingen. De tweede vertaling, waarvan slechts vier (handschriftelijke)
redacties zijn bewaard, verschilt het duîdelijkst met de eerste doordat de
exempelen hoofdzaak zijn geworden: het tractaatgedeelte, waarin ze oorspronkelijk
waren opgenomen, is in deze vertaling drastisch gereduceerd en in twee handschriften
zelfs vrijwel verdwenen. Om die reden richt mevr. Stutvoet haar onderzoek dan
ook vooral op de eerste vertaling. Wat overigens niet wegneemt dat ze in dit hoofdstuk
alle handschriften en drukken uitvoerig beschrijft, met speciale aandacht voor de
oudste bezitters. Een tabel brengt in beeld welke tekstgedeelten in de MiddelnederBOEKBEOORDEL~
GEN 263
landse vertalingen zijn weggelaten ten opzichte van een zevental Latijnse redacties. De
tekstuele relatie tussen de Latijnse en Middelnederlandse versie(s) komt ook ter sprake
in de opmerkingen die dit hoofdstuk besluiten.
De herkomst van de Biénboec-handschriften wijst in de richting van vijftiendeeeuwse,
voornamelijk Noordnederlandse, vrouwenkloosters die overgegaan waren
of streefden naar een levenswijze, conform het model van de Windesheimse kloostervereniging.
Deze receptiegeschiedenis probeert mevr. Stutvoet in hoofdstuk 6 te
verklaren door te wijzen op kerkhistorische parallellen tussen de dertiende eeuw (de
tijd waarin Thomas van Cantimpré leefde) en de vijftiende eeuwen door verband te
leggen tussen de door het Biénboec vertolkte kloosterlijke idealen en de geschiedenis
van de vijftiende-eeuwse kloosterreform-beweging in de Noordelijke Nederlanden.
Na een verantwoording van de tekstuitgave (hoofdstuk 7) volgt dan de tekst van het
Biffiboecin een Oostnederlandse redactie uit de tweede helft van de vijftiende eeuw. De
'Verklarende tekstannotaties' verstrekken de vindplaatsen van aanhalingen uit de bijbel
en andere bronnen (grotendeels ontleend aan de editeur Colvenerius), historische
informatie en Latijnse tekstgedeelten die door de vertaler zijn weggelaten. Een 'Korte
inhoud van Der byen boeek' sluit de teksteditie af.
Het Bonum universale neemt een belangrijke plaats in binnen de geschiedenis van de
middeleeuwse geestelijke didactische literatuur. Daarom - en vanwege haar poging tot
reanimatie van een bijna vergeten Middelnederlandse tekst - mogen we mevr.
Stutvoet dankbaar zijn voor haar boek, waarvan de opzet (zie de 'Introductie') weinig
te wensen overlaat. Maar ik moet daar meteen iets aan toevoegen: mevr. Stutvoet is
zozeer gericht op de kerkhistorische (en codicologische) aspecten van haar onderzoeksobject
dat haar boek (althans mij, als neerlandicus) in andere opzichten is tegengevallen.
Ik noem om te beginnen de teksteditie.
'De tekstuitgave dient allereerst als documentatie bij het betoog', zegt mevr.
Stutvoet op p. 6* en dat zij voor haar editie gekozen heeft voor het handschrift dat toebehoorde
aan het regulierenklooster te Frenswegen (bij Nordhorn) is dan ook begrijpelijk,
maar ook een beetje jammer. Want deze redactie is geschreven in een tamelijk
lastig gespeld en sterk oostelijk gekleurd Middelnederlands. Daar zou nog een mouw
aan te passen zijn geweest met behulp van een aantal, uiteraard verantwoorde, ingrepen
in het tekstbeeld en flink wat verklarende (m.n. vertalende) aantekeningen, maar
van dat alles is geen sprake. Mevr. Stutvoet presenteert een diplomatische editie: 'Om
de tekst zo nauwkeurig mogelijk weer te geven' (p. 156*), hetgeen de onjuiste suggestie
wekt als zou het verschil tussen een diplomatische en een kritische editie schuilen
in de mate van nauwkeurigheid. Een ongelukkige beslissing derhalve, die voorkeur
voor een diplomatische editie om de verkeerde reden, temeer daar toch wordt gemikt
op 'een breder publiek' (p. 5*). Maar zouden lezers aan wie mevr. Stutvoet in de
'Verklarende tekstannotaties' telkens opnieuw meent te moeten meedelen dat het
boek Genesis tot het Oude Testament behoort, wèl weten wat ee, clamvogel, kaepspil
betekenen? Nu is een diplomatische edite, zij het voor een heel wat minder breed
publiek, hoe dan ook een aanwinst, mits ze aan de nodige vereisten voldoet. Dat is hier
m.i. niet het geval, doordat de mise-en-page van de bron, i.c. de verdeling van de tekst
over kolommen, niet is aangehouden (met alle gevolgen voor de woordafbreking), de
abbreviaturen stilzwijgend zijn opgelost, in sommige (niet per keer genoemde) gevallen
264 BOEKBEOORDELINGEN
een punt is toegevoegd en er bovendien hier en daar in de tekst een, weliswaar herkenbare,
milde vorm van tekstkritiek wordt uitgeoefend. In de tekstgedeelten corresponderend
met de foto's op p. 112* en 119* heb ik geen afschrijffouten gevonden. Alleen ontbreekt
op p. 119, r. 22 het lidwoord DAT (vóór XXVIII. ~ees: XXVIlJD en mis ik de (in een
nauwkeurige diplomatische editie toch onontbeerlijke) codicologische verantwoording
van verschijnselen als superscriptie en correctie (al of niet m.b.v. verwijzingstekens). De
typografische markering van de verschillende tekstonderdelen (rubrieken, titels enz.; zie
p. 157*) is natuurlijk handig voor de moderne lezer maar lijkt mij op gespannen voet te
staan met het principe van de diplomatische editie en is bovendien niet consequent uitgevoerd
(zie bijv. p. 132-134). Kortom: 'als documentatie bij het betoog' kan deze editie (voor
de doorzetters) vast wel dienst doen maar van een methodisch verantwoorde diplomatische
editie is m.i. geen sprake.
Wie zich, vanuit welke probleemstelling dan ook, met middeleeuwse exempla-literatuur
bezig houdt, dient zich uiteraard op de hoogte te stellen van de belangrijkste vakliteratuur
terzake. Dat is hier in onvoldoende mate gebeurd, met als gevolg een veel te
vage en inadequate begripsomschrijving (p. 2* en p. 43*-44*), die bovendien niet altijd
wordt gevolgd. Want als exempla altijd verhalen zouden zijn, c.q. 'ware gebeurtenissen'
zouden behelzen, dan kan men zich afvragen waarom bijvoorbeeld het door mevr.
Stutvoet als zevende genummerde exempel (evenals het 21e en 55e) wèl die aanduiding
verdient maar het verhaaltje over Diogenes (p. 103) niet. Een exemplum is echter niet
zonder meer gelijk te stellen met een verhaal (over een ware gebeurtenis); het is een retorisch
hulpmiddel dat vele gedaanten kan aannemen (heel vaak die van een verhaal) en
waarvan de argumenterende functie het hoofddoel, de eventuele/gesuggereerde historiciteit
een ondersteuning vormt. Het is dan ook nogal gewaagd om - zoals mevr. Stutvoet
een aantal keren doet - exempla in het Bonum universale te gebruiken als historische bronnen
voor de biografie van Thomas van Cantimpré en het is zeker onjuist te suggereren
dat het stichtelijke type exemplum, dat zo karakteristiek is voor het Bonum universale,
model kan staan voor het exemplum in het algemeen. Juist omdat de exempelen in Het
Biënboec, conform hun eigenlijke functie, deel uitmaken van het groter geheel van een
betoog (zoals mevr. Stutvoet zelf ook vaststelt), vind ik het verder onbegrijpelijk dat zij
in de 'Korte inhoud van Der byen boeek' de exempelen heeft losgekoppeld van het betogende
tekstgedeelte (dat door haar met de m.i. misplaatste term 'sermoen' wordt aangeduid).
Deze geforceerde ontkoppeling heeft de 'Korte inhoud' bepaald geen goed
gedaan. En om nog even terug te komen op de vakliteratuur: alleen alom een indruk te
krijgen van de invloed van het Bonum universale op andere exempla-verzamelingen, had
mevr. Stutvoet niet voorbij mogen gaan aan het fameuze standaardwerk van J.-T.
Welter: L'exemplum dans la littb-ature religieuse et didactique du nwyen áge. Paris [etc.], 1927.
Nog een aantal korte opmerkingen en vragen tot besluit:
- Het is vanuit praktisch oogpunt wel begrijpelijk maar methodisch gezien op zijn
minst discutabel, om de Colvenerius-editie van 1627 als ijkpunt te gebruiken bij de
beoordeling van de 'betrouwbaarheid'/'volledigheid' van welke andere redactie dan
ook. De stelligheid waarmee mevr. Stutvoet spreekt over weglatingen en toevoegingen
in 'vertaling I' is derhalve evenzeer aanvechtbaar.
- Door de wijze waarop mevr. Stutvoet de door haar gesignaleerde aanpassingen in
'vertaling I' presenteert, wordt het de lezer niet gemakkelijk gemaakt zich een goed
BOEKBEOORDEL~GEN 265
beeld te vormen van het eigen gezicht van deze vertaling.
- Het idee van de drie 'redacteuren' (p. 109*) is m.i. onvoldoende onderbouwd en
toegelicht. Is er niet eenvoudig sprake van drie verschillende kopiisten?
- Door het hele boek heen komen nogal wat onduidelijk geformuleerde, c.q. zwak
beargumenteerde, mededelingen voor. Enkele voorbeelden:
- 'Sinds enige tijd kregen de natuurwetenschappen echter hernieuwde aandacht, vooral in
wetenschappelijk opzicht' (p. 11 *).
- 'In tegensteling tot de franciscanen waren alle dominicanen priester gewijd' (p. 16*).
Slechts een paar zinnen verder (p. 17*) wordt de rol van de lekebroeders beschreven.
- 'Door uit te gaan [in De natura rerum; dB] van de centrale plaats van de mens in het heelal
kan Thomas gerekend worden onder de eerste voorlopers van de renaissance' (p. 20*; vgl.
p. 33*). Zo geredeneerd kan het boek Genesis eveneens tot de renaissance gerekend worden!
- Het (in de proloog genoemde) verzoek naar aanleiding waarvan Thomas zijn Bonum universale
schreef, wordt door mevr. Stutvoet op liefst drie verschillende manieren weergegeven:
p. 28* en 37*.
- 'Wat de relatie tot de door Thomas in de proloog genoemde "filosofen" betreft, blijkt
dit voornamelijk werken van Seneca te betreffen, op aanbeveling van de apostel Paulus' (p.
40*). De argeloze lezer zal zich afvragen of de mededeling achter de tweede komma van
mevr. Stutvoet ofvan Thomas afkomstig is en wat er waar is van die aanbeveling. Een voetnoot
verwijst naar een passage in Het Biënboee waarin (o.a.) gesproken wordt van 'seneca de
van sunte pawel in velen epistolen ghepresen wort'. Maar daarmee is de tweede vraag nog
niet opgelost. Een geval als dit illustreert aardig de onmisbaarheid van verklarend commentaar
in edities als deze. Of zou iedereen bekend zijn met de apocriefe vroegchristelijke
(tot in de middeleeuwen voortlevende) traditie, volgens welke Paulus en Seneca met
elkaar in correspondentie stonden? (Wie net als ik zijn onkunde op dit punt moet bekennen,
raadplege JN. Sevenster: Paul and Seneea. Leiden, 1961.)
- Waarom staat op p. 173* (noot 144) achter de naam van Gautier de Chatillon tussen haken
die van Chrétien de Troyes vermeld? (Vgl. overigens p. 273.) Een soortgelijke onzorgvuldigheid
komt voor op p. 270: het verwarren van Marie de Champagne met de dichteres Marie de
France is waarschijnlijk veroorzaakt door de bijnaam van de eerstgenoemde, die eveneens
'Marie de France' luidde (volgens het Lexikon des Mittelalters Il, kol. 1681-1682; VI kol. 287).
Samenvattend: het boek van mevr. Stutvoet heeft mij in een aantal opzichten teleurgesteld.
De blijvende waarde ervan schuil m.i. hierin, dat zij de aandacht heeft gevestigd
op die merkwaardige receptie van een dertiende-eeuws geestelijk tractaat binnen
bepaalde kringen van de Windesheimse kl60stervereniging en in samenhang hiermee
nuttige (kerk)historische informatie heeft verschaft. En al mijn kritiek poetst niet weg
dat zij er hoe dan ook als eerste in is geslaagd een editie te bezorgen van een volledige
Bië1zboec-redactie. Daarvoor betuig ik haar graag mijn respect.
F .J.H. de Bree
Het Geraardsbergse handschrift: hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek Albert
1,837-845/ diplomatische ed. bezorgd door Marie-José Govers (eindred.) ...
[et al.] ; met een codicologische beschrijving door Hans Kienhorst. -
Hilversum: Verloren, 1994. - 191 p. : ill., facs. ; 25 cm. - (Middeleeuwse verzamelhandschriften
uit de Nederlanden, ISSN 0929-9866; 1)
ISBN 90-6550-015-4 Prijs:! 47,50
TNTL 111 (1995) 265-269
266 BOEKBEOORDELINGEN
Op 14 oktober 1994 werd in Nijmegen het eerste deel ten doop gehouden van de reeks
Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de Nederlanden, 'Een reeks diplomatische edities
van verzamelhandschriften, uitgegeven onder auspiciën van het Constantijn Huygens
Instituut voor tekstedities en intellectuele geschiedenis der Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen'. Het is zeer verheugend dat sinds de verschijning in
1987 van het laatste deel van Maurits Gysselings Corpus van Middelnederlandse teksten
(tot en met het jaar 1300) nu een nieuwe reeks diplomatische edities van start is gegaan.
Niet minder belangrijk is dat de reeks tot stand gekomen is na uitvoerig overleg tussen
een aantal van diegenen die de edities ook zullen gaan raadplegen, zodat rekening
gehouden kon worden met specifieke wensen van de gebruikers. De brede (inter)nationale
ondersteuning blijkt uit de samenstelling van de projectcommissie, met leden van
de universiteiten van Amsterdam, Antwerpen, Groningen, Leiden en Nijmegen.
Het eerste deel, Het Geraardsbergse handschrift, is als volgt opgebouwd. In de eerste
vier bladzijden van de inleiding tot de editie wordt Hs. Brussel, Koninklijke
Bibliotheek Albert I, 837-845 voorgesteld en wordt een overzicht gegeven van de
stand van het onderzoek, gevolgd door een opsomming van de argumenten voor de
lokalisering te Geraardsbergen. Dan volgt een beschrijving van het handschrift (ruim
veertien bladzijden) door Hans Kienhorst, waarin wordt ingegaan op het materiaal en
de samenstelling, watermerken, bladsignaturen en custoden, opmaak, schrift, tekstgeleding
en rubricering, de band, eigendomsnotities, gebruikerssporen en tenslotte
datering en lokalisering. Hierna volgt de inhoudsopgave: een overzicht van de 89 teksten
in het handschrift, met opschrift, incipit, plaats in het handschrift en de belangrijkste
edities. De inleiding wordt afgesloten met een beknopte literatuuropgave.
De editie zelf wordt ingeleid door een korte verantwoording, waarin aangegeven
wordt op welke punten de editeurs afwijken van de Richtlijnen, en door een overzicht
van de afkortingen in het handschrift met de oplossingen waarvoor de editeurs gekozen
hebben, alle met een voorbeeld uit de tekst. De strikt diplomatische editie, voorzien
van verschillende foto's van het handschrift, beslaat bladzijde 42-164 van het
boek en wordt toegankelijk gemaakt door een register van opschriften en een register
van incipits. Laatste item is een korte Engelse samenvatting van de inleiding.
De al genoemde Richtlijnen zijn als bijlage achterin het boek opgenomen. Daarin
wordt uiteengezet wat het doel van de reeks is, welke onderdelen elk boek zal bevatten
en voor welke wijze van uitgeven gekozen is. De projectcommissie realiseert zich, dat
deze richtlijnen voor de andere handschriften die aangevat zullen worden wellicht hier
en daar te weinig houvast zullen bieden: 'Als het wenselijk is, zullen deze richtlijnen verderop
in de reeks dan ook verder uitgewerkt of zelfs gewijzigd worden. Opmerkingen,
kanttekeningen en suggesties zijn welkom' (p. 176). Gehoorgevend aan dit verzoek wil
ik hieronder nader op de nieuwe editie ingaan door enkele aspecten aan de orde te stellen
waar m.i. kleine aanpassingen overwogen moeten worden.
Ieder die in de 89 teksten van 'Geraardsbergen' geneusd heeft, zal daarin genoeg stof
tot nadenken gevonden hebben om de editie van het handschrift gerechtvaardigd te achten.
Juist de variatie in de genoteerde teksten is zo aantrekkelijk: raadsels, opschriften, de
huwelijken van Sint Anna, over de kardlnale deugden, over de mis, een symbolische tuin,
iets over Scipio Africanus en over Plato, priesterlijke vermaningen, een verhandeling
over de vier complexien, de verboden dagen van het jaar en enkele hulpmiddelen om de
BOEKBEOORDEL~GEN 267
kalender te raadplegen (enz.), en tenslotte Van den IX besten - de 'rode draad' die de editeurs
gesignaleerd menen te hebben, 'de juiste wijze van leven in de meest ruime zin van
het woord' (p. 10), lijkt mij toch eerder van het inspirerende roze van Hetty Heytings
Tante Til. De diplomatische wijze van uitgeven vraagt wel om uitleg. De projectcommissie
heeft deze in hoofdstuk I van de Richtlijnen als volgt verantwoord:
Het doel van deze reeks is op korte termijn verantwoorde grondslagen te bieden voor
de literair-historische studie van middeleeuwse teksten in de context waarin ze indertijd
overgeleverd zijn. Het gaat er hier vooral om materiaal te leveren voor diepgaande studies
en niet zozeer om afgeronde resultaten van dergelijke studies te presenteren. De
gedachten gaan daarbij uit naar vrij vlot leesbare uitgaven, echter zonder filologische en
cultuurhistorische aantekeningen, die immers gedegen en langdurig vooronderzoek
vergen.
De diplomatische editie kan snel op deze ontwikkelingen in het onderzoek inspelen
doordat zij in verhouding weinig onderzoek vereist. En 'snel' betekent in dit verband
niet kortstondig of vluchtig. De diplomatische editie is immers geen voorlopige of lagere
vorm van tekstuitgave. Als basisvorm van de uitgave blijft zij de hechte grondslag voor
verdere studie en eventuele verdere tekstuitgaven. Zij bevat minder elementen die snel
verouderen dan de kritische edities die voorzien zijn van uitgebreide filologische apparaten
en letterkundige inleidingen. De combinatie van relatieve snelheid en grote duurzaamheid
zijn de motieven om de methode van de diplomatische uitgave te verkiezen
voor deze reeks' (p. 178).
Dit is allemaal zeer waar. Opvallend is echter dat deze argumentatie voornamelijk
betrekking heeft op het praktische nut voor de makers van de editie, en maar nauwelijks
op de voordelen voor de gebruikers (nI. alleen de relatieve snelheid van verschijnen
en de duurzaamheid). Er had toch zeker ook vermeld mogen worden dat een
diplomatische editie aan historisch-taalkundigen en lexicografen het teksttnateriaal
levert in de (afgezien van het handschrift zelf) minst onbetrouwbare vorm. En wil de
literair-historische studie van de uitgegeven teksten voorspoedig verlopen, zoals de
projectcommissie beoogt, dan zullen ook taalkundigen goed met de editie moeten
kunnen werken. De gehanteerde wijze van diplomatisch editeren getuigt er op enkele
punten echter van dat met op microniveau interpreterend onderzoek te weinig rekening
is gehouden. 'Omdat het een diplomatische editie betreft,' zo schrijft de commissie
in hoofdstuk III van de Richtlijnen, 'wordt er geen inhoudelijke toelichting bij
de tekst gegeven, worden er geen ingrepen gedaan in de tekst van het handschrift,
wordt er geen tekstkritiek geleverd en worden er geen wijzigingen aangebracht in
hoofdlettergebruik, interpunctie, alineaverdeling en andere tekens waarmee de tekstindeling
gemarkeerd wordt.' (p. 184) In theorie is dit zeer verantwoord, maar bij het
gebruik van de editie in de praktijk blijkt een min of meer 'milde' vorm van tekstkritiek
m.i. toch noodzakelijk. Er kan immers in het voorbereiden van een modern
boek nog steeds van alles mis gaan op het ambachtelijke vlak: gleden Middeleeuwse
kopiisten wel eens uit op nasaalstrepen, aantal pootjes of op hele woorden resp. verzen,
ook de moderne editeur kan wel eens wat verknoeien, zelfs wanneer hij met een
computer werkt (typeover i.p.v. insert, bijvoorbeeld ... ). Vreemde lezingen in de editie
kunnen dus niet alleen te wijten zijn aan de kopiist van vijfhonderd jaar geleden,
maar ook aan die van 1994: b.v. fol. 138vl: ghdaen en 8: jghepeinst, fol. 14Ov17: diei
en fol. 142v 21: h ja. Bij het bekijken van de microfiches blijkt dat deze vreemde vormen
268 BOEKBEOORDELINGEN
inderdaad zo in het handschrift staan. Maar om eventueel wantrouwen van de
gebruiker van de editie aan het adres van de editeurs op deze plaatsen weg te nemen,
zou een noot met als enige inhoud sic, zoals in het Corpus-Gysseling ook gebeurt,
goede diensten bewijzen. (In de editie van een uitermate corrupt handschrift zou hier
eventueel van afgezien kunnen worden, als dit in de inleiding dan maar duidelijk vermeld
wordt.) Daarbij kan voor dergelijke vreemde vormen op voorzichtige wijze worden
aangegeven waar er wellicht iets in de overlevering is misgegaan, bij voorbeeld:
123v22
126v18
133r12
159r4
162v17
165v32
171r24
hoppen: bedoeld is wsch. hopper
anstarct: bedoeld is wsch. anstaret
jnghen: bedoeld is wsch. jnghel
fleurnatique: bedoeld is wsch. fleumatique (vgl. 159r 12: flumatique).
an ende: tussen deze beide woorden mist wsch. hande
rorghe: bedoeld is wsch. rocghe
heuesch: bedoeld is wsch. houesch
Zo geeft de editeur aan dat het hem is opgevallen dat er iets vreemds aan de hand is
op de betreffende plaatsen, en kan hij de gebruikers van zijn editie ervan weerhouden
alsnog terug te keren naar het handschrift om te kijken 'of dat er echt wel staat'. Deze
wijze van tekstkritiek lijkt mij weinig extra tijd te kosten, en de leesbaarheid van de
diplomatische editie (die volgens de commissie immers 'vrij vlot' zou moeten zijn)
wordt er zeer mee bevorderd. Bovendien kan een extra check van de editie op deze
wijze wellicht nog fouten in de transcriptie aan het licht brengen.
Verder verbaast het mij dat de editie niet op alle punten diplomatisch is. Zie bij
voorbeeld punt 15.1 van de Richtlijnen: 'In overeenstemming met de transcriptiepraktijk
die in de medioneerlandistiek gangbaar is, wordt bij de transcriptie geen
onderscheid gemaakt tussen de verschillende vormen van de d, r en s, maar worden
de lettervormen i,j, ij, y, u, v en w uit het handschrift bij de transcriptie ongewijzigd
overgenomen.' In punt 15.2 wordt opgemerkt dat over deze werkwijze nog steeds
discussie plaatsvindt en dat het misschien bij later onderzoek zal blijken dat deze
manier van transcriptie 'overprecies' is. Toch is er hier voor gekozen, en wel hierom:
'men kan gemakkelijk in een later stadium de wellicht overprecieze letterlijke transcriptie
van i,j, ij,y, u, v en waanpassen aan eventuele nieuwe regels. Wanneer ze in
de uitgave niet of op een andere manier onderscheiden zijn terwijl dit volgens eventuele
nieuwe inzichten wel wenselijk is, dan vergt de omwerking dat de transcriptie
opnieuw met het handschrift vergeleken wordt.' Na deze zeer adequate argumentatie
wordt punt 15.3 geopend met: 'De verlengde i-klank die in het handschrift als ii
of ij geschreven is, wordt steeds getranscribeerd als de letter ij.' Dit is in tegenspraak
met de twee vorige punten. En in de verantwoording van de editie van Het
Geraardsbergse handschrift: 'Bij de letters m en n heeft de kopiist enkele malen een
pootje teveel geschreven. [ ... ] In de transcriptie is dit genegeerd, omdat niet altijd duidelijk
is waar de verschrijving precies heeft plaatsgevonden. In het geval van saloma
kunnen we saloima, maar ook salomia lezen.' (p. 37). Op deze tekstplaats, 115v23,
heeft de editie saloma maar geeft een noot: 'De kopiist heeft bij de m een pootje te veel
geschreven.' In hun 'Verantwoording' maken de editeurs niet duidelijk of een dergelijke
aanpassing in de editie op alle plaatsen in een noot gesignaleerd wordt. Bovendien
BOEKBEOORDEL~GEN 269
vraag ik mij af of deze aanpassing wel verantwoord is: waarom wordt de naam salomia
wel naar saloma 'omgebogen', terwijl op 171 v 23 in omeriusse en even verder op 172r7
in omerius de -i- mag blijven staan? Juist bij namen kan de gebruikte spelling soms een
aanknopingspunt zijn bij onderzoek naar de herkomst van een tekst, zodat het
belangrijk is de werkelijke spelling weer te geven.
Voor het overige lijkt mij de editie van het Geraardsbergse handschrift zeer
betrouwbaar. Bij het bekijken van microfiches van het handschrift bleek ook direct
hoe nuttig het is dat de regelindeling van het handschrift in de editie is aangehouden.
Verder geven de afgedrukte foto's een goede indruk van het origineel èn van de
transcriptie. In de inleiding tot de editie is echter iets misgegaan dat toch even vermeld
moet worden. Op p. 39-41 worden de gebruikte afkortingen in het handschrift
opgesomd met daarbij de gehanteerde oplossingen. Onder punt 2 (p. 39), 'Bovengeplaatste
horizontale streep', geven de editeurs aan 'comen' te transcriberen als
'commen'. Dit lijkt mij echter ook de transcriptie te zijn van 'comen', zodat twee
handschriftelijke situaties nu op één en dezelfde manier weergegeven zouden worden
- dus niet diplomatisch. Raadpleging van microfiches van het handschrift op alle
plaatsen waar van een van deze twee situaties sprake kan zijn toont echter dat de nasaaistreep
overal boven de vocaal en niet boven de nasaal staat - dus ook niet in de
als voorbeeld gegeven woorden. In het handschrift staat Middelnederlands 'comen'
(104r23), Middellatijns 'sumus' (114r5) en Oudfrans 'done' (104r8); op p. 39 van de
inleiding staat de nasaalstreep dus op de verkeerde letter.
Zoals hierboven al met een voorbeeld werd aangegeven is de editie soms met minder
noten verrijkt dan ik zou wensen. Aangezien de editie op zich geraadpleegd zou moeten
kunnen worden, lijkt het mij tevens gewenst dat op relevante plaatsen in de editie noten
toegevoegd worden met in de inleiding besproken eigenaardigheden. Zo is alleen maar
op p. 13 te lezen dat er in het handschrift tussen fol. 110 en 111 drie bladen weggesneden
zijn, en vindt men ook alleen daar argumenten voor de opvatting dat het slot van het
handschrift mogelijk toch niet ontbreekt. Vermelding hiervan (desnoods met alleen een
verwijzing naar de plaats in de inleiding) binnen de editie lijkt mij geen overbodige luxe.
Al met al is het eerste deel van de reeks Middeleeuwse Verzamelhandschriften uit de
Nederlanden de editie geworden die de projectcommissie zich voorstelde: de 'hechte
grondslag voor verdere studie'. De drie volgende delen zijn reeds in bewerking (te
weten Het handschrift van Jan Philips, Het Tübingse handschrift en Het Comburgse handschrift),
terwijl er nog vier andere handschriften op het programma staan (het Wiesbadense
handschrift, het Weense artes-handschrift, het handschrift-Van Hulthem en
het Berlijnse liederenhandschrift). Maar alleen het eerste deel al bevat voldoende stof
voor. verder onderzoek. Ik denk bij voorbeeld aan tekst 46, Van sente annen gheslachte,
die (uitgezonderd de eerste en laatste twee verzen) vrijwel woordelijk overeenstemt met
~ers 22.622-22.665 van Jacob van Maerlants Rijmbijbel in de editie van M. Gysseling in
deel IIJ van zijn Corpus. Is na te gaan aan welk Rijmbijbel-handschrift deze notatie ont-
1eend is, of moet men uitgaan van een afzonderlijk circulerende tekst? Of: hoe functioneerden
de verschillende opschriften die het handschrift bevat in de vijftiende-eeuwse
werkelijkheid? Maar bovenal: wat is de oplossing van de raadsels?
Karina van Dalen-Oskam
270 BOEKBEOORDELINGEN
Woedende wraakghierigheidt en vruchtelooze weeklachten: de hartstochten
in de Nederlandse tragedie van de zeventiende eeuw / J .W.H. Konst. - Assen
[etc.] : Van Gorcum, cop. 1993. - X, 282 p.; 24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Utrecht.
ISBN 90-232-2771-9 Prijs: f 52,50
Zes jaar geleden schreef ik naar aanleiding van mevrouw Smits-Veldts studie over
Samuel Coster dat de jacht op de affecten kon beginnen (Ntg 82 (1989), 171), niet
wetend dat Konst het jachtseizoen inmiddels al had geopend en bezig was een rijke buit
binnen te halen. Op 5 maart 1993 verdedigde hij zijn dissertatie over de hartstochten
in de zeventiende-eeuwse tragedie, waarmee hij een grotendeels onontgonnen gebied
heeft geëxploreerd.
Het boek bevat een uiterst beknopte inleiding en vijf hoofdstukken, die elk kunnen
worden gelezen als een afzonderlijke studie. In zijn inleiding presenteert Konst, na een
korte uiteenzetting over het begrip hartstocht in de zeventiende eeuw, zijn onderzoeksmateriaal,
een beperkt eorpus van elf tragedies van Hooft tot Rotgans, waarmee hij de
hele eeuw bestrijkt. Zijn keuze is gebaseerd op chronologie, bekendheid van de stukken,
en op het gegeven dat zij, in vier clusters, de belangrijkste literaire richtingen vertegenwoordigen:
1. senecaans-scaligeriaans toneel: Hooft, Aehilles en Polyxena (±1600) en Baeto
(1617), Bredero, Rodd/riek ende Alphonsus (1611) en Coster, Polyxena (1615-1617?); 2.
Vondels bijbelse spelen: Hierusalem venvoest (1620), Gebroeders (1640) enJeptha (1659);
3. spektakel- en gruweltoneel: Vos, Medea (1667) en Meyer, Verloofde koninksbruidt
(1668); 4. frans-classicistisch toneel: Lingelbach, Cleomenes (1687) en Rotgans, Seilla
(1709). Alleen Lingelbachs stuk is niet eerder object van onderzoek geweest.
Hoofdstuk 1 'Door hartstochten meegetroond' demonstreert aan de hand van de
gedragingen van de personages Polydorus uit Costers Polyxena en Filopaie uit Vondels
Jeptha op welke wijze de passiones worden uitgebeeld en welke contemporaine opvattingen
over psychologie daar achter schuil gaan, waarbij Konst er van uitgaat dat de
dichters zullen hebben geappelleerd aan opvattingen die de meeste toeschouwers deelden.
Men kan daarbij opmerken dat de toneeldichters in het algemeen ook niet meer
dan een globale kennis van de psychologie zullen hebben gehad, tenzij zij zich, alvorens
hun personages te creëren, verdiept hadden in medische of moraalfilosofische handboeken,
maar dat zal niet veel zijn voorgekomen. Konst zet uiteen welke twee opvattingen
over het hanteren van de passiones in de zeventiende eeuw domineren: de
(neo)stoïsche, die uitgaat van de beheersing en de aristotelische, die gericht is op de
matiging van de hartstochten. De auteur concludeert dat Coster met Polydorus wil
laten zien hoe iemand indirect slachtoffer wordt van zijn eigen passiones, doordat bij
hem rede en wil zijn uitgeschakeld, waardoor verbeelding en hartstochten bezit van
hem kunnen nemen. In Filopaie demonstreert Vondel hoe tomeloze hartstochten een
ernstige bedreiging vormen voor het welzijn van de mens. Een kwestie van interpretatie
is de volgende: op p. 28 betoogt Konst dat naast de rede en de tijd ook godsvertrouwen
dient als remedie tegen overspannen hartstochten. Hij adstrueert dit met een
passage uit Cats' Ouderdom en buyten-leven waarin de dichter drie zaken noemt die de
bedroefde mens kunnen troosten, namelijk de rede, de tijd en bovenal 'Godes heylsaem
woort'. Cats bedoelt hier echter geen 'godsvertrouwen', maar als rechtgeaard cal-
TNTL 111 (1995) 270-273
BOEKBEOORDEL~GEN 271
vinist spreekt hij over de troost die de bijbel de gelovige biedt.
'De waardering van de hartstochten' wordt behandeld in het tweede hoofdstuk.
Konst laat op een overtuigende manier zien dat het negatieve oordeel van Bredero
over de passiones moet worden geïnterpreteerd tegen de achtergrond van Coornherts
Zedekunst. Negatieve waardering van de hartstochten treffen we ook aan bij Hooft en
Coster, maar er is wel een verschil in uitwerking. Ligt bij Bredero vooral de nadruk
op matiging, Coster daarentegen propageert in het personage Polyxena de uitbanning
van de hartstochten, de klassieke apatheia van de Stoa, op grond van de ratio.
Konst wijst erop dat Coster om dat te accentueren gebruik maakt van een procédé
van ethische contraststelling, waarbij personages die worden verteerd door hartstochten
worden geplaatst tegenover karakters die hun gemoedsleven rationeel besturen
(Hecuba versus Polyxena). Het negatieve oordeel over de hartstochten in het senecaans-
scaligeriaanse toneel moet worden gezien tegen de achtergrond van de thematiek
van de wisselvalligheid van de fortuin, die van de mens constantia eist. Geheel anders
is de beoordeling van de emoties bij Vondel, bij wie zij hun betekenis krijgen binnen het
kader van een universeel christelijke moraal. In Hierusalem verwoest is volop plaats voor
ongeremd verdriet, want dit duidt aan hoe verschrikkelijk Gods toorn de zondige mens
treft. In Gebroeders en Jeptha moeten de hartstochten worden beoordeeld in het licht van
de verhouding van God tot de individuele mens. Er bestaat veel overeenkomst tussen de
waardering van de passiones in de frans-classicistische tragedie en die in het senecaansscaligeriaanse
drama, want in beide staat de constantia centraal, al krijgt deze bij de fransclassicisten
wel een andere invulling. Bij hen moeten de emoties worden beoordeeld
tegen de achtergrond van de cornéliaanse éthique de gloire, waaraan de mens zijn gedragsregels
dient te toetsen. De tweespalt eer-schande is daarbij de geijkte invalshoek.
Rotgans en Lingelbach geven hun personages heftige hartstochten, die zowel eervol als
schandelijk kunnen zijn, maar altijd een uitdieping van de persoonlijkheid vormen.
Het derde hoofdstuk analyseert 'De uitbeelding van de hartstochten', waarbij de
auteur eerst een aantal 'passieportretten' geeft en daarna de retorica van het movere
behandelt. Onder 'passieportretten' verstaat hij scènes waarin personages vrijelijk hun
emoties laten gaan en een beeld geven van hun innerlijke gesteldheid. Een enkel woord
over de terminologie. Ik vind de term 'passieportretten' nogal ongelukkig gekozen en
zou een ander woord prefereren. Het begrip 'passie' is zozeer verbonden met het bijbelse
lijdensverhaal van Christus, dat men bij confrontatie met het woord 'passieportretten'
onwillekeurig in die richting zal denken, wat uitermate storend werkt. Konst
laat zien dat in het vroege renaissance-toneel voornamelijk de monoloog wordt
gebruikt als voertuig van de emoties, al treedt er na verloop van tijd een variant op in
de vorm van de monoloog in stancevorm. In het frans-classicistische drama kennen we
het 'passieportret' in dialoogvorm, een gesprekssituatie die de gemoedsgesteldheid van
een hoofdpersoon wil uitbeelden. Dit dialogisch 'passieportret' wordt geformaliseerd
tot een gesprek tussen een hoofdfiguur en een vertrouweling, waarbij de vertrouweling
bepaalde procédé's toepast om hartstochtelijke ontboezemingen uit te lokken.
Bij de behandeling van de retorica van het movere houdt Konst zich in het bijzonder
bezig met de elocutio. Hij constateert dat de literaire stilering vaak de overtuigingskracht
van de emotionele uitbarsting ondermijnt en dat deze nogal eens lijkt te prevaleren boven
de waarheidsgetrouwe uitbeelding van een gevoelsontlading. Ik vraag me af in hoeverre
272 BOEKBEOORDELINGEN
de zeventiende-eeuwse toeschouwer dit in de gaten had. Zou deze niet w geboeid kunnen
zijn geweest door zulke retorische hoogstandjes dat de vraag naar het gehalte aan
'waarschijnlijkheid' van w'n scène niet meer bij hem opkwam? Iemand als Jan Vos ondermijnt
evident de overtuigingskracht van een pathetische scène van Medea door daarin
met sententies te strooien. Zou de toeschouwer het hebben opgemerkt of wu hij zich
door het retorisch/pathetische geweld hebben laten meeslepen? Pas de late Vondel ziet
kans op psychologisch overtuigende wijze een emotionele uitbarsting te creëren. Konst
demonstreert dat, als het aankomt op het realiteitsgehalte van emotionele ontboezemingen,
Vondel met Filopaie alle andere toneelschrijvers ver achter zich laat.
'Karaktertekening' is het onderwerp van hoofdstuk vier waarin Konst de 'emotionele
ontwikkelingsgang' van de personages onderwekt en de 'psychische processen
die toneeldichters opleggen aan dramatische helden'. Hij laat zien hoe de ethischdidactische
opzet van het senecaans-scaligeriaanse drama leidt tot twee soorten karakters:
enerzijds dramatis personae als Costers Hecuba, die hun optreden vooral door hun
hartstochten laten bepalen en de ratio steeds meer naar de achtergrond dringen, wdat
ze ten slotte hun emotionele evenwicht totaal verliezen, anderzijds de standvastige
persoonlijkheid die nauwelijks karakterontwikkeling kent en 'wordt getypeerd door
een in principe onveranderlijke apatheia', wat leidt tot een enigszins abstracte en in elk
geval weinig meeslepende persoonlijkheid als Hoofts Baeto. Bij Vondel daarentegen
is de ethische instructie in een algemeen christelijk kader gericht op de verhouding
tussen God en de individuele mens, wat tot uiting komt in heftige gewetensconflicten
bij de dramatische hoofdpersonen David enJeptha. De visueel-theatraal gerichte Vos
en Meijer kiezen voor een snelle afwisseling van 'ad-hoc-emoties' die ten koste gaat
van psychologisch waarschijnlijke karaktertekening. Bij Rotgans is de didactiek gericht
op poëtische rechtvaardigheid, wat bij het personage Scilla leidt tot spanning tussen
haar emotionele ontwikkeling en de morele instructie.
In het vijfde hoofdstuk, 'Publiekseffekt' onderwekt Konst de op de klassieken gebaseerde
zeventiende-eeuwse opvattingen over het effect op het publiek en toetst deze aan
de toneelpraktijk, waarbij hij steeds opnieuw probeert de verhouding tussen de emotionele
(Aristoteles) en didactische (Horatius) functie van het drama vast te stellen: is
deze primair emotioneel, primair didactisch of didactisch-emotioneel? Hij analyseert
daarbij eveneens de manier waarop de toneelschrijvers het publiek bespelen door middel
van een retorische, een dramatisch-structurele of een visueel-theatrale aanpak.
Konst demonstreert dat Coster primair didactisch gericht is, omdat de toeschouwers
niet op emotionele, maar op rationele gronden worden aangesproken. In Hoofts Baeto
ligt de zaak ingewikkelder. Hooft is niet alleen didactisch, maar ook emotioneel gericht,
want bij de hoofdfiguur Baeto ligt de nadruk wel op de apatheia, maar via de Rei van
Joffrouwen en Zegemond probeert de dichter in het vierde bedrijf de toeschouwers
toch tot medelijden te bewegen. Konst veronderstelt dat deze aanpak bij Hooft berust
op kennis van Heinsius' De tragoediae constitutione (1611). Vondels stukken hebben een
didactisch-emotionele functie, want de dichter wil wwel morele instructie geven als
emoties opwekken. De tragedies van Meyer en Vos zijn primair-emotionele drama's,
gericht als ze zijn op het oproepen van emoties door een afwisseling van horror en adhoc-
hartstochten. Lingelbach en Rotgans daarentegen zijn didactisch-emotioneel
gericht, want zij streven ernaar het publiek emotioneel mee te laten leven, wnder dat
BOEKBEOORDEL~GEN 273
zij het morele nut van de tragedie uit het oog verliezen.
Een in alle opzichten overtuigend boek, dat helder en meeslepend is geschreven en
kan worden beschouwd als een aanwinst voor het vak. Het verbreedt en verdiept
onze kennis van de zeventiende-eeuwse tragedie aanzienlijk en biedt een goed instrumentarium
voor verder onderzoek. Eigenlijk heb ik maar één belangrijk punt
van kritiek en dat betreft de representativiteit van het corpus teksten dat Konst heeft
gebruikt. Dat is wel representatief voor de belangrijkste literaire richtingen die totnutoe
object van onderzoek zijn geweest, maar niet voor het repertoire. Nu begrijp
ik wel dat de promotiedruk groot was en dat er niet veel tijd overschoot voor uitstapjes
in het onbekende, maar er kan worden gesproken van een gemiste kans. Dat
geldt in het bijzonder voor het toneel van Rodenburgh dat niet in het onderzoek is
betrokken, hoewel Konst wel diens opvattingen over het movere in zijn Eglentiers poé:'
tens borstweringh (1619) analyseert en vervolgens projecteert op Costers Polyxena. Dat is
natuurlijk interessant, maar het was vruchtbaarder geweest als hij Rodenburghs denkbeelden
had geconfronteerd met diens eigen toneelpraktijk. Nu zullen we ten aanzien
van Rodenburgh nog wat geduld moeten hebben. De studie van Konst maakt nog eens
extra duidelijk dat het de hoogste tijd is dat het hele repertoire bij het onderzoek wordt
betrokken. Juist een aanpak en vraagstelling als die van Konst bieden mogelijkheden
voor vruchtbaar onderzoek en kunnen er misschien toe leiden dat we eindelijk eens
inzicht krijgen in het waarom van de populariteit van stukken als bijvoorbeeld
Roelandts Biron (±1625), die volledig zijn vergeten, maar jaar na jaar werden gespeeld.
Het jachtseizoen is nog lang niet gesloten.
H. Duits
De Rotterdamse woelreus : De 'Rotterdamsche Hermes' (172 0-'21) van
Jacob Campo Weyerman : cultuurhistorische verkenningen in een achttiende-
eeuwse periodiek / Elly Groenenboom-Draai. - Amsterdam [etc.] :
Rodopi, 1994. - xx p. ; 22 cm. - (Atlantis, ISSN 0926-3195 ; 8)
- Ook verschenen als proefschrift Leiden.
ISBN 90-5183 -380-6 Prijs: f 90,-
In de achttiende eeuw wekten tijdschriften grote argwaan. De geleerde conrector
David van Hoogstraten zag in 1713 de periodieken aan de wortels van de ware geleerdheid
knagen: jonge windbuilen lazen recensies en uittreksels, zo dachten zij over de
nieuwste inzichten en bevindingen, over alle wetenschappen te kunnen oordelen. Zulke
tijdschriften, die in de geschiedschrijving nadien dan nog de vererende titel 'geleerdentijdschriften'
kregen, boden voor weinig geld moeiteloze gespreksstof voor trekschuit
en koets. Geleerden verfoeiden dit en schreven niettemin in tijdschriften.
Met meer verbittering nog werden de 'mercuren' gevonnist. Bij deze 'mercuren'
ging het niet in de eerste plaats om geleerdheid, maar om vermaak, satirisch nieuwscommentaar
en hardhandige levenslessen. E.J.B. Schonck, net als Van Hoogstraten
werkzaam in het onderwijs, adviseerde in de jaren zeventig van de achttiende eeuw
zijn Gorkumse leerlingen op ironische wijze hoe zij hun geestelijke ondergang konden
versnellen. Romans hielpen daarbij, maar ook tijdschriften:
TNTL 111 (1995) 273-276
274 BOEKBEOORDELINGEN
Kiez gy Mercures, Journalisten;
Daar leert gy meer, dan ooit de beste Schryvers wisten.
Dergelijke waarschuwingen uit het verleden maken nu nieuwsgierig.
Jacob Campo Weyerman, die zich in de 'mercuren'-traditie van Doedyns voegde,
zaaide in de achttiende eeuw zo veel wind dat hij tot op de dag van vandaag storm oogst.
De scherpe pen die hij gebruikte om zijn medemens te plezieren en te stichten gleed
nogal eens uit en richtte hier en daar de nodige schade aan. In 1723 nam een onbekende
wraak op de schrijver en zijn weekbladen Rotterdamsche Hermes en Amsterdamsche
Hermes. In het hekeldicht, onder de titel 'Eerspoore voor B.N.' nadien gepubliceerd in
de Keurdichten, wordt de jeugdige Weyerman-Iezer Adelaart gewaarschuwd voor het
'heilloos ooft (hoe bloozend ook van verwe)', want:
Wie eenmaal in de school van Hermes heeft verkeert,
Blyft ongeneeselyk in naam en faam onteert.
De tijdschriften uit de achttiende eeuw danken hun rehabilitatie aan het inzicht dat
juist in periodieken de Verlichting gestalte kreeg. Bovendien hebben tijdschriften
sindsdien zo sterk aan respectabiliteit gewonnen dat het onvoorstelbaar lijkt dat het
genre als zodanig ooit ter discussie stond.
Niet alle typen tijdschriften intussen hebben in gelijke mate geprofiteerd van het
eerherstel. Geleerdentijdschriften, en dan vooral de Franstalige, worden intensief
bestudeerd. Aan spectatoriale tijdschriften wordt met enige regelmaat aandacht
besteed - al moet de eerste monografie over De Hollandsche Spectator (1731-1735)
van Van Effen, waarin niet slechts de spectatoriale formule maar ook de inhoud aan
bod komt, nog geschreven worden. Minder fortuinlijk is het lot van de satirische
'mercuren' . Lichte kost is de satire niet: het proza uit de 'school van Herrnes' is
gecompliceerd, ja soms hermetisch. De auteurs betogen niet, maar railleren en spreken
lachend waarheden. Lectuur van dergelijke tijdschriften is een hels karwei, over
annotatie en bestudering wordt dan nog niet eens gesproken.
De omvangrijke studie die Elly Groenenboom-Draai aan het eerste tijdschrift van
Jacob Campo Weyerman, de geletterde gifmenger van Rotterdam, wijdde, voorziet
daarom in een behoefte. Zij heeft het aangedurfd om in haar proefschrift 'de school
van Hermes' te bezoeken en zo alle verboden en waarschuwingen uit het verleden
te trotseren. De goed geschreven studie over de Rotterdamsche Hermes licht diepgaand
in over het eerste weekblad van de vaardigste en gevaarlijkste schrijver die de
Republiek in de eerste helft van de achttiende eeuw kende.
De Rotterdamse woelreus - het neologisme 'woelreus' lijkt mij geen gelukkige
vondst - is géén lopend commentaar bij de tekst van Weyerman. Het proefschrift
beschrijft tal van inhoudelijke aspecten van het tijdschrift.
In zijn tijdschrift gunde Weyerman het standbeeld van Erasmus, de Rotterdamse
heilige, een nachtelijk uitstapje. Het beeld wond zich danig op over de morele verloedering
van de Rotterdamse koophandel. Zo liet Weyerman een sprakeloze sokkelheld
spreken en poseren als het geweten van de Maasstad. Het is onontkoombaar dat de
luidruchtige wereld van 1720 en 1721 in een boek over het tijdschrift aan bod komt. De
Rotterdamsche Hermes verwijst vrijwel steeds naar de wereld buiten het schrijfvertrek. De
BOEKBEOORDELtNGEN 275
satire van Weyennan verkoos het concrete boven het abstracte, het tastbare beeld van
Erasmus boven 'het geweten' als abstractie. Weyennan-onderzoek confronteert altijd
met de historische werkelijkheid.
In het eerste hoofdstuk van het proefschrift komt Hennes' Rotterdamse ambiance
aan de orde: de wereld van de Erasmiaanse wandeling. Dat daarbij niet altijd een helder
onderscheid getroffen wordt tussen de Rotterdamse connecties van Jacob Campo
Weyennan en de relaties tussen Hennes en Rotterdam, zoals die in het tijdschrift naar
voren komen, is eenvoudiger te laken dan te voorkomen. Achter het masker van Hennes
vennoedden tijdgenoten al snel het gezicht van Weyennan. De schrijver zelf verwarde
opvallend vaak de Hennes-fictie met de autobiografie: de ouders van Weyennan hebben
er in Hennes een zoon bij. Dat Elly Groenenboom-Draai in de praktijk van haar
onderzoek met enige regelmaat Hennes en Weyennan vereenzelvigt, is begrijpelijk.
Soms leidt het echter tot wonderlijke voorstellingen: na paragrafen over het echte
Rotterdam en het echte Kralingen komt er een paragraaf over Hennes' Leeuwenburg.
Het kasteel* Leeuwenburg - nog niet in de archieven teruggevonden - is de woonplaats
van Hennes en voor alles en misschien zelfs louter eé(n h~s van woorden en papier
dat slechts in de Rotterdamsche Hermes bestaat. Van het huis wordt een signalement gegeven,
terwijl de rol van Leeuwenburg in de hennetische fictie onbesproken blijft. In werkelijkheid
lag Leeuwenburg wellicht aan de Oudedijk. Interessanter is de vraag of de ligging
van Herrnes' paleis in het spel met de lezer betekenis had.
De vele Rotterdamse verwijzingen in het werk van Weyerman wekken gemakkelijk
de indruk dat Weyennan de spil van het Rotterdamse intellectuele leven was. In 'little
London', zoals Rotterdam wel genoemd werd, bleven de deuren van geleerden als
F urly vennoedelijk voor hem gesloten. Geloof in het tegendeel werd door Weyennan
bevorderd door kwaadaardige onthullingen. In het eerste hoofdstuk wordt een indrukwekkend
tableau geschetst van Rotterdam in het begin van de achttiende eeuw. Dat
daarbij niet slechts aandacht geschonken wordt aan de 'helden van de geest' (Erasmus,
Locke, Bayle), maar ook aan de helden van tap en glas en beurs is verkwikkend. Het is
misschien kenmerkend voor de ruimhartig~ belangstelling van Weyennan dat hij oog
had voor geleerdheid en voor geld en genot, dat hij zich in de omgang niet beperkte tot
geletterden, maar ook luisterde naar kroegbazen, kladschilders, muzikanten, oplichters
en hoeren. De attractiviteit van het hoofdstuk over de Rotterdamse wereld is voor een
belangrijk deel te danken aan de wijde blik van Weyennan. De Rotterdamse wegen van
Weyerman zijn door Elly Groenenboom-Draai deskundig en vasthoudend gevolgd.
In het tweede hoofdstuk gaat het in naam over de Rotterdamsche Hermes en de boekhandel.
Feitelijk gaat het over belangrijk veel meer. Dit hoofdstuk is - met het derde
hoofdstuk - het meest interessante en daarbij het meest rommelige. Aan de orde
komen de Hermes-figuur, Herrnes' relatie met Weyerman en de concurrerende
Amsterdamsche Argus, de reacties op het tijdschrift en de bronnen van de Rotterdamsche
Hermes, opvattingen over plagiaat, over bepaalde drukkers, kranten en tijdschriften.
Alles zeer belangwekkend, maar niet erg ordelijk. De uitvoerige en imposante bespreking
van de geschreven bronnen van Weyennan is overtuigend en genuanceerd, maar
vormt tevens de inleiding tot een gemiste kans. In de conclusie bij dit hoofdstuk wordt
de kwestie van de verhouding tussen spectatoriale en satirische bladen - tussen Van
Effen en Weyerman - gememoreerd. Terwijl minutieuze studie aan het licht brengt
276 BOEKBEOORDELINGEN
dat Weyerman voor zijn 'mercuur' op grote schaal putte uit de spectatoriale bronnen
van Steele - en er dus materiaal in overvloed aanwezig is om het verschil tussen spectator
en satirisch weekblad te relativeren -, wordt besloten met de mededeling dat
anderen de kwestie over de verhouding tussen spectatoren de weekbladen van
Weyerman maar moeten beoordelen. Dat soort hoffelijkheid lost weinig op.
Het derde hoofdstuk, waarin Hermes en Weyerman gevolgd worden in de goeddeels
Rotterdamse wereld van kunst en vermaak, is met gemak het beste dat het proefschrift
te bieden heeft. Terwijl het tijdschrift van Weyerman verschijnt, woekert de 'poëtenoorlog'
voort en Hermes blaast zijn partij mee. Wat over de Nederlandse variant van de
'QuerelIe' en over de Rotterdamse dichters wordt geschreven, is helder. Behalve ernstige
literatoren verschijnen in dit hoofdstuk ook schilders, kunsthandelaren, muzikanten,
waarzeggers, acteurs en actrices ten tonele. Het Rotterdamse culturele leven blijkt veel
gevarieerder dan de meeste, kennelijk bijziende getuigen voor mogelijk hielden. In de
geschiedschrijving heeft zich die bijziendheid voortgezet en beperkt het beeld zich tot
een handjevol denkers en dichters.
In twee daaropvolgende hoofdstukken komt Hermes' verhouding tot geloof, denken
en wetenschap en zijn opvattingen over Franse en Britse zaken en personen aan de
orde. Beide hoofdstukken zijn zeer informatief en bij de lectuur van het werk van
Weyerman voortaan onontbeerlijk. Historici vinden hier voor onderzoek naar menta-
1iteiten en ideeën uniek materiaal, op voorbeeldige wijze ontsloten.
Verrassend is het zesde hoofdstuk, waarin het taalgebruik van de Rotterdamsche
Hermes centraal staat. Het is een bijdrage aan het historisch-taalkundig onderzoek,
maar impliciet vooral een pleidooi om het onderzoek naar taalkundige fenomenen te
integreren in literatuur-historisch onderzoek. Aan het slot van het taalkundig onderzoek
overdrijft de onderzoekster haar bescheidenheid andermaal als zij verklaart dat
niet zo zeer van grammaticaal, maar van stilistisch onderzoek veel verwacht moet worden.
Het zevende en laatste hoofdstuk over de verschillende exemplaren en edities,
drukkers en uitgevers van de Rotterdamsche Hermes getuigt van grote acribie, maar het
zou beter gepast hebben als bijlage.
Het proefschrift over de Rotterdamsche Hermes betekent in het tijdschriftenonderzoek
een belangrijke stap voorwaarts. Op imposante wijze is hier een 'moeilijk' tijdschrift
doorgelicht. Daarbij zijn de werelden, die in het tijdschrift verwoord zijn, met
een prijzenswaardige precisie in kaart gebracht. Vooral de Rotterdamse wereld van
rond 1720 heeft aan diepte en kleur gewonnen. De eerbied van de schrijfster voor de
feiten staat op gespannen voet met de compositie van De Roterdamse woelreus: het boek
zou aan samenhang hebben kunnen winnen als wat reeksen namen waren opgeofferd.
Soms zou ook wat meer moed en afstand van pas zijn gekomen. Nu voegt de
schrijfster van het dikste en beste boek dat ooit over Weyerman geschreven is zich
in een traditie van voorzichtigheid en voorlopigheid. Op beslissende momenten laat
zij liever anderen spreken. Wie zoveel bijeen weet te brengen over de Rotterdamsche
Hermes zou een paar maal met de vuist op tafel mogen slaan.
Peter Altena
BOEKBEOORDEL~GEN 277
Briefwisseling / Johannes Kinker; uitg., metinI. en comment. door A.J.
Hanou en G.]. Vis. - Amsterdam [etc.] : Rodopi, 1992-1994 - 3 dl. ; 22 cm.
- (Atlantis, ISSN 0926-3195 ; 4,6,9)
ISBN 90-5183-689-9 Prijs:! 225,-
G.]. Vis gaf in zijn dissertatie over de literaire theorie van Johannes Kinker uit 1967
als eerste een overzicht van de bewaard gebleven brieven van deze achttiende- en
negentiende-eeuwse dichter, taalgeleerde en filosoof. A.]. Hanou maakte van
Kinkers correspondentie gebruik voor zijn proefschrift De sluiers van Isis (1988),
waarin een beeld wordt gegeven van Kinkers rol als voorvechter van de Verlichting
en binnen verschillende Nederlandse genootschappen, zoals het Koninklijk
Nederlandsch Instituut van Wetenschappen, Letterkunde en Schoone Kunsten en
de vrijmetselarij. Beide Kinker-deskundigen hebben hun krachten gebundeld voor
een driedelige editie van alle overgeleverde brieven van en aan Kinker.
De editeurs zijn bijzonder zorgvuldig te werk gegaan. In hun verantwoording doen
ze verslag van hun speurtocht in een groot aantal archieven in binnen- en buitenland.
Toch houden ze er rekening mee, dat ergens nog onbekende brieven van Kinker boven
water zullen komen. Brieven waarvan op grond van aanwijzingen in andere documenten
met zekerheid mag worden aangenomen dat ze ooit hebben bestaan, worden door
Vis en Hanou vermeld en ook verdisconteerd in het totale aantal brieven, dat op deze
wijze 497 items omvat. De verantwoording die voorin deel I is opgenomen en die in
deel II ten overvloede wordt herhaald, bevat verder een uitleg van de gehanteerde selectie-
criteria en een lijst van diacritische tekens. Hoewel in de eerste plaats gestreefd is
naar een diplomatische uitgave moet het, volgens de editeurs, met behulp van de 'handschriftelijke
noten' voor de gebruiker ook mogelijk zijn zich een beeld te vormen van
de verschillende stadia die elke brief heeft doorlopen. Doorhalingen en toevoegingen
boven de regel of in de marge, bijvoorbeeld, kunnen gemakkelijk getraceerd worden,
wat het raadplegen van de oorspronkelijke bron in principe overbodig maakt.
Elk deel wordt voorafgegaan door een historische inleiding waarin het kader wordt
geschetst waarbinnen de brieven gelezen moeten worden. Deel I beslaat de periode
1792-1822, deel II de periode 1823-1828 en deel m de periode 1829-1843. Hoewel de
afzonderlijke brieven zeker niet allemaal even spannende leesstof opleveren, biedt de
correspondentie als geheel een veelzijdig beeld van het intellectuele leven in de kleine
vijftig jaar die de briefwisseling beslaat, en van Kinkers bijzondere positie hierin.
Met zijn vaste geloof in de kracht van de menselijke rede en zijn bewondering voor
Kants kritische filosofie was Kinker zijn tijd vooruit. Nederland was nog niet rijp voor
een scheiding tussen filosofie en godsdienst. Bilderdijk beantwoordde Kinkers enthousiasme
voor Kant met een beroep op het gevoel als bron van ware kennis. In brieven aan
de Harderwijkse hoogleraar Bernard Nieuhoff en aan zijn vriend Paulus van Hemert
ondergraaft Kinker de voorstelling dat wie goede daden verricht, mag rekenen op een
onmiddellijk gevoel van welbehagen. Volgens Kinker moet men belangeloos optreden
zonder hoop op beloning. Ook een moderne lezer kan nog steeds onder de indruk
komen van zijn scherpzinnigheid en zijn genadeloze logica, verpakt in levendig proza.
Erg religieus was Kinker niet. Zijn ideaal was een tolerante, zedelijk beschaafde
wereld broederschap. Als eerste stap op weg naar verwezenlijking van dit ideaal zag hij
de vrijmetselarij, een organisatie waarin hij vanaf zijn toetreden in 1805 een belangrij-
TNTL 111 (1995) 277-278
278 BOEKBEOORDELINGEN
ke rol zou spelen. De briefwisseling geeft een indruk van deze betrokkenheid. Zo zien
we Rinker geschokt reageren als leden van de Orde van de Rozenkruizers een joodse
man uit de organisatie willen weren. Wat Rinker betrof, mochten zelfs vrouwen tot de
orde worden toegelaten.
Als wetenschapper genoot Rinker internationaal aanzien. De brieven geven onder
meer een beeld van het soort problemen waar men zich binnen de Tweede Klasse van
het Koninklijk Nederlandsch Instituut mee bezig hield. Juist op dit terrein vertoont de
overgeleverde correspondentie echter opvallende hiaten. Het is jammer, dat de correspondentie
met Paulus van Hemert verloren is gegaan; ook komen de leerdichten
waaraan Rinker zijn blijvende betekenis ontleent, zoals Het Alleven of de Wereldziel
(1819), niet of nauwelijks ter sprake.
Rinkers stilistische kwaliteiten en zijn zin voor humor komen het meest tot uiting
in brieven aan literaire vrienden zoals H. Tollens en uitgever J. Immerzeel, Jr. Bij
de redactie van het tijdschrift De Ster beklaagt hij zich, wanneer zijn trouwe dienstbode
de snippertjes papier heeft 'opgeruimd', waarop hij aantekeningen voor een
nieuw dichtwerk heeft neergekrabbeld:
Nog in verrukking over den geest, die my den vorigen dag bezeten had, sta ik 's morgens
vroeg op, om de laatste hand aan het werk te leggen, toen ik ten minste drie vierden van
mynen arbeid in een tobbe met vuil water, waarby dat van den Styx een klaar en helder
vocht is, [ ... ] doorweekt en onkenbaar zag dryven ...
In 1817 werd Rinker benoemd tot hoogleraar Nederlandse Letterkunde en Welsprekendheid
aan de Luikse universiteit. Het behoort tot de tragiek van Rinkers
leven, dat deze positie hem nauwelijks kansen bood om zijn onderzoek op het terrein
van de taalkunde en de versleer voort te zetten. In het overwegend Franstalige Luik
kon hij weinig anders, dan zijn studenten de eerste beginselen van het Nederlands bij
te brengen. Later waren het zijn plichten als faculteitsvoorzitter en rector magnificus,
die hem afhielden van wetenschappelijk werk. Veel werd echter vergoed door de studenten
van het genootschap 'Tandem', dat wekelijks bij Rinker thuis vergaderde.
In Luik werd Kinker geconfronteerd met het groeiende verzet tegen het taalbeleid
van Willem LIn lange brieven aan de ministers A.R. Falck en C. van Maanen noteerde
Rinker precies welke studenten hadden geweigerd de verplichte colleges te volgen,
en wie zich had uitgedost in anti-regeringsgezinde kledij. Rinker ging heel ver in zijn
spionage, en schoot daarbij nogal eens zijn doel voorbij. Hij vermoedde namelijk dat
er een alliantie bestond tussen het ultramontaanse Rooms-katholicisme van de zuiderlingen
en het orthodoxe protestantisme van de aanhangers van Bilderdijk. Toch
kwam de Belgische Opstand voor Rinker als een verrassing. Zijn brieven verraden, dat
hij in die jaren het zicht op de politieke realiteit enigszins heeft verloren.
Na de afscheiding probeerde Rinker nog enkele maanden zijn colleges voort te zetten,
maar zijn positie in Luik was onhoudbaar geworden en hij moest terug naar het
Noorden. De laatste jaren van zijn leven bracht Rinker in Amsterdam door. Tot zijn
dood in 1845 zou hij zich blijven inzetten voor het Koninklijk Instituut. Daarnaast
bleef hij een veelgevraagd gelegenheidsdichter.
Ingrid Glorie
BOEKBEOORDEL~GEN 279
De volkssage in de provincie Antwerpen in de 19de en 20ste eeuw / M. van den
Berg. - Gent: Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde,
1993. - 3 dIn., 1990 p. ; 24 cm. - (Koninklijke Vlaam'ie Academie voor Taalen
Letterkunde. Reeks 6, Bekroonde werken, ISSN 0770-7967 ; 122)
ISBN 90-724474-10-4 Prijs: BF4000
Marcel van den Berg noteerde in de periode 1953-55 als student 479 sagen in de polders
ten noorden van Antwerpen. In zijn ongepubliceerde licentiaatsverhandeling
(1955) vermeldde hij de letterlijke tekst van alle sagen en ging hij nader in op zijn
methode van veldwerk en zijn veldwerkervaringen. Van den Berg verrichtte dit sagenonderzoek
onder leiding van de Leuvense hoogleraar Volkskunde K.c. Peeters. Het
maakte deel uit van een omvangrijk project, al in de oorlogsjaren begonnen, dat ten
doel had het Vlaamse sagenbestand te inventariseren. Die inventarisatie vond ongewoon
systematisch en intensief plaats. In de provincie Antwerpen kreeg iedere student
gemiddeld negen gemeenten toegewezen. Ze vonden er gemiddeld twaalf vertellers.
Tussen 1953 en 1966 werd de gehele provincie Antwerpen door zeventien studenten
onderzocht, waarbij in totaal 10.444 sagen uit de mond van 1.897 vertellers werden
opgetekend. Slechts van enkele vertellers werden de verhalen op de band opgenomen.
In die tijd was het gebruik van de bandrecorder nog niet een routinezaak zoals tegenwoordig.
Het Leuvense onderzoek heeft zich in..hoofdzaak gericht op de traditionele
sage over bovennatuurlijke verschijnselen zoals spokerij, toverij, kabouters, weerwolven
en nachtmerries. Daarnaast is ook aandacht besteed aan de historische sage. Men
hanteerde destijds een nogal beperkte definitie van de sage, waarbij de sage als een
objectief onwaar en subjectief waar verhaal wordt beschouwd. Dit heeft er o.a. toe
geleid dat in de licentiaatsverhandelingen verhalen over parapsychologische verschijnselen
zoals het tweede gezicht nagenoeg ontbreken. Een andere beperking is dat
in het onderzoek relatief weinig aandacht is besteed aan de vertelcultuur.
Het doel van de studie van Van den Berg is in de eerste plaats het opstellen van een
catalogus van alle in de provincie Antwerpen gepubliceerde (1.083) en ongepubliceerde
sagen (10.444). Dit neemt ruim de helft van zijn boek in: p. 107-1.139. Van den Berg
heeft zijn catalogus ingericht naar het systeem datJ.R.W. Sinninghe in diens Katalag der
niederländischen Märchen-, Ursprungssagen-, Sagen- und Legendenvarianten (1943) heeft
gebruikt en dat ook door de Vlaamse studenten is gehanteerd. De sagen worden hierbij
ingedeeld in systematische, op hun beurt ook weer onderverdeelde rubrieken zoals
watergeesten, luchtgeesten, vuurgeesten, aardgeesten, terugkerende doden, tove-rij,
spokerij, weerwolven, duivel, spoken, vrijmetselaars en historische sagen. Binnen de systematische
rubriek heeft Van den Berg ieder verhaal een eigen nummer gegeven en
dat voorzien van een korte samenvatting en bronvermelding. Men krijgt zo wel
enigszins een indruk van de bijzondere aankleding van de verhalen en de verhaalmotieven,
maar het is ëen ruimte verslindende methode. De catalogus biedt geen
nauwkeurig beeld van het complete motievenbestand. Dit kan pas met behulp van
een motievenregister nauwkeurig in kaart gebracht worden en het is dan ook te
betreuren dat in een boek van bijna 2.000 pagina's een dergelijk register vanwege
ruimtegebrek geen onderdak kon krijgen. Dit doet de vraag rijzen of sagen niet op
een wat efficiëntere en wellicht overzichtelijker manier in een catalogus geordend
TNJ'L 111 (1995) 279-281
280 BOEKBEOORDELINGEN
en inhoudelijk toegankelijk gemaakt kunnen worden. Ik denk dat dat wel kan, maar
dan moet men om te beginnen niet de inhoud van vrijwel ieder verhaal apart willen
samenvatten zoals hier gebeurd is. Verder kan de omvang van de catalogus beperkt
worden door deze te combineren met een alfabetisch motievenregister.
Behalve de catalogus bevat het boek een uitvoerige toelichting op de afzonderlijke
sagenmotieven (deel 3: p. 1423-1983) en een aantal hoofdstukken over respectievelijk
de historische, geografische, sociologische, psychologische en functionele aspecten van
het sagenmateriaal (deel 2: p. 1141-1420). In de toelichting op de afzonderlijke sagentypen
waaraan het gehele derde deel is gewijd, gaat Van den Berg telkens in op een aantal
aspecten van het betreffende sagenmotief, zoals verschijningsvorm en -plaats, naam,
verspreiding, activiteiten, en probeert hij waar mogelijk iets te zeggen over de ontwikkeling
van het verhaalmotief en de interpretatie ervan. Hij beperkt zich hierbij sterk tot
de provincie Antwerpen. In de vorm van talrijke tabellen worden de motieven nog verder
geanalyseerd, soms tot in de kleinste, mijns inziens wel eens onbetekenende details.
Hierdoor krijgt men echter wel een goed beeld van het sagenmateriaal.
Het grootste deel van zijn inspanningen heeft de auteur gericht op het kwantificeren
van de gegevens van de zeventien sagenverzamelingen. Omdat Van den Berg niet via
veldwerk zelf nog extra onderzoek naar de functionele, psychologische en sociologische
aspecten heeft verricht, is het accent sterk komen te liggen op de cijfermatige tabellen
en zijn commentaar hierop. Alleen al het hoofdstuk over de vertellers (het sociologische
aspect), bevat 23 tabellen die vaak nuttige exacte informatie bieden. Zo blijken er onder
de geïnterviewde vertellers meer mannen (65%) dan vrouwen (35%) te zijn. Dit zien
we ook in Nederlandse verhaalverzamelingen, wat kan samenhangen met de verschillende
positie van de vrouw in gezin en samenleving. Het betekent niet dat vrouwen
minder vertellen dan mannen Van den Berg constateert verder een verschil in repertoire:
mannen vertellen meer verhalen over geesten die zich in de vrije natuur manifesteren,
vrouwen meer over toverij, en dit zou kunnen samenhangen met het feit dat
mannen hun bezigheden meer buitenshuis verrichten. Een moeilijk probleem is steeds
de vraag in welke mate de vertellers aan de inhoud van de verhalen geloven. Op grond
van de indrukken van de verzamelaars en de opmerkingen van de spontane vertellers
zelf, voorzover genoteerd, komt de auteur tot de conclusie dat ongeveer de helft van de
vertellers destijds nog geloof hechtte aan de inhoud van de verhalen. Maar niet aan alle
verhalen in gelijke mate. Vooral aan de verhalen over de kwade hand die allerlei tegenslag
veroorzaakt, zou men veel geloof gehecht hebben.
Sagen en sagenmotieven kennen alle hun eigen specifieke geografische verspreiding.
Van den Berg heeft de verspreiding van een groot aantal motieven op bijna 70 kaarten
aangegeven. Het is werkelijk heel jammer dat die kaarten alleen de verspreiding van de
sagenmotieven binnen de provincie Antwerpen weergeven, want deze komen nu eenmaal
in een veel groter gebied voor. Ik begrijp wel dat de provincie Antwerpen in deze
studie het geografische kader vormt, maar in dit geval zijn verspreidingskaarten die zich
beperken tot een klein onderdeel van een veel groter gebied weinig illustratief, temeer
omdat volgens Van den Berg de provincie Antwerpen juist een overgangsgebied is tussen
de provincies Vlaanderen en Brabant. Van den Berg probeert daarnaast de verspreiding
van de sagenmotieven in verband te brengen met dialectologische, geografische,
volkskundige en historische gebieden binnen de provincie Antwerpen. Mede
SIGNALEMENTEN 281
vanwege deze hennetische afgrenzing van de provincie Antwerpen vind ik de interpretaties
van de kaartbeelden, maar vooral de gesuggereerde verbanden met andere fenomenen
niet overtuigend. Ik vind overigens dat dit geografische hoofdstuk bij de lezer
ook wel (te) veel kennis van de Vlaamse geografie bekend veronderstelt. Daar komt nog
bij dat de nummers in de tekst niet corresponderen met die van de kaarten elders in het
boek, zodat het allemaal uiterst moeilijk te volgen is.
De waarde van dit enonn dikke boek ligt in de ordening en analyse van het omvangrijke
Antwerpse sagenmateriaal en in het toelichtende commentaar erop. Minder te
bieden heeft het ten aanzien van de vertelcultuur, het functioneren van de verhalen in
de concrete, sociale context van de vertellers. Van den Berg heeft zich hiervoor gebaseerd
op de inleidingen van de studenten op hun sagenverzamelingen, die overigens
toch vaak interessante infonnatie over de vertelcultuur bevatten. Het is te hopen dat
het fraaie, grotendeels ongepubliceerde Vlaamse sagenmateriaal nog eens in wetenschappelijke
edities ter beschikking komt van geïnteresseerden en onderzoekers.
Ton Dekker
Signalementen
Middeleeuwse molentermen in het graafschap Vlaanderen = Terminologie du
moulin médiéval dans Ie comteé de Flandre / Yves Coutant. - Tongeren j Liège,
George Michiels. -941 p. j 23 cm. - (Werken van de Koninklijke Commissie voor
Toponymie en Dialectologie ISSN 0927-7706 j 18)
Prijs: BF 1800
Yves Coutant heeft een glossarium samengesteld van middeleeuwse molentermen tot 1500
uit het graafschap Vlaanderen, welk graafschap West- en Oost-Vlaanderen, ZeeuwsVlaanderen,
Frans-Vlaanderen ten oosten van de Aa en Waals-Vlaanderen omvatte. Het
glossarium bestaat uit een Nederlands en een Frans gedeelte en is voornamelijk gebaseerd op
ca. 2500 veertiende- en vijftiende-eeuwse molenrekeningen: herstelrekeningen en een aantal
bestekken en schattingen. Van deze documenten worden in een aparte lijst onder meer de
archiefbewaarplaatsen en codes gegeven. In zijn inleiding verantwoordt de auteur niet alleen
de opzet van het glossarium, maar zet hij ook de complexiteit van het taalgebruik in de rekeningen
uiteen - zo zijn er allerlei Nederlandse molentermen in Franstalige teksten aanwijsbaar
- en schetst hij globaal de betekenisontwikkelingen en de opkomst van nieuwe woorden
binnen de molenterminologie.
De lemmata bevatten onder andere de volgende informatie. De vorm van het trefwoord is
bepaald op grond van frequentie ofherkenbaarheid. Binnen het artikel geeft de auteur echter ook
vormvarianten (vetgedrukt), welke gedateerd, gelokaliseerd en soms van een citaat voorzien zijn.
Na het trefwoord wordt de woordsoort en bij een zelfstandig naamwoord ook het genus aangeduid.
Wanneer dat van belang is, wordt aangegeven tot welke molensoort de definitie zich
beperkt. De verschillende betekenissen zijn door een letter, en bij nauwe verwantschap door een
cijfer, van elkaar gescheiden. De definities zijn beknopt encyclopedisch van aard en voorzien van
passages uit de rekeningen. Voor elk domein van het graafschap wordt de oudste attestatie gegeven.
Na een bepaalde betekenis van het woord geeft de auteur verwijzingen naar trefwoorden
282 SIGNALEMENTEN
met dezelfde of een vrijwel vergelijkbare betekenis. Er worden literatuurverwijzingen gegeven.
Zo verwijst Coutant in het Nederlandstalige gedeelte bijvoorbeeld naar het Woordmboek van de
Vlaamse dia/eam en geeft hij expliciet aan wanneer een woord niet in het MNW voorkomt. De
lemmata zijn waar nodig voorzien van vaak uitgebreid commentaar.
MargitRem
Functional communication quality / ed. by Luuk van Waes, Egbert Woudstra,
Paul van den Hoven. - Amsterdam [etc.] : Rodopi, 1994. - 219 p. : ill. ; 22 cm. -
(Utrecht studies in language and communication, ISSN 0927-7706; 4)
ISBN 90-5183-738-0 Prijs:! 65,-
In deze bundel presenteren 22 grotendeels Nederlandse en Belgische auteurs bijdragen op
het gebied van functionele tekstanalyse en effectonderzoek - samengevat onder de noemer
'functional communication quality' (FCQ). De bijdragen zijn gebaseerd op voordrachten op
een internationale conferentie onder dezelfde titel in Antwerpen in juni 1993.
In twee inleidende bijdragen wordt de organisatie van de bundel uiteengezet en worden de
begrippen 'functional, communication' en 'quality' nader toegelicht. De redacteurs wijzen in
hun bijdrage erop dat een precieze definitie van deze begrippen (nog?) niet mogelijk is: functies
en doelen van communicatie zijn op verschillende niveaus van abstractie beschrijfbaar - van het
onmiddellijk beoogde effect van een mededeling tot lange-termijn doelstellingen van een communicatiestrategie.
Ook de kwaliteit van communicatie, gethematiseerd door Annette Shelby in
de tweede bijdrage, is niet eenvoudig te definiëren; minimaal moeten technische, operationele
en esthetische aspecten onderscheiden worden.
De bundel is vervolgens onderverdeeld in vier hoofdstukken: 'FCQ in an organizational context'
(1), 'FCQ and research methods' (2), 'FCQ and text analysis' (3) en 'FCQ and electronic
tools'. De bijdragen in hoofdstukken 1 en 2 zijn vooral theoretisch en methodologisch van aard,
terwijl in de overige hoofdstukken meestal (ook) verslag wordt gedaan van empirische studies.
De onderzochte communicatievormen variëren van persberichten en voorlichtingsfolders tot
elektronische post en besluitvormingsprocessen in groepsdiscussies. Voorts wordt in hoofdstuk
4 ook ingegaan op de interactie van gebruikers met elektronische hulpmiddelen zoals de tekstverwerker
WordPerfect 5.1, een on -line annotatiesysteem, grammar checkers voor het Frans en
een helpsysteem voor het schrijven van sollicitatiebrieven (de eerste module van het programma
Cats - Computer Adviezen voor TekstSchrijvers, dat in Utrecht ontwikkeld wordt).
Gisela Redeker
Pampiere wereld: Litteraria Neerlandica uit het bezit van de Universiteit
Antwerpen / onder red. van Frans Hendrickx ; met medew. van Piet Couttenier &
Hubert Meeus. - Leuven: Peeters, 1994. - IX, 199 p. : facs. ; 24 cm. - (Miscellanea
Neerlandica ; 11)
ISBN 90-6831-620-6 Prijs: BF 950
Pampiere wereld is een catalogus bij een tentoonstelling uit 1994 met 'een aantal kostbaarheden
op het terreiI1 van de literaire neerlandistiek uit het bezit van de Antwerpse universiteit', aldus
het woord vooraf. Deze kostbaarheden komen voor een groot gedeelte uit de collecties van vier
gespecialiseerde onderzoekscentra, die op verschillende wijzen deel uitmaken van de Universiteit
Antwerpen: het Ruusbroecgenootschap, het Centrum van Renaissancedrama, het
Centrum voor Gezellestudie en het Louis Paul Boon-Documentatiecentrum. Deze leveranciers
bepalen uiteraard de zwaartepunten van de catalogus, ofschoon deze in acht afdelingen (per
eeuw van de dertiende tot en met de twintigste eeuw) is opgezet. De grondige en informatieve
en rijk geïllustreerde beschrijvingen van de tentoongestelde handschriften en boeken worden
SIGNALEMENTEN 283
voorafgegaan door een boeiend overzichtsartikel van Frank Willaert over de geschiedenis van
de neerlandistiek aan de. Universiteit Antwerpen en haar voorlopers met in het bijzonder aandacht
voor de rol daarin van de vier genoemde onderzoekscentra. Al met al biedt de catalogus
een veelbelovende indruk van de hoeveelheid Antwerps materiaal voor letterkundige studie.
Het stemt daarom eens te meer tot nadenken dat Willaert zijn bijdrage aan deze breed gedocumenteerde
vakgeschiedenis in woord en beeld (die, voor zover ik weet, geen Nederlands equivalent
kent) moet afsluiten met de conclusie dat de vooruitzichten voor de studie van de (historische)
letterkunde in Vlaanderen, wat betreft mensen en middelen, ondanks onderzoekscentra
als de Antwerpse zeer ongunstig zijn - zelfs in vergelijking tot de Nederlandse situatie.
Geert Warnar
De Middeleeuwse ideeënwereld, 1000-1300/ onder red. van Manuel Stoffers. -
Heerlen: Open universiteit j Hilversum: Verloren, 1994. - 400 p. : ill. j 24 cm.(
Middeleeuwse studies en bronnen, ISSN 0929-9726 j 63)
ISBN 90-6550-265-3 Prijs:! 49,50
Dit boek bundelt twaalf bijdragen van tien auteurs over de bronnen en aard van het middeleeuwse
wereldbeeld. Meer in het bijzonder wordt met de verzamelde artikelen beoogd de
hedendaagse lezer en beschouwer van teksten en beeldende kunst uit de middeleeuwen een
overzicht te bieden van de opvattingen over mens en wereld die de ideeënhistorische context
van de toenmalige cultuuruitingen bepaalden. Ontworpen als tekstboek bij een cursus van de
Open Universiteit, biedt deze publikatie een brede en waardevolle toegang tot het 'vreemde'
wereldbeeld van de middeleeuwen, waarmee de mediëvist - student, onderzoeker en anderszins
geïnteresseerden - vertrouwd moet raken om tot zinvolle studie van middeleeuws materiaal
te komen. Het boek heeft veel te bieden. Informatieve artikelen van op hun gebied gezaghebbende
auteurs behandelen niet alleen de bepalende factoren uit de middeleeuwse denkwereld
(zoals God, engelen, duivel, schepping, ziel en lichaam, geschiedenis, tijd en taal),
maar ook de tradities en categorieën van het middeleeuwse denken. Centraal staan de hoge
middeleeuwen (de auteurs beperken zich tot de periode 1000-1300) en de geschreven - dat
wil zeggen: geleerde - traditie. De auteurs is gevraagd hun beschouwingen telkens zoveel
mogelijk rond één voorbeeldtekst te ordenen.
De rijk gedocumenteerde en geïllustreerde bijdragen uit dit boek zijn niet altijd even eenvoudig,
ofschoon dit wellicht minder geldt voor wie het boek leest na of gelijktijdig met studie
van het bijbehorende lesmateriaal van de Open Universiteit. Niettemin is het een boek dat ook
buiten dit cursuskader met zeer veel vrucht gebruikt kan worden door diverse onderzoekers op
het gebied van de middeleeuwse cultuur, die maar al te vaak vruchteloos op zoek zijn naar bondige
(nederlandstalige) inleidingen over specifieke onderwerpen. Niet zonder reden gaat M.
Stoffers, redacteur van het boek en auteur van een heldere inleiding over het veranderende
beeld van de middeleeuwen in de historische wetenschappen, de vergelijking aan met C.S.
Lewis' The discarded image (1964), dat nog altijd voor velen de gids voor de middeleeuwse opvattingen
over de natuurlijke werkelijkheid is. Gezien de 'gidsfunctie' die De middeleeuwse ideeënwereld
zal kunnen vervullen, is het evenwel spijtig dat een inhoudelijk rijk - en overigens ook
mooi uitgevoerd - boek het moet stellen met een register dat tot persoonsnamen beperkt blijft.
Geert Warnar
284 SIGNALEMENTEN
Licht op Deventer: de geschiedenis van Overijssel en met name de stad Deventer:
Boek 5 (1578-1619) / Jacobus Revius; uit het Latijn vert. en toegel. door A.WAM.
Budé, G.T. Hartong en CL. Heesakkers. - Hilversum: Verloren; [Nijverdal] :
Overijsselse Bibliotheek Dienst, 1995. - XVII, 173 p. : ill. ; 24 cm. - (Publicaties /
Overijsselse Bibliotheek Dienst; nr. 6)
ISBN 90-6550-508-3 Prijs:! 40,-
Hoewel Jacobus Revius (1586-1658) thans als dichter de meeste bekendheid geniet, mogen
zijn verdiensten als historicus zeker niet onvermeld blijven. Daventriae illustratae, sive
Historiae urbis Daventriensis libri sex is Revius' omvangrijkste geschiedwerk. Het beslaat 788
pagina's en verscheen in 1651 in Leiden, zijn toenmalige woonplaats. Hierin behandelt hij de
geschiedenis van zijn geboortestad, waar hij behalve zijn eerste levensjaar van 1614 tot 1641
woonde. Het werk droeg hij op aan het Deventer stadsbestuur, dat hiermee kennelijk zeer
verguld was. Het bestelde bij de drukker Pieter Leffen tweehonderd exemplaren en beloonde
Revius met liefst driehonderd Carolingische guldens.
In het voorwoord van zijn Het kerkelyk en wereltlyk Deventer vertelt stadssecretaris Gerhard
Dumbar (1680-1744) dat hij het plan had opgevat Revius' Daventria illustrata in vertaling 'met
nadere uitleggingen en noodige aenmerkingen vermeerdert en opgeheldert' uit te geven 'ten
dienste mijner meedeburgeren, de Latijnsche tael niet magtigh'. Maar omdat hij in het stadsarchief
zoveel nieuw materiaal aantrof, besloot hij een nieuwe stadsgeschiedenis te schrijven,
waarvan het eerste deel in 1731 verscheen.
De thans verschenen vertaling van het vijfde boek is de eerste geslaagde poging het
geschiedwerk toegankelijk te maken. Helder en beknopt zijn de inleiding en verantwoording.
De vertaling zelf is in het algemeen goed leesbaar, onder meer doordat lange Latijnse zinnen
in tweeën zijn geknipt. Aangezien de paginering van de Latijnse tekst in de marge staat
afgedrukt (het vijfde boek begint met pagina 487), is deze gemakkelijk terug te vinden. De
toelichting bij de vertaling is uitvoerig en had in enkele gevallen korter kunnen zijn. Zo is het
naar mijn mening niet nodig dat bij titels wordt vermeld in welke bibliotheken zij aanwezig
zijn. De toegankelijkheid van Revius' werk wordt verder vergroot door bijlagen over bestuur
en rechtspraak te Deventer aan het einde van de zestiende eeuw (p. 160-161) en over het
kapittel van St. Lebuinus (verkeerd geschreven als Lebuïnus) (p. 163). Tevens is als bijlage de
oorspronkelijke tekst opgenomen van het testament van Balthasar Boedeker, dat de stichting van
het Athenaeum Illustre in 1630 mogelijk maakte (p. 164-165). Een plaats- en persoonsnamenregister,
dat in de Latijnse tekst overigens ontbreekt, staat aan het einde afgedrukt (p. 166-173).
Het initiatief tot de vertaling is uitgegaan van de Commissie Uitgeverij van de Overijsselse
Bibliotheekdienst te Nijverdal. Wellicht is daardoor de vertaling van een misleidende ondertitel
voorzien. Het gaat in het vijfde boek om de geschiedenis van de stad Deventer, waarbij
de provincie slechts zeer beperkte aandacht krijgt. Opvallend in dit vijfde boek is de geleidelijke
verschuiving van staatkundige geschiedenis naar kerkgeschiedenis. Uitvoerig en op het
langdradige af laat Revius blijken hoezeer hij bij de theologische twisten partij koos voor de
orthodoxie. Zelfs de geschiedenis beschrijft Revius voor het grootste deel per jaar. Enkele uitzonderingen
zoals de biografie van Lambertus Pithopoeus (p. 72-79) en vooral het relaas van
de ex-monnik Albertus Oosterwijk (p. 83-92), worden hierdoor extra levendig.
In zijn streven Revius' Daventria illustrata toegankelijk te maken is het auteurstrio met Boek
V beslist geslaagd. Het valt te hopen dat de vertaling van Boek VI en de eerste vier boeken
spoedig zal volgen.
J.C Bedaux
SIGNALEMENTEN 285
Op- en ondergang van Mas Anjello, of Napelse beroerte: (voorgevallen, in 't jaar
1647) : treurspel / Thomas Asselijn ; met inl. en aant. door Marijke Meijer Drees. -
Amsterdam: Amsterdam University Press, 1994. - VII, 123 p. : ill. ; 24 cm. - (Alfa)
- Oorspr. uitg.: t'Amsterdam: by Jac. Lescailje, 1668.
ISBN 90-5356-056-4 Prijs:! 25,-
Als een van de eerste delen in de door de Amsterdam University Press uitgegeven serie literaire
tekstuitgaven Alfa verscheen een van de weinig bekende, maar intrigerende treurspelen uit de
zeventiende eeuw: Thomas Asselijns Op- en tmdergang van Mas Anjelw, ofNapelse beroerte uit 1668.
Intrigerend is het spel vanwege de stofkeuze en vanwege het dramatheoretische concept van de
auteur. Asselijn verwerkte niet onomstreden contemporaine historische stof, het Napelse volksoproer
onder leiding van de visser Mas Anjello uit 1647, tot een toneelspel met het nodige spektakel.
Volgens zijn op de praktijk stoelende, maar zeker niet door iedereen gedeelde inzichten
moest dat wel appelleren aan de smaak van het publiek. Beide aspecten werden uitvoerig besproken
in de dissertatie van Marijke Meijer Drees over Asselijns treurspelen en zij was dan ook de
aangewezen persoon om ook de tekst van dit spel in een nieuwe editie toegankelijk te maken.
In de beknopte inleiding tot de tekst wordt eveneens gewezen op die opvallende aspecten van
Asselijns spel. Het is niet duidelijk of de beperkte omvang van de introductie stoelt op redactionele
uitgangspunten voor de Alfa-reeks als zodanig, maar ik vraag me af of de nu verstrekte
informatie aan het beoogde publiek, studenten aan universiteiten en HBO en literair geïnteresseerden,
voldoende houvast biedt om dit spel in zijn literaire en historische context te kunnen
plaatsen. Naar mijn idee zou dat publiek gebaat zijn bij een wat uitvoeriger evaluatie van
de in deze weergave van het Napolitaanse volksoproer geventileerde politieke denkbeelden. Er
wordt gediscussieerd over de juiste wijze van bestuur en over mogelijke legitimatie van volksopstand
bij slecht bestuur. Dit alles gebeurt aan de hand van argumenten die honderd jaar eerder
bij het verzet tegen Spanje ook al gangbaar waren. Wat was voor Asselijn de aanleiding om
nogmaals een dergelijke argumentatie op het toneel te brengen en hoe verhouden de geponeerde
en gedateerd lijkende inzichten zich tot het denken over dergelijke vraagstukken in zijn
tijd? Het gegeven dat Asselijn met die politieke uiteenzettingen elementen in zijn spel opnam
die niet in zijn bron zijn terug te vinden (zie de inleiding, p. 12-13), duidt erop dat juist dit
aspect voor hem van belang is geweest.
De in Mas Anjelw geboden visie op volksoproer blijkt bovendien, aldus de editeur, niet zonder
meer eenduidig, dit in tegenstelling tot eerdere spelen waarin het zelfde thema uitgesproken
negatief beoordeeld wordt. Enerzijds lijkt het spel verzet tegen slecht bestuur te rechtvaardigen,
anderzijds toont het uitgebreid de daaruit voortvloeiende verschrikkingen en willekeur. Bij deze
interpretatie zijn naar aanleiding van de dissertatie van Meijer Drees kanttekeningen geplaatst
door Henk Duits (Ntg 84 (1991), p. 360-366). Deze beschouwt de geboden visie op volksopstand
als eenduidig negatief. Dit hedendaagse interpretatieverschil geeft voldoende aan dat de tekst ook
nu nog in dit opzicht vraagtekens oproept. Terecht gaat Meijer Drees dan ook dieper in op dit
aspect van Asselijns spel en op de wijze waarop hij via zijn opdracht zijn stellingname in negatieve
zin bijstuurt tot een voor de Amsterdamse stadsbestuurders beter acceptabel geheel.
De positie van Asselijns spelen in het toenmalige dramatheoretische debat had voor een beter
begrip eveneens wat scherpere contouren mogen krijgen. De Frans-classicistische ijveraars van
het dichtgenootschap Nil Volentibus Arduum (NIL) waren gebeten op het werk van toneelauteurs
als Asselijn, die de praktijk en niet de dramatheorie als richtsnoer hanteerden. Maar aan
welke elementen stoorden de leden van NIL zich als ze Asselijn verweten zijn stof ordeloos
bewerkt te hebben (p. 2)? Een aantal concrete voorbeelden aan de hand van de theoretische
geschriften van NIL en hun eigen toneelspelen zou verhelderend zijn geweest. In dit verband
zou ook een verwijzing naar de door Ton Harmsen bezorgde uitgave van hun toneelbeschouwingen,
Onderwys in de tooneel-poë"zy (1989), een goede handreiking geboden hebben.
Met deze editie van Mas Anjello is een tekst uit een minder bekende stroming binnen het
zeventiende-eeuwse Nederlandse toneel goed toegankelijk gemaakt. Ze daagt uit tot nadere
reflectie over dit boeiende materiaal èn tot verder onderzoek.
Anneke CG. Fleurkens
286 SIGNALEMENTEN
Zeldzaame levens-gevallen van J.C Wyerman / Franciscus Lievens Kersteman ;
bezorgd door M. van Vliet. - Leiden: Astraea, 1994. - 155 p. : ill. ; 21 cm. -
(Duivelshoekreeks ; 1)
ISBN 90-75179~02-2 Prijs:! 39,50
Opkomst en val van een koffiehuisnich~e (1727) / Jacob Campo Weyerman; uitg.
door André Hanou ; in samenw. met Anita van Beek ... [et al.]. - Leiden: Astraea,
1994. - 78 p. : ill. ; 21 cm. - (Duivelshoekreeks ; 2)
ISBN 90-75179-01-4 Prijs:! 29,90
- Te bestellen bij Uitgeverij Astraea, Zoeterwoudsesingel 69, 2313 EL Leiden.
De schrijvers die in de Nederlanden in de zeventiende en achttiende eeuw naar de literaire onderwereld
verbannen werden, krijgen in een nieuwe reeks tekstedities weer de kans om het daglicht
te zien. In de eerste twee delen van deze zogenaamde Duivelshoekreeks is een nieuw leven
gegund aan werk van de befaamde broodschrijvers Jacob Campo Weyerman en Franciscus
Lievens Kersteman. Aangekondigd is werk van Hendrik Doedijns en Pieter van Woensel.
Het eerste deel is de succesroman die Kersteman in 1756 over de gevreesde schrijver-schilder
Jacob Campo Weyerman publiceerde: de Zeldzaame leevens-gevallen van J.e. U1jterman.
Met deze roman gafKersteman de Weyerman-legende een beslissende vorm. Voor de editie,
die bezorgd werd door Rietje van Vliet, is gebruik gemaakt van de uitgebreide herdruk uit
1763. In die herdruk werd aan het wonderlijke levensverhaal van Weyerman dat van diens
moeder toegevoegd. Lys Sint Mourel, voor wie Elisabeth SommerelI model stond, werd
geportretteerd als een heldhaftige vrouw die een militair tenue verkoos. Deze Lys lijkt meer
op de Maria van Antwerpen, zoals Kersteman haar in De Bredasche Heldinne in 1751 afbeeldde,
dan op de werkelijke moeder van Weyerman. Op de betrouwbaarheid van het levensverhaal
van Weyerman valt evenzeer af te dingen, maar geloofd werd Kersteman niettemin door velen.
Op een nieuwe uitgave van Kerstemans Weyerman-biografie werd allang gewacht. In een
uitvoerige inleiding wordt vooral aandacht geschonken aan het verschijnsel van de broodschrijverij.
Het betoog is over het algemeen zeer genuanceerd, maar te veel wordt het werk
van Kersteman gemeten naar de maat van Weyerman. De beoordeling die in de inleiding
gegeven wordt van het werk van Kersteman voldoet niet: op nogal losse gronden wordt
beweerd dat het de auteur slechts om vermaak en financieel voordeel begonnen was en dat uit
zijn werk 'geen enkele visie' spreekt.
Toen Kersteman de beruchte Weyerman vereeuwigde, zat hij zelf achter de tralies. Hij
zocht met zijn romans gewin en vrijheid. De auteur probeerde met alle macht zijn reputatie
te redden. Met de Zeldzaame levens-gevallen liet hij zien dat er in de Nederlanden in het verleden
ook gróte geletterde schurken bestaan hadden. In vergelijking met Weyerman was
Kersteman een kleine kruimeldief in de letteren. Dat persoonlijk belang van de auteur klinkt
door in het werk, maar in de interpretatie wordt daar nauwelijks aandacht voor gevraagd.
Het tweede deel van de nieuwe reeks biedt de tekst van een feuilleton, dat Weyerman in 1727
aan de Opkomst en val van een koffiehuisnichtje wijdde. Inleiding en annotaties werden verzorgd
door André Hanou. De visie die Hanou in zijn editie van de Tuchtheer ontvouwde, keert in deze
inleiding goeddeels terug. Opvallend nieuw is wel de aandacht voor dominante metaforen in
de geschiedenis van het koffiehuisnichqe. In de onontbeerlijke annotaties is aan het plezier van
de tekst volop recht gedaan. Het 'koffiehuisnich~e' van Weyerman lijkt zo goed op weg om
nieuwe lezers in haar netten te vangen.
Terwijl in Frankrijk en Engeland de literaire onderwereld dankzij Robert Darnton en Pat
Rogers in het middelpunt van de belangstelling staat, worden broodschrijvers uit de zeventiende
en achttiende eeuw in Nederland nog steeds met nuffige neerbuigendheid beschouwd.
Dat zal door de Duivelshoekreeks niet veranderen, maar helpen kan het allicht.
Peter Altena
Ontvangen boeken
Oorsprong en ideaal: opstellen over taalzoekers
/ Jan Noordegraaf. - Münster: NodusPublikationen,
1995. -120 p. j 21 cm
ISBN 3-89323-260-5 Prijs: DM 36,-
De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica
/ G.R.W. Dibbets. - Amsterdam
: Stichting Neerlandistiek VU j Münster:
Nodus, 1995. - iv + 350 p. : ill. j 24 cm.(
Uitgaven/ Stichting Neerlandistiek VU j 18)
ISBN90-72365-43-7 Prijs:f70,-
Scholing in de middeleeuwen / onder red. van
R.E.V. Stuip en C. Vellekoop. - Hilversum :
Verloren, 1995. -256 p. j 23 cm. - (Utrechtse
bijdragen tot de mediëvistiek j 13)
ISBN 90-6550-264-5 Prijs:f 45,-
Medievallistening and reading: the primary
reception of German literature 800-1300/
D.R. Green.-Cambridge [etc.]: Cambridge
University Press, 1994. - XV, 483 p. j 24 cm
ISBN 0-521-44493-4 Prijs: ~ 50,-
Grote lijnen: syntheses over Middelnederlandse
letterkunde / Frits van Oostrom ...
[et aL]. - Amsterdam: Prometheus, 1995.
- 233 p. j 22 cm. - (Nederlandse literatuur
en cultuur in de middeleeuwen j 11)
ISBN 90-5333-337-1 Prijs:f 49,90
Lanseloet van Denemerken : een abel spel /
bezorgd door Hans van Dijk. - Amsterdam
: Amsterdam U niversity Press, cop. 1995. -
V, 41 p. j 24 cm. - (Alfa)
ISBN90-5356-146-3 Prijs:f25,-
De bronnen van De reis van Sint Brandaan
/ Clara Strijbosch. - Hilversum : Verloren,
1993. - 320 p. : ill. j 24 cm. - (Middeleeuwse
studies en bronnen j 44)
ISBN 90-6550-270-X Prijs: f 49,-
Siet, de brudegom comt : facetten van 'Die
geestelike brulocht' van Jan van Ruusbroec
(1293-1381) / onder red. van Thom Mertens.
- Kampen: Kok, cop. 1995. - 112 p. j
22 cm
- Bew. van de toespraken gehouden op het
congres ter herdenking van Ruusbroecs
zevenhonderdste geboortedag en georganiseerd
door het Ruusbroecgenootschap
op 4 september 1993 in Antwerpep..
ISBN 90-242-6233-X Prijs:f 22,50
De kluizenaar in de eik : Gerlach van
Houthem en zijn verering / Anneke B.
Mulder-Bakker j met medew. van Hans
van Dijk ... [et aL]. - Hilversum : Verloren,
1995. - 253 p. : ill. j 24 cm. - (Middeleeuwse
studies en bronnen j 45)
ISBN 90-6550-271-8 Prijs:f 39,50
De gratie van het gebed : Middelnederlandse
berijmde gebeden: overlevering en
functie: met bijzondere aandacht voor produktie
en receptie in Brugge (1380-1450) /
Johannes Bemardus Oosterman. - Amsterdam:
Prometheus, 1995. - 2 dl. (460 p.). : ill. j
22 cm. - (Nederlandse literatuur en cultuur
in de middeleeuwen j 12)
Deel 1: Studie. Deel 2: Repertorium.
- Ook verschenen als proefschrift Leiden.
ISBN 90-5333-379-7 Prijs:f 70,-
Rhetoric - Rhétoriqueurs - Rederijkers /
ed. by Jelle Koopmans, Mark A. Meadow,
Kees Meerhoff ... [et al.]. - Amsterdam
[etc.] : North-Holland, 1994. - Vl, 282 p. j
25 cm. - (Verhandelingen Mdeling Letterkunde
/ Koninklijke Nederlandse Akademievan
Wetenschappen, ISSN 0065-5511 j
dl. 162)
- Proceedings of the Colloquim, Amsterdam,
10-13 November, 1993.
ISBN 0-444-85792-3 Prijs: f 85,-
Brevitas : beschouwingen over de beknoptheid
van vorm en stijl in de Renaissance /
door J eroenJ ansen. - Hilversum: Verloren,
1995. - 2 dl. (946 p.). j 25 cm
- Ook verschenen als proefschrift Universiteit
van Amsterdam.
ISBN90-6550-511-3 Prijs:f 195,-
Uit de schaduw in 't grote licht: kinderen
in ego documenten van de Gouden eeuw
288 ONTVANGEN BOEKEN
tot de Romantiek / Rudolf Dekker. -
Amsterdam : Wereldbibliotheek, 1995. -
287 p. : ill. ; 22 cm
ISBN 90-284-1680-3 Prijs:! 39,50
De waardering voor de zeventiende-eeuwse
literatuur tussen 1780 en 1813 / Even
Matrijs Wiskerke. - Hilversum: Verloren,
1995. -- 378 p.; 24 cm.
- Ook verschenen als proefschrift U ni-versiteit
van Amsterdam.
ISBN 90-6550-514-8 Prijs:! 69,-
Pieter Boddaert en Rutger Schutte: piëtistische
dichters in de achttiende eeuw /
Steven Dirk Post. - Houten: Den Hertog,
1995. - 477 p. : ill. ; 23 cm
ISBN 90-331-1096-2 Prijs:! 49,50
Het bloedig moord-thonneel in Don
Renory / Jacobus de Ridder; met inleiding
over het Europese gruwelspel. - Brussel :
Facultés Universitaires Saint-Louis, 1995.
- 2 dl. ; 25 cm. - (Cahier / Studiecentrum
18de-eeuwse Zuidnederlandse Letterkunde;
llA-B)
- Dl. A: Inleiding en tekst / Kaere
Langvik-Johannessen. - 49 + 45 p. Dl. B:
Woord- en tekstverklaring / Werner
Waterschoot. - 37 p.
Prijs niet opgegeven
Gedichten / Hubert Korneliszoon Poot;
voorafgegaan door de biogr. van de dichter
door Jacob Spex ; met inl. en aant. door
M.A. Schenkeveld-van der Dussen. -
Amsterdam: Amsterdam University Press,
cop. 1995. - VI, 92 p. : ill. ; 24 cm. - (Alfa)
ISBN 90-5356-155-2 Prijs:! 25,-
De kunst der poëzy / Willem Bilderdijk ;
ingel. en van aantek. voorzien door W. van
den Berg en J.J. Kloek. - Amsterdam :
Prometheus ; Amsterdam: Bakker, 1995. -
109 p. : ill. ; 24 cm. - (Nederlandse klassieken;
5)
ISBN 90-351-1503-1 Prijs:! 29,90
'Realisme' in de kunst- en literatuurbeschouwing
in Nederland tot 1875: een begripshistorische
studie / Catharina Francina Maria
Streng. - Amsterdam: Amsterdam University
Press, 1995. - 564 p. : ill. ; 24 cm
- Ook verschenen als proefschrift Universiteit
van Amsterdam.
ISBN 90-5356-086-6 Prijs:! 79,50
Van Oost tot West: koloniale en postkoloniale
literatuur in het Nederlands /
onder red. van Eep Francken en Peter van
Zonneveld. - Leiden: Vakgroep Talen en
Culturen van Zuidoost-Azië en Oceanië,
Rijksuniversiteit te Leiden, 1995. - XVII,
87 p. : ill. ; 24 cm. - (Semaian, ISSN 0924-
4840; 12)
ISBN 90-73084-14-8
Nederlands toneel in het fin de siècle,
1890-1900/ M.G. Kemperink. - Amsterdam:
Amsterdam University Press, cop.
1995. - 202 p.: ill.; 24 cm
ISBN 90-5356-145-5 Prijs:! 39,50
Tussen cultuur en politiek: het AlgemeenNederlands
Verbond 1895-1995 / onder
redactie van Pieter van Hees en Hugo de
Schepper. - Hilversum: Verloren; Den
Haag: Het Algemeen-Nederlands Verbond,
1995. - 256 p. : ill. ; 24 cm.
ISBN 90-6550-505-9 Prijs:! 25,-
Verzen / Willem Kloos ; bezorgd door P.
Kralt. - Amsterdam: Amsterdam University
Press, cop. 1995. - VII, 119 p. ; 24 cm.
- (Alfa)
- Oorspr. uitg.: Amsterdam: Versluys,
1894.
ISBN 90-5 3 56-149-8 Prijs:! 25,-
Jullie gaven mij modder, ik heb er goud
van gemaakt: over Charles Baudelaire /
red. Maarten van Buuren. - [Groningen] :
Historische Uitgeverij, 1995. - 287 p. : ill. ;
21 cm. - (Over ... ; 4)
ISBN 90-6554-183-7 Prijs:! 45,-
Hybride Welten : Aspekte der Nieuwe
Zakelijkheid in der niederländischen
Literatur / Ralf Grüttemeier. - Stuttgart:
M & P Verlag für Wissenschaft und Forschung,
1995. - 222 p. ; 24 cm
ISBN 3-476-45130-5 Prijs: DM 45,-
lIJ)funm©llll~ii©, Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliesrraat3 7 -a, 2313 BE Leiden, Nederland Postbus 4578 Randburg 2 J 25 Suid-Afrika
De dichter-zanger J.H.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Cornets de Groot,
80 pag., 1990,f 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandse
vertaling, 148 pag.,1990,f 43,95.
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nwnmer 11,
80 pag., 1991f 33,95 .
Langer dan één eeuw. Over Catullus, 306 pag., 1991, gebonden,f 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van Wilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nummer 12, 56 p.,1991,f 33,95 .
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Du Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nummer 13, 76 pag.,1991,f 33,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Jan Greshoff, door
JanJ. van Herpen, nawoord van Pierre H. Dubais, 200 pag., 1991, register,f 43,95.
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nununer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multaruli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Temlorshuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinken borg, 1991,f 43,95.
Proeve van slaapdichten (1784), van O.e.F. Hoffham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illusrraties, 1992,f 39,95 .
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aart van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nununer 15, 65 pag., 1992, f 33,95 .
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan J. van Herpen, 92 pag., 1992, f 33,95.
GezeUe gelezen, door Paul Claes, Leidse Opstellen nummer 16, 68 pag., 1993,f 33,95.
Figuur en fluit. Martinus Nijhoff en DJ Oppemlan se opvattinge oor die literere lüll1swerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nummer 17, 40 pag., 1992,f 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nunUller 18, 76 pag., 1992, I 33,95.
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nummer 19, 108 pag., 1993,f 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,f 24,85.
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994133,95.
Spreiding en Binding, verbanden russen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nummer 21,80 pag., 1994,f 33,95.
Afscheid van S. Vestdijk, door !\nne Wadman, Leidse Opstellen nunuller 22, 96 pag.,
1994,f 36,95.
Die vrou van die see. Indachtig IngridJonker, gedichten vanjan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994f24,95.
In het voomijgaan, gedichten van Jan Dullemond, Schiermonillkoogreeks 3, 32 pag., 1995,f24,95.
Wmnaars en verliezers, over het werk van P. Vergilius Maro, bezorgd door Rudi van der
Paardt, 328 pag., 1 995,f 69,95.
Moet is een bitter kruid, gedichten van Mithabeth Cohen, omslag en grafische verzorging
Michel van Overbeeke, Schiermonnikoogreeks 4,36 pag., 1995,f 24,95 .
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,f 29,95.
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rufus Gouws, lise Feinauer, Fritz Ponelis, 518 pag.,
1994,f 59,95.
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
193 De Walewein in internationaal
perspectief Ten Geleide
ARTIKELEN
195 W Haug
Kombinatorik llnd 01'iginalität.
Der Roman van Walewein als
nachklassisches Experiment
206 E. van den Berg
Ridderepiek in Vlaanderen: van
centrum tot pe1'iferie
225 R. Veenman
Al'ion op de dolfijn en het titelblad
van de Hert-spiegel
230 T. Streng
'U'Óar waarachtige poë'zij mij
aangrijpt'. 'Oprechtheid' in de
Nederlandse kunst- en literatuurbeschouwing
rond het midden
van de negentiende auw
241 e. Henstra
De Breevee1'tien in de wOO1'denboeken
245 P.A. J anssen
Een Nederlands handboek editiewetenschap
ABONNEMENTEN
BOEKBEOORDEL~GEN
252 ]. Reynaert e,a.: Wat is wijsheid?
- (G. Warnar)
255 M. van der Voort: Ván serpenten
met venine - (J.P. Westgeest)
258 B. Besamusca: Walewein,
Moriaen en de Ridder metter
mouwen - (F. Willaert)
261 e.M. Stutvoet-Joankecht: Der
byen boec - (F.J.H, de Bree)
265 Het Geraardsbergse handschrift.
[Ed.] M.-]. Govers [e.a.] -
(K. van Dalen-Oskam)
270 ].H.W. Konst: Woedende
wraakghierigheidt en vruchtelooze
weeklachten - (H. Duits)
273 E. Groenenboom-Draai: De
Rotterdamse woelreus - (P. Altena)
277 Johannes Kinker:
Briefwisseling. [Ed.] A.J. Hanou
en G.J. Vis - (1. Glorie)
279 M. van den Berg: De volkssage
in de provincie Antwerpen in de
19de en 20ste eeuw - (T. Dekker)
281 SIGNALEMENTEN
287 ONTVANGEN BOEKEN
Voor alle zaken betreffende abonnementen, verschenen afleveringen en jaargangen
wende men zich tot de uitgever: Stichting Dimensie, Leliestraat 37 A, 2313 BE Leiden.
De abonnementsprijs per jaargang bedraagt voor particulieren f 98,-, voor instellingen
f 148,- en voor studenten, AlO's en OIO's f 49,-.
Auteurs van artikelen krijgen auonnementskorting: auteurs die nog geen abonnee zijn,
kunnen twee jaargangen voor f 130,- onrvangen; abonnee-auteurs ontvangen de jaargang
volgend op die waarin hun artikel verschijnt voor f 65,-. Donateurs van Stichting
Dimensie ontvangen 10% korting. (Alle prijzen excl. verzendkosten)
Tijdschrift voor
Nederlandse
Taal- en Letterkunde
UITGEGEVEN VANWEGE DE
MAATSCHAPPIJ DER NEDERLANDSE LETTERKUNDE TE LEIDEN
DEEL 111, aflevering 4
&mensie
STICHTING DIMENSIE - LElDEN - 1995
TIJDSCHRIFT VOOR NEDERLANDSE TAAL- EN LETTERKUNDE
Verschijnt vier keer per jaar. Een aflevering
bevat tenminste 80 bladzijden.
Redactie
dr. A.A.M. Besamusca
dr. A.Th. Bouwman
dr. G.R.W. Dibbets
dr. L. van Gemert
dr. J. Noordegraaf
dr. O. Praamstra
Redactie-assistent: Th.P.F. Wortel
Redactiesecretariaat
Universiteitsbibliotheek
t.a.v. dr. A.Th. Bouwman
Postbus 9501
2300 RA Leiden
Overname van artikelen of gedeelten van
artikelen alleen na schriftelijke toestemming
van de redactie en de uitgever.
Kopij
De kopij dient te worden ingeleverd op diskette,
vergezeld van twee prints.
De maximale omvang van een artikel bedraagt
10.000 woorden (ca. 20 gedrukte pagina's),
inclusief eindnoten en bibliografie. Het
artikel dient te beginnen met een samenvatting
in het Engels van ten hoogste 100 woorden.
Boekbeoordelingen beslaan in de regel
750-1500 woorden, signalementen 250-500
woorden.
Door de redactie aanvaarde kopij geldt
als definitieve tekst. Wijziging in de drukproeven,
anders dan verbeteringen van zetfouten,
kan de auteur in rekening worden
gebracht door de uitgever.
Nieuwe alinea's springen links in; een
nieuw tekstgedeelte begint met twee regels
wit. Titels van geciteerde boeken en tijdschriften
worden onderstreept, titels van tijdschriftartikelen
tussen enkele aanhalingstekens
geplaatst. Nadere gegevens over kopijbehandeling,
tekstverz;orging, noten en Jiteratuurvermelding
staan in de 'Richtlijnen
voor de auteurs', verkrijgbaar bij het redactiesecretariaat.
De redactie behoudt zich het
recht voor om geaccepteerde kopij te (laten)
onderwerpen aan deze 'Richtlijnen'.
De auteurs wordt verzocht voor het citeren
van de volgende woordenboeken en periodieken
gebruik te maken van onderstaande
afkortin gen:
WNT Woordenboek der
Nederlandsche Taal
MNW Middelnederlandsch
Woordenboek
RGI J J. Mak: Rhetoricaal
glossarium
BMDC Bijdragen en mededelingen
van de dialecten commissie
FdL Forum der Letteren
HCDT Handelingen van de commissie
voor dialectologie en toponymie
LE Leuvense bijdragen
MKA, Lett. Mededelingen van de
Koninklijke Nederlandse
Akademie van Wetenschappen
te Amsterdam, afd. Letterkunde
Ntg De nieuwe taalgids
SpL Spiegel der Letteren
TNTL
TT
VMKA
Tijdschrift voor Nederlandse
taal- en letterkunde
Taal en tongval
Verslagen en mededelingen
van de Koninklijke Academie
voor Nederlandse taal- en
letterkunde te Gent
Overdruklken
Medewerkers ontvangen 20 gratis overdrukken
van hun artikel (5 van een boekbeoordeling).
Ontvangen boeken
Elke aflevering bevat een lijst van ontvangen
boeken. Boeken die daarvoor naar het oordeel
van de redactie in aanmerking komen,
worden besproken. Ongevraagd toegezonden
boeken worden niet geretourneerd.
ISSN 0040-7550
Joris van Eijnatten
Het stamhuis van Oranje en de komst
van het vrederijk
TIluminisme en literaire topoi in Bilderdijks vroege politieke
gedichten, 1787-1793*
Inleiding
Abstract - The later poetry and thought ofWillem Bilderdijk (1756-1831) shows
a predilection for literary and philosophical themes and ideas which could weIl be
qualified as 'romantic'. In this article several themes and ideas are examined with
respect to a number of poiitically-oriented poems stemming from the period
1789-1793, a little-known and comparatively early phase in Bilderdijk's care er. In
particular the influence is discussed of 'illuminist' ideas culled from, among
others, the Swedish visionary Emanuel Swedenborg. In addition, the role in
Bilderdijk's poetry is explored of several traditionalliterary topics derived from
sources as diverse as Virgil, Vondel and Voltaire.
Gepromoveerd tot meester in de rechten en gevierd als genootschapsdichter,
begon Willem Bilderdijk in 1782 aan een maatschappelijke loopbaan als advocaat,
waaraan in 1795 door zijn ballingschap voorgoed een einde kwam. Over zijn geestelijke
ontwikkeling in deze jaren zijn we niet goed ingelicht. Wel komen zijn
opvattingen over bijvoorbeeld de romances die hij nu begon te schrijven - Olinde
en Theodoor (1785) en Elius (1786) waren de eerste - aan bod in zijn brieven aan zijn
vriend P.]. Uylenbroek. 1 Ook weten we dat hij zich met het toneel bleef bemoeien,
al werd alleen zijn Sophocles-vertaling, De dood van Edipus uit 1788, uitgegeven.2
Tevens beschikken we over de catalogus van zijn in 1797 geveilde bibliotheek. l
Maar in het algemeen is informatie over de literaire dan wel wijsgerige invloeden
die hij in deze periode heeft ondergaan, moeilijk te achterhalen. Dat Bilderdijk zich
tussen 1782 en 1795 als dichter èn als denker sterk heeft ontwikkeld, staat niettemin
vast. Om dit te constateren hoeft men slechts een blik te werpen op de twee
verhandelingen die het begin en het einde van deze periode markeren: het
Antwoord op de vraag, hebben de dichtkunst en welsprekendheid verband met de wijsbegeerte
uit 1783 en de Redevoering over de voortreffelijkheid der schilderkunst, in derzelver
voorwerp beschouwd uit 1794.4
Bilderdijks ontwikkeling is er één in de richting van classicisme en Verlichting
naar romantiek.5 Deze termen zijn niet echt bevredigend: een min of meer neutrale
omschrijving als 'Ie tournant du siècle des lumières' lijkt in verband met het volgende
nog het meest geschikt.6 In elk geval neemt in de tweede helft van de achttiende
eeuw de waardering voor het gevoel, voor het oorspronkelijke, natuurlijke en waar-
TNTL 111 (1995) 289-309
290 J. VAN EljNATTEN
achtige toe, en daarmee groeit ook de voorkeur voor dichters als Tasso, Ariosto,
Shakespeare, Milton en Y oung. Het verhevene, het gruwelijke en de dood oefenen
een steeds sterkere aantrekkingskracht uit, de middeleeuwen en de Scandinavische
en Keltische mythologie genieten grote populariteit. Velen hechten bovendien
betekenis aan geesten, voortekenen, occulte krachten en natuurgeweld, of verwachten
het einde van de wereld.
In deze bijdrage wordt één aspect van Bilderdijks 'post-classicistische' dichter- en
denkerschap belicht, namelijk zijn originele verwerking in poëzie van 'illuministische'
opvattingen. Niet dat Bilderdijk een discipel zonder meer is geweest van achttiende-
eeuwse illuministen als Emanuel Swedenborg (1688-1771) en Louis-Claude
de Saint-Martin (1743-1803), of van illuministische adepten als Johann Caspar
Lavater (1741-1801). Maar hij streefde in deze jaren - en velen deden dat met hem -
naar een dieper inzicht in de wereld van mysterieuze, bovennatuurlijke en spirituele
verschijnselen, om daarmee de eeuw der radicale philosophes en christelijke
Verlichting uit te luiden.
De dichter Bilderdijk laat zich niet strikt onderscheiden van de denker: literatuur
en wijsbegeerte, poëzie en idee, vloeien bij deze literator doorgaans inéén. In het
onderstaande wil ik in de eerste plaats aantonen dat enkele door hem tussen 1787
en 1793 geschreven orangistische gedichten zich het best vanuit het achttiendeeeuwse
illuminisme laten verstaan. Daarmee is nog niet alles gezegd. Bilderdijk
stond middenin een lange literaire traditie. Naast het oeuvre van Swedenborg
werpt ook de poëzie van Vergilius en Vondel licht op zijn politiek-religieus denken
en dichten gedurende de jaren tachtig en negentig, en daarmee tevens op zijn latere
politieke poëzie, waaronder de beroemde Ode aan Napoleon uit 1806. De thema's
en bronnen van Bilderdijks literair-wijsgerige bewustzijn zijn rijk en gevarieerd.
In het onderstaande wordt eerst kort ingegaan op de zogenaamde influxleer van
Swedenborg. Deze influxleer moet beschouwd worden als een illuministische theorie
waaraan Bilderdijks politieke gedichten diepere betekenis lijken te ontlenen.
Vervolgens wordt een aantal politiek-religieuze thema's belicht aan de hand van een
viertal gedichten. Deze thema's, die in Bilderdijks latere denken een belangrijke rol
zouden blijven spelen, hangen samen met zijn waardering voor het stamhuis van
Oranje en zijn verwachting van de komst van een vrederijk. In enkele paragrafen
komen de volgende thema's aan bod: de aard van en de wijze van toegang tot de
geestenwereld, de bovennatuurlijke status van de vorst, de eschatologische doorbraak
van het godsrijk op aarde en de (neoplatoonse) terugkeer tot de goddelijke
Oorsprong.
De besproken gedichten, later gezamenlijk uitgebracht in de bundel Vaderlandsche
Oranjezucht van 1805, zijn een gedicht uit 1787, Geboortegroet voor zijne doorluchtige
hoogheid den Heere Erfprinse van Oranje en Nassau, en drie gedichten uit de jaren 1792-
1793, namelijk Ter geboorte van zijne doorluchtige Hoogheid, den jonggeboren Heere Prinse
van Oranje en Nassau, de beroemde ode De Alleenheersching: aan het volk van Denemarken
en Droom. Op de concrete politieke context van de geanalyseerde gedichten en
op Bilderdijks positie binnen die context ga ik aan het eind van deze bijdrage kort in;
voorlopig is slechts het feit van belang dat Bilderdijk in de Patriottentijd (1780-1787)
optrad als advocaat van Oranjegezinden, waaronder de bekende Kaat Mossel, en dat
hij zelf een overtuigde aanhanger was van de vorstelijke stadhouder.7
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 291
De swedenborgiaanse influxleer: een illuministische tekst
De genoemde gedichten ontlenen hun interne en onderlinge samenhang mede aan
de gedachte dat er vanuit een hogere geestenwereld invloed wordt uitgeoefend op
de mensenwereld. Deze opvatting is kenmerkend voor de illuministische traditie in
het algemeen en Swedenborg in het bijzonder. Nu is het laat-achttiende-eeuwse
illuminisme op zichzelf een bijzonder breed verschijnsel, dat in tal van intellectuele
en religieuze tradities wortelt: in neoplatonisme, hermetica, antieke natuurfilosofie,
gnosis, orfeïsme, pythagorisme, manicheïsme, magie, alchemie, kabbala, mystiek,
paracelsisme, böhmisme, swedenborgianisme, vrijmetselarij, theosofie, rosicrucianisme,
enzovoorts.8 In deze paragraaf wordt een belangrijk aspect van de mystieke
filosofie van Swedenborg uiteengezet, omdat wij zeker weten dat Bilderdijk de werken
van deze proto-illuminist heeft gekend.
P.J. Buijnsters heeft aangetoond dat de oudere Bilderdijk in zijn leerdicht de
Geestenwareld uit 1811 enkele swedenborgiaanse opvattingen voor zijn rekening nam.
Uit Buijnsters' artikel kan bovendien worden geconcludeerd dat Bilderdijk mogelijk al
vroeg in de jaren tachtig van de achttiende eeuw door zijn collega literator Rijklof
Michaël van Goens op de geschriften van Swedenborg is geattendeerd.9 Dat hij
Swedenborg in de periode vóór zijn ballingschap heeft gelezen bewijst in elk geval een
brief aan Uylenbroek uit 1791.10 Daarenboven beschikte Bilderdijk - indien de gegevens
van de in 1797 uitgegeven veilingcatalogus tenminste betrouwbaar zijn - op zijn
minst over vier werken van Emanuel Swedenborg. Dit waren allereerst een drietal in
Amsterdam uitgegeven boeken: Sapientia Angelica de Divina Providentia (1764),
Apocalypsis Revelata (1766) en een samenvatting van de swedenborgiaanse theologie,
Doctrinae Novae Ecclesiae (1769). Daarnaast komt in de Catalogus tweemaal een korte,
in het Frans vertaalde uiteenzetting van Swedenborgs wijsgerige beginselen voor,
namelijk het in Londen gepubliceerde Du Commerce établi entre l'Ame et Ie Corps
(1785). Een Nederlandse vertaling van dit werk, uitgegeven in Den Haag (1788) onder
de titel Van de Betrekking tusschen het Geestelyke en het Stoffelyke; of de Gemeenschap tusschen
de Ziel en het Lichhaam, II wordt eveneens in de Catalogus genoemd.12
Het laatstgenoemde werkje, waarin Swedenborg zijn influxtheorie uiteenzet, is
een uitstekende ingang tot het illuministische denken in het algemeen. In deze influxtheorie
wordt een fundamentele gedachte uit de neoplatoonse traditie ontvouwd.
'Influx' betekent bij Swedenborg zoveel als instroming of invloed, in het bijzonder
de invloeiing van het geestelijke in het lichamelijke, het hogere in het lagere,
het zuivere in het onzuivere, of het ene in het veelvuldige; het is een gedachte die
men in het illuminisme wel vaker aantreft. 13 Swedenborgs geschrift over de
'gemeenschap' tussen lichaam en ziel, waarvan Bilderdijk mogelijk drie exemplaren
bezat, biedt een heldere, in 16 korte paragrafen samengevatte uiteenzetting van de
influxtheorie.14
Er zijn twee werelden, verklaart Swedenborg in zijn traktaat, een natu~rlijke
wereld, waarin de mensen leven en een geestelijke wereld, waarin de engelen wonen
(I). Deze werelden hebben elk een eigen zon (II). De geestelijke zon, in het midden
waarvan zich de godheid bevindt, bestaat uit zuivere liefde en straalt warmte en licht
uit over de geestelijke wereld. Het wezen van de geestelijke warmte is liefde, dat van
292 ]. VAN EI]NATIEN
het geestelijk licht is wijsheid (lIl-IV). Via de geestelijke wereld stromen warmte en
licht, ofwel liefde en wijsheid, in de menselijke ziel (V-VI). De natuurlijke wereld is
dood omdat haar zon, waaruit zij emaneert, louter uit vuur bestaat en daardoor
alleen natuurlijk licht en natuurlijke warmte kan uitstralen (VII -VIII). Mensen kunnen
echter een redelijk en zedelijk bestaan leiden omdat zij via de geestelijke wereld
deelnemen aan de goddelijke stroom van wijsheid en liefde (IX-X). De mate waarin
zij dat doen is afhankelijk van de mate waarin zij openstaan voor de instroming of
influx uit de geestelijke zon, vanuit God (XI). Mensen kunnen hierdoor het inzicht
en de goedheid van de engelen benaderen (XII); dieren daarentegen kunnen dat niet
(XIII; de resterende 3 paragrafen zijn hier verder niet van belang).
Niets lijkt verder verwijderd van de wereldse woelingen op het Nederlandse politieke
toneel anno 1793 dan deze neoplatoonse emanatieleer, waarin de tijd is opgegaan
in de eeuwigheid en de wereld nagenoeg is vergeestelijkt. Voor een juist begrip
van Bilderdijks receptie van het illuminisme dient men echter goed voor ogen te houden
dat hij een bij uitstek eclectische denker was, die her en der bijeengegaarde
ideeën op creatieve wijze vorm gaf. Zijn brieven en gedichten uit de periode vóór
1795 geven er ook geen blijk van dat hij over een goed onderbouwde en zelfstandig
geformuleerde illuministische cosmologie zou hebben beschikt. Hij is ook nooit illuminist
pur sang geweest; wel geloofde hij hartstochtelijk in een op het ondermaanse
inwerkende geestenwereld. Zo had hij in 1786 al in het gedicht Bekker uitgeroepen
dat hij liever voor 'Spooksels' beefde dan dat hij, zoals de cartesiaan Balthazar Bekker
(1634-1698) had betoogd, ze voorgoed uit zijn gewaarwording sloot.l5
Visioenen: de wereld aan gene zijde
Twee gedichten uit de periode 1787-1795 beschrijven Bilderdijks visionaire intrede in
de geestenwereld, namelijk Geboortegroet (1787) en Droom (1793). In Geboortegroet,16
een verjaardagsgroet aan de erfprins Willem Frederik, ligt de dichter-ziener moedeloos
uitgestrekt op zijn legerstede, treurend en klagend over de toestand van rebellie
en omwenteling waarin Nederland zich bevindt (vs 1-22). Plotseling krijgt hij een
visioen. Hij ziet de aarde, die in brand staat, en hoort het gehuil dat eruit opstijgt. Dan
verschijnt er een seraf die het kwaad terugstuurt naar de hel, waardoor de aarde ineens
een paradijselijk aanzien krijgt (vs 55-86). Vóórdat de dichter echter kan spreken,
wordt hem door een stem de wrake Gods geprofeteerd: Hij zal de hoogmoedige mensheid
aan zichzelf overlaten (vs 87..:110). Nogmaals ziet de dichter neer op de aarde, ditmaal
op Nederland, waar moord, eedbreuk en geweld de maatschappij aan banden
leggen. Er verschijnt een tweede engel, die de komst van een herderlijke vorst aankondigt
(vs 111-166). Weer probeert de dichter te spreken, en weer wordt hem het
zwijgen opgelegd. Hij begrijpt dat Willem Frederik de aangekondigde vorst zal zijn
(vs 167-182).
Het tweede gedicht, Droom,17 begint meteen met een visioen. Ditmaal wordt de
dichter-ziener gevoerd naar een burcht, waar hij temidden van grote feestvreugde
Vader Willem tegemoet treedt (vs 1-47). Hij werpt zich neer voor de Vader des
Vaderlands om hem hulde te brengen (vs 48-64), maar durft de prins niet te vertellen
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERlJK 293
over de erbarmelijke toestand waarin Nederland verkeert (vs 65-80). Daarop wordt hij
aangesproken door een oude man, die hem verhaalt van de Alkmaarse strijd tegen de
Spanjaard en vervolgens de dichter troost met de wetenschap dat God de chaos eens
zal bedwingen. De oude man blijkt een voorzaat van de dichter te zijn (vs 81-120).
Vooral het eerste visioen (in Geboortegroet) ademt de sfeer van de profetische bijbelboeken.
De beelden van de hel op aarde (vs 55-65), de engelen die reukoffers brengen (vs
71,122) en de stemmen die de visioenen verklaren, roepen de symbolische wereld op
van Ezechiël en de Apocalyps. Toch zijn de door Bilderdijk gebezigde beelden niet zonder
meer schriftuurlijk. Een beschrijving als '[ ... ] voor een' kar op diamanten wielen /
Stoof een der Serafs heen, met wieken aan de hielen / Gezwinder dan de dag [ ... ]', doet
eerder denken aan de gevleugelde god Mercurius. Is deze seraf, die met zijn reukoffer
'driewerf, driewerf' neerbuigt (vs 73), wellicht een verwijzing naar de hermetische traditie
en haar mythische stichter, Hermes Trismegistos, de driewerfgrote Hermes?18
Swedenborg had gelijksoortige visioenen, eveneens sterk door de bijbelse voorzeggingen
gekleurd. Maar ik heb niet de indruk dat Bilderdijk gebruik heeft gemaakt
van Swedenborgs weelderige symboliek. In de Apocalypsis Revelata althans wordt een
andere beeldtaal gebezigd.19 Wel lijkt de beschrijving van de geestenwereld swedenborgiaans.
Bilderdijks geestenrijk baadt in het licht. In Droom bijvoorbeeld ziet de
dichter 'verlichte kronen [ ... ] Omzet van 't helder glinstrend licht!' (vs 5, 7). De seraf
in Geboortegroet, die "t omschitterd hoofd, waar van de lokken brandden' (vs 72)
driewerf neerboog, was 'schooner dan de glans / Des morgenkriekens aan een' zuivren
hemeltrans' (vs 69-70).20 De dichter-ziener neemt in zijn visioen deel aan dit
hemelse licht. Aanvankelijk is zijn oog 'verduisterd' door zijn tranen, waardoor het
'geen licht' vindt (vs 23). Maar een 'bliksem uit den hoogen / snorde als een vuurstraal
door den hemel, trof mijn oogen / En 'k zag [ ... ]' (vs 55-57).
Deze toestand van geestelijke verlichting vangt aan - aldus de beschrijving in
Geboortegroet - met een 'dof geluid, niet ongelijk aan 't mommelen van nijvre bijen'
(vs 35-36).21 De dichter-ziener, 'verrukt van zinnen', ondervindt dat zijn 'aandacht'
zich gescherpt heeft. Een 'wonderbaar gevoel' en een 'kalmte' brengen zijn hartstocht
tot rust (vs 37-44). Hij bevindt zich dan generzijds, in het rijk der geesten:
Iets zaligs, dacht mij, iets, in 't rust verschaffend graf
Den stervling toegelegd, daalde aan mijn zijde af.
Geen geest, geen lichaam! neen, maar even zeer van beiden
En al wat aardsch is in ons denkbeeld, onderscheiden:
Iets zelfgenoegzaams, maar gemengeld met de rust
Der zoete afhanklijkheid, van hooger zorg bewust! (vs 45-50)
De dichter-ziener heeft de psychische en fysische gesteldheid aangenomen van de
overledenen, die de geestenwereld reeds zijn binnengetreden.
De dichter heeft hier geest noch lichaam. Hij bevindt zich in een toestand van
boven-lichamelijkheid (de Duitse taal kent hiervoor de term Geistleiblichkeit), een toestand
die onder anderen Swedenborg nauwkeurig had beschreven: 'Here all things
are SUBSTANTIAL, and not material, and material things derive their origin from substantial.
We who live here are spiritual men, because we are substantial and not material.'
22 Ook voor Bilderdijk zijn geesten zelfstandige wezens die besef hebben van de
oorsprong van het al, en daardoor kunnen deelnemen aan een voller bestaan.
294 J. VAN ElJNATIEN
Iets onuitspreeklijks! iets, door woorden niet te treffen,
verëdelde al mijn zijn, en scheen my op te heffen
Op wolkjens, uit geen' damp, maar heldoorzichtbre lucht
Gekronkeld, en het lichtvooruitspoênde in hun vlucht. (51-54)23
Droompassages waren in de achttiende-eeuwse literatuur natuurlijk niet onbekend.
In Voltaire's Henriade (1723-1730) wordt Hendrik IV naar de hemel gevoerd, in
O.Z. van Harens De Geuzen (1769-1776) blikt Vader Willemin de toekomst van zijn
land. Echter, bij Voltaire en Van Haren zijn het personificaties als Hoop, Slaap en
Dromen die het visioen begeleiden, waardoor het iets kunstmatigs heeft: dromen
worden hier met dichterlijke vrijheid en achttiende-eeuwse nuchterheid gebruikt als
middelen om het gedicht van een breder, quasi-bovennatuurlijk kader te voorzien.24
Bilderdijk daarentegen schetst een èchte vervoering; hij blikt zèlf in de toekomst.
Hij toont wellicht geen faustiaanse drang naar kennis van verleden, heden en toekomst,
wel een streven naar inzicht in een boek dat voor de meesten gesloten was.25
De goddelijke vorst en de doorbraak van het godsrijk
Bilderdijks beschrijving van het geestenrijk lijkt naast Swedenborg ook beïnvloed
door Lavater; overigens heeft zijn in Nederland veel gelezen Aussichten in die Ewigkeit
(1768-1778) eveneens de invloed van Swedenborg ondergaan.26 Lavater ging uitgebreid
in op de boven de aardse stoffelijkheid verheven toestand van de overledenen,
wier etherisch lichaam méér zag en hoorde en voelde dan het materiële lichaam van
de levenden. Deze opvatting is gebaseerd op een belangrijke illuministische gedachte:
zowel het aardrijk als het hemelrijk zijn leiblich, stoffelijk, maar de hemelse wereld
is verhevener, ijler en zuiverder. Beide rijken nemen deel aan dezelfde goddelijke
invloed, zij het in verschillende mate. Lavater, een speculatieve en emotionele schrijver,
liet zich behalve door Swedenborg (en de natuurwetenschapper C. Bonnet) ook
inspireren door het eschatologische denken van de piëtistische theoloog JA. Bengel
(1687 -1752).21 Het (naderend) godsrijk was in dit denken een centraal begrip; en voor
Lavater is de geestenwereld ook in wezen het godsrijk. Dit godsrijk wordt gekenmerkt
door Bilderdijks 'veredelde zijn', door een schier onbeschrijfbare stoffelijkheid.
Zoals Lavater betoogde:
Zo wel als Christus een moreele Koning is, even zo wel is hij een phijsische [ ... ] zo zeker
is hij belighaamd; zo zeker is de Godskracht en Wijsheid, die zijnen Persoon uitmaakt,
in een bewerktuigd lighaam.28
Bilderdijk lijkt - wellicht via Lavater - deze idee van het tastbare, geistleibliche godsrijk
te hebben opgevat. Dit blijkt vooral uit de twee overige gedichten uit deze periode, Ter
geboorte en De Alleenheersching. De achterliggende gedachte van deze gedichten kan
namelijk als volgt worden gekenschetst. Wanneer de aarde de invloed - de invloeiing
of influx - van het goddelijke wordt ontnomen, ontstaat er onder de mensen haat,
onrecht en wanorde. Indien die invloed daarentegen vrijwillig wordt ondergaan en
HET STAMHUIS Vfu'l ORAJ\.']E EN DE KOMST VAN HET VREDERlJK 295
beantwoord, neemt de aarde een zuiverder, vrediger en hemelser gestalte aan.
Kortom, wanneer de mensen zich openstellen voor het goddelijke, verschijnt het
godsrijk op aarde.29 Binnen dit godsrijk, waarop in de volgende paragraaf verder wordt
ingegaan, neemt met name de vorst een belangrijke plaats in.
De vorst komt vooral in Ter geboorte en De Alleenheersching ter sprake. Het gedicht
Ter geboorte van 179230 bestaat uit drie gedeelten: een opdracht van 68 versregels aan
de erfprins Willem Frederik (de latere Koning Willem I), het eigenlijke gedicht, dat
gericht is aan de pasgeboren zoon van de erfprins, en een vier strofen tellend dichtstukje,
bestemd voor de grootvader (de stadhouder Willem V) waarin de dichter zich
verontschuldigt voor zijn 'ongekuischte toonen' (vs 4).31 Het middengedeelte is een
sterk eschatologisch gekleurde, speculatieve geboortegroet aan Willems 'Doorluchtig
Zuigling'.
De Alleenheersching 32 bestaat uit 26 strofen van elk 6 versregels volgens het rijmschema
ababab. Eerst bezingt de dichter de Scandinavische helden, die hun leven hebben
gelaten voor het vaderland, zodat nu de alleenheerser kan regeren (vs 1-18).
Vervolgens prijst hij de vrijheid (vs 19-24), maar maakt direct omstandig duidelijk welke
vrijheid hij niet bedoeld, namelijk de revolutionaire (vs 25-84). Ware vrijheid kan
immers alleen bestaan bij de gratie van een rechtschapen alleenheerser (vs 85-132).
Hoe lang nog zal het duren, vraagt de dichter zich af, eer de volkeren het voorbeeld
der Denen navolgen? (vs 133-145) Reeds daagt het licht!, stelt hij vast (vs 145-156).
Aan het begin van het middengedeelte van Ter geboorte staan vier curieuze (in
hoofdletters gezette) dichtregels, gezongen door "twelmeenend hart, voor Vaderland
en Vrijheid / Ontgloeid':
Laat elders 't staatsbelang der vorsten echtkoets spreiden,
Louize is Fredriks hart, hy al heur teêrheên waard!
Oranjes heerlijk bloed vereenigt zich in beiden;
't Vloei' samen, 't brei' zich uit, en geev de wet aan de aard! 33
Deze regels bevatten drie interessante, samenhangende gedachten, die in deze en de
volgende paragrafen aan de orde komen: het op liefde gebaseerde huwelijk van het
vorstelijk paar, het 'heerlijke' bloed van het Oranjehuis en de betekenis van dit bloed
voor de mensheid.
Door de samenvloeiing en uitbreiding van het Oranjebloed in de geboorte van de
zuigeling Willem Frederik George Lodewijk (de latere Koning Willem II), zo luidt
de boodschap van Ter geboorte, zal in de toekomst de zedelijke orde op aarde worden
hersteld. In Geboortegroet uit 1787 had de dichter-ziener reeds de vader van het kind
als toekomstig monarch aangekondigd; nu doet hij hetzelfde ten aanzien van de vorstelijke
zuigeling. God, vertelt de dichter, heeft de (hierboven geciteerde) bede verhoord.
Dank zij Hem!
Hem, die in 't schrikbaarst uur van de akeligste nacht,
Die eindloos duister dreigt aan 't Europeesch geslacht,
Een star doet opgaan, die in 't zeegrijk Leeuwenteeken,
Die algemeene nacht vol jammer zal verbreken,
Zijn rijk herstellen, en zijn weldaan over de aard
Verspreiden! Hem zij dank, die Land en Kerk bewaart! (vs 7-12)
296 J. VAN EIJNATIEN
Met de geboorte van de erfprins is het licht van het vrederijk eindelijk doorgebroken.
Ook de geestenwereld juicht om de aanstaande verlossing uit de 'nacht vol jammer';
de 'bakermat' van de erfprins is 'de lust der zalige Engelen' (vs 21). De engelen hebben
voor hun vreugde een goede reden. Immers, 'Heel 't aardrijk wordt vernieuwd'
(vs 57), het perk van lijden 'wordt weldra voor de eeuwigheid vervuld' (vs 52). 'Groei,
Vorstlijk Wicht jen, groei, u wacht een heerlijk lot. / Uw leeftijd zaligt de aarde, en
brengt haar weêr tot God' (vs 75-76).
Door middel van het Oranjehuis, zo lijkt het, zal het geestelijke in het materiële,
het gods- of geestenrijk in het aardrijk kunnen doorbreken. 'De Godheid-zelv daalt
neêr, en vaardt den scepter aan' (vs 67), heet het in Ter geboorte. In De Alleenheersching
wordt deze goddelijke influx omschreven in de bekende regels:
Neen! daar we één' Vorst, één' Koning eeren,
Die 't beeld van de Almacht is op de Aard,
Daar is 't, dat recht en wet regeeren,
En elk zijn oogst met wellust gaart. (vs 85-90)
De goddelijkheid die koningen en vorsten kenmerkt en hun aanzien een bijzondere
glans verleent, is in de literatuur uiteraard een bekend topos. Zo wordt door Racine,
wiens treurspelen Bilderdijk goed kende, de koning dikwijls voorgesteld als God. In
Esther bijvoorbeeld wordt koning Assuérus op zijn 'trone sacré' toegesproken met de
woorden: 'Seigneur, je n'ai jamais contemplé qu'avec crainte / L'auguste majesté sur
votre front empreinte'.J4 Vondel zei het zo: 'Maer 's hemels Majesteit, van niemants
hant te schilderen, / Met haer gezagh en glans in Vorsten is gedaelt' .35 Een belezen lidmaat
van de achttiende-eeuwse Republiek der Letteren als de orthodoxe theoloog
Petrus Hofstede (1716-1803) haalde in de jaren zestig nog de klassieke oudheid overhoop
om te bewijzen 'dat God in de aangezigten der Koningen, Vorsten, en groote
Helden, althans in sommige hunner, iets glansryks en ontzaglyks gelegd heeft'.36
Impliceert de illuministische inslag van Bilderdijks gedichten een nauwer verband tussen
koning en godheid dan bij Racine en Hofstede het geval was? Bilderdijks koning
neemt als bevoorrecht mens, als heerser, in ieder geval rechtstreeks deel aan het goddelijke.
Wanneer Willem Vin een gedicht uit 1787, Lycidas,37 zijn trouwe dienaren tot
zich roept, klinkt 'met een' de Godheid door zijn stem' (vs 102). De vorst, in het bijzonder
de koning, is voor Bilderdijk een gezalfd medium van het goddelijke;38 zoals we
in de volgende paragraaf zullen zien, is hij een uitverkoren plaatsvervanger van God,
en lijkt hij als middelaar tussen het hogere en lagere zelfs afschaduwing en voorbode
te zijn van de Middelaar, Jezus Christus.
Schaduwen van het vrederijk
Lavater identificeerde het godsrijk met het Christusrijk. Dat lag voor de hand, want
de gereformeerde theologie kent Christus drie ambten toe, de munera Christi van profeet,
priester en koning.39 Wanneer nu volgens Bilderdijk de aardse koning een beeld
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 297
is van de Almacht, dan zou hij dat in het bijzonder van Christus moeten zijn, die
immers de scepter over het godsrijk voert. Nu zal volgens Bilderdijks latere chiliastische
voorstelling van de geschiedenis Christus een duizendjarig vrederijk stichten op
aarde en een algemene of universele monarchie vestigen.40 Het is niet geheel zeker of
het chiliastische motief reeds in de hier besproken gedichten een rol speelt, maar waarschijnlijk
is dat wel. In Bilderdijks brieven uit de periode 1795-1797 worden hier en
daar duidelijke toespelingen gemaakt op de komst van het duizendjarig rijk.41 Als er in
de vroege politieke gedichten nu van een chiliastische bedoeling sprake is, welke functie
vervullen de aardse koningen dan? Zullen zij als stadhouders van Christus gedurende
duizend jaar gezamenlijk de heerschappij over het vrederijk voeren? Of zal één
koning dat doen? Of bereiden de aardse koningen de komst van de algemene Monarch
voor, die hen de scepter uit handen zal nemen?
Een kort gedicht dat waarschijnlijk in 1786 of 1787 is geschreven, Karel de Vijfde,42
is een loftuiting op de keizer die 'zespaar Rijken torschte', maar helaas zijn eigen
grootheid moe werd en door een mindere vorst, Filips II, werd opgevolgd. 'Ach! dat
zijn trotsche zoon dien Vader had geleken! / Nog leefden we ongestoord in schaduw
van den Throon ... '. Kennelijk beschouwde Bilderdijk de erfprins Willem Frederik
(de zoon van Willem V) als een mogelijk legitieme opvolger van Keizer Karel V,
want in Geboortegroet uit 1787 vertelt de dichter-ziener:
'k Zag Fredrik, eedle telg, zijns Vaders deugden waard,
Die, aangebeden van zijn' landzaat, van heel de aard,
Een' throon beklom, waar toe zijne ouderlijke rechten
Hem riepen! half Euroop zich aan zijn' scepter hechten;
En honderd Vorsten, trotsch op de eer van voor zijn' throon
De knie te buigen, zich verneedren voor zijn kroon! (vs 173-178)43
Lavater sprak over 'de Messias, de Koning des Hemels, de onmiddelijke Koning en
Alleenheerscher van dit Rijk', gezeteld in Canaän, aan Wie 'de overige Natien der
waereld' hun eerbied zullen betuigen.44 In Bilderdijks 'schaduwschildery', zoals hij
zijn gedicht noemt (vs 181),45 lijkt de erfgenaam van het Heilige Roomse Rijk (keizer
Willem Frederik wellicht?) zowel afschaduwing van de Almacht als voorbode van een
chiliastische toekomst.
De uitverkoren vorsten, zij het als universele keizer van het Roomse Rijk, zij het
als nationale alleenheerser van het Deense, kunnen beiden als een afschaduwing van
Christus worden geïnterpreteerd. In Geboortegroet bijvoorbeeld wordt de beloofde
koning nadrukkelijk voorgesteld als herder. De tweede engel die aan de dichter verschijnt,
roept de wrake Gods uit over de herders der aarde, die 'mijn vee, daar 't in uw
hoede wandelt, / Opoffert aan uw lust, verwaarloost, en mishandelt!' (vs 135-136). Ik,
zegt de stem van God, 'ik ben de Hoeder van u-allen':
'k Heb thands in eedier hand uw' Herderstaf gesteld!
Die u zal hoeden, u verzorgen voor mijne oogen:
Ik zal uw God zijn, Ik, het eeuwig Alvermogen,
Hy, hy, uw Herder! hy, uw Vader en uw Vorst! (vs 158-161)
298 J. VAN EIJNKITEN
In De Alleenheersching, opgedragen aan de koning van Denemarken, Christian (!) VII,
keert eveneens het herdermotief terug dat sinds de Renaissance zoveel populariteit
genoot en ontleend was aan schrijvers en dichters uiteenlopend van Theocritus en
Vergilius tot David. 'De herder waakt voor u,' heet het bij Bilderdijk, in een bewoording
die aan Psalm 23 doet denken, 'gy moogt volveilig slapen, / En zeegnen hem
wiens hand u weidt' (vs 101-102).46 De Messias werd in de zeventiende en achttiende
eeuw wel vaker in idyllische trant bezongen. Arnold Moonen bijvoorbeeld schreef
'Heilige herderszangen' over de komst van 'den Hebreeuwschen vredevorst' .47
Bilderdijks arcadisch gedicht Lycidas uit 1787 voert als motto een toespeling op Psalm
13 7 :1-2.48 In het wel zeer hartstochtelijke gedicht Ter geboorte worden andere toespelingen
gemaakt. Daar wordt geprofeteerd dat God 'Een star doet opgaan [ ... ] in 't
zeegrijk Leeuwenteeken' (vs 9). Men denkt hier onwillekeurig aan Numeri 24: 17,
alwaar de Statenvertaling in noot 29 aantekent:
Door de woorden sterre ende scepter, verstaet Bileam het heerlicke Koninckrijke des
volcks Godes, het welck ten deele wereltlick in Davids, ma er voornamelick in 't geestelicke
Koninckrijcke onzes HEEREN Jesu Christi vervult is. Siet Apoc. 22 .16.
De Leeuw van Oranje en de Leeuw van Juda lijken in het visioen van de dichter
afschaduwingen, beelden van de ene hemelse Koning en Herder, Christus.
Overigens staan Bilderdijks politiek-religieuze gedichten vol met zulke vergaande
toespelingen op het heilige. Zo wordt het 'Beminlijk Wicht', dat door de dichter in
Ter geboorte wordt bezongen, toegesproken als "t Verzeekrend onderpand van 's
Hoogsten welbehagen'. 'Gy blijft ons 't onderpand,' verklaart de dichter, 'dat God ons
niet begeeft' (vs 17-18 en 103; vgl. Efezen 1:14). Zelfs de oude man, Bilderdijks bloedverwant
die in Droom verschijnt en over Alkmaar vertelt, neemt de gestalte aan van een
Christusfiguur. 'Zie daar uw' plicht u afgeteekend, / In 't bloed dat uit dees heupen
ront" zegt de grijsaard tot de dichter, die vervolgens mededeelt: 'Ik zag het uit zijn zijden
lekend, / En 't lillend gapen van de wond' (vs 111-114; vgl. Johannes 20:20).
In het voorgaande zijn enkele illuministische - neoplatoonse en chiliastische - motieven
belicht. Juist het thema van het vrederijk illustreert het complexe karakter van
Bilderdijks denkwereld: zoals onder meer uit een interessante perikoop in Ter gebo071e
blijkt, greep hij voortdurend terug op topoi uit de westerse literatuur. In Ter gebo011e
spreekt de dichter namelijk over de eeuw van 'welvaart, rust, van aardsche zaligheid', die
'de oude Orakelbladen, / Sibille, en Veldprofeet' lang geleden hebben aangekondigd.
Is 't waar, en moet die Eeuw onze ijzren Eeuw vervangen,
Hoe schoon, hoe ruim een veld ontsluit zich aan mijn zangen,
à Neêrland! welk tooneel vertoont zich voor mijn oog!
Astréa49 daalt weêrom van 's Hemels hoogen boog;
Een nieuwe reeks spruit voort van zalige Eeuwenkringen;
Saturnus scepter keert en 't heil der stervelingen;
Ja, de ijzren keten van ons noodlot wordt tot goud! (vs 33-39)
In 'Astréas Goudeeuw' zal de eik honing voortbrengen, de ha ge doorn druiven en de
distel 'ooft en purpren lamm'renvellen' (vs 48 en 40-42). Het in dezelfde maand
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 299
geschreven gedicht, Lycidas (ter gelegenheid van de verjaardag van Wilhemina van
Pruisen, de vrouw van Willem V, in augustus 1787),50 vermeldt de 'wondre Godspraak'
(vs 120) van een priesteres, waarin de komst van een gouden eeuw werd voorzegd, na
een tijd van gruwelen: "t toonde alles, alles, heil...' (vs 131).
Voor de classicus Bilderdijk lag het voor de hand dat hij illuministische motieven op
de antieke auteurs zou enten. Dat geldt onder meer de beschrijving van het gouden
tijdperk van Saturnus. Vergilius, Horatius, Tibullus en Ovidius hebben zich in navolging
van Hesiodus met dit in de oudheid geliefde topos bezig gehouden; Bilderdijks
beschrijving van de gouden eeuw is duidelijk een parafrase van de beroemde vierde,
'Messiaanse' ecloge in de Bucolica van Vergilius.51 Uiteraard waren idyllische beschrijvingen
van de gouden eeuw vanaf de zestiende tot en met de achttiende eeuw bijzonder
populair, en ook tussen Bilderdijks erotische herderzangen uit de jaren tachtig
komt een Gouden Eeuw voorY Niet alleen dichters, ook filosofen voelden zich tot
het thema aangetrokken. In de door de neoplatoonse filosoofBoëthius geschreven De
Consolatione Philosophiae wordt in één van de gedichten - door Bilderdijk in de jaren
rond 1790 vertaald - de gouden eeuw bezongen.SJ En de door de Griekse oudheid
geïnspireerde, platoniserende wijsgeer Frans Hemsterhuis (1721-1790), de Hollandse
Socrates, liet in 1787 nog een Alexis ou de l'age d'or verschijnen. 54
De identificatie van de gouden eeuw van Saturnus met het duizendjarig vrederijk
van Christus was kenmerkend voor een oude monarchistische traditie - de wortels
ervan gaan onder meer via Dante's Divina Comedia terug tot de Sibillijnse Orakelen
- waarin keizers als Frederik II en Karel V beschouwd werden als de potentiële
alleenheersers over een universeel, christelijk rijk van vrede en gerechtigheid.
Dergelijke verwachtingen koesterden onder anderen ook de hermetische denkers
Giordano Bruno (1548-1600) en Tommaso Campanella (1568-1639).55 Ook in de
'theosofische' tradities van de zeventiende en de achttiende eeuw genoot het thema
van het gouden godsrijk grote populariteit. De mysticus Jacob Böhme (1575-1624)
had een Monarchia Messiae aangekondigd, de hermetische denker Julius Sperber
(gest. 1615) een gouden tijd voorzegd. En de achttiende-eeuwse piëtistische theoloog
en chiliast Oetinger, leerling van Bengel en geestverwant van Böhme, schreef in 1759
een boek over Die güldene Zeit, dat evenals Alexis van Hemsterhuis in de Duitse
romantiek veel werd gelezen.56
Is nu de door de heidense schrijvers voorspelde, paradijselijke eeuw, waarop
Bilderdijk zoveel toespelingen maakt, identiek aan het duizendjarig godsrijk van
Johannes? Ging de dichter te rade bij zowel de chiliastisch-illuministische als bij de literaire
traditie? Uiteraard kende Bilderdijk de gedachte van het gouden vrederijk als literair
topos. Neolatijnse dichters als de Italiaan Jacopo Sannazaro, en de Belg Laevinus
Torrentius, die Virgilius' vierde ecloge in messiaanse zin interpreteerden, werden door
achttiende-eeuwse literatoren nog veel gelezenY Ook het fantastische heldendicht
Orlando Furioso (1516) van Ludovico Ariosto, door Bilderdijk (tot op zekere hoogte)
gewaardeerd, bevat profetieën over de heerlijke toekomst van keizer Karel V:
God means to grant him all this earthly Ile,
And under this wise prince his dear annointed,
One shepheard and one Bock he hath appointed.5R
300 J. VAN EIJNATIEN
De gouden eeuw van Astrea bekoorde ook Vondel, die in 1626 bij de geboorte van
Wlllem II een Geboortekloek schreef, waarin hij uitweidde over profetische dromen en
visioenen van de aanstaande gouden eeuw. Vondel verheerlijkte de pasgeboren Willem
als de nieuwe wereldheerser, als een tweede, vergoddelijkte Augustus. 59 Waar Vondel
echter uitgebreide allegorieën en personificaties ten tonele voert en in barokke alexandrijnen
antieke beelden speels overbrengt op het Hollandse paradijs, bemoeit Bilderdijk
zich serieus met een metafysische werkelijkheid en de tekenen des tijds. Tussen Bilderdijk
en Vondel staan illuministen als Swedenborg en Lavater.
Het heerlijke Oranjebloed: de verbinding met de Oorsprong
In het vrederijk, zoals Bilderdijk dat zich in zijn politieke gedichten schijnt voor te
stellen, zal de invloeiing vanuit de geestelijke wereld worden hervat; het gods- of
geestenrijk zal uiteindelijk hemel- en aardrijk omvatten. In het proces dat tot de verwezenlijking
van dit vrederijk zal leiden, lijken aardse koningen de rol van voorbereidende
of plaatsvervangende middelaars te vervullen. Vandaar dat het godsrijk in
het bijzonder zal doorbreken of zichtbaar worden in de persoon van de vorst, het
beeld van de Almacht op aarde. Voor de vorst is het van groot belang dat hij de wereld
generzijds erkent, dat hij besef heeft van zijn eigen oorsprong. Deze neoplatoons
gekleurde gedachtengang ligt vermoedelijk ten grondslag aan Droom en aan de gepassioneerde
uitroep in Ter geboorte: 'Oranjes heerlijk bloed vereenigt zich in beiden /
't vloei' samen, 't brei zich uit, en geev de wet aan de aard!'.
Bilderdijks ingenomenheid met bloedverwantschap is een terugkerend thema in de
literatuur. Nu was de wijze waarop deugd en zonde van vader op zoon werden overgedragen
gedurende de achttiende eeuw al een veelvuldig besproken probleem, onder
meer in de theologie (met name in de zogenaamde imputatieleer: hoe wordt de erfzonde
van het individu Adam overgedragen op de gehele mensheid?).6°In het prijsvers
De waere liefde tot het vaderland, waarmee Bilderdijk in 1777 een zilveren medaille won,
declameerde hij reeds: 'Gewis de Deugd te voelen leven / In 't bloed, van de Oudren
ons gegeven, / Is 't dierbaarst erfdeel, 't eêlst kleinood' .61 Zijn aanroeping van de voorvaderlijke
deugden - geïnspireerd door klassieke dichters als Pindarus en Horatius -
was hier toch vooral overdrachtelijk bedoeld. Dat strookte met de aan de Duitse wijsgeer
Christaan Wolff ontleende ethiek die de jonge Bilderdijk aanhing. Vader en zoon
gehoorzamen hun geweten, een in natuur en rede gefundeerd en dus universeel beginsel
dat hun aanspoort om uit dankbaarheid jegens het voorgeslacht vaderlandslievende
heldendaden te verrichten. In de gedichten van 1787-1793 heeft de oplossing van
dit probleem daarentegen een illuministisch-neoplatoonse toonzetting. Thans lijkt de
wereld generzijds garant te staan voor de mogelijkheid dat deugden worden overgeërfd.
Invloeiing vanuit de geestenwereld betekent zowel voortduring van de stam als
terugkeer naar de oorsprong; miskenning van de bron betekent ontaarding.
Ook de oorsprong van 'Oranjes heerlijk bloed' ligt in de door God verordineerde,
spirituele werkelijkheid. In Ter geboorte wordt de zedelijke meerwaarde van dit stamhuis
direct teruggevoerd op de Oorsprong van het Al, op het goddelijk raadsbesluit:
HET STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 301
Lief Spruit jen, Neêrlands hoop, en bloed van zoo veel helden!
Wel hem, wiens Heldentoon uw deugden eens zal melden!
Uw deugden, door God zelv' uw stamhuis ingeplant,
En voorverordend tot het heil van 't Vaderland! (vs 77-80)
In een gedichtje uit 1788 ter gelegenheid van de verjaardag van de erfprins, wordt
deze aldus gemaand:
Doch wees, voor alles, fier op d' oorsprong van uw bloed!
Een bloed, geheiligd aan Gods eerdienst, wet, en rechten,
Door de Almacht-zelv verwekt, doorstraalt uw eedle borst.62
Bloed en heldendom verbinden de aarde met gene zijde. Door het geheiligd bloed van
eerzame helden ontvangt het vaderland de lichtglans van de eeuwigheid; hun zielen zijn
naar de geestenwereld gevaren, hun gebeenten blijven achter als relikwieën van het
ondermaanse rijk. Dergelijke geluiden kan men ook beluisteren bij de Duitse dichter
F.G. Klopstock (1724-1803), die zijn lier vaak ter nagedachtenis van oude Germaanse
heldenstammen liet klinken. Aan diens ode Das neue Jahrhundert ontleende Bilderdijk de
prachtige beginregels van De Alleenheersching: 'Ruischt zacht langs 't graf der ware helden,
/ ö Winden! zacht! ontrust er geen!' - 'Ontziet dat heilig stof alleen!' (vs 1-2 en 6).63
Ook Bilderdijk beroept zich op zijn voorvaderen, op zijn oorsprong. Zelfs in
tegenspoed, verklaart hij in de opdracht van Ter geboorte, 'Brandt, blaakt dit hart voor
U, voor Uw' Doorluchten stam' (vs 22):
Ach, zag mijn bloed voorheen (een bloed, dat eeuwen tellen,
En helden noemen kan op 't Staats- en Krijgstooneel!)
Voor Nassau, God, en de eer, zijn dierste panden vellen,
't Is nog het zelfde bloed, 't behoort U nog geheel.
't Welt nog in deze borst, van oorsprong niet verbasterd [ ... ] (25-29)
In tegenstelling tot Bilderdijks genootschapsverzen uit de periode 1775-1781, is de
strekking van de hier besproken politieke gedichten niet louter ethisch, maar ook en
vooral metafysisch, bovennatuurlijk, spiritueel, kortom 'neoplatoons'. In Droom wordt
de influxgedachte door de overleden grijsaard treffend geformuleerd. 'Mijn zoon!', roept
hij uit, 'Mijn eigen bloed doorstroomt u 't harte' (vs 85-86). Er gaat als het ware een
stroom van moed en deugd van het hemel- naar het mensenrijk.
Niet minder illuministisch-neoplatoons van inspiratie lijkt de in Bilderdijks dichtwerken
steeds terugkerende tegenstelling tussen hel en hemel, chaos en orde; onrecht
en vrede - allemaal variaties op het thema van ontaarding en terugkeer. Ontaarding is in
deze politieke gedichten het gevolg van het niet-erkennen van de ware Oorsprong. Ook
hier klinkt Bilderdijk vaak swedenborgiaans. De duivelse liefde, zo had Swedenborg uitgelegd
in zijn visionaire lessen, is de ultieme zelfliefde. De bewoners van de hel wenden
zich af van God en aanbidden slechts diegenen die de meeste macht bezitten. De hel
neemt daardoor de gedaante aan van een bende wilde beesten.64 In Geboortegroet manifesteert
zulke ontaarding zich in een passage over democratische vrijheidszucht:
302 J. VAL'J EIJNATTEN
Onzinnigen! vaart voort, draaft in uw eigen gangen!
Beproeft, of 't vrijheid zij, van my niet aftehangen!
Smaakt, smaakt den toestand van 't onbandig roofgediert'!
Weest vrij, als Satan 't wilde, en siddert dat gy 't wierdt! (vs 107-110)
In de hel zijn volgens Swedenborg de belemmeringen van de zelfliefde - zoals wetten,
zeden en maatschappelijke banden - volledig weggevaagd.65 Bilderdijk ziet in zijn
Nederlandse hel de 'Moord, met de Eedbreuk, en 't Geweld, / Een' zetel, op den mond
van 's afgronds poel gesteld/Bestijgen!' (vs 113-115). "kZag Neêrland, Neêrland weêr,
door 't eigenst vuur geroost' (vs 118). Ook hier weer een verband met de 'tournant du
siècle': de projectie van beelden van de hel op de contemporaine maatschappij.66
De hel is een volstrekt tekort aan goddelijke invloed, een huiveringwekkende ontaarding,
verblinding en verwarring, het gevolg van hoogmoedige afwending van de
Almacht - èn van 's Almachts beeld op aarde.
Of wat, wat is 't, daar dolle woede
Van duizenden, in toom noch band,
In blinde drift, of arren moede,
Het aanschijn omkeert van een land,
En (kudde zonder hoofd noch hoede)
Zich-zelve wroet in 't ingewand? (vs 107-11 0)
Aldus De Alleenheersching. In de uitgave van 1793 citeert Bilderdijk aan het slot van het
gedicht - in het Deens, met de vertaling erbij - Habakuk 1: 14: 'Waarom zoudt gy de
menschen maken als de visschen der zee? als het kruipend gedierte, dat geenen heerscher
heeft? '67 De ontaarde mens is een beest, die de wereld 'tot d'ouden Chaös' doet
vervallen (vs 124).
De neoplatoonse terugkeer tot de oorsprong vertaalt zich in politieke zin naar vestiging
en handhaving van de alleenheerschappij: voor Bilderdijk een religieus, wijsgerig
en politiek ideaal. Onomstreden was dat ideaal natuurlijk niet, zo vlak na de
beroeringen van de Patriottentijd. Zelfs in Oranjegezinde kring reikten politieke
idealen doorgaans niet verder dan de theoretische beschrijving van de positie die de
stadhouder gedurende de achttiende eeuw de facto had ingenomen. De stadhouder
van het huis van Oranje was het 'Eminent Hoofd' van de Republiek, de bindende factor
in een particularistisch bestel, de onontbeerlijke tegenhanger van opportunistische,
zichzelf verrijkende regenten, de enige betrouwbare waarborg voor de vrijheid.
Vooraanstaande Oranjegezinde theoretici als Elie Luzac en Adriaan Kluit beschouwden
de stadhouder als de noodzakelijke voorwaarde voor het voortbestaan van het
vrije, Nederlandse gemenebest, maar kenden hem beslist geen absolute, souvereine
macht toe.68 De Willem van Oranje die Van Haren in De Geuzen had beschreven, was
wellicht een boven factiezucht en eigenbelang verheven, vaderlandse vorst, maar
zeker geen alleenheerser. Bilderdijk heeft zijn monarchistische opvattingen niet aan
de achttiende-eeuwse Oranjetraditie ontleend. Hij heeft ze vermoedelijk uit zijn illuministische
lectuur geput. Dat 'Ie gouvernement d'un seul' de beste was, had bijvoorbeeld
de illuminist Saint-Martin geconstateerd in zijn, onder anderen door Van
Goens met instemming gelezen, Des erreurs et de la vérité (177 5).69
In Bilderdijks religieus-wijsgerige visie kan alleen de absolute monarch het welHET
STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 303
zijn van het volk garanderen. Zoals de koning in De Alleenheersching beeld van de
Almacht is, zo verkeert het volk 'In schaduw van den throon' (vs 104). De koning is
een herder, die zijn kudde weidt: 'Neen schapen! weidt nu vrij door 't effen klaverveld!'
(Geboortegroet, vs 157). Hij is een patriarch, evenals Keizer Karel, 'Het voorbeeld
van een 'Vorst, der onderdanen Vader' (Karel de Vijfde, vs 1). Hij is het medium
van de goddelijke liefde, die hij als echtgenoot en vader aan het volk mededeelt.
Volgens Ter geboorte verkeerde het volk in hooggespannen verwachting toen
"t Godgeheiligd snoer, door Liefde en Echt gewrocht, / Louize en Fredriks hart voor
eeuwig saamverknocht'. De bede van het volk werd vervuld, en uit het huwelijk is
voortgekomen (hoewel de zuigeling het zelf nog niet weet: hij is nog 'Slechts mensch')
"t Verzeekrend onderpand van 's Hoogsten welbehagen, / Voor ons, uw volk, uw
kroost, uw vrijgemaakr gezin!' (vs 16, 18-19).
Slot
In de jaren tachtig en negentig heeft Bilderdijk de basis gelegd voor zijn latere mystieke,
romantische opvattingen. Zijn vroege politieke gedichten getuigen van een
diepgaande beïnvloeding door zowel het illuminisme als een brede literaire traditie.
Daarmee nam de jongere Bilderdijk bewust deel aan een intellectuele en literaire
beweging die mede het einde van de Verlichting inluidde. Hij was allerminst de enige
die destijds op grond van illuministische, christelijke en literaire motieven een
eigen spirituele, politiek-morele wereld schiep. De gedachte van het gouden tijdperk
vindt men bijvoorbeeld bij veel van zijn tijdgenoten terug,7° evenals de 'hohe
Auffassung vom Königtum'Jl Het chiliasme (dat overigens ook een rol van betekenis
zou spelen in het denken van filosofen als Kant en Hegel) komt eveneens vaak
als poëtisch motief voorJ2 Conservatieve politieke opvattingen - de heerser als
vader en plaatsbekleder van God, de maatschappij als gezin - werden verkondigd
door de chiliast, christen en 'theosoof' Matthias Claudius, die Saint-Martin in het
Duits vertaalde.73 Chiliastische voorstellingen en theosofische interesses treft men
ook aan in het denken van de arts, econoom, schrijver en piëtist Johann Heinrich
Jung-Stilling (1740-1817).74 Op Lavater hebben we reeds gewezen.
Naast de 'tijdgeest', mag de betekenis van de literaire traditie zeker niet worden
onderschat: Vergilius, Vondel, Voltaire .... Dat een scherp onderscheid tussen poëzie
en idee in het geval van Bilderdijk niet te maken valt, kan door een aardig voorbeeld
worden geïllustreerd. De absolutistische denkbeelden die de J acobiet Alexander Pope
(1688-1744) in zijn satirische Rnpe of the Locke naar voren bracht, waren mede gebaseerd
op magische, alchemische en hermetische voorstellingen. Bilderdijk waardeerde
Pope, die hij in beginsel als een traditioneel theïst beschouwde. Diens Messiah -
bedoeld om de meerwaarde van de profetieën van Jesaja boven die van Vergilius' vierde
Ecloge aan te tonen - heeft hij in 1805 nog vertaaldJ5 Pope had in zijn satire
gebruik gemaakt van een ander satirisch geschrift, Le Comte de Gabalis (De Kabbalistische
Graaf, 1670) van Montfaucon de Villars (1638-1674), waarin het occultisme op de
korrel werd genomen. De Italiaan G.F. Borro (1627-1695) maakte gebruik van ditzelfde
geschrift, nadat hij zich als hof alchemist had gevestigd te Denemarken onder
304 J. VAN EIJNKD'EN
het patronaat van de absolutistische koningen Frederik III en Christian VJ6 In
Bilderdijks ode aan de absolute monarch, De Alleenheersching, is juist Denemarken een
(hermetisch?) oord van waar geluk, het 'Gezaligd, driewerf zalig Noorden' (vs 105).
Vondel echter had in 1657 een dichtbundel laten verschijnen, De Parnas Aen de Belt.
Verscheide Dichten in Denemarck gedicht.77 Bilderdijk kàn zijn voorliefde voor het absolutistische
Denemarken 'toevallig' aan Vondel hebben ontleend; waarschijnlijker is
het dat hij zich hier eveneens heeft laten beïnvloeden door de illuministische traditie.
Adres van de auteur: Cornelis Vlotstraat 23, NL - 1318 AE Almere
NOTEN
* Deze onderzoekingen werden gesteund door de Stichting voor Historische Wetenschappen,
die wordt gesubsidieerd door de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek
(NWO). Het betreft een onderzoek naar de denkwereld van Willem Bilderdijk. Voor commentaar
ben ik dank verschuldigd aan Prof.dr. A.Th. van Deursen en Prof.dr. W. van den Berg.
1 Vgl.]. Bosch: Mr. W Bilderdijk's briefwisseling. Aanvullende uitgave, eerste deel: 1772-1794.
Wageningen, 1955; en de briefwisseling berustend in het Bilderdijk Museum te Amsterdam,
sign. Bild Mus D 111-1 tot en met D 111-84.
2 Over Bilderdijks bemoeienis met het toneel in deze periode zie vooral M.J.G. de Jong:
Taal van lust en weelde. Willem Bilderdijk et la littérature italienne. Namur, 1973 en de in de
bibliografie van dit werk opgenomen studies van De Jong.
3 Catalogus librorum [..} Guilielmus Bilderdyk. Den Haag, 1797.
4 Deze twee geschriften worden hier verder niet besproken. Over het Antwoord uit 1783,
zie]. van Eijnatten: 'De hebbelijkheid van wel te denken en het dichterlijk genie. Esthetische
en ethische opvattingen van Willem Bilderdijk tussen 1777 en 1780', in: Geschiedenis van de
wijsbegeerte in Nederland 5 (1994), p. 93-120; en verder D. Carasso: 'Willem Bilderdijk en de
schilderkunst', in: Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw 22 (1990), p. 55 -7 6. Voor
Bilderdijks ontwikkeling als dichter in deze jaren, vgl. ook Van Eijnatten: 'De alleenspraak
van HamIet. Bilderdijk, Voltaire en Shakespeare, 1777-1783', in: Voortgang. Jaarboek z'oor de
Neerlandistiek 14 (1993 en 1994), p. 61-84.
5 Over de mate en het type van Bilderdijks 'romanticisme' bestaat discussie. Vgl. C. de
Deugd: Het metafYsisch grondpatroon van het romantische literaire denken. De fenomenologie van een
geestesgesteldheid. Groningen, 1966; en G.J.Johannes: Geduchte verbeeldingskracht! Een onderzoek
naar het literaire denken over de verbeelding - van Van Alphen tot Verwey. Amsterdam, 1992.
6 Le tournant du siècle des lumières 1760-1820. Les genres en vers des lumières au romantisme.
Onder red., van G.M. Vajda. Budapest, 1982. Een klassieke studie is P. van Tieghem: Le préromantisme.
Etudes d'histoire littéraire européenne Genève, 1973 [Ie uitg. 1924-1947]; de Nederlandse
context o.a. bij P.J. Buijnsters: Tussen twee werelden. Rhijnvis Feith als dichter van 'Het Graf' Assen,
1963 en idem, Hieronymus van Alphen (1746-1803). Assen, 1973.
7 Zie verder G.J. Schutte: 'Bilderdijks conservatisme', in: Drie protestantse conservatieven uit
de 1ge eeuw. Onder red. van R.E. de Bruin en G.]. Schutte. Amsterdam, 1994, p. 15-35.
8 Hierover o.a. A. Viatte: Les sources occultes du Romantisme. Parijs, 1928, dl. 1-11; R.e.
Zimmerman: Das Weltbild desjungen Goethe. Studien zur hermetischen Tradition des deutschen
18. Jahrhunderts. München, 1969.
9 P.]. Buijnsters: 'Willem Bilderdijk en de Geestenwereld', in: Ntg 60 (1967), p. 289-304.
HET STAMHUIS VAN ORAi'IJE EN DE KOMST VAL" HET VREDERIJK 305
De briefwisseling tijdens de ballingschap, waarop hier verder niet wordt ingegaan, verraadt
hier en daar de invloed van Swedenborg; zie Mr. W Bilderdijk's briefwisseling 1795-1797.
Onder red. van]. Bosch, H.W. Groenevelt en M. van Hattum. Utrecht, 1988. Ik noem bovendien
C. Manuzov: Pelgrims en profeten. Bunyan's The Pilgrim's Progress in de mystieke denkwereld
van Jacob Bijhme. Utrecht, 1985, p. 138-141, dat t.a.v. Bilderdijk suggestief en vaag is.
10 Brieven van Mr. Willem Bilderdijk. Amsterdam, 1836, dl. I, p. 188.
11 Voor de volledige titel, bibliotheekgegevens, mogelijke vertaler(s) en recensies van dit
werk, zie PJ. Buijnsters: 'Swedenborg in Nederland', in: TNTL 83 (1967), p. 192-224,214-
216 en n. 79. In het onderstaande maak ik gebruik van de betere, Franse vertaling.
12 Catalogus 1797 (n. 3), resp. 48/612-614, 86/197, 105/844 en 90/307.
13 Over Swedenborgs denken en invloed o.a. E. Benz: The Mystical Sources of German
Romantic Philosophy. Allison Park (PA), 1983· [Ie uitg. 1968]; idem: Emanuel Swedenborg.
Natuiforscher und Seher. München, 1948. Swedenborgs eclecticisme wordt benadrukt door M.
Heinrichs: Emanuel Swedenborg in Deutschland. Eine kritische Darstellung der Rezeption des schwedischen
Visionärs im 18. und 19. Jahrhundert. Frankfurt am Main, 1979, p. 41-67.
14 E. Swedenborg: Du Commerce de l'Ame et du Corps. Traduit du latin [ ... ] par M. P.**.
London, 1785.
15 De dichtwerken van Bilderdijk. Haarlem, 1856-1859. 16 dIn., dl. XII, p. 447.
16 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 392-396 (eerste uitgave: sJ., 1787).
17 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 423-426 (eerste uitgave: Leipzig, 1805).
lH Wat de hermetische traditie betreft, vermeldt de Catalogus 1797 (n. 3) onder meer H.
Conring: De hermetica medicina (521716). De identificatie van MercuriuslHermes met de joodschristelijke
engel, die optreedt als boodschapper en middelaar tussen mens en God is in de westerse
literatuur een bekend topos geweest. Zie D. Brooks-Davies: The Mercurian Monarch.
Magical Polities from Spenser to Pope. Manchester, 1983, p. 41. In de zeventiende-eeuwse Kabbala
werd de planeet Mercurius verbonden met het niveau van de 'Jesod' (ge orde) in de pneumatologische
hierarchie; dit niveau omvatte de cherubim, oftewel de engelen: A.E. Waite: The
Doctrine and Literature of the Kabalah. Londen, 1902, p. 78 en 464. Interessant in verband met
het volgende is dat de combinatie 'serafijn' / 'driewerf' voorkomt in Vondels treurspel Lucifer
uit 1654 (vs 167-168); evenals de combinatie 'driewerf / diamant' (vs 1909-1910). Over Vondel
en de hermetica zie A.M.F.B. Geerts, Vondel als classicus bij de humanisten in de leer. Tongerloo,
1932, p. 75-84. De achttiende-eeuwse hermetica in Nederland wordt besproken door F. van
Lamoen, 'Willem van Swaanenburg (1679-1728), Hermes Trismegistus, en de Alchemie', in:
Ntg 84 (1991), p. 39-52. Voor alle volledigheid moet vermeld dat de klassieken, die Bilderdijk
uiteraard goed kende en vaak heeft vertaald, dikwijls handelingen 'driewerf' laten verrichten; in
de Ilias van Romerus, waarin het getal drie vaker voorkomt, sleept Achilles het lijk van Rector
bijv. driemaal om de grafterp van Patroklos (XXIV, vs 16); Sulpicia offert driemaal wijn aan de
godin Juno (Corpus Tibullianum lIl, xii (= IV, vi) vs 14); enzovoorts.
19 Het register op de Engelstalige uitgave, The Apocalypse Revealed, in Which are Disclosed the
Mysteries there Foretold. London, 1897 bevat geen aanknopingspunten. De 'seraf' als zodanig
figureert vaker in de achttiende-eeuwse poëzie: bij O.Z. van Haren bijv. zijn het 'Seraphiems!
Zelfstandigheeden, / Die stadiglyk by 't Eeuwig Licht, / Op onse Aardkloots donkerheeden /
Zomtyds laat vallen uw gezicht!' (De Geuzen XXIII, 1-4; red. A. van Stakenburg, p. 372).
Bilderdijk had in 1785 een uitgave van De Geuzen bezorgd.
20 Een andere mogelijk bron van Bilderdijk is Dionysius de Areopagiet: vgl. De caelesti hierarchia,
XV 329A, waar de serafim in verband worden gebracht met vuur; de Catalogus 1797 (n.
3) vermeldt een Opera quae extant uit 1562 (octavo; 83/92) en een Opera omnia uit 1634 (folio;
3/42).
21 Een vergelijkbare ervaring beschreef Bilderdijk reeds in een prijsvers uit 1781, Onze
voorvaders, bij de oprechtingvan het gemeenebest, in: Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 335-370, 350
(vs 401-404).
22 E. Swedenborg: The True Christian Religion; Containing the Universal Theology of the New
Church, Foretold by the Lord in Daniel, VII. 13,14, and in the Revelation, XXI. 1,2 .. Londen, 1893,
p. 688 (§ 694, 3rd memorabie relation).
306 J. VAN EIJNATTFN
23 Voor de mogelijk neoplatoonse symboliek van de 'damp' in v 53 (het water als symbool
van het zuiver materiële), vgl. de poëzie Bilderdijks tijdgenoot William Blake (1757-1827):
K. Raine: 'The Swedenborgian Songs', in: Blake and Swedenborg. Opposition is True Friendship.
Onder red. van H.F. Bellin e.a .. New York, 1985, p. 69-85, 77-78; en G.M. Harper: The
Neoplatonism ofWilliam Blake. Chapel Hill (NC), 1961, p. 163-169.
2+ Voltaire: Henriade, zang VII; Van Haren: De Geuzen, zangen VII-XII. Over het verband
tussen deze twee dichtwerken, zie H.]. Minderhoud: La Henriade dans la littérature
Hollandaise. Paris, 1927, p. 102-111; Bilderdijk kende ook de Henriade goed. De zesde zang
uit de Aeneis van Vergilius stond voor dit soort droompassages, die ook in de neolatijnse poëzie
wel voorkomen, doorgaans model; vgl. bijv. Vondel: Gysbrecht van Aemstel (1637), vs
13 57vv. P. Burman jr. beschreef in zijn lntreêreden [..] over de poäische verrukking. Rotterdam,
1743 (vert. van De enthusiasmo poetico (1742) door D. Smits) reeds een 'zachte sluimering'; 1
Of liever [ ... ] verrukking': 'Myn vlotte ziel scheen gansch het logge lyf onttogen. 1 Hoe 't zy,
ik was myzelf' geheel en al ontrukt' (p. 54).
25 Die drang naar kennis en inzicht vindt men ook terug bij figuren als L.S. Mercier, wiens
L 'An deux mille quatre cent quarante, rêve [sic] s'il en fotjamais uit 1770 in Nederland bekend
was; vgl. H. Vieu, 'La Hollande en l'an deux mille quatre cent quarante', in: Louis-Sébastien
Mercier. Précurseur et sa fartune. Onder red. van H. Hofe~: München, 1977, p. 37-46.
26 Hierover m.n. E. Benz: 'Swedenborg und Lavater. Uber die religiösen Grundlagen der
Physiognomiek', in: Zeitschrift flir Kirchengeschichte 57 (1938), p. 152-216. De Aussichten
komen voor in de Catalogus 1797 (n. 3), 87/213.
27 Over hem vooral R.B. Evenhuis: De biblicistisch-eschatologische theologie van Johamz
Albrecht Bengel. \Vageningen, 1931; over Bengels op de idee der Geistleiblichkeit gebaseerde,
'realistische' bijbelexegese, zie m.n. p. 198-210.
28 ].c. Lavater: Uitzigten in de eeuwigheid [. . .] in brieven aan J.c. Zimmennan. [Vert. ].\\!.
van Haar]. Amsterdam, 's Gravenhage, 1779.4 din. Dl. IV, p. 106.
29 Vgl. Lavater: Uitzichten (n. 28), dl. Il, p.lxiii: Het is 'zo, als ofhy [Christus] dit Rijk op
de Aarde zal medebrengen, als of God zelve dit Rijk op Aarde aanleggen zal'.
JO Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 404-410 (eerste uitgave: Leipzig, 1792) .
. 11 De versregels van de drie dichtstukken heb ik afzonderlijk genummerd; de eerste vier in
hoofdletters gezette versregels van het tweede dichtstuk heb ik niet in de nummering opgenomen.
In het onderstaande wordt met Tez' geboorte dit tweede stuk bedoeld, tenzij anders vermeld.
J2 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 417-422 (eerste uitgave: s.l., 1793; tweede uitgave:
Leipzig, 1794).
JJ 'Louize', 'Fredrik' en 'Oranjes' zijn in de originele uitgave van 1792 in grotere hoofdletters
gedrukt. Overigens wordt met 'Louize' prinses Wilhelmina Frederica Louisa (1774-
1837) bedoeld, en met 'Fredrik' prins Willem Frederik (de latere Koning Willem I: 1772-
1843).
H]. Racine: Esther, Acte II, scène VII, vs 15-16. Over Bilderdijk en Racine:]. Smit:
Bilderdijk et la France. Paris, 1929, p. 18-23.
35 Geciteerd in H.H. Versteegen: Het phoenix-motief Bijdrage tot de studie van de humanistische
visie op de vorst. Nijmegen, 1950, p. 30 (uit een gedicht van Vondel uit 1653).
36 P. Hofstede: Byzonderheden over de Heilige Schrift (Rotterdam, 1766), dl. I, p. 386-391.
37 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 385-390 (duidelijk geënt op Vergilius, Aeneis VI).
38 Het (ook onder illuministen) populaire thema van de zalving komt in Bilderdijks werk
vaker voor: vgl. bijv. Lyçidas, vs. 176: 'Hy, die Vorsten zalft [ ... ]'. Over dit thema, zie M. Bloch:
Les l'ois thaumaturges. Etude sur Ie cm'actère sumaturel attribué a la puissance z'oyale particulièrement
en france et en Angleterre. Strasbourg/Paris, 1924.
39 Bijv. ]. à Marck: Chz'istianae Theolof!:iae lvledulla didactico-elenctica ex majori Opere, seczl7ldum
ejuscapita, & paragmphos, expressa. [6e ed.] Utrecht, 1742, p. 279-285 (Caput XX, §§ xxxixxxviii).
40 Hij zou hier uitvoerig over schrijven in Opstellen I'an godgeleerden en zedekuJldigen inhoud.
Amsterdam, 1823, dl. 1I, p. 93vv.
HET STAtVlHUIS VAt'\! ORAN]E EN DE KOMST VAN HET VREDERI]K 307
41 In oktober 1795 heet het bijv.: 'Bidden wij des dagelijks met den Apostel Johannes, (j
Heere Jesus, kom haastelijk!'; Briefwisseling 1795-1797, p. 112 (brief aan C.R. BilderdijkWoesthoven);
vgl. ook p. 417, waar hij kritiek levert op 'hypothetische voorzeggingen van
Christus aardsch koningrijk' (zijn cursivering; brief aan M.P. Elter-Woesthoven, 1797).
42 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 397.
43 In Lycidas heet het dat de vorstelijke verjaardag van Wilhelmina van Pruisen (de vrouw
van de erfprins) weldra 'gehuld in purpren stralen' zal verschijnen (vs 187).
44 Lavater: Uitzichten (n. 28), dl. 11, p.lxvi en lxiii; vgl. ook p.lx: de oudtestamentische profeten
spraken van 'eene aardsche Monarchie [ ... ] dat is te zeggen, eene Monarchie, die op de
Aarde zal worden vastgesteld.'
45 De term 'schaduwschildery' houdt mogelijk verband met een gedicht uit Mijn Verlustiging
(1781), namelijk Oorsprong der Schilderkunst, waarin een meisje het profiel van haar geliefde
tekent aan de hand van zijn schaduw. Dit was een klassiek topos, dat zich uiteraard platoons
liet interpreteren. Zie W. Bilderdijk: Mijn verlustiging. Red. M.A. Schenkeveld-Van der
Dussen. Zutphen, [z.j.], p. 110-111.
46 Ook in Lycidas komt het thema van de vaderlijke herder voor; vgl. vs 46,84 en 101-118.
47 A. Moonen: Poezy. Amsterdam, Utrecht, 1700, 'Derde herderskout', p. 16; vgl. Catalogus
1797 (n. 3), 68/1127. De Messiah van Alexander Pope werd door S.M. van der Wilp: Gedichten.
Amsterdam, 1772, p. 57-68, nog vertaald als 'gewyde herderszang'.
48 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 385; Bilderdijk citeert hier uit Van Haren: De Geuzen,
zang VII, 95-100 (uitg. Stakenburg).
49 Godin van het recht.
50 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 385-390 (eerste uitgave: Leipzig, 1788).
51 Vergilius: Bucolica, Ecloge IV, vooral vs 4-9,29-30,45; de vierde Ecloge handelt niet alleen
over de Gouden Eeuw, maar ook over de geboorte van een Kind. In Lycidas zijn de toespelingen
op Vergilius nog duidelijker. Herderlijke (!) namen als Lycidas, Lykoris en Korydon komen
zowel bij Vergilius als bij Bilderdijk voor. Bovendien begint en eindigt het gedicht Lycidas met
spreuken uit de Bucolica. Aan het begin: 'Agrestem tenui meditabor arundine musam' ('Ik zal op
mijn tengere rietfluit het landelijk lied beoefenen'; Ecloge VI, 8; vert. M. Moonen). Het gedicht
eindigt veelzeggend met de slotregels van Ecloge IX: 'Dessine plura, puer; et quod nunc instat,
agamus! / Carmina tunc melius, cum venerit Ipse canemus' ('Dring niet verder aan, knaap; en
voor het oogenblik, laat ons voortdoen; / liederen zullen we des te beter zingen, als hij zelf zal
gekomen zijn'). De vergiliaans-profeterende en mogelijk messiaanse strekking van Bilderdijks
gedichten blijkt verder uit de volgende spreuken. In Geboortegroet, bovenaan: 'Pacatumque reget
patriis virtutibus orbem' ('En heersen zal het [kind] door der vaderen deugden over een tot vrede
gebracht wereldrijk'; Ecloge IV, 17). In Ter geboorte, boven het middengedeelte: 'Cara Deûm
soboles!' ('geliefde telg der goden'; Ecloge IV, 49). Een handschrift van Ter geboorte, berustend
in het BilderdijkMuseum te Amsterdam (sign. Bild Mus A 5), heeft op de titelpagina bovendien
de spreuk 'Ultima Cumaei venit jam carminis aetas' ("t Laatste tijdvak der Cumeense profetie
is thans gekomen'; Ecloge IV, 4).
52 M.M. Prinsen: De idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische theorieën. Amsterdam,
1934, p. 52 en 207-210; voor de Gouden Eeuw (1785) zie Dichtwerken (n. 15), dl. X, p. 6. In een
prijsvers uit 1777, De waere liefde tot het vaderland komt eveneens een toespeling op Ecloge IV
voor: Dichtwerken (n. 15), dl. VI, p. 213-245, 233 (= 11, vs 245-249) en aantek. 17, p. 458.
53 Boëthius: De Consolatione Philosophiae, Liber V, metrum v; Bilderdijks vertaling in
Dichtwerken (n. 15), dl. IV, p. 393-394: De Gouden Eeuw.
54 M.]. Petry: Frans Hemsterhuis. Waarneming en werkelijkheid. Baarn, 1990, p. 36-37. Het
onder de Duitse romantici zeer populaire Alexis verscheen in het najaar van 1787. Lycidas,
geschreven naar aanleiding van de verjaardag van de erfprinses in augustus 1787, kwam pas in
1788 in druk uit. Ik acht het niet waarschijnlijk dat Bilderdijk dit geschrift in deze periode
heeft gelezen; de bij hem (waarschijnlijk) aanwezige, christelijk-messiaanse strekking ontbreekt
bij Hemsterhuis uiteraard geheel. Zie verder H. Moenkemeyer: François Hemsterhuis.
Boston, 1975, p. 149, 165.
55 FA Yates:Astraca. Thc Imperial Theme in the Sixteenth Century. LondenIBoston, 1975, p. 1-28,
308 J. VAN EIJNKITEN
83-86; en idem: Giordano Brnno and the Hermetic Tradition. 2nd ed. Londen, 1971, p. 385-39l.
56 Vgl. voor Oetingers invloed H.F. Fullenwider: Friedrich Christoph Oetinger. Wirkungen
auf Literatur und Philosophie seiner Zeit, Göppingen, 1975.
57]. Sannazaro: Opera Omnia. Keulen, 1587, m.n. De partu Virginis (p. 3-53), Liber III (p. 42).
De Arcadia van Sannazaro werden in 1730 nog door P. Vlaming vertaald (Amsterdam, 1730).
L. Torrentius: Poemata Sacra. Antwerpen, 1594 (de profetische passage komt voor in
Hymorum de partu Virginis, Liber II, p. 19). Vgl. Catalogus 1797 (n. 3), 138/1806-7 (Sannazaro)
en 64/1020 (Torrentius). Zie tenslotte nog G. Becanus: Idylla et Elegiae. Antwerpen, 1655,
Liber I, elegia iv, p. 49.
58 Ik heb een Engelse vertaling in plaats van de Italiaanse versie geraadpleegd: L. Ariosto:
Orlando Furioso in English Heroical Verse. [TransI.]. Harington]. AmsterdamlNew York, 1970.
[facsimile van Ie uitg. 1591), p. 114 (XV, § 18). Bilderdijks Catalogus (n. 3) noemt twee
Italiaanse uitgaven van de Orlando furioso (139/1815 en 141/1907) en een Franse (140/1870).
Over Bilderdijk en Ariosto: De Jong: Taal van lust en weelde (n. 2), p. 32-38.
59 Het thema van het Vergiliaanse vrederijk bij Vondel en bij andere dichters uit de
Nederlandse Renaissance wordt uitgebreid besproken door S. Melissen: 'De heedendaagsche
Goude-eeuwe', in: Spektator 11 (1981), p. 30-60 (voor Vondel m.n. p. 44-47). Van Vondel
vermeldt de Catalogus 1797 (n. 3) verschillende uitgaven; vgl. 67/1107-1113, 68/1114-1115,
13 7/1776, 143/1975, 14512042-2043. In de literatuur is bij mijn weten nog niet gewezen op
de relatie tussen Vondels Geboorteklock en Bilderdijks Ter geboorte en Geboortgroet: vgl. B.H.
Molckenboer: 'Bilderdijk over Vondel', in: Annalen van de vereeniging tot het bevorderen van de
beoefening der wetenschap onder katholieken in Nederland 1(1934), p. 148-202; en A.G. van der
Horst, 'Bilderdijks mening over Vondel', inNtg(1952), p. 215-223. Een en ander kan wel verklaren
waarom Bilderdijk juist in deze periode twee gedichten op Vondel schrijft: Hooft en
Vondel (1788) en Vondel (1793), in Dichtwerken (n. 15), dl. XIII, p. 10 en 40.
60 Over de imputatieleer in de achttiende eeuw, zie]. van Eijnatten: God, Nederland en
Oranje. Dutch Calvinism and the Search for the Social Centre. Kampen, 1993, p. 91-92; het betrof
o.m. de vraag of de erfzonde op juridische dan wel natuurlijke wijze werd overgedragen.
Bilderdijk besprak de vraag op een uiterst originele manier in zijn bundel Nieuw Mengelingen
uit 1806.
61 Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 21-47, 23 (vs 49-51).
62 Aan Z.D.H. den Heere Eifprinse [. .. ], in: Dichtwerken (n. 15), dl. VIII, p. 399.
63 De eerste uitgave van 1793 citeert op de keerzijde van de titelpagina de beginregels van
Klopstocks ode. Vgl. Klopstock: Sämmtliche Werke. Leipzig, 1854, dl. IV, p. 134-138; en
voor de overeenkomsten tussen deze gedichten van Klopstock en Bilderdijk verder N. Beets:
Verscheidenheden meest op letterkundig gebied. 2e dr. Haarlem, 1876, dl. 11, p. 312-314. Voor
Klopstocks heldenverering en patriottische heilsverwachtingen, zie G. Kaiser: 'Klopstock als
Patriot', in: idem: Pietismus und Patriotismus im literarisch en Deutschland. Ein Beitrag zum
Prob/em der Säkularisation. 2. Aufl. FrankfurtlM, 1973, p. 267-290, m.n. 271-279.
64 Swedenborg: True Christian Religion (n. 22), p. 59-60 (§ 45).
65 Benz: Swedenborg und Lavater (n. 26), p. 187-188.
66 V gl. J. Bousquet: Les thèmes du rêve dans la littérature romantique. Paris, 1964.
67 Zie ook D. Grit: 'Bilderdijk en Denemarken', in: Ntg 77 (1984), p. 493-507, 494. Het
gaat dus niet, zoals bij Grit, om 'een Deens motto', maar om een bijbeltekst, door de
Statenvertaling (in noot 58 aldaar) als volgt verhelderd: 'waerom soudt ghy lijden, dat de
groote ende machtige deser werelt, de kleyne ende onnoosele souden vangen, dooden, opslocken,
ende verdelgen na haren appetijt ende goetduncken [ ... ]'. De bijbeltekst ontbreekt in
latere edities van het dichtstuk. Hetzelfde geldt voor een Griekse spreuk die in de uitgave van
1793 boven het gedicht is geplaatst: OUK aya80v 1toÀuKotpaVtT), Ets KotpaVoS mw, / Ets
BamÀEuS; deze tekst is van Homerus (Ilias. [vert. H.]. de Roy van Zuydewijn], II, vs 204-
205a: 'Want een veelhoofdig bevel kan niet goed zijn. Eén moet de baas zijn, / één maar de
koning'). Bilderdijk zal op de spreuk zijn gestoten bij zijn lezing van Boëthius' De consolatione
philosophiae I, 5 (prozagedeelte); deze tekst heeft hij omstreeks 1790 vertaald: zie het archief
van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden, sign. 1607 (blz. 111 verso). De pasHET
STAMHUIS VAN ORANJE EN DE KOMST VAN HET VREDERIJK 309
sage uit Habakuk kan ondeend zijn aan JG. Herder: De geest der Hebreeuwsche poëzie. [Vert.
e. Engelen]. Leiden, 1786-1787, p. 154 (n. (n», waar Hab. 1.12-14 als een der 'roerendste'
passages wordt omschreven; vgl. evenwel ook R. Lowth: Sacra poesi hebraeorum [ ... J.
Göttingen, 1770. [Ed.]J.D. Michaelis, p. 395, noot.
68 V gl. G.]. Schutte: 'Grondvester of belager der vrijheid? Willem van Oranje in de ban der
achttiende-eeuwse tegenstellingen', in: Willem van Oranje in de historie 1584-1984. Vier eeuwen
beeldvorming en geschiedschrijving. Onder red. van E.O.G. Haitsma Mulier en A.E.M. Janssen.
Utrecht, 1984, p. 63-90. Verder literatuur in Van Eijnatten: God, Nederland en Oranje (n. 60),
p.131-154.
69 L.e. de Saint-Martin: Oeuvres majeures. HildesheimlNew York, 1975 [facsimile uitgave
onder red. van R. Amadou], dl. I, p. 307. Over Van Goens (en Van Alphen), zie Buijnsters:
Van Alphen (n. 6), p. 261 (n. 54).
70 H.]. Mähl: Die Idee des golden en Zeitalters im Werk des Novalis. Studien zur Wesenbestimmung
der frühromantischen Utopie und zu ihren ideengeschichtlichen Voraussetzungen. Heidelberg, 1965,
p. 232-245 en passim.
71 P. Kluckhohn: Persó'nlichkeit und Gemeinschaft. Studien zur Staatsauffassung der deutschen
Romantik. Halle, 1925, p. 95-96. Er is verwantschap tussen Bilderdijk en bijv. Novalis (die
eveneens Swedenborg las) t.a.v. thema's als de liefde van het vorstelijk echtpaar en de koning
als middelaar tussen het hogere en lagere; zie H.-J Mähl: Idee des golden en Zeitalters, p. 331-
334; en H. Kurzke: Romantik und Konservatismus. Das 'politische' Werk Friedrich von
Hardenbergs (Novalis) im Horizont seiner Wirkungsgeschichte. München, 1983, p. 145-151.
72 Poesie der Apokalypse. Onder red. van G.R. Kaiser. Würzburg, 1991, passim.
73 H. Rowland: Matthias Claudius. München, 1990, p. 78-81; R. Görisch: Matthias Claudius
und der Sturm und Drang. Ein Abgrenzungsversuch. Vergleiche mit Goethe, Herder, Lenz,
Schubart und anderen am Beispiel eschatologisch er Vorstellungen im Kontext des Epochenbewufltseins.
Frankfurt am Main, 1981.
74 Het gaat om de Jung-Stilling van ná 1787. De jongere, 'Verlichte' Jung-Stilling had zich
reeds met de theosofische traditie bemoeid; zie O.W. Hahn: Jung-Stilling zwischen Pietismus
undAufolärung. Sein Leben und sein literarisch es Werk 1778 bis 1787. Frankfurt am Main, 1988,
p. 377-428. Voor enkele opmerkingen over Bilderdijk, zie: M. van Rhijn: 'Jung Stilling en
Nederland', in: Nederlands Archief voor Kerkgeschiedenis 45 (1963), p. 208-234, 223-226.
75 J Wesseling: Bilderdijk en Engeland. Gent, 1949, p. 89-91. Bilderdijks 'Messias' is te vinden
in Dichtwerken (n. 15), dl. V, p. 82-86, voorafgegaan door het motto 'Majora canamus!'
('Laat ons een grootser onderwerp bezingen'; Vergilius, Ecloge IV, 1).
76 Brooks-Davies: Mercurian Monarch (n. 18), p. 197-198 en 202; Montfaucon de Villars:
Le Comte de Gabalis ou entretien sur les sciences secrètes. Parijs, 1963, p. 20-24. Brooks-Davies
spreekt in dit verband van een 'perhaps crucial Danish connection between Gabalis, magic,
absolutism [ ... l' (p. 197, n (21».
77 De werken van Vondel. W.B.-uitgave, dl. VIII (Amsterdam, 1935), p. 610-624.
NorrisJ. Lacy
Convention and Innovation in the Middle
Dutch Walewein *
Abstract - Measured by standards imported from Gallic romance, both the character
and the adventures ofWalewein prove striking. Whereas French romances often
depicted Walewein's flaws and failures, the Middle Dutch narrators are resolute in
their presentation of his inevitabie successes even in the face of the dire consequences
they predict for him. They thereby confirm his ability to prevail against all odds.
Concomitantly, they transform or invert traditional Arthurian motifs, including the
Perilous Seat (in the Dutch, a seat with protective powers), the Grail (corresponding
to the chess set in the Dutch), and even Walewein's adventures, which become
progressively more threatening even as he accomplishes them with increasing ease
and an almost humorous nonchalance. The result is a thorough redefinition and
renewal of Arthurian character and theme.
Read against the extensive background of French romances, or perhaps even without.that
tradition, the thirteenth-century Middle Dutch Walewein 1 is a surprising, fascinating, and
sometimes perplexing creation. It is long (over 11,000 lines), complex, teeming with plots
and subplots, and further complicated by the fact that it is the product of two authors,
Penninc and Pieter Vostaert, of significantly different levels of skill and artistry.2
In its simplest outline, the romance offers an unusually clear structure in the form
of several chained quests, each of which must be deferred until the next in the series
is completed.J To succeed in the primary quest (to obtain for Arthur a magic chess
set that has floated into court, l. 48), Walewein will first have to recover a marvelous
sword; he then learns that, to acquire the sword, he must bring back a particular
young woman (Ysabele). Eventually he achieves all his quests.
Yet into this ordered framework intrude a profusion of battles, marvels, and intrigues.
Like many another romance, this one focuses less on the successful accomplishment
of the quests (since that is a predictabie conclusion) than on the process by which
events repeatedly force a deferral of resolution. In fact, in the Walewein, the reader's
impression of structural clarity progressively diminishes, owing to the increasing
randomness of incidents, to the introduction of a protracted secondary quest within
the larger series, and to a mixture of tones.
And animating all this is a character, Walewein, who is the Middle Dutch incarna -
tion of GawainiGauvain but is scarcely recognizable as the same figure. The F rench
tradition in particular exploited Gauvain as a rich source of drama (and sometimes
irony), owing to his combination of chivalric excellence and personalor moral flaws.
* This is the second contribution in the series 'De Walewein in internationaal perspectief'; see TNTL 111
(1995), p. 193-205.
TNTL 111 (1995) 310-322
CONVENTION AND INNOVATION IN TEE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 311
Indomitable but frivolous, he of ten serves, especially in Chrétien de Troyes's
romances, as a foil for the hero, who is destined to equal and then to surpass him.
It has been said that in the Dutch romance, on the other hand, the hero is perfect.
4 Even though that statement will require some qualification, it is clear that
Walewein is by no means the Gauvain of French tradition.5 He is not characterized
by inconstancy or cupidity; he is not motivated by the desire for fame; he is no longer
possessed of a minuscule attention span. Thus, the major flaws ofhis French counterpart
have been excised, and that fact cannot fail to influence our response.6
But a reading of the text confirms that he still has enough imperfections to all ow
the creation of a space within which the authors can dramatize some doubts, occasional
fe ars, and at least rare vulnerable moments in combat. He is prodigious but not
indomitable in battle; three times he is forced to surrender, albeit by heavily superior
forces. He is occasionally subject to fear: although he can face hundreds ofknights
in battle, he is afraid, for example, to cross the Sword Bridge. In that instance the concern
is double: fe ar of the physical danger if he crosses but also a stronger fe ar that he
will be ridiculed if he does not. Indeed, he is motivated from the start by this desire
to avoid ridicule: as he first sets out from court to se ek the chess set, he sees it floating
in the air so close to him that he could grasp it, thus concluding the quest even as it
begins. Yet he chooses not to do so, because he dreads the mockery that would be
heaped up on him if he then lost it again.7 In other words, his fe ar of disapproval -
perhaps a rare remnant of his character in the Gallic tradition - is responsible for all
his future adventures and ordeals. 8
Despite those imperfections, however, the narrator will leave no doubt that
Walewein is a character of unquestioned chivalric and moral excellence. This fundamental
redefinition of a hero widely known from other traditions will be for many
readers the most striking and drama tic characteristic of the Dutch romance. But that
redefinition inevitably has implications for other narrative features of the text, and
Walewein offers a brilliant illustration, before the fact, of Henry James's observation
concerning the interrelation, if not identity, of plot and character: 'What is character
but the determination of incident? \Vhat is incident but the illustration of character?'9
Thus, having transformed Gauvain into Walewein, a radically different character, the
Dutch text necessarily transforms the nature of the narrative that reveals him. Or, to
put a finer point on it, individual episodes - battles and adventures - may in many cases
resembie those we know from other romances, but their combination, their direction,
and the ways they both shape and reveal character differ considerably from those in
French or other romance.
There is a third essential element in this mix. No less remarkable than the transformation
of Walewein and the construction of incident is the guiding hand of the
narrator, an unusually intrusive consciousness that colludes with the hero to lead him
and us through a maze of adventures. Having remade the character ofWalewein, the
authors lO are required to forge new methods of pres enting him, as weIl as new
responses on his part to the events he experiences. Their first task is the creation of a
narrator who, with no attempt to conceal his own presence, dramatizes and promotes
a hero whose success is both deserved and destined.
312 N.J. LACY
Any thorough analysis must address these three corners of the narrative triangle: the
central character, the narrative through which he movès, and the narrator who presents
both and directs the reader's response to them. These three are intricately
interrelated in any text, but in none are they more closely linked than in Walewein. 11
In examining the romance, we will have occasion to see not only how the authors
capitalize on an unfamiliar conception of GawainIWalewein, but also how they
manipulate reader response and how they rehandle and sometimes renew numerous
themes and motifs already familiar to readers of Arthurian romance.
The Character ofWalewein
It is easy enough to see why commentators might attribute perfection to Walewein,
for that is precisely what the narrator appears to do. He rarely misses an opportunity
to praise Walewein without qualificationj he frequently intervenes to punctuate his
adventures with an approbative epithet, presenting him at every turn as Walewein the
Brave, Nobie, Pure, Good, Mild,12 Fearless, Valiant, or Daring.
No less important, we unexpectedly discover that, beginning with the third quest
(to seek Ysabele), a spiritual dimension and a rudimentary a11egorical structure have
been overlaid on Walewein's chivalric adventures. Speaking of a stream flowing
through the place where Ysabele is to be found, the narrator explains that the source
of the water is a spring in the Earthly Paradise (11. 3554-57). Later, a buming river is
identified as Purgatory (l. 5825). Even were there no change in the presentation of the
hero, these references would surely invest the text with a new resonance: the story
appears to have advanced to a different level, assuming the contours of a spiritual quest
or journey such as we might expect more of Dante's pil grim than of Walewein.B
Moreover, the hero now - and somewhat abruptly - begins to evince a rigorous piety
not previously apparent.
Prior to this point, Walewein had offered precepts of chlvalric duty and conduct (see,
e.g., 11. 2140-43), but never religious instruction. Yet now, after defeating a Red Knight
who had abducted and beaten a woman (see ll. 3696-3709, 3782-84), he brings water
to hls adversary and tends to hls wounds, whereupon the dying man confesses hls sins.
Walewein's response, illustrative of hls new persona, is an exhortation to the man to
repent 'and pray to the Virgin Mary for mercy' (1. 3934). He goes on to insist that
Neen alder ware1t mesdaet
Sprac Walewein es harde c1ene
J eghen die Gods ghenaden allene
Hi mach u wel van uwen zonden
Quiten secse al uut ende uut
Jou biechte nu al over luut
[' ... the sins of the entire world ... are insignificant
compared to God's mercy alone .... He can absolve you of
your sins, if you speak your confession now fully and
c1early',I1. 3946-48, 3952-54]
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 313
And after the Red Knight has confessed, but just befare he dies, Walewein entreats
the woman to forgive the man for abducting her.
Throughout this section, the author allies martial efforts with religious concerns,
creating a crusading spirit and conferring upon the text an almast hagiographic character,
though without displacing traditional chivalric themes. And from this point on,
Walewein's piety pays practical dividends: when he is much later in prison, the soul
of the Red Knight comes to speak with him; the hero's chains miraculously fall away,
and the soul delivers him from the dungeon (11.8333-428).
Walewein's consistent success comes as na great surprise: romance convention virtually
dictates it. But we may not have anticipated this 'elevation' of the character of
Walewein, his transformation into a pious figure, for in the beginning he is presented
only as a nearly flawless but purely secular knight of Arthur's court. Yet, anticipated or
not, the narrator's juxtaposition of different states dramatizes the only kind of evolution
available to a Walewein.14 Anather character (a Perceval, for example) may have
flaws that demand remedy; a French Gauvain generally succeeds in spite of persistent
flaws. But Walewein can move only from one kind of excellence to anather, and he
therefore becomes a religious hero as well as a consummate knight.
Even bef are that change, however, he is clearly privileged, not only in his personal
qualities, but also by fate, narrative convention, and the authorial hand, all of which conspire
to skew events in his favor. That is to say that, although na spiritual dimension is
evident at the beginning, his prodigious ability to overcome obstacles and survive ordeals
is matched by a tendency for those obstacles themselves, properly handled by the narratot,
simply to dissolve befare him.
Yet if the authors manipulate events freely, aften passing off that manipulation as
narrative accident, their originality is not limited to shaping and smoothing
Walewein's way. As a brief survey will demonstrate, they innovate at every turn, recycling
narrative methods and quest conventions alike to produce a highly distinctive
romance. And central to their vision is the guiding consciousness of their narrator.
The Presenee of the Narrator
When Walewein first sets out in quest of the chess set, he pursues it into an opening in
a mountain (1.256), where he is trapped with several dragons. While fighting a dragon,
Walewein drops his sword, and the narrator comments, in the first of numerous such
warnings,15 that Walewein 'would greatly rue this later', 1. 448. Similar warnings are
comman in medieval romance but generally have substance; for example, when
Chrétien de Troyes's Lancelot hesitates briefly befare climbing into the cart, the narrator
informs us that
Mar Ie fist et mar en ot honte
que maintenant sus ne sailli,
qu'il s'an tendra por mal bailli.
['He would regret this moment of hesitation and be accursed
and shamed for itj later he would consider himself ill-fortuned'.16]
314 N.]. LACY
When Chrétien says that na good can come from an event, we can generally believe
him, and Lancelot's hesitation will indeed provake a crisis. Like Chrétien, the Dutch
narrator will regularly alert us to impending catastrophes, but unlike Chrétien, he will
regularly be wrong. More precisely, he offers warnings that function by antiphrasis:
on ce we learn that the narrator's intent and the conventions of this text ensure success
for the hero, the expressions of alarm constitute ironic reassurance that all will be well
and that Walewein will extricate himself from danger with little difficulty.
This practice of sounding false alarms raises a fascinating question: if the narrator is
consistently wrong in his pronouncements concerning the dangers facing Walewein,
should we not also doubt him when he praises the hero without qualification? Given the
Gauvain tradition, we might not be surprised to find a narrator, tongue in cheek,
praising him only to reveal him then as weak, inconstant, or ridiculous. In the
Walewein, though, that simply does not happen. It is true, as we shall see, that he is
sometimes presented in humorous contexts, but he himself is never shown as a comical
or weak figure.
The fact that Walewein is destined for success, that he is praised not only by the
narrator but by others, and that he acquires a near-saintly persana in his third quest -
all these elements argue for a literal acceptance of the narrator's praise for him.
Consequently, we must accept the fundamental ambiguity of the narrative interventions,
which are clearly intended to be taken seriously when speaking in praise of
Walewein but designed to be discounted when predicting danger, difficulty, or failure
for him. After same early uncertainty, it becomes apparent that the commentary is a
transparent rhetorical strategy designed to identify situations that to anather knight
might weIl constitute impediments, but that are easily enough overcome by Walewein.
Thus, when applied to Walewein (and twice to his ladylove Ysabele I7), the narrator's
dire warnings become nothing more than a prediction of success that further illustrates
the hero's superiority. lronically, by proving himself consistently wrong in such
cases, the unreliable narrator becomes a reliable shaper of our expectations.
Thus, the loss ofWalewein's sword, leading the narrator to imply dire consequences,
proves to be of na real consequence, because it happens that he also has a dagger and is
therefore able to kill the dragon by stabbing it in the navel and penetrating its heart. But
he is in a sorry state: his armor is ruined, his shield gone, his lance broken, his sword lost,
and his fine horse Gringolet missing. He is deprived of all the taols and accoutrements
of his chivalric trade. But Walewein is never vulnerable for long, and just as we begin to
fear the worst for him, he simply finds his sword and his horse. This is a pattern that will
be repeated several times: he is deprived of his horse or weapons, but he always re covers
them promptly or else finds that he has no need for them.I8 Events that would constitute
crises for another knight are temporary inconveniences for Walewein.
On several occasions, and even though the irony is now inescapable, the narrator goes
sa far as to qualify his own statements in revealing ways. F or example, he once notes that
Ysabele made a serious mistake, but he casts doubt on his judgment ('I believe', 1. 7971)
and goes on to append a further qualification: it is a serious error unless her luck is excellent
0.7973). Similarly, he warns that Walewein's obeying a request will bring him bad
luck - 'unless his luck improves' (11. 8790-94). In this instance, the act in question is
neither dangerous nor fooihardy. Instead, it is humorously trivial: the hero has been
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 315
invited to wash his hands. By now, we cannot be surprised that his luck does in fact
improve. That is predictabIe and reliable - which of course means that it is not really
'luck' at all- and the narrator's words serves as a wink of complicity to the reader rather
than a portent of impending adversity.
The narrator not only continues to offer inaccurate cues concerning the dangers
facing the hero, but progressively emphasizes his own unreliability and uncertainty
in other ways. He contends, with apparent modesty, that he does not know whether
Walewein and Ysabele 'played the game of love' (U. 7944-46), but his profession of
narrative ignorance is foUowed immediately by an accumulation of explicit details -
e.g., 'they gave free rein to their desires', 1. 7950 - confirming that theyunmistakably
did play that game and that he knows it perfectly weIl. And even though Walewein's
ultimate success is never in doubt, the narrator's uncertai1).ty continues into the conclusion
of the romance. There he teUs us that 'there are those who would claim' that
Walewein married Y sabele and later succeeded Arthur as king (11. 11103 -07); he adds
that he himself does not believe that, but he chooses not to deny it, because it 'could
weU be true' (11110). He insists yet again (11169-70) that he is not sure whether
Walewein married Ysabele, and then, on this note of explicit uncertainty, Pieter
Vostaert adds a few details about himself and his continuation of the story. There the
romance ends.
The deceptive use of doubt occurs in the narrative as weU as in the process of narration,
that is, in incident as weU as commentary. Repeatedly, Walewein finds himself
at an impasse, and we are informed that he can see no wayout; he does not know how
he can escape or reach his destination. But in this romance, with Walewein's failure
virtuaUy inconceivable, the information that a problem appears to have no solution is
consistently foUowed by a remarkably, sometimes ludicrously, simple one. Two brief
examples wiU give a sufficient idea of the narrator's response to the hero's dilemmas.19
The first occurs after Walewein kiUs the dragon. He is on the mountain and can
find no way down without a perilous faU and the risk of drowning. Preferring death
to despair, he has his horse jump into the water (1. 709). His fe ars prove entirely
unfounded, and he and the horse easily make their way to shore.
Later, seeking a castle, he comes to the water and sees his objective on a rock (U.
2855ff.). He can see no way to reach it, but he determines to try, and he succeeds with
almost comical ease: his horse simply walks across to the rock at low tide. Once across, he
is 'trapped' by the tide rushing in, but when he is in most danger, he suddenly notices a
gate before him and rides safely through it (11. 2940-41).
These situations are typical and recur regularly: once, his horse swims an apparently
impassible river (U. 3735 ff.), and twice he makes his way under a river through
trap doors (11. 6044ff., 8419ff.). Only once does he face a genuine chaUenge at a body
of water: he must cross the Sword Bridge (11. 4958ff.). Otherwise, he faces little real
danger and runs few genuine risks.
Arthurian Motifs and Conventions
Just as dangers generally prove illusory in the Dutch romance, so do numerous con316
N.]. LACY
ventions and motifs exhibit original con tours and diverge, sometimes surprisingly,
from their expected trajectory. So systematic, in fact, is the recycling of traditional
material in this text that we may flnd ourselves unable in some instances to differentiate
between design and accident in the pattern of motival variation.
This basic 'undecidability' is illustrated most clearly in the romance's initial sequence.
All readers of Arthurian romance are familiar with the custom that often prohibits Arthur
and his knights from dining until some adventure has occurred or been recounted at
court; the impression is almost that the waiting actua11y generates the adventure.20 That
situation is inverted in this romance, which opens on a scene of a feast, only to have an
adventure occur immediately afterward. We assuredly overread if we take this as a deliberate
transformation of the motif, for its traditional form is never rigid and invariabie; yet
this initial scene cannot fail to alert us to the narrative possibility of additional alterations or
inversions of the Arthurian motifs we know from other texts. Or, to state matters differently,
our later realization that motifs are regularly treated in unconventional fashion in
Walewein wi11 require retrospective reevaluation of even the least 'suspect' material.
In any event, from this point on, the reader will find recurrent but sometimes
eccentric use of familiar Arthurian motifs.21 Conspicuous examples, in addition to the
familiarity of some characters (and in particular the sarcasm of Kay, 11. 1719-35),
include the Sword Bridge, the corpse that bleeds in the presence of its killer (1. 8832),
and the presence of a waste land (1.9617).
In particular, the Dutch authors demonstrate an affinity for some major motifs
drawn from the Grail quest.22 Two prominent examples are the Perilous Seat and the
Grail itself. Walewein arrives at a castle where he is placed in achair with special protective
properties: 'lightning nor thunder nor any other dangerous thing might touch
the man who sat in that seat' (11. 1018-21). Surely, no one reasonably familiar with the
French tradition could possibly read of the special chair in the Dutch text and not be
reminded immediately of the Perilous Seat, a place reserved at the Round Table for the
chosen knight Galahad, with all others who sit in it destined to perish immediately.
However, not everyone would agree that this chair and the Perilous Seat are related.
It might be suggested - as some scholars have done 2l - that the chair's protective
rather than destructive properties, as well as the absence of supernatural phenomena
associated with it in Walewein, disprove any connection with the Perilous Seato But in
fact, these divergences argue only against an assumption of motif duplication, whereas
the relationship between the two seats is no less obvious for being based on inversion
or negation. It is precisely the nature of the Dutch text to innovate in such matters,
locating itself within the constellation of traditional Arthurian motifs and offering distinctive
treatments of them. Even to deny that the two motifs are related conflrms their
intertextual association; the effect of the inversion is to oblige the reader to measure
one against the other, 'interrogating' the Dutch romance and thereby assessing its
innovations and its characteristic individuality.
The Walewein's counterpart of the Grail quest is the impetus for the entire work.
The intrigue is initiated by Arthur's de sire to possess the magical chess set, which at
the outset of the story simply Boats into his court under its own power, radiating a
marvelous glow (11. 47-65). That this is a reBection of the Grail is evident: the Grail,
in the French Vulgate,24 Boats into the hall where the knights are gathered; it generCONVENTION
AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 317
ates its own light, glowing marvelously; and once it is gone, a quest soon ensues.25
Having perceived these similarities, we are again inevitably struck, though surely no
longer surprised, by the differences. Primary among them is the fact that whereas the
chess set glows and moves by itself, it does not seem to have other powers, nor does it
possess, so far as we know, any religious or mystical significance. It is simply an object
with some remarkable properties that pique Arthur's interest.26
Even more dramatic is the difference between the reasons for the two quests. The
Grail's significance is obvious and overwhelming: depending on the text, someone is
either healed or mercifully permitted to die; the waste land is restored; a new Grail king
is chosen. Although the chess set is a marvelous phenomenon, it appears not to possess
curative or spiritual powers; and unlike the Grail, it does not later assume symbolic or
other value. The only indication that it is anything except an intriguing mystery is a
single line in which Arthur says, 'Hen quam hier sonder redene niet' ('it came here not
without reason', l. 70), but the explanation, if there really is one, is nowhere given.
Once again, the Dutch text is remarkable for the authors' innovative treatrnent of
conventional materiais. The chess set retains some of the marvelous properties of the
Grail but is deprived ofboth its powers and its religious significance. Thus, although
both objects are the focus of major quests, Walewein's lacks the portentousness of
the Grail quest. It might be assumed as a re sult that the Dutch romance presents an
exercise in frivolity, with the hero undergoing ordeals and meeting challenges for no
re as on other than to recover a curiosity. Were that the case, Walewein would share
a characteristic with Gauvain, who in the French tradition has a tendency to set off
on arduous quests to recover an object (such as an ordinary bridle for a mule27) that
possesses no particular value. But in the French, he does so for thrills or for fame,
whereas the Dutch gives us no reason to attribute less than noble motives to him.
Nonetheless, the seriousness with which Walewein undertakes a quest for an object
of uncertain value, as well as the authors' regular practice of removing obstacles or
resolving situations in the hero's favor, should lead us to expect unconventional occurrences
during Walewein's adventures. We will not be disappointed. The successive
quests offer more and more complex adventures and challenges, but also a provocative
mix of tones. That is, Walewein's triumphs remain predictabie and are even accomplished,
in many cases, with an ease that becomes almost humorous.
Walewein 's Quests
Leaving Arthur's court, Walewein encounters several challenges and dangers (especially
the dragons), but his progress toward the accomplishment of the first quest is
largely direct and linear. Once he leams that he must seek the Sword with the Two
Rings in order to obtain the chess set, he embarks on the second quest. This one develops
with significantly less clarity than the first one. Specifically, much of this part of the
narrative is devoted to a young man whose brother has been abducted. Walewein
comes to the aid of this youth, gives him his horse so he can go the Arthur's court to
be knighted, and later assists him in battle. The young man eventually becomes his
squire. Thus, the focus of this quest has been deflected, and instead of following
318 N.]. LACY
Walewein directly to his objective, the narrative presents an unrelated sequence that
illustrates his generosity and valor, but in which his goal is virtually obscured.
Nonetheless, once this sequence is concluded, he arrives at the castle where the
sword, the object of his search, is located.
If the second quest presents a major subplot, it is fair to say that the third has plots
within plots. First, there is the encounter with the Red Knight, Walewein's return of
that knight's victim to her father, and the hurial of the Red Knight; then Walewein has
to cross the Sword Bridge, and afterwards he encounters a fox (or, more precisely, a
knight transformed into that likeness). At this point, an additional extended quest (to
enable the fox to regain his human form) is paired with the primary one, but before
either is completed, Walewein must still accomplish his greatest feats. He also falls in
love with Ysabele, is imprisoned with her, and escapes, assisted by the soul of the dead
knight.
Despite the proliferation of adventures and potential distractions, we can still have
no doubt that Walewein will succeed in his quests. Yet that predestination is ironically
more conspicuous precisely hecause Walewein does not appear obsessively or
even overtly concerned with reaching them. In fact, except at the end of the first quest
(11. 2672ff.), Walewein, unlike many romance heroes, rarely insists on the urgency of
his task and on his need to depart. As aresult, the subsequent narrative complications
and convolutions constitute Ie ss a test ofWalewein's resolve, which is not in question,
than a deliberate effort to dramatize his status as a hero whose success is assured by
his character and by narrative stipulation.28
This comparative ease with which Walewein is able to accomplish his goals, even
when he does not appear to focus his attention on them, is most strongly underlined
in the scenes that ostensibly - but no more than ostensibly - constitute his most
arduous challenges. To achieve his quest and win Ysabele, he must penetrate a series
of ten gates set, apparently, in concentric walls of a fortress (11. 6158ff.). After a battle,
the defenders of the first gate retreat to the second (11. 6201-02), where they are ridiculed
by its defenders for fleeing h-om a single man. Then all of them must retreat to
the third (11. 6324-25), where they are all the subject of ridicule.
This pattern repeats itself until Walewein pursues the guards to the fifth gate. (Here
the narrator again warns that this was the hero's 'great mistake' - 'Daer dede hi grote
dulheit an,' 1. 6563 - a warning that, as usual, is without foundation.29) The hero kills
all who remain at the fifth gate, and before proceeding to meet the massed defenders
of the sixth, he has arespite, which is recounted in almost whimsical fashion. He sees
a brightly lighted hall and enters to find tab les covered with fine food (see 11. 6707ff.).
He removes his armor- a foolish move, the narrator argues wrongly (6724) - and then
cavalierly drinks, eats, and falls asleep.
By this time his feats of arms have so impressed the enemy that they mistake him for
an entire army, and they send out a force of three hundred knights, leaving the gates
unlocked (1. 6845). Here Walewein might he expected to be facing his strongest challenge.
But this romance is notable for providing the unexpected and for mixing the
tones of its own narration, and the next step is in fact his easiest. The sounds of the army
awaken him but cause no apparent alarm. He appears to be in no great hurry: before
arming himself, he sees the food on the tables and casually breakfasts, saying,
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 319
Ie ben hier so wel gheseten
Ie sal van des er spise eten
Eer ie heden up sta God weet
Mi es onwijs waer ie dus ghereet
Sal vinden alsie henen seede
Eten ende drinken bede
['I am so weIl situated here / that I shaIl eat of this food /
before I rise today, by God. / I do not know where I shaIl
find / sueh ready provisions, both food and drink, / onee I
have left here.' 11. 6888-93.]
Throughout this sequence, which might be expected to test his strength and resolve
to the limit, Walewein's ordeal requires comparatively little effort on his part. There
are several battles, from which his enemies predictably Ree; the one that takes place at
the fifth gate is large and terrible, but he annihilates the enemy without harm to himself.
Following his pleasant evening, provided with copious food and drink and a comfortable
bed, his adventures are almost comically simpIe: when a massed army rides out
to meet the enemy (that is, Walewein alone, whom they take to be a full army), the hero
merely walks in through the open gates. And then, as the army returns, he simply locks
them out. Onlywhen he enters the tenth gate does he face a difficult challenge; the text
once again becomes 'serious', and Walewein is eventually captured. But it is by now
inconceivable that he could long remain in prison, and the narrator soon sends him on
his way, hastening and abetting his triumphant achievement of his quests.
As noted, Walewein cannot avoid success, and most often he eams it easily or has it
thrust upon him. On occasion he is genuinelY tested or endangered, but those events
simply defer success or offer dramatic punctuation to a series of episodes oflighter tone
and easier accomplishment. Even when he is captured and left in chains, there is no
need to fear for him. When narrative chance, such as low tide or previously invisible
gates, does not save him, his prowess does. And on the rare occasions when even that
will not suffice, the force of his virtue prevails: he and Ysabele are delivered from
prison by the soul of the grateful Red Knight - and no less by the narrator's benevolent
intervention.
Conclusion
The focus in this romance is rarely removed from Walewein, who remains firmly
anchored at the center of virtually all the romance's action. But if he is the point of
focus, it takes only the smallest shift of perspective to let us see that the actual center
of consciousness in the romance is instead the narrator. He is essential to the achievement
of the quests and the shaping of the text, and he regularly asserts rather than conceals
his presence. Despite some textual disarticulations (some of them due no doubt
to dual authorship), the narrative method throughout the romance remains remarkably
consistent, from the explicit expressions of doubt to the overt and immoderate praise for
the hero and to the unapologetic manipulation of narrative farces.
320 N.]. LACY
The fictional world thus created by the authors and animated by their narrator is ideally
fitted to a novel conception of the character. Thus, not only Walewein (a virtuaIly perfected
Gauvain) and his experiences, hut also the particular rehandling and reanimation
of Arthurian conventions make this an intriguing romance. To those who hring to it
assumptions and expectations drawn from French or other Arthurian traditions, it stands
as a fascinating case study in the adaptation of romance materials. But it would be unjust,
as weIl as entirely unnecessary, to define it merely as evidence in a comparative study. It
stands easily on its own merits, and it richly rewards oUf reading.
Adress of the auth(ff; Romance languages & literature, Washinton University, St. Louis, MO 6113 0 USA.
NOTES
I See Penninc and Pieter Vostaert: Roman van Walewein. Ed. and trans1. David F. J ohnson.
New Vork, 1992.
2 One sign of the inconsistency that may weU be due to dual authorship is confusion ab out
the marvelous Sword with the Two Rings, the loss of which Walewein laments even after he
(apparently) had regained it; then he finds it (yet again?) in U. 9444-45. Vostaert, in particular,
is given to narrative lapses, sometimes resorting to authorial commentary to correct apparent
errors or, as David Johnson puts it, to pick up a dropped 'stitch'. See 1. 8429 ('Hear now what
I have forgotten to teU') and Johnson's note to that line; see also n. 14 below.
J This plot is a reworking of a traditional fairy-tale structure, identified by folklorists as
Aarne-Thompson 550; see Walewein. Ed. Johnson (n. 1), p. xii.
4 See in particular Bart Besamusca, 'The Netherlands'. In Medieval Arthurian Literature. A
Guide to Recent Research. Ed. NorrisJ. Lacy, forthcoming in 1995. Elsewhere Besamusca has
written that Walewein is 'the ideal courtly knight' and that the authors present him 'without a
trace of irony' ('Gauvain as Lover in the Middle Dutch Verse Romance Walewein'. In: The
Arthurian Yearbook, 2 (1992), p. 3). That comment is entirely correct but requires qualification.
Walewein's 'perfection' does not in fact preclude irony, but it is an irony of an order different
from that of the French. In the latter, it consists of a disparity between Gauvain's chivalric superiority
and his flaweel character. In the Walewein, it is shifteel to the level of story, contrasting the
apparent difficulty of adventures with the actual ease of their accomplishment by the hero.
S The English tradition is another matter entirely: in Sir Gawain and the Green Knight, the
hero is a virtuous and admirable knight. He is not perfect, as his wound indicates, but he is very
unlike the French Gauvain. Similarities between the Dutch and English are provocative; see
below, n. 25.
6 Janssens has suggested that thë work is a manual of courtliness prepared for a public and
a court unfarniliar with French courtoisie (and presumably with French romances). That may
weU be, but the depiction of the Dutch hero is surely more dramatic and intense if the text is
read, as we are doing, against the backdrop of French Gauvain romances. See ].D. Janssens:
'Oude en nieuwe wegen in 'het wout zonder genade'. Terreinverkenning voor onderzoek van
de Mn1. niet-historische Arturroman.' In: De nieuwe taalgids 75 (1982), p. 298-299.
7 'Si mochter mede hare sceren maken' ('they would make a mockery of him', 1. 22 3). All
quotations anel translations are fromJohnson's text, see n. 1.
R FinaUy, the fact that his ethic does not preclude sexual encounters rnight be taken as another
sign ofhis imperfection. See lines 7936-49. However, it is uncertain that the text imposes such a
conclusion: few romances, other than the F rench Queste, suggest that sexual experience constitutes
moral disqualification.
CONVENTION AND INNOVATION IN THE MIDDLE DUTCH WALEWEIN 321
9 'TheArt ofFiction'. In: The Futureofthe Novel. Ed. Leon Edel. New York, 1956, p. 15-16.
10 I use the plural, assuming that the two authors contribute to the creation of similar if not
identical personas.
11 It might be noted that, when we deal with a 'perfect' literary character, the locus of drama
is shifted from that character to extemal incident or, sometimes, to other characters. The best
example is Galahad (in the French Queste), a hero unencumbered by i~perfections and guilty
desires. In his story, we may find impressive pageantry, and we may take some esthetic satisfaction
in the accomplishment of inevitabIe success; we will not find drama. To compensate,
the French text surrounds Galahad with flawed characters who can fail, feel shame, yield to
temptation, and they are far more interesting than Galahad. In the Walewein, on the other
hand, the narrative focus is rarely if ever removed from Walewein himself, and the characters
around him are allies or adversaries, but not the direct focus of attention. See La Queste del
saint Graal. Ed. Albert Pauphilet. Paris, 1921.
12 On occasion, these epithets appear tinged with irony: in 11. 3786-87, we read that
Walewein the Mild 'became even more enraged than before.'
13 Or perhaps that is an understatement, because Dante's pilgrim has lessons to leam, whereas
Walewein may give lessons but does not require them himself.
14 The discussion of unexpected developments calls to mind once again the vow Walewein
had made never to use the Sword with Two Rings against Christians. The failure to communicate
that oath to us may weIl represent an authorial inadvertence. But it is also true that
Walewein's religious fervor and spiritual presence were unprepared. The almost paratactic
juxtaposition of consecutive states, with no attempt to trace the gradual transition from one
to the next, is typical of these authors and could al most justify a defense of the abrupt reference
to the vow. It is unprepared, but it is not necessarily inappropriate.
15 Such wamings, to the effect that Walewein (or, later, Ysabele) is in danger or has committed
an error, occur frequently (see, for example, 11. 448, 6563, 6724, 7972-73, 8034-36,
8792-94).
16 Chrétien de Troyes: Lancelot, lines 362-64. This is the edition and translation by William
W. KibIer. N ew York, 1981.
l7 See 11. 7971-73, 8034-36. The latter reference is to both Ysabele and Walewein.
18 F or example, he gives up his horse Gringolet in 1. 1523 but later recovers him Ol. 22 04-
05). More dramatically, Roges the fox later takes Walewein's sword, horse, shield, and armor
(11. 5166ff.). The solution is predictably close at hand: Walewein strikes the fox, who consequently
apologizes to him and returns his belongings, continuing thereafter to serve him
faithfullyuntil he regains his human form (11.10924-33).
19 Available examples are however numerous. The first occurs very early in the romance,
when Walewein finds his way blocked by the mountain. He sees no way to follow the chess
set, but as he is about to despair, he 'became aware / of where the mountain suddenly gaped
open' (11. 254-55).
20 See my 'On Customs in Medieval French Romance'. In: Dix siècles de littérature française
(Marche Romane), forthcoming.
21 For a thorough treatment of Arthurian intertextuality in this romance, see Bart
Besamusca: 'Walewein,' 'Moriaen' en de 'Ridder metter mouwen': Intertekstualiteit in drie
Middelnederlandse Arturromans. Hilversum, 1993, chap. TI (p. 41-83).
22 My discussion assumes that the authors are rehandling Arthurian motifs that were familiar
from a number of sources; it is not intended as a comparison of particular passages with
their direct source or sources. In regard to the latter,]ohnson (Walewein (n. 1), p. xxxix) points
out that the French Vulgate Lancelot has often been taken as the Walewein source, either
directly, as] onckbloet assumed, or through the intermediary of the Middle Dutch Lantsloot
vander Haghedochte, according to ]anssens.)
23 Walewein. Ed.]ohnson (n. 1), p. 542-543, n. to 1. 102l.
24 In La Queste del saint Graal. Ed. Pauphilet (n. 12), p. 15. Here the Grail enters the room
under its own power. It is more often carried into a room (in Chrétien de Troyes's Perceval and
the Prose Lancelot, for example), but its brilliant light is a standard and predictabIe characteristic.
322 N.]. LACY
25 The opening scene of the Walewein actually combines motifs we know through the
French Queste and, later, through Sir Gawain and the Green Knight. \Vhen he announces his
desire for the chess set, Arthur's request is met hy silence. No one volunteers, until at last the
king himself concludes that he will have to undertake the quest personally. Then, and only
then, Walewein volunteers. Gawain, in the English romance, is also a late volunteer - but the
only one who prevents Arthur's undertaking the beheading game with the Green Knight.
There is to my knowledge no reason to suspect influence of one text on the other, but both
of them illustrate the hero's willingness to assist Arthur when all other knights are reticent or
fearful.
26 The chess set is to be sought, apparently, for no other reason than that Arthur would like
to have it (11.67-76,98). Here he behaves far more like the Arthur ofChrétien de Troyes's
Erec et Enide, indifferent to the danger of the hunt for the \Vhite Stag and ordering it simply
for his personal pleasure, than like a king whose sponsoring of the Grail quest springs from a
profound moral imperative.
27 The specific reference here, though a number of others could be offered as weIl, is to the
short romance entitled La Mule sans frein. See, for example, my 'Chivalry in Le Chevalier à
l'épée and La Mule sans frein.' In: Vox Romanica 45 (1986), p. 150-156.
28 It is true that af ter the Red Knight's death and his captive's return to her father,
Walewein resists efforts to persuade him to remain and enjoy hospitality: 'Inne bleve hier niet
om ghene have / Die mi aldie warelt gave / Inne lette toten daghe niet .. .' ('I would not
remain here for any treasure / that the world might give me. I shall not wait until dawn ... "
11.4655-57). But the urgency of these words is illusory, for it reflects his de sire to return, not
to the primary quest, but to the dead knight, who requires burial.
29 It is true that Walewein will eventually be captured, but the warning pertains not to his
possible foolhardiness in trying to capture the castle, but to his actions at particular points in
the process. As such, they are patently false alarms.
D. KinabIe
Boendales Jans teesteye: een structurele
analyse
Abstract - This article focus es on the structure of the early fourteenth century dialogue
Jans teesteye (]ohn's convictions), written by the Antwerp town clerkJan van Boendale.
Attention is mainly paid to the modelling of the text into a comprehensible, convincing
and aesthetically attractive whole. Passages borrowed from Jacob van Maerlant's
Wapene Martijn (Alas, Martin) which to some extent served as a model for Boendale's
text, are also briefly discussed.
Inleiding
In de studie van de Middelnederlandse didactische literatuur is al veel aandacht
besteed aan de bronnenproblematiek en het gedachtengoed van teksten. De wijze
waarop auteurs hun moraliserend betoog hebben opgebouwd om de tekst volgbaar,
overtuigend en eventueel esthetisch aantrekkelijk te maken, staat vaak minder centraal.
Toch is deze laatste vraagstelling literair-historisch niet onbelangrijk. Uit een
fundamentele uiteenzetting van J. Reynaert blijkt hoe tegen de volkstalige culturele
achtergrond, waar belering nog intensief door verhalende literatuur werd aangereikt,
de introductie van de betogende vorm veeleer een 'nieuwigheid moet zijn geweest die
auteurs en publiek [ ... ] met enige inspanning hebben moeten veroveren'.!
Een tekst die vanuit de hiervoor genoemde vraagstelling nog onvoldoende werd
onderzocht, is het dialooggedicht Jans teesteye,2 geschreven vóór 1334 door de
Antwerpse schepenklerkjan van Boendale. De gegevens die de geschiedenissen van
de Nederlandse letterkunde in dit verband over dit werk verschaffen, zijn vooralsnog
ontoereikend. Voorzover zij de Teesteye literair typeren, beperken zij er zich toe
de tweespraak, op grond van ontleningen, te karakteriseren als een afspiegeling van
Maerlants dialoog Wapene Martijn en als een werk met geringe structurele samenhang.
3 Fundamenteel onderzoek vanuit de tekst ontbreekt echter.
In dit artikel wil ik daarom een bijdrage leveren aan een meer diepgaande
beschrijving van de wijze waarop het moraliserend-didactisch betoog in de Teesteye
zijn beslag heeft gekregen. Daarbij zal de nadruk liggen op de structuur en argumentatiepatronen;
tevens zal de rol die ontleningen aan de Wapene Martijn4 daarbij
hebben gespeeld, kort worden belicht.
Tekstanalyse
Na een proloog (v. 1-113) die de tweespraak aankondigt als een conversatie van twee
vrienden tijdens een wandeling (v.102-lOS) opent Boendale de eigenlijke dialoog
TNTL 111 (1995) 323-345
324 D.KINABLE
(kap. 1, Hier seghet Jan dat tjok nu also goet es alst ye was, v. 114-209) met een beknopte
schets van het decor. Bij Antwerpen, 'int soetste van den saysoene', begeven Jan
en Wouter zich in de vroege ochtend de velden in. Het koren groeit welig en de
leeuwerik laat zijn gezang weerklinken (v. 122-124). Een idyllisch natuurkader is
daarmee gezet. Met deze Natureingang heeft Boendale duidelijk aansluiting gezocht
bij de literaire traditie van zijn tijd5 en naar men mag aannemen streefde ook hij naar
de esthetische appreciatie die voor dergelijke literaire stilering blijkbaar bestond.
Tevens vormen het uit wandelen gaan en de tijdssituering daarvan in de ochtend (v.
116) bekende ingrediënten uit de exordiale topiek.6 Technisch vormt zo'n tekstbegin
een handig uitgangspunt. In de rust van een wan<leling kunnen personages op
zichzelf terugvallen; daardoor ontstaat een ideaal kader voor beschouwing.
Daarnaast is ook goed denkbaar dat dergelijke Spaziergang de dialoog, die hier
wordt voorgesteld als het resultaat van een gelokaliseerde ontmoeting, veeleer profileert
als een geloofwaardige maar tegelijkertijd ook literaire enscenering die de
auteur hanteert om zijn mening te vertolken. In de literaire traditie althans, bijvoorbeeld
bij Hildegaersberch of in de minnereden,7 wordt de Spaziergang veelvuldig
aangewend in het gefingeerde raamwerk waarbinnen auteurs hun didactische
uiteenzetting vormgeven; vaak gaat men daarbij uit wandelen om inspiratie op te
doen of volgt er een ontmoeting met een al dan niet allegorisch personage. Wellicht
werd door de dialoog in te bedden in een Spaziergang ook in de Teesteye niet zozeer
de verwachting opgeroepen van een authentiek gesprek maar eerder van een tweespraak
vooral gericht op het etaleren van de auteursvisie.
Het eerste onderwerp dat Boendale zijn gesprekspartners laat aansnijden, betreft
het morele peil van de tijdgenoten. Analoog met Jacob van Maerlant, die zijn tweespraak
tussen J acob en Martijn opende met een tijdsklacht, zet ookjanvan Boendale
de dialoog tussen Jan en Wouter in met een beschuldigende vraag aan het adres van
de tijdgenoten:
Wapene, Martijn! hoe salt gaen?
Sal die werelt iet langhe staen
In dus cranken love?
So moet vrouwe ver Ere saen
Sonder twifel ende waen
Rumen heren hove.
(Wap. M., stro 1, V. 1-6)
Lieve Jan iè biddu dat ghi
Oft ghi cont berecht mi
Hoe dat des voIx staet
So loes mach sijnende so quaet
Ende dat in lanc so quader werdt
(Teest., V. 130-134)
Behalve deze analoge structuur en de rolverdeling met een voornaamgenoot blijken
ook de vzn. 140-143 duidelijk geïnspireerd door Maerlants eerste Martijn-gedicht:
Hoe langhe sal ghedoghen dit
God, die alle dinc besit
In sine heerscapië
(Wap. M., stro 2, V. 14-16)
Hoe langhe sal dit God ghedoghen
Diet al siet met sinen oghen
Ende die alle herten binnen kint
Ende dien verborghen en es twint?
(Teest., V. 140-143)
Daarnaast zijn echter ook duidelijk nieuwe structuren en accenten aangebracht.
Terwijl Maerlant zijn betoog toespitst op de bedenkelijke morele situatie aan adellijke
hoven, vraait Boendale naar de achteruitgang van 'des voIx staet', een maatBOENDALES
JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 325
schappelijk bredere oriëntatie. Maar vooral blijkt Boendale de openingsklacht van
Maerlants dialoog te benutten als een uitgangspunt van waaruit hij de visie kan ontwikkelen
die hij reeds in de proloog aankondigde: 'Desen boec die heeft inne / Dat
tfolc nu es also goet / Alst nye was van beghinne' (v. 48-50). Terwijl Martijn in
Maerlants tekst de tijdsklacht beaamt en een verklaring geeft, ontkent gesprekspartner
Jan die als Boendales woordvoerder optreedt, de negatieve tijdsvisie van
Wouter! Mogelijk bood het ontwikkelen van zijn visie vanuit deze structurele variatie
Boendale bovendien de mogelijkheid om de nieuwsgierigheid en belangstelling
bij het publiek te vergroten. Naar middeleeuwse literaire normen werd immers het
profileren van een tekst tegen de achtergrond van vroegere werken en het daaruit
voortvloeiende spel van herkenning en verrassing zeer gewaardeerd.8 Dat veronderstelt
uiteraard bij het publiek de nodige vertrouwdheid met de Wapene Martijn om
de structurele variatie op Maerlants dialoogbegin te herkennen. Een tekstintern
argument dat dergelijke ruime bekel).dheid van Maerlants dialoog bepleit, biedt vers
2424 'Ic spreke als Jacob sprac'. Weliswaar is een dergelijke verwijzing minder specifiek
dan het refereren aan een bepaalde tekststructuur, maar het blijft hoe dan ook
opvallend dat Boendale bij deze eerste expliciete verwijzing naar de Wapene Martijn
blijkbaar de loutere vermelding van een voornaam voldoende begrijpelijk acht als
inleiding voor een beeld dat aan deze dialoog is ontleend. Ook illustreert de zogenaamde
Vierde Martijn, een Brabantse navolging van Maerlants dialoog uit 1299, de
uitstraling van de Wapene Martijn in Boendales regio.
Om nu zijn standpunt over het morele peil van de tijdgenoten aannemelijk te
maken, ontvouwt Boendale een vierdelig argumentatiepatroon. J ans antwoord
opent met een afwijzing van Wouters visie en de formulering van een tegenstandpunt
(v. 144-149; 'hets ghebetert harde zere' - v. 147). Het tweede betoogdeel (v.
150-161) geeft bondig de argumentatiebasis aan voor de stellingname tegen
Wouter. Deze heeft ten onrechte geen onderscheid gemaakt tussen 'loesheyt' en
'beheyndecheit': veel van wat slecht en bedrieglijk lijkt, is bij nader inzien immers
schrander overleg. Het derde deel (v. 162-203) onderbouwt deze argumentatiebasis
met twee concrete voorbeelden. In beide gevallen blijken de beschuldigingen van
slechtheid onterecht en lasterlijk, geïnspireerd door 'mijn her nijt' die destijds reeds
de val der engelen teweegbracht (v.198-203). Als vierde deel volgt een samenvattend
besluit (v. 204-209), met, analoog aan het eerste argumentatiegedeelte, een negatie
van het te weerleggen standpunt en een positieve stelling ('hets beter nu' - v. 207).
Tekenend voor de wijze waarop Boendale de dialoog hanteert, is dat hij Wouter
geen eigen bewijsvoering laat opbouwen9 en dat op zijn beurt Jan geen voorbehoud
maakt voor eventuele tegenargumenten. Daarin onderscheidt hij zich bijvoorbeeld
van de toenmalige wetenschappelijke disputatio10 of van de meer literaire socratische
dialoog. Het objectief afwegen van pro en contra blijkt niet wat Boendale nastreeft.
Veeleer wil hij zijn publiek overtuigen van de visie van zijn voornaamgenoot en
woordvoerder die hij rechtstreeks laat ingaan tegen Wouters negatieve tijdsvisie.
Daardoor kan de argumentatie enerzijds relatief eenvoudig blijven en is het betoogniveau
meer geschikt voor het volkstalige publiek dat Boendale voor ogen stond.
Anderzijds moet ook duidelijk worden gesteld dat deze vaststelling geenszins
afbreuk doet aan het feit dat de argumentatie correct blijkt opgebouwd. De helder326
D. KINABLE
heid van de gevolgde betooglijn wordt duidelijker in het licht gesteld door de overeenkomst
met argumentatie-technische specificaties van de Rhetorica ad Herennium.
Ook dit werk onderscheidt voor de gemiddelde langere argumentatiell vier stappen
met achtereenvolgens de propositio die kort de te bewijzen stelling aangeeft, een bondig
toegelichte argumentatiebasis voor de propositie (ratio), de onderbouwing van
deze kort aangeduide basis met meer argumenten (confirmatio rationis) en een
samenvattende conclusie (conplexio ).12
Bij de aanvang van hoofdstuk 2 (Hoet comt dat wi die vorders meer prisen dan die nu
sijn, v. 210-257) blijkt Wouter echter nog niet overtuigd en hij herhaalt zijn standpunt
('Hoe es die we relt dus verkeert' - v. 218). In zijn daaropvolgende antwoord
stelt Jan dat Wouters standpunt een vaak gehoorde opvatting vormt (v. 221) die hij
echter in haar geloofwaardigheid aantast door te stellen dat velen de mensen van
weleer die ze nooit hebben aanschouwd meer prijzen dan degenen die ze kunnen
zien (v.
222-225). Met de woorden 'Ende hoe dat comt willic u saen / Met corten woerden
doen verstaen' kondigt hij aan de oorzaa],<: van deze verkeerde mening te willen
toelichten. Aansluitend bij het vorige hoofdstuk wordt nu de rol van nijt verder uitgediept,
wat ook de tekstsamenhang vergroot. Ter afsluiting volgt nog, ingeleid
door 'aldus' een samenvatting van de betooglijn (v. 254-257).
Boendales argumentatie in de twee voorgaande hoofdstukken dat negatieve uitlatingen
over de zeden van tijdgenoten veelal lasterlijk zijn en ingegeven door nijd (v.
173-185; 193-197; 198-203; 229-241), mag als overtuigingstactiek geslaagd heten.
Deze tactiek krijgt hier door het verband met de hoofdzonde invidia een religieuze
dimensie, maar vormt daarnaast ook een beproefd rhetorisch middel. Illustratief is
de reeds vermelde Rhetorica ad Herennium die aanbeveelt om beschuldigende
geruchten op hun beurt in een ongunstig licht te plaatsen door aan te voeren dat zij
afkomstig zijn uit de mond van lasterende lieden van kwade wil en als zodanig weinig
geloofwaardig. IJ
De overtuigingsstrategie van de twee voorgaande hoofdstukken begint nu vruchten
af te werpen. In de aanvangsverzen van hoofdstuk 3 (Hier proeft Jan de voerseyde dinghen
met exemplen, v. 258-413) erkent Wouter datJans visie mogelijk waar is maar hij
verlangt toch nog bijkomende gegevens:
Jan ghi hebt harde wel gheseyt
Ende dat wel wesen mach waerheyt;
Maer ie biddu dat ghi
Claerlike betoent mi
Met goeden exemplen dat
So mach ics gheloven te bat Cv. 258-263)
Met zijn opsomming van bij name genoemde personages en hun daden hanteert
Boendale een overtuigingsstrategie die de rhetorica aanduidt als exemplificatio; 14 deze
wordt onder meer aanbevolen om het beweerde plausibeler te helpen maken.
De historische voorbeelden ter adstructie worden ingedeeld in drie hoofdstukken,
geordend naar het bijbels-religieuze verloop van de geschiedenis. De exempla in het
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 327
derde kapittel zijn gewijd aan de oudtestamentische periode en maken duidelijk dat
de religieus-zedelijke toestand in dit tijdvak vaak zeer bedenkelijk was. Wordt op
deze wijze aannemelijk hoe Wouters positieve visie op het verleden ten koste van de
tijdgenoten historisch niet houdbaar is, dan wordt vervolgens gestaafd dat J ans
waardering voor het heden wèl terecht is. Daartoe wordt in hoofdstuk 4, Exemple int
Nuwe Testament (v. 414-457) gewezen op de komst van Christus en de verspreiding
van het christendom; deze brachten een fundamentele verbetering teweeg die zich
nog steeds doorzet. In kapittel 5 (Bi wat redenen dat tjok nu also goet es alst wilen was,
v. 458-525) wordt op vraag van Wouter een reeks religieuze en vervolgens profane
voorbeelden opgesomd waaruit deze verbetering in de eigen tijd concreet blijkt.
De kracht van dergelijke exempla schuilt vooral in hun bevattelijkheid en persuasieve
werking; als argumentatievorm echter golden zij in het licht van de toenmalige
intellectuele achtergrond als elementair of zelfs populariserend. Dat blijkt uit de
reeds op Aristoteles teruggaande opvatting in de middeleeuwse logica of dialectica,
om van de vier argumentatievormen die traditioneel worden onderscheiden, syllogisme
en inductie als de meest geëigende en bewijskrachtige instrumenten van de
dialectica te beschouwen en het enthymeern en het exemplum met de rhetorica te
associëren; onder meer komt dit onderscheid voor bij de geleerde scholasticus
Aegidius Romanus (t 1316) die tevens het publiek waarvoor de dialectica opereert
ingeniosus et subtilis noemt en dat van de rhetorica als simplex et grossus duidelijk lager
inschat. ls Voor Boendales doelstelling, die niet zozeer bestaat in bewijzen maar juist
in het opiniëren en overtuigen van dergelijk niet wetenschappelijk opgeleid publiek,
is de gehanteerde argumentatiewijze echter uitermate geschikt.
In de hoofdstukken 6-10 continueert Boendale de polemische uitwerking van het
gespreksthema met een tegenbeweging van Wouter. Dat gebeurt niet in die zin dat
Wouter een eigen argumentatie opzet zoals Boendales woordvoerder Jan in de
kapittels 1 en 2; wel laat Boendale hem pogingen ondernemen om Jans betoog en
uitvoerige adstructie met voorbeelden op zijn beurt te confronteren met enkele
tegenvoorbeelden. De volgorde waarin zij worden gepresenteerd blijkt doordacht.
Heeft Jan in de kapittels 3-5 uiteengezet dat de verbeteringen in eerste instantie
samenhangen met gunstige ontwikkelingen en gedragswijzigingen in religieus
opzicht, dan confronteert Wouter zijn gesprekspartner eerst met positieve elementen
uit het vroegere geloofsleven die in de eigen tijd verdwenen zijn. Waarom -
aldus kapittel 6 - vond men vroeger wel mensen bereid om zich voor God als martelaar
op te offeren en thans niet meer (Waer bi men wilen eer meer marteleren vant
dam nu doet, v. 526-573)? En hoe is ook de beweerde verbetering te rijmen met het
feit dat de tijdgenoten geen mirakels meer verrichten zoals de heiligen destijds (kap.
7, Waer bi die goede liede nu gheen miraclen en doen also si wilen daden, v. 574-625)? In
de hoofdstukkken 8-10 vervolgens verschuift de aandacht van het godsdienstleven
naar het meer profane. Waarom denken de ouderen steeds dat het in hun jeugd
beter was (kap. 8, Waer bi den oudren dunct dat tjok wilen beter was dant nu es, v. 626-
647), een vraag die ongetwijfeld aansluit bij de gedragsverbetering van de jeugd die
Jan had aangevoerd (kap. 5, v. 502-507). Hoofdstuk 9 brengt de vele gevallen van
moord en doodslag ter sprake (Waer bi der doetslaghe so vele es, v. 648-781). In kapittel
10 tenslotte levert Wouter weerwerk met de bewering dat de vrouwen meer tot
328 D. KINABLE
overspeligheid zouden neigen en zich minder aan hun eer gelegen lieten liggen
(Vanden over speelen die redene, v. 782-841), wat contrasteert met de grote bezorgdheid
om eerbehoud die Jan had vermeld (kap. 5, v. 498-501).
In een fictief literair gesprek kan een auteur zo'n tegenbeweging tot eigen voordeel
aanwenden. Zo kan hij namelijk bepaalde tegenargumenten weerleggen of
inspelen op tegenwerpingen die hij bij zijn publiek verwacht, wat het betoog meer
overtuigingskracht bijzet. Ook Boendale benut deze mogelijkheid. Telkens ontkracht
hij Wouters argument, niet zozeer door middel van een specifiek argumentatiepatroon,
maar door op inhoudelijke gronden aannemelijk te maken dat Wouter
een vertekend beeld heeft van de reële historische verhoudingen.
In hoofdstuk 11 Vander lantsheren state ende hare ghebreke (v. 842-945) erkent
Wouter dat zijn gesprekspartner hem degelijk heeft onderricht. Hij blijft daarbij
echter de tolk van de negatieve tijdsvisie, ook al beperkt hij zijn kritische houding
tot een negatieve formulering in v. 845:
Jan ghi hebt mi wel berecht
Van elken poente op sijn recht
Dat ic u wilde vragen
Maer in hore u niet ghewaghen
Van coninghen ende van lantsheren
Hoe u dunct dat si hen keren
Ter doghet ende ter gherechtigheyt
(v. 842-848)
Structureel vormt dit kapittel in verschillende opzichten een belangrijk moment in
de Teesteye. In eerste instantie zet Boendale met zijn vraag naar de hoge adel een
nieuwe beweging in door specifieke maatschappelijke groepen bij de vraagstelling
over het zedelijk peil te betrekken. Daarnaast treedt nog een tweede tendens op.
Terwijl]an tot nog toe een positieve visie vertolkte, ontpopt hij zich hier als degene
die zich door zijn maatschappijkritiek vaak weinig lovend uitlaat over de tijdgenoten.
Ook in de volgende hoofdstukken blijft hij zeer kritisch tegenover een aantal
sociale groepen. Door deze ogenschijnlijke tegenstelling creëert Boendale voor zijn
publiek een zeker verrassingseffect dat bewust als spanningselement is ingebouwd.
Een belangrijke aanwijzing daarvoor levert kapittel 39 waar hij Wouter de geldigheid
vanJans betoog om deze (vermeende) contradicties zal laten betwijfelen.
De tot nog toe geschetste tekstcompositie laat zien hoe Boendale, inspelend op
verzen waarmee Maerlant zijn eerste vraag opende, een geheel eigen gedachtenlijn
ontwikkelt. Had Boendale eerst in algemene zin de tijdsklacht overgenomen waarmee
de Wapene Martijn begint, thans sluit hij voor zijn mening over de hoge adel
opnieuw aan bij Maerlants eerste vraag waaruit hem onder andere het beeld van de
verbannen ere heeft geïnspireerd:
So moet vrouwe ver Ere saen
Sonder twifel ende waen
Rumen heren hove.
Ic sie den valschen wel ontfaen,
Die de heren connen dwaen
Ende plucken van den stove;
Ende ic sie den rechten slaen
Die heren sijn so ontsient
Dat trouwe ere ende scamelheyt
Der heren hoven es ontseyt.
Ghierecheyt ende verraden esse mede
Houden daer al die stede
(Teest., v. 853-857)
BOENDALES ]At'\lS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 329
(Wap. M., v. 4-10)
Verder vormen ook de verzen 866-877 en 884-886, over de invloed van schalken, de
hebzucht der heren en de neergang van deze edelen als gevolg daarvan, een vrije parafrase
van passages in de openingsvraag van de Wapene Martijn. 16 Overeenstemmende
inzichten waren overigens reeds uiteengezet in het negende hoofdstuk over de vele
gevallen van doodslag (v. 704, 716-720, 726-735). Dat geldt ook voor de klacht in
kapitelll over de falende gerechtigheid der heren (kap. 9, 707-715) en hun geringe
kruistochtambities (vgl. kap. 9, v. 737-777). Voor Boendale waren dit blijkbaar
belangrijke thema's die hij ook voldoende in het geheugen van het publiek wilde
prenten.
In hoofdstuk 12 dan laat Boendale Wouter vragen naar de normen die men op
dit maatschappelijke niveau wel in acht zou moeten nemen (Hoe lantsheren leven souden
ende van haren ghebreken, v. 946-1079). Temidden van andere adviezen duiken
daarbij weer de raadgevingen op om gerechtigheid na te streven (v. 986-989, 1032-
1059), schalken te vermijden (v. 964-985) en een actieve kruistochtpolitiek te voeren
(v. 1069-1075).
De ontwikkeling van de betooglijn die we in de hoofdstukken 11-12 konden vaststellen
zet zich door in de kapittelcluster l3-15. Met Wouters vraag in hoofdstuk l3
'hoe u die heren nu behaghen / die der stat bordene draghen' (v. 1082-1083) wordt na
de adellijke de stedelijke bestuurselite betrokken bij de vraag naar het zedelijke peil van
de tijd. Ook bij deze toespitsing van de discussie op een nieuwe maatschappelijke groep
haaltjan scherp uit naar een aantal misstanden (Vanden state ende vanden ghebreke der scepenen,
v. 1080-1217). Voor hun vergrijpen zullen schepenen echter rekening moeten
houden met straffen van God, reeds hier op aarde of in het hiernamaals (v. 1114-1171);
daarmee waarschuwt Boendale hier overeenkomstig de kapittels 9 en 11, waar hij de teloorgang
van falende edelen reeds had geïnterpreteerd als blijken van Gods toom (v.
738-751; 887-898).
Globaal blijkt de hoofdstukkencluster over stadsbestuur analoog opgebouwd met
de voorgaande over landsbestuur. Na het kritische hoofdstuk volgt namelijk, met
een verwijzing naar het oude Rome (v. 1220), een meer positief instruerend hoofdstukHoe
men een stat regeren sal (kap. 14, v.1218-1295). Aan het einde hiervan kondigt
hij, opnieuw gebruik makend van de overtuigingskracht van concrete historische
voorbeelden, ook voor het vijftiende hoofdstuk een exemplificatio aan: 'Nu willic
u van allen desen / F raeye exemple lesen / Die hier voermaels ghescieden / Den goeden
ouden roemschen lieden' (v. 1292-1295). Zowel inhoud als wijze van onderricht
in kapittel 15 (Exemple vanden Romeynen, v. 1296-1453) blijken aan te sluiten bij de
middeleeuwse Latijnse didactische literatuur, waar auteurs zowel voor religieuze
predicatie als ten behoeve van instructie op het vlak van profane gezagsuitoefening
teksten hebben vervaardigd met uitvoerig historisch exempelmateriaal. Tenzij beide
teksten uiteraard zouden teruggaan op een gemeenschappelijke bron, mag men
hier op grond van de inhoudelijke overeenkomst en de overeenstemmende volgorde
van de gekozen voorbeelden naar alle waarschijnlijkheid besluiten dat Boendales
hoofdstuk en daarmee aspecten van zijn politieke moraal teruggaan op het
Breviloquium de virtutibus antiquorum principum et philosophorum van de dertiendeeeuwse
minderbroeder Johannes Vallensis. 17 Informatief voor de argumentatiewijze
330 D. KINABLE
is hoe dan ook dat Vallensis dit succesvolle werk over de vier kardinale deugden in
de proloog aankondigt als een tekst met narrationes exemplares et persuasorie ad
instructionem presidentium in tronis. 18 Vooral in de kwalificatie dat zij tot voorbeeld en
overtuiging moeten strekken treedt de rhetorisch-argumentatieve functie van historische
voorbeelden ten behoeve van gezagsdragers hier duidelijk in het licht.
Met kapittel 16 verdwijnt de vraag van de morele toestand tijdelijk naar de achtergrond,
om echter naar het einde van de dialoog opnieuw op te duiken. De vraag die
Wouter nu aansnijdt, betreft God en de H. Drievuldigheid (Dits van onsen Here, v.
1454-1601) ; in zijn antwoord bekritiseert Jan eerst vrij uitvoerig theologen die door
de onvatbaarheid van Gods wezen vaak slechts tot tegenstrijdige inzichten komen
(v. 1472-1497), waarna een meer elementaire uiteenzetting volgt (v. 1498-1601).
Getuigt deze werkwijze van een bepaalde vrijheid die het dialooggenre in het aansnijden
van onderwerpen biedt, dan is een depreciatie van de overgang naar hoofdstuk
16 als onlogisch wellicht toch te zeer ingegeven door hedendaagse compositieverwachtingen.
Zowel naar de voorgaande als volgende hoofdstukken blijkt de
vrijheid in tekstopbouw immers relatief. Wat de eerdere hoofdstukken betreft is
God als schepper,19 als verlosser en grondlegger van de religieus-zedelijke verbetering,
20 als straffende opperrechter21 en als behoeder van het geloof22 reeds expliciet
ter sprake gebracht. Verder vormt kapittel 16 naar het verdere tekstverloop het
begin van een nieuwe gedachtenlijn.
Zo sluit de vraagstelling in het zeventiende hoofdstuk op een associatieve wijze
aan bij het voorgaande. Aan het daar geschetste beeld van een almachtige God (kap.
16, v. 1524-1565) wordt nu de rol van Fortuna getoetst (kap. 17, Dits vander avonturen,
v. 1602-1703). Zij lijkt volgens Wouter immers de lotgevallen op aarde te
bepalen (v. 1604-1610), wat hem de vraag doet stellen: 'Wat es si minder dan God'
(v. 1611). Vanuit deze nieuwe vraagstelling keren in het daaropvolgende antwoord
reeds in kapittel 16 verwoorde inzichten terug, zoals Gods alomtegenwoordige aanwezigheid
en de goedertieren wijsheid waarmee hij geeft en de schepping in stand
houdt.2J
In tegenstelling tot Maerlant die, aansluitend bij de eerste vraag van zijn Wapene
Martijn, in de tweede de rol van Fortuna belicht in verband met de voorspoed van
de slechten en de teloorgang van de goeden, stelt Boendale zich tot doel te reageren
tegen de onverantwoorde beeldvorming rond Fortuna in de literatuur. Formeel
opent hij zijn hoofdstuk op dezelfde wijze als het voorgaande; dat begon met kritiek
op al te ver gaande speculaties van theologen. Ook blijkt de afwijzing van deze godgeleerden
en fantaserende literaire auteurs parallel geformuleerd.24 De eigenlijke
argumentatie opent met de stelling dat het om verzinsels gaat die 'quaet' zijn (v.
1628-1644). Ook al bespreekt Boendale de rol van fortuna niet vanuit dezelfde
optiek als Maerlant, hier heeft hij aansluiting gezocht bij de strekking van de tweede
strofe in Maerlants tweede vraag, waar deze het fortuna-concept afwijst als strijdig
met de orthodoxe christelijke leer (v. 144-156). Wat specifieke formulering
betreft, reflecteert Jans mededeling dat 'Avonture es maer een woert / Dat .ix. littren
hevet an' (v. 1629-1630) nog Maerlants verzen 'Aventure es ma er een woort /
Van gheveinsder spraken' (v. 145-146). Als argument, ingeleid door 'want', volgt
dan dat alleen God almachtig is (v. 1645-1650), wat wordt geadstrueerd met een
BOENDALES ]Ac'\JS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 331
tweetal concrete voorbeelden (v. 1652-1679; 1680-1685).
In hoofdstuk 18 stelt Boendale vervolgens de drie geloofswetten aan de orde (Van
drien principalen wetten, v. 1704-1757). Deze vraag sluit aan bij hoofdstuk 16 en het
daarmee verbonden zeventiende in die zin dat andermaal het thema 'Godsvisie' centraal
wordt gesteld, ditmaal meer vanuit interesse voor de historisch gegroeide verscheidenheid.
Dat Boendale deze samenhang voor ogen stond, mag blijken uit het
feit dat Wouter zijn vraag naar de verschillende geloofsgroepen die alle van Adam
stammen verbindt met het Godsbeeld van de ene almachtige schepper en behoeder
dat in hoofdstuk 16 (v. 1524-1565) was geschetst: 'Want mi dunct emmer dat si /
Also wel menschen sijn als wi / Ende oec co men van Adame / Wanen comt hen die
blame / Dat si aen Gode niet en gheloven / Diet al houdt onder ende boven / Ende
di et ghemaect heeft al/Ende alse hi wille ontmaken sal?' (v. 1710-1717)25 Ook antwoordtJan
in eerste instantie kort in kapittel 18: 'Wouter heydene ende ioden met
/ Elc gheloeft in sine wet / Dat een gheweldech God leeft / Die alle dinc ghemaect
heeft / In hemel ende in ertrike / Maer haer gheloven en es niet ghelike / Als ic u
segghen sal hier naer' (v. 1718-1724).
Het eigenlijke antwoord op Wouters vraag neemt, zonder sprekerwisseling, de
drie volgende hoofdstukken in beslag. In ordelijke, chronologische volgorde
bespreekt Jan met expliciete situeringen in de tijd achtereenvolgens de heidense
(kap. 19, Vander heydene wet, v. 1758-1781), de joodse (kap. 20, Vander joedscher wet,
v. 1782-1831) en tenslotte de christelijke periode (kap. 21, Vander kerstene wet, v.
1832-1941).
In de hoofdstukken 16-21 tekent zich niet het beeld af van een willekeurige aaneenschakeling
van onderwerpen maar van een achterliggend concept en compositie
om volkstalig publiek op compacte wijze religieuze en bijbels-historische basisinzichten
te verschaffen. In welke mate de middeleeuwse lezer of toehoorder deze bredere
samenhang doorzag, zal ook toen per individu hebben verschild op grond van
factoren als assimilatievermogen bij lezen of luisteren en ontwikkelingspeil. Ook in
de narratieve literatuur echter, daar vaak vanuit genreconventies, werd frequent
beroep gedaan op het opmerkingsvermogen en geheugen van lezer of luisteraar om
informatie en herkenningspunten op te slaan en tevens bredere tekstverbanden te
overzien.26 Bovendien is de Wapene Martijn die in 975 verzen op 10 kwesties ingaat,
zeker zo compact en complex. Waar Boendale meer docerend een bepaalde visie uiteenzet,
verbindt Maerlant zijn vragen vaak met een foutieve veronderstelling of
gevolgtrekking vanwege de vraagsteller, waarna in het antwoord redenerenderwijs
verbetering en beargumenteerde uitleg volgen.n Tevens formuleert Maerlant zijn
ethische beschouwingen vaak op een meer theoretisch, theologisch vlak28 en moet
men de logische volgorde en de samenhang tussen de vragen zelf abstraheren.29 In
verhouding zijn de eisen die Boendale aan concentratie- en denkvermogen stelt
bescheidener en daarmee wellicht meer in overeenstemming met het niveau van
volkstalig publiek.
Voor het volgende gespreksthema (kapittel 22, Wanen dienstliede ende eyghenliede
quamen, v. 1942-1993) heeft Boendale opnieuw inspiratie geput bij Maerlant; zo
heeft hij aansluiting gezocht bij de zesde vraag van de Wapene Martijn over de her332
D. KINABLE
komst van het onderscheid edel-onedel :
Lieve jacop, so berecht mi:
Of dat vole al comen si
Van den eersten Adame
Twi es deen edel, dander vri
Die derde eighin man daerbi?
(Wap. M., v. 469-473)
Jan na dien dat wi al gader
Van Adame onsen yrsten vader
Comen sijn ende waer bi
Es deen so edel ende so vry
Ende dander onedel ende eyghen knecht?
(Teest., v. 1942-1946)
Waar Maerlant zijn antwoord laat voorafgaan door een weerlegging van twee foutieve
historische verklaringen, vereenvoudigt Boendale echter de gedachten gang
door na de vraag het correcte antwoord te presenteren. Wat strekking betreft, sluit
de stofkeuze uit de Wapene Martijn aan bij Boendales voorkeur om in de Teesteye vragen
over zeden en maatschappij vanuit historisch perspectief te belichten. Daarnaast
ontwikkelt Boendale zijn vraag duidelijk ook in samenhang met de voorgaande
kapittels 18-21. Enerzijds continueert hij, gebruik makend van de hierboven geciteerde
aanvang van Maerlants zesde quaestio, het perspectief van de gemeenschappelijke
afstamming uit Adam, dat door Wouter reeds vermeld was in zijn vraag over
de geloofsverscheidenheid (kap. 18) en vervolgens door Jan werd geschetst. lO
Anderzijds brengt Boendale, na een antwoord mede geïnspireerd door de verzen 521-
529 van de Wapene Martijn,ll onafhankelijk van Maerlant, het maatschappelijk onderscheid
tussen edel en onedel ook in verband met de laatst besproken geloofswet. Sinds
namelijk de landen gekerstend zijn, hebben de heren ter ere van God, die gelijkheid
en naastenliefde gebiedt, het aantal onvrij en sterk teruggebracht (v. 1980-1991).
Kapittel 23 Wek edelheyt ende onedelheyt es (v. 1994-2117) wordt besteed aan verdere
uitdieping. In vrije verwoording sluit Boendale aan bij Maerlants visie dat edelheid
niet wordt bepaald door rijkdom of geboorte maar door morele deugdzaamheid.l2 Uit
eigen koker zijn dan weer een exemplareeks (v. 2004-2037) ter adstructie, de uiteenzetting
op vraag van Wouter van de tekortkomingen die edelheid verdrijven (v. 2056-
2079) en de expliciete beklemtoning van het belang om hoofs te spreken over vrouwen
(v. 2092-2103).
Een kort intermezzo in de dialoog biedt de schets van het gesprekskader in kapittel
24 (Hier onderspreken hen Jan ende Wouter onder hen beyden, v. 2118-2147).
Overeenkomstig de stilering van de Natureingang worden landschapselementen
ontleend aan de locus amoenus-topos, zoals de fraaie boom die door zijn verkoelende
schaduw een prettige rustplaats biedt voor beide wandelende gesprekspartners en de
aangename lucht. Naast deze traditionele stilering van het natuurdecor blijkt ook
een tendens tot rationalisering. Het is intussen 'hoghe priemtijt' (v. 2120) geworden
en Wouter wijst Jan op de dagtaak die deze nog steeds wacht. Jan echter wil zijn tijd
zelfs 'toter hogher noene' aan Wouter besteden, wat even een extra realistisch tintje
krijgt wanneer hij stelt dat hij toch niet houdt van een vroege maaltijd (v. 212 5).
Maar vooral kan zo ledigheid worden vermeden (v.2139-2145).
Met deze bereidwilligheid is de voortgang van het gesprek verzekerd, wat, gezien de
lengte ervan, niet overbodig is. In de vraag die Wouter vervolgens in kapittel 25 Van
menegherhande state des vol x (v. 2148-2193) in de mond wordt gelegd, varieert
Boendale op associatieve wijze het stramien van zijn vorige vraagstelling. Evenals in
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 333
hoofdstuk 23 waar de verhouding werd toegelicht tussen een aanzienlijke of geringe
sociale stand en 'edelheyt' in levenswandel, wordt nu een onderscheid in maatschappelijke
positie gecombineerd met een vraag naar ethisch verantwoord leven.
Ditmaal is de invalshoek echter meer religieus. Zo stelt Wouter de tegenstelling tussen
geestelijke en wereldlijke levensstaat aan de orde en koppelt daaraan de vraag
welk van beide met het oog op het zieleheil verdienstelijker is. En analoog met de
vorige vraagstelling ontkoppelt Boendale weer maatschappelijke positie en de
mogelijkheid tot deugdzaam leven. 31 Uit de vraag welke maatschappelijke positie de
meest geschikte is om het zieleheil te verwerven, ontwikkelt zich een hele kapittelcluster
die zich uitstrekt tot en met hoofdstuk 30. Daarbij laat Boendale zijn voornaamgenoot
en woordvoerder in de hoofdstukken 26-27 onafgebroken aan het
woord. Hij streeft naar een zorgvuldig genuanceerd antwoord door eerst de grote
doeght des priesterscaeps ende des maghedoems (kap. 26, v. 2194-2273) te belichten en
vervolgens het belang van de wereldlijke stand voor het algemeen welzijn aan de
hand van boer en koopman (kap. 27, Vanden groten orbore die comt vanden Coepman
ende vanden Ackerman, v. 2274-2397). Beide kapittels zijn complementair bedoeld en
bewust symmetrisch geordend. Dat blijkt uit de overgang waarmee Jan hoofdstuk 27
inzet: 'Ende also twee dinghe / Gheprijst sijn sonderlinghe / In dat gheestelike leven
/ Also selen wi prijs gheven / Tween poenten verre te voren / Die der werelt toe
behoren: / Dat sijn dackerman ende de coepman' (v. 2274-2280).
Nu duidelijk is dat zowel wereldlijke als geestelijke levensstaat op zich voortreffelijk
zijn, gaat Jan in op het tweede element van de vraag die Wouterin kap. 25 stelde,
namelijk het zieleheil dat hij niet had willen verbinden met religieus of profaan
leven. De expliciete vraag waarmee Wouter hoofdstuk 28 (v. 2398-2543) opent,
'Wat leven salmen leyden / mede te comene ter salicheyden' (v. 2398-2399), steunt
het publiek bij het volgen van deze gedachtengang. In dit hoofdstuk stelt Boendale
dat men daarvoor vooral de tien geboden moet naleven, waarna meer vertroostende
beschouwingen volgen ten aanzien van de berouwvolle zondaar. Daarbij sluit
Boendale aan bij de Wapene Martijn, waar Maerlant in de vierde quaestio ook
reageert tegen te strenge geestelijken. Diens specifieke vraagstelling of weldaden
gesteld in een staat van hoofdzonde nutteloos zijn voor het zieleheil, neemt
Boendale daarbij niet over; wel beschouwt hij al te strenge opvattingen naar
Maerlants voorbeeld (Wap. M., v. 248-260) als waanwijze schriftgeleerdheid van
sommige geestelijken, waarbij Boendale door de expliciete vermelding van 'minderbroeder
ende jacopine' (v. 2416) de groep die hij viseert, duidelijk aangeeft.34 Om
zijn reactie tegen deze predikorden van franciscanen en dominicanen kracht bij te
zetten, wijst hij hen af met expliciete verwijzing naar de Wapene Martijn :
Die ons dus naeuwe maken den pat
Te hemele waert ende so glat,
Ic wilde, God selve woude,
Dat si portiers waren ghesat
Ter hellen: si souden tgat
So houden met ghewoude,
Datter cume iemen in soude.
(Wap. M., v. 241-247)
Wouter ie spreke als Jacob sprac:
Ic woude de ghene die so strac
Den wech maken ende so inghe
Dat si poertiers sonderlinghe
Ter hellen worden ghesat
Si souden so nauwe houden tgat
Daer en soude nieman comen in
Dat mach eIc merken in sinen sin
Na dien dat si hemelrike
Sluten also starkelike.
(Teest., v. 2424-2433)
334 D. KlNABLE
Tegenover deze scherpe reactie tegen predikende bedelorden adviseert Boendale
zijn publiek wèl gehoor te geven aan de zondagspreek van de 'prochiepape' (v. 2406-
2409). Tevens ziet hij deze als de aangewezen geestelijke leidsman bij berouw over
zonden (v. 2434-2480), blijkbaar andermaal in tegenstelling tot de bedelmonnik. Zo
adviseert hij zijn publiek hier namelijk bij berouw te handelen 'met ons prochiaens
rade' (v. 2478), terwijl hij verder in kapittel 38 de bedelmonniken als biechtvaders in
een ongunstig daglicht stelt; daar trekt Boendale hun oprechtheid bij het biechthoren
in twijfel op grond van hun armoede-ideaal dat hen afhankelijk maakt van bedelopbrengsten
(v. 3314-3339). Tegen de achtergrond van de controverses en concurrentie,
in sterke mate op het vlak van preek en biecht, die zich reeds vanaf de tweede
helft van de dertiende eeuw manifesteren tussen seculiere geestelijkheid en mendicanten,
35 profileert zich Boendales afwijzing van laatstgenoemde groep samen met
zijn voorkeur om het zieleheil van de leek aan parochiale clerus toe te vertrouwen,
als een standpunt in een contemporaine polemiek; significant daarbij is dat Boendale
door zijn functie als schepenklerk en zijn diplomatieke bedrijvigheid juist te situeren
is in het stedelijke milieu waarin bedelorden steeds zo actief en vaak succesvoPó zijn
geweest. In dit licht beschouwd is aannemelijk dat voorgaande passage uit de Wapene
Martijn mede is geselecteerd vanuit een propagandistisch gekleurde overweging ten
gunste van seculiere geestelijkheid; dat betekent echter geenszins, zoals uit de scherpe
kritiek verderop in de hoofdstukken 36 en 40 blijkt, dat seculieren die in hun houding
en taakvervulling te kort schieten, in Boendales ogen genade zouden vinden.
Het volgende hoofdstuk dan, kapittel 29 is bedoeld ter explicitering van de voornaamste
eis die Jan had gesteld voor het verwerven van de hemelse zaligheid: 'Jan ic
hoerde wel dat ghi / Van .x. gheboden seydt mi / Welc sijn die .x. ghebode?' (Vanden
.x. gheboden, v. 2544-2583).
Op zijn beurt vormt kapittel 30, het laatste uit deze cluster, een bewust bedoelde
eenheid met het voorgaande, wat formeel wordt onderstreept door de afwezigheid van
een sprekerwisseling. Zonder onderbreking gaat Jan nader in op de leer van de zeven
hoofdzonden (Vanden .vii. hoeft sonden, v.2584-2629). Hoewel niet geëxpliciteerd, is de
tekstsamenhang duidelijk. Na de tien geboden die tot de hemelse zaligheid kunnen
leiden, wordt toegelicht wat de verwerving daarvan in gevaar brengt en dus vermeden
moet worden. Bovendien is ook binnen het bredere tekstverband naar samenhang
gestreefd. Dat blijkt uit een terugverwijzing naar aanleiding van de derde hoofdzonde,
waardoor dit kapittel expliciet wordt gekoppeld met eerdere opmerkingen over de rol
van de nijd in de oudtestamentische tijd (kap. 3) en bij de eigen tijdgenoten3?: 'Ende
dese nijt es bina / Al ghemeyne alsic versta / In alle dese werelt wijt / Ende heeft gheweest
in alder tijtiVanden yrsten beghinne / Alsic u voer gaf te kinne' (v. 2612-2617).
De invalshoek van de twee vorige kapittelclusters wordt verder uitgebouwd in de volgende
die de hoofdstukken 31-35 omvat. Opnieuw staan hier zedelijke beschouwingen
ten behoeve van de profane lekenmaatschappij centraal, ditmaal over de vrouw
en de huwelijksrelatie. Mogelijk is ook de plaatsing van deze kapittelcluster na het
vorige hoofdstuk niet toevallig in die zin dat de hebzucht38 en de hoogmoed39, die
Boendale reeds bij de hoofdzonden vermeldde, nu opnieuw voorkomen in de uitvoerige
negatieve karakterisering van dwijf waarmee hij kapittel 31 opent (Vander wive
selsenheyt ende dat si sijn onder den man, v. 2630-2721). Daarnaast worden vooral haar
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 335
ongestadigheid en onbetrouwbaarheid sterk beklemtoond. In hoofdstuk 32 Noch
vanden wiven (v. 2722-2835) spitst hij de bespreking van de vrouwelijke onbetrouwbaarheid
en wispelturigheid toe op de lasten en problemen die deze voor de gehuwde
man met zich meebrengen, terwijl de vrouw nochtans in onderdanige trouw ten
dienste van haar echtgenoot zou moeten staan (v. 2745-2835). In hoofdstuk 33 worden
deze negatieve opvattingen veraanschouwelijkt door een exempel uit de verhalencyclus
rond Salomon en Maercolf, waarbij Maercolfs echtgenote haar man, die
veinst een roo&noord gepleegd te hebben, ondanks een eed tot geheimhouding verraadt
uit wraak voor een klap (Een exempel vanden wiven, v. 2836-2927).40 Zo'n illustratief
verhaal zal ongetwijfeld de aantrekkelijkheid van het betoog hebben verhoogd;
maar de functie van dit hoofdstuk reikt verder dan deze van een tussengeschoven narratief
moment. Het feit dat al in kapittel 31 expliciet werd gewaarschuwd dat vrouwen
niet tot geheimhouding in staat zijn en dat men 'wive' geen vertrouwelijke gegevens
mag meedelen, 'al waert een diefte of een moert' (v. 2668-2679), maakt duidelijk
dat Boendale dit exempel beschouwt als een schakel in het tekstverband met een
argumentatieve rol. Illustratief voor het gebruik van dergelijke verhalen als een rhetorisch
argument dat deel uitmaakt van de betooglijn, is tevens de toenmalige ars praedicandi
die behalve auctoritates en rationes ook exempla aanbeveelt als argumentatie in
preken.41
Hoofdstuk 34 Noch meer vander manne viande (v. 2928-2971) vormt het laatste van
de lange gesprekssequens die Boendale zonder tussenkomst van Wouter aan Jan toebedeelt.
De uiteenzetting hier beoogt de negatieve schets van de echtelijke relatie
met 'wive' te vervolledigen met de waarschuwing dat binnen het huwelijk vaak ook
de kinderen vijandig staan tegenover de man omdat zij zijn rijkdom benijden of zich
voor zijn armoede schamen.
Zoals vaak getuigen Boendales zedelijke beschouwingen echter van het nodige
gevoel voor evenwicht. Evenals in de kapittelgroepen over landsheren en stedelijke
bestuurselite volgt na kritische hoofdstukken een kapittel dat nader ingaat op deugdzaam
gedrag (kap. 35, Vanden goeden wiven, v. 2972-3137). Literair-technisch wendt
Boendale het dialoogkader daarbij aan om bezwaren bij het publiek te ondervangen.
Zo laat hij Wouter wijzen op de algemene consensus om vrouwen met de nodige eerbied
te bejegenen. Wouter krijgt vermanend te horen dat hij het juiste onderscheid
niet heeft getroffen. Boendale voert nu het conventionele onderscheid tussen 'wive'
en 'vrouwe' aan;42 daarbij stelt hij uitdrukkelijk dat zijn kritische opmerkingen slechts
gelden voor de eersten.43 Van de goede vrouwen die hun natuurlijke 'broescheyt'
hebben kunnen overwinnen en van wie hij de deugden expliciet toelicht, wil hij geen
kwaad gezegd hebben.
Met hoofdstuk 36 Vander papen state ende ghebreken (v. 3138-3249) begint de laatste
kapittelgroep die een specifieke sociale groep in de maatschappij belicht. Wouter
stelt het losjes voor dat hij 'bina' was vergeten te vragen naar Jans visie op de geestelijkheid
maar uiteraard is dit slechts literair spel. Op meer dan een wijze houdt
Boendale rekening met wat hij eerder schreef. In eerste instantie trekt hij de lijn
door van de hoofdstukken 11-15 waar hij eerst adellijke en vervolgens stedelijke
bestuurselite had betrokken bij de vraag naar het zedelijk peil van zijn tijd.
Bovendien blijkt hij in de uitwerking een gelijke gedachtengang te volgen als in de
336 D. KINABLE
kapittelgroep 25-30. Daar betoogde Jan dat de leken niet minderwaardig zijn ten
opzichte van geestelijken en in de vzn. 2180-2193 zelfs dat onder de verdoemden de
hebzuchtige religieuzen nog het talrijkst zijn. Analoog valt hij ook nu scherp uit
tegen de hebzucht van de geestelijkheid en denkt hij bij het schetsen van hun tekortkomingen
vooral vanuit de tegenstelling tussen geestelijke en wereldlijke levensstaat.
Bij zijn kritiek betrekt Boendale achtereenvolgens de seculiere geestelijkheid
(kap. 36, Vander papen state ende ghebreken, v. 3138-3249), de kloosteroversten (kap.
37, Vanden state ende ghebreke der abden ende der abdissen, v. 3250-3313) en tenslotte
de mendicanten (kap. 38, Vander biddender ordenen, v. 3314-3345). In de slotverzen
van dit laatste hoofdstuk koppelt Boendale zijn kritiek op de falende geestelijken met
de reeds geschetste leer van de zeven hoofdzonden:
Maer hoverde ende ghierecheyt sijn
Van hen allen dquaetste fenijn;
Want alle quaetheyt daer wt springt
Ende es met nidecheden gheminght
(Teest., kap. 30, v. 2590-2593)
Hoverde ghierecheyt ende nijt
Vindic in gheestelijc abijt
Vele meer sijts gewes
Dan in enech vole dat es
Ende oec luxurie bedect
(Teest., kap. 38, v. 3340-3344)
Zoals we hiervoor reeds opmerkten naar aanleiding van de hoofdstukken over adellijke
en stedelijke bestuurselite, ontstaat door Jans maatschappijkritiek een spanning
met zijn positieve tijdsvisie die Boendale bewust heeft gewild. Nu Jan ook de eigentijdse
geestelijkheid op de korrel heeft genomen, laat Boendale Wouter inderdaad
opponeren dat de uitlatingen van zijn gesprekspartner zijn aanvankelijke standpunt
toch wel tegenspreken (kap. 39, Hier berespt Wouter Janne van sin en worden, v. 3346-
3501). Na een terechtwijzing verneemt Wouter datJans pleidooi niet in die zin
moet worden begrepen dat allen goed zouden zijn. Zijn visie geldt vooral voor de
niet-geestelijken en inzonderheid voor het gewone volk dat zich door trouwe arbeid
voortreffelijk kwijt van zijn maatschappelijke plichten. Na deze toelichting kan Jan,
zonder sprekerwisseling, verder gaan met zijn kritiek op de geestelijkheid in hoofdstuk
40 Vanden papen noch meer (v.3502-3747). Deze kritiek leidt nog een laatste
maal expliciet naar de Wapene Martijn. Los van de context van Maerlants negende
quaestio, namelijk of rijkdom dan wel armoede het zielsbehoud meer garandeert,
selecteert Boendale.een thematisch aansluitende passage, waarin ook Maerlant de
hebzucht van de geestelijkheid hekelde, om zo zijn eigen tekst meer overtuigingskracht
en autoriteit bij te zetten:
Martijn, ic mete di vul dit vat:
Upten stoel, daer Moyses sat,
Sitten die gheleerde.
Dat si wisen, doe al dat:
Si wisen di den rechten pat;
Wel hem, diere hem an keerde!
Maer in weldoene sijn si lat,
Si heten vasten, si sijn sat;
Ne volghe niet sulken heerde.
(Wap. M., v. 781-789)
Daer om radic u ghemeynlike
Dat ghi niet en siet op ha er dade
Maer aen hare pre decade
Die si doen int ghemene
Daer ane houdt u allene.
Nochtan dolen si som ghenoech
Ende segghen meer of min dan int ghevoech;
Want sijs selve niet en connen vinden
Dat si den volke willen ontbinden
Alse Jacob die dichter hoghe
Spreect in sijn dyaloghe.
(Teest., v. 3613-3623)
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 337
Aan het slot van dit hoofdstuk plaatst Boendale zijn zedelijke beschouwingen opnieuw
in een historisch perspectief en bereidt daarmee ook het einde van de dialoog voor.
Meer bepaald verwijst hij waarschuwend naar profetieën over een algemene rebellie
tegen geestelijkheid, die slechts door de inkeer van de religieuzen beëindigd zal worden.
Nadien zal de Antichrist komen, waarna vervolgens de Dag des Oordeels kan
aanbreken (v. 3678-3747). Vooraleer Boendale op dit laatste onderwerp nader ingaat,
wordt deze kapittelcluster voltooid op een wijze die analoog is aan de voorgaande cluster.
Op een laatste vraag van Wouter worden nog positieve gedragsnormen aangereikt
in Wat leven tpaepseap houden soude (kap. 41, v. 3748-3829). Nadien gaat Jan zonder
sprekerwisseling door met een waarschuwend betoog in Vander vreeslijeheyt des ordeels
(kap. 42, v. 3830-3883) waarbij Boendale het publiek tracht te overtuigen van de noodzaak
tot deugdzaam leven door in te spelen op hun gevoelens van onbehagen.
Dezelfde rhetorische werkwijze wordt ook aangewend in het laatste hoofdstuk Wat die
mensehe es, ende vander bitterheyt der hellen ende vander zueteeheyt des hemelrijes (kap. 43,
v.3884-4101), waarvoor Boendale - zoals recent door Reynaert is betoogd - een
gedeelte uit de Meditationes piissimae heeft bewerkt met het oog op profaan publiek.44
In deze slotkapittels culmineren de aanmaningen tot deugdzaam leven en de waarschuwingen
voor het verlies van het zieleheil die Boendale vooral in zijn maatschappijkritische
hoofdstukken formuleerde. Compositorisch beperkt zich echter de verankering
van de hoofdstukken 42 en 43 in de tekststructuur niet tot dit thematische
verband met voorafgaande passages; zij wordt tevens bepaald door het achterliggende
grondplan van de Teesteye. Niet alleen worden deze onderwerpen namelijk als slotthema
aangekondigd in de beknopte inhoudsopgave in de proloog (v. 56-59)45, ook in zijn
Lekenspiegel heeft Boendale gekozen voor een vergelijkbaar stramien waarbij hij het
geschetste historisch-ethisch perspectief laat uitmonden in een beschrijving van het
einde der tijden (boek IV); daar beogen de slothoofdstukken 11 en 12, Vanden anxte
des oordels en Hoe die ghereehte met Gode zullen varen te hemelrike, het publiek te stimuleren
om vanuit het besef van het onafwendbare Laatste Oordeel een deugdzaam leven
te leiden. Zo'n eschatologische oriëntatie treffen we ook aan in het aan Boendale toegeschreven
Boee van der Wraken, dat eveneens afsluit met de tekst die het laatste kapittel
vormt van de Teesteye.46 Bleek hiervoor hoe Boendale het hoofdstukschema in het
middengedeelte van zijn dialoog vooral aan een thematisch-associatieve en daarmee
minder strakke, uitbreidbare ordening had onderworpen, met zijn beschouwingen
over dood, Laatste Oordeel, hel en hemel bereikt ook de Teesteye een definitief eindpunt
dat, naar men mag aannemen, reeds van tevoren als slot in de basisstructuur was
geconcipieerd.
Besluit
Uit de voorgaande analyse blijkt hoe Boendale ernaar heeft gestreefd om, binnen het
kader van een dialoog, zijn materie op een gestructureerde wijze aan te bieden. Stelt
men vast dat het gespreksverloop vooral wordt voortgestuwd door de opeenvolgende
vragen en soms door de onderrichter wanneer deze zonder sprekerwisseling bijkomende
materie behandelt, dan blijkt dat de gesprekspartners de stof geenszins vol338
D. KINABLE
gens een willekeurige volgorde in de mond gelegd krijgen. Soms worden kapittels
logisch aan elkaar geschakeld tot een langere of kortere betooglijn. Vaak ook is de
samenhang van inhoudelijke aard doordat een volgend hoofdstuk het onderwerp van
het voorgaande nader toelicht of er een nieuw facet van belicht. Tevens kan de volgorde
tussen kapittels of kapittelclusters berusten op een thematisch-associatief verband,
waarbij de tekst, zonder wanordelijk te worden, een minder strakke samenhang
vertoont. Formeel tenslotte kon in Boendales compositietechniek ook de in de middeleeuwen
zo sterk ontwikkelde gevoeligheid worden vastgesteld voor symmetrie en
analogie als structureringsprincipe. Meermaals wordt de inhoudelijke of formele
samenhang aangegeven in de aanvang van een hoofdstuk of aan het slot van het voorgaande
of blijkt deze in de daaropvolgende uitwerking.
Van belang voor de wijze waarop het moraliserend-didactisch betoog is geconcipieerd,
blijkt ook de Wapene Martijn. Zo heeft Boendale het vraag-antwoord-stramien
waarbinnen hij zijn stof aanbiedt, in navolging van Maerlant uitgewerkt in de
vorm van een conversationele leerdialoog. Ook al zijn daarbij in tegenstelling tot de
Wapene Martijn soms meningsverschillen tussen de wandelende gesprekspartners
ingebouwd, Boendale hanteert de tweespraak geenszins zoals de socratische peripathetische
dialoog als een onderzoeksmethode die stapsgewijs tot waarheid voert,
maar, evenals Maerlant, als een pedagogisch procédé om reeds vaststaande inzichten
en kennis te etaleren. Ook heeft Boendale er niet naar gestreefd om - zoals vaker in
dialogen van het 'ciceroniaanse' type 47 - alternatieve visies in een evenwichtiger rolverdeling
te presenteren en de opvatting die zijn voorkeur geniet op zekere wijze te
priviligiëren. Daarvoor werkt hij Wouters standpunt te weinig uit. Het gevolgde
patroon bestaat naar Maerlants voorbeeld toch vooral in het telkens aanreiken van
informatie aan een leergierige vraagsteller. De inbreng uit eigen koker is echter zodanig
dat Boendales aansluiting bij Maerlants dialooggedicht niet eenzijdig kan worden
opgevat in termen van afhankelijkheid. Overschouwt men de passages die blijkens
voorgaand structuuronderzoek - in al dan niet vrije formulering of soms slechts in
strekking - zijn ontleend, dan blijkt dat hij van de 975 verzen van Maerlants dialoog
er zo'n 106 overnam, wat in de Teesteye resulteert in circa 107 verzen op een totaal
van 4102.48 Ook verlaat hij de vrij statische structuur van de Wapene Martijn, die uit
tien quaestio's is opgebouwd met telkens het stramien vraag - antwoord - synthese
door de vraagsteller.49 Boendale daarentegen bouwt de dialoog uit tot een wijdlopiger
procédé waarbinnen zich kapittel clusters. ontwikkelen. Veeleer dan een getrouwe
navolging te schrijven heeft hij dan ook gebruik willen maken van de mogelijkheden
die de Wapene Martijn hem bood. Voor een tekst met ruime aandacht voor het zedelijk
peil van de tijdgenoten vormde de bekende tijdsklacht in Maerlants tekstopening
inderdaad een handig uitgangspunt van waaruit hij door woord en wederwoord een
eigen stari"dpunt kon ontwikkelen. Ook was de rolverdeling van een leergesprek als de
Wapene Martijn literair-technisch zeer bruikbaar omdat binnen het vraag-antwoordstramien
de nieuwe materie waarover Boendale zijn publiek wilde onderrichten,
gemakkelijk kon worden opgenomen en dit op een meer bevattelijke en aanschouwelijke
wijze dan via de vrij abstracte, puntsgewijze afhandeling van een betoog of
tractaat mogelijk zou zijn geweest.
Tenslotte is er in de Teesteye ook naar gestreefd de instructie op een onderhouBOENDALES]
ANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 339
dende wijze te laten plaatsvinden. Daartoe zijn een aantal literaire middelen ingezet,
zoals een dynamische rolverdeling waar standpunten polemisch worden uitgewerkt
en reprimandes 50 voorkomen tegen de vraagsteller, het schetsen van het gespreksdecor
en een zekere concretisering van de personages. Te denken valt in dit laatste
verband aan Wouters bekentenis dat hij zijn vroegere studententijd heeft verbrast
(v. 1735-1743) en de verwijzing naar de beroepsbezigheden die gesprekspartner Jan
nog moet verrichten (v. 2120-2122).
Uit deze vaststellingen treedt een positief beeld naar voor van de wijze waarop het
moraliserend-didactisch betoog in Jans teesteye is opgebouwd. De veelzijdigheid van
de aangesneden onderwerpen doet daaraan geen afbreuk. Veeleer is Boendale erin
geslaagd om binnen het bestek van een dialoog op compositorisch doordachte en
technisch vaardige wijze, een basisleer voor zijn volkstalig publiek te ontwerpen, die
inzicht verschafte in maatschappij, religie en zeden, meermaals vanuit universeelhistorisch
tijdsperspectief.
Adres van de auteur: Instituut voor Nederlandse Lexicologie, Postbus 9515, NL-2 3 00 RA Leiden
NOTEN
1 Reynaert 1994: 20.
2 Verwezen en geciteerd wordt naar Snellaert 1869. Ook Snellaerts kapittelnummering
die, niet onbegrijpelijk vanaf het eerste kapittel begint, i.t.t. het teksthandschrift dat reeds de
proloog als eerste hoofdstuk telt, is om de controleerbaarheid aangehouden.
J Jonckbloet betitelt de dialoog weliswaar als een 'merkwaardig zelfstandig werk' maar
daarbij beperkt hij zich tot een verwijzing naar de inhoudelijke oorspronkelijkheid ten
opzichte van de Brabantsche Yeesten, waar Boendale nog excerpeerde. Ook zijn algemene verwijzing
naar 'Maerlant's invloed als hervormer' in Boendales dialoog is meer inhoudelijk
gericht (Jonckbloet 1889: 168). Dat laatste geldt ook voor Kalffwanneer deze de Teesteye
karakteriseert als het werk van Boendale waarin 'Maerlant's invloed zich het duidelijkst vertoont'.
Tevens wijst hij erop dat Boendale niet langer houdt aan Maerlants 'regelmatige afwisseling
van vraag en antwoord verdeeld over afzonderlijke coupletten' (Kalff 1906: 434). Te
Winkel somt kort versverwijzingen op van Boendales aanhalingen en toespelingen op de
Wapene Martijn maar wel in het licht van de uitstraling van Maerlant. Ook typeert hij de tekst
als een werk waarin 'zonder veel samenhang allerlei onderwerpen (worden) behandeld, zooals
de Drieëenheid, d'avonture, de drie godsdiensten [ ... ], de oorsprong der lijfeigenschap' (Te
Winkel 1973, I: 455 en 1973, II: 16). Van Mierlo kenschetst de tweespraak als 'een los gesprek
tussen Jan en Wouter, een verlopen clerc (Van Mierlo 1949: 345). Knuvelder karakteriseert
de Teesteye als 'sterk onder de invloed van Van Maerlant - er is in sommige gedeelten letterlijke
overeenkomst' (Knuvelder 1978: 244).
4 Verwezen en geciteerd wordt naar Verdam en Leendertz 1918.
5 Lexikon des Mittelalters, Bd. VI, i.v. 'Natureingang' (kol. 1044-1046).
6 Voor het uit wandelen gaan vergelijk Blank 1970: 146-150; Glier 1971: 394; voor de exordiale
tijdssituering in de ochtend zie bijvoorbeeld Brandis 1968: 127, 159, 168, 180, 185, 187.
7 Meder 1991: 49-50 en 135-136; Blank 1970: 146-150; Glier 1971: 399.
8 Janssens 1993: 146.
9 Slechts in de vzn. 214-216 van het tweede kapittel vermeldt Wouter ter versterking van
zijn standpunt dat men vroeger toezeggingen beter nakwam, maar daarop wordt inJans argumentatie
verder niet ingegaan.
340 D.KINABLE
10 Zie De Rijk 1977: 129 en Kretzmann e.a. 1982: 23-24 voor de rolverdeling tussen de
opponenten in het wetenschappelijk dispuut en de indeling van de determinatio met de argumenten
tegen de these, de argumenten voor de these, de uiteenzetting van het probleem en
de weerlegging van de ingebrachte tegenargumenten.
11 Verwezen wordt naar Caplan 1977: Naast het vierdelige patroon (Argumentatio ... mediocris
... quadriperdita; Caplan 1977: 113) vertoont de langste argumentatievorm die Rhet01·ica ad
Herennium behandelt vijf stappen doordat voorafgaand aan het besluit nog een exornatio is
toegevoegd ter verfraaiing en verrijking van het argument. Bij eenvoudige kwesties kan men
met drie stappen volstaan doordat ook het besluit achterwege kan blijven.
12 Als blijk van uitstraling van deze rhetorica kan men de opbouw van Boendales argumentatie
uiteraard niet zonder meer beschouwen. Ook eigen denkvermogen kan aan de basis
van de ontwikkelde betooglijn hebben gelegen.
13 Caplan 1977: 79.
14 Caplan 1977: 383-385.
15 Freese 1975: 19; Iwakuma 1981: 10; Arts libéraux 1969: 837.
16
Jacob, mi dinet overwaer;
Sint dat edelheit hadde vaer
Te pijnne omme die ere,
Ende soe trae den scalken naer,
Die raden nu hier, nu daer,
Ende niet schelden den here,
So es edelheit worden so swaer,
Dat soe te clemmene heeft ommaer
Ende daelt in lane so mere.
Dits nu al der werelt claer
Ende oghesien ende openbaer;
Dus es verbannen Ere
Ende wederstaen ten kere.
(Wap. M., v. 67-78)
Sint sealke droeghen overeen
Dat neen wart ja ende ja neen,
Ende hem dat wijsheit dochte,
Ende edelheit daer omme green,
Want daer wasdom ute scheen,
Wanen dat comen mochte,
Wouter sider dat heren lieten
De sceemele ende die verstieten
Ende haer ere niet en daden bewaren
Hen die vander eren comen waren
Ende die felle kneehte op hieven
Die alle scalcheyt eonnen brieven
Die si brenghen ter heren oren
Ende si daer na wouden horen
Ende hen dat wijsheyt dochte
In dien dat ghelt in brochte
Ende si dat ghelt minden meer
Dan ghereehtieheyt ende eer
(Teest., v. 866-877)
So es edel herte worden steen, So sijn die heren met allen
Want haer ontfaremt dinc engheen Aen der seande strijt ghevallen
Dan daer men ghelt ute cnochte Ende messen ghelues ende eren.
(Wap. M., v. 92-100) (Teest., v. 884-886)
17 Voor de tekstvergelijking met dit nog niet uitgegeven werk heb ik gebruik kunnnen maken
van de handschriften 391 (2 B 3) en 237 cr H 14) uit de Utrechtse Universiteitsbibliotheek; voor
het vijftiende Teestrye-kapittel zie meer bepaald f. IIOv-lllr, resp. 4r-5r. Ik hoop op de kwestie
van deze tekstrelatie elders uitgebreider in te gaan.
Het Breviloquium blijkt - zoals reeds in Heeroma 1957 werd aangetoond - verder ook nog aan
de basis gelegen te hebben van het boek Exemplaer, waarnaar wordt verwezen in de Dietsche
Doctrinael (1345), evenals Jans teestrye ontstaan te Antwerpen en wel vaker aan Boendale toegeschreven.
Over de aard en de ruime handschrifte1ijke overlevering van het Breviloquium zie
Swanson 1989: 41-62.
18 Hs. Utrecht DB, 391, fl09ra en 237, f.l. De door Swanson geraadpleegde exemplaren
geven uitvoeriger narrationes exemplares et persuasorie ad utilitatem presidentium et instructionem
in thronis residentium (Swanson 1989: 42).
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE.
19 Kap. 3, v. 274-285.
20 Kap. 4, v. 414-441; kap. 5, v. 462-464.
21 Kap. 3, v. 296-297, 336-337; kap. 9, v. 747-772; kap. 13, v. 1121-1165.
22 Kap. 6, v. 546-553; kap. 7, v. 584-611.
2l
Hemel ende erde ...
Sciep hi al met enen woerde;
Ende dat onthoudt
Al sine wijshede
(Kap. 16, v. 1524-1528)
Hi es ieghenwerdech over al
In hemel in helle op berch in dal
(Kap. 16,v. 1542-1543)
Hi verlenet al ende gheeft
Daer die mensche mede leeft
Ende versietene spade ende vroe
Van dat hem behoert toe
Na dat sire wijsheyt ghenoeght
Daer hi eiken mensche in voeght
(Kap. 16, v. 1552-1557)
Want God allene alles machtich es
Te nemene ende oec te ghevene
Alsoet sine wijsheyt ordineert
Diet al houdt ende regneert
(Kap.l7, v. 1645-1649)
Het doet al Gods moghenthede
Die ieghenwerdech es telker stede
(Kap. 17,v. 1660-1661)
Hi ghevet al meerder ende minder
Na dat sire wijsheyt dunct. ..
Dat elken ter sielen best es.
(Kap. 17, v. 1695-1697)
341
24 Zo luidt het negatieve oordeel over de literatoren 'wat dat si segghen hier af / Dat en
doech niet een caf' (v. 1626-1627) en de afwijzing van de godsgeleerden 'wat dat si spreken
daer af / Dat en es al ma er een caf' (v. 1490-1491).
25 Voor vroegere passages waarin dit gedachtengoed reeds werd verwoord zie vooral kap.
16, v. 1524-1535, kap. 17, v. 1645-1651.
26 Te denken valt in dit verband bijvoorbeeld aan het herkennen en vaak ook interpreteren
van parallel opgebouwde tekstdelen; voor Middelnederlandse voorbeelden zie bijvoorbeeld
Wackers 1986: 121-130; 163 enJanssens 1988: 92-95. Ook het volgen van zogenaamde 'entrelacement'
-structuren in de Arturromans stelt eisen aan het assimilatievermogen.
27 Voor illustratie en toelichting zij binnen het bestek van dit artikel verwezen naar
Berendrecht 1990: 375-381.
28 Illustratief in dit verband zijn onder meer Maerlants derde vraag (waarom God de zondaar
die slechts gedurende zijn leven zondigt voor eeuwig straft), die ook is overgeleverd in
een Quaestiones-commentaar op de brieven van Paulus (zie Patrologia Latina. [Ed.] Migne,
175, 448, quo lxi en over het auteurschap Smalley 1984: 74), de vierde vraag of weldaden verricht
in een staat van hoofdzonde al dan niet bijdragen tot het zieleheil, de uitvoerige uiteenzetting
in de vijfde vraag met begripsonderscheidingen tussen caritas of christelijke liefde en
andere al dan niet geoorloofde vormen van liefde enz.
29 In verband met het vrij hoge abstractieniveau waarop Maerlant zijn tekstsamenhang heeft
geconcipieerd zie de observaties van Verdam en Leendertz 1918: xciv-xcv en nog Berendrecht 1990.
30 Het continueren van het perspectief van de gemeenschappelijke afkomst uit Adam werd
ook als een van de structureringsprincipes gehanteerd door Maerlant in de opeenvolging van
zijn zesde en zevende vraag:
Lieve Jacop, so berecht mi:
Of dat vole al comen si
Van den eersten Adame,
Twi es deen edel, dander vri
(Wap. M., v. 469-472)
Jacop, ic hore an dine woart,
Dat alle menschelike gheboort
Van Adame begonde.
Hoe es die maechscap so testoort,
Dat deen den andren vermoort ?
(Wap.M., v. 586-590)
31 Het verband tussen het ontstaan van de lijfeigenschap en het voorkomen van uitroeiing
342 D. KINABLE
van de strijdende partijen in de Griekse, Romeinse en Carthaagse oorlogen in de Teest. (v.
1954-1968) ontbreekt in de Wap. M. Deze versregels vallen dan ook buiten de eigenlijke ontlening
aan Maerlants dialoog.
32
Martijn, dat duutsche loy vertelt,
Dat van onrechtre ghewelt
Eighindoem es comen.
Alse een prinche wan wijch up tfelt,
Tfole, datmen te live helt,
Dat dede hi verdomen
Ende vercopen omme ghelt.
Dits vole, datmen eighin schelt
Ende men scale hoort nomen.
(Wap. M., v. 521-529)
Al spreect in sinen boec Alaen,
Dat edelheit quam sonder waen
Van veroudder rijcheden :
Die edelheit mach men af dwaen;
Wert men arem, so eist ghedaen,
Men valt in doude stede.
(Wap. M., v. 576-581)
Mine roec, wiene droech of wan,
Daer trouwe ende doghet es an
Ende rene es van seden,
Uut wat lande dat hi ran,
Dats, dien ic der namen an
Van der edelheden.
Al vercochtmen selken man
Hens niemen diene gheroven can
Siere doghedachticheden.
Mi dinke dat edelheit began
Uter rein re herten dan
Met dogheden besneden,
Ende beghint noch heden.
(Wap.M.v.547-559)
Ende de ghene die men dus [in veldslagen] vinghe
Souden te eyghenen dienste staen
Den ghenen diene hadde ghevaen
Ende oec al dat van hem quarne.
Aldus so quam die blame
Vanden eyghendome yrst toe
Ende alse een peert of een coe
Mochte mense ter marct leyden.
Ende aldus so besceyden
Dus die oude rechten
Dat yrst begonsten dienstknechten
(Teest., v. 1969-1979)
In sie nieman edel op ertrike
Hine si mechtich ende rike;
Hoe hebben si dedelheyt allene
Ende dat mate vole en heeft en ghene ?
Selke liede segghen also :
Si quame vander rijcheyt toe.
Hier bi [t.w. een eigen exemplareeks]
moghedi merken wale
Dat dat es gheveynsde tale
Dat edelheyt van Gade [ees : goede] comen soude
Die wilen ontspaerden doude
(Teest. , v. 1996-2001 en 2038-2041)
Een arm man die wint sijn broet
Om dat hi enen sac draghet op sijn hoet
En es hi tonedelre niet een twint
Op dat sijn herte doghet kint
Ende sine sinne houdt dare
Van alre dorperre mare;
Ende eens rijcs vrijs coninx sone
Die quader seden es ghewone
Ende van nature onreyne ghemoet
Es een dorper des sijt vroet.
Armheyt en can ontedelen nieman
Ende rijcheyt en can edelen yeman
Si moet al uter herten comen.
(Teest., v. 2042-2054)
3J In de verzen 2052-2054 stelde hij dat 'Armheyt en can ontedelen nieman / Ende rijcheyt
en can edelen yeman'; nu dat men 'in allen deden' goed kan leven en dat 'in wide caprune no
in inghe mede / En leghet ghene salichede' (v. 2194 en 2200-2201).
J4 Ook in de Lekenspiegel (ed. De Vries 1844-1848) laat Boendale zijn aversie blijken tegen
de bedelorden van franciscanen en dominicanen, evenals die der augustijnen, daar meer vanuit
een opwaardering van huwelijk en profane samenleving tegenover de religieuze levensstaat
en de streng-ascetische stroming daarbinnen in het bijzonder: 'Ofte al tfole worde
Jacobine, / Minder broeders ende Augustine, / Sartroyse ofte Clusenaren, / Wie zoudetlant
dan aren, / [ ... ] / Si mosten den dooster laten staen, / [ ... ] / Ende winnen in haren zweten /
Datsi drincken zouden ende eten, / Ghelijc si doen daghelijc / Die zitten inden huwelijc' (Lsp.!,
25, v. 103-118). .
BOENDALES]ANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 343
35 Feyarts 1950: 179-190; Congar 1961: 44-52; Szittya 1986: o.m. ix en 9; Simons 1987:
124-125,127 en 186-187.
36 De verstandhouding van de steden en hun overheden met de mendicanten blijkt in vele
gevallen uitstekend te zijn geweest (Hecker 1981), hoewel uiteraard ook de nodige plaatsen zijn
aan te wijzen met conflicten (Hecker 1981). Ook in het graafschap Vlaanderen is deze relatie
vaak nauw en goed geweest (Simons 1987, p. 229-232), wat ook blijktte gelden voor Boendales
eigen stad Antwerpen en de dominicanen (Prims 1929: 223-236 en 1933: 174-176) die er ten
tijde van deze auteur als enige mendicantenorde een klooster hadden (Simons 1987: 100).
37 V. 198-203; 229-241; 288-295; 623-625.
38 Vgl. v. 2639 : 'vrecke ende ghierech altoes'.
39 Vgl. v. 2643 e.v. : 'Haer hoverde es onghemaet'.
40 Zie De Vreese en De Vries 1941: 57-60 voor de bronnenproblematiek van dit exempel.
41 Brémond en Le Goff 1982: 30-31, 37, 82-83 en 159.
42 Voor meer vindplaatsen van dit onderscheid zie MNWIX, 1430.
43 V. 2989-3003; 3084-3099.
44 Zie hiervoor de bijdrage van J. Reynaert over contemptus-thematiek in de bundel
Latinitas en Middelnederlandse letterkunde (ter perse) onder redactie van P.W.M. Wackers
(NLCM-reeks).
45 In zijn editie (p. 276-284) heeft Snellaert dan ook terecht de twee korte teksten die in het
tweede boek van het teksthandschrift na de Teesteye zijn opgenomen en waarvoor de kopiist
de kapittelnummering heeft laten doorlopen, als zelfstandige gedichten met een nieuwe verstelling
laten volgen. Ook de bij het slot van menig middeleeuws werk gebruikelijke, gebedachtige
formulering in de eindverzen 4088-4101 van Teesteye-kapitteI43, laat er trouwens
geen twijfel over bestaan dat Boendales dialoog hier zijn eindpunt heeft bereikt.
46 Voor de problematiek van de tekstfiliatie zie de studie vermeld in noot 44.
47 Badel1988: 101-102.
48 Door de vrije parafrasering of de globale aansluiting bij een opvatting van Maerlant is
enige speling in de afbakening van de ontleende tekstgedeelten niet altijd uit te sluiten. Voor
het volgende overzicht van de hierboven besproken, verspreid voorkomende passages is daarom
naar redelijkheid gestreefd bij de versverwijzingen :
Wap. M., v. 1-3 en Teest. v. 131-139; Wap. M., v. 14-16 en Teest. 140-143; Wap. M., v. 4-
10 en Teest. 853-857; Wap. M., v. 67-78 en 92-100 en Teest. 866-877 en 884-886; Wap. M.
144-156 en Teest. 1628-1630 en 1643-1644; Wap. M. 241-247 en Teest. 2424-2433; Wap. M.
248-260 en Teest. 2415-2423; Wap. M., v.469-473 en Teest. v. 1942-1946; Wap M., v.521-529
en Teest.1969-1979; Wap. M., v. 547-559 en Teest., v. 2042-2054; Wap. M., 576-581 en Teest.,
v. 1996-2001 en 2038-2041; Wap. M., v. 781-789 en Teest., v. 3613-3623.
49 De enige uitzondering op dit stramien vormt strofe 66, waar Jacob Martijn, die wil
instemmen met het antwoord, onderbreekt.
50 V. 1726-1735; 2083-2091; 2548-2565; 2980-2987; 3354-3359.
BIBLIOGRAFIE
Arbusow 1963 - L. Arbusow: Colores rhetorici. Eine Auswahl rhetorischer Figuren und
Gemeinplätze als Hilfsmittel für akademische Ubungen an mittelalterlichen Texten. Göttingen,
1963.
Badel, 1988 - P.-Y. Badel: 'Le débat'. In: Grundrifl der romanischen Literaturen des Mittelalters.
Tl. VIII/l. La littérature française aux XIVe et XV siècles (Heidelberg, 1988), p. 95 -11 O.
Berendrecht 1990 - P. Berendrecht: 'Maerlants Eerste Martijn: een 'leer-rijk' quodlibet?' In:
Spektator 19 (1990), p. 369-385.
Blank 1970 - W. Blank: Die deutsche Minneallegorie. Gestaltung und Funktion einer spätmittelalter/
ichen Dichtungsform. Stuttgart, 1970.
344 D. KINABLE
Brandis 1968 - T. Brandis: Mittelhochdeutsche, mittelniederdeutsche und mittelniederländische
Minnereden. Verzeichnis der Handschriften und Driicke. München, 1968.
Brémond en Le Goff 1982 - C. Brémond &]. Le Goff: L' Exemplum. Turnhout, 1982.
(Typologie des sources du Moyen Age occidental, 40).
Caplan 1977 - Ad C. Herennium. De ratione dicendi. [Ed.] H. Caplan. Cambridge [etc.], 1977.
[repr.].
Congar 1961 - Y. ].-M. Congar: 'Aspects ecclésiologiques de la querelIe entre mendiants et
séculiers dans la seconde moitié du XIIIe siècle et Ie début du XIV e'. In: Archives d' histoire
doctrinale et littéraire du Moyen Age 36 (1961), p. 35-149.
Feyarts 1950 - E. Feyarts: 'De evolutie van het predikatierecht der religieuzen'. In: Studia
catholica 25 (1950), p. 177-190.
Freese 1975 - Aristotle: The 'art' of rhetoric. [Ed.]].H. Freese. Cambridge [etc.], 1975. (Loeb
classical Library). [repr.]. ..
Glier 1971 - I. Glier: Artes amandi. Untersuchung zu Geschichte, Uberlieferung und Typologie der
deutschen Minnereden. München, 1971.
Hecker 1981 - N. Hecker: Bettelorden und Bürgertum. Konflikt und Kooperation in deutschen
Städten des Spätmittelalters. Frankfurt am Main, 1981.
Heeroma 1957 - K. Heeroma: 'Nieuwe Middelnederlandse fragmenten. 2. Dat Boec
Exemplaer'. In: TNTL 75 (1957), p.178-198.
Iwakuma 1981 - Y. Iwakuma: 'Instantiae. A study of twelfth century technique of argumentation'.
In: Cahiers de I' /nstitut du Moyen-Age Grec et Latin 38 (Copenhague, 1981).
Janssens 1988 - ].D. Janssens: Dichter en publiek in creatief samenspel. Over interpretatie van
Middelnederlandse ridderromans. Leuven/Amersfoort, 1988.
Janssens 1993 - J.D.Janssens: De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de 12de tot
de 15de eeuw. Leuven, 1993.
Jonckbloet 1889 - W.J.A.Jonckbloet. Geschiedenis der Nederlandsche Letterkunde. Dl. II. 4e dr.
(Groningen, 1889).
Kalff 1906 - G. Kalff: Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Dl. I (Groningen, 1906).
Knuvelder 1978 - G.P.M. Knuyelder: Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde,
Dl. I (Den Bosch, 1978).
Kretzmann, Kenny en Pinborg 1982 - The Cambridge history of later medieval philosophy. From
the rediscovery of Aristotle to the disintegration ofscholasticism 1100-1600. [Ed.] N. Kretzmann,
A. Kenny,]. Pinborg. Cambridge [etc.], 1982.
Lexikon des Mittelalters. [Hrsg.] N. Angermann, [u.a.]. Bd. VI. (München/Zürich, 1993).
Meder 1991 - Th. Meder: Sprookspreker in Holland. Leven en werk van Wil/em van Hildegaersberch
(circa 1400). Amsterdam, 1991.
Van Mierlo 1949 -]. van Mierlo: De letterkunde van de middeleeuwen. Dl. I. 2e herz. en verm.
dr. ('S Hertogenbosch, 1949). Geschiedenis van de letterkunde der Nederlanden. [Red.] F.
Baur, W.].M.A. Asselbergs,]. van Mierlo [e.a.]. Dl. I.
Prims 1929 - F. Prims: Geschiedenis van Antwerpen. Dl. II. De X/IIde eeuw. 3de Boek- De geestelijke
orde (Brussel, 1929)
Prims 1933 - F. Prims: Geschiedenis van Antwerpen. Dl. IV. Onder Hertog Jan den derde. 2de
boek - De geestelijke orde (Antwerpen, 1933).
Reynaert 1994 - J. Reynaert [e.a.]: Wat is wijsheid? Lekenethiek in de Middelnederlandse letterkunde.
Amsterdam, 1994.
De Rijk 1977 - L.M. de Rijk: Middeleeuwse wijsbegeerte. Traditie en vernieuwing. Assen/Amsterdam,
1977.
Sim ons 1987 - W. Simons Stad en apostolaat. De vestiging van de bedelorden in het graafschap
Vlaanderen (ca. 1225-1350). Brussel, 1987. (Verhandelingen van de koninklijke academie voor
wetenschappen, letteren en schone kunsten van België. Klasse der letteren, jg. 49, nr. 121).
Smalley 1984 - B. Smalley: The study of the bible in the Middle Ages. Oxford, 1984. [repr.].
Snellaert 1869 - Nederlandsche gedichten uit de veertiende eeuw van Jan Boendale, Hein van Aken
en anderen. [Ed.] F.-A.Snellaert. Brussel, 1869.
Swanson 1989 - J. Swanson: John of Wales. A study of the works and ideas of a thirteenth-century
friar. Cambridge [etc.], 1989.
BOENDALES JANS TEESTEYE. EEN STRUCTURELE ANALYSE. 345
Szittya 1986 - P.R. Szittya: The antifraternal tradition in medievalliterature. Princeton, 1986.
Verdam en Leendertz 1918 -Jacob van Maerlant: Strophische gedichten. [Ed].]. Verdam en P.
Leendertz. Leiden, 1918.
De Vreese en De Vries 1941 - Dat dyalogus of twisprake tusschen den wisen coninck Salomon ende
Marcolphus. [Ed.] W. de Vreese en]. de Vries. Leiden, 1941.
De Vries 1844-1848 - Der leken spieghel. Leerdicht van den jare 1330, toegekend aan Jan Deckers,
klerk der stad Antwerpen. Leiden, 1844-1848.
Wackers 1986 - P.W.M. Wackers: De waarheid als leugen. Een interpretatie van Reinaerts historie.
Utrecht, 1986.
Te Winkel 1973 - ]. te Winkel - De ontwikkelingsgang der Nederlandsche letterkunde. Dl. I en
Ir (UtrechtlLeeuwarden, 1973). [repr.].
A.M. Duinhoven
Had gebeld!
De irreële imperatief
Abstract - Reproaching remarks such as you should have given me a call and you should
have come correspond with imperative forms in Dutch: had gebeld, was gekomen!
('had called, had come!'). As an order requires an action in the future, the past tense
is intriguing. How could this recent senten ce type co me into being? This article
describes the gradual development of the construction. We could not use the
imperative form if it did not convey an imperative meaning. Therefore, had gebeld!
must be regarded as a command indeed, but of no avail as the moment for execution
has passed.
1. Inleiding
De meeste grammatica's van het hedendaags Nederlands maken bij de imperatief
melding van zinnen als:
(1) Had me even gebeld!
Was naar me toe gekomen!
In het algemeen passen bij de imperatieve modaliteit geen verleden-tijdsvormen: de
vereiste actie ligt steeds in de toekomst. l Toch zien de zinnen in (1) er als imperatieven
uit:2 het zijn aansprekingen en het subject ontbreekt. Als de tijd kon worden
teruggedraaid, mochten we zeker bevelen verwachten als bel me even! en kom naar me
toe!. De gelijkenis betreft niet alleen de vorm: het gaat ook om een aansporing, al is
de opdracht niet meer uitvoerbaar. Deze tegenstelling nu vormt de essentie van het
probleem: hoe kan iemand worden aangespoord tot een handeling in het verleden?
Op grond van deze logische tegenspraak zou men kunnen besluiten, dat we in (1)
niet met een 'echte' imperatief te doen hebben. Daarmee zijn echter niet alle problemen
opgelost. Hoe is het te verklaren, dat de taalgebruikers uitspraken over wat
er had moeten gebeuren, in de vorm gieten van de imperatief, die altijd op de toekomst
is gericht? Hoe kan deze 'imperatief van het plusquamperfectum' (ANS 1984:
450) in het Nederlands acceptabel zijn? Hoe is de constructie opgebouwd en welke
betekenisaspecten hangen met deze structuur samen?3
Hoewel imperatieven als bel! en kom eens langs! naar vorm en betekenis duidelijk
herkenbaar zijn, is de categorie voor de Nederlandse taalgebruikers kennelijk niet zo
scherp afgebakend, dat zich geen andersoortige zinnen kunnen aansluiten. Ook zinnen
met een plusquamperfectum blijken de vorm van de imperatief aan te nemen.
Zouden de taalgebruikers ze dan inderdaad ook als bevelen opvatten? In elk geval
TNTL 111 (1995) 346-364
HAD GEBELD! 347
tot op zekere hoogte, anders was de imperatieve vorm niet bruikbaar. Blijkbaar
wegen de overeenkomsten met de imperatief-presens zwaarder dan de verschillen.
Welke overeenkomsten zijn er dan, en wat zijn de verschillen?
Laten we om tot een beter begrip te komen, eerst bezien wat er over het ontstaan
en gebruik van de constructie bekend is.
2. Voorgeschiedenis
Over de status van het zinstype in (1) zijn de meningen verdeeld. Alleen Proeme
(1984), Paardekooper (1986: 17) en Luif (1986: 78) spreken van imperativus, gebiedende
wijs en gebiedende zinnen. In het algemeen durft men zo ver niet te gaan en
wijst men slechts op overeenkomsten met de imperatief in vorm en betekenis:
'Naar vorm en betekenis vergelijkbaar met een imperatiefzin zijn zinnen met een plusquamperfectum
die het ongewenste van een niet meer te veranderen werking uitdrukken'
(ANS 1984: 450). Het gaat om 'een eigenaardig zinstype, dat door afwezigheid van een
subjekt aan de imperatiefkonstruktie doet denken' (De Vooys en Schönfeld 1967: 158).
'Een zin van imperatieven vorm kàn ook betrekking hebben op den verleden tijd: zijn functie
is dan echter niet een bevel, maar een verwijt over een verzuim, gericht tot de aangesproken
persoon' (Overdiep en Van Es 1949: 506). 'De functie [is] niet meer imperativisch,
doch de modale uitdrukking van een verwijt' CV an Es 1966: 149). 'Een
imperatiefachtige vorm, dus een vorm zonder uitgedrukt subject', 'een zinstype dat traditioneel
met de term irrealis wordt aangeduid' (De Schutter en Van Hauwermeiren 1983:
155).
Ook al laten zinnen als (1) zich niet gemakkelijk categoriseren, dat het zinstype tot
de Nederlandse grammatica behoort, wordt niet betwijfeld. De constructie lijkt echter
jong te zijn. Voorzover ik heb kunnen nagaan, wordt er pas rond 1900 melding
van gemaakt.
Grammatica's uit de vorige eeuw verklaren eensgezind, dat de imperatief 'geene
tijden, en eigenlijk alleen den tweeden persoon, in het enkel- en meervoudige getal,
heeft' (Weiland 1820: 145), 'slechts éénen tijd kent, den tegenwoordige' (Bilderdijk
1825: 69; 1826: 172), 'slechts een praesensvorm toelaat' (Brill1849: 305). 'De imperatiefheeft
slechts één tijd, het praesens, en slechts één persoon in de beide getallen
(nam. den 2den)' (Van Helten 1877: 45). 'In de gebiedende wijs heeft de werking alleen
in den tegenwoordigen tijd plaats' (Cosijn en Te Winkel 1893: 87). Van Helten
(1883: 118-9) geeft een opsomming van middelen om de gebiedende modaliteit tot
uitdrukking te brengen: de gewone vorm (ga.0, de infinitief (gaan.0, de indicatiefvorm
(gij gaat.0, modale hulpwerkwoorden (gij moet, zult gaan.0, het verleden deelwoord
(nu de weg terug gegaan.0. Van was gegaan! is nog geen sprake.
De eerste vermelding van op (1) gelijkende zinnen heb ik gevonden in een voetnoot
in Den Hertog (1903-19041I: 143, n. 1): 'Aandacht verdienen constructies als:
(2) Had het maar liever niet gezegd!
Was maar liever hier gebleven!
waar de weglating van het onderwerp de [wensch]zinnen gebiedend doet schijnen'.4
348 A.M. DUINHOVEN
Den Hertog meent dus, dat deze schijnbare imperatieven tot wensende zinnen met
subject moeten worden herleid:
(3) Had je het maar liever niet gezegd
Was je maar liever hier gebleven
Daar de zinstypen (2) en (3) nog steeds uitwisselbaar zijn, is het gelegde verband
waarschijnlijk. Ook het feit dat in beide zinstypen vaak het modale maar wordt
gebruikt, wijst op verwantschap.5
Met de overgang van (3) naar (2) is echter nog niet de hele ontwikkeling beschreven.
Er zijn tenslotte ook zinnen als (1) ontstaan. Niet alleen ontbreekt daarin een
tegenstellend bijwoord als maar of dan, ook de aanvulling met een subject is uitgesloten.
Aan de zinnen in (1) kan netzomin als aan 'gewone' imperatieven je worden
toegevoegd: *bel je! *had je gebeld! *kom je! *was je gekomen! Dit formele gegeven,
gecombineerd met het feit dat het om een aansporing gaat van de tweede persoon,
zou voldoende reden kunnen zijn om in (1) inderdaad van een imperatief te spreken.
Dan moet echter duidelijk worden, hoe het verleden-tijdsaspect met het bevel tot
actie te verenigen valt; of liever, hoe het komt dat de taalgebruikers deze combinatie
kennelijk niet problematisch achten.
We zullen hieronder de overgang van (2) naar (1) trachten te verklaren. Maar
eerst moet de ontwikkeling van (3) naar (2) duidelijk zijn. Wat maakt, dat het subject
werd en wordt weggelaten? Subjectloze persoonsvormen zijn in het hedendaags
Nederlands uitzonderlijk, zodat er een goede reden voor het ontbreken van het
onderwerp moet wezen. Daar alleen het subject van de tweede persoon (je, jij, gij,
jullie) achterwege blijft, worden we wel gedwongen de oorzaak te zoeken in de gelijkenis
van (3) met de imperatief presens:
(4) Zeg het niet!
Blijf hier!
Erg frappant zijn de overeenkomsten tussen (3) en (4) echter niet. In beide zinstypen
deelt de spreker de aangesprokene mee wat deze moe(s)t doen. In de gewone
imperatief (4) echter gaat het om een op uitvoering gerichte opdracht, in (3) om een
vergeefse verzuchting achteraf. Het verschil lijkt onoverbrugbaar.
Nu is de imperatief presens een complexe 'taalhandeling' waarin verscheidene
factoren een rol spelen. In bepaalde situaties kunnen er elementen naar de achtergrond
verdwijnen. Juist het uitvoeringsaspect nu blijkt in sommige gebruikswijzen
te ontbreken, zoals we in de volgende paragraaf zullen zien. Dat maakt de afstand
tussen de imperatieven van presens en plusquamperfectum reeds minder groot.
3. Imperatief in voor- en nazin
De meest opvallende tegenstelling tussen bel! en had gebeld! ligt in het feit dat in de
laatste zin de beoogde handeling niet meer uitgevoerd kan worden. In vele gevallen
van gebruik echter wordt ook bij de imperatief van het presens geen uitvoering van
een handeling beoogd. Zoals Proeme (1984: § 4) heeft betoogd, kennen imperatieven
als bel! en kom! naast een 'uitvoeringsinterpretatie' ook een 'voorstellingsinterHAD
GEBELD! 349
pretatie'. Deze tegenstelling, die we hieronder kort zullen bespreken, is mijns
inziens tot een syntàctische oppositie te herleiden: de imperatief kan een zelfstandige
mededeling vormen, maar ook in onzelfstandige voor- en nazinnen worden
gebruikt.6
De zelfstandige imperatief-Een op zichzelf staande imperatief als bel! bestaat uit een
bevel en een specificatie: 'ik beveel dat je belt'. De spreker geeft een opdracht die
moet resulteren in een actie van de aangesproken persoon. We hebben met een
gefaseerde, causatieve constructie te doen. Deze tweeledigheid is ook in de vorm
aanwijsbaar. Hoewel bel! eenledig lijkt, kunnen we in het geheel van de mededeling
toch twee elementen onderscheiden: het morfologisch/syntactische teken (de afwezigheid
van subject en persoonsuitgang), dat we met 0 zullen aanduiden,7 en het
lexicale teken, de werkwoordstam bel.
De twee elementen worden successievelijk, gefaseerd, 'analytisch' gepresenteerd:
8
(5) 0 kern -7 bel! specificatie d.i. 'ik beveel -7 dat je belt'
De pijl duidt op een faseverschil: in een analytische constructie worden verbanden
gelegd; de elementen worden gefaseerd aangeboden; het gaat om een uiteenzetting.9
In dit geval wordt uit het ontbreken van subject en persoonsuitgang duidelijk, dat de
spreker een bevel geeft. De werkwoordstam specificeert om welke opdracht het gaat. 10
De onzelfstandige imperatief-De imperatief presens nu, die in een zelfstandige zin
een gefaseerde, analytische opdracht aanduidt, komt ook in bijzinnen voor en bevat
dan niet veel meer dan een ('synthetische') verwijzing naar een gebeuren. De eerste
fase ('ik beveel') ontbreekt. De imperatief in voor- en nazin geeft niet een op uitvoering
gericht bevel, doch vermeldt een mogelijke gebeurtenis. De werking staat
centraal; het aspect van dwang is ondergeschikt.
Reeds in het midden van de vorige eeuw heeft Brill (1849: 305) erop gewezen, dat
de imperatief als voorwaardelijke bijzin dienst kan doen:
(6) Wees te vreden, zoo zult gij gelukkig zijn
'dat is, zoo gij te vreden zijt, zult gij gelukkig zijn'. In een hypothetische voorzin (als in
6 en 7) wordt uitvoering van de handeling niet beoogd.ll En hetzelfde geldt voor de
nazin die de consequentie van een hypothetische voorwaarde noemt (als in 8):
(7) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
(8) Als je het boek niet kunt lenen, koop het dan zelf
voorwaardelijk
concluderend
Doordat het niet om een bevel of verplichting tot handelen gaat, kunnen in beide
zinstypen ook onuitvoerbare en oncontroleerbare werkingen worden genoemd:
(9) Vat een kou en je kunt je optreden vergeten
(10) Het loopt jou altijd mee; heb ook maar eens tegenslag!
350 A.M. DUINHOVEN
De spreker draagt de aangesprokene niet op een kou te vatten of tegenslag te hebben.
Het gebruik van deze gebeurwerkwoorden bewijst, dat het niet om een bevel
tot handelen gaat. De imperatiefzinnen vormen elementen in een redenering. Het
verbale element verwijst naar een hypothetische gebeurtenis waarvan moet worden
uitgegaan, of waartoe moet worden geconcludeerd. Het ondergeschikte imperatieve
aspect geeft de hypothese of conclusie een dwingend aspect.
4. Epistemische imperatief
De zelfstandige imperatief is te beschouwen als een 'speech act' of 'taalhandeling'.
Deze verbale handeling vereist een reële gesprekssituatie, waarin de spreker druk
uitoefent op de aangesproken persoon. Logische uitspraken daarentegen zijn altijd
geldig en niet aan plaats en tijd gebonden. Binnen een argumentatie als in (7) en (8)
verdwijnt daardoor de spreker uit beeld; van de door hem uitgeoefende dwang blijft
slechts een vage notie van 'moeten' over. Met het (causatieve) bevel verdwijnt de
fasering; wat resteert is een synthetische vermelding van de door de aangesproken
persoon uit te voeren werking (je + V):
(11) Ik beveel kern ~ je geeft specificatie ~ (dwang) je geeft kern
De ondergeschikte imperatiefzin bevat nu in essentie een subject-predicaatsverbinding;
het vervaagde imperatieve element geeft nog slechts een dwingend karakter
aan conditie en consequentie. Zonder veel betekenisverschil kan het geïmpliceerde
subject je ook worden uitgedrukt, wat er inderdaad op wijst, dat de werking centraal
staat en de dwang naar de achtergrond is verdwenen:
(7) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
(7') Je geeft / geef je Jan een boek, ...
(8) Als je het boek niet kunt lenen, koop het dan zelf
(8') ... , dan koop je het zelf
In (7) en (8) wordt niet op uitvoering van de werking aangedrongen; de aangesprokene
wordt ertoe aangezet zich de gebeurtenis voor ogen te stellen; we kunnen van
'epistemische' imperatieven spreken. De zinnen presenteren het resultaat van verstandelijke
overwegingen. Er worden feiten gecombineerd, causale verbanden
gelegd en conclusies getrokken. De gebeurtenissen vinden plaats in het domein van
de geest. Het gaat niet om te verrichten werkingen in een concrete situatie, in de
'werkelijke wereld'.
In (7) wordt een samenhang tussen twee gebeurtenissen onderkend: wanneer de
werking in de voorzin plaats vindt, volgt daarop steeds de werking van de nazin. De
dwang die uit de imperatief spreekt, betreft niet de uitvoering der werking, want de
werking wordt niet uitgevoerd. De hele uitspraak releveert een logisch verband en
beschrijft geen concrete situatie. De dwang staat los van de werking en kan alleen op
de hypothese betrekking hebben: 'veronderstel'. Ook in (8) wordt geen direct bevel
gegeven. De aansporing in de nazin is aan een voorwaarde gebonden: de spreker
verwacht niet, dat de opdracht meteen wordt uitgevoerd. 12 De dwang geldt dan ook
HAD GEBELD! 351
niet de werking doch de gevolgtrekking. Schematisch kunnen de verhoudingen als
volgt worden weergegeven:
(7") Dwingende hypothese {je V}
(8") Dwingende gevolgtrekking {je V}
'(veronderstel) je geeft'
'(besluit) je koopt'
Ondanks de imperatiefvorm, zo kunnen we concluderen, wordt de aangeduide werking
niet bevolen. Er wordt niet op uitvoering van een handeling aangedrongen.
Het feit dat de dwang van de werking is gescheiden, maakt de werkwoordsvormen
geef en koop tot (synthetische) aanduidingen van de door de aangesproken persoon
verrichte werking. Dat verklaart de afwisseling van de imperatiefvorm met subjectpredicaatsverbindingen
(7' en 8'). Doordat de aangesproken persoon niet tot handelen
wordt gedwongen, kunnen ook gebeurwerkwoorden worden gebruikt (9 en
10) en perfectum-vormen als in:
(12) Heb dat drankje één maal gedronken en je bent eraan verslaafd
Ben maar eens door een hond aangevallen, dan blijf je bang 13
We kunnen concluderen, dat de epistemische imperatief van het presens in onzelfstandige
zinnen geen bevel inhoudt tot uitvoering van een handeling, netzomin dus
als de imperatief van het plusquamperfectum. Dat is een feit van belang, daar deze
nieuwe imperatief, zoals zal blijken, in onzelfstandige zinnen is ontstaan. En er is
nog een overeenkomst. De afwisseling in de bijzin van subjecdoze imperatiefvorm
(geef) en subject-predicaatsverbinding (je geeft) blijkt in de voltooide tijd eveneens
voor te komen (badje gebeld, dan ... ; bad gebeld, dan ... ). De ontwikkeling die tot wegval
van je heeft geleid, zullen we in de twee volgende paragrafen bezien.
5. Irrealis, klacbt en verwijt
Parallel aan (13) en (14):
(13) Geef je Jan een boek, dan zit hij meteen te lezen
(14) Je geeft Jan een boek, en hij zit meteen te lezen
kunnen ook zinnen met plusquamperfectum (en trouwens ook met imperfectum en
perfectum) worden gebruikt:
(15) Had jeJan een boek gegeven, dan zat hij meteen te lezen
(16) Je had Jan een boek gegeven, en hij zat meteen te lezen
Zinnen als deze beschrijven gebeurtenissen die werkelijk hebben plaats gevonden.
De voorzinnen noemen een werking die op een bepaald punt in het verleden al voltooid
was.
Omschrijvingen met bad « badde) en was « ware) brengen echter ook vaak tot uitdrukking
dat een beoogde handeling niet is uitgevoerd:
(17) Had je Jan een boek gegeven, dan had hij wat te doen gehad
(18) Was je gekomen, dan hadden we de zaak geregeld
352 A.M. DUINHOVEN
De hoofdzinnen in (17) en (18) beschrijven een niet gerealiseerde eindtoestand. Daardoor
moet ook de hypothetisch-conditionele bijzin als een IRREALIS worden begrepen. De bijzin
noemt een niet meer te vervullen voorwaarde. Tot in deze eeuw werd het niet-werkelijkheidsaspect
door de conjunctief (ware, hadde) tot uitdrukking gebracht.
Bijzinnen van voorwaarde in de vragende vorm CVf S) en in de conjunctief komen
we reeds in het Middelnederlands tegen (vgl. Den Hertog 1903-1904/II: 99; Stoett
1923: § 302). Dit gebruik vinden we al beschreven door Brill (1849: 303: ware hij
inschikkelijker geweest, zoo ... ), en Van Helten (1883: 116: had hij 't mij maar gezegd, ik
had hem wel geholpen). Het feit dat van het niet bereikte en onbereikbare gevolg melding
wordt gemaakt, verraadt dat het negatieve resultaat wordt betreurd. Uit de zin
spreekt daarom teleurstelling. Had/was « hadde/ware) markeert de mededeling als
een KLACHT, een ONVERVULBARE WENS. Dit aspect wordt onderstreept door de frequente
toevoeging van het bijwoord maar.14
Dit soort vruchteloze wensen kan op elke persoon betrekking hebben (had ik, had
je, had hij gebeld, hadden wij, jullie, zij gebeld, dan ... ). De situatie echter waarin aansprekingen
als (17) en (18) worden gebruikt, onderscheidt zich van die waarin andere,
afwezige, personen als subject optreden. De aangesprokene, die de bedoelde werking
had moeten verrichten, kan van de verzuchting kennis nemen. Daardoor zal hij
de klacht op zichzelf betrekken en er een VERWIJT in voelen.ls En een verwijt houdt
een, weliswaar te laat komende en daardoor vergeefse, AANSPORING in. Daarmee
komt de spreker om de hoek kijken, die de aangesprokene duidelijk maakt wat er
naar zijn mening had moeten gebeuren. Deze adhortatieve connotatie kan alleen
ontstaan wanneer de beoogde werking door de aangesproken persoon ondernomen
had kunnen worden. Het moet om handelingen gaan; gebeurtenissen en toestanden
zijn uirgesloten.
Structuurverandering - Anders dan bij een wens zijn er bij een aansporing en a fortiori
bij een bevel twee personen betrokken: degene die aanspoort en degene die aangespoord
wordt, de spreker en de aangesprokene. Daardoor is de overgang van onvervulbare
wens of klacht (optatief) naar onvervulbare aansporing of verwijt (adhortatief)
niet slechts een semantische ontwikkeling. De herinterpretatie leidt ook tot een verandering
van structurele aard. In een wens (als moge hij bellen, hij belle of dat hij belle)
wordt naar een gebeurtenis verwezen. Het gebeuren wordt synthetisch gepresenteerd;
het geheel van de subject-predicaatsverbinding wordt als wenselijk voorgesteld: 'het is
wenselijk {dat hij belt}. Zo ook 'was het maar zo, {dat je had gebeld}'.
Wanneer nu een onvervulbare wens als had je maar gebeld door de aangesprokene
wordt begrepen als een verwijt, als een vergeefse aansporing, ontstaat er een zekere
chronologie of fasering in de zin. De (causatieve) aansporing gaat uit van de spreker
en beoogt een actie van de aangesproken persoon. Als aansporing impliceert had (je)
maar gebeld dus twee betrokken personen, die successievelijk optreden: A spoort B
aan tot een handeling. Centraal staat nog de werking door de aangesprokene, maar
duidelijk is toch dat er van de spreker een zekere dwang uitgaat:
(19) Spreker spoort aan adhortatieve connotatie --t {je V}kern
Bij deze interpretatie vormt de door de tweede persoon achterwege gelaten handeling
de kern van de mededeling. De verwijtende aansporing is ondergeschikt.
HAD GEBELD! 353
De in (19) beschreven fasering heeft in eerste instantie slechts betrekking op de
semantische elementen (bevel van spreker ~ handeling van aangesprokene). Het
ligt echter voor de hand, dat de taalgebruikers proberen de tweeledige vorm met de
tweeledige inhoud in verband te brengen. Dat heeft om te beginnen tot de wegval
van je geleid.
6. Wegval van je
Als bijzin van voorwaarde worden in de tegenwoordige tijd vragende, mededelende
en bevelende zinnen gebruikt:
(20) Geef je Jan een boek, dan zit hij meteen te lezen
(21) Je geeft Jan een boek, en hij zit meteen te lezen
(7) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
Het gebruik van deze verschillende vormen is niet verwonderlijk, daar we in oorsprong
met een vraag, beschrijving resp. bevel te doen hebben. Deze aanvankelijk
zelfstandige zinnen zijn aan de gevolgzinnen ondergeschikt geworden. De imperatiefvorm
in de bijzin (7) is dus te verklaren vanuit de imperatief in de hoofdzin.
Subjectloze bijzinnen met had en was daarentegen (vg1. 27 en 28 hieronder) zijn niet
uit zelfstandige imperatiefzinnen ontstaan; de ontwikkeling is hier juist omgekeerd
verlopen. We moeten ons dus afvragen, waardoor het subject kon wegvallen. Er zijn
tenminste drie oorzaken aan te wijzen, die elkaar hebben versterkt:
1. Zoals we zagen, hebben zinnen als (17), (18) en (22) vaak een adhortatief karakter:
(22) Had jeJan maar een boek gegeven, dan had hij wat te doen gehad
Was je maar gekomen, dan hadden we de zaak geregeld
Aangezien ook de 'gewone' imperatief (als bel.0 de adhortatieve modaliteit tot uitdrukking
brengt, verklaart de aansporende interpretatie reeds ten dele de weglating
van het subject (~ had (maar) gebeld.0. Er zijn echter nog twee factoren van belang.
2. Het feit dat had/was « hadde/ware) de zin als een onvervulbare wens, als een spijtige
verzuchting achteraf, typeert, maakt had/was tot een markeringsteken der
modaliteit. Deze modale functie scheidt de persoonsvorm van de beschrijving der
werking: 16
(23) Had # je me gebeld, dan .. .
Was # je gekomen, dan .. .
Door de isolering der persoonsvorm wordt deze subjectloos en daar ook het participium
geen subject vereist, kan het vanzelfsprekende en onbetoonde subject je worden
gemist: had me (maar) gebeld en was (maar) gekomen.
3. Bij de weglating van je zal ook de parallellie tussen zinnen als (24) en (25) een rol
hebben gespeeld:
(24) GeefjeJan een boek, dan ...
(25) Had je Jan een boek gegeven, dan ...
354 A.M. DUINHOVEN
Daar in plaats van geef je ook het subjectloze geefkan worden gebruikt, lijkt het
regelmatig wanneer het subject ook bij had je wordt weggelatenP
(26) GeefJan een boek, en hij zit meteen te lezen
(27) Had Jan een boek gegeven, dan had hij wat te lezen gehad
ook: ... dan zit hij
? en hij had
De parallellie tussen (26) en (27) is overigens nog niet volkomen. In (27) is de onderschikking
duidelijker dan in (26); het gebruik van het nevenschikkende en is in (27)
dubieus. Bovendien behoeft geefin (26) niet tot een bepaalde persoon of personen
gericht te zijn; geefkan net als geef je als onpersoonlijk worden geïnterpreteerd en
met 'geeft men' worden omschreven.1s Bij het plusquamperfectum echter wordt de
aangesproken persoon nog als het subject ervaren. Had loochent dus zijn herkomst
« had je) nog niet geheel.
Toch is en wordt had gegeven wel degelijk als een aansporing van de spreker opgevat.
Dat blijkt reeds uit het feit, dat weglating van je beperkt blijft tot werkingen waartoe
men kan worden aangespoord, tot handelingswerkwoorden dus:
(28) Had het raam dicht gedaan, dan ...
*Had het raam dicht gekregen, dan ...
Was naar huis gegaan, dan ...
*Was naar huis gestuurd, dan ... 19
Ook al gaat het in (27) en (28) nog om een voorwaardelijke bijzin, een vergeefse verzuchting
met adhortatieve connotatie, toch leggen de taalgebruikers blijkbaar een
verband met de zelfstandige imperatief. Zij kennen in het presens de samenhang tussen
de zelfstandige imperatief en de afhankelijke epistemische imperatief. Daardoor
lijkt het begrijpelijk, dat men naast de subjectloze aansporing in bijzinnen als (27) en
(28) ook een zelfstandige imperatief van het plusquamperfectum in de hoofdzin verwacht.
Deze analogie echter verklaart het ontstaan van de nieuwe constructie als in
(1) nog onvoldoende:
(1) Had me even gebeld!
Was naar me toe gekomen!
De afstand tussen de verwijtende, dus impliciet aansporende bijzin en de onmiskenbaar
bevelende hoofdzin is groot. Het lijkt waarschijnlijk, dat we een tussenstap
moeten aannemen.
7. Ellips
Bijzinnen die een zinsdeel vormen binnen een groter geheel, zijn synthetische constructies.
Zelfstandige zinnen daarentegen, waaronder ook de imperatief-zinnen,
hebben een analytische structuur. Het zijn uiteenzettingen, waarin de mededelingseenheden
gefaseerd worden aangeboden. De ontwikkeling van de synthetische
voorwaarde naar de analytische imperatief kan zich dus niet in de bijzin hebben voltrokken.
Een klacht als:
HAD GEBELD! 355
(29) Had je me (maar) gebeld, dan was ik gekomen
waarvan de werking (bellen) door de aangesproken persoon uitgevoerd had kunnen
worden, heeft wel een adhortatieve connotatie en dus een zekere fasering. Mede
daardoor kunnen we ook de imperatiefvorm gebruiken (zie § 6):
(30) Had me (maar) gebeld, dan was ik gekomen
Met een duidelijk gefaseerd bevel hebben we echter niet te doen. Alle nadruk ligt
nog op de nagelaten handeling. Dat blijkt niet alleen uit de zwak-adhortatieve betekenis,
maar ook uit het feit dat het subject je te allen tijde kan worden toegevoegd.
De verplicht subjectloze imperatief komt, net als in het presens, slechts in een
zelfstandige zin voor. Bij de overgang nu van bijzin naar zelfstandige zin zal de ellips
een belangrijke rol hebben gespeeld. De taalgebruikers hebben altijd de mogelijkheid
onduidelijke of juist vanzelfsprekende voorwaarden of consequenties onuitgedrukt
te laten. Men vergelijke:
(31) Wanneer ik je een goede raad mag geven(?) [ ... ]
[ ... ]; dan ga ik maar weer
Je weet het: als je zin hebt, [ ... ]
Zo kunnen ook irreële voorwaardelijke en concluderende zinnen en wens zinnen
met had je en was je worden gebruikt:
(32) Had je maar beter uitgekeken, [ ... ];
[ ... ]; had je maar beter moeten uitkijken
Was je voorzichtiger geweest, [ ... ]
[ ... ]; was je dan ook maar voorzichtiger geweest
Hier blijkt nog uit de tegenstellende bijwoorden en uit de inversie, dat we met een
groter verband en dus met onvolledige mededelingen ('ellipsen') te doen hebben.
Niet alleen zinnen met persoonsvorm en onderwerp, ook epistemische, voorwaardelijke
en concluderende, imperatiefvormen (§ 4) kunnen elliptisch worden
gebruikt:
(33) Word zelf maar eens tegengewerkt! [Dan wil ik je horen]
(34) [Het loopt jou altijd mee.] Heb ook maar eens pech!
Voor- en nazinnen met had en was vormen geen uitzondering:
(35) Had me maar gebeld; was naar me toegekomen! [dan ... ]
(36) [ ... ] Had me dan ook gebeld; was dan ook maar naar me toegekomen!
De subjectloze imperatiefvorm maakt het gemakkelijk de voor- of nazin te isoleren
en als een (schijnbaar) zelfstandige en analytische mededeling te presenteren.
Tegenstellende woorden als dan, eens, maar, nu, ook, zeifverraden echter meestal nog
de grotere samenhang.
In elliptisch gebruikte zinnen zonder subject kan het tegenstellende bijwoord ook
achterwege blijven. Weglating van maar in was maar thuis gebleven ontneemt de zin
bovendien het wensende karakter. Wat nu overblijft, is de aansporende modaliteit:
356 A.M. DUINHOVEN
was ~ thuis gebleven kern. Zonder inversie of verbindingswoord, is de zin niet langer
als een bijzin gekenmerkt. De subjectloze persoonsvorm in combinatie met de
adhortatieve modaliteit maakt het mogelijk de zin als een (nieuwe) imperatief te
interpreteren, waarin het bevel centraal staat: was kern ~ thuis gebleven!
8. De structurele opposities
Tegenover elkaar staan dus drie structuren, (a) de synthetische optatief, (b) de analytische
adhortatief en (c) de analytische imperatief:
(37a) Was # je maar gekomen
Had # je maar gebeld
(37b) Was ~ (je) (maar) gekomen kern
Had ~ (je) (maar) gebeld kern
(37 c ) Was kern ~ gekomen specificatie
Had kern ~ gebeld specificatie
a. In (37 a) gaat het om een on gefaseerde mededeling, ook al staat had/was als markering
van de modaliteit enigszins apart (vgl. 23). De gehele subject-predicaatsverbinding
('dat je was gekomen', 'dat je had gebeld') wordt wenselijk genoemd.
De spreker geeft niet aan, dat hij de ander tot een handeling zou willen dwingen.
b. In (37b) daarentegen weet de spreker over te brengen dat de ander van hem had
moeten komen of bellen. Deze dwang gaat aan de uitvoering der werking vooraf; er is
sprake van fasering. Daar de optatieve zin (37 a) al tweeledig is, ligt het voor de hand,
dat de eerste aansporende fase met het subjectloze (imperatieve) had/was verbonden
wordt geacht. Het aansporende aspect en daarmee de rol van de spreker is nog van
ondergeschikt belang; de door het deelwoord aangeduide werking staat centraal.
c. Wanneer deze gefaseerde zin op zichzelf komt te staan (37c), krijgt de aansporing
zoveel aandacht dat we van een zelfstandige opdracht kunnen spreken. Overheersend
is de dwang die de spreker op de aangesprokene uitoefent. De genoemde werking
moet worden gezien als de specificatie van het bevel.
Selectiebeperkingen - Dat de verschillen tussen (a), (b) en (c) voor de taalgebruikers
reëel zijn, blijkt uit enkele selectiebeperkingen. In een wensende zin is het subject
verplicht:
(38) Had je maar toestemming gekregen
*Had maar toestemming gekregen
Doordat een wens bovendien geen actie van de betrokken persoon vereist, zijn
behalve handelingswerkwoorden ook toestands- en gebeurwerkwoorden bruikbaar:
(39) Was je maar niet ziek geweest
Had je maar bericht ontvangen
Was je maar opgebeld
HAD GEBELD! 357
Alleen bij handelingswerkwoorden ontwikkelt zich de adhortatieve connotatie,
waarbij de aangesprokene de klacht van de spreker als een verwijt ervaart, als een (te
late) aansporing om in actie te komen. In de adhortatief zijn toestands- en gebeurwerkwoorden
uitgesloten:
(40) *Had ~ (je) bericht ontvangen; *was ~ (je) opgebeld
Zolang de onderschikking en het argumentatieve verband duidelijk is, kan in de aansporingen
nog had je en was je worden gebruikt. Het aspect van dwang is immers nog
zwak; de beschrijving der werking overheerst:
(41) Had ~ je me gebeld, dan ... d.i. 'als je me gebeld had, dan .. .'
Bij de imperatief in zelfstandige zinnen echter (37c) is explicitering van het subject
uitgesloten, net als bij de imperatief van het presens:
(42) *Was je thuis gebleven!
*Had je gebeld!
*blijf je thuis!
*bel je!
Deze overeenkomst wijst erop, dat was ~ thuis gebleven! en had ~ gebeld! inderdaad
imperatieven zijn. De structuur van de zin is geherinterpreteerd (37b :::::} 37 c), waardoor
het onmogelijk is geworden nog een subject te gebruiken. In de geïsoleerde
aansporing wordt de rol van de spreker van meer belang. De zin maakt niet langer
deel uit van een groter verband doch vormt op zichzelf een aanwijzing voor de aangesproken
persoon. Het aansporende element, dat met het eerste deel van de verbinding
is verbonden, gaat de kern van de mededeling vormen. De aanvankelijk
ondergeschikte aansporing wordt tot een op zichzelf staand bevel, dat in het tweede
deel wordt gespecificeerd:
(43) Had kern ~ gebeld! specificatie was kern ~ thuis gebleven! specificatie
Het is te begrijpen, dat binnen deze nieuwe structuur het subject je niet langer past.
Bij het bevel (had/was."), het centrale deel van de zin, is de tweede persoon wel
betrokken, maar niet als subject doch als indirect object.2o Deze datief-functie verhindert
de toevoeging van je:
(44) *Had je ~ gebeld! *was je ~ thuis gebleven!
Je kan weliswaar een datiefvorm zijn. Doordat echter de subjectsplaats leeg is, zou
het voornaamwoord als onderwerp worden geïnterpreteerd. En daarmee zou het
imperatieve aspect verdwijnen, dat juist door de subjectloosheid van het werkwoord
wordt gekenmerkt (zie § 3).
Maar hoe kan het subject je in het tweede deel worden gemist, waarin het om de
werking gaat die door de aangesproken persoon moet worden uitgevoerd? Het geïsoleerde
voltooid deelwoord vormt geen beschrijving van een activiteit, doch noemt
slechts de aard van de werking. Het participium specificeert de opgedragen handeling.
Daarom is er geen subject vereist. Het deelwoord is geen persoonsvorm; ook daarom
kan een subject achterwege blijven. En doordat ook had niet langer een persoonsvorm
vormt, is er geen mogelijkheid meer je toe te voegen.
358 A.M. DUINHOVEN
9. De essentie van de imperatief
We kunnen vaststellen, dat had gebeld! net als bel! door de taalgebruikers als een
imperatief is geïnterpreteerd, waarin het modale element, de door de spreker opgelegde
dwang, de kern vormt en de werking een specificatie. Net als in bel! probeert
de spreker in had gebeld! de aangesprokene zijn wil op te leggen. Het Nederlands
kent nu dus een zelfstandige imperatief van het plusquamperfectum. Dat roept weer
de in § 1 gestelde vraag op, hoe het mogelijk is iemand een bevel te geven tot een
handeling in het verleden.
Wanneer we de imperatief zo omschrijven, kan had gebeld! inderdaad geen imperatief
zijn. Het feit echter dat de imperatieve vorm wordt gebruikt en in zelfstandige
zinnen zelfs verplicht is, wijst erop dat de taalgebruikers wel degelijk aan een imperatief
denken. Voor hen is de uitvoerbaarheid van de werking kennelijk niet (meer)
essentieel. Centraal staat de dwang die de spreker op de aangesproken persoon uitoefent.
Dat deze dwang er meestal toe leidt, dat de aangesprokene de werking inderdaad
verricht, wordt kennelijk van ondergeschikt belang geacht. Welbeschouwd
houdt ook een imperatief als bel! niet in, dat de werking zal worden uitgevoerd. Men
kan iemand zelfs acties bevelen in het volle besef dat de uitvoering onmogelijk is. Juist
het ontstaan van de imperatief van het plusquamperfectum wijst erop, dat andere
aspecten van de imperatief-presens als wezenlijk werden en worden ervaren.
We zullen dus moeten vaststellen wat de overeenkomsten tussen de twee constructies
zijn, die voor de taalgebruikers de essentie van de imperatief vormen. In het
begrip bevel ligt 'verbale dwang' besloten. Zowel in bel! als had gebeld! is de spreker
aan het woord, die zelf en direct de aangesproken persoon onder druk zet. Die
dwang heeft betrekking op een handeling, die wordt gespecificeerd.21 Er is dus:
1. een spreker die verbaal dwingt;
2. een aangesproken persoon die gedwongen wordt;
3. en wel met betrekking tot een gespecificeerde handeling.
Deze drie elementen zijn in beide constructies aanwezig en kunnen daarom als kern van
de imperatief opvatting worden beschouwd. Het schema kan worden versimpeld tot
deze trits: {ik zeg --7 jij moet handelen} --7 handeling. De eerste twee elementen, die
tezamen het bevel vormen, liggen besloten in de morfologisch/syntactische aanwijzing
(geen subject, geen persoonsuitgang). Om welke handeling het gaat, wordt gespecificeerd
door een lexicaal element, de werkwoordstam resp. het voltooid deelwoord:
(45) 0 bevel --t bel specificatie
(46) {0 + had}bevel --t gebeld specificatie
Doordat gebeld een afzonderlijke fase in de constructie vormt, houdt het bevel niet
in, dat er een handeling in het verleden wordt bevolen, wat ook onlogisch zou zijn.
Had --7 gebeld is geen eenheid en daardoor geen samengesteld plusquamperfectum.
Ook gebeld op zichzelf is geen verleden-tijdsvorm, netzomin als het voltooid deelwoord
in het passief (je wordt gebelá), in de imperatief (en nu gebeld.0 en in verbindingen
als dat is gemakkelijker gezegd dan gedaan ('om te zeggen').22 Door het faseverschil
tussen had en gebeld heeft dus de in had besloten tijdsaanduiding slechts
betrekking op de eerste fase van de verbinding, op het bevel. Maar het gaat toch niet
om een bevel in het verleden?
HAD GEBELD! 359
Binnen het bevel kunnen we, zoals gezegd, twee elementen onderscheiden: de verbale
dwang van de spreker die leidt tot een verplichting van de aangesproken persoon:
'ik zeg dat je moet'. Er is geen twijfel aan, dat de spreker in de gegeven spreeksituatie,
in het heden, optreedt. De imperatief is een 'directe rede'. Had! geeft dan
ook niet aan, dat het bevel in het verleden werd gegeven; had is verbonden met het
modale, dwingende 'moeten'. Anders dan een werking echter kent modaliteit geen
tijd. De verledentijdsvorm heeft een ander effect.
In het algemeen geldt, dat wat in het verleden heeft plaats gevonden, niet nu
gebeurt en daardoor in het heden niet-werkelijk is. Dat verklaart het feit, dat de verleden-
tijdsvorm vaak een irrealis aanduidt. Wanneer de modaliteit in het geding is,
bij een wens, bij onzekerheid of in een hypothese, geeft de verleden-tijdsvorm aan
dat de werking niet plaats vindt: kwam hij maar; mocht hij komen; zou hij komen; was
hij er zeker van, dan .... In geen van deze zinnen gaat het om een werking in het verleden.
Ook in had gebeld! geeft het imperfectum het bevel een irreëel aspect en maakt
duidelijk, dat de in het heden opgelegde dwang niet meer reëel is:
(47) 'Ik zeg dat je had moeten bellen'
De parafrase in (47) geeft de strekking van had gebeld! ten naaste bij weer. Er is echter
een essentieel verschil, waardoor de imperatiefvorm ook onvervangbaar is. In
(47) hebben we met een beschrijving te doen waarin wordt weergegeven (indirect)
wat in had gebeld! direct en dwingend wordt gezegd. Door het gebruik van de imperatief
zet de spreker de aangesprokene metterdaad onder druk.
10. Nabeschouwing
Het hedendaags Nederlands kent naast de gewone imperatief van het presens als bel!
ook een imperatief van het plusquamperfectum had gebeld!. De nieuwe imperatief,
niet meer dan honderd jaar oud, is ontstaan uit voorwaardelijke en wensende zinnen
als badje gebeld, [ ... ] en badje maar gebeld, [ ... ], die vaak een verwijtende, dus adhortatieve,
connotatie hadden en hebben. Tot in deze eeuw werd het irreële aspect in
dit soort constructies door de conjunctief (badde en ware) tot uitdrukking gebracht.
Na de definitieve overgang tot bad en was leverde wegval van het subject je een kale
werkwoordstam op, die tenslotte als een imperatief kon worden opgevat.
De ontwikkeling is in twee fasen verlopen: allereerst werd in bijzinnen met een
verwijtend aspect het subject je weggelaten. In tweede instantie is de subjectloze verbinding
{had/was + voltooid deelwoord} in min of meer zelfstandige zinnen geïnterpreteerd
als een bevel van de spreker. Bij hêide overgangen heeft de bestaande imperatief
van het presens als voorbeeld gediend.
Ontwikkelingen in de bijzin - Het verschil tussen een bevel als bel! en een voorwaardelijke
bijzin als had je gebeld, [ ... ] lijkt onoverbrugbaar groot. De imperatief van het
presens wordt echter niet alleen in een zelfstandige zin gebruikt, als een gefaseerde,
op uitvoering gerichte opdracht: (0 ~ bel! d.i. 'ik beveel ~ dat je belt'). Hij kan
ook in argumentaties dienst doen en een voorwaarde of conclusie tot uitdrukking
brengen. In een voorwaardelijke zin als:
(48) Klop (en er wordt opengedaan)
360 A.M.DUINHOVEN
kan de imperatief worden omschreven als 'stel, je klopt', 'indien je klopt'. De werking,
niet afhankelijk van het bevel, staat centraal; het verschil met (49) en (50) is
genng:
(49) Je klopt (en er wordt opengedaan)
(50) Klop je (dan wordt er opengedaan)
Door de parallellie van de voorwaardelijke zinnen klop je en had je geklopt lijkt naast
klop! ook had geklopt! passend. De weglating van je wordt bevorderd door de isolering
van had (had # je geklopt), dat een markeringsteken van de onvervulde wens
wordt,23 en door het verwijtende, dus aansporende, aspect van het zinstype.
Van bijzin naar zelfstandige zin - De subjectloze vorm en het adhortatieve betekenisaspect
maken het verwijtende had gebeld! tot een schijnbare imperatief. In elliptische
zinnen vervaagt het argumentatieve verband; de dwang kan niet meer aan voorwaarde
en conclusie worden gehecht, en moet daardoor wel tot de spreker worden
herleid. Deze zet de aangesproken persoon onder druk; hij geeft een bevel, ook al
kan dat niet meer worden uitgevoerd. Had gebeld! in de zelfstandige zin is geen eenheid
meer; we moeten een gefaseerde, analytische structuur aannemen: had bevel ~
gebeld specificatie. Zoals uit deze weergave blijkt, wordt er geen voorafgaande werking
bevolen; de verleden-tijdsvorm had maakt het bevel irreëel.
De ontwikkelingen kunnen als volgt in schema worden gebracht:
BIJZIN
•
hypothetisch-conditioneel
=> [+ klacht] (optatief)
=> [+ verwijt] (adhortatief)
had je gebeld, dan ...
had # je (maar) gebeld, dan ...
had ~ (je) (maar) gebeld kern' dan ...
optionele weglating van je door:
- isolering van had
- adhortatieve connotatie
- parallellie met presens:
naast bel je, ... ook bel, ... uit
zelfstandig bevel: 0 kern ~ bel! specificatie
SCHIJNBAAR ZELFSTANDIGE ZIN door ellips
dwang (door spreker) ondergeschikt {0 + had} ~ (je) gebeld kern' [ ... ] • werking centraal
ZELFSTANDIGE ZIN
dwang door spreker centraal
irreëel bevel tot handeling
{0 + had}kern ~ gebeld! specificatie
Adres van de auteur: Instituut voor Neerlandistiek U.vA, Spuistraat 134, NL-1012 YB Amsterdam
HAD GEBELD! 361
NOTEN
1 'Generally, imperatives have no past tense forms'; 'the required action is always in the
future' (palmer 1986: 111 resp. 108). 'De imperatief [is] uiteraard gebonden aan de tijdstrap
van het praesens met zicht op het futurum. In de verleden tijdstrap heeft daarom de imperatief
weinig of geen zin' (Van Es en Van Caspe11975: § 44). Vergelijkbare uitspraken in Van Es
(1966: 148-9); De Schutter en Van Hauwermeiren (1983: 151); Van den Toorn (1984: 12).
2 Met 'imperatief' wordt zowel de bevelende of aansporende modaliteit (de betekenis) als
de specifieke werkwoordsvorm aangeduid; en uiteraard kan ook het taalteken, de verbinding
van imperatieve vorm en betekenis, worden bedoeld (vgl. Proeme 1984: § 1). Wanneer er verwarring
dreigt, zal ik van imperatieve 'vorm' enlof 'modaliteit' spreken.
J De vraag moet ook gesteld, hoe het ontstaan van een nieuw zinstype kan worden verklaard,
de nog niet algemene 'imperatief van het imperfectum', als in: Reed dan ook wat langzamer!
Kwam maar wat vaker op college! Vgl. Overdiep en Van Es 1949: 506; Proeme 1984:
248-253; Luif 1986: 78. Deze problematiek blijft hier buiten beschouwing.
4 De voorbeeldzinnen zijn door Hulshof (1973,1: 143) in de lopende tekst opgenomen,
wat de constructie gewoner maakt dan die voor Den Hertog was. In Den Hertog (1903-1904,
II: 101) komt dezelfde constructie nogmaals ter sprake. Een zelfstandige zin als Had het maar
wat vroeger gezegd wordt uit een bijzin van voorwaarde verklaard, die als hoofdzin een onvervulbare
wens uitdrukt.
5 In de subjectloze zinnen (2) komt ook dikwijls het bijwoord dan (ook) voor (paardekooper
1986: 17), dat in (3) niet bruikbaar is: had het dan (ook) gezegd!; *had je het dan (ook) gezegd.
6 V gl. Duinhoven 1994b: § 4. Ook in zelfstandige zinnen is het bevel niet altijd gericht op
uitvoering van een handeling; vgl. De Haan 1986.
7 Van Bart en Sturm (1987: 51) spreken van een 'persoonsvorm' met 'de uitgang 0'. In het
Middelnederlands komen vormen met en zonder -e voor (ga en singe). Daarnaast zijn er ook
secundaire vormen met meervoudsuitgang, zoals nog steeds (gaet en singt of singet). In het
Indo-Europees moet de imperatief gelijk zijn geweest aan de wortel, vervolgens uitgebreid
met een thematische klinker en tenslotte met uitgangen van de tweede persoon. Vgl.
Szemerényi 1970: 229; Lehmann 1993: 182. In het Nederlands zijn de subjectloze imperatiefvormen
met aansprekingen als jij, jullie en u uitgebreid en tot nieuwe 'congruerende imperatieven'
geworden. V gl. Verdenius 1940; Verdenius 1946: 74-79; Overdiep en Van Es 1949:
498-506 en 511; De Vooys en Schönfeld 1967: 133-135; Proeme 1984: § 3; Van Bree 1987:
226. De imperatief wordt behalve door het ontbreken van een persoonsuitgang getypeerd
door het ontbreken van een subject. Op het syntactische karakter van de vorm wijzen onder
meer: Van Es en Van Caspell975: § 36; Van Bakel 1978: 134, opm. 1; De Haan 1986: § 4.
8 We kennen in de syntaxis twee basispatronen: de analyse en de synthese (vgl. Overdiep
en Van Es 1949: 107). Wordt de informatie analytisch gepresenteerd, dan bestaat de zin uit
een serie min of meer zelfstandige mededelingseenheden die ieder op hun beurt tot de eindbetekenis
bijdragen. De zin bevat een gefaseerde 'uiteenzetting'. Daarnaast is het ook mogelijk
het betekeniscomplex als een eenheid te presenteren. De verbanden tussen de samenstellende
delen zijn dan reeds gelegd; de spreker refereert aan een bestaande constellatie. In deze
synthetische presentatie gaat het niet om een uiteenzetting doch om een 'samenvatting'. Voor
een ruimere uiteenzetting moge ik verwijzen naar eerdere publikaties: Duinhoven 1988b en
1988c en vooral 1992: § 4.
9 Pas wanneer specificaties worden toegevoegd, blijkt het analytische karakter van een
imperatief als bel.' Dat verklaart het feit dat de imperatief zelden op zichzelf een zin vormt; zie
Overdiep en Van Es 1949: § 292; Paardekooper 1951: 98, sub E.
10 Een 'synthetische' constructie daarentegen vormt een samengestelde eenheid; de verbanden
tussen de elementen zijn al gelegd; de totale informatie wordt in één keer gegeven.
Met de tegenstelling analytisch : synthetisch hangt het volgordeverschil samen tussen de
'gewone', analytische, imperatief en de als bevel bedoelde infinitief, zoals in:
Hang niet --t uit het raam! Klop --t eerst! Zet --t neer!
Niet {uit het raam hangen}! {Eerst kloppen}! Neerzetten!
362 A.M. DUINHOVEN
Tot deze tegenstelling zijn de verschillen in gebruik te herleiden, die onder meer in Blom
1987 worden beschreven. Vgl. verder Overdiep en Van Es 1949: 130,375 en § 330; Paardekooper
1951: 100; De Vooys en Schönfeld 1967: 157; Duinhoven 1984.
11 Daarom spreekt Proeme van 'voorstellingsinterpretatie'. Volgens De Schutter (1974:
352: Kom dam· maar 'ns binnen ... ) 'kunnen wij stellen dat een bepaalde persoon als "verondersteller"
optreedt'.
12 Wanneer het hypothetische karakter van de voorzin niet overtuigend is, zal men echter
geneigd zijn de imperatief met de werking te verbinden. Vat men in (8) de voorzin op als constaterend
('daar je het boek niet kunt lenen'), dan gaat het in de nazin om een op uitvoering
gericht bevel. De grens tussen de epistemische en de deontische imperatief is vaak vlottend,
zoals ook Proeme opmerkt (1984: 246). Zie voor de tegenstelling 'epistemisch: deontisch':
Duinhoven 1994a: § 3.
IJ Wees kunnen we als hulpwerkwoord niet gebruiken. In argumentatieve zinnen in het
presens is (met betekenisverschil) zowel wees als ben mogelijk: ben / wees in zo'n land je paspoort
maar eens kwijt, [dan ... l. In een zelfstandige imperatief is slechts wees bruikbaar: wees / *ben op
tijd!. Het gebruik van ben in de onzelfstandige imperatief wijst op vervaging van het imperatieve
aspect en op het overheersende belang van de werking. Zie voor de tegenstelling tussen
ben en wees Proeme 1986: § 7.
14 Maar geeft de discrepantie aan tussen wens en werkelijkheid; vgl. Fooien 1993: 179.
Deze tegenstellende functie van maar « en ware) lijkt me overigens gemakkelijker te herleiden
tot 'in waarheid' (Lat. vero) dan tot 'ware het niet', waarin vooral de negatie voor problemen
zorgt. Vgl. Riem Vis 1986; Fooien 1993: 200-201.
15 Vgl. Overdiep en Van Es 1949: 506; Van Es en Van Caspe11975: § 44.
16 De modaliteit behoort niet tot de beschrijving; kenmerkend voor modale hulpwerkwoorden
en modale bijwoorden is hun syntactische isolement; in structureel opzicht zijn ze
gescheiden van en opponerend met de rest van de mededeling. V gl. Duinhoven 1994a, inz. §
7 en 10.
17 Terwijl dus de subjectloze presensvorm in de bijzin vanuit de op uitvoering gerichte
subjectloze imperatief is ontstaan, moet het subjectloze plusquamperfectum vanuit {Vf + S}
worden verklaard.
18 ]espersen (1924: 215) spreekt van 'generic person'.
19 De ondergeschikte imperatief-presens laat wèl gebeurwerkwoorden toe; vgl. (9)-(10).
De imperatief van het plusquamperfectum lijkt dus meer op uitvoering gericht dan de imperatief
van het presens. Deze paradox is verklaarbaar vanuit de ontstaansgeschiedenis. De op
uitvoering gerichte imperatief van het presens heeft in argumentaties een ruimer gebruik ontwikkeld.
De imperatief van het plusquamperfectum echter is ontstaan vanuit verzuchtingen
die als aansporingen werden begrepen. Dat kon alleen gebeuren wanneer de werkingen uitvoerbaar
waren.
20 Het bevel wordt de tweede persoon gegeven; de dwang wordt hem opgelegd. Deze
datief-relatie is typerend voor de deontische modaliteit (vgl. Duinhoven 1994a: § 10).
21 Deze omschrijving geldt voor het merendeel van het imperatiefgebruik. Er zijn wel
gevallen waarin het ene of het andere element op de achtergrond raakt. Zo zijn er in het presens
en plusquamperfectum verwensingen mogelijk, waarin het participium geen handeling
aanduidt: val dood! was dood gevallen! Vgl. De Haan 1986: 256; Duinhoven 1994b: noot 19.
Deze vrij zeldzame uitzonderingen tasten de algemene regel (nog) niet aan.
22 Het voltooid deelwoord was (en is ten dele nog) een tijdloze bijwoordelijke formatie;
vgl. Duinhoven 1985 en 1988a: 157-171; Komen en Duinhoven 1993: § 4.
2J Vgl. Als hadde komt, is hebbe te late (WNTVI, 185).
HAD GEBELD! 363
BIBLIOGRAFIE
ANS 1984 -Algemene Nederlandse Spraakkunst. [Red.] G. Geerts, W. Haeseryn,]. de Rooij en
M.e. van den Toorn. Groningen/Leuven, 1984.
Van Bakel 1978 - E. Rijpma en F.G. Schuringa. Nederlandse spraakkunst. Bewerkt door]. van
Bakel. Groningen, 1978.
Bart en Sturm 1987 - P. Bart en A. Sturm. Zinsanalyse. Leiden, 1987.
Bilderdijk 1825 - W. Bilderdijk: Nieuwe taal- en dichtkundige verscheidenheden. Dl. I
(Rotterdam, 1825).
Bilderdijk 1826 - W. Bilderdijk: Nederlandsche spraakleer. 's-Gravenhage, 1826.
Blom 1987 - A. Blom: 'Kloppen s.v.p. Onderdeel van een procedure'. In: Voortgang 8 (1987),
p. 177-189.
Van Bree 1987 - e. van Bree: Historische grammatica van het Nederlands. Dordrecht, 1987.
Brill1849 - W.G. Brill: Hollandsche spraakleer. Leiden, 1849.
Cosijn en Te Winkel 1893 - P.]. Cosijn en]. te Winkel: Nederlandsche spraakkunst. Etymologie.
8e dr. Haarlem, 1893.
Duinhoven 1984 - A.M. Duinhoven: 'Ban de bom! Over vorm en betekenis van de imperatief'.
In: Ntg 77 (1984), p. 148-156.
Duinhoven 1985 - A.M. Duinhoven: 'De deelwoorden vroeger en nu'. In: Voortgang 6 (1985),
p.97-138.
Duinhoven 1988a - A.M. Duinhoven: Middelnederlandse syntaxis, synchroon en diachroon. Dl. I
(Leiden, 1988).
Duinhoven 1988b - A.M. Duinhoven: 'Fasering in de zinsstructuur'. In: Forum der Letteren
29 (1988), p. 52-68.
Duinhoven 1988c - A.M. Duinhoven: 'Passief en zinsfasering'. In: Forum der Letteren 29
(1988), p. 268-287.
Duinhoven 1992 - A.M. Duinhoven: 'Verboden toegang voor onbevoegden'. In: Ntg 85
(1992), p. 422-440.
Duinhoven 1994a - A.M. Duinhoven: 'Over modaliteit gesproken'. In: Ntg 87 (1994), p. 30-56.
Duinhoven 1994b - A.M. Duinhoven: 'Het hulpwerkwoord laten en de imperatief'. In:
Gramma!TIT3, p. 213-233.
Van Es 1966 - GA van Es: Nederlandse syntaxis in klein bestek. Zwolle, 1966.
Van Es en Van Caspel1975 - G.A. van Es en P.P.]. van Caspel: Syntaxis van het moderne
Nederlands. nr. 61. Groningen, 1975.
FooIen 1993 - A.P. FooIen: De betekenis van partikels. Nijmegen, 1993.
De Haan 1986 - S. de Haan: Gebruiksmogelijkheden van de Nederlandse imperatief. In:
Tabu 16 (1986), p. 250-260.
Van Helten 1877 - W.L. van Helten: Het werkwoord in zijne vervoeging en afleiding.
Rotterdam, 1877.
Van Helten 1883 - W.L. van Helten: Kleine Nederlandsche spraakkunst. 4e dr. Groningen, 1883.
Den Hertog 1903-1904 - e.H. den Hertog - Nederlandsche spraakkunst. 2e dr. Amsterdam,
1903-1904.
Hulshof 1973 - e.H. den Hertog, Nederlandse spraakkunst. Bewerkt door H. Hulshof.
Amsterdam, 1973.
]espersen 1924 - O.]espersen: The philosophy of grammar. London, 1924. [Reprint 1948]
Komen en Duinhoven 1993 - ].A.M. Komen en A.M. Duinhoven: 'Gesteld en toegegeven als
markering van hypothese en concessie'. In: Forum der Letteren 34 (1993), p. 161-183.
Lehmann 1993 - W.P. Lehmann: Theoretical bases of Indo-European linguistics. LondonlNew
York,1993.
Luif 1986 - ]. Luif: In verband met de zin. Leiden, 1986.
Overdiep en Van Es 1949 - G.S. Overdiep en G.A. van Es. Stilistische grammatica van het
moderne Nederlandsch. 2e dr. Zwolle, 1949.
Paardekooper 1951 - P.e. Paardekooper: 'De imperatief als grammatische categorie in het
ABN'. In: Ntg44 (1951), p. 97-107.
364 A.M. DillNHOVEN
Paardekooper 1986 - P.e. Paardekooper: Beknopte ABN-syntaksis. 7e dr. Eindhoven, 1986.
Palmer 1986 - F.R. Palmer: Mood and modality. Cambridge [enz], 1986.
Proeme 1984 - H. Proeme: 'Over de Nederlandse imperativus'. In: Forum der Letteren 25
(1984), p. 241-258. [Ook in: Proeme 1991: 32-53].
Proeme 1986 - H. Proeme: 'Is wees imperativus van zijn? (Over de semantiek van wezen en
zijn)'. In: Forum der Letteren 27 (1986), p. 30-41. [Ook in Proeme 1991: 54-67].
Proeme 1991 - H. Proeme: Studies over het Poolse, Nederlandse en Russische werkwoord. Leiden, 1991.
Riem Vis 1986 - F. Riem Vis: 'De werkelijkheid van maar'. In: Voortgang 7 (1986), p. 77-87.
De Schutter 1974 - G. de Schutter: De Nederlandse zin. Brugge, 1974.
De Schutter en Van Hauwermeiren 1983 - G. de Schutter en P. van Hauwermeiren: De structuur
van het Nederlands. Malle, 1983.
Szemerényi 1970 - O. Szemerényi: Einführung in die vergleichende Sprachwissenschaft.
Darmstadt, 1970.
Van den Toorn 1984 - M.C van den Toorn: Nederlandse grammatica. ge dr. Groningen, 1984.
Verdenius 1940 - AA Verdenius: 'Congruerende imperatieven'. In: Ntg 34 (1940), p. 312-3 21.
Verdenius 1946 - A.A. Verdenius: In de Nederlandse taaltuin. 3 e dr. Amsterdam/Brussel, 1946.
De Vooys en Schönfeld 1967 - e.GN. de Vooys en M. Schönfeld: Nederlandse spraakkunst.
7 e dr. Groningen, 1967.
Weiland 1820 - P. Weiland: Nederduitsche spraakkunst. 2e dr. Dordrecht, 1820.
Boekbeoordelingen
De reis van Sint Brandaan : een reisverhaal uit de twaalfde eeuw / vert. [uit
het Middelnederlands] door Willem Wilmink ; ingel. door W.P. Gerritsen.
Met eep. uitgave van de Middelnederlandse tekst naar het Comburgse handschrift
door een werkgroep van Utrechtse Neerlandici o.l.v. W.P. Gerritsen
en Soetje de Jong (eindred.). - Amsterdam: PrometheuslBakker, 1994. -
153 p. : ill. ; 24 cm. - (Nederlandse klassieken)
ISBN 90-351-1306-3 Prijs:! 29,90
Voor Terschelling was 1994 een uniek jaar: de vuurtoren Brandaris bestond toen namelijk
400 jaar, en er was alle reden om dat uitbundig te vieren. Een van de officiële hoogtepunten,
de presentatie van een mini-vuurtoren-project, vond - niet toevallig - plaats
op 16 mei. Dat is immers de kerkelijke feestdag van de Ierse heilige Sint Brandaan, en
dankt de Brandaris zijn naam niet aan een kapel, gewijd aan Sint Brandaan?
In het begin van het Brandaris-jaar 1994 verscheen bovendien een nieuwe editie
van De reis van Sint Brandaan, die naast een uitgave van de Middelnederlandse tekst
naar het Comburgse handschrift door een werkgroep van Utrechtse neerlandici
onder leiding van W.P. Gerritsen en Soetje Oppenhuis de Jong een vertaling bevat
van het Middelnederlandse reisverhaal in hedendaags Nederlands van de hand van
Willem Wilmink. Wie de presentatie op Terschelling bijwoonde, kon zich alvast in
de stemming laten brengen met deze nieuwste editie. En dit laatste is zeker een van
de mogelijkheden van de vertaling, geschreven namelijk voor een breed publiek en
verschillende doeleinden.
Deze editie is het resultaat van een uniek samenwerkingsverband tussen de dichtervertaler
Willem Wilmink en een werkgroep van Utrechtse neerlandici. Hoe deze
samenwerking tot stand is gekomen, lezen we in Wilminks 'Ontmoeting met een heilige'
in de editie zelf, uitgebreider in een artikel van Christien Bok, e.a. 'In navolging
van Noë. De wordingsgeschiedenis van Willem Wilminks Brandaan-vertaling' (Madoc
5 (1991), p. 129-148). Doel ervan was een vertaling die zo dicht mogelijk bij de tekst
in het Comburgse handschrift (ca. 1400) aansloot. Het boek moest de Brandaan toegankelijk
maken voor een publiek van belangstellende leken, en tegelijkertijd studenten
een authentieke, niet herspelde, tekst bieden en de weg wijzen naar de omvangrijke literatuur
over het gedicht. De samenstellers van het boek zijn daarin m.i. voortreffelijk
geslaagd. 'In navolging van .. .' behoeft niet beperkt te blijven tot Noë.
De Reis van Sint Brandaan, met als ondertitel Een reisverhaal uit de twaalfde eeuw, is verschenen
als deel 1 in de serie Klassieken van de Nederlandse letterkunde. Het is een zeer
fraai verzorgde en aantrekkelijke uitgave geworden. Naar voorbeeld van de editieDraak!
Aafjes van 1949 (herdrukt in 1978, met toevoeging van 'Rekenschap achteraf op
p. 247-259) zijn origineel en vertaling naast elkaar uitgegeven. Aan de tekst zijn - in de
marges - een woordverklaring en toelichtende glossen toegevoegd. Daarmee wordt een
hoge mate van overzichtelijkheid en toegankelijkheid bereikt. De aantrekkelijkheid
wordt nog verhoogd door de (verkleinde) houtsneden die in de marges zijn opgenomen.
TNTL 111 (1995) 365-369
366 BOEKBEOORDELINGEN
De tekst wordt voorafgegaan door een inleiding van W.P. Gerritsen onder de titel
'Pleidooi voor Brandaan', en een beknopte verantwoording van de editie. Waar
Maart je Draak zich in haar inleiding in de eerste plaats richt op het in beeld en kaart
brengen van de literair-historische ontwikkeling (van Oudierse immrama via de
Navigatio naar de Reis-versie), is het Gerritsen vooral te doen om een situering van
het reisverhaal van Sint Brandaan tegen de achtergrond van de twaalfde-eeuwse cultuur.
In een boeiend, helder en behoedzaam geformuleerd betoog beschrijft
Gerritsen hoe West-Europa in de twaalfde eeuw onder invloed van de herontdekte
klassieke autoriteiten op tal van terreinen aan grote veranderingen onderhevig is.
Wetenschappelijke ontdekkingen en nieuwe inzichten roepen tal van vragen op, zijn
aanleiding tot indringende theologische discussies, maar veroorzaken tegelijkertijd
een gevoel van onzekerheid en twijfel. Brandaan die uit ongeloof een boek verbrandt
en vervolgens in opdracht van een engel namens God een negen jaar durende reis
moet ondernemen als een boetedoening voor zijn kleingelovigheid, is daarvan een
voorbeeldige exponent. De zee waarover Brandaans schip wordt rondgedreven, kan
tegen deze achtergrond worden beschouwd als een metafoor voor de wereld waarin
de christen zijn weg zoekt, tussen goed en kwaad, tussen hemel en hel. Voor het
vagevuur als derde 'afdeling' in het hiernamaals is in de Reis nog geen plaats, van
kwijtschelding van straf is geen sprake, hooguit van een tijdelijke verlichting, op
voorspraak van Brandaan. Zo bezien weerspiegelen Brandaans ervaringen tijdens
zijn reis actuele theologische - maar ook natuurwetenschappelijke - discussies van
(het midden van) de twaalfde eeuw.
Brandaan is tijdens zijn reis getuige van vele wonderen. Hij leert niet alleen dat de
wonderen van de schepping ontelbaar zijn, maar ook dat de wonderbaarlijkheid van
de schepping het menselijk begrip ver te boven gaat. Heeft het twaalfde-eeuws lekenpubliek,
waarvoor het Brandaangedicht oorspronkelijk bestemd is geweest, de
Brandaan met al zijn wonderen nu ook als een waar-gebeurd verhaal beschouwd?
Volgens Gerritsen is geloofwaardigheid de voornaamste zorg van de dichter geweest.
De wonderen zijn 'tekenen Gods', waarvan de waarheid die erachter schuilgaat met
de tussenkomst van de dichter en hulp van God door het publiek begrepen en aanvaard
moet kunnen worden. De officiële geschiedschrijving sinds het midden van de
dertiende eeuw (Vincent van Beauvais' Speculum historiale en Jacob van Maerlants
Spiegel historiael) daarentegen acht het verhaal van Brandaans zeereis onbetrouwbaar
en ongeloofwaardig. Wel vraag ik mij af hoe zich het oordeel van Beauvais en
Maerlant verhoudt tot wat de middeleeuwse cartografie ons toont.
Tenslotte schetst Gerritsen in zijn inleiding kort de familieverhoudingen tussen
De Reis van Sint Brandaan (de zogenoemde 'Reis-versie') en zijn voorouder, de
Navigatio Sancti Brendani Abbatis, een werk dat op zijn beurt nauw verwant is met het
Oudierse genre van de immrama, in het bijzonder de Immram curaig Máele Dûin.
Deze verhoudingen zowel als de onderlinge verhoudingen van de overgeleverde teksten
van de Reis-versie uit het Nederlandse en Duitse taalgebied (die alle direct of
indirect teruggaan op een gedicht over de reis van Sint Brandaan dat waarschijnlijk
rond 1150 in het Rijnland is ontstaan, maar helaas niet is overgeleverd) zijn nog lang
niet in alle opzichten opgehelderd.
Aan het slot van deze nieuwe editie worden voor 'wie meer wil weten' over de heiBOEKBEOORDELINGEN
367
lige Brandaan, over het Middelnederlandse Brandaan-gedicht en de internationale
Brandaan-literatuur in een zevental paragrafen (De Middelnederlandse Brandaanteksten
en hun edities; de Duitse Brandaan-teksten; de relaties tussen de Reis-teksten;
de Navigatio Sancti Brendani Abbatis; de Ierse achtergronden; de Brandaanlegende;
benaderingen van de Middelnederlandse Brandaan) de voornaamste
aspecten van het Brandaan-onderzoek kort en zeer overzichtelijk besproken. Wie
echt meer wil weten, vindt hier een schat aan informatie, als hij van zijn duizelingen
vanwege de omvang van het Brandaan-onderzoek bekomen is. Brandaan had zich
geen betere pleitbezorger kunnen wensen.
Door de verschillende aspecten van het Brandaan-onderzoek apart aan het slot te
beschrijven kan Gerritsen zich in zijn inleiding grotendeels beperken tot de situering
van het reisverhaal tegen de achtergrond van de twaalfde-eeuwse cultuur. Met deze
aanpak blijkt het mogelijk 'twee heren te dienen': het publiek waarop de vertaling in
deze editie zich richt, en het publiek waarvoor de Comburgse Brandaan-tekst in de eerste
plaats bestemd is. Dat is geen geringe verdienste. Natuurlijk zijn bij deze werkwijze
herhalingen onvennijdelijk, maar dat lijkt mij geen bezwaar. De enige kanttekening die
ik daarbij zou willen plaatsen, is dat de informatie dezelfde moet zijn. Waar in de inleiding
sprake is van het ontbreken van rond 300 verzen aan het begin van de Brandaan in
het handschrift-Van Hulthem (p. 27), zijn dat er aan het slot omstreeks 337 (p. 145).
De editie Draak! Aafjes en de editie GerritsenlWilmink tonen - zoals gezegd - in
hun inleiding een duidelijk verschil in benaderingswijze van de Middelnederlandse
Brandaan. Die verschillende benaderingswijzen zijn overigens niet zozeer antagonistisch
als wel complementair van aard. Er zijn ook duidelijke verschillen tussen de vertaling-
in-verzen van Bertus Aafjes en die van Willem Wilmink. Waar de eerste koos
voor een weergave in - merendeels - regels van 8 lettergrepen met mannelijk rijm, en
daarmee voor een heel ander type versvorm dan het middeleeuwse, kiest Wilmink juist
voor het handhaven van het middeleeuwse heffingen-vers, meestal regels van vier
heffingen en een willekeurig aantal onbeklemtoonde lettergrepen. Daarmee kan hij
verstechnisch veel dichter bij het Middelnederlandse voorbeeld blijven dan bij Aafjes
het geval is. Maar niet alleen verstechnisch. Mede dank zij het stimulerende samenwerkingsverband
met Utrechtse neerlandici blijft Wilmink ook tekstinhoudelijk veel
dichter bij zijn voorbeeld. Vergelijking van Wilminks eerste en tweede versie van de
vertaling laat dat duidelijk zien. Wijzigingen betreffen zowel kwesties van woordkeus
en interpunctie als van stijl. Zo wordt 'Die wint die ghincse jaghen / Bi den zeyle vaste'
(vss. 328-29) in een eerdere versie 'De wind ging hen opjagen, / die door het zeil heenschoot'
en in de definitieve versie 'De wind ging hen opjagen, / het zeil rukte aan de
schoot'. Een sportzeiler zal deze laatste situatie onmiddellijk herkennen. Wel heb ik de
indruk dat Wilmink juist door het streven naar een zo nauwkeurig mogelijke weergave
van zijn voorbeeld veel meer dan hierin het geval is, van halfrijm dan wel van rijmloze
verzen gebruik heeft moeten maken. Middelnederlands - bovendien in rijmpositie -laat
zich niet zomaar in hedendaags Nederlands omzetten. De vraag hierbij is ofWilmink
zich in dit opzicht middeleeuws heeft gedragen. Wie echter in sfeer en inhoud zijn middeleeuws
voorbeeld zo treffend weet weer te geven, mag dat m.i. voor lief nemen.
Aafjes daarentegen, gebonden aan zijn 8-lettergrepenvers, heeft voor zijn herdichting
vaak meer woorden nodig dan zijn voorbeeld hem biedt, waardoor de afstand tussen
368 BOEKBEOORDELINGEN
voorbeeld en herdichting groter wordt. Niet alleen in aantal woorden, ook in woordkeus
blijft Wilmink dichter bij het origineel. Om één - willekeurig - voorbeeld te geven:
An eenen donckeren berghe.
Daar waren in zwaren erghe
Arde vele aermer zielen,
Die daer branden ende wielen.
Dien berch bernet emmermeere.
Daer es meneghe ziele in zeere.
Daer en hord i anders niet mee
Dan '0 wy' ende 'wach' ende 'wee'. (vss. 637-644)
Dit wordt door Aafjes als volgt vertaald:
't Was bij een berg. Die berg was zwart.
Het lot der zielen daar was hard.
Door leed en onheil overmand,
stonden zij ziedende in brand,
want deze berg brandt onvertraagd;
menige ziel wordt er geplaagd. -
In de put werd geen ander woord
dan 'wee' en 'ach' en 'wee' gehoord.
en door Wilmink met:
't Was op een donkere berg.
Daar leden de zielen zo erg,
waar ze in het vuur dat loeide,
kookten en brandden en gloeiden.
De berg brandt immermeer,
daar lijden de zielen zeer,
daar hoorde hij niets dan geklaag
van 'ach!' en '0 wee!' en 'achaach!'.
Uiteraard speelt hierbij een rol dat de herdichting van Aafjes ruim vijftig jaar oud is
en hier en daar verouderd is, maar zoals het voorbeeld laat zien, zit het verschil niet
alleen daarin. Wilmink is in zijn woordkeus trefzekerder en beeldender. Overigens
blijkt uit dit voorbeeld ook dat Wilmink zich bij zijn vertaling in interpunctie niet
altijd conformeert aan de Brandaan-tekst van de werkgroep. Juist het feit dat beide
teksten naast elkaar staan afgedrukt, biedt een interessante mogelijkheid tot vergelijking
van de verschillende interpretaties.
Wilmink heeft met zijn vaak zeer fraaie vertaling een prestatie van formaat geleverd,
inderdaad een vertaling voor alle leeftijden, dicht bij het origineel, maar tegelijkertijd
fris en van deze tijd. Een Middelnederlands reisverhaal wordt pure poëzie in hedendaags
Nederlands. Een samenwerkingsverband, zoals in dit geval met Utrechtse neerlandici,
blijkt daarbij uitermate vruchtbaar.
Tenslotte nog enkele wensen: de verantwoording van de editie mag voor studenten
m.i. iets uitgebreider zijn; bijvoorbeeld een aantekening bij 'aermer scaren' (vs. 240).
Bovendien zou ik graag in de literatuurlijst nog de volgende titels opgenomen zien,
omdat zij waardevolle bijdragen aan de Brandaan-discussie betreffen:
BOEKBEOORDELINGEN 369
- M.J .M. de Haan: 'Brandaan, waarheen, waartoe?'. In: A.D. Leeman, e.a., Literaire
reizen, Muiderberg, 1979, p. 26-38;
- O.S.H. Lie: 'Antipodenleer in de Middeleeuwen. Botsing tussen geloof en wetenschap'.
In: Culturen in contact. Botsing en integratie in de Middeleeuwen. [Red.] R.E.v.
Stuip en e. Vellekoop. Utrecht, 1988, p. 167-182;
- J. Janssens: De middeleeuwen zijn anders. Cultuur en literatuur van de 12de tot de 15 de
eeuw, Leuven, 1993, p. 119-126.
Na het zien van de houtsneden (uit een incunabel in 1499 gedrukt in Vlm door
Johann Zainer) in deze nieuwe editie en die in de editie Draak! Aafjes (uit een incunabel
in 1476 gedrukt in Augsburg door Anton Sorg) ben ik nog nieuwsgieriger geworden
naar de iconografische traditie van De Reis van Sint Brandaan, waarvan de beschrijving
overigens al een eerste aanzet heeft gekregen.
De nieuwe editie van De reis van Sint Brandaan is een belangrijke aanwinst in het
streven naar 'popularisering' van Middelnederlandse teksten. Deze Brandaan houdt
koers, ook al rukt het zeil aan de schoot, tussen Scylla en Charybdis, of wat dichter
bij huis, tussen Vlieland en Terschelling. Zorgt Brandaris daar niet voor?
Rob Stufkens
Lyrische poëzie / P.e. Hooft; bezorgd door P. Tuynman en G.P. van der
Stroom. - Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 1994.
- 2 dl. (780 p.). ; 20 cm. - (Nederlandse klassieken)
Dl. I: Teksten. Dl. 2: Apparaat.
ISBN 90-253-5024-0 Prijs: f 125,-
Het literaire oeuvre van P.e. Hooft is als bekend behalve in contemporaine drukken
voor het grootste deel ook in handschrift (onder meer in de zogenaamde Rijmkladboeken)
bewaard gebleven. Tot voor kort was de meest recente, op autografen gebaseerde
uitgave van Hoofts gedichten de bekende editie Leendertz-Stoett (1899-1900).
Terwijl het in boekvorm verschenen materiaal al in 1972 opnieuw het licht zag in Alle
de gedrukte werken 1611-1738 (geredigeerd door W. Hellinga en P. Tuynman), liet een
nieuwe, op de handschriftelijke overlevering berustende uitgave van de poëzie op zich
wachten. Ons geduld is nu beloond met de verschijning van Hoofts Lyrische poé"zie in
de redactie van P. Tuynman, die bij de voorbereidingen van de publikatie is bijgestaan
door G.P. van der Stroom. Het werk is verschenen in de reeks Nederlandse Klassieken
(Athenaeum - Polak & Van Gennep) en werkelijk prachtig uitgevoerd.
Zo'n vijfentwintig jaar geleden, schrijft Tuynman, had hij het voornemen opgevat
een nieuwe editie van Hoofts gedichten te verzorgen. Een 'odyssee langs uitgevers,
reeksredacties en subsidiënten' (I: 12) heeft de publikatie echter tot eind vorig jaar
vertraagd. De nu beschikbare uitgave is als volgt opgebouwd. Het eerste deel opent met
een korte uiteenzetting over opzet en totstandkoming van de editie, gevolgd door
Hoofts volledige lyrische oeuvre, dat chronologisch geordend is. Deel twee, het apparaat,
biedt een uitgebreide verantwoording van de uitgave. Per gedicht volgen dan aantekeningen,
waarin over het algemeen manuscriptologische bijzonderheden aan de orde
TNTL 111 (1995) 369-372
370 BOEKBEOORDELINGEN
komen en de verschillende in druk verschenen redacties van het betreffende gedicht
genoemd worden. Aanvullingen op de aantekeningen verschaft een afdeling vaak
belangwekkende addenda en corrigenda. Deel twee eindigt met enkele nuttige registers:
een overzicht van de tijdens het leven van Hooft gepubliceerde gedichten, een register
van beginregels en in de derde plaats een index op de aanduidingen van de zangwijzen.
In de verantwoording bespreekt Tuynman diverse moeilijkheden die hij bij de
transcriptie van de Hooft-autografen ondervonden heeft. Ten dele gaat het daarbij
om problemen die zich eigenlijk altijd voordoen bij lezing en translitteratie van een
zeventiende-eeuws manuscript, ten dele betreft het problemen die voortvloeien uit
de typische eigenschappen van Hoofts handschrift en de hem kenmerkende spellingvarianten.
Zo komen bijvoorbeeld aan de orde de toepassing van kapitalen en
abbreviaturen, de precieze plaats van de apostrof en het afwisselende gebruik van
ij/y, ilj en u/v. Van een slechts gering aantal gedichten bestaat geen handschrift,
zodat deze naar een gedrukte bron uitgegeven moesten worden. Tuynman waarschuwt
dat men in speciaal die gevallen voorzichtig dient te zijn met conclusies over
de schrijfwijze, aangezien we weten dat zetters vaak zelfstandig wijzigingen aanbrachten
in de kopij. De spelling in drukvorm kan dan ook een heel andere zijn dan
die van Hooft, zeker ook wanneer men in aanmerking neemt dat een gedicht soms
pas jaren nadat het geschreven is in druk is verschenen.
Tuynman besteedt ruime aandacht aan de verhouding tussen zijn nieuwe Hooft-uitgave
en de editie Leendertz-Stoett. Zo drukt hij enkele liedteksten af die bij LeendertzStoett
niet als op zichzelf staande gedichten voorkomen, maar alleen als onderdeel van
een van de drama's van Hooft. Tuynman beroept zich op de afzonderlijke publikatie
van deze liederen in bundels als Den nieuwen lusthof(vóór 1606) of Apollo (1615), en kent
ze in zijn uitgave daarom wél een zelfstandige plaats toe. Ook gaat hij in op de ten
opzichte van Leendertz-Stoett afwijkende wijze waarop hij is omgegaan met de open
varianten die in de Rijmkladboeken veelvuldig voorkomen. Daarbij gaat het om alternatieve
lezingen die bijvoorbeeld in de marge staan genoteerd. Het valt in deze gevallen
niet met zekerheid uit te maken, welke variant Hooft als de definitieve gezien heeft.
Tuynman heeft ervoor gekozen steeds de als eerste neergeschreven mogelijkheid op te
nemen, terwijl mogelijke alternatieven in het apparaat gegeven worden. In geval van
wijzigingen in het handschrift, waarbij een passage is doorgehaald en vervangen door
een andere, is vanzelfsprekend de laatste versie gevolgd. Deze en andere (verder buiten
beschouwing te laten) uitgangspunten bij de tekstconstitutie hebben geleid tot een welkome,
nieuwe standaarduitgave van Hoofts lyriek.
Hoofts Lyrische poëZie heeft een ander aanzien gekregen dan de editeur aanvankelijk
voor ogen stond. Bij aanvang van de bezorgingswerkzaamheden beoogde Tuynman 'een
documentair-wetenschappelijke editie, een volledige, die zich zonder iets te normaliseren
nauwkeurig aan de gevolgde bronnen houdt, met een gedetailleerd apparaat per gedicht
over de bronnen en een volledig manuscriptologisch protocol met alle varianten en verworpen
lezingen uit de handschriften' (I: 11). Bij dit alles was het de bedoeling dat F.L.
Zwaan voor een uitgebreide taalkundige annotatie zou zorgen. Deze ambitieuze doelstellingen
werden in de jaren zestig reeds verwezenlijkt in enkele kleinere deeluitgaven van
Hoofts poëzie, waaronder (door T uynman in samenwerking met Zwaan): Proeven van tekst
en commentaar voor de uitgave van Hoofts !:;riek IL Gedichten voor Huygens (1968). Voor de
BOEKBEOORDELINGEN 371
publikatie van Hoofts integrale oeuvre op eenzelfde uitputtende wijze bleek uiteindelijk
echter geen uitgever te vinden. Om die reden heeft T uynman ten slotte gekozen voor een
bescheidener uitgave, die enkele keren wordt aangeduid als een 'lees-editie'.
Deze gewijzigde opzet had met name gevolgen voor het apparaat, waarin danig
gesnoeid is. Zo zijn niet langer alle kleinere wijzigingen in de spelling verantwoord,
waarbij onder andere te denken valt aan veranderingen in de buigingsvormen. Verder
worden onzekerheden bij de translitteratie, die zich volgens Tuynman in het bijzonder
bij de leestekens manifesteren, niet als zodanig gesignaleerd. Ook blijven eerdere
handschriftlezingen, die ondanks doorhalingen regelmatig ontcijferd konden worden,
onvermeld. De bezorger beklemtoont dan ook verschillende malen dat het wetenschappelijk
onderzoek zich in de toekomst nimmer uitsluitend op zijn tekstuitgave zal
kunnen baseren: 'Geen enkele editie kan voor [ ... ] manuscriptologische finesses bronnenstudie
overbodig maken. Zelfs het meest uitvoerige apparaat kan bij voorbeeld niet
de graduaties aangeven van de twijfels van de editeur, noch telkens alle factoren die
zijn oordeel in casu beïnvloeden' (II: 19).
Met de verschuiving van een documentair-wetenschappelijke editie naar een leeseditie
komt uiteraard een nieuw lezerspubliek in het vizier. De uitgave is, zoals
Tuynman dan ook in zijn voorwoord in het eerste deel onderstreept, niet meer alleen
voor filologen bedoeld, maar ook voor 'lezers', of voor - zoals het kort daarvoor wat
specifieker heet - het 'letterlievend publiek'. Men kan zich echter ernstig afvragen of
juist deze belangrijke doelgroep van literair-historisch belangstellenden wel door
Tuynman bediend wordt. De voorliggende uitgave draagt in velerlei opzicht namelijk
nog de sporen van een louter op vakgenoten gerichte publikatie. In de verantwoording
wordt bijvoorbeeld een publiek aangesproken dat goed op de hoogte moet zijn van de
Hooft-filologie en de voornaamste feiten van de handschriftelijke overlevering paraat
heeft. Evenzo zijn de per gedicht geordende toelichtingen niet altijd even gemakkelijk
toegankelijk. Het bevordert het gebruikersgemak niet dat enerzijds de aantekeningen
en anderzijds de addenda en corrigenda niet in één systeem zijn samengevoegd.
Bovendien geldt zeker voor de addenda en corrigenda dat het veelal alleen de letterkundige
zal zijn die uit de voeten kan met de vaak terloopse vermelding van klassieke
en eigentijdse auteurs of de beknopte literatuurverwijzingen. Ook de discussie die
Tuynman herhaaldelijk met eerdere Hooft-interpretatoren aangaat, veronderstelt
meer voorkennis dan wellicht bij de gemiddelde 'letterlievende' lezer aanwezig is.
De zoëven geformuleerde kritiek kan natuurlijk weerlegd worden met de redenering
dat het apparaat in deel twee wel dègelijk primair voor literatuurhistorici bedoeld
is. Maar waaruit blijkt dan dat Tuynman zich eveneens op een breder publiek richt?
Men mist niet alleen een algemene inleiding over het karakter en de plaats van Hoofts
dichtkunst, maar ook de afwezigheid van een woord- en zakencommentaar wreekt
zich. De lyriek van Hooft is bij uitstek gedachtenrijk en vaak bewust gekunsteld. In die
zin spreekt zij zeker niet voor zichzelf en de twintigste-eeuwse lezer zal dus behoefte
hebben aan de nodige hulpmiddelen. Tuynman biedt hem of haar echter alleen de
'kale' tekst, zodat men met recht kan twijfelen aan de nagestreefde brede receptie van
deze editie. Dat is te meer spijtig omdat de laatste tien jaar betrekkelijk weinig tekstuitgaven
van zeventiende-eeuwse auteurs het licht zagen die zowel wetenschappelijk verantwoord
als voor een breder publiek toegankelijk waren. In het geval van Hooft was
372 BOEKBEOORDEL~GEN
een dergelijke uitgave zonder meer mogelijk geweest: een in omvang relatiefbescheiden
oeuvre, dat al veelvuldig het object van vooronderzoek is geweest en waarvoor
zeker niet alleen van de zijde van de historische neerlandistiek belangstelling bestaat.
Hinkt de nieuwe Hooft-editie dus op twee gedachten - de wetenschappelijk-documentaire
uitgave tegenover een lees-editie -, een dubbele invalshoek dient ook de
uiteindelijke beoordeling van Tuynmans uitgave te kenmerken. Aan de ene kant is
het buitengewoon positief dat de honderd jaar oude editie Leendertz-Stoett eindelijk
een waardige, gemoderniseerde opvolger gevonden heeft, aan de andere kant valt het
te betreuren dat er geen uitgave tot stand is gekomen waarmee een breder publiek
daadwerkelijk zijn voordeel kan doen.
Jan Konst
De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica / G.R.W. Dibbets.
- Amsterdam: Stichting Neerlandistiek VU ; Münster: N odus, 1995. - IV,
349 p. : ill.; 24 cm. - (Uitgaven / Stichting Neerlandsitiek VU; 18)
ISBN 90-72365-43-7 Prijs:! 70,-
Met De woordsoorten in de Nederlandse triviumgrammatica heeft Dibbets de neerlandistiek
een gedegen handboek en naslagwerk geschonken dat niet alleen van belang is
voor specialisten op het terrein van de geschiedenis van de taalkunde en de historische
taalkunde, maar ook van dienst kan zijn voor docenten Nederlands bij het verlevendigen
van het grammaticaonderwijs. De huidige indeling in tien woordsoorten en hun
naamgeving gaat immers terug tot de grammatici uit de periode 1550-165 O. Docenten
zijn nu in de gelegenheid om bij de behandeling van de woordsoorten noties als werkwoord,
deelwoord (dat als een zelfstandige woordklasse werd beschouwd), lidwoord,
naamwoord enz. in een historisch perspectief te plaatsen.
Op de inleidende beschouwingen over Trivium - Grammatica - Regels en over
Woord - Woordsoort - Accidens volgen de hoofdstukken die steeds aan één woordsoort
gewijd zijn. Dibbets gaat hierin bijzonder systematisch te werk. De hoofdstukken
beginnen met een beknopte bespreking van de behandeling van de woordsoort bij met
name Latijnse grammatici die in de zestiende en zeventiende eeuw invloed op het taalkundig
inzicht in de Nederlanden hebben gehad. Vervolgens komt de terminologie
aan de orde en een korte behandeling van de woordsoort in contemporaine grammatica's
van het Frans, Duits en Engels. Op deze behandeling van mogelijke externe
invloeden volgt de gedetailleerde beschouwing van de behandeling van de woordsoort
bij de grammatici van het Nederlands. Daarbij wordt terecht in het merendeel van de
hoofdstukken de chronologische volgorde aangehouden. De vele schema's maken het
betoog overzichtelijk. M en toe, zoals bijvoorbeeld op p. 265, 266 en p. 37, trekt
Dibbets ontwikkelingslijnen naar de 18de en 19de eeuw door, soms tot aan de ANS.
Al is de beknopte informatie wel interessant om te vernemen, zij draagt niet bij tot het
verstaan van de triviumgrammatici.
Bij de inventarisering van de gegevens duidt Dibbets steeds weer de bronnen van
een grammaticus aan. Doordat een auteur steeds weer van dezelfde bronnen gechar-
TNTL 111 (1995) 372-374
BOEKBEOORDELINGEN 373
meerd blijkt te zijn, lezen we in een aantal hoofdstukken dat Heyns vooral bij de
Franse grammatici Meigret en Estienne te rade is gegaan, dat Kók bij herhaling aan
de leiband van Vossius loopt en dat de Statenvertalers vooral de Psalmvertaler De
Hubert volgen. Wie de inhoudsopgave voor zich neemt, zal overigens tevergeefs naar
de Statenvertalers zoeken. Hun bijdrage vinden we keer op keer uitgebreid behandeld
in de paragrafen over De Hubert (1624).
Doordat Radermacher zijn studie niet in druk heeft gebracht, heeft hij geen invloed
op latere triviumgrammatici gehad. Dat blijkt al meteen als we de door hem gebruikte
terminologie met die van latere grammatici vergelijken, zie p. 41. Ook Heyns staat geisoleerd,
zoals uit het terminologisch overzicht op p. 46 valt af te lezen.
Bij de behandeling van het lidwoord wordt veel plaats ingeruimd voor de verbuiging.
In het hoofdstuk over het naamwoord komen deze gegevens ons weer onder
ogen, aangezien de grammatici altijd het lidwoord bij het zelfstandig naamwoord vermelden.
Deze dubbele behandeling is de onaangename consequentie van de keuze
voor een hoofdstukindeling overeenkomstig de woordsoorten, zoals die door de triviumgrammatici
was voorgestaan. Verder moeten we er op bedacht zijn, dat de bespreking
van zowel het zelfstandig als het bijvoeglijk naamwoord in dit hoofdstuk te vinden
is, terwijl het voornaamwoord in een zelfstandig hoofdstuk wordt behandeld.
De pagina's die aan de buiging van de tweede persoon van het persoonlijk voornaamwoord
zijn gewijd, geven een helder overzicht van de verschillende oplossingen
die de grammatici voorstaan om enkelvoud en meervoud te onderscheiden. Terwijl
de Twe-spraack (1584) in het enkelvoud een volledig paradigma met het toen reeds
volledig ouderwetse du levert, maakt Van Heule (1625) een paradigma metgy en buigingsvormen
van duo Acht jaar later schrapt hij de gy-vorm ten gunste van duo Kók
(1649) volgt hem, maar Ampzing en Leupenius verwierpen du met zijn buigingsvormen.
Bij de behandeling van de vervoeging treffen we natuurlijk de nasleep van de
keuze voor du of gy aan.
Kók, die gewoonlijk als de afsluiter van het triviumtijdvak wordt beschouwd, was (in
het voetspoor van Vossius en Van Heule) het meest volledig in zijn beschrijving van
de vervoeging. Hij behandelt naast de onvoltooide tijden (met hun wijzen) namelijk
ook de voltooide tijden (met hun wijzen) die met hebben en zijn worden gevormd. Ook
vermeldt hij het passivum met worden en zijn. Daarom heeft Dibbets zijn opgave als
uitgangspunt voor zijn inventarisatie genomen. Deze aanpak heeft het nadeel, dat we
maar moeilijk een beeld kunnen krijgen van de groei naar deze volledigheid.
In het slothoofdstuk wijst de auteur er terecht op, dat de grammaticale werken 'zijn
[ ... ] ingericht als betrof het niet het onderwijs in de aangeboren taal, maar dat in een
vreemde taal' (p. 331). Het onderwijs in de moedertaal was gericht op lezen en schrijven.
Grammatica hoorde daar niet bij. De grammaticale werken zullen naar ik aanneem
aftrek hebben gevonden bij mensen die geïnteresseerd waren in het ontwikkelen
of toepassen van een prestigieuze variëteit voor het geschreven Nederlands. We
brengen hier in herinnering, dat de grammatici onderling geregeld van inzicht verschilden
en zelf zich ook niet volledig richtten naar hun eigen voorschriften, zoals
Geerts voor de toepassing van de nominale classificatie heeft aangetoond.! Er lag een
kloof tussen het grammaticale ideaalbeeld en het dagelijkse taalgebruik. De invloed
van de triviumgrammatici op dit taalgebruik loopt via de toepassingen in gedrukte
374 BOEKBEOORDEL~GEN
teksten, vooral via de Statenvertaling en literaire teksten. De grammatici gaven de
aanzet tot het systematisch onderscheiden van drie geslachten en (ten minste) vier
naamvallen bij de substantieven en hun attributieve woorden en tot het gebruik van
de aanvoegende wijs, terwijl omschrijvingen met hulpwerkwoorden en modale bijwoorden
gebruikelijk waren.2 Daarmee verhoogden zij de kwaliteit en het aanzien
van het Nederlands. Aan deze goede bedoelingen kleefde echter ook een negatief
effect. De triviumgrammatici hebben immers een natuurlijke ontwikkeling tot een
Nederlandse standaardtaal onmogelijk gemaakt. Wie de hoofdschuldigen zijn voor
het ontstaan van het keurslijf laat zich aflezen uit Dibbets' studie.
Nog een drietal opmerkingen tot besluit. Het taalgebruik van Dibbets is soms
opvallend 'modern'. Enkele voorbeelden. Op p. 65 'komt het als inconsequent over
dat Ampzing [ ... ]'. Op p. 70 zijn 'de sterkste verschillen [ ... ] binnen de vrouwelijke
vormen van het lidwoord aan te wijzen'. Op p. 82 bespeuren we 'een redelijke mate
van overeenkomst'. Voorts zijn de moeilijke of gemakkelijk verkeerd te interpreteren
woorden in de citaten direct van een vertaling tussen vishaken voorzien. Dat systeem
voldoet in dit boek. Tenslotte is de tekst in een kleine letter gezet en de citaten in de
tekst alsmede de voetnoten in een nog kleinere. Dat beperkt de omvang van het boek
tot 350 bladzijden, maar vergemakkelijkt de lectuur niet.
J.A. van Leuvensteijn
NOTEN
1 G. Geerts: Genus en geslacht in de Gouden Eeuw. [Tongeren], 1966.
2 ZieA. van Leuvensteijn & D. Stalpers: 'Modaliteit in 16de en 17de eeuws Hollands. Voor
wie de nuance waardeert.' In: Nauwe betrekkingen. Voor Theo Janssen bij zijn vijftigste verjaardag.
Onder red. van R. Boogaart &J. Noordegraaf, p. 145-154. Amsterdam/Münster, 1994.
Interdisciplinair*
The rise of European musie, 1380-1500/ Reinhard Strohm. - Cambridge
[etc.]: Cambridge University Press, 1993. -XV, 720 p.: facs., muz. j 26 cm
ISBNO-521-41745-7 Prijs: $95,-
Neem bijvoorbeeld Jacob Obrecht. Hij werd omstreeks 1453 geboren in Gent en al
jong beheerste hij de kunst van het componeren. Hij studeerde aan een universiteit
maar onduidelijk is welke dit was. In de jaren 1476-1480 verbleef hij mogelijk in
Utrecht, waar Erasmus een van zijn leerlingen kan zijn geweest. In de jaren daarna was
hij werkzaam in Bergen op Zoom, Cambrai en Brugge. Op uitnodiging van de hertog
van F errara, Ercole I d'Este reisde hij in 1487-1488 naar Italië. Obrecht keerde echter
terug naar de Nederlanden waar hij in Brugge en Antwerpen belangrijke posten
bekleedde. In 1503 vertrok Obrecht definitief naar het Zuiden. Hij verbleef enige tijd
aanhethofvan de Habsburgers te Innsbruck en in 1504-1505 gafhij leiding aan de hertogelijke
kapel te Ferrara. Daar overleed hij in juli 1505 aan de gevolgen van de pest.!
Obrecht was beroemd in zijn eigen tijd en zijn muziek vond een grote verspreiding.
Zijn composities, waaronder die op Nederlandse teksten, vinden we in handschriften
uit diverse hoeken van Europa, en bekendheid met diens composities was in 1487 reden
voor hertog Ercole d'Este om hem uit te nodigen. Obrecht is een van die figuren die
kenmerkend zijn voor de muziekcultuur van de late middeleeuwen, een tijd waarin het
internationale karakter van die cultuur steeds sterker aan de dag treedt. Componisten,
waaronder opvallend veel uit de Nederlanden, reizen door heel Europa en komen in
contact met het werk van tijdgenoten en voorgangers. Verschillende tradities, die lang
een min of meer zelfstandige ontwikkeling doormaakten, raken verknoopt.
The rise ofEuropean music, 1380-1500 van de Engelse musicoloog Reinhard Strohm
is een lijvige monografie over deze cruciale fase in de muziekgeschiedenis. De hiervoor
kort aangeduide ontwikkeling typeert hij, sprekend over Guillamp.e Dufay,
Petrus de Domarto en Johannes Ockeghem, als volgt: 'This is a more explosive mixture
of tradition and innovation than we know from earlier ages. It is like an attempt
to defeat tradition, to demonstrate how it can be subverted. It is possible that the
composers knew of each other and felt that they were competing with each other as
weIl as with the past. Faced with masterworks, nothing less than a masterwork would
do.' (p. 422). Strohm, die onderzoek verrichtte naar negentiende-eeuwse Italiaanse
opera-aria's en een groot kenner is van het werk van Wagner, publiceerde veelvuldig
over de muziek uit de periode die in zijn laatste boek centraal staat. Telkenmale zien
we daarbij zijn grote aandacht voor de plaats van muziek in de samenleving. Een goed
voorbeeld daarvan is het in 1985 verschenen Music in late medieval Bruges, waarin op
voorbeeldige wijze gedemonstreerd wordt hoe het culturele leven in een middeleeuwse
stad beschreven kan worden.2 Maar dit boek, onmisbaar voor een ieder die
zich met de stadscultuur in de late middeleeuwen bezighoudt, blijkt slechts een
* De redactie wordt graag geattendeerd op boeken uit andere vakgebieden die door hun onderzoeksresultaten
of -methoden vruchtbaar voor de neerlandistiek kunnen zijn.
TNTL 111 (1995) 375-377
376 INTERDISCIPLINAIR
opmaat te zijn geweest voor Strohms magnum opus. De durf om een synthese te
schrijven over meer dan een eeuw muziek is op zichzelf al bewonderenswaardig. Als dan
bovendien blijkt dat de schrijver hierbij originaliteit paart aan helderheid en grondigheid,
moet wel geconcludeerd worden dat we hier te maken hebben met een studie die
voor lange tijd een belangrijke plaats zal innemen in het onderzoek naar de laat-middeleeuwse
muziekcultuur. Strohm kent de langzamerhand haast onoverzienbare literatuur
als geen ander, draagt diverse nieuwe bronnen aan en interpreteert reeds bekende
gegevens op soms verrassende wijze. Dat hij daarbij af en toe kleinere dingen mist, valt
hem nauwelijks aan te rekenen (zo verwijst hij met de sigle B-RAS naar een handschrift
van de Franciscanen in Tongeren, dat echter sinds enkele decennia wordt bewaard in
de KB van Brussel onder signatuur IV 421). Het boek is zo rijk dat er niet valt te beginnen
aan een opsomming van alles dat er in ter sprake komt.
Strohm vertelt zijn verhaal in grote lijnen chronologisch. Hij begint met The age
of the Great Sehism, niet alleen een aanduiding voor de periode die wordt besproken,
maar meteen een aanwijzing voor de inhoud. De scheiding in de westerse wereld is
van grote betekenis geweest: 'the division of Europe in two -later three - competing
'obediences' directly affected the systems of patronage and the careers of musicians,
especially if they were seeking ecclesiastical appointments or benefices away from
home (for example, at the papal court). It is mainly on this level of cultural history
that the period of the Schism and of the Church Councils (1378-1449) had a lasting
effect on European music history.' (p. 15). Ook in het vervolg van het boek bepaalt
de chronologische ontwikkeling de opzet, waarbij het eigene van de verschillende
delen van Europa steeds aandacht krijgt (zo valt te lezen wat de specifieke bijdragen
van bijvoorbeeld Engeland en Centraal-Europa aan de polyfonie zijn geweest).
Strohm heeft grote aandacht voor sociale, politieke en economische factoren die de
muziekgeschiedenis hebben beïnvloed, en juist op dat vlak zoekt hij belangrijke
impulsen voor het totstandkomen van de polyfone, waarlijk Europese, muziek. Zo
geeft hij in voorbeeld na voorbeeld aan hoe rijke kooplieden, vorsten en geleerden
de moderne muziek waardeerden en de musici (financieel) in staat stelden haar uit
te voeren. De concurrentie tussen opdrachtgevers maakte het de musici mogelijk te
reizen, met elkaar in contact te komen, en bovendien te beschikken over omvangrijke,
vaak kostbare handschriften met meerstemmige composities. In de delen I, II
en IV van The rise ofEuropean musie, die chronologisch van opzet zijn, vertelt Strohm
het verhaal over de opkomst van de Europese muziek en hij ontkomt er daarbij
(gelukkig) niet aan talrijke voorbeelden te geven die vaak uitvoerig worden besproken.
Toch zijn het deze voorbeelden die voor veel mediaevisten een belangrijke
drempel vormen deze studie ter hand te nemen. Wie niet vertrouwd is met de vaak
zeer technische musicologische terminologie en niet in staat is notenschrift te lezen,
moet zich soms voelen als een 'barbaar in China'. Toch loont het zeer de moeite
over deze drempel heen te stappen.3 Zo is er de al eerder gesignaleerde aandacht
voor de belangrijke plaats van muziek in de middeleeuwse samenleving. Niet alleen
de chronologisch opgezette delen I, II en IV hebben wat dat betreft veel te bieden.
Deel lIl, en dan met name het lange eerste hoofdstuk daarvan, is er zelfs geheel aan
gewijd. Musie in the lift of institutions is de titel van dit hoofdstuk, waarin op heldere
wijze wordt verteld over kerkmuziek, schoolmuziek, muziek aan hoven, in kloosters
INTERDISCIPLINAIR 377
en op universiteiten, het gebruik van muziek tijdens publieke manifestaties als processies
en intochten en bijvoorbeeld Various private uses of music. Zeker dit hoofdstuk
is verplichte lectuur voor ieder die tot op heden weinig kennis heeft van het laat-middeleeuwse
muziekleven. Het biedt in zo'n vijftig pagina's een schat aan materiaal.
Terwijl The rise ofEuropean music in sterke mate aandacht heeft voor de sociale context
waarin de Europese muziek zich ontwikkelt, gaat Strohm geenszins voorbij aan
andere zaken. De relatie tussen Latijn en volkstaal en de betekenis van de volkstaal in
de verschillende delen van Europa komt aan de orde. (Door het belangrijke aandeel van
componisten uit de Nederlanden in de polyfone muziek zijn composities op
Nederlandse teksten op ruime schaal verspreid geraakt: Strohm geeft een groot aantal
voorbeelden.) Ook lezen we veel over retorische aspecten van de muziek in samenhang
met de teksten. Zo schrijft Strohm over de componeerstijl die 'tended to ornament and
embellish rather than express, and which was in permanent search of detail, ever smaller
note-values, verbosity, and repetition. [ ... ] elaboration (elocutio) got the better of
invention.' (p. 124). Het is een typering die in grote lijnen geldt voor de lyriek van
Grands rhétoriqueurs en rederijkers, wier werk ontstaan is in dezelfde tijd en omgeving
als die waaruit de belangrijkse polyfone componisten afkomstig zijn. Jean Molinet, van
wie enkele composities bekend zijn, schreef de tekst voor een aangrijpende klaagzang
van Ockeghem op de dood van Dufay, twee van de belangrijkste componisten uit de
vijftiende eeuw. Ook veel Nederlandse teksten waarvan gebruik werd gemaakt door een
componist als Obrecht zouden wel eens afkomstig kunnen zijn uit een rederijkersmilieu;
het onderzoek daarnaar staat echter nog in de kinderschoenen.
Reinhard Strohm heeft een belangrijk en inspirerend boek geschreven waarvan de
reikwijdte ternauwernood valt te overzien bij eerste lezing. Wie zoekt naar specifieke
aspecten van de Europese muziek in de jaren 1380-1500 zal vaak via het uitstekende
register waardevolle informatie vinden en stuit op publikaties die de niet-muziekhistoricus
makkelijk ontgaan. Wie de inhoud van het boek meer substantieel tot zich
neemt, krijgt oog voor de centrale plaats van de muziek in het leven van de late middeleeuwen,
en raakt er steeds meer van overtuigd dat het schrijven van een synthese
als The rise ofEuropean music niet alleen zinvol is maar ook mogelijk.
Johan Oosterman
NOTEN
lOver Obrecht zie Re. Wegman: Bom for the muses. The lift and masses ofJaeob Obreeht.
Oxford, 1994.
2 R Strohm: Musie in late medieval Bruges. 2e herz. dr., Oxford, 1990. Zie ook R Strohm:
'Music, ritual and painting in fifteenth-century Bruges' . In: Hans Memling. Essays. [Red.] D. Vos.
Brugge, 1994, p. 30-44.
3 Een goede introductie voor wie niet vertrouwd is met muziektechnische termen biedt I.
Bossuyt: De Vlaamse polyfonie. Leuven, 1994. Alleen al vanwege de vele prachtige afbeeldingen
van de handschriften waarin polyfone composities bewaard zijn gebleven, vormt dit boek een
goede aanvulling op de monografie van Strohm.
378 INTERDISCIPLINAIR
Reisverslagen van Noord-Nederlanders van de zestiende tot begin negentiende
eeuw: een chronologische lijst / samengest. door R. Lindeman, Y.
Scherf en R.M. Dekker. - Haarlem: Stichting Egodocument, 1994. - 218
p.; 24cm
ISBN 90-801744-2-4 Prijs niet opgegeven.
Geestige en vermaeckelijcke reys-beschryving naer oost-indien / Aernout
van Overbeke / uitg. en toegelicht door een werkgroep van Utrechtse neerlandici.
- [Utrecht] : Vakgroep Nederlands, Universiteit Utrecht, 1994. -
86 p. : ill. ; 30 cm. - (Ruygh-bewerp; 18)
- Te bestellen (àf 7,50) bij A.]. Gelderblom, Vakgroep Nederlands, Trans
10,3512 JK Utrecht.
De laatste jaren heeft het onderzoek naar reisteksten een plaats veroverd in de neerlandistiek.
Tekenend daarvoor is de opname van een hoofdstuk over reisteksten in
Nederlandse Literatuur, een geschiedenis (1993). Ik steun deze ontwikkeling van harte.
Ook al gaat het bij reisteksten maar zelden om fraai geschreven literatuur, toch bevat
de Nederlandse reisliteratuur veel dat om andere redenen van belang is, zelfs van internationaal
belang. Bij dat laatste denk ik vooral aan de vermoedelijk enorme verzameling
reisteksten die zich in de VOC-archieven moet bevinden. Dienaren van de compagnie
kregen al vroeg in de zeventiende eeuw de opdracht verslag te doen van hun
reisbelevenissen. Dat heeft onschatbaar, maar nog nauwelijks onderzocht materiaal
opgeleverd. De interesse uit het buitenland voor dit materiaal is groot. Enerzijds is deze
belangstelling archivarisch gemotiveerd: Nederlandse reisteksten kunnen de vroegste
beschrijvingen zijn van veel buiten-Europese culturen. Anderzijds is er de laatste jaren
onder intellectuelen uit de Derde Wereld een beweging op gang gekomen om de verhoudingen
tussen het 'centrum' (Amerika en West-Europa) en de 'marge' (de rest van
de wereld) aan een kritisch onderzoek te onderwerpen: 'the empire writes back', in de
woorden van Rushdie. Reisteksten spelen hierin een grote rol, omdat men ervan uitgaat
dat allerlei attitudes daaraan zijn af te lezen die in de huidige cultuurpatronen nog
steeds zijn terug te vinden. De neerlandici moeten ervoor zorgen om zich dit vette
kluifje niet te laten afpakken door cultureel antropologen, koloniale en mentaliteits-historici.
Als mijn neus mij niet bedriegt, vormt de studie van reisteksten een terrein waar
de neerlandistiek zich internationaal zou kunnen doen gelden.
Wat zouden neerlandici kunnen doen met reisteksten? Het verdient, denk ik, aanbeveling
weerstand te bieden aan de verleiding om onder het vaandel van een cultuurhistorische
benadering een slecht soort geschiedvorsing te bedrijven, te verdrinken
in de feiten waaraan reisteksten zo rijk zijn. Helaas is dit binnen de neerlandistiek
op het moment de gangbare benadering van reisteksten. Zoals buitenlands onderzoek
echter laat zien, kun je heel wat belangwekkender opmerkingen over reisteksten
maken als je de discursieve kanten ervan tot object van onderzoek maakt. Vanuit deze
optiek zou de neerlandicus moeten proberen vast te stellen volgens welke impliciete
of expliciete beginselen de notities zijn gemaakt (een soort poëticaal onderzoek): hoe
wordt er waargenomen en hoe wordt het opgeschreven; welke middelen worden
gebruikt om een brug te slaan tussen de lezer van de reistekst en de vreemde werke-
TNTL lIL (1995) 378-380
INTERDISCIPLINAIR 379
lijkheid die in de tekst beschreven wordt; welke patronen komen aan het licht als je de
reisteksten naast elkaar legt? Bij dit soort vragen heeft de neerlandicus een voorsprong
op de historicus, omdat de neerlandicus meer bedreven is in het interpreteren van teksten.
Voor het onderzoek naar beeldvorming, waarvoor reisteksten zulk vruchtbaar
materiaal bieden, zijn dit ook de vragen die ter zake zijn.
Op het moment weten we echter nog maar nauwelijks welke reisteksten er bewaard
zijn gebleven. Tegen deze achtergrond is het dan ook verheugend dat er onlangs een
lijst van Reisverslagen van Noord-Nederlanders uit de zestiende tot begin negentiende eeuw,
is verschenen, samengesteld door Ruud Lindeman, Yvonne Scherf en RudolfDekker.
Sommige namen van reisbeschrijvers uit de lijst zijn bekend - Aernout van Buchell, de
leden van de familie Huygens en Pieter van den Broecke - maar van het merendeel
van de bijna vijfhonderd geboekstaafde teksten en hun auteurs zullen de meeste lezers
nooit gehoord hebben. Naast produkten van de Groote en kleine Tour, bevat de lijst
ook documenten waarvan de titel althans een juist erg alledaagse, bijna huiselijke
indruk maakt, zoals het Journaal van een reijs na Utrecht toen ik mijn zoon na ie Academie
gebracht hebbe van Maria Elisabeth Rademacher uit 1811. Naast gegevens over auteur
en tekst bevat de lijst ook opmerkingen over de aard van de reis en de in de tekst
beschreven route. Een en ander is in elk geval voldoende om de nieuwsgierigheid te
prikkelen. De lijst wijst de gebruiker dan verder de weg naar een archief.
De lijst van Lindeman c.s. dekt echter een beperkt terrein, dat van 'reisverslagen die
het karakter van egodocument hebben' (inleiding, p. 9). Dit wil zeggen dat in
Reisverslagen van Noord-Nederlanders alleen teksten zijn opgenomen als '[d]e auteur [ ... ]
over eigen belevenissen en gevoelens' heeft geschreven (p. 9). Bovendien moeten de
verslagen ook op persoonlijk initiatief gemaakt zijn en niet ambtshalve, hoewel hierop
ook weer uitzonderingen toegelaten worden, omdat de sfeer van het openbare en het
persoonlijke voor de negentiende eeuw niet zo scherp was (p. 10). Veel meer horen we
niet over de aard van de opgenomen documenten, waardoor je met een aantal lastige
kwesties blijft zitten. Wanneer kun je, om te beginnen, spreken van 'persoonlijke' reisverslagen
als de privé-sfeer en het openbare leven vloeiend in elkaar overgaan? Wie
een beetje bekend is met reisteksten, zal het ook om andere redenen gevaarlijk vinden
te spreken van persoonlijke reisverslagen. Als we ons bepalen tot de verslagen van buitenlandse
reizen (veel van de in de lijst opgenomen reisteksten behoren tot deze categorie)
dan zijn dat vaak in een belangrijke mate onpersoonlijke geschriften, hoe weinig
ambtelijk de reis ook geweest mag zijn. De reiziger herhaalt maar al te graag zijn
cicerone - zelfs het genie Goethe deed dat - of wat hij van zijn landgenoten gehoord
heeft. Bovendien is er in studies over reisteksten aangetoond dat veel reisverslagen van
voor 1800 volgens een topisch systeem zijn opgesteld, wat op een andere manier de
eenvormigheid en onpersoonlijkheid van reisteksten heeft bevorderd. Reistekten worden
dan ook in de mij bekende wetenschappelijke literatuur bij voorkeur gebruikt om
bovenpersoonlijke cultuurpatronen op het spoor te komen. Ik had in een inleiding
toch graag willen lezen hoe de samenstellers zich het persoonlijke karakter van de
opgenomen teksten tegen deze achtergrond voorstellen.
Doordat er in beginsel geen ambtelijke teksten zijn opgenomen, zijn teksten uit de
wereld van de VOC zwaar ondervertegenwoordigd in de lijst. Onder de paar VOC-teksten
die wel zijn opgenomen bevindt zich vreemd genoeg niet de eigenzinnige Geestige
380 SIGNALEMENTEN
en vermaeckelijcke reys-beschryving naer Oost-Indien van Aernout van Overbeke die medesamensteller
Dekker als Overbeke-specialist toch zeker zal kennen. Deze Geestige en
vermaeckelijcke reys-beschryving is onlangs echter uitgegeven in de pretentieloze vorm
van een Utrechts Ruygh-bewerp.
Van Overbeke's verslag over zijn zeereis naar Indië, geschreven in de vorm van een
brief gericht aan vrienden in Den Haag, is binnen de reisliteratuur nogal uitzonderlijk.
Allereerst omdat het reisverslag van Van Overbeke in de zeventiende eeuw al gepubliceerd
werd, een lot dat maar weinig reisteksten te beurt viel. De aard van de tekst is echter
ook bijzonder. Terwijl feitelijke verslaggeving in de reisliteratuur overheerst, gaan
de feiten in Van Overbeke's tekst schuil onder een overdadige, humoristische elocutie.
Verslaggeving is in de Geestige en vermaeckelijcke reys-beschryving duidelijk minder
belangrijk dan een aantrekkelijke presentatie, die ook vrijwel zeker de oorzaak was van
de vroege publikatie. Van Overbeke beleeft immers niets dat niet ook bekend had kunnen
zijn uit scheepsjournalen.
In de inleiding van de uitgave worden enkele beginselen van Van Overbeke's manier
van grappen maken toegelicht. In de verklaringen bij de tekst wordt een meer specifieke
toelichting bij de grappen gegeven. Zoals wordt toegegeven in de inleiding, hebben
de editeurs niet alles kunnen verklaren. Een aantal passages bleef voor mij dan ook duister
ondanks de aantekeningen (r. 14-20, 182-188,204-207,227-230,307-309). Maar
dat zijn er weinig als de ingewikkeldheid van de humor in acht wordt genomen.
Siegfried Huigen
Signalementen
Grote lijnen: syntheses over Middelnederlandse letterkunde / Frits van Oostrom ...
[et al.]. - Amsterdam: Prometheus, 1995. - 233 p. j 22 cm. - (Nederlandse literatuur
en cultuur in de middeleeuwen j 11)
ISBN90-5333-337-1 Prijs:f49,90
Deze bundel bevat de schriftelijke versies van de voordrachten die op 1 en 2 september 1994 in
Leiden gehouden werden tijdens het symposium Grote lijnen, dat de vele aanwezigen syntheses
over Middelnederlandse letterkunde wilde bieden. Het boek opent met de slotlezing van het
symposium, 'De toga van Jonckbloet', waarin Frits van Oostrom de literatuurgeschiedenissen
de revue laat passeren en ingaat op de andere artikelen en de toekomstige vakbeoefening (p. 9-
26). Met als uitgangspunt zijn 1NTL-bijdrage uit 1982 bespreekt]. Goossens in zijn artikel 'Op
zoek naar lijnen in de ontluikende Middelnederlandse letterkunde' de vroegste fase van de
Middelnederlandse literatuur. Hij schetst het Rijn-Maaslandse literatuurlandschap en oppert
dat voor het beeld van de vroege westelijke literatuur de intertekstuele benadering goede diensten
kan bewijzen (p. 27-46). 'De invloed van de Latijnse cultuur op de ontwikkeling van de
Middelnederlandse letterkunde' wordt besproken door Paul Wackers, die zijn betoog toespitst
op werken die uit het Latijn in het Middelnederlands omgezet zijn om de inhoud breder toeSIGNALEMENfEN
381
gankelijk te maken. Hij pleit nadrukkelijk voor grondig onderzoek naar de functionaliteit van
de betrokken teksten (p. 47-63). In 'Van luisterlied tot danslied' gaat Frank Willaert in op de
hoofse lyriek in het Middelnederlands tot omstreeks 1300: Veldeke, die als minnedichter in de
buurt van de eerste Minnesänger rond Rooms-Koning Hendrik VI wordt geplaatst; Hadewijch,
die wellicht aan de poëzie van Veldeke refereert; en Jan I, wiens liederen vroege representanten
lijken te zijn van stereotiepe, door amateur-dichters te vervaardigen lyriek (p. 65-81). lD.
Janssens pleit voor 'Een geschiedenis van de Middelnederlandse epiek', waarbij hij aandacht
besteedt aan de geleerdheid van epische dichters, de culturele context, het genre-probleem en
de mate waarin het geïntendeerde publiek vertrouwd was met de eigentijdse literatuur (p. 83-
98). In zijn bijdrage 'Profaan-ethische literatuur in het Middelnederlands: enkele grote lijnen'
betoogtJ. Reynaert dat de belerende literatuur geen breuk met de voorafgaande verhalende literatuur
inhield, bespreekt hij de relevantie van het werk van de didactische auteurs voor de literatuurgeschiedenis
en demonstreert hij een verschuiving naar vorm (van verzen naar proza, van
verhaal naar systematiek) en inhoud (spiritualisering) binnen het genre van de ethische literatuur
(p. 99-116). Thom Mertens behandelt de 'Mystieke cultuur en literatuur in de late middeleeuwen':
in de vijftiende eeuw neemt de mystieke literatuur een andere vorm aan, die verwantschap
vertoont met kloosterliteratuur. Hij introduceert het begrip mystieke cultuur ('een
cultuur waarin het wereldbeeld, de waarden en de levensvormen bepaald worden door hetgeen
mystici leren', p. 118-119) en laat zien dat in het geval van de Moderne Devotie de mystieke cultuur
van Groenendaal omgevormd werd in een Windesheimer kloostercultuur met mystieke
kleur (p. 117-135). Onder de titel 'De onvoltooide middeleeuwen' bespreekt Herman Pleij de
enorme invloed van de drukpers op de literatuur, waarbij fondsvorming, titelpagina's en wijze
van receptie aan de orde komen (p. 137-155). In de laatste bijdrage, die als openbare voordracht
na afloop van de eerste dag van het symposium uitgesproken werd, buigt W.P. Gerritsen zich
over middeleeuwse verhaalkunst. In het artikel, 'Een avond in Ardres', wordt een drietal wezenlijke,
nauw samenhangende veranderingen op het terrein van de literatuur rond het midden van
de twaalfde eeuw besproken: de verschriftelijking van de verhaalkunst, het ontstaan van een
moderne conceptie van het auteurschap en de ontdekking van fictie (p. 157-172). De bundel
wordt afgesloten met de noten en literatuuropgave (p. 173 -22 3), een register van namen en titels
(p. 225-232) en personalia van de auteurs (p. 233-234).
Bart Besamusca
Pape Jansland en Utopia: de verbeelding van de beschaving van middeleeuwen en
renaissance / István Pieter Bejczy. - Nijmegen: Universitair Publikatiebureau,
1994. - 360 p.; 25 cm
ISBN 90-373-0248-3
In deze Nijmeegse dissertatie worden twee utopische teksten bestudeerd: de zogeheten briefvan
PapeJan en Thomas More's Utopia. De eerstgenoemde tekst kwam even na het midden van de
twaalfde eeuw in Europa in omloop en werd al snel zeer populair. De oorspronkelijk in het Latijn
gestelde brief zou geschreven zijn door een zekere Presbyter Johannes, die zich voorstelt als
priester en de machtigste heerser op aarde (regerend over het verre Indië, dat een uitermate wonderlijk
rijk blijkt te zijn). In het Middelnederlands draagt hij de naam Pape Jan. In de tweede tekst
die Bejczy onderzoekt, Utopia, doet de humanist More verslag van zijn ontmoeting met een zeeman
die in de Nieuwe Wereld het land Utopia zou hebben bezocht. De eerste uitgave, die werd
voorbereid onder leiding van More's vriend Erasmus, verscheen in 1516 te Leuven.
Bejczy's vertrekpunt is de gedachte dat geen cultuur kan be~taan zonder een negatieve
tegenhanger van zichzelf te veronderstellen. Vervolgens plaatst hij de twee genoemde teksten
tegenover elkaar en bestudeert hij wat in beide werken de verhouding is tussen de beschaving
en datgene wat erbuiten valt, dus hoe de beschaving wordt gedefinieerd in verhouding tot
haar tegendeel. Zo laat hij zien hoe de middeleeuwse en de renaissancistische beschaving
gestalte krijgen.
382 SIGNALEMENTEN
Bejczy bewijst neerlandici een aardige dienst door in een bijlage (p. 321-328) een
Middelnederlandse variant van de brief van Pape Jan uit te geven. Het gaat om een druk die
omstreeks 1506 door Jan van Doesborch te Antwerpen op de markt gebracht werd.
Bart Besamusca
Siet, de brudegom comt : facetten van 'Die geestelike brulocht' van Jan van
Ruusbroec (1293-1381) / onder red. van Thom Mertens. - Kampen: Kok, cop.
1995. -112 p.; 22 cm
- Bew. van de toespraken gehouden op het congres ter herdenking van Ruusbroecs
zevenhonderdste geboortedag en georganiseerd door het Ruusbroecgenootschap
op 4 september 1993 in Antwerpen.
ISBN 90-242-6233-X Prijs:! 22,50
Die geestelike brulocht wordt algemeen beschouwd als Jan van Ruusbroecs meesterwerk. Niet
zonder reden dus stond deze tekst centraal op het congres van het Antwerpse Ruusbroecgenootschap
dat op 4 september 1993 plaatsvond ter herdenking van de zevenhonderdste
geboortedag van de Brabantse mysticus. De lezingen van dit congres zijn nu gebundeld onder
de titel Siet, de brudegom comt, de eerste woorden van de Brulocht.
De leden van het Ruusbroec-genootschap benaderen de Brulocht vanuit verschillende onderzoekslijnen.
Verdeyen gaat na in welke vorm invloeden van \Villem van St. Thierry en Bernardus
van Clairvaux, vormgevers van de mystiek van de twaalfde eeuw, waarneembaar zijn in de Brulocht.
De Baere laat zien hoe Ruusbroecs consequent hanteren van een terminologie van belang is voor
het formuleren van een mystiek leersysteem. Mommaers gaat in op Ruusbroecs oordeel over afwijkende
vormen van mystiek, die eerder leidden tot een soort zeltheiliging dan tot de godservaring.
Willaert beschouwt de functionaliteit van de veelvuldig geprezen compositie van de Brulocht in het
licht van de middeleeuwse praktijk over het lezen en - vooral - het beluisteren van literatuur.
Tenslotte inventariseert Mertens op grond van anekdotes, inleidingen en een korte levensbeschrijving
welk beeld er in de Middelnederlandse tekstoverlevering van Ruusbroec werd gevestigd.
Door de gekozen opzet - namelijk: verschillende invalshoeken op één tekst: de Bnt/ocht - hebben
de verschillende stukken niet alleen waarde gekregen als een verzameling bondige studies
van het invloedrijkste Middelnederlandse proza traktaat, maar ook als een overzicht van benaderingswijzen
van middeleeuwse mystiek. Dat is zeker niet de minste verdienste van de bundel.
GeertWarnar
De kluizenaar in de eik: Gerlach van Houthem en zijn verering / Anneke B.
Mulder-Bakker; met medew. van Hans van Dijk ... [et aL]. - Hilversum:
Verloren, 1995. - 253 p. : ill.; 24 cm. - (Middeleeuwse studies en bronnen; 45)
ISBN 90-6550-271-8 Prijs:! 39,50
Het is een prachtige legende, die van Gerlach van Houthem. Na een lichtzinnige jeugd komt
hij tot inkeer wanneer hij tijdens een toernooi het bericht ontvangt dat zijn vrouw plotseling
gestorven is. Hij laat alles achter en gaat op pelgrimage, gekleed in zijn oude maliënkolder met
daaronder een haren boetekleed. Uiteindelijk vestigt hij zich als heremiet in een holle eik in
Houthem (bij Valkenburg), waar hij de gelovigen uit de omgeving inspireert en helpt. Dagelijks
gaat hij te voet naar het graf van Sint Servaes te Maastricht en op zaterdag naar de Mariakapel
te Aken. Na zijn dood gebeuren door zijn toedoen vele wonderen, waarbij de aarde van zijn graf
vaak een belangrijke rol speelt. En tot op de dag van vandaag kan men in de parochiekerk te
Houthem een schepje zand onder de tombe van Sint Gerlach halen om door het zaaigoed te
mengen of in de stal te strooien ter bescherming van het vee.
SIGNALEMENTEN 383
De Vita sancti Gerlaci (1600) is thans uitgegeven (door c.H. Kneepkens, die gebruik kon maken van
het voorbereidende werk van E. Smits), met een parallelle editie van de Nederlandse vertaling (door
H. van Dijk en B. van der Linden) ontleend aan de oudste overgeleverde bron, de tweede druk uit
1745 die volgens het titelblad teruggaat op een vertaling uit 1225. Aan deze edities gaan maar liefst
zeven artikelen vooraf, de meeste van de hand van de historica Anneke Mulder, die te zamen een
brede studie naar deze heilige vormen. Mulder plaatst de geschiedenis van de ridder-kluizenaar in
de historische context (twaalfde eeuw), bespreekt de overgeleverde tekst en zijn wordingsgeschiedenis
(de auteur was een kanunnik in het Gerlachstift te Houthem die zich baseerde op zegslieden
die Gerlach nog gekend hadden, maar ook bekende hagiografische motieven gebruikte). Ook
besteedt zij aandacht aan Gerlachs stede: de eik en de bron als gekerstende Germaanse elementen,
het latere klooster en de translatie. Haar laatste bijdrage is gewijd aan de verering door de tijd heen.
In twee andere artikelen staan materiële bronnen centraal. Mechteld Flury onderzocht de tunicella
waarin Gerlachs relikwieën gewikkeld waren enJuliëtte Pasveer doet verslag van haar onderzoek
van de beenderen. Niet alleen de uitgegeven teksten, maar ook allerlei aspecten die in deze bijdragen
aan de orde komen, kunnen van belang zijn voor onderzoekers van Middeleeuwse literatuur.
Ik noem er enkele: de relatie tussen Gerlach en Servaas, het motief van de ridder die tot inkeer komt
en een heilig leven gaat leiden, Gerlachs gelijkenis met de kluizenaars uit Arturromans, de mondelinge
overlevering als bron van de geschreven vita. Het is een sympathiek en boeiend boek, waaruit
een grote genegenheid spreekt voor de kluizenaar in de eik.
Dieuwke van der Poel
Aluta (1535) / Georgius Macropedius; uitg., vert. en ingel. door Jan Bloemendal
en Jan W. Steenbeek. - Voorthuizen : Florivallis, 1995. - 114 p. : ill. ; 21 cm
- Oorspr. uitg.: Den Bosch: Hatardus, 1535.
ISBN 90-75540-01-9 Prijs:! 17,50
In de zestiende eeuw was toneelspelen op veel Latijnse scholen een gangbaar onderdeel van het curriculum.
'Waar zouden de jonge leerlingen meer aan hebben voor hun kennis, wat zou meer bijdragen
tot de literaire vorming van de 'middenklassers', waarvan hebben de meest gevorderde leerlingen,
ja alle samen meer profijt voor een deugdzaam leven, dan een serieuze komedie'; zo
omschreef Georgius Macropedius - die achtereenvolgens doceerde te Den Bosch, Luik en Utrecht
- de onderwijsdoelen die met toneelopvoeringen door leerlingen verwezenlijkt konden worden (p.
21). Macropedius' Aluta (1535) is nu uitgegeven door Jan Bloemendal en Jan W. Steenbeek.
Deze klucht toont hoe de Bunschotense boerin Aluta door twee schavuiten eerst van haar
koopwaar en later - als ze dronken huiswaarts wankelt - ook van haar rokken beroofd wordt.
Gelukkig vangt haar man haar wijs op en lukt het een priester de drankduivel uit te drijven; eind
goed, al goed. Met zijn simpele plot, krachtige karakters, rake humor en ferme moralisatie is het
stuk een goed voorbeeld van een vastenavondspel.
De uitgave is de eerste publikatie van de uitgeverij Plorivallis die zich ten doel stelt op
beperkte schaal zestiende- en zeventiende-eeuwse Latijnse teksten van literaire of cultuurhistorische
waarde toegankelijk te maken voor een breder publiek. De toepasselijk geïllustreerde
editie geeft zowel de Latijnse tekst als een, eventueel speelbare, vertaling. Macropedius componeerde
destijds zelf de koorliederen; met het oog op een opvoering zijn deze nu geharmoniseerd,
zowel in basso continuo als in vierstemmige koorzetting. In de inleiding komen onder
meer de opbouw van het stuk, het genre van het vastenavondspel, de invloed van de antieke
komedie en de rol van het toneel in het curriculum van de Latijnse scholen aan de orde. De
uitgave is te verkrijgen door overmaking van het bedrag (+ ! 3,- verzendkosten per exemplaar,
tot een maximum van! 9,-) op giro 4037389 t.n.v. Florivallis, Voorthuizen.
Lia van Gemert
384 SIGNALEMENTEN
Documentatieblad Nadere Reformatie. - lrg. 19, nr. 1 (1995) Themanummer:
'Nadere Reformatie en literatuur'
ISSN 0165-4349 Prijs:f 22,50
- Te verkrijgen bij de Stichting Studie der Nadere Reformatie, Antwoordnummer
3520,3720 WE Bilthoven.
Met een themanummer over de relatie tussen de Nadere Reformatie en de literatuur opent
de redactie van het Documentatieblad Nadere Reformatie de negentiende jaargang van haar tijdschrift.
Het grootste deel van de aflevering is gewijd aan de zeventiende-eeuwse letterkunde,
maar ook de achttiende eeuw krijgt aandacht.
Een aantal artikelen belicht de relatie tussen geloof en literatuur vanuit specifieke personen.
Zo onderzoekt W.J op 't Hof de godsdienstige gezindheid van (Z.) Heyns en de inspirerende
werking van Teellinck op De Brune sr., terwijl A. Maljaars Teelincks germanismen
en anglicismen onder de loep neemt. e.A. de Niet verkent Voetius' visie op de literatuur; A.
Ros portretteert Montanus als stichtelijk dichter tussen Renaissance en Nadere Reformatie.
In het tweede deel van het nummer wordt het trefwoord literatuur benaderd vanuit de nagelaten
werken van de reformanten, waarin vaak gezangen opgenomen zijn: G.T. Hartong richt
zich op de edities van Sluiter en E. Stronks op catechesatieliederen van Ridderus en
Simonides, terwijlJ Kwekkeboom een tot nu toe onbekende editie van een gezangenbundel
van Du Bois achterhaalt. De melodieën in de gereformeerde poëzie vormen het onderwerp
van de beschouwing van D.J Versloot, waarna S.D. Post de populariteit van 'uitgekipte' liederen
toelicht en l. van den Akker bewerkingen van werk van Van Lodenstein en Sluiter voor
de Evangelische gezangen beschrijft. Ook de boekbesprekingen, van de dissertaties van E.
Hofman en S.D. Post en de bundel over Van Schurman (red. M. de Baar e.a.), sluiten aan bij
het thema van deze tijdschriftaflevering.
Het nummer telt 103 pagina's. Een abonnement op het Documentatieblad Nadere Reformatie
(twee nummers per jaar) kostf 35,-.
Lia van Gemert
'Zo als men aan gemeenzaame vrienden gewoon is te schrijven' : de correspondentie
van Rhijnvis Feith 1753-1824 IJe. Streng (ed.). - Epe :J.e. Streng, 1994. - XIV, 301
p.; 24 cm. Prijs: f 45,-
- Bestelling is mogelijkdoorf 52.-lf 45.-+ f 7.-verpakkingen porto) over te maken
op giro 1451216 t.n.v. Je. Streng, Woesterweg 5,8162 RW Epe.
Met het citaat in de titel van deze uitgave van F eiths correspondentie verwijst de bezorger ervan,
Je. Streng, naar de opvatting van Feith, dat het schrijven van brieven het karakter moest hebben
van een vertrouwelijk gesprek tussen vrienden. In sommige brieven van Feith wordt zo'n
ontspannen toon inderdaad bereikt. In veel andere jammer genoeg niet. De eerste twee brieven
van zijn hand in deze editie bestaan uit formele reacties op zijn verkiezing tot lid van twee letterkundige
genootschappen. Beide brieven zijn uit 1779, als Feith 26 jaar oud is. Datzelfde jaar
is ook het begin van een intensieve briefwisseling met Willem Bilderdijk, die helaas slechts eenzijdig
is overgeleverd: wel de brieven van Bilderdijk, niet die van F eith. Dat is jammer, want het
is een geleerde, literaire correspondentie die steeds vertrouwelijker wordt. Na twee jaar maakt
het 'WelEdele Heer, veelgeachte Kunstvriend' plaats voor 'Hartelijk geliefde Vriend'.
Het duurt lang voor de eerste 'gemeenzame' brief van Feith zelf opduikt. Tot 1784 zijn er
slechts korte, formele brieven van zijn hand overgeleverd, meestal gericht aan literaire genootschappen.
Maar in dat jaar begint de interessante en vriendschappelijke correspondentie met
de dan nog jonge dichter A.e.W. Staring. Deze tweezijdige correspondentie vormt een hoogtepunt
in de bundel. De meeste brieven in deze bundel zijn trouwens afkomstig van of gericht
aan collega-auteurs. F eith onderhield meer of minder hartelijke contacten met auteurs als N.S.
SIGNALEMENTEN 385
van Winter en L. van Merken, P.G. Witsen Geijsbeek, Jeronimo de Vries, H. Tollens, E.A.
Borger, M.e. van Hall, W.H. Warnsinck en de uitgever/schrijver J. Immerzeel.
In dit boek vindt men de volledige correspondentie van Feith, voor zover die tenminste is
overgeleverd. In de inleiding onthult Streng hoe het komt, dat er maar zo weinig brieven
bewaard zijn gebleven. Feith zag zijn correspondentie als een strikte privé-aangelegenheid en
verzocht zijn correspondenten herhaaldelijk om de aan hen gezonden brieven na lezing te
vernietigen. Intensief speurwerk in een groot aantal archieven heeft er toe geleid, dat er uiteindelijk
toch nog 155 brieven van en 58 brieven aan Feith boven water zijn gekomen. Dat is
dus maar een klein deel van wat er geweest is, maar Streng heeft ervoor gezorgd dat wat er
over is, nu overzichtelijk en voortreffelijk geannoteerd bij elkaar staat.
alf Praamstra
Mijn levensloop / Pieter Vreede; uitg. verzorgd door M.W. van Boven, A.M.
Fafianie, G.J.W. Steijns. - Hilversum: Verloren, 1994. - 112 p. : ill. ; 22 cm. -
(Egodocumenten, ISSN 0929-9807 ; 7)
ISBN 90-6550-124-X Prijs:! 25,-
'Mijn volgend leven zal dus een verhaal zijn van een aaneenschakeling van bittre rampen en
wederwaardigheden'. Met deze woorden geeft Pieter Vreede (1750-1837) de cesuur aan, die
zich in 1775 in zijn leven voltrekt. In dat jaar is hij nog een gelukkig getrouwde, rijke textielfabrikant
in Leiden met bescheiden intellectuele en literaire ambities. Dan sterft zijn vrouw. Vier
jaar later sluit hij een tweede huwelijk met de zuster van zijn overleden echtgenote. Omdat de
Nederlandse wet een dergelijk huwelijk niet toestond, was hij gedwongen enige jaren in het buitenland
door te brengen. Toch zijn het niet zozeer privé-zaken, maar vooral de woelige tijden
die zijn leven zo wisselvallig doen verlopen. In 1783 keert hij terug naar Leiden, waar hij een
actief en vooraanstaand lid wordt van de patriottenbeweging. Met als gevolg, dat hij in 1787, na
de Pruissische inval, Nederland weer moet ontvluchten. Na drie jaar ballingschap vestigt hij
zich in 1790 als textielfabrikant in Tilburg; de politiek is voorlopig naar de achtergrond geschoven.
Dat verandert na de omwenteling in 1795. Vanaf dat moment speelt hij een belangrijke rol
in de vaderlandse politiek. Het hoogtepunt van zijn carrière bereikt hij als hij in 1798 lid wordt
van het Uitvoerend Bewind, het hoogste bestuurscollege van de Bataafse Republiek. Hetzelfde
jaar nog komt hij door een staatsgreep van H.W. Daendels ten va!. Weer moet hij enige tijd
vluchten, totdat hij rond 1800 zich nagenoeg terugtrekt uit het maatschappelijk leven.
Op hoge ouderdom, ergens tussen 1835 en 1837, beschrijft hij voor zijn kinderen zijn herinneringen
aan dit veelbewogen leven, waarop hij verbitterd terugkijkt. Die herinneringen zijn
fragmentarisch en bovendien nog onvolledig overgeleverd: in maart 1795 breken ze plotseling af.
Er moet meer geweest zijn, maar we mogen al blij zijn, dat ook dit deel van zijn autobiografie niet
verloren is gegaan. In 1977 vond iemand het bij toeval tussen een stapel oud papier, die de Leidse
uitgever Brill bij het grof vuil had gezet. Nu verschijnt deze autobiografie, voorzien van een inleiding
en aantekeningen, voor het eerst in druk als deel zeven van de reeks Egodocumenten.
alf Praamstra
Uit lievde voor vaderland en vrijheid: het journaal van de patriot Arie Johannes
Knock over de periode 1784 tot 1797 / uitg. door P.M. Peucker enJ.P. Sigmond.
- Hilversum: Verloren, 1994. - 207 p. : il!., krt. ; 22 cm. - (Egodocumenten, ISSN
0929-9807 ; 8)
ISBN 90-6550-125-8 Prijs:! 45,-
Als deel 8 in de reeks Egodocumenten van uitgeverij Verloren verscheen het journaal van Arie
Johannes Knock, een patriot uit Papendrecht. Het behelst zijn wederwaardigheden als patriots
386 SIGNALEMENTEN
militair, zijn vlucht naar Frankrijk, zijn ervaringen in Franse legerdienst en, na zijn terugkeer in
Nederland, het verslag van een expeditie naar Kaap de Goede Hoop, waar de Engelse bezetters
bestreden hadden moeten worden. Knock was compositorisch en stilistisch bepaald geen licht.
Het belang van zijn journaal schuilt vooral in de gedetaileerde gegevens die hij boekstaaft. Als
hij met zijn compagnie onderweg is, somt hij per dag op welke route hij neemt en bij wie hij
ingekwartierd is (inclusief straatnaam en huisnummer). Knock moet zich bij het schrijven van
zijn journaal wel bediend hebben van vroegere aantekeningen. Hij is ook niet blind voor wat we
toeristische bijzonderheden kunnen noemen. Hoewel Knock zich van een afstandelijke toon
bedient, komen zijn eigen emoties toch wel om de hoek kijken. Bijvoorbeeld bij zijn beschrijving
van de inname van Papendrecht door 'de snoode slaafsche huurlingen van Pruyssen':
'Mijne ouders waaren mede de eerste welke van een verdervende Oranjefactie wierden aangevallen,
hun huys en meuebelen wierden geplonderd en zij van hunne tijdelijke middelen
beroofd. Mijne ouders wierden door die land verdervende factiën, gedadsisteerd door de snoode
slaaven van het despotisrnus van Pruyssen, op een verregaande, ja geheel ontmenschte ruwe wijze
getrapt, geslagen & mishandeld.'
Aan de tekst van Knock zijn een instructieve inleiding en een beperkt aantal verklarende
voetnoten toegevoegd.
Nop Maas
De burger schuddebuikt: een bloemlezing uit het werk van de luimige dichters
].].A. Goeverneur, P.T. Helvetius van den Bergh, Jacob van Lennep,]. van
Oosterwijk Bruijn en W.J. van Zeggelen / samenst.: Anton Korteweg & Wilt
Idema. - Amsterdam: Querido, 1994. - 311 p. : portr. ; 19 cm. - (Griffioen)
ISBN 90-214-0582-2 Prijs:! 12,50
Dit deel uit de Griffioen-reeks bevat een bloemlezing uit de poëzie van vijf negentiendeeeuwse
humoristisch dichters. De namen van vier van hen,]. van Oosterwijk Bruijn, P.T.
Helvetius van den Bergh, J.J.A. Gouverneur en W.J. van Zeggelen, zijn vandaag de dag zo
goed als vergeten, terwijl de reputatie van de vijfde,Jacob van Lennep, alleen nog op zijn prozawerk
berust. Toch is het goed dat deze gedichten weer eens onder de aandacht worden
gebracht. Terecht wijzen de samenstellers van de bloemlezing, Anton Korteweg en Wilt
Idema, op de grote populariteit van dit soort poëzie in de negentiende eeuw tot 1880. In dat
verband vergelijken zij bovengenoemde dichters met vooraanstaande caberetiers uit onze
eigen tijd. Die vergelijking ligt voor de hand, omdat veel van deze poëzie bedoeld was om in
kleinere of grotere kring te worden voorgedragen: of door de dichters zelf, of door anderen.
Wat voor de hedendaagse lezer een van de aantrekkelijkste kanten van deze poëzie vormt, is de
licht spottende uitbeelding van de negentiende-eeuwse burgerlijke samenleving. In dat opzicht is
het de poëtische pendant van de Camera Obscura. Hoewel dat laatste boek natuurlijk superieur is
aan deze gedichten, waarvan het poëtisch gehalte niet hoog is: het zijn makkelijk rijmende versjes
met een simpele beeldspraak, die geen ander doel hebben dan een breed publiek te vermaken. Het
voordeel daarvan is dat ze ook voor de hedendaagse lezer nog heel toegankelijk zijn, met uitzondering
uiteraard van de toespelingen op destijds actuele personen en onderwerpen, én de talloze
verwijzingen naar de klassieke oudheid. Wat die laatste betreft: het feit dat zelfs in zulke poëzie
dergelijke verwijzingen zo veelvuldig voorkomen wijst erop hoe levend die klassiek cultuur toen
nog onder grote groepen in de samenleving was. Voor de tegenwoordige lezer worden al deze verwijzingen
in aantekeningen toegelicht, evenals de eerder genoemde toespelingen op actuele zaken.
In een kort nawoord ten slotte worden het genre en de gebloemleesde auteurs nader voorgesteld.
Ongeveer vijftien jaar geleden brachten Korteweg en Idema een soortgelijke thematische
bloemlezing uit. Toen betrof het werk van vijf dominee-dichters: Vinger Gods, wat zijt gij groot!
(1978). Ik ben benieuwd waar ze volgende keer mee komen. Het is een '}'IIlpathieke manier en, lijkt
mij, de beste om aandacht te vragen voor dichters die anders door niemand meer gelezen worden.
Olf Praamstra
SIGNALEMENTEN 387
GezelIe de dichter: studies / Jan ].M. Westenbroek. - Antwerpen: Guido
Gezellegenootschap, cop. 1995. - 224 p. : ill. ; 22 cm
ISBN 90-289-2135-4 Prijs:! 33,90
Onder de titel Gezelle de dichter heeft Jan Westenbroek zes lezingen en drie eerder gepubliceerde
artikelen gebundeld. Aan de basis van Westenbroeks studies naar wat hij 'de grootste
Nederlandstalige dichter tussen Vondel en Gorter' noemt, ligt de vraag naar de artistieke
kracht van Gezelles poëzie. Wat Westenbroek bezighoudt, is Gezelle in zijn 'maatschappelijke
dichterlijke werkzaamheid'.
Westenbroek, die in 1967 promoveerde op Van het leven naar het boek. Onderzoek naar het ontstaan
en de aard van Guido Gezelles Gedichten, Gezangen en Gebeden, besteedt ook nu aandacht aan
deze gedichten die als Gezelles meest experimentele wordt beschouwd. Veel van de Gedichten,
Gezangen en Gebeden was oorspronkelijk als gelegenheidspoëzie bedoeld. Westenbroek neemt
er vier onder de loupe en hij concludeert dat deze ook zonder kennis van biografische feiten
goed tot hun recht komen. In een ander artikel, dat handelt over Gezelle als gelegenheidsdichter,
stelt hij dat 'close-reading' uiteindelijk niet de beste leeswijze is. Een gelegenheidsgedicht is
een 'sociaal feit', het brengt de lezer terug naar het leven van reële mensen in reële omstandigheden
van honderd jaar geleden. Dat voert ons onder andere naar het leven van Guido Gezelle
zelf, die in 1859 een concert bijwoonde waar een Septet van Beethoven op het programma stond.
Gezelle schreef daardoor geïnspireerd het ritmische gedicht "T er viel'ne keer .. .'. Volgens
Westenbroek geeft het gedicht echter niet gestalte aan Beethovens Septet, maar aan de muzikale
ervaring die het Septet bij Gezelle teweeg gebracht had.
Een andere belangrijke ervaring voor GezelIe was zijn vertaling van de Meditationes
Theologicae van Mgr. Waffelaerts, waarmee hij in 1897 begon: Volgens latere onderzoekers
werd deze zware opdracht uiteindelijk zijn dood, Mgr. Waffelaerts zelf beweerde dat Gezelle
het vertalen met het grootste genoegen deed, en Westenbroek ziet in deze arbeid een mogelijke
inspiratie voor het wonderschone 'Ego Flos' van Gezelle dat in 1898 verscheen. In 'Ego
Flos' komen theologie en mystiek samen, legt Westenbroek uit, omdat uit dit gedicht ook
Gezelles bewondering voor de mysticus Ruusbroec spreekt.
Gezette de dichter besluit met eigentijdse interpretaties van 'De doornenboom', 'Als de ziele
luistert' en '0 Eerdentroost, gebloeide blommen'. Het zijn interpretaties die Westenbroek relativeert
met de observatie dat zo'n speurtocht niet alleen een speurtocht naar het werk van
Gezelle, maar ook een naar hemzelf is. Bij het lezen van Gezelle hoef je immers niet alles zo precies
te begrijpen. Het is alsof de dichter ons al een beetje waarschuwt in '0 Eerdentroost': 'Of, is
't al blinde nacht en logen! 't vermogen,ldat in mij waakt en, waarheidziek,/ mij laaft en lescht?'
Lisa Kuitert
Jullie gaven mij modder, ik heb er goud van gemaakt: over Charles Baudelaire /
red. Maarten van Buuren. - [Groningen] : Historische Uitgeverij, 1995. - 287 p. :
ill.; 21 cm. - (Over ... ; 4)
ISBN 90-6554-183-7 Prijs:! 45,-
Poëzie was voor Charles Baudelaire het middel om te ontsnappen aan zijn troosteloze bestaan.
Door de modder van de werkelijkheid om te zetten in poëtisch goud, kon hij de duisternis verlaten
en de wereld van het licht betreden. Het is een literatuur- en levensopvatting die veel andere
schrijvers heeft aangesproken: hij werd een dichterlijk ideaal; ook in Nederland. Deze bundel
bevat werk van Baudelaire in vertaling en studies over hem. Daaronder zijn drie artikelen die
betrekking hebben op de relatie tussen Baudelaire en de Nederlandse letterkunde. ].D.F. van
Halserna beschrijft de invloed van Baudelaire op de Beweging van Tachtig, die er op het eerste
gezicht niet lijkt te zijn geweest. Ze lazen hem niet. Desondanks speelde hij een belangrijke rol
in hun literaire denken, zij het via de omweg van de literaire kritiek: de tachtigers reageerden op
het beeld dat critici als P. Bourget en M. Barrès van hem geschetst hadden. Pas vanaf de jaren
388 SIGNALEMENTEN
negentig begint men in de Lage Landen zijn poëzie echt te lezen en dan wordt de invloed van
Baudelaire steeds duidelijker zichtbaar. Iemand die Baudelaire al op jeugdige leeftijd had gelezen,
was Karel van de Woestijne. AM. Musschoot schrijft een verkennend opstel over de mogelijke
invloed en de aantoonbare verwantschap tussen beide dichters. In het derde artikel bespreken
W.]. van den Akker en G.]. Dorleijn hoe M. Nijhoff Baudelaire gebuikte om zijn eigen
positie als dichter te bepalen en te verdedigen. Dit gebeurde vooral in zijn polemiek met P.N.
van Eyk. Beiden hanteren daarin een eigen interpretatie van Baudelaire's dichterschap. Voor
Van Eyk fungeerde Baudelaire nog steeds als dichterlijk ideaal, voor Nijhoff was Baudelaire
geen voorganger of inspirerend voorbeeld meer, maar een dichter van het verleden.
Deze bundel is het vierde deel in een reeks, waarin eerder studies verschenen over J.H.
Leopold en].c. Bloem. o lf Praamstra
'De komedianten' van Couperus / W.]. Lukkenaer. - Leiden: Stichting
Neerlandistiek Leiden, 1995. - 85 p.; 24 cm. - (SNL-reeks; 1)
- Te bestellen bij Stichting Neerlandistiek Leiden, Postbus 9515, 2300 RA Leiden.
ISBN 90-802290-1-6 Prijs: f 25,-
De Stichting Neerlandistiek Leiden heeft een reeks in het leven geroepen waarin publikaties op
het gebied van de Nederlandse taal- en letterkunde zullen verschijnen. Deel 1 van deze SNLreeks
is geschreven door W.]. Lukkenaer en gewijd aan De komedianten van Louis Couperus.
Het boekje bevat een grondige analyse van de roman, gevolgd door een uitvoerig receptiegeschiedenis
en een onderzoek naar zowel de eigentijdse als de klassieke bronnen, die Couperus
bij het schrijven van de roman hoogstwaarschijnlijk heeft geraadpleegd. Het hele onderzoek is
erop gericht om aan te tonen, dat tot nu toe de meeste critici om verschillende redenen niet hebben
begrepen waar het in deze roman werkelijk om gaat. Daardoor doen ze geen recht aan
Couperus' intenties, met als gevolg dat 'de waarde van deze roman zowel intrinsiek als binnen
het oeuvre geweld [wordt] aangedaan' (p. 71). Lukkenaer heeft een geslaagde poging gedaan om
duidelijk te maken dat De komedianten meer biedt dan oppervlakkig amusement, dat de roman
geen vlucht uit de werkelijkheid is, maar dat Couperus ook in dit boek blijk geeft van maatschappelijke
en politieke belangstelling en niet bang is om in deze moeilijke tijden - De komedianten
werd geschreven tijdens de Eerste Wereldoorlog - duidelijk stelling te nemen.
Olf Praamstra
Hybride Welten: Aspekte der Nieuwe Zakelijkheid in der niederländischen
Literatur / Ralf Grüttemeier. - Stuttgart: M & P Verlag für Wissenschaft und
Forschung, 1995. - 222 p.; 24 cm .
ISBN 3-476-45130-5 Prijs: DM 45,-
Als anekdotisch uitgangspunt van dit promotieonderzoek neemt Grüttemeier het verschil tussen
de positieve waardering van de literaire Nieuwe Zakelijkheid door Van Vriesland in 1935 en de
negatieve waardering door Van der Toorn in 1987. Daaruit vloeit de vraag voort naar de elementen
die het contemporaine en het tegenwoordige standpunt bepalen, plus de vraag naar de
samenhang tussen die standpunten en de aard van de nieuw-zakelijke romans.
Grüttemeier constateert een opmerkelijke consensus in het Nederlandse Nieuwe
Zakelijkheidsonderzoek, hoe gering van omvang dat ook moge zijn; behalve Van den T ooms
werk acht hij slechts dat van Goedegebuure en vooral van Anten van belang. Deze consensus
wordt zijns inziens veroorzaakt door de durende dominantie van het (negatieve) oordeel van
Forum-auteurs, in de eerste plaats Marsman, met zijn 'De aesthetiek der reporters' (1932) en Ter
Braak met zijn veroordeling van de nieuw-zakelijke romans als epigonistische produkten uit het
Nederlandse filiaal van het concern Ehrenburg en Co. Deze dominantie schrijft Grüttemeier
mede toe aan Antens veelgeciteerde studie Van realisme naar zakelijkheid (1982). Met andere
SIGNALEMENTEN 389
woorden: de Nieuwe Zakelijkheid is gemarginaliseerd door literatuurwetenschappelijk epigonisme,
dat uitgaat van gehiërarchiseerde dichotomieën die kenmerkend zijn voor een idealistische
esthetica: oorspronkelijkheid/epigonisme, verbeelding/afbeelding en eenheid/veelheid.
Het beeld van de Nieuwe Zakelijkheid is dus opgericht binnen het kader van de poetica van
de tegenstanders van die stroming en bovendien voornamelijk gebaseerd op werk-externe poëticale
uitspraken. Na deze deconstructie beschrijft Griittemeier, in een poging tot revisie of
(re)constructie, aspecten van de werk-externe poetica der Nieuwe Zakelijkheid in een nieuw,
niet idealistisch kader, aan de hand van uitspraken van Van Wessem, Revis en Last. Dit leidt
niet tot een omkering van de dichotomieën, maar tot een meer open, 'hybride' benadering.
Vervolgens besteedt Griittemeier, meer dan anderen deden, aandacht aan de literaire teksten
zelf, geconcentreerd op aspekten die onderbelicht bleven bij interpretaties die ervan uitgingen
dat deze romans weinig meer zijn dan de platte weergave van stof uit vervelende economie- en
geschiedenishandboeken. Hij zoekt daarom in Revis' 8.100.000 m3 zand en Gelakte hersens naar
'ein eigenständiges System der Metaphorisierung' (p. 10); aan de hand van Brachtins dialogisch
principe onderzoekt hij vervolgens hoe in Stromans Stad, Wageners Sjanghai en Lasts Partij
remise en Zuiderzee meerduidige(!) verbanden worden gelegd met de buitenliteraire werkelijkheid
en in 8.100. 000 m3 zand en Bordewijk Bint met literaire voorbeelden; ten derde plaatst hij
de Nieuwe Zakelijkheid in zijn historische context: technische vernieuwingen, opkomst van de
massasamenleving, de metafysica, en tot slot de de typisch Nederlandse verzuiling. Een en ander
leidt tot een caleidoscopische relativering van het oude beeld dat de Nieuwe Zakelijkheid reduceerde
tot ééndimensionale werkelijkheidsweergave. Vanuit elke invalshoek komt Griittemeier
uit op een onoplosbare ambivalentie van de nieuw-zakelijke romans.
Fabian R.W. Stolk
Nuwe perspektiewe op die geskiedenis van Afrikaans: opgedra aan Edith H. Raidt /
[Ed. by] Gerrit Olivier and Anna Coetzee. - Halfweghuis : Southern Boekuitgewers,
1994. - [VIII], 230 p. ; 22 cm
ISBN 1-86812-5130 Prijs: R44,95
Als eerbetoon aan Edith Raidt, hoogleraar aan de Universiteit van Witwatersrand en onder
meer bekend als auteur van Afrikaans en ry Europese ver/ede (derde herziene en uitgebreide uitgave
1991), verscheen een bundel met opstellen van de hand van vakgenoten uit Zuid-Afrika,
Nederland, België en de USA. Mede omdat ook op het gebied van de taalstudie de banden
tussen Nederland en het 'nieuwe Zuid-Afrika' thans krachtig worden aangehaald, mag een
aankondiging in TNTL niet ontbreken. De in deze bundel besproken onderwerpen lopen uiteen
van de behandeling van een Natalse plaatsnaam tot de studie van bepaalde aspecten van
diftongering in het Afrikaans. De inhoudsopgave volgend kan men de artikelen in een viertal
afdelingen onderbrengen. De eerste is gewijd aan kwesties met betrekking tot etymologie,
toponymie en onomastiek, terwijl in de tweede afdeling facetten van de Europese achtergrond
van het Afrikaans aan de orde komen. In de derde afdeling worden 'Teorieë oor die
ontstaan van Afrikaans' nader belicht. De drie artikelen die het boek afsluiten, zijn samengebracht
onder de titel 'Teks en geschiedenis'.
Van de twintig bijdragen aan deze bundel kan ik er hier maar een enkele noemen. In z'n
bijdrage over 'Hulle' concludeert Jan Goossens: 'Afrikaans hulle is dus Nederlands
(Zuidhollands) heur/ui' (p. 69). In zijn artikel 'De derivationele morfologie' behandelt Jaap
van Marle 'een vergeten hoofdstuk uit de geschiedenis van het Afrikaans'. Zijn bedoeling is
onder meer, te laten zien dat 'de invloed van het Nederlands op het Afrikaans een interessanter
onderwerp vormt dan men wellicht op het eerste gezicht zou verwachten' (p. 91). Sarah
Slabbert bespreekt 'Semiotiese aspekte van die Afrikaanse vrouetydskrifadvertensie (1919-
1990)' en geeft aan de hand van Roland Barthes een analyse van 'die leksikon van die
Afrikaanse vrouetydskrifte oor die net meer as sewentig jaar van hulle bestaan' (p. 195).
Jan Noordegraaf
390 SIGNALEMENTEN
Woordenboek voor correct taalgebruik / S. Theissen, L. Gehlen, J. Vromans. -
Leuven: Wolters, 1994. - xi, 371 p. ; 19 cm
ISBN 90-309-9608-0 Prijs: BF 545
Dit woordenboek staat in een vertrouwde traditie van Vlaamse taalverzorging en wordt de
gebruikers aangeboden als een grondig herziene en bijgewerkte versie van het AN-woordenboek
voor correct taalgebruik, dat in 1987 onder auteurschap van Heidbuchel, Theissen en Vromans
het licht zag. Dat was de negentiende, volledige herziene uitgave Heidbuchels ABN-woordenboek,
waarvan in 1962 een eerste druk verscheen. Niet alleen de aanhoudende vraag naar een
naslagwerk dat betrouwbaar gidst op het gebied van een 'verzorgde en eigentijdse taal', maar
ook de continue ontwikkelingen in taal (media) en taalbeschouwing gaven de samenstellers aanleiding
tot een nieuwe editie. Bij de herziening kon geprofiteerd worden van wat in recente
drukken van gezaghebbende woordenboeken en handboeken over Vlaamse woorden wordt
opgemerkt. Verouderde woorden zijn geschrapt en andere zijn voorzien van nieuwe labels, die
veelal getuigen van een grotere tolerantie ten opzichte van bepaalde Vlaamse woorden. De
informatie is overzichtelijk gepresenteerd. Twee afzonderlijke (mini)hoofdstukken besluiten dit
woordenboek. Het eerste ervan heeft betrekking op de zinsbouw en signaleert in twee bladzijden
de voornaamste afwijkingen tussen Vlaams en AN in de zinsbouw, bijvoorbeeld waar het
gaat om de plaats van het tweede deel van een voornaamwoordelijk bijwoord. Tenslotte wordt
ingegaan op uitspraakverschillen (4 blz.). In het woord vooraf mis ik overigens een omschrijving
van wat precies onder 'AN' wordt verstaan.
Het geheel maakt een verzorgde indruk. En voor wie niet primair in normativiteit en 'correct
taalgebruik' in Vlaanderen geïnteresseerd is: er ligt hier voldoende materiaal voor een
studie naar veranderingen in taal en taalattitude.
Jan Noordegraaf
Vertalen historisch bezien: tekst, metatekst, theorie / red.: Dirk Delabastita en
Theo Hermans. - 's-Gravenhage : Stichting Bibliographia Neerlandica, 1995. -
IV, 175 p.; 24cm
ISBN 90-71313-55-7 Prijs:! 32,50
Op 16 en 17 december 1993 werd te Gent het colloquium 'Vertalen historisch bezien' gehouden,
dat als doel had historie en historiografie van het vertalen op elkaar te betrekken. De organisatie
was in handen van de Belgisch-Nederlandse 'Contactgroep Vertaalwetenschap', die overigens in
dat jaar met andere contactgroepen door het NFWO werd opgeheven. Deze organisatie bleek in
ieder geval wel bereid om de publikatie van de uitgewerkte versies van een aantal congreslezingen
financieel te ondersteunen. De congresbundel, geredigeerd door Dirk Delabastita (Namen) en
Theo Hermans (Londen), bevat negen bijdragen van de hand van Vlaamse en Nederlandse deskundigen.
De stukken hebben betrekking op aspecten van de vertaalgeschiedenis als zodanig of op
de 'meer theoretische en methodologische kanten van het denken over vertalen in zijn historische
context' (p. 3). Naast historisch-descriptieve bijdragen vindt men feministische en poststructuralistisch
georiënteerde opstellen. Het geheel wordt afgesloten met een epiloog (bewust unvollendet
gelaten, de discussie is immers nooit ten einde), waarin de redacteuren enkele 'randbemerkingen'
maken bij de verschillende bijdragen. Er zijn geen registers.
Als direct voor neerlandici relevante stukken noem ik Korpels bijdrage over 'Het vertalen
verhandeld. De emancipatie van het Nederlandse vertaaldiscours tussen 1760 en 1830' en Ton
Naaijkens, 'De slag om Shelley. Over de autonome vertaalopvattingen van Willem Kloos'.
Verder signaleer ik hier het artikel van Anneke de Vries, 'Vertaalnormen in Nederlandse bijbelvertalingen
door de eeuwen heen', dat de normen behandelt die gehanteerd zijn in de
Statenvertaling (1637) en de Petrus Canisiusvertaling (1939). Paul Dirkx bestudeert de verhouding
tussen cultuurpolitiek en wetenschappelijke tradities en taboes in België. Het openingsessay
van Lieven D'hulst, waarin 'Enkele stellingen over de historiografie van de vertaalwetenschap'
worden verdedigd, en waarin onder meer wordt betoogd dat de historiografie van de
391
vertaalwetenschap autonoom is ten opzichte van de vertaal theorie, gaf me aanleiding nog eens
na te denken over de verschillen tussen de historiografie van de taalwetenschap en die van de
vertaalwetenschap. De overige drie bijdragen zijn meer wijsgerig dan historiografisch van aard.
Vertalen, het terrein waar een cultuur 'het Andere omvormt tot en opneemt in het Eigene',
zoals de beide redacteuren het zeggen, is zeker in de Lage Landen een belangrijke activiteit
geweest en is het nog steeds. Dat de vertaalwetenschap vele facetten heeft, laat deze congresbundel
duidelijk zien.
Jan Noordegraaf
Ontvangen boeken
Woordenboek van de Limburgse dialecten /
[hoofdred.] A. Weijnen,]. Goossens, P.
Goossens. I, Agrarische terminologie. -
Assen: Van Gorcum, 1995. - XXI, 162
p. :'ill. j 24 cm
Afl. 6: Boerderij, bedrijfsgebouwen / ].
Kruijsen,J. Kokkelmans.
ISBN 90-232-3009-4 Prijs:! 44,-
Sprachatlas des nördlichen Rheinlands und
des südöstlichen Niederlands 'Fränkischer
Sprachatlas' (FSA) / hrsg. vonJan Goossens.
-Marburg : Elwert, 1981-.... - .. dl. j 50 cm
+ .. krt
Lief. 1- (1988): Karten 1-10 + Textband
ISBN 3-7708-0880-0 Prijs: DM 98,Lief.
2 - (1994): Karten 11-23 + Textband
ISBN 3-7708-1034-1 Prijs: DM 98,-
Toponymie van Brasschaat / door Ward
Van Osta. - Gent: Koninklijke Academie
voor Nederlandse Taal- en Letterkunde,
1995. - 2 dl. (XIV, 1157 p.). : ill. j 24 cm. -
(Bekroond door de Koninklijke Academie
voor Nederlandse Taal- en Letterkunde.
Reeks VI, ISSN 0770-7967 j 125)
ISBN 90-72474-15-5 Prijs: BF 2900
Inleiding in de sociolinguïstiek / Tom
Boves, Marinel Gerritsen. - Ie dr. -
Utrecht: Het Spectrum, 1995. - 352 p.: ill.,
krt. j 19 cm. - (Aula)
ISBN 90-274-3210-4 Prijs:! 27,50
Het handschrift-Jan Phillipsz. : Hs. Berlijn,
Staatsbibliothek Preussischer Kulturbesitz,
Germ. Qu. 557 / diplomatische editie bezorgd
door Herman Brinkman. -
Hilversum: Verloren, 1995. - 175 p. : ill. j
25 cm. - (Middeleeuwse verzamelhandschriften
uit de Nederlanden j 2)
ISBN 90-6550-020-0 Prijs:! 44,-
Beeldvorming in Holland: Heraut Beyeren
en de historiografie ~mstreeks 1400 /
Jeanne Verbij-Schillings. - Amsterdam:
Prometheus, 1995. - 421 p. : ill. j 22 cm.(
Nederlandse literatuur en cultuur in de
middeleeuwen j 13)
ISBN 90-5333-408-4 Prijs:! 49,90
Catalogus van de pamfletten aanwezig in de
BibliotheekArnhem 1537-1795/ samengest.
door M.W. Huiskamp, P.]. Boon en
R.L.MM. Camps. - Hilversum: Verloren,
1995. - 368 p.: ill. j 24 cm. - (Stichting De
Gelderse Bloem j 42)
ISBN 90-6550-512-1 Prijs:! 69,-
Documentatieblad Nadere Reformatie. -
Jrg. 19, nr. 1 (1995)
Themanummer: 'Nadere Reformatie en
literatuur'
ISSN 0165-4349 Prijs:! 22,50
- Te verkrijgen bij de Stichting Studie der
Nadere Reformatie, Antwoordnummer
3520,3720 WB Bilthoven.
Kort verhaal van eene aanmerklijke luchtreis,
en nieuwe planeetontdekking / [W.
Bilderdijk] j bezorgd & voorzien van annotatie
en een uitleiding door P.E.L. Verkuyl.
- Groningen: Passage, 1995. -1 bd.
(versch. pag.). : ill. j 20 cm
- Oorspr. uitg.: Groningen: W. Wouters,
1813.
ISBN 90-5452-028-0 Prijs:! 39,50
GezelIe de dichter: studies / Jan ].M.
Westenbroek. - Antwerpen : Guido
Gezellegenootschap, cop. 1995. - 22 4 p. :
ill. j 22 cm
ISBN 90-289-2135-4 Prijs:! 33,90
Briefwisseling 1 juli 1885 tot 15 december
1888/ Albert Verwey j bezorgd, ingel. en
van aantek. voorz. door Margaretha H.
Schenkeveld en Rein van der Wiel. -
Amsterdam: Querido, 1995. -681 p. j 25 cm
ISBN 90-214-8507-9 Prijs:! 75,-
Album van Insulinde : beknopte geschiedenis
van de Indisch-Nederlandse literatuur
/ Peter van Zonneveld. - Amsterdam
: Amsterdam University Press, cop. 1995.X,
86 p. : ill. j 24 cm
ISBN 90-5356-144-7 Prijs:! 29,90
JD)funmlf!1ID~ii©, Internationaal Forum voor Afrikaanse en Nederlandse Taal en Letteren
Leliestraat 37 -a, 2313 BE Leiden, Nederland Postbus +578 Randburg 2125 Suid-Afrika
De dichter-zanger ].H.Speenhoff, zelfportret met liedjes, door R. Comets de Groot,
80 pag., 1990,J 33,95.
De krijgsdaden van Willem van Oranje (1586), door G. Benedicti, Neolatijn-nederlandsevertaling,
148 pag.,1990,J 43,95.
Stem en tegenstem, over Vestdijks Verzen, door P. Kralt, Leidse Opstellen nummer 11,
80 pag., 1991f 33,95 .
Langer dan één eeuw. Over Catullus, 306 pag., 199\, gebonden,J 59,95.
Het land van de wortelstok, over Anton van Wilderode, door Rudolf van de Perre,
Leidse Opstellen nunilller 12,56 p.,1991,J 33,95.
Musil? Ken ik niet, over Ter Braak en Du Perron, door August Hans den Boef, Leidse
Opstellen nunmler 13 , 76 pag.,\991,J 33,95.
Een schrijver in geen perkje passend, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Jan Greshoff, door
Jan]. van Herpen, nawoord van Pierre I-I. Dubois, 200 pag., 1991, register,J 43,95 .
Het een-én-het ander, over De tienduizend dingen, van Maria Dermoût, door Guus
Houtzager, Leidse Opstellen nummer 14,64 pag., 1991,f 33,95.
Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multatuli in Indonesië, door
Kees Snoek, Gerard Termorshuizen, 118 pag., foto's van Bert Vinkenborg, 1991,f 43 ,95.
Proeve van slaapdichten (1784), van O.e.F. Hoftham, bezorgd door Jacqueline de Man,
108 pag., illustraties, 1992,/ 39,95.
Het onberekenbare inzicht van een zoet gevoel. Over Aan van der Leeuw, door P.
Kralt, Leidse Opstellen nUl1illler 15, 65 pag., 1992, I 33 ,95.
Een geest die iets te zeggen had, de briefwisseling P.H. Ritter jr.-Frans Coenen (1929-
1936), door Jan]. van Herpen, 92 pag., 1992, 133,95.
Gezelle gelezen, door Paul Claes, Leidse Opstellen nummer 16,68 pag., 1993,f 33,95.
Figuur en fluit. MartinlIs Nijhoff en DJ Opperman se opvattinge oor (lie literere kunswerk,
deur J.e. Kannemeyer, Leidse Opstellen nununer 17,40 pag., 1992,J 24,95.
Dodelijke dikke wolken: over Seneca en Hugo Claus, door F. Decreus en R. van der
Paardt, Leidse Opstellen nummer 18, 76 pag., 1992, I 33 ,95.
Genoeglijk bovenal zijn mij de Muzen. De Leidse Neolatijnse dichter Janus Dousa,
door Chris L. Heesakkers, Leidse Opstellen nummer \9, 108 pag., 1993,/ 39,95.
Een stokoud gerucht zal zeggen wie je bent, gedichten van Jan Biezen, 32 pag.
1993,J 24,85.
Arthur van Schendel's Werk Revisited: Leven en Vrijheid of Gebondenheid, door
René Marres, Leidse Opstellen nummer 20, 68 pag., 1994133,95.
Spreiding en Binding, verbanden russen kunsten, door Gerrit Oosterholt, Leidse
Opstellen nununer 21,80 pag., 1994,J 33,95 .
Afscheid van S. Vestdijk, door Anne Wadman, Leidse Opstellen nummer 22, 96 pag.,
1994,J 36,95.
Dievrou van die see. Indachtig IngridJonker, gedichten van Jan Biezen, 32 pag., 1994f 24,95.
Verlangen naar werkelijkheid, door Charles Vergeer, Leidse Opstellen 23, 52 pag., 1994f24,95.
In hetvoomijgaan, gedichten vanjan DuUemond, Schiermonnikoogreeks 3, 32 pag., 1995,J 24,95.
Wmnaars en verliezers, over het werk van P. VergiJius Maro, bezorgd door Rlldi van der
Paardt, 328 pag., 1995,J 69,95.
Moet is een bitter kruid, gedichten van Mithabeth Cohen, omslag en grafische verzorging
Micrel van Overbeeke, Schiennonnikoogreeks 4,36 pag., 1995,J 24,95.
Nederlands-Afrikaans Woordeboek, L. Dekker en P.e. Paardekooper,f 29,95 .
Basiswoordenboek van Afrikaans. Rufus Gouws, Ilse Feinauer, Frit".l Ponelis, 518 pag.,
1994,f 59,95.
Alle prijzen exclusief btw en verzendkosten.
Bestellingen via de boekhandel of via Stichting Dimensie.
Inhoud
ARTIKELE0J
289 ]. van Eijnatten
Het Stamhuis van Oranje en de
komst van het vredn·ijk. Illuminisme
en literaire topoi in Bilderdijks vroege
politieke gedichten, 1787-1793
310 N.]. Lacy
Convention and Innovation in the
Middle Dutch Walewein
323 D. Kinabie
Boendales Jans teesteye:
een structurele analyse
346 A.M. Duinhoven
Had gebeld! De irreéle imperatief
201840_0'15
_tij003199501
BOEKBEOORDELfJNGE~
365 De reis van Sint Brandaan.
Vert. door W. Wilmink; ingel.
door W.P. Gerritsen
- (R. Stufkens)
369 P.e. Hooft: Lyrische poézie.
[Ed.] P. Tuynman en G.P. van
der Stroom - (J. Konst)
372 G. Dibbets: De woor'dsoorten in de '
Nederlandse triviumgrammatica
- (JA van Leuvensteijn)
INTERDISCIPLINAIR
375 R. Strohm: The rise of European
music, 1380-1500 -a. Oosterman)
378 Reisverslagen van NoordNederlanders
van de zestiende tot
begin negentiende eeuw: een chronologische
lijst. Samengest. door
R. Lindeman, Y. Scherf en
R.M. Dekker I Aernout van
Overbeke: Geestige en vermaeckelijcke
nys-beschryving naer oOstindien.
Uitg. en toegel. door een
werkgroep van Utrechtse-neerlandici
- (S. Huigen)
380 SIG ALE,\1E rrE~
392 ONTVANGEN BOEKEN
ABONNEME TEN
Voor alle zaken
wende men zich I
De abonnementsi
f 148,- en voor SI
Auteurs van artik
kunnen twee jaar,
gang volgend op ,
Dimensie ontvan/
Tijdschrift voor Nederlandse Taal· en Letterkunde. Jaargar,g 111