BOEKBESCHO U1PING,
v 0 0 A 
X816

VADERLANDSCHE
LETTER-OEFENINGEN,
of
TIJDSCFl RIFT
VAN
KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN,
WAARIN DE
BOEKEN EN SCHRIFTEN,
DIE DAGELIJKS IN ONS VADERLAND EN
ELDERS UITROMEN, OORDEELKUN-


DIG TEVENS EN VRIJMOEDIG

VERHANDELD WORDEN.
B E N E V E N S
M E NG E L W ERK,
tot Fraaije Letteren, Kunfien en Wetenfchappen,
betrekkelijk.
EERSTE STUK. 
vOOR
i8 16.
B OEKBESCHO UWING.
Te 4MSTEKDAM, bij
G. S. LEENEMAN VAN DER KROE

en

J. W. ii NTEMA.

IHIG.

$OEKBESCHOUWING.
Nagelatene Leerredcnen van T. V A N D E R R O E S T, 
in leven Evangeliedienaar to Haarlem. Ifle Stuk.
Te Haarlem, bij J. L. Augustini. 1814. In gr. SVOI 
178 Bl- f i-8-i
Het heeft ons niet mogen gebeuren, den waardigen
VAN D E R R O E S T ill perfoon to kennen ; maar zoo 
de perfoonlijke keianis ooit overtollig was, om ons een 
juist denkbeeld van iemand to gevcn, dan voorzeker 
was bet bij hem , die in zijne fchriften -leeft. Trou-
wens , bet kan niet anders , of de preken van dezen 
ir`Fan moeten bet ware afbeeldfel, de getrouwe fpiegel 
zijner ziele wezen. Immers de kunst moge bet zoo vei 
brengen, dat zij de kunst verbergt, en enkel natuur 
fchijnt; bezwaarlijk zal zij then toon der zuivere en on-
geveinsde godsdienftigheid nabootfen, welken wij bier 
vinden; bezwaarlijk zal zij die zalving aannemen s die 
bier zoo onmiddellijk nit bet hart tot bet hart fpreekt, 
en met zulk een onwederftandelijk, maar weldadig ver-
mogen op ons werkt; ja onmogelijk zal zij die taal van 
den kinderlijken en nederigen geest kunnen voeren, die 
zich verliest in bet gevoel zijner nietigheid en afhanke= 
Iijkheid van God, en zich dankbaar verheft bij de ge= 
dachte aan den Eeuwiggezegenden i die in de wereld 
kwam, om zondaren zalig to maken. Het is die wcl-
fprekendheid niet, welke door kunst haa'r doel bereikt, 
door vergclijkingen en tegenftellingen fehittert, door 
wendingen verrast, en op deze wijze uen toehoorder 
overreedt en wegfleept; maar bet, is die welfprekend-
heid; welke uit de diepte van bet gemoed, en wel van 
diet godsdienftig gemoed, oprijst, dat de dingen z66 
aanfchouwt als zij zijn , ook alzoo voorftelt, en langs de-
zen eenvoudigen weg haar oogmerk zeker bereikt, diets is
POEKBESCH+ 1816, NQ. i.	A	bier
2	J. VAN DER ROEST
hier beftuleerd, niets gezocht; alles is natuur, uit9 
vloeifel van bet hart, en vrucht van bet levee: cene 
eigenfchap, waardoor deze preken zich allervoordee-
ligst onderfcheiden. Ilet is natuurlijk, dat zoodanige 
welfprekendheid de 1udividualiteit van den Redenaat 
zeer flerk en duidelijk doet to voorfchijn treden, en dat 
deze preken vandaar een' geheel eigen' toon. bezittm 
Wij hebben de nagelatene Leerredenen van den Zaligen 
nu voor ons liggen, en wij vinden daarin denzelfden 
toon, hetzelfde afbeeldfcl van den man weder, die, 
door zijn ethte godsvrucht, door zijnen diepen oot-
moed, en varigen ijver voor de zaak zijnes Meesrers, 
als een Ideadl van den waren Evangeliedienaar voor 
ons ftaat, ja die ons door deze hoedanigheden, en door 
den teen zijner vermaningen, hieruit voortvloeijende, 
wel eenS onwillekeurig den godvruchtigen Aartsbisfchop 
van Cambray herinnert. 0, bet kan niet anders, of de 
woorden van den nd zaligen man, welke hij aan de Ge-
meente van Naarlcm; bij de gedachtenisviering van ziin' 
ig jarigen Evangeliedienst in dezelve, toeriep, (bl. 20) 
moeten eene voorfpelling zijn geweest, die zekerlijk in 
vervulling is overgegaan : „ %-4 anneer deze mend eens 
„ zal zwijgen, en dit gezigt zal beginners to breken,
•	dan wensch ik, dat de kalmte der ziele, en de verl
•	vrolijkende hoop des eeuwigen levens, welke bet
•	geloof in den in bet vleesch verfchenen en aan bet
• kruis geftorven Middelaar den flervenden kan merle. 
~, deelen, nog zullen fpreken uit mijn verbleekt gc-
,, laat, en u Hem zullen aanprijzen, die, in bet le-
•	ven en in den dood, ons c6n en ons alles zijn meet."
Men kent de manier , of liever den trant van V A N 
DER R o E S T, en men zal dus niet verwacbten, dat 
wij ons hierover uitlaten. De hoogere jaren van den 
Redenaar en de latere tijden mogen eenigen invloed ge-
had hebben op den Loon van deze Leerredenen, en 
denzelven bier en daar ernftiger, ja niisfchien fomber, 
hebben geftemd; wij vinden bier diezelfde uitgebreide 
Schriftuurkennis, diezelfde heldcre uiteenzetting valt
denk.
t'AQELATENE LEERREDENEN.
3
denkbeelden, diezelfde geleideliike orde, gepaard met 
diezelfde nadrukkelijke en regtffreckfche toepasfingen 
op bet leven in deszelfs onderlcheidene toe(tanden en 
betrekkingen, welke 's mans vroeger uitgegevene Ituk-
ken zoo voordeelig kenmerken , en dierbaar makcn aan 
elken beminnaar van den Godsdienst.
Deze nagelatene Leerredenen zijn dus voor ous cen 
Legaat van den Overledcnen , dat wij met dankbaarheid 
ontvangen, en met achting, ja met eerbied voor den 
gever hebben gebruikt. Wij hopen door onze aankondi-
ging iets bij to dragen, om de ftukken, in dit 1undel-
tje vervat, wat mcer in derzelver waarde to doen ken-
men. Dic eerfle bundeltje, dat door ecn ander van ge 
lijke groottc ftaat gevolgd to .worden , behelst een acht-
tal Leerredenen over onderfcheidene onderwerpen,
De Eem V A N D E R R o E S T toont in de eerffe Leer-
rede, over i Joann. IV: i--6, uitgefproken bij de bo-
vengemelde gelegenheid : „ wat, eene vijfentwintigjarige 
;, bedienifig. vann bet woord. Gods hem geleerd hebbe 
„ met opzigt tot de grondwaarheid van bet Christen-
„ dom. Het woord, dat bij God, dat God was, is 
;, vleesch geworden, om offer to worden voor de zonr 
„ de." Hoewel de Leeraar,, om de gewoonte, die bij 
de Gcmcente van Haarlem plaats heeft, volgens welke 
des zondags voormiddags bet geheele N. V, bij vrrvclg 
behandeld wordt, aan deaen tekst, gebonden was, weet 
hij denzelven echter bijzondex dienstbear to maken aan 
zijn oogmerk , gelijk, de acrd van:het-,opgegeven onderr 
werp, en nog sneer de ontwikkeling van hetzelve, ber 
wijst. Het is eene ware gelegenheidspreely, in den echr 
ten, warmen feesttoon. Geene kunftige verdeelingen, 
geene ingewikkelde redeneringen firemmen den gloed 
van bet haft , dat zieh wil uitftorten, Wij hooren bier 
bet gemoed van den man fpreken, die levendjg door-
drongen is van de hooge waarde der Evangeliebedie-
ling, die zijne tekortkomingen diep gevoelt, en wiens
leven bet vart/laan zijner Gemeente in den geloove. is.
Uit dien. hoofde valt bet PA iacijelijk, den inhoud 
A 2	en
4	J. VAN DER ROEST
en gang van denkbeelden op to geven, die in de'ze' 
jreek heerscht. Roerend is de aanhef van bet eigenlijk 
bnderwerp , bl. io : „ Het is in deze dagen vijfentwintig 
„ jaren geleden, dat ik bet voorregt had, om begin to 
„ maken met mijnen Evangeliedienst onder u. - Voor 
„ Hem, die mij de hooge cere bewees, van mij to roe= 
„ pen tot deze bediening, fchame ik mij over mljn 
„ menigvuldig gebrek aan ijver en werkzaamheid, en Hij 
„ heeft -de boetvaardige belijdenis gehoord van mijne• 
„ eindelooze tekortkomingen en velerlei ontrouwe;. 
„ maat ik fchame mij niet over hetgeen de inhoud is
• geweest van mijne prediking. ' Ik zocht Jezus Chris=
• tus, en then in het vleesch gekomen en gekruifgd, 
„ to prediken; ik zocht van niets to weten, dan van 
„ Hem." 0, dat vele, dat alle Leeraars van 't Evan-
gelic zoo wilden, zoo konden fpreken, en nu en dan 
opzettelijk zulke Leerredenen lazen to hunner eigene 
befchaming en bemoediging !
De tweede Leerrede, uitgefproken na de herftelling 
uit eene krankheid, loopt over Pialm XCIV: 2, en legt
• eenige der nuttigheden open van ligchamelijke bezoc-
kingen en ziekten, wanneer deze gepaard gaan met 
godsdienftig onderwijs, waardoor zij aan de ziele wor-
den geheiligd." De voordeelen van zulk een ziekbed 
zijn : i°.) Het leidt den mensch op tot nadenken en in-
keering in zichzelven. 2°.) Het bepaalt zijne aandacht 
in bet bijzonder bij de wisfelvalligheid en onzekerheid 
van onze gezondheid en ons levee, en tevens bij de 
waarde van dezelve, en onze ondankbaarheid, wan-
seer,wij die onafgebroken genieten. 3°.) Het overtuigt 
ons van de ongenoegzaamheid der wereld tot ons ge-
liuk, en van de groote waarde van' die goederen der zie-
le, en die verwachtingen voor de eeuwigheid, welke 
aileen voldoend 'en onverliesbaar zijn. 40.) Het over-
-reedt ons van de dierbaarheid van bet Evangelic, van 
'de 'noodzakelijkheid en voortreffelijkheid van den Heere 
Jezus Christus, en de veiligheid van hen, die in waar-
heid en opregtheid voor Hem levee. $°.) Het wekt on.,
ze
NAGELATENE LEERREDEREN.
5
ze lieFde op tot menfchen, en onze deelnemende ge-
voeligheid omtrent dezulken, die behoeftig en onge-
lukkig zijn. -- On de ontwikkeling van deze punten 
vol(pt eene toepasfelijke toefpraak, die vooral daarheen 
ftrett, om ons alle bnvergenoegdheid in ziekte to ont-
nemen, en ons tot •zelf_beproeving nangaande de uit-
werkfelen van ziekteh to bewegen. Ook deze Leerrede 
is louter de vrucht van •eigene 'ondervindinp, en van de 
toepasfing des lijdens op bet hart.
De derde en vierde Leerrede loopen over denzelfden 
tekst , job XIV: x en s. In de eerfte wordt bet men-
fchelijk leven, naar den tekst, in vier hoofdtrekken 
gef hetst, namelijk 1°.) als kort, z°.) als vol van 
moeiielijkheden, 3°.) als onzeker en zwak, 40.) als 
vlugtig en onbeftendig; terwijl deze fchets befloten 
worth met de vermaning, i".) om, bij ally onze vooruit-
zigten, nntwerpen en berekeningen , de kortheid, moei-
jelijkheid, broosheid en vlugtigheid des levens nook 
ult bet oog to verliezen; a°.) om ons door de befpie-
geling van de kortheid, moeijelijkheid, onzekerheid en 
vhigtigheid van ons leven to laten opleiden, om den 
algenoegzamen en onveranderliiken God in Christus 
tot bet deel van ons hart to zoeken; en 30.) om ons 
to bcvliltigen, om een leven, als het onze, zoo voor-
deelig als mogelijk aan to leggen, en zoo veel als mo. 
gelijk to genieten. -,- Wij, hebben over dezen tekst en 
dit onderwerp meer preken gehoord en gelezen ; maar 
wifi moeten bekennen, deze waarheid maar zelden zoo 
nadrukkeliik en gemoedelijk to hebben zien vooritellen. 
Hoe heerlijk vertoont zich' bier de bekwaamheid van 
VAN D E R ROES r, neen ! bet vermogen van ziin 
godvruchtig hart, om de dingen in derzelver eigenaar-
dig licht to plaatfen ! Ja, z66 kan alleen de ervarene 
en beproefdc man fpreken, die met bedachtzaamheid 
zijtien weg bewandelt, die bet ware van bet valfche 
heeft leeren onderfcheiden, en de ondervindingen zij-
nes levens in zijn hart heeft weggelegd als eenen fchat 
van verfterkingen en bemoedigingen.
A 3	In
6	,r VAN DER ROE5T
Xn de tweede Leerrede over dezen tekst felt de Re-
dcnaar zich voor, ow aan to toonen : „ hoe zeer de 
,, goddelijke wijsheid en goedhcid daarin uitblinken, dat 
,,:ons aardfche leven binnen zoo enge grenzen wierd 
„ beperkt, en dat bet aan vele mpeijelijklleden onder-
„ hcvig, alsmede zeer zwak en .vlugtig is, en hoe zcer 
„ wij alle redenen he.bben, om in deze beftelling eer-
„ bicdig to berusten," Om dit tg bewijzen., .fchetst 
hij, met achterlating der-natourliike oorzaken van bet 
opgegeven verfchiinfel,. den mensch, zoo als zijne pa-
tuursgefteldheid thans is; gaat pa, welke de fcbadelijke 
gevolgen zouden' ziin geweest in bet zedelijke, indien 
cr eene andere inrigting ware gemaakt, dan die ntt 
plaats heeft ; en toont ~vervolgcns ,, van hoe veel voor-
deel de plaats hebbende inrigting zij, zoo voor men-
fchen, die God nog in vgrgetelhgid fteilen, als voor 
diegenen, die door de hand zijner genade teruggebragG 
tverden op den weg tot bun geluk. \Vat de ecrstge-
noemdcn betrcft, do kortheid en moeijelijkheid, de on-
7,ekerheid en vlugtigheid des levens zijn i°.) een mid-
del, waardoor bet kwaad aanmcrkelijk ingeteugeld, be-
dwongen en verminderd wordt; zij zijn 2".) bij hen,, 
tie in hunne zonden tterven, ecne oorzaak, dat hunne 
fl:huld klcinor zal wezen, dan gcdurende een veel lan-
ger -en onbezorgder leeftijd; en 3°.) zij verfchaffen tq 
gadrukkeliiker beweegredenen, en zijn in de, band der 
genade fomtijds de genezende midd°_len, Qm to.; ernflige 
gedachten to komen. . De laatften vinden in die belle!, 
ling i°.) drangredenen tot waakz3amheid en tot cen 
feeder levee voor God; 2°.) hulpmiddeien en opleidin, 
gee tot onderdrukking van eene aardfche gezirdheid, 
en opwekkingen, om in God bun' troost to zoeken;
S*.) de kortheid des levens maakt den tijd van hunne 
beproeving en van hunnen ilrijd kort, en brengt hen zoo 
peel nader aan de zaligheid. - Zekerlllk heeft de bij-
zondere dscetica van den Redenaar deze Theodicde nog 
n1 gewijzigd; doch wij erkennen ook hier, waar wii
van
NAQEbATENE LEERREDENEN.	7
van hem eenigzius zouden meenen to v,:rfchillen, met 
a€hting, ja.mct eerbied, zijne lndividualiteis.
Hetzelfde kuanen wij van de vijfde Leerrede zeggen. 
Dezelve is van een' biizonderen aard. lie bier de aan-
Ieiding daartQe: „ Onlangs," zoo begint de Redenaar, 
„ waren wij getuigen van een, wel onfchadelijk en 
„ weldadig, nogtans zwaar onweder. Het was in den 
,, nacht na den laatften dag des Heercn, toen een ge-
„ deelte van onze Gemeente in bet Avondmaal bet aan.
• denken van zijuen dood vernieuwd had, Ontwaakt 
„ door de denderflagen, ftond ik op, om aanfchou• 
„ wer to wezen van die heerlijke openbaring van den 
„ God der Natuur, die ook de God en Vader van on-
„ zen Heer Jezus Christus is. Ik vertegenwoordigde 
„ mij bet dien da.- gevierde Nachtniaal, en, vervuld 
„ van dien eerbied, maar ook van die liefdewekkendp 
„ denkbeelden, welke bet mij had ingeftort , veree-
;, nigde ik in mjne befchouwingen die inftelling en
• bet onweder. Ik werd getroffen door hetgeen bei-
„ den -,-- hoe weinig zij ook anders fcbiinen gemeen 
„ to hebben	ons van denzelfden God leeren, ale
• Itemmende hierin overeen, dat ztj, voor ons tevens 
„ de geduchtfte en beminnenswaardigfte eigeufchap. 
~, pen van hetzelfde Wezen ten toon fpreiden." Men 
ziet hieruit, dat_pet onderwerp is; „ Eene vergeli.. 
king van de openbaring, welke God van zichzelven 
doet.in bet onweder, en hetgene Hij van zich ontdekt 
in den dood vao, zijnen Zoon en in de inflellingen vats 
zijne genade." paartoe bepaalt- zich de Redenaar, 10.) 
bij die vereeniging van de geduchtfte en beminnena-
waardigite eigenfchappen van God, welke een onwed r 
ons vertoont; z0.) doet hij opmerken, dat diezelfde 
gntzagverwekkende grootheid en 'verteederende gped-
beid, welke een onweder vertoont, zich op eene nog 
oneindig treffender wijze aan ons ont-jeklten in bet ver-
goenend lijden en flerven onzes Ileeren en in bet Avend. 
inaal; en 3Q.) befchouwt hij bet onweder in betrekking 
tot den perfoon des Vgrlosfers, en befluit met cenige
A 4	toe-
$	f. VAN DER ROEST
toeeigenende aanfpraken en opwekkingen. Met 
regt noemt VAN DER R O E S T deze Leerrede eene 
„Christelijke befchouwingvan bet onweder." Hetdenk-
beeld is in zichzelve waarlijk poetisch, en de inkleeding 
is bet niet minder. Hoe heerlijk wisfelt de toon met 
bet onderwerp af!' Hoe eenvoudig, hoe zacht en tee? 
der; maar ook hoe verheven, hoe krachtig en grootsch 
is die toon 1 Wij dachten op vele plaatfen onwillekeurig 
tan K L o P S T o c K's Mesfias. 's Mans gevoelen over de 
hooge waardigheid van den perfoon van Jezus begun, 
ftigde dezen grootfchen toon niet weinig.
Het teeken onzes fijds, gebrek aan die hooge eer-
biedigheid, welke menfehen aan God verfchuldigdzijn, 
gar V A N D E R ROE t T aanleiding, om , in de zesde 
Leerrede, volgens Deut. XXXII: 3b. , aan to toonen 
„ van hoe veel belang bet voorr ons is, inzonder. 
heid in deze tijden; befefl'en van de grootheid van God 
in onze harten op to wekken en levendig to houden.'? 
`re then erode doet hij opmerken, z•.) de ongodsdien-
ftigheid, bet ongelonf, bet voorbijzien of in twijfel 
trekken van de Goddelijke Voorzienigheid, met de ze-
deloosheid, die in onze dagen zoo ontroerende voortr 
gangen maken; 2o.) toont hij aan, dat er geen vermo-
gender hulpmiddel is , om bewaard to blijven voor deze 
verkeerdheden, daft bet opwekken en onderhouden van 
waardige befeffcn van de Goddelijke hoogheid; en 31.) 
tracht hij, naar elks bijzonderen ftand•, deze nader aan 
to prijzen, en de hulpmiddelen to noemen,waarvan wij 
ons hebben to bedienen, oin ze in ons opgewekt en 
verlevendigd to verkrijgen. -- De aard en vooral de toe-
pasfeliike ontwikkeling van dit onderwerp bewijst , met 
welke bedachtzaamheid V A N D E R R-0 E s T leefde, hoe 
xeer hij den geest des tijds waarnam, en hoe wel hij 
bet menfchelijk hart met alle deszelfs behoeften kende.
De zevende Leerrede begins met de woorden: „Het 
„ is met een diep gevoel van fchaamte, dat ik mij heb
r toebereid tot m! in werk in dit uur, en voor u ben 
„ opgetreden. 1k moct u, naar bet under u plaats heh-
,, bend
NAGELATENE LEERR$MEN£N.	9
•	bend gebruik, waarfchouwen, ik moet u traehten to
•	wapenen tegen de verzoekingen tot zonde, en die
•	verdartelende ijdelheden, welke'eene jaarmatkt ople. 
„ vert. Hoe ! dacht ik, redelijke en onfterfelijke wezens ,
• belijders van een Evangelic der zaligheid, to moeten 
„ waarfchouwen tegen dingen, die zoo laag, zoo diep 
„ beneden den mensch zijn ; - Land- en Stadgenoo. 
„ ten, op welker land en flad do bezoekende hand, van.
•	God zoo lang en zoo zwaar rust, to moeten `ver-
• manen tegen dartelheid en ligtzinnigheid, daar alles 
„ tot crust en verootmoediging roept ! .Medeleden der 
„ Gemeente, die worden opgeroepen, om eerlang aan
•	den dood van Gods 'Loon voor bunne zonden op
• Golgotha plcgtig to gcdenkeu, to moeten verzoe-
„ ken, om Hem en zichzelven niet to vergeten en to 
„ onteeren ! " De tcl:stwoorden, Rom. VI: 21 , geven 
den Redenaar aanleidiug, om een leven in de zonde, en 
in bet opvolgen van de zinnelijke lusten onzer natuur-, 
to befchouwen als een leven, hetwclk den mensch ont-
eert, dat zonder waar genot en voordeel is voor bet 
tegenwoordige, en doodelijk in zijne gevolgen in de 
eeuwigheid. -- `Vij moeten bekennen, dat de toon, 
die in deze preek heerscht, ons wat at to ernftig, wat 
al to fomber toefchijnt; fchoon wij wel willen geloo-
ven , dat dezelve uit de diepte van 's mans gemoed op 
welde, en bet ware afbeeldfel was van zijne inwendige 
gefteldhgid. ' Neen ! V A N D E R R OF, S T mogt, ja kon 
pver deze dingen niet anders fpreken,dan hij bier doet; 
fchoon hij daarom toch niet tot die fombere Asceten be-
hoorde, die alle levensgenot als zondig wraken.
In de achtfle of laatfte Leerrede , over Ezech. XXXVI; 
ai, kort na de gezegende Omwenteling uitgefproken, 
ftelt zich de Redenaar, na eene uitvoerige tekstverkla-
ring, voor, zijne toehoorders to doen opmerken: „hoe 
ook •bij ons, die geene bewijzen van eene ware varbe-
tering in zeden gegeven hebben, onder de rampen, 
welke ons troffen, eene foortgclijke proeve, als oud-
tijds in Israel, IQs onze bekeering genomen words,
A 5	door
10	J. V AN D E R R 0 E'S T, LEERREDENEN.
door de gedenkwaardigfte redding." Deze preek on, 
derfcheidt zich van alle anderen, die ten tijde van, en 
na die heugelijke gebeurtenis, in zoo grooten getale 
hierover zijn in 'r licht verfchenen, Men vindt her 
geene i'childering van de doorgeftane rampen en ontvan. 
gene zegeningen; neen, de Leeraar denkt alleen aan
de vruchten van godzaligheid, welke. de groote gebeui. 
tenisien van die dagen mocten kweeken, en tracht het 
lijne daartoe bij to d,ragen. Ernftig, maar hartelijk zijn 
de vermaningen, welke hij der Gexneente en zichzcbven 
toevoegt; ftreng, maar nadrukkelijk is zijne taal; zij 
kan de bedoelde werking onmogelijk hebben gemist. 
Zalig, ja zalig de dienstknecht , die alzoo voor zijnen 
IIeer werkte, en zoo getrouw was in het kleine! Hij 
is gewisfelijk over veel gefteld, en ingegaan in de: 
vreugde zijnes Heeren !
Wij zijn uitvoerig geweest in de aankondiging van 
deze Leerredenen; maar wij kondenn ons onmogelijk 
weerhouden. Het fcheen ons eene geringe hulde to 
zijn, door ons aan de gedachtenis van den hoogver-
eerden man toegebragt. Moge zijn voorbeeld lang in 
zcgening blijven, en nog Lang werken ter bevordering 
van ware godzaligheid 1
Ilet IPoord van God aangepre.en door den beroemden 
Kerkhervormer J A N K A L V I J N. Uit het Fransch. Te 
IVorkum, bij F. A. Annema. 1815. In gr. 8vo. 34
Bl. f :-5-3
De Honigbij. Ben TiWfchrift voor alle ware Christe-
nen; inzonderheid voor de Befiuurders, Leden, of 
Vrienden van de Nederlandfche Zendeling- en Bij-
belgenootfchappen. No. I. In 's Gravenha~e, bij J. 
Allart. 1815. In gr. 8vo. VIII, 104 BI- f :-14-;
Men kan het niet wel antlers dan eenen vreemden
in.
BET WOORD VAN 009%	11
Inval n9emen, dit: fluk, dat federt eeuwen, het licht 
ziet, en voor alle Franfche Bijbels gedrukt gevondeq 
wordt, 'thans, in een Hollandsch kleed to ileken. Er 
vijordt toch in hetzelve iniets zoo bijzonders gevonden, 
en bet araagt natuurlijk de fporen van den, tijd, waarin 
het vervaardigd is. , De Veitaler fpreekt, het is waar, 
van bedenkelijke tijden; en dus zou bet kunnen,fcbij-
tien tot dat einde weer vooi den dag gehaald to aijn; 
opdat bet de Christenen bij beproeving en druk bemae-
digde; maar, behalve dat bet jaartal i8zS-ervoorftaat, 
hebben toch, in den ergften jiranfchen tijd, deze be-
proeving en druk zich meestal tot de Leeraars bepaald. 
geen behoorlijk traktement ontvangende. -- Intusfchen 
heeft toch deze vertaling eene belangrijke zijde -- die, 
natnelijk, van den bekenden_ Hervormer In een volko. 
ngener licht. te. teeren kgnnen, Op de groote hoop zij-
ner volyelingen tot .nogtoe wclligt gelep nhcid heeftge. 
had. Ilet iluk is uitnemcnd wg1 ge(teki.--; behelst eeriee 
zeer gezonde, leer - fpreekt geen woord` van" voorbe. 
fchikking, (die hij waarfchijnlljk mede voor de fcholen 
en bet eigenlijke leerftelfef wilde bewaard hebben) en 
fleekt dus wonderbaar.gunftig of bij voortbren fels nit 
den middelt jd dcr fIervormde kerk, waaiaan niet ielr 
den fmaak en gezond verftand en regt gebruik. van den 
Bijbel te eenemaal ontbreken, tetwijl zij echter de 
beminde leiituur iii een aantal huisgezinnen blijven.
Zelfs. No. 2 heeft ons , ten aanzien van den geest , 
hi hetzelve lieerfcliende, minder. voldaan. Hetgelve is 
biina geheel vertaling uft bet Iloogduitsc;h. En joist 
dit 'heeh to dezen aanzien eenen nadeeligen inylo$d; 
i,Vlen weet, hoe. verrc in Duitschland de zoogenaamdg 
verliichting:is gegaftt}. ITet was natuurlijk en oodzaki. 
Iijk, dat doze uiterften 'werden. tegengegaan -' openltjk 
tegengegaan. Dit is dan ook gebeurd. Er hebben zich 
- getijk wij uit liet:hier, nnedegedeelde zelve zien 
~elfs eerie foort van Genpotfcbappen gevormd, en door 
porrespQndentien underling verbroederd , welke., op ver-
tchillcnde plaatfen, den verderfelijken ftroom tegenwer-
ken ,
X2	DLL HONIGBIJ.
ken, en bet ware oude Protestantfcbe Christendom
flaande houden, opbeuren, uitbreiden moesten. Het

is uit dergelijke bran, dat zeer veel van bet bier gele-


verde is voortgevloeid; en vooral de twee eerfte -- als

voorbeieidende -- ftukken ademen ten duidelijkfte de-


zen geest elt afkomst. Maar, is dit nu bier to laude

ook bet geval ? Is de fchets , welke van vele Leeraars

gegeven worat, bier' op een maar eenigzins aanmerke-


lil'k getal toepasfelijk? Is bet, om dier weinigen wil,

oorbaar, eep openbaar zaad van mistrouwen to zaaijen ?

en den onkundigen, hlertoe vaak maar at to geneigden ,

leek wijs to maken, dat flechts nog enkele Leeraars de

waarheid zuiiver leeren? Inderdaad, wlj hebben uit dit

zelfde boekje to vele achting voor den Eerw. v.& N

c o o H, de uitgever van dit gefchrift, opgevat, dan

dat wij zouden kunnen denken, dat hij dit behoorlijk

bedacht beeft. Hij is, ja, regtzinniger,dan hij ous zal

achten to zijn. Wij zouden inderdaad meenen, fommige

uitdrukkingen van den Bijbel wat min woordelijk en

fteil to inogen opvatten; --* maar daarom ontkennen

wij de natuurlijke gebrekkigheid en bedorvenheid van

den mensch, zijne behoefte aan vergiffenis, aan God-


delijke hulpe niet, noch ook de ftellige ftraffen, veel

min de wezenlijkheid en opontbeerlijkheid der Godde-


lijke openbaring. Qui bene distinguit, bene docit. En

everiwel, nu zien wij nog wel tamelijk ktaar, dat Ds.

VAN G o G A meer vordert; maar de grond dier vorde;

ring, en inzonderheld de bewering, dat een ander daft

bet voorgefchreven geloof bet hart heiligen noch ver-


troosten zou, zien wij waarlijk niet In. Het kan ech.

ter zijn, dat de man eenigermate regt heeft; dat in bet

bijzonder eene zekere teederheid der godsvrucht en oot

moed des beftaans ten uiterfte gefchikt zijn om bet goe-


de in den mensch to bevorder_n. Want, wij moeten

bekennen, om bet goede is bet hem to doen.- Ware,

zuivere volmaaktheid en zalUgheid zijn de bedoelde

vrucht,van alle de ftukken, bier geleverd.' Maar, hop

voorzigtig behoort men, dan evenwel, to zijn, om het

voor.
Db HONIGBIj•	13
vooroordeel tegen alle Leeraars, die in eenen eenigzins 
anderen geest en toon prediken, niet to ftijven; om den 
waan, dat bet meet op zekete_ begrippen en woorden 
en vrome houding en plooi, dan op werkdadige gods 
vrucht aankomt, niet to bevestigen 1
De inhoud van dit eerfte Stuk is: I. Onderrigt om-
trent bet Duitfche Genootfchap, ter bevordering van. 
de zuivere leer en de ware godzaligheid. II. lets, dat 
tot onderwijs kan dienen bij bet lezen van boeken door de 
Chiistenen. III. Toefpraak aan alle geloovigen. N. Op 
wekking tot volharding in bet Protestantsch geloof. Eerfle 
deel : fchets der Protestantfche leer. V. Verhandeling, 
ten betooge : dat God al bet volmaakbare in den Chris-
ten volmaakt. VI. Over de Griekfche kerk in Rusland. 
VII. Kort overzigt van bet Engelsch en buitenlandscli 
Bijbclgenootfchap to Londen, in bet begin van 1814. 
VIII. Levensloop van j. P. K 0 H R H A M M E R, Zen-
dcling onder de 1-Iottentotten. (Uit z:jne eigene levens-
befchrijving.) IX. Bekeering door bet lezen der H. S: , 
naar een' brief van Kilkenny, in lerland, van den 2den 
Mei 1814. ' X: Voorbeelden van gebedsverhooringen. 
XI. Voorbeelden van menfchen, die wedervergelding 
op den ecrften oogenblik hunner gepleegde misdaden 
verkregen, en van dezulken, die eenen tijdlang door 
bet geluk begunfligd werden, doch eindelijk nog vol. 
gens bet regt der wedervergelding hunne ftraf lijden 
Inoesten.
Van deze alien is No. V alleen een oorfpronkelijk 
ftuk, van den Schrijver zelven; gevende hij van bet 
averige zijne bronnen op, als ook die, uit welke hij 
wijders denkt to Icheppen; doch noodigende tevens in 
bet voorberigt eenen ieder uit, om hem meer bouwftof-
fe to doen toekomen.
Volgens ons boven geftelde, moeten wij wenfchen,
,flat deze eigene bijdragen rijkelijk 2ijn, en dat men in

dezelve vooral niet disputtre, maar flechts op zijne

wijze leere en ftichte. Wij mogen mannen van ieder

Rerkgenootfchap iliertoe uitnoodigen;_ want ten aan-


zien
14	Dr r-1ONfGnrJP
zien van nanien is bet boekje zeer verdraagzaam, Wij 
bidden ec-hter, toch hcr•redelijke enz. niet uit het oog 
te verliezen, opdat met hier misbruik, daar befpotting 
en ver`harding de vrtldHt zij. Wij kunnen hiet zeggen , 
d1at ook al het praktikale oils to dezen opzi to heeft 
voldaan; b. v. die, waarlijk'niet• al to aanprijsfelijke, 
A- 0 H R H A Al M E R. De echt Christelijl e geest beffaa-
niet -in woorden, maar in, kracht; in geloof en liefde, 
in eenen heiligen wandel voor God. En wat dezelve 
zich vroeger ontwikkelt, eri door het geheele ]even 
been beter ffaande houdt, wat bet zekerlijk gewensch~ 
ter is. -- Wij wenfchen goed fucces, en willen enkele 
Germanismen wel pasf&ren.
J o s t: p u , of de Broedcrhaat , Zcdendicht in Proj~c ;
door w. E. D E P i R P o N C 11 E R. To Utrecht, bij
J. van Schoonhoven. I S i5. floor rckemng v au den 
4r.rteur. In gr. 8vo. Ijie Stukje, LXVIII en 175 
Bl. , Ilde St uije , XXI Y en 192 Bl. f 3 -12 -
met veel genoegen en ecne groote verwachting nay 
men wij dit werkje van den kundigen en godvruchtigen 
Grijsaard ter hand, aan wien Nederland reeds zoo vela 
nuttige_ en leerzame gefchriften to danken heeft. Wij 
begrepen wel , dat wij dit Zededicht nict naar de ffreng 
fte Artheilfche regelen zouden moeten toetfen; dat wij 
vooral. de afgefletene vraag , of er al din niet gedichten 
in proza zijn kunnen, niet weder moesten to voorfchijn 
balen ; dat wij ook niet feherp op de aangenomene taal= 
en' fpelregelen moesten zie-n, als waarin de I-leer D It 
PER I! 0 N C HER zich cen eigen ffelfel gevormd heeft 
maar •edele gevoelens; bijbelfche eetlvoudigheid en ver-
lievenheid, vervat in eene Ititbreiding dier zoo dichter-
lijke gefchi.edenis van j e z E v, aan welke v o .t T A I R A 
zelf boven de Odysfecc de voorkeur gaf, dit verwachtten 
wij , en, hebben ons daaria geenszins bedrogen gevonden.
Bij
IV. E. DE PERP0:ICRER, JOZEF.	15
Bij de inzage van het eerfte ftukje, nogtans, kondenxvi) 
de uitgebreidheiJ niet gisfen, waartoe waarfchijniijk dit 
werk zal uitdijen. De beide ftukjes, die wij voor ons 
hebben, loopen flechts tot de komst van den held in p o-
T I P FI A R'S huffs; en de gunst , die hii aldaar geniet; 
zoo_iat het geheel een tamelijk uitvoerig tafereel tai 
worden.
Vooraf gaat eene Verhandeling over het Ileldendicht:
Men zou kunnen vragen, cui bono? daar de Schrijver

niet alleen op den titel, maar ook in de Voorrede (bl. LVI),

zijn werk volft-rekt ;een Helden-, maar cen Zededkht wil

gcnoemd hebben. IIet fchijnt echter, dat de Schrijvcr

deze beide di chtfoorten zoo na aan elkander verwant heeft

geoordeeld, dat hij meende, de voornaamfte regelen

van bet ecrfte ook op het tweede to kunnen toepasfe-


lijk maken. Op zichzelve is deze Voorrede vol fijne

en juiste opmerkingen, den aard en de vereischten van

bet I-leldendicht, en uit de natuur der zaak, en uit de

voorhandene groote modellen, opdelvende; onder andere

deze, dat men, al to fchroomvallig den norm der oud-


fte Heldendichten volgcnde, oorlog en flagging daartoc

voor onmisbaar gekeurd hecft. Dat de Schrijver de Ou-


den als modellen befchouwt, is natuurlijk en billijk;

inaar hij is, naar ons oordeel, omtrent de Nieuweren

'toch cen weinig to ftreng. Aan M I L T O N 's en K L o P-


s T 0 C K's gedichten ontzegt hij een' held; het Verioste

Yeruzalen: noemt hij eene verliefde Iliade, opgevuld met

de onbezonnen luimen van jonge, ongemeen bevallige;

en onverfchrokken dappere losbollen : doch wanneer de

Schrijver zijne eigene ruime bepaling van het Heiden,

dicht, als het doen overeenflemmen onder ziel met hett

edeljle en voortrefelijkfle der Natuur, (bl. XXII) na.

gaat, gelooven wij , dat hij zoo min den volmaaktften

der menfchen (flechts als zoodanig befchouwd) van den

titel van held zal willen uitfluitcn, als de fekfenliefde ,

in alle hare fchakeringen, aan helden van een' anderen

ftempel ontzeggen. Eene belangrijke, fchoon korte,

doorloopende fchets der voornaamfte Hetdendichten ,

(u o-
,t6
W. E. DE PERPONCHER
(HOMERiJS, VIRGILIUS, TASSO, VOLTAIRr1
CA M O O N S, zelfs W I L K I E) en een woord ten be.,
tooge van de gefchiktheid des bc(eks Genefis, en van 
dat van ,fob, voor dat oogmerk, eindigt deze zaakrij. 
ke Voorrede.
Ook voor bet tweede fiukje is er eehe, (op cene 
voortreffelijke Opdragt aan onzen honing volgende) 
waarin over bet wonderbare in 't algemeen, de onge-
fchiktheid van bet bezigen der oude Fabelleer in on= 
zen tijd, en de partij, die de nieuwere Heldendichter 
van goede en kwade Engelen kan trekken, gehandeldi 
wordt.
Het gedicht zelve van ,?ozef behoort niet tot die fma=
kelooze dichterlijke levensbefchrijvingen uit de vorige

Eeuw, waarin men bet berijmen eener Bijbelfehe Gcy

fchiedenis voor bet non plus ultra der Poi;zij hield.

Daartegen moest den Heer D E P E R P 0 N C ii E R reeds

zijne gezonde Theorie, maar vooral zijn echt en diep

gevoel, wapenen. In den 7ozef is vele vinding, pocti..

fche vinding, en vooral de uitdrukking van de taal der

natuur en der godsvrucht. De eerfte Zangen zijn we-


zenlijk, gelijk de Heer D E P E R P O N C ti E R ze zeer

juist betitelt, een Jartsvadcrlijk Herdersdicht, Hoe

genoegelijk weidt onze geest in de fchoone valleijen van

Hebron enThckoa, de bosfchaadjen van Mainre, de velden

van Bethlehem , de ftatige bergen van Moria en Gerisim !

Uitm(intend heeft de Dichter(hieralthanswaarlijkDich-


ter) daarvan partij getrokkcn in zijn verflag der reize

van j 0 z E F iiit bet vaderlijk huis liaar zijne Broederen i

een verilag, waarin de herinneringen uit de Ilebreeuw-


fche aloudheid met Gene bekoorlijke landbefchrijvingzijn

ineengefmolten. 1Maar ongelukkiger (fchoon dichterlijk,

en misfchien zelfs gefchiedkundig, niet onwaarfchijnlijk)

is bet oogmerk, waarom hij den jongeling tot deze reis

doet uitzenden, om, namelijk, van 's Vaders wege, het

gedrag zijner Broederen, die zich aan allerlei onregt

en geweld tegen de inwoners des .lands fchuldig ma-


ken, na to gaan, en er den Vader verflag van to doen;

ge
JOZEFJ	17
gelijk hij dan ook reeds vroeger door dit aafbrengen 
den haat zljrier Broedeten zich zou hebben op den hale 
geladen. Immers; hoezeer dit hier verzacht, en de 
onderdtukking des inboorlingen door de Broeders van 
J o z E it (met regt) als verfoeijelijk words afgefchetst; 
waartegen de edele jbngeling fleehts uit pligt opkwam; 
er is* tbeh iets zoo hatelijks in de rol van iwklikker, 
dat wlj de ondeugende' Broeders, die zich over deze 
bandelwijs to hunnen aa`nzien wreken willen, wel niet 
verontfchuldigen, mar toch niet z66 fterk veroordee-
len kunnen; als het belang van den held des gedichts 
(waarvan juist her de knoop ligt) wel vereischt. Aan 
den anderen kant , nogtans , geeft dit cenen dichterlijk-
Inenschkundigen grond , en voor den aders vrij doelloo. 
zen togt des helds , en voor den hiat der Broederen. De 
karakters van dezen worden ook zeer wel onderfchei= 
den en uiteengehouden, (zoo ver het gedicht reeds 
loopt.) De geveinsde; onverzoenlijke wrok van s 1-
M EON is niet het onveiduldige misnoegen ban GAD, 
noch de dblle, onberadeiie drift van L E V I: R U B E N; 
J U D A en N A P H T H A L I hellen alien tot de zachtere 
2ijde over; maar de eerfte zoekt, door behoud van den 
geliefkoosden jo z i. F , flechts weder in 's Vaders gunst 
to komen ; de tweede wordt door een' edelen aard ge= 
dreven; de derde is goedhartig nit temperament, maar 
zwak. De oude Vader T A K o B wordt ten hoogite acht= 
baar als Reveling der Godheid, als bewaarder van de 
dude heilige overleveringen; en det leere van den eeni-
gen God, van welke hij aan zijti' geliefden Zoon een 
even roerend als plegtig onderwijs geefi; grootendeels 
by eerie even ongezoehte als kiefche wijze in de woor• 
den der H. S: voorgedragen; waarbij men het gebrttik 
des boeks van j o B niet als eenen 4naehrelnismus kin 
aanmerkeh, daar N I E M E IJ E R en anderen hetzelve tot
de eerfte nakomelingen van N A H o It betrekjcen.. E L I-
S A t1 A, J b z E X's Uude`re Vriend, en zijne Zuster 
9 E L 1 M A zijn bekoorlijke, hoewel tot nu toe fleehts 
Aaauw omfchrevene beelden.
=IOEKBESCHe I8I6a No. I:	B	Heb-
I$	W. E. DE PERPONCIIER
Hebben wij dus in deze beide eexfle Zangen met ge-n noegen in ,?uda's weiden bij zachtere en zuivere her.
derszeden, en op den heuvel der verfchlningen, ver. 
toefd, in den derden Zang wachten ons geheel an, 
dere tooneelen. 1-iier doen zich oorlog en gevechten 
op. Egpte wordt door de naburige -Irabifche herder-, 
v.olken befprongen; deszelfs leger, op beftel der, God-
held, ter ftraffe voor de ingedrongene Afgoderij,wordt 
eerst geflagen; daarna, door bet beleid van den Ko-
ning HERMESES en den Held AMENOPHIS, ver-
liezen de herders bet flagveld weder; doch, daar de 
Egyptenaars, in een' omgang hunner Godheden , dezelve 
de, magtigfc aller Goden genoemd hebben, doet de.Al-
magtige hen andermaal voor de heirmagt der efrabieren 
bezwijken, die nu bet geheele land eerst uitplunderen, 
en daarna meer dan twee Eeuwen in bezit houden; tot 
eindelijk Koning T II E T bI o s I s , van Opper- Egypte , 
de fchuilplaats der gevlugte Neder - Egyptenaren, door 
de ne6rlaag en vlugt der Barbaren, (waarbij hij door 
de Engelen des Liehts , gelijk de herders door die der 
Dnisternisfe onderfieund worden) bet geicheurde Rijk 
herecnigt , herftelt , aan de 4rabieren vrijen aftogt ver-
gunt; dock een zuurdeefem van misnoegen blijft over,. 
tusfchen de achtergeblevene veroveraars, de inwoners 
van Neder- en die van Opper-Egypte, die wij verne-
men , dat eerst door . J o z E F's beleid moet worden 
weggenomcn.
Zekerlijk is dit gedeelte des Gedichts, op zichzelve 
befchouwd, wat de vindingen en den ftijl betreft, het. 
fraaifte, best volgehoudene en dichterlijkfle gedeeltedes,
werks , (in zoo verre- bet reeds in 't. licht verfchenen is ;) 
ook ftrookt dit verhaal met de gefchiedkundige waat-
heid (in zoo verre die bij mogelijkheid in zulke aloude 
t1jden kan worden opgedolven) zeer goed, vooral wat. 
de overwinning van T H E T M 0 S I S en de overeenkomst. 
met de herders aangaat. (Zie onder andere B E C K, 4a-
leitung zur allgem. ff'elt- and Volkergefchichte, I Th. 
2 Ausgabe, Leipz. 1813. f. 296-298.) Doch, wat bet;
VeT-
JOZEF.	19
verband met het geheel, en zelfs den zamenhang met 
de begrippen des t ichters wegens doelmatigheid, wijs-
heid en liefde der. Godsftraf, betreft, vinden wij het 
gebrekkig. Eene gebeurtenis, meer dan twee Eeuwen 
vroeger voorgevallen , en die tot j o z E F 's gelchiede-
nis toch ;In geene onmiddelliike betrekking ftaat, moest 
niet zoo omllandig vcrhaald ziin geworden in cen Ge-
dicht, tot genen alleen betrekkelijk. En wat bet twee= 
de: betreft : indien de Heer der Natuur de Egyptenaren 
boor hunne afgoderij ftrafte, was immers ziin doel, lien 
daarvan terug to brengen, of toch zijn ongeuoegen zoo 
lang to doen blijken, tot iii zich van hunne verfoeife-
len hadden afgeweud. Doch neen = de Egyptenaren 
blijven even bijgeloovig, en de onderdrukking door de 
ierdervolken heeft j na onnoemelijk vele verwoestingen 
en ellenden, niets te wee- gebragt, dan bun karakter 
to doen ontdarden, hen mistrouwend, achterdochtig, 
baatzoekend 'te. maken, en hunne kieschheid to verJlom-
pen. (Ilde St. bl. i 15.) Hoe kan de Dichter dus de we-
gen der Godheld, die hij, op bet fpoor van M i L T o N, 
(door hem, met reden als den toonaangever van bet he. 
dendaagfehe Heldendicht befchouwd ; Ifte Stukje.s 
Voorrede, bl. LXI.) moest regtvaardigen, zoo geheei 
in bet duister flellen? Doch latesi wij de volgetld~ 
Zangen afwachten.
In het vierde Boek worded wij weder geltreeld dogt 
fandelijke' tooneelen. j o z E F, wiens gefchiedenis 
door het verhaal van Egypte's lotgevallen was afgebro-
ken, bereikt dat bekoorlijke gewest, en den Nijt, van 
.velkefiu tiu eerie niet minder bevallige dan echt histori-
fclie befchrijving voorkomt. Aan P o T i P H A R verkoeht,
wordt de Hebreeuwfche jongeling (wiens edele aard reeds 
den meester der karavane getroffen had) ras onderfchei-
den, en over 's mans geheele huis gefleld. Hier onto 
Vangt hij nu door zekeren Ismaeliet N E B A J O T H, 
die', federt long in Eg-ypte wo6nachtig, no-tans den 
Aartsvaderlijken Godsdienst behouden had , eene treffend 
kenmerkende Ichets van dat beroemde Volk, waarvan
Ii 2	Eke
20	W. E. DE PERPONCHER
de goede en kwade, de fterke en zwakke ziide (in zoos 
verre wij hetzelve nit de zeer gebrekkige berigten der 
Grieken kennen) zeer juist worden aangeftipt, en bier 
en daar menschkundig verklaard. Dat de Egypte-
naren van j o z E F bier reeds met alle de l:undighe-
den, bijgelooviglieden en volkszeden der Egyptena-
ren, door HERODOTUS, STRABO en DIODORUS
befchreven, ziin toegerust, is den, Dicliter vergund, 
fchoon denkelijk niet op waarheid gegrond. -- Ein-
delijk wordt de Held, to midden van een' ftillen nacht , 
terwijl hij bij cen' liefelijken manefchijn zich aan 
overpeinzingen toegeeft, door eene verfchijning van 
G A D R I e L, niet (gelijk we! bij andere Dichters plaats 
heeft) met zijne of zijner nakomelingen lotgevallen be-
kend gemaakt, maar bemoedigd, ver[terkt en getroost 
met de algemeene beftemming en den uitloop der lotge-
vallen des menschdoms , en den verhevenen, hemelfchea 
itaat, welke voor hetzelve is weggelegd. Hierin komen 
vele fchoon en diep gedachte plaatfen, voor, die ons 
omtrent den aard van ons tegenwoordig, en toekomend 
wezen, en de leidingen der Godheid, veelbeduidende 
wenken geven. Zie bier een ftaaltje: „Datgene," zegt 
G A B R I E L, „ wat gij bier de muzijk noemt, deelt u 
„ van de (hemelfche) inrigting der dingen, door on-
„ middellijk gevoel, eenige flaauwe, onbeftemde, on-
„ volledig ontwikkelde indrukken mede, als eene eer-
„ fte voorbereiding van 't geen er u eens van bekend 
„ worden moet." Ook wij hebben altijd de muzijk, 
als eenen band tusfchen Hemel en Aarde, welke, door 
eene zinnelijke aandoening, ons gevoel voor bet on-
eindige opwekt en verlevendigt, befchoulvd en be-
wonderd.
Over 't algemeen is de soon van dit boek en de
geest van hetzelve voortreffelijk. Men ziet, dat de

Grijsaard bet con amore gefchreven heeft , om een der

fchoonfte verhalen en karakters in den Bgbel, en daar-


door ook de hoofdleer van dat goddelijke boek, de bij-


zondere voorzienigheid, in een nieuw, belangrijk licht

to
JOZEF.	21
to plaatfen. bit edel doel, en de in meer dan Un op-
zigt gelukte bereiking van hetzelve, overweegt dan 
ook in ons oog verre die kleinere onvolmaaktheden, 
van welke wij reeds eenigen hebben opgegevcn. De 
grootfte feil, nogtans, tegen den goeden fmaak komt 
ons voor in den zeer ongelijken ftijl to liggen, die zich 
nu eens tot eene zeldzame hoogte verheft , dan weder 
tot bet zeer eenvoudige proza des dagelijkfchen levees 
afdaalt. Zie bier van beiden een enkel proefje. Hij zegt 
van Egypte, Ilde' St. bl. 3. „ Daar ligt zij voor mij, 
„ zoo als zij was bij Karen eerften bloei, die fchoone,
•	die beroemde landflreek, de Moeder der Volkplantin-
gen, gen, de leermeesteresfe der Natien, de vroege fchool
•	van de pas ontluikende wijsheid der menfchen ! Daar 
„ ligt zij, geheel befproeid, met haren weldadigen
ftroopi. Uit bet Ethiopisch Maangebcrgte ontfpron-
„ gen, trekt dezelve alle de overvloedige waterfchatten 
„ der omringende bergketenen tot zich', om er zijn ge-
,, fchenk me6 to vermeerderen, en itort dan, met don-
•	derend , fchetterend (fchaterend) gedruisch, van de 
„ fpitfen der hooge rotfen af, in den fchoot zijner be-
•	minde landouwen. Teritond neemt.hij den zachten, 
„ flatigen loop der enkel heilftichtende milddadigheid
•	aan. Jaarlijks voert hij 't vet bemestend flib gelijke-
•	lijk over alle de gelukkige velden been, en geeft ze
• voorts aan den koesterenden zonneftraal weder. Zacht. 
„ blinkend komen zij, uit de bevruchtende omhelzing 
„ der wateren, to voorfchijn, en dekken zich teruond
•	met hev fierlijkst bebloemd veldtapijt. "
Men vergelijke hiermede, in hetzelfde ftukje, eens de 
volgende zinfnede,bl. 123. „De beelden,die men thans
•	maakt, zijn nog juist zoo, als zij verfcheidene eeu-
• wen geleden waren. Dezelve 'geven geen blijk van 
,, eenige kennis aan de bijzonderheden van 't maakfel 
„ des menfchelijken ligchaams. Men ziet er weinig
•	fpieren, en zelfs weinig knokken op geteekend, en
•	geene zenuwen of aderen. Het algemeen beloop van
•	't ligchaam alleen vertoont zich, en dan nog op
it 3	11 eene
212,	W. E. DE PERPONCHER, JOZEF.
,, eene flecht uitgekozene wijze. Alles is regt," enz. 
Qngevoelig veranderden wij, bij bet overfchrijven, de 
spelling naar de thans gebruikelijke.
Deze klip der ongelijkheid ,van ftijl, waartegen opk 
F E N E L O N in den Telemachus meermalen geftooten 
beeft, fchijnt aan bet zoogenoemd poltisch proza on-
vermijdelijk eigent Wij zeggen echter met den Schrij• 
ver : ,, Het zou ons feed doen, indien F E N E L O N 
?, zijnen Telemachus " - en voegen er bij , indien 
f E R P o N C H E R zijnen,7oaef- „ niet gefchreven had."
Achter het eerile zoo wel als tweede ftukje zijq 
genige zedekundige Mengelingen, die met bet werk zel-
ve niets gemeen hebben, doch die de Schrijverzekerlijk 
pp geene andere plaats voegzaam wist aan to brengen,
fl jdragen tot de Gefchiedenis der Natuurkunde bij de 
Ouden; in zes l oorlezingen, gehouden in de Maat-
fchappij Felix Meritis , door j 0 H A N N E S P I E T E R 
V A N C A P P E L L E. Met Platen. Te Haarlem, -by 
F. Bohn. 1815. In g r- Svo. 15. B1. f j: - 16 -:
Zoo zeer men de verdienflen der Ouden in fraaije
letteren, bijzonder in de welfprekendbeid en gefchied-


kunde, genegen is, to erkennen, zoo weinig heeft men

gewoonlijk op met hunne natuurkundige kepnis. Dit

yooroordeel heeft zoo lang bet veld behouden, omdat

men zft)o. ten niterfte zeldzaam de beoefening der fraaije

letteren en die der natuurkunde in dezelfde hander ziet

ilagen. Te grooter waarde verkrijgen hierdoor de fchrifi

ten van den Heer V A N C A P P E L L E, die zich op beide

vakken met een' even gelukkigen uitflag toelegt, waar-


van de voor ong liggende Verhandelingen een nieuw

bewijs opleveren. De beide eerflen zijn reeds voorlang

in het Mengelwerk aan onze Lezers :medegedeeld; wij

zullen er dus niet bij ftilflaan, en ons alleen tot de

vier overigen bepalen. De eerfle van dezelve handelt

over de .kennis . welkc de Ouden aangaande de eigen-


fchap-
J. P. VAN C A P P E L L E, \'001tLEZIN&EN. 23
fr,happen der lucht gehad hebben, in zoo verre dezelve 
namelijk -op proefondervindingen iteunde. Hieruit blijkt, 
Oat H E a o van Alexandria hare flofelijkheid en ijl-
)jeid zeer duidelijk heeft ingezien en bewezen ; dat A a I s-
T O T E L E S eenig begrip van hare zwaarte gehad 
heeft, enz. Tevens geeft V A N C A P P E L L E hier eerie 
zeer vernuftige verdediging van den ftelregel der Ou-
den, dat de natuur alle ijdel vliedt, waaruit zij die 
verfchijnfelen verklaren , welke wij dourgaans aan de veer-
kracht en perfing der lucht toefchrijven. De Schrijver 
toont bier aan, dat deze ftelregel niet uit de lucbt ge-
grepeti, maar inderdaad uit waarnemingen en proeven 
is opgemaakt, en dat zij er eene meestcrlijke toepasfing 
pp de dagelijks voorkomende natuurverfchijnf fen van 
wisten to maken. Ondertusfchen komt bet ons toch 
yoor, dat deze ftelling bet onvollcdige van der Ouden 
natuurkennis niet onduidelijk aan den dag legt ; daar 
zij, bij gebrek van vergelijkingspunten; een to over-
haast befluit namen, en, uit een gering getal gelijk-
foortige verfchijnfelen, eene gevolgtrekking tot bet ge-
,hee1, eene algemeene natuurwet, opmaakten. -- Van 
de derde Verhandeling is de vierde een gevolg; bevat-
tende de befchrijving van eenige werktuigen, door de
Ouden uitgevonden, en op de eigenfehappen der lucht 
gegrond. H E a o en deszelfs leermeester C T E Z I-
F z u s , beiden Grieken van 41exandrie, verfchijnen 
bier op den voorgrond, en met genoegen leest men, 
welke vorderingen reeds toen bet menfchelijk vernuft 
had gemaakt in de aanwending der natuurkrachten tot 
zijn gebruik. Deze bcide Verhandelingen maken een 
geheel uit, en zijn juist gefchikt om die verwatenproef-
nemers befchaamd to maken, die den Grieken en Ro-
meinen alle._1 ennis en ervaring in de proefondervindelij-
ke natuurkunde willen ontzeggen. -De vijfde Ver. 
handeling maakt ons bekend met bet leven en de ver-
dienften eener geleerde ,fIexandrijnfche Vrouwe, x Y. 
P A T I A genaamd, welke aan de beroemde fchool van 
die ftad nieuwen luister heeft bijge zet. Zij levert een
13 4	voor-
24 J. P. V A N C A P P E L L E, VOORLEZINGEN.
voorbeeld, hoe verre ook hare fekfe, of liever, hoe 
verre eene vrouw, in daartoe gunflige omftandtighedet; 
geplaatst, bet in wijsgeerige en natuurkundige weten-
fchap brengen kan. Hare voortrefelijkheid,. als geleer-
de, was zoo groot, en werd, daar zij met vele bemin, 
nenswaardige hoedanigheden vergezeld ging, zoo alge-
meen erkend, dat men haar aan 't hoofd der 4lexa,, 
drijnjche fchool flelde. Doch bet einde barer glansrij-
ke loopbaan was treurig : zTj. ftierf, een flagtoffer van 
de lagen der geestelijken. - Het Griekjche vusr maakt 
bet onderwerp der laatite Voorlezing uit, over welks 
uitvinding, waarfchijnlijke zamenftelling, en gebruik, 
pnze geleerde Scbrijver een kort gefchiedkundig over• 
zigt levert, zonder in nadere ovcrwegingen to treden, 
pf dit fluk zoo zeer cenig nieuw licht bij to zetten; 
't welk ook minder bet oogmerk dezer Voorlezing 
fchijnt geweest to zijn.
Wij twijfekn geenszins, of onze Lezers zullen, na 
bet lezen deter, ook ten aanzien van ftijl en taal, uit-
muntend gefchrevene Verhandelingen, met ons verlan-
gen, dat de Schrijver, to midden zijner nieuwe loopba-
ne, voortga, do natnur- en letterkunde met zulke he-I, 
langrijke bijdragen to verrijken.
Yaderlandfci e Uitkee; emingen , door Mr. W. B I L D E R D IJ K 
en Frouwe K. W. B I L D E It D tj K. Te Leyden, bij L. Her,.
dingh en Zoon. I8I5. In gr. 8va. XII en x77 Bl. fx-I6-;
get was ligtelijk to voorzien, dat de rijke en onuitputbare
dichtader van B I I. D E R D IJ K en zijne begaafde Gade, bij de

groote gebeyrtenisfen van ouze dagen met opbraifende krachr

zoude firoomen. Wij ontvangen van doze beroemde kunst-,

echt- en lotgenooten thans niet minder dan.28 dichtllukken,

van onderfcheidene grootte, foort, Ilrekking en waarde; docla

alle aan de gelukkige omflandigheden van onzen tijd, en con

groot aantal aan de glorierijke Zomermaand van I8I5, hua

aanwezen verfchuldigd. Beperkt binuen de enge grenzen eener

ge',
MR. EN VROUW E E I L D E R D IJ K, UITDOEZEMINGEN, 25
gewone aankondiging, is bet ons niet mogelijk, den inhoud 
en de kunstwaardije der verfchillende gedichten eenigermate 
to doen kennen. Wij zulleu dus weinig meet kunnen doen, 
dan de onderwerpen der voorpaamfte Jtukken op te, geven, 
Na eene korte, doch keurige opdragt aan lien Koning, van 
B I L D E R D IJ a, words deze fraaije bundel geopend met een' 
Lentezang van Vrouwe K. W. B I L DE R D IJ K , bepaaldelijk ge. 
wijd aan de Lente van 1814, welke befchouwd words, als 
voor den Nederlander, die vrede en rust herboren en zich 
van bet dwangjuk ontflagen zag, bijzonder gezegend. ' Het 
luk heeft veel fchilderachtigs , vele zeer fraaije partijen. Tot 
eene proeve van den allerliefden dichttrant dezer verdienfte. 
lijke Vrouw, moge bet volgende couplet flrekken:

Geen' wreevlen dwingland meet ten fpot, 
Beftemde de Almacht-zelve ons lot,
En fleldc in W I L LE M s hand den onverbreekbren fcepter. 
Verbroederd en vereend van zin, 
Verbindt ons onderlinge min,
Peen onvree bruischt in 't hart, geen wreevligzuchtjenrepter, 
Geen oude vete of haat
)jeflaar,
Nu aller hart eentlemmig flaat.

Misfchien zoude men eene aanmerking kunnen maken op de 
to groote uitvoerigheid; eene eigenfchap, welke meet fluk-
ken van Mevrouw B I L D s R D IJ K hebben, en waardoor wel 
tens (vooral in Lierzangen) de kracht verloren gaat, en de 
belangftelling niet genoeg wordt gaande gehduden. Op bladz. 
5, reg. 3, kan 't niet op Nederland, maar moet noodwendig 
op grand flaan, een woord dat mannelijk is. Bladz. 6 lezen 
wij, bij herhaling, juicht, knielt, in plaats van juich, kniel. 
Bladz. II words op throon gerijmd door throon. Zoo zijn er 
meet kleine vlekken in, welke mishagen. De uitdrukking:
fchuchtre maagdelijn, klinkt ons wat Germaansch in bet oor, 
en die van God der Nederlanden wat Israelitisch.
Nederland herfleld. Een zeer fchoon dtuk, vol van dich. 
terlijke vinding, en in de gewone krachttaal van B I L D E R-
D IJ K. De Bloedhond, fchoon ftevig en flout, bevies ons niet. 
Men leest bier bijna van niets dan bloed. De fchilderingen, 
overeeukQmftig met bet beeld, zijn, uaar ons gevoelen, nu
B 5	en
26	MR. EN VROUWE BILDER1)IJR
en dan onkiesch,fon;tijds walgelijk. Zoo lezen wij; 
Thands pat bet op een view? aan 't kelen.
't Is lang, tat hij near 't bloed verfmachtte

Dot steeds zijn kaken heft befpoeld, 
Naar moedwil en verfcheuring trachtte
Die 't helgloedadmend Bart verkoelt.
De aangevallenen worden onder bet beeld van lamm_eren 
voorgefteld. De Di~chter vraagc:
Onnoozlen! waant gij hem to blinders?
Hij kent u (uw) finaaklijk bloed , en wol;
(Is de wo1 ook al fmakelijk?)
Geen klaauw of tanden tot verflinden; 
Geen wolvenhart, van vraatzucht dol.
(Wij betuigen dit niet to verftaan.)
Geen brave kan met woeste beulen,
Wien 't bloed van muil en nagels vloeit, enz.
Her doe! van den Heer s 1 L D E R D IJ I. , om afgrijzen voor
den Dwingeland to verwekken, wordt niet bercikt door foort-


gelijke verzen, daar de geede fmaak geene walgelijke beel-


den in de poezij duldt. Welk een onbegrijpelijk onderfcheid

is er tusfchen dezen' Bloedhond en des Dichters 111inotaurus,

dat wij voor een meesterftuk houden van kracht en flout-


heid! Ben even groot meesterftuk is bet volgende: Aan de

vcrbonden Volken. De hooge Loon, welke bier heerscht, is

B1 L D E R D IJ K alleen eigen. Hier werpt hij den geheelen

gloed van zijn dichtvuur op den kop des Tirans. Het ftuk

is kort ; maar er is alles in vereenigd , wat taal en kunst ver6

mag, om 's Dichters verontwaardiging en woede uit to ftor.

ten. Wij bezitten al een groot aantal verfchrikkelijke afbeeldin-


gen Van -N A P o L E O N; maar bet is (voor zoo verre ons be-


kend is) nog niemand gelukf, hem in zulk eene affchuweliji;

zwarte, meer dan Duivclen-gedaante to fchilderen. Trouwens,

wij kennen ook geen' Dichcer, die er zoo toe in Nat en

zoo verre in her krtnstmatig vloeken gevorderd is, als B I L-


D E R D IJ 8. Men oordeele uit bet flot van doze ftoute Ode

Mijn
y4DERLANDSCUE UITEOEZEMINCEN.
127
Alijn zangdrift, hoe! gij zwijmt? - Wit zet uw' Liver palen?
Heeft dan de krachtigfle aller talon
Geen' uitdruki fleck genoeg, to bait?
j1ioet me, in mijn hoogfte vuur, 't beftemplend vloekwoord
falen,
Om d'affchuw van mijn ziel, om 't duivlenbeeld to nialen, 
Van die in Helfchen aart de Net to boven pat i
4 Waar mijn gorgel ftaal, om wraak en vloek to fchreeuwen, 
Mijn borst, een koopren klok die agrde en zee doorklouk,
Verdoofde zij 't gebrul van de Abisfijnfclie leeuwen;
Dat de onmeusch, op haar kreet, door 't fplijtegd aardtijk
zonk
 	-
Mijn hand kan, moet bet zijn den wagen
Van Lucifer, door 't zwerk gedragen
Doen rantlen door bet oor: den donder, op zijn hoofd 
Gebrol;en, klaatren doen terwijl hij 't brein doorklooft-
Maar, andermaal then kar in zegepraal beftijgen,
Eh die hem nederbonsde, in nieuwe vlucht bekrijgen, 
Dit, Hemet! is to veel. Dic wist geen Englentong
Te melden, fints ze uw' naam bet heuchlijk ballet zotig?
Hier beeft de ffhepping; bier dreigt de aardbol uit zijn barren 
Te fpattcn, om zich-zelv' in 't grondloos onbeftaau
Te werpen; en de morgenflarren
Verliezen 't evenwicht, en zuizleil op heur Win.
Dic gait Uw kroon to na, 6 Godlijk Alvermogen, 
Vertoon u, daal, barsc uit, en flort' hij anderwerf I
c Laat mij dees triolnf op 's afgronds macht beoogen,
En 'k offer u mijn' dank, en fmelt van vrcugde, en fler£!
Dezelfde geestdrift blaakt in bet fluk: De Franfchen; doch 
igjj denken, dat bet opwekken van een' eeuwigen bait tegen 
eetle geheele Natie minder zal behagen, dan bet vloeken op 
den Aartsgeweldenaar. Van dit allezins flout en krachtig ftuk 
mede een flail, tot een blijk van B 1 L D E R D IJ K's hooge 
kpusc zoo wet, als denkwijze;
Neeq, 't is geen Dwingland flechts, die op hunhoofdentrappelt,
En op hun fchoudren zweeft, en in hun borst gebiedt, 
Zich kroonen zet op 't hoofd, met warelden geappeld,
Met blikfemen gepunt; het is dat moufter niet.
Keen,
a$	MR. EN VROTJWE B I L D E R D IJ K
Neen, 't zijn des booswichts vloekverwanten,
't Is heel dat duivlennest, dat in zijn dolheid deelt,
1Jem koeatert met bet hart, zijn moordbanier durft planten; _-
'c Is 't Godverwaten yolk, tot 's aar 1rijks vloek gereeld; -
'C Csodlastrend Helgebroed! daar 't in den eedbreuk dartelt, 
Door fchuiflende addrentong zoo gruwbaar als door 't hart;
Dat, in zijn fchandlijk juk, van helfchevreugdftuipfpartelt; 
't Is die, Oat God en de aard tot hun verdelging fart!
Verdelging? - la, zij is gezworen!
Hun naam verga van de aard met 's aardrijks heerfchappij I
Europa, zoo die naam blijft ritslen door uw ooren, 
Is 't aardrijk fteeds _ten roof, gn nets op aarde vrij.

Napoleon en de Franfchen , van Mevrouw B I L D E R D IJ K,
Hier verheft zich de Dichteres mede door billijkp drift en 
verontwaardiging. Doch gelijk zij, (wier ftuk to veel in de 
fchaduw van bet naastvoorgaande Nat) in deze foort van 
poezij, haren Echtgenoot flechts op, eenen afftand kan vol-
gen, zoo legt zij ook zachter gevoelens ten aanzien van her 
Franfehe yolk aan den dag. B I L D E R D IJ K wil bet ganfche-
Iijk van den aardbodem verdelgd hebben; Mevrouw bepaal; 
zich alleen tot de fchuldigen:
En al wie met u (NAPOLEON) heult, zal in uw val vergaan!

Opwekking, van Mevrouw B I L D E R D IJ K. Met kracht en ge-
voel gedicht.
De Koninklijkc Weezen. Een middelmatig vers , voorname-
lijk gerigc aan de Hertogin VAN e N G o v L 2 u E, waarva.n 
Idevrouw B I L D E R D IJ K zings
Bleck als warmer
Vielt gij bet beeld to voet, bet kruisbeeld van d'Ontfermer,; 
En badt Hem bijfkand of die folter teed en dood, 
En, wie ous vloekt en hoont, to zegenen gebood! 
Hij floeg uw deugden ga met Godlijk welbehagen, 
En fchonk uw ziel de kracht om zoo veel finarts to dragen! 
Geen traan ~ien ? in uw opg, geen zuchtjen P uit uw borst , 
Verweet een\ boetend yolk 't mishandlen van bun Vorst! 
(Jw christelijk gemQed was alien boon vergeten, 
En toonde voor hun ;rouw hun teedren dank to weten.
Naar
VADERLANDSCRE VITBOEZEMINOEN.	2.9
Neat ons oordeel is dit ftuk niet wel geplaatst ondet va. 
derlandfche, dat is Nederlandfche, uitboezemingen, Ook zou, 
den wij'den lof, tan deze Vorstin gegeven3  niet gaarne on. 
derfchrijven. Wij beklagen de ongelukkige#.maar beklagen 
mede de zoo jammerlijk vervolgde Prrotestanten, en bouden 
niet van eene vrouw, vooral niet van eene Vorstin, die, 
fteeds van een' drom priesteren omgeven, voor bet licht der 
verdraagzaamheid de oogen fluit, en door bijgeloof en dwee. 
perij op een aantal domme, zoogenaamde, zuivere Koningtr 
gezinden zoekt to werken,
Echt vaderlandsch, meer gepast en ook hartelijker is bet 
volgende gedieht: Ter Geboortefeest van onxelt Koning, tlesf 
fouvereinen Vorst. Hier treffen Wij die zachte en kiefche trek 
ken tan, welke her penfeel van onze beroemde Dichteres ei-
gen zijn. Hoe keurig is niet bet volgende:
Is niet in t Vorstlijk hoofdfieraad
De parel die bet fchittrefdsr ftaat o 
Ilet traantjen dat de dankbren weenen?
Waar Vorftendeugd haar wellen doet4
Siert zij de kroon met fchooner gloed 
Dan 't vuur van Indus flonkerfteenen.
De Dichteres fchijnt veel op to hebben met troasttjet do 
auchtjes. Wij houden niet van dat diminueren in foortgelijke 
verzen. Waarom hier niet liever:
De fUlle train, then dankbren weenen?
Dan had Mevrouw ook niet tegen bet geflacht behoeven to 
zondigen.
Veel minder beviel ons de volgende zing, op bet Grbeor-
tefeest van 's Lands fowyereine Yerstin. Onder de 22 couplet 
ten zijn er flechts vier, die regtiireeks op de Vorstin toepas• 
felijk zijn. Het meeste is variatie van bet thema; Once el-
lende onder de Franfche dwingelandij - ons geluk onder Oraai 
je. Nu, dit is zeer wel en zelfs keurig bewerkt: maar in 
een' feestzang, ter eere van eerie Vrouw, die door zoo vele 
deugden uitblinkt, en op zichzelve zoo waardjg is bezongen 
to worden, hadden ' wij liever de politieke omftandigheden Wet 
gemengd en bet elders zoo vaak behardelde thema niet ge-
bruikt gezien.
Thanq
30
MR. EN VROVWE JlILDERDIjk
Thani komen wij tot flukken, gewijd aan de roemrijke, 
Nederland en geheel Europa eeuwig heilige, Zomermaand van 
i8lg: De Overrvinning op de FranjWie Legermagt, is een at, 
lertrefelijkst gedicht van B I L D E R D IJ K, dot wij voor bet
rchoonfte van den ganfchen bundel houden. \'Vij kumlen er, 
tilt gebrek son rbimte; niet meer van zeggen, dan dot bet 
beerlijk onderweip, woman ieder echt vaderlandfche• zanger 
zijne krachten behoorde to behroeven, bier bezongen words 
op, ftme wijze', onzen grooten Dichter waardig; en dit zegt„ 
zonder twijfel, zeer veel. De regels;
Geen tfuppel (bloeds) die niet wenseht,te ftroom'en, 
Om 'I Helfche vloekuest in to toomen,
moeten wij , om meer dan wine reden, afkeuren. Hoe! kae 
de druppel wenfchen Y en kan de druppel een nest- in - too* 
houden?
Hetzelfde oncierwerp .words door Mevrouw behandeld - 
wel minder krachtig, minder verbeven, minder wegflepend, 
moan ook in ,.een' geheel anderen trant. Beide dichtflukken 
bebben hunne afzonderlijke verdienflen, en kunnen niet ver-
geleken worden4 Dot van B I L D E R D,IJ K is mecsterlijk. Dat 
van zijne Gade is lager gcftemd en uitvoeriger, ja, misfchien, 
all to uitvoerig in de details. Het heeft echter zeer fchoone 
en -Yoerende partijen, en doet de vere1schte werking.
Oranjes Wond. Een keurig ftuk van B I L D E R D IJ K. Eenige 
titdrukkingen ...(zoo wel als die over hetzeli'de ondcrwerp in 
de zoo even geprezene Ode: De Overwinning op de Franfche 
Legermagt) komen ons to overdreven en daardoor minder 
frachtig voor.
Oils voldoet daarom meer hot volgende : Smart bij kreugd, 
van Vrouwe sat D ER n IJ K, waarin hetzelfde onderwerpwordt 
behandeld. Hier fpreekt h^t zachte, teedere gevoel van eend 
inoeder. Het geheel is uit bet hart gevloeid, zonder man-
gel aan.kunstfchoon to hebben.
Ook de Opwekking aan de Nederlandfche Yrouwen doet her 
hart van Mevrouw B I L d E R D l J;K eer aan. Wie leest Diet 
met getioegen, met innige, deelneming;
Komt, thands de ftapels ne2rgefmeten
Van Grootvatrs nagelaten goed 1-
Tot donzig plukfel uirgereten,
Ter ftelping van bet heldeubloed i
'k Be.
VADERLANDSCI1$ UITBOEZEMINCEN.
31
'k Benij u thands, wien 't mag gebeuren, 
Te grijpen nit een rijke kas,
Als of bij 't vluchtig windfelfcheuren 
Het duizendfte bet eerfte was.
Men treft bier enkele feilen aan, welke wij aan overhaas-
ring toefchrijven. De eerfte regel luidt:
Welaan, de kofers opgefloten!
Wij roeenen, dat dit bet tegengeftelde aanduidt van hetgeen 
de Dichteres bedoelt. Althans wij gelooven niet, dal men 
voor ontfuiten, of openJluiten, op/luiten kan zeggen. Soort-
gelijke ftukjes verpoozen den Lezer, op eene aangename wij, ze , die wet eens door bet herhaalde en verfchrikkelijke vloe-
ken op den Dwingeland en de Franfchen eenigzins vermoeid 
wordt. De Bijfchriften van B I L D E R D Ij 8 zijn meestal fraai 
en keurig.
Lang vloeije nog beider heerlijke dichtaderl
Karakterfchets en kort Overzigt der Regeringswijze van 
ALEX A N D E A DEN I , Keizer van Rusland Naar bet 
Hoogduitsch van j. n. F. P, u m P F. Te Zutphen, bij H. C. 
A. Thictne. i8is. In gr. Svo. 196 B!. f 1-16-:
Er is federt eenigen tijd zeer veel gezegd, gefchreven cn 
gezongen tot lof van Keizer ALEX A N D E R. Geen wonder; 
hij was bet hoofd en de grondlegger van bet groote_ Votken-
verbond, dat Europa verloste. Maar, de lof van Vortten, 
van veroveraars en weldoeners, is teffens, billijk, verdacht. 
Her ontbreekt ook niet nan twijfelaars, aan bedillers en ver-
oordeelaars des grooten mans. Wij moeten bun hunne bedil-
ling, bun oordeel laten. Doch, wie twijfelt; of ALEXAN-• 
HER veel gedaan hebbe, dat hem als een man van welge-
plaatst gevoel, ale een voortreffelijk Monarch, en als een va-
der zijner talrijke onderdanen kenmerkt, dien noodigen wij 
om dit fink to lezen. Het is waar, hetzelve is bijna eer inden 
loon der lofrede, dan in dien der gefchiedenis gefchreven; 
doch de toegezwaaide, lof berust op - ncen, beftaat in daad-
zaken, in ethic ftaatsfukken en brieven, die's mans nederi-
32 1. D. F. AU11PF, KARARTER M2. VAN ALEICANDER_
ge, menfchelijke, godvruchtige denkwijze, mast vooral zijne 
werkzaamheid. tot verligtihg van bet jnk der dienstbaarbeid, 
Iverbetering van vet en orde; bevordering van welvaart en 
geluk, aanmoediging van wetenfchap en kunst, in iijne uitge. 
breide flaten, op eene onweerfprekelijke wijze flaven.
De inleiding bevat eene opfomming en korte vermelding 
des levens van Rusldnds grootfle Vorflen, van den aanvang 
afS WLADIMIR I, JAROSLAW Ii SWAN I en II, PC-
TER I, CATHARINA II. - ALEXANDER moet bun be. 
gonnen werk voltooijen. i• Zijne zorgvuldige opvoeding door 
CA T U A R I N A, jeugd en huwelijk. Zijne gevuelens, denk-
beelden, werkzaamheden na de beklimming van eenen croon, 
dien men meent, dat de grootmoeder flechts door fprakeloos-
heid belee wierd, hem reeds vddr zijn' vader ce doen bezit-
ten. Eene menigte van maatregelen ter verbetering van bet 
faatswezen, enza enz. Dc verheffing-van de magt des rijks 
naar buiten. Zijne betrekkingen en onderhandelingen met an•, 
dere Platen, inzonderheid Frankriijk. Gebeurtenisfen en daden 
tot in 7815, en den geheeien afloop des Vrede-krijgs.
Dit is bet zeer algemeen overzigt van dit kort overzigf, 
waarin de karakterfchets, of van zelve ligt opgefloten, of bi} 
gelegenheid wordt ontwikkeld. 1-Iee fpreekt van zelve, dat 
bet ons, als ongevoelig, ook bet Rusfifche rijk, zoo als her 
voorbeen was, en nu is, ten aanzien van magt, regering, 
Verlichting enz., eenigzins doet kennen.
Hoe belangrijk, dus, dit zeer welgefchrevene en welvere taalde werkje zij , behoeft geen betoog. -- Hetzelve pronkt
met eene afbeeldiiig, ten voeten bit, van den voprtreffelijken 
Monarch, dien men echter - wij zagen hem van uabij en 
up ono gemak -- bier veel to kort heeft gedaan. Hij is eea 
waarlijk- fchoon matt, met al de zachte achtbaarheid op bet 
gelaat van eetf vader veler volken.
I. Brief, inhoudende' eenigt onpartijdl,e Aanrnerkingen op eerie 
Memorie, onlangs in het licht verfchenen, onder den titel: 
Stoat der Mederlandfche Oost - Indifche Bezittingcn. onder 
het beJluur van den Gouverneur-Genetaal H. W.. D A I N D E L S,
Bidder, Luitenant-Ceneraal, enz. enz. in den (de) jaren
18o8-i8i7. In 's Gravenhage, hij J. Allart. 78Th'. In gr. 
wo. 79 Bl. en 3o Bf Bijlagen f 7 - To-:
14
STUKKEN OlE1l DE MEM01UE' VAN DAENDELS.	33
Iii Java: zljnde een kort overzigt van deszelfs nfaardij en 
handel, met betrekking tot Nederland: in antwoord aan den
Schrijver dtr Aanmerkingen op het nieuw ingevoerd Stelfel 
op dat Eiland. Door H. D. C A M P A C N E. In 's Cravenha;
ge en to Am/lerdam, bij de Gebroeders van Cleef. 18ISc 
In gr. 8yo. 124 Bl. f 1-:-:
Er is geen boek zoo /lecht, dat niet tehlg goeds bevat; zoo 
zulks bet geval met dit gefchrift zij , zullen wif ons voldaan 
achten: zoo nederig vangt de Scbtijver van No. II zijn voor-
berigt aan: Her is den Recenfent, intusfchen, bij het door-
bldderen vast dit Overzigt, voorgekomen, dat hetzelve Met 
flechts eenig goeds, maar seer vele wetenswaardige zaken be. 
heist, welke door andeten j die over deze ftof gefchreven 
hebben, zoo al niet over 't hoofd gezien; din toeh nit een 
ander oogpunt befchouwd werden.
liet oognlerk van den Schrijver is, den indruk, welke hij 
vreest, dat welligt door den Brief, in No. I vermeld, tot 
vermindeting van belangl}elling in het bezit van .lava en ver-
dere aanhoorige Oostindifche bezittingen; mogt voortgebragt 
Min, nit.te wisfchen, en alzoo de inrigtingen, welke de Heer 
D AE N D E t S , als Gouverneur Genetaal van .lava, in den kor= 
ten tijd van beftuur, aldaar- heefr ingevoerd, to verdedigeit 
tegen de bedenkingen, welke daardmtrent in de gezegde Aan. 
merkingen voorkomen; zonder tlogtans, gelijk de Heer CAM= 
! A 'G N E den en andermaai zegt , de. maatregelin , door den Ce-
neraal n A n ts D E L s in 't werk gejield, om tot eetl beter be-
fuur to geraken; gold to keuren. Wij zljn her Volkomen 
eens met den Schrijver, en-ko'nden dns tievetis hem, finder= 
daad, tiiet genoeg verwonderen, dat , gelijk wij bl. 9 ieaett j 
„ juist iii bet tijdftip, dat er th i'esfel eene expeditie gereed 
,, Ugt, om naar.Tava to zeilen-juist in een tijdperk,waarin de' 
„ Nederlandfche Kbophandel, na zod vele jaren van druk eh 
„ vergtiizing, met nienwen tfoed zich wit ontwikkelen; eti 
,y de geese des handels van al wat verlicht denkt, vooral
• ten aanzien Iran Java, hoog gefpannen is; en ook onze
• goede wilie Koning, door alle mogeltike middelen, diets
• edelen geest des werkzamen Nederlanders krachtdadig on-
• derfteunt - dat juist, in zulk en oogenblik, een tinge=
• noentd Schrijver to voorf2hijn treedt, oth to bewijzen a
nOSKBESCII. i8i6. NO. 1	C	,, dad
34	STUKKEN
„ dat Java nimmer aan het Moederland eenige pecunidle Voar'-
„ deekn geven Stan:' Wij vragen met den Heer C A M P A G WE I 
„ Moor dit geenen nadeeligen indruk maken op de werkzaam. 
„ heden dier kundige en eerlijke manner, die, met her ver-
„ trouwen van den \'orst vereerd, geheel andere gedachten 
„ van Java vocdcn? Is dat zijn Vaderland waarlijk nureig 
„ zijn?"
Her doel van den Schrijver is dus allezins loffelijk. En hij 
betoogt de groote- aangelegenheid van Java voor bet Mcte-
derland, en wel ingevolge de , door den Gouverneur Gene-
r221 D A END E L S ingevoerde, orde van zaken, door aanwiJ, 
zing to. van den vruchtbaren grond van dat Eiland met be-
trekking tot Nederland; 2°. van bet geenszins overtreffende 
der voormalige inrigtingen boven de later genomene maatre-
gelen, en 3'. van ,lava's gunflige ligging voor den koophan-
del van Indie in bet algemeen, van haven tot haven.
De Ree. wi1 zijne krachten niet beproeven, om van dit 
drieledig verroog een uittrekfel to leveren; hi) betuigt, dat 
dit hem nog al eenige moeite zou kosten, en omdat dit on-
derwerp zeer zaakrijk behandeld is, en omdat de Schrijver 
eene hem bijzonder eigene wijze van befchouwen heeft. Mis-
fchien zal men bevinden, dat deze en gene bedenking juist 
niet op de regte plaats is bijgebragt, of dat deze en gene 
uitweiding en aanhaling wel konden achterwege gebleven zijn; 
doch men zal bet zich, voorzeker, niet beklagen, alle de 
bier voorkomende bedenkingen en aanhalingen gelezen to heb-
ben. De Heer C A M P A G N E heeft , naar ons inzien, den 
Schrijver der Aanmerkingen, then hij wel met den inwendi-
gen flaot van Java bekend, maar met de eerfle beginfelen van 
Koophandelkunde to regt onbekend oordeelt, volkomen we-
derlegd, en de groote aangelegenheid van d9t Eiland voor bet 
Moederland bewezen, en dat wel zoo duidelijk en op zulke 
dudhtige gronden, dat, indien, na al bet merkwaardige ge-
fchrijf, hetwelk, federt tie laatlle twintig jaren, Java betrel. 
fende, in her licht gekomen is , de bovengemelde Aanmer-
kingen, fchoon zij niets dan opgewarmden kost bevatten, 
nogtans bij fommige bevooroordeelde beminnaars van den ouden 
zuurdeefem der Oostindi;che Compagnie eenigen bijval mogten, 
gevonden hebben, deze nu als voor altijd vernietigd mag ge-, 
houden worden. - Wij kunnen voorts den Heere CAM P A c-
NE den lof niet onthouden, van den Schrijver der Aanmer-
kin-
OVER DE dEMORIE VAN DAENDELS:
35
kifgen; op eene zeer befbheidene wijze, in deszelfs algeheele 
naaktheid uitgekleed, d. i. hem in zijne diepe onwettndheid; 
aangaande al wat Koophandel betreft, voorgefteld to hebben. 
Deze zal bet misfchien - ten zij hij gansch phlegmatiek zij, 
en dit hopen wij van zijnentwege -- wel wit fterk om tc vet. 
duwen vinden; maar waarlijk, hij bad zich ook, na vooraf 
zijne meenitig wegens Java in bet breede voorgefleld en aan. 
gedrougen to hebben, moeten wachten, dat men hem op bet 
einde van zijnen Brief, bl. 78 , niet op zulk eene eigene te-
genfpraak had kunnen betrappen, als hem, op Ill. t i5 van 
dit Overzigt, wordt onder bet bog gebragt. Te diet plaatfe 
toch worded dezes Btieffchrijvers eigene woorden, zeer klem-
inend , maar tevens zeer beflTeiden, aangehaald en ont-
Vouwd, om deszelfs eigen gevoelen wegens de weinige waar•dij. 
of nutteloosheid van Java to wederleggen !
Na den Heere C A M P A G N E onzen dank betUigd to heb-
ben, dat hij aan deae zaak i zoo als bet ons voorkomt, de 
laacfce hand gelegd heeft, gelieve hij bet ons ten goede to 
houden, dat wij twee aanmerkingen maken. De eerfte be-
treft zekere door hens gemaakte gisfing; de andere geldt den
leer DAENDELS.
Men weet, dat de Tngelfchen, in bet bdzit van Java go-
komen, de kotliiboomen, aldaar, tijdens bet beftuur van den 
Coil verneur Generaal D A E N D E L S, nangeplant, vernield heb-
ben. Hieruit had de Schrijver det meergenielde Aanmerltingen 
kunnen goedvinden of to leiden, dat Java voor de koffjieek 
engefc/Iikt was! >beze gevolgtrekking vinden wij door den 
deer CAMPAGNE, op bl. 23, wel weerfproken; dock wij 
vinden ons aldaar tevens met zekere befchrootiidheid geleid 
tot de gisfing, dat, daar de Java-koffij bij voorkeur in 
Duitschland zeer gewild is, en de Duitfcher, door ten lang 
gemis van deze, welligt aan andere foorten van koffij, wet-
ke de Engelfehe tnarkt oplevert, zou geweanen, de boven. 
genoemde vernieling eigenbatig en met opzet 'zou gepleegd 
kijn, om ons alzoo van bet voordeel van dezen handeltak op 
Duitschland to verfieken. Hetgene wij to dezen aanlien heb-
ben aan to merken, betreft niet Zoo zeer de zaak zelve - 
de gisfing komt ons alles behalve verwerpelijk voor - als 
Wel de huivering, waarmede zij ons words to kennen gege-
Ven; terwijl de Schrijver, bl. 77 , op dit belangrijk punt te-
tuggekomen, zich aldaar met wat meer openhartigheid, dan
C 2	0
36	sTUEKEN
to voren, over deze zaak uitdrukt. Dit hinderde oils eeillger. 
mate; want wij kunnen geene reden vinden, waarom er zwa-
righeid zou gemaakt worden, om de zaken bij Karen regten 
naam to nocinen. De aantnerking, daarentegen, op al. 68, 
wegens de dolls planner van NAPOLEON, die den Engel-
fchen handel door fuiting van bet vaste land wilde vernieti-
gen, (die diva-as !) en denzelvcn daardoor juist tot eene nooit 
bereikte hoogtc heeft opgcvoerd, en van de noodzakelijke 
vermindering diens boven 't natuurlijke peil gerezenea han-
dels, bij eenen algemeenen Vrede van eenige duurzaamheid, is 
zeer juist, en uit den aard der zaken niet alleen, maar zelfs 
reeds uit de ondervinding bewijsbaar. Reeds klagen de En-
gelfchen,(zie den Courlcr van 6 Jan. t8t6) dat de Vrede hun 
eene ramp is. God bevestige die ramp voor Eeuwen l
Hetgene wij in dit Overzigt, becreffende Java's gewezen 
Gouverneur Generaal D A E N D E L S, hebben aan to merken, 
ziet op de herhaaide voorbehoudingen des Schrijvers ten aan. 
zien van de middelen, welke door then Gouverneur, tot in-
voering der nieuwe orde van zaken aldaar, zouden zijn ge-
bezigd geworden. Zoo vinden wij op bl. 8: „ Schoon wij 
„ de maatregelen , door den Generaal D A E N D E L s in 't wer k
• geitcld, om tot een beter be(tuur to geraken, geenszins,oed-
„ keuren, gelooven wij toch voor ons, dat de uitwerkfelen 
„ diet maatregelen, in de gevolgen befchouwd, heilzaam zul-
• len wezen: Op bl. 53 leest men: „ Schoon wij de wij 
„ ze, waarop die maatregelen (die van den Heer D A E N-
„ D E L S) zij n ingevoerd, niet gaarne voor de onze zouden 
„ aannemen, kunnen echter de uitwerkfelen daarvan niet an-
„ ders dan van goed gevolg wezen." En misfchien op meet 
andere plaatfen. Wij kunnen niet ontveinzen, dat deze voor-
behoudingen ons (tootten in eenen Schrijver, die zijn betoog 
wegens de aangelegenheid van Java groocdeels bouwt op de 
beilzame gevolgen van D A E N D E L a maatregelen, vooral, dear 
wij noch de maatregelen van den Heer D A E N D E L S, nosh 
andere, die dan beter zouden geweest zii`n, vonden opgege. 
ven, behalve in Edn geval, en hierover zullen wij nader
fpreken.
Men zou welligt, geheel ten onregte, den Heer C A M P A G-
N E verdenken van eene to gereede dienstvaardigheid, om 
hulde to bewijzen aan den nijd en wrok van fommigen, die, 
fchoon zij de heilrijke vruchten van de, door den Heer
DAEN-
OVER DE .MEMORIE VAN DAENDELS.
37
DAENDELS ingevoerde, orde van zaken niet kunnen loo-
chenen, en die zelfs, om redenen, openlijk door anderen 
willen geroemd hebben, doze vruchten echter noch zelve 
vermelden, noch door anderen willen vermeld hebben, zon-
der bijvoeging van bet zoogeraamde bedenkelijke wegens de 
gebezigde middelen; maar men kan ten minfle vragen, hoe 
de Heer D A E N D E L S die orde van zaken met mogelijkheid
zou hebben kunnen daarflelien, wanneer hij geene andere mk..n delen had durven wagen, dan die door anderen met zoo we,-
nig vrncht beproefd waren? Moest de Heer D A E N D E L S 
bet bij nuttelooze klagten gelaten hebben, gelijk zoo vele 
andere Gouverneurs v66r hem gedaan hadden, en waarvan 
onder andere de Heer W I E S E , bi. I I , tt'n voorbeelde wordt 
opgegeven? Ja gewisfelijk, dan zou ook bet gevoig even 
hetzelfde geweest, en de toefland der zaken op den ouden 
verkeerden en nadeeligen voet gebleven zijn. De Schrijver 
noemt den Heer DAENDELS een man, die een eigendunke-
lijk karakter en volflandigen wil bezit; ook wij noemen hem 
een man van eenen vast beraden en befloten geest, om zich 
door geene zwarigheden, gelijk gewone menfehen, to laten af. 
fchrikken; en wij meenen, dat er zulk een man volflrekt ver-
eischt werd, om eene nieuwe orde van zaken daar to flellen, 
ondanks de tegenkantingen van alle die menfchen, wier me-
dewerking noodig was om aan de zaak haar volkomen beflag 
to geven, doch wier eigenbelang vorderde om bij bet oude 
to blijven. Dit heeft de Heer DAENDELS gedaan, en wel 
op zoodanige wijze, dat zij zelfs, die bet nicest door zijne 
maatregelen leden, eindigden met hem toe to juichen.
Dat bet groote ontwerp van Java's hervorming, zoo ver-
re de Heer DAENDELS hetzelve tot Eland gebragt heeft, en 
waarvoor zelfs zijn in bet duister werkende bediller hem gee-
nen lof weigeren kan, Wet wel tot Eland to brengen was, 
zonder dat er hier of dear op dezen of genen to werk geflel-
den maatregel lets to zeggen valt, zijn wij zeer ver of van 
to willen tegenfpreken. Wij gelooven, dat de Gouverneur 
Generaal meermalen met C I C E R o, in V O L T A IRE'S R©nse 
fauvee, gezegd heeft en zeggen moest:
Le devoir le plus faint, la loi la plus cherie;
C'est d'oublier la loi, pour fauver la Patrie.
't Is foms een heilge wet en pligt voor 't reinet geweten, 
Tot 's Vsderlaads behoud de wetten to vergeten.
C 3	OIn
38
STUKKEN
Om verkeerde toepasfingen voor to komen, en ons in geene 
verdenking to brengen, als waren wij voorflanders van eene 
to ruime zedeleer, zeggen wij, dat wij geenszins onder de 
zoodanigen behooren, die meenen, dat er wel iet kwaads 
mag gedaatl worden, wanncer daaruit jet goeds kan voortko-
men. Doch wij hebben geleerd wO to onderfcheiden, ten 
einde wij leeren zouden w~l to oordeelen. Wij beweren, dat 
geene omftandigheden vrijhc:d tot bet doers van kwaad ge-
yen; maar wij houden flaande, dat ver[chillende omftandig-
heden eene verfchillende behandeling van dezelfde zaak vor-
deren. Zoo zouden wij, b. v., hem, die dwaas genoeg was, 
om thans, middeler:8ijl NAPOLEON zich op St. Helena be. 
vindt, en wij onder bet beftuur levee van eenen Koning, 
die, naarmate Hij van sneer nabij wordt gadegeflagen, des to 
meer eerbiedige vereering waardig is, eens vive l'Empereur 
riep, na hem al de formaliteiten, welke de regtspleging voor-
fchrijft, to hebben doen ondergaan, voor ecu jaar of twee 
in bet dolhuis willen geplaatst hebben; terwijl wij hem, die 
sulks geroepen had op 3o November 1813, toen O R A N J E 
den voet op den vaderlandfchen grond zettede, of teen NA-
POLE O N in Jutcij 18x5 met een geducht leger aatarukte, on-
middellijk, zonder form van proces, tot de galg zouden ver-
wezen hebben. - Misfchien komt deze bedenking niet to pas; 
Want tuisfchien was iets van dien aard geenszins bet geval, 
waarin zich D A EN D E L S we! eens beyond. Maar, welke wa-
ren dan Loch de maatregelen van dien Gouverneur Generaal? 
Door bij herhaling to fchrijven, dat men, fchoon men den. 
zelver gevolgen voordeelig acht, zich nogtans wel wachteti 
yal vat i die laatregelen good to keuren, verwekt men na-
tuurlijk bet denkbeeld van, wij weten niet welke, verfchrik-
I.elijke maatregelen. 11'Iaar, heeft dan de •Schrijver van dit 
Overzigt geenen van die maatregelen genoemd, noc11 iets , 't 
welk, naar zijn oordeel, beter zou geweest zijn, opgegeven? 
la, Lezer.! Gij vindt van wine befchikking van den Heer, 
D A E N D E L S, als verkeerd, melding gemaakt. Zij komt voor 
op 111. 96, en wel na eenen aanhef, wiens lezing ons beven. 
deed, als meenende, dat wij nn de ijsfelijkfte dingen zouden 
vernemen! „ Wij hebben gezegd," zoo begint de zinfnede, 
die wij bedoelen, „ wij hebben gezegd de waarheid to zul-
„ len doen fpreken: bet is dan ooh pligt, om bier openlijk 
„ to verklaren, dat de maatregelen, door den Ilcer D A E N-
,, DEL9
OVER DE MEMORIE VAN DAENDELS,
39
a n.,Ls ten aanzien van de rijst daargefteld, noch met bet 
„ Charter van 1803, noch met de belangen van Java, en 
„ nog veel minder met de beginfelen van vrijheid en verbe.
tering van bet lot van den gemeenen Javaan overeen to 
„ brengen zijn." Wat verwacht men na zulk eenen aanhef 
al niet! En wat vindt men? Men vindt door den Schrijver 
erkend, dat bet lot van den Tvaan door D A END E L S ver-
beterd is; de Lezer wete ook, dat dit lot v66r bet belluur 
van D A E N D E L S deerniswaardig was. Men vindt erkend, dac 
de Javaan, ingevolge de maatregelen van D A E N D E L S, na 
aan zijne verpligtingen voldaan to hebben, over bet meerdere 
van zijner handen arbeid befchikkeu, en de Cooijang.rijst te-
gen 17 Rds. aan bet Gouvernemenc leveren kon; de Lezer 
wete, dat, volgens de verkiaring van den Heer CAM P A G N E, 
doze pr1js genoegzaam de heeft meer was, dan hij gewoon 
was voorheen to ontvangen. Maar, wat vindc men dan we-
gens dezen maatregel van D A E N D E L S afgekeurd? Dit, dat 
bet den Javaan , onder bet beftuur van D A E N D E L S , wan, 
;Ieer hij bij Particulieren eons meer dan 17 Rds. konde ma-
ken, niet vrijftond, onbepaald over de vruchten van zijnen 
arbeid to befchikken, vermits de uitvoer van rijst alleen voor 
bet Gouvernement openflond en den Particulieren verboden 
was. Dit verbod wit de Heer CAM P A G N E opgeheven, en 
een' iegelijk eenen vrijen handel toegeflaan hebben. Wij had-
den wel gewenschc, dat de Heer CAMPAGNE bier, hetgene 
D A END E L S , in zijnen Staat der Nederl. 0ostindifche Bezit-
tingen, wegens den toeftand en de denkwijze der favaneu, 
bl. 104 en volg., gefchreven heeft, oplettend overwogen en 
nagedacht, en hetzelve, had hij daartoe kans gezien, weder-
legd had, Het is vooralsnog dat wij twijfelen, of een eens-
klaps toegeftane vrije handel zelfs voor den Javaan wel 
wenfchelijl; zou wezen. Maar, hetgene de Heer CAMPAG-
N E wit, eens toegeftaati zijude, is bet dan zeker, dat de 
Javaan al de vruchten van den arbeid zijner handen genie-
ten zou? Dat bet gelnakkelijk valt, to berispen; doch dat 
bet moeijelijk is, maatregelen aan de hand to geven, welke 
aan geene zwarigheden onderhevig zijn, heeft CAMPAGNE 
juist to dezer plaatfe doen blijken. Immers, ten aanzien van 
zijnen voorgeftelden maatregel, fchrijft hij uitdrukkelijk, bl. 
97 ; , Hier beJlaat echter eene z:varig/eid. De Javaan is geen 
Hallandjeize baer. Zoo cr nu door gene vereeniging van opkoo-
C 4	pens
40	STUIIEN
pens hem eens gees gelds genoeg voor zijne koopwaren geboden 
wierd; hoe dan ? z.ijne koopwaren weder term- naar huis voec 
yen, zou moeijelijk wezen."
Schoon wij meenen, dat de Heer C A M P A G N E dit had be-
hooren to doen, zoo gelooven wij nogtans niet, dat hij ge. 
dachc heeft aau hetgene, flaande bet verblijf van den Gou-
verneur Generaal D A E N D E L S op Java, aldaar plaats had, 
en meermalen plaats kan hebben; wij vertrouwen anders, dat 
bij, bij de, door hem bijgebragte, zwarigheid tegen zijnen 
maatregel, nog eerie andere, die nog wezenlijker is, gevoegd, 
en ons alzoo ook dit nog in zijn Overzigt zou hebben doen 
lezen: Ook kan ik Wet ontveinzen, dat de Javaan, zonder den 
maatregel van D A F N D E L S, van al de vruchten zijnes ar-
beids zou ontzet zijn , zoo dikia%ijls de oorlog alien uitvoer van 
producten van Java hoogst gevaarlijk, en eene dadelijke it;-
/luiting van dat Eiland dien volJlrekt onmogelijk maakt.
Wij herhalen hetgene wij boven gezegd hebben, dat de 
meermalen voorkomeude voorbehoudingen wegens de maatre-
gelen van D A 'E N D E L S ons geflooten hebben ; doch wij prij-
zen echter hot lezen van bet Overzigt van den fchranderen 
CA as PA G NE, als vole wetenswaardige taken bevattende, met
nadruk aan.
Daar wij, van de twee aan bet hoofd van dit Artikel ge-
noemde werken, dat over Java niet konden beoordeelen, zon-
der tevens ons gevoelen over den Brief des Aanmerkers to 
zeggen, zoo kunnen wij ons omtrent dezen thans zeerbekorten.
Her is althans niet edelmoedig, dat deze Aanmerkingen 
joist op denzelfden dag, en niet eer, in den Boekhandel kwa-
men, waarop de gewezen Gouverneur Generaal van Neerlands 
Indie, thans tot Opperbevelhebber op de Kust van Guinea 
aangefleld, derwaarts mocst onder zeil gaan, en this geene 
gelegenheid had, zich to verdedigen. Zijne Memorie heeft 
toch reeds lang genoeg her licht gezien, Am daarop vroeger 
ioo bladzijden druks to doen verfbhijnen!
Her doel des Schrijvers is: t°. kortelijk to ontvouwen de 
grondflagen van her voormalig beftuur in Indie, met betrek-
king tot .lava; en, na eenige ongegronden
befchuldigingen
daartegen wederlegd to hebben`, 2°. aan to toonen., dat de 
oorzaken der geringe inkomflen van bet Gouvernement aldaar 
geenszins voortvloeiden nit de wijze van beftuur, maar nit 
omllandigheden, daarvan onafhankelijk; 3°, dat de inkomflen,
tjj4
OVER DE MEHIORIE VAN DAENDELS.
41
tijdens bet beftuur van den I-Icer D A E N D E L s, in betrehking 
tot de uitgaven befchouwd, de voormalige niet overtrofen, 
en dat bet fysthema, destijds ingevoerd, geene andere dan 
fchadelijke refultaten hebben kon; en 4a. dat de uitbreiding 
van culture tot lien grand, als in flat werk opgegeven wordt, 
meer to hopen dan to vooizien is; terwiji, met zoodanige 
uitbreidingen, bet voormalig beftuur den lande veel voordee-
bgcr, en den Javanen aangenamer zoude zijn geweest.
Ilet komt oils voor, dat dit gebeele fink cenen man tot 
Schrijver heeft, geheelenal doordrongen met bet oude ftel-
fel der Conapagnie, 't welk hij , uit fleur, of vooroordeel, of 
ontzag voor de oudheid, verdedigt , doch zeer gebrekkig ver-
dcdigt. De eenzijdigheid des Schrijvers blijkt reeds uit de 
gedurige aanhaling van bet work des Ileeren VAN NEDER-
B U R G II , zonder van eenig ander gefchrift over de Oostin. 
rhea , b. v,' die der beide Heeren VAN H 0 G E N D O R P, to 
gewagen. En wat 's mans begiufelen aangaat , deze zijn 
joist die kleingeestigej bekrompene, van alles, wat liberaal 
beet, afkeerige gronden, waarop, helaas! ons beftuur in de 
Indien, tot fchande van onzen naam, Innar al to lang gerust 
beefs, en welke dan ook die wrange vruchten gedragen heb-
ben, die de Natie reeds voor den jongften Engelfchen Oor-
log bezuren moest, welke eerst de zwakheid der 0. 1. Maat-
fchappij , van dic reuzenbeeld met leemen voeten, door hare 
plotfelinge inflorting heeft doen blijken. Neen! bet is geene 
verfoeijelijke 111ac°aiavellistifche Staatkunde, van Vorflen tegen 
Vorlen aan to hitfen, of (zoo als de Schrijver bet zachter 
noemt) to gebruiken, (bl. 12, 13.) ; bet is geene bedriegelij-
he behandeling, Been eeuwige argwaan, (die ons deze Brief 
fchrijver aanprijst) welke den eerbiedwaardigen Nederlandfcherz 
Scaat kunnen doen bloeijen. I-iet rondborflige parcere fub-
jectis, et debellare fuperbos, moet daar ook ooze rol zijn; en 
verga de Bevelhebber, die er Ilollands naam door bedrog en 
verraad op nieuw wilde doen vloeken !
Nog flechts eene aanmerking. Dat iemand, die zich zoo 
tvel in bet ftelfel eener zuiyer baatzuchtige flaatkunde bedre. 
ven toont, goedhartig genoeg is, om bet bedrijf der Engel-
f•hen, in bet vernielen der Koffjplantaadjen, door D AE N-
D E L s aangclegd, voor eene daad to houden , die ten beste 
des Eilands zou gediend hebben, (eens Eilands, waarvan de 
teruggavc wel cc voorzien was) is ous onbegrijpelijk.
De
42	STUItt EN VAN DEN DAG.
De IaatJle due Maanden van N A P 0 L E O N'S Staatkundig Le-
ven, door BRETON DE LA MARTINIARE. Naar den
derden druk uit het Fransch vertaald. Te 4lrnflerdam, hij 
Geysbeek en Comp. 1815. In gr. Svo. 114. BI. f:-r6-:
De Bataille van het Schoon Verbond, met den marsch en aan-
val der Franfchen op de zuidelijke Nederland, the Pro.
1intien, en hunne daarop gevolgde ongehoorde vlugt. Met 
Plans en Kaarten, ddn Deel compleet. (!) Tweede Druk. re
Amfferdam, bij E. Maaskamp. In gr. 8vo. 63 BI. A kleu. 
ren f i-16-:
Twee -ltnkjes over de eeuwig gedenkwaardige gebeurtenisiell 
des jaars 1815. Her eerie is een van de tallooze brochures# 
daarover in Frankrijk uirgekoment en onderfcheidt zich dooi 
cenige medegedeelde bijzonderheden van belang nit de bin-
nenlandfche gebeurtenisfen van dat Rijk, 't welk den bitte-
ren beker, dien bet voor andere Volken zoo dikwerf had in-
gefchonken, dit jaar ten minfte heeft moeten proeven. De 
daadzaken en bijzonderheden, bier to vinden, zijn:' x.) gene 
welgefchrevene en niet onjuisre vergelijking tusfchen M A R I US 
en NAPOLEON; 2.) over de NationaleCocarde, waarinwords 
aangetoond, dat dezelve reeds in B U O N A P ART E'S laatfte 
jaren bij her leger geheel was achter de bank gefchoven, en 
wij tevens haren oorfprong vinden, als zijnde een geheimzin-
arig teeken der Republikeinfche drievuldiglieid, Vrijheid, Ge-
lijkheid en Broederfchap; 3.) andere politieke bedriegerijen, 
(genoeg bekend) : de f4del, is dezelve door B U 0 N A P A k T E 
afgefchaft geworden? --•• integendeel, onder een' anderen norm 
herfleld; q..) Budget, of Finantidle Wetten , (onder B 00 N A-
P A R T E'S tweede beftuur) : vele wetenswaardige bijzonderhe-
den voor den Staatskenner vindt men bier; 5.) leldtogt van 
1815: meestal bet bekende; doch twee zonderlinge opener-
kingen: i.) dat H O R TENS I A, onze ci-devanl I`oningin, hared 
itiefvader, fchoonbroeder, en .. tot den fpoedigen aan-
val had overgehaald door de volgende regels: Mijn zeer aan-
gebeden! zult gij wachten tot zij vijf tegen ddn zijn? 2.) dat 
de overhanste vlugt van N A P 0 LEO N naar Parijs veroor-
zaakt zou wezen door de llechte tijdingen nit de, Vendde,
(Wij
tTKKEN VAN DEN DAG.	43
(Wij twijfelen zeer, of het geluid van 't .Pruisfiseh kanon 
liiet bet meest tot die fnelie beweging hebbe bijgedragen.) 
Deze aanmerking opent eigenlijk de laatfte afdeeling, 6.) gedrag 
van de Kainer der Reprefentanten, ha den tweeden afffand 
van B U O N A P A R T E; een hoofditnk, voor de Franfcheu van 
belang, niet voor ons, welken bet zeer onverfcbillig kan zijn, 
was deze magtelooze Declarnateurs, in de veertien dagen, die 
zij nog na den val buns Afgods ibet woorden mogten fcher-
men, al dwaasheden to berde gebragt hebben. Voorts is dit 
flukje in 't algemeen niet kwaad gefchreven, en onderfcheidt 
zich ook boven vele andere door gematigdbeid.
No. 2 behelst volftrekt niets nieuws. Het is eene onbe 
kookte, fmakelooze Gompilatie nit de onderfcheidene Bulle-
tins, fomtijds in derzelver eigene woorden medegedeeld. Het 
berigt van den flag bij Quatre-Bras is zeer onvolledig; bet 
zedige berigt van onzen Kroonprins, dat de vijand eenigc:+ 
orate teruggedreven is, words niet eens door bet verflag van 
N E Y , die zich wel degelijk teruggeflagen erkent, aangevuld.. 
INiets is zoo verward, als bet berigt van den flag (op bl. 
16) tegen de Pruifen bij Ligny. Driemaal wordt genoe 
zaam herzelfde gezegd, (bl. 12, 14, 16.) Her getai der 
aanvallende Franfchen, aan then kant, wordt gefchat op 
130,000 man, (bi. 12, 14) tegen 8o,ooo Pruifen. Mar nu 
(volgens bl. II) bet geheele Franfche leger t5o,ooo man be-
droeg, zouden flechts 2o,ooo man dier Natie bij Quatre= 
Bras moeten geftreden hebben; daar NEY toch zelf erkent, 
dat hij drie divifien had. Van den flag bij Waterko vindt 
men niets, dan hetgeen in alle nieuwspapieren geflaan heeft, 
of bet moest de nienwe opmerking zijn, (bl. 45) dat de flaap 
der dooden vast is. De twee Plans fchijnen goed, en zijn al-
zoo, nevens de Kaartjes enz., den prijs van bet boekje at-
1thn wel waardig.
Almanak tot Nut en Vergenoeging voor de onderfcheidene Stan-
den des ldaatfchappelijken Levens, voor x816, door j. A. 
U I L K E N s, Lid van onderfcheidene Genootfchappen. Te Gro-
vingen, bij J. Oomkens. f : -5 -8
Behalve bet gewone, cen narigt voor Zeevarenden op de
Wester. en Ooster- Eemfen, en eene order op bet varen van

Schui-
44	AtMIANAKI{EN, EIYZ.
Schuiten en Wagens in Groninger en Priesland, vindt Men ifi 
dezen Almanak eene verfcheidenheid van flukjes, over 't ge-
heel beautwoordende aan doel en titel zoo wel, als aan dell 
ioem des Heeren U I L K E N s , die hot niet beneden zich re-
kende, ter bevordering van het nut des algeineens, denzelvetr 
voor zulk een boeksken to plaatfen. Wij ztillen or dan nu 
ook mar alleen bijvoegen, dat, de meeste artikels index= 
daad aardig of belangrijk en wel behandeld zijnde , dit jaar. 
boekje van eenen beroemden man, thans Hoogleeraar, de ge-
ringe uitgave van 51 fl. dubbel waardig is - inzonderheid 
voor landlieden -- allerbijzonders, voor Vriezen en Gronin-
gers. Maar her fmart ons, dat de correctie zoo vele en gro-
ve blijken draagt van overhaasting, ais b. v. bl. 31. (ook 
in den Inhoud) aangemengd voor aangewend; bI. 48. zeezu-
rige regen voor gedurige of langdurige, enz. enz. enz. Hot 
za1 oils aangenaam zijn, zoo de goede opgang dezen verbe-
terden, fchoonen Almanak in wezen houdt, en langs hoe 
meer volmaaktd
Nederlands Roem, I iefde en Hoop. Almanak voor 1816. Te 
Am/lerdam, bij E. Maaskamp. f 1- to-r
Een allergelukkigfte inval voorzeker, en niet mine
gelukkige
uitdrukking van denzelven in den titel van dit Jaarboer{je, dat 
ons 's Lands Room en Liefde en Hoop, in een zevegt^l mce-
rendeels welgelijkende en weluitgevoerde Portretj s v.tn ons 
doorluchtig Vorftenhuis, voor oogc:-. ftelt. Sontmige der Bij= 
fchtiften, aile van den bcgaafden M. W., hebb•en ons min-
der behaagd, dan die dezelfde hand, of liever hetzeifde war• 
me vaderlandfche hart, onder de grootere Afbeeldingen heeft 
gefleld; en daarin juist vonden wij de eigenaardige reden en 
verfchooning tevens van dir min gelukkig flagon. Oat op 's 
Konings Zuster beviel ons inzonderheid. - Deze Almanak y 
Vertrodweh wij; kan onze aanb'eveling wel ontberen.
Bundeltje van vier Gedicliten, toe epast op de(n) pligt der 
Imwouers van ons dierbaar Vaderland, enz. Door j. P R 0 N K 
N z. , to Sc teveningen. Ten voordeele van de armen (arme 
Iflednwen en I- e(e)zen, (door den harm van April f815. 
's Rage. In gr. 8vo. 16 Bl:


Met dit flukje, ons onlaflgs eerst ter hand gefleld, zijn wij 
eenigzins verlegen. Om des Armen wille, zouden wij zoo 
gaarne, door eeni re aanbeveling, het debiet willen bevorde-
ten; maar, hetzelvc van den kant der kunst befchouwende, 
weten wij ons gevoelen niet beter uit to drukken, dan met 
de woorden, Spr. XXVII: 8.
BOEKBESCHOUWING.
Bijbel voor de 7eugd, door j. H. V A N D E R P A L M. 
Jude en lhde Stuk. Te Leyden, bij D. du Mortier
en Zoon. In kl. 3vo. Te zamen 447 131- f 2 - 2 -
1' 1` ij voegen deze Ieide Stul ken bij elkander, zoo 
wel omdat ons Letterkundig Tijdfchrift omtrent.bet 
eerfle wat achterlijk gebieven is, als ook uit hoofde 
der..gelijkheid van derzelver inhoud, loopende zij bei~-
de over de gefchiedenis. der AartsvaderAn.
Zeer gepast is het eerie Hoofddeel van het derde 
St uk. Het ' behelst meerendeels eene foot van inleiding 
tot deze gefchiedenis , welker voorname oogmerk is, om 
-de jeugdige lezers op bet juiste ftandpttnt to plaatien, 
waaruit zij de Aartsvaders befchouwen moeten. Hun 
herdersleven wordt alhier met de eenvoudigfte en te-
vens bevalligfte kleuren-naar waarheid afgefehilderd ; en , 
fchoon de Heer V A N D E R P A L M met uitdrukkelijk to 
kennen geeft het groot onderfcheid tusfchen die aloude 
e n edcle herders en de tegenwoordige herders bij ons , 
Is echter zijne geheele voordragt zoodanig ingerigt , dat 
de ongunitige indruk, welken het woord herders op 
fommige jonge lieden welligt zou kunnen waken, ge-
noegzaatu wordt tegengegaan.
De gefchiedenis van Abraham wordt, van bet twee-
de Hoofdftuk tot het zevende ingefoten, behandeld; en 
in dezelve doet de menscbkundige Schrijver de groot-
heid en edelmoedigheid,van Abraham, bij elke gelegen-
heid, behoorlijk uitkomen, zonder, evenwel, de zeer 
weinige en kleine vlekken in dit voorbeeldig - fchoon
karakter to ontveinzen.
In bet zesde Hoofdftuk heeft ons bijzonder bevallen 
de wijze, waarop de ergernis, bij fommigen ortfpro-
ten uit het verhaal van Izaak's offerande,wordt wegge-
nomen. Zlj komt ons overtiiigend voor, plet alleen
AORKl3ESCH. 1826. NO, .
.^.	1)	vour
46
J. 11. VAN D E R P A L DI
voor jeugdige, maar ook voor andere lezers., die voor 
den Bijbel eerbied hebben; en wien bet om bevestiging 
in de waarheid to doen is.
Minder behagen fchepten wij in 't geen wij, bier en
daar hebben aangetroffen in de befchouwing van Abra-


ham's gefchiedenis, als een tafcreel der vriendfchap met

God. Hoe belangrijk ook dit oogpunt zijll moge, en

hoe veel fchoons bet onzen geestrijken Schrijver hebbe

opgeleverd, kunnen 'ij cchter niet ontveinzen , dat' het

ons fomtijds wat to fterk gedrukt en wat al to gekun-


fteld is voorgekomen. Gaarne erkennen en vereeter

wij in Abraham den vriend van God, zoo als Been der

oude Geloofslielden dien grootfchen naam verdiende. Met

dat al vinden wij geenen genoegzamen grond, om al-


bier aan vriendfchap, in de fterkfte beteekenis van dit

woord , to denken, zoo als de Heer V A N D E R P A L DI

fchijnt to doen, wanneer hij, bladz. a3, van de vriend=

(chap tilsfchen H E N D R I K DEN IV en S U L L Y fpreekt ,

om daarmede aan to toonen,- dat er tot de vrieridfchap

niet altijd gelijkheid van stand vereischt words. Abra-


ham was, voorzeker, de vriend van God, voor zoo

ver, namelijk, ]let Opperwezen in dezen grooten man

een bijzonder behagen en weigevallen betoonde , ja

zelfs (olh bet zoo eens uit to drill-ken)_ gemeenza-


mer met hem omging, dan met een'*der andere Aarts-


vaders. Doch , oln nit then hoofde alle de beproe-


vingen, aan welke God hem onderwierp, als beproc-


vingen van de trouw zijnes vriends; to befchouwen en

voor to dragen, en God, als 't ware, gelijk to ftelleli

met een' vriend., die, in luister en vermogen ver boven

den anderen verheven , de trotiw van dezen wel eens ,

op allerlei wijze, op de proef ftelt; zoodanig iets zotl-


den wij , voor ons , niet verkiezen ~na to volgen , als

zijnde, in ons oog, wat al to menfchelijk van denHeer

des Hemels en der Aarde gefproken. Ook weten wij

niet, dat, ergens in den Bijbel, deze beproevingen uit

dat bijzonder oogpunt worden voorgedragen , maar wet

als gelegenheden, in welke God Abraham plaatfte, om

hem
AIJI%EL VOOR DE JEUCD.	47
hem als een voorbeeld en vader der Geloovigen to doen 
voorkomen, en beta de grootheid van zijn geloof en 
vertrouwen to doen openbaren. Zelfs zien wij niet, 
dat Abraham ergens, meer dan een der andere 'Aarts-
vaders, bet Opperwezen als zijnen vriend, zoo als wij 
dit woord in den bepaaldften zin gewoon zijn to gebrui-
ken, behandeld heeft, maar veeleer als bet hoogfle voor-
werp zijner eerbiedige hulde, wiens bevelen voor hem 
cene wet waren, en aan wien hij, wat bet hem ook 
Usten mogt, eene onbepaalde gehoorzaambeid verfchul_ 
digd,was, ja voor wiens aangezigt bit, zelfs dan,wan-
neer hij zijn hart geheel en vertrouwelijk voor Hem 
opende en uitttortte , met bet diepst ontzag zich verde-
moedigde, als itof en asch zijnde; Gen. XVIII: 2.3--3a-
Voorts kunnen' wij niet inftemmen met de gedachte,
welke de Heer VAN D E R PALM Op bl: 35 en 36 ge-
uit heeft, over bet itilzwijgen des Gefchiedfchrijvers , be-
treffende den aard der plagen, aan Farao en zijn huis 
overkomen, volgens Gen. XII: 17. Waarin , zegt hij
tnet-regt, deze plagen beflaan hebben, words ons Wet 
gemeld; en wat baat bet, er na(ar) to gisfen P Doch hij 
voegt er dit bij : tells een Gefchiedfchrijver sets opzette-
lijk verzwijgt, is het dwaas en onbe/cheiden, dat de le-
xer van zijn verhaal meer wil weten, dan hij go ed of 
wuttig-vond hem to zeggen. Liever befchouwen wij dit
niet vermelden van den aard dier plagen als een blijk 
van die min naauwkeurige of min volledige wijze van 
verhalen, welke men bij de gewijde Gefchiedfchrijvers 
dikwijls heeft opgemerkt, zelfs daar, waar zij anders 
vrij uitvoerig zijn, en volgens welke de eene of ande-
re bijzonderheid, zonder opzet, wordt overgeJiagen, 
welke voor ons eenig belang kan fchijnen to heb-
ben. Zoo wordt, h. V., Gen. XX: 3 en volg. , 
niets vermeld van eenige ziekte of ongefteldheid in 
Abimelecjt's huis, ter plaatfe, alwaar men bij meer 
geoefende S chrijvers bet zou verwacht hebben; doch 
aan bet clot van bet geheele verhaal, vs. 17, wordt 
van genezing gefproken ; en 't geen zelfs , in bet
D a	vol-
48
J. 11. VAN DER PALM
volgende vs., van de plaag gemeld wordt , is niet vol-
ledig , dewijl bet niets meldt van de kwaal , waar-
van Abimelech genas.
Nog een paar kleine opmerkingen ! Op bl..54 flaat 
Gezegend zij rlbram God den 14llerhoogflen, Moet dit 
niet zijn, of is 't althans niet duidelijker, vooral voor 
de jeugd: Gezegend zif 1lbram bij of van God den a4l-
lerhoobflen? In onze gewone vertaling ftaat .God'e. --
Onze andere opmerking betreft bet vermoeden , op 
bl. 141, dat men Gen. XXIV: 50. Bethuel's huisvrouw 
in plaats van Bethuel zou moeten lezen. Niet, dat 
wlj er lets tegen hebben; maar veeleer om deze vcr-
nuftige gisfing zeer aan to prijzen. In de handfchrif-
ten en oude vertalingen vindt men wel niets, om de-
zelve to haven. Doch daar bet geheele verhaal fchijnt 
aan to ' duiden , dat Bethuel reeds dood was, geeft dit 
grond genoeg voor eene zoodanige gisfing: en dat er 
in zulke overoude fchriften eenige fouten zijn ingeflo-
pen, welke noch nit handfchrifcen, noch nit oude ver-
talingen to verhelpen zijn, wie zal dat, tegenwoordig,
ontkennen ?
. Wij gaan over tot de gefchiedenis der overige Aarts-
vaderen, in de twee laatfle Hoofddeelen van bet derde 
en in bet geheele vierde Stuk behandeld.
Volkomen ftemmen wij met onzen fcherpzinnigen 
Schrijver overeen, omtrent bet karakter van Izaak, als 
in geene vergelijking komende met dat van Abraham. 
Echter zouden wij van hem verfchillen, wanneer hij 
beweert, hl. 166, dat Izaak enkel van fmaak en flree-
ling der tong bet grootfle bewijs zijner vaderlijke ge-
negenheid, de zegenfpraak over zijnen zoon, hebbe 
doen afhangen. De zaak komt ons eenvoudig dus voor. 
Izaak, in de gedachte zijnde, dat hij niet lang meer le-
ven zou, en vreezende, dat hij, misfchien, op bet 
onverwachtst zou flerven, wilde den vaderlijken ze-
gen, waarvan zoo veel afhing, ten fpoedigfle op den
geliefden Ezau uitbrengen. Dit zegenen zou voor hem
eene foort van plegtig fecst zijn ; cen feest, hetwelk
hij
EIJBEL VOOR DE JItUOD.	49.
hij 'begeerde, dat zijn zoon zelf hem geven zou. Er 
moest dus een maaltijd wezen, door Ezau van bet ge-
liefkoosd wild, 't welk hij moest gaan fchieten, toebe-
reid. Dit zou een blijk zijn van kinderlijke liefde voor 
den goeden vader, 't welk deze met bet grootfte ge-. 
noegen ontvangen zou, en waardoor hij, als 't ware, 
Rich des to meer opgewekt zoa gevoelen, om hem, bij 
let naderen van den dood , bet uitftekendi'e blijk zijner 
wederliefde to geven. Hieriti zien wij gcene onbedacht-
zame handeling, maar wel eene aartsvaderli;ke cenvou-
digheid, naar de tegenwoordige denk- en handelwijze 
niet to beoordeelen, en eene verregaande vaderlijke gc-
negenheid voor eenen zoon, welke niet van vooringeno-
menheid geheel vrij to pleiten, dock in cenen man als 
Izaiik zeer wel toe to geven is. -- Ook verwonderden 
wij ons , dat V A N D E R P A L M, na zecr fchoone aan-
merkingen-te lhebben gemaakt over bet overleg van Re-
bekka met Jakob, om den belangriiken zegen op dezen 
to doen uitbrengen, ei ten flotte dit bijvoegt, bl. 168:
Wij zien hieruit , dat wij dit ganfche verhaal allecn 
moeten befchorrwen, als voorbereiding tot verdere gewig-
tage gebeurtenisfen, maar niet om aan dien.zegen van 
Izadk, bet gevolg van bevredigden lust en fmaak, bij-
zonder gewigt to hechten. Dit konden wij niet wel over.
.eenbrengen met hetgeen kort to oreu, bl. 165, met 
voile regt, was opgemerkt, dat zulk een zegen voor
.eene onfeilbare Godfpraak gehouden werd.
Met voorbijgang van de lotgevallen van Jakob, 
welke zeer duidelijk, onderhoudend, en op eene voor 
de jeugd •zeer leerzame wijze, worden voorgedragen, 
fpoeden wij ons , om ons verflag niet al to breed te. 
doen uitloopen, tot de gefcbiedenis van Jozef, in bet 
vierde Stuk. In de voordragt derzelve hadden wij veel, 
zeer veel van eenen VAN D E R PALM verwacht; 
doch bekennen, met bijzonder genoegen, dat hij onze 
verwachting ver heeft overtroffen. --- Zeer wel heeft 
hij den beminnenswaardigen jongeling verdedigd tegen 
de verdenking, alsof hij een verklikker zijner broederen
D ;	ge-
50
J. Ii. VAN DER PALM
geweest ware : en wat bet verhalen zijner droomen be-
treft, hierover oordeelt hij ook naar waarheid, dat, 
namelijk,, Jozcf er zoo veel erg niet in zag; dat hij mis-
fchien wel weten wilde, wat anderen over deze merk-
waardige droomen dachten, ja dat er misfchien ookwel 
eenige jeugdige ijdelheid in bet verhalen er van fchnilde i 
doch dat,blijkens de uitl:omst,het inhetplan derVoor-
zienigheid lag, dat dezelve niet moesten geheim gehouden 
worden. 0,. hoe fchoon, hoe aandoenlijk, hoe weg. 
depend, en hoe nuttig tevens , hoe flichtelijk voor de 
jeugd, is, bij onzen waardigen V A N DER P A L M, bet 
verhaal van Jozef's vertrck naar en komst bij zijne broe-
deren, van hunne beraadflagingen tegen hem, van hun-
ne nijdige en kwaadaardige behandeling omtrent hem, 
en van Jozef s aandoeningen en gevoelens onder alle de-
ze zoo onverdiende, zoo wreede mishandelingen, en 
bij zijne aankomst als flaaf in Egypte ! 	Dan, 
wilden wij alle de bijzonderheden der bekende gefchie-
denis van Jozef doorloopen, en al bet treffende, al bet 
leerzame, dat uit dezelve in den meesterlijken en onna-
volgbaren itiji van onzen Schrijver is opgeteekend, aan-
roeren, wij zouden veel verder uitweiden, dan ons be-
ftek gedoogt. Lieve Jeugd ! lees en herlees deze ge-
fchiedenis bij uwen Wend VAN DER PALM met al 
die aandacht, welke, zij zoo zecr verdient, en gij zult 
zoodanige gevoelens in u opwekken of verilerken, die 
en uw tegenwoordige leeftijd verfieren, en u vervol-
gens, in alle Itanden, in alle omitandigheden des ]e-
vens, tot wezenljk nut zullen kunnen verflrekken ! --
Wij kunnen, echter, niet nalaten, ter ecre van den 
edelen Jozef, en ter eere zelfs van onzen dierbaren Bij-
bel, iederen lezer opmerkiaam to maken, vooreerst op 
de voldoende wijze, waarop de Hoogleeraar fpreekt, 
op bl. 98 en eenige weinige volgende, over Jozef, die, 
in alle zijne grootheid in Egypte, geene moeite fcheen 
to doen om iets van ziin vaderlijk huffs to weten, als 
ziinde waarfchiinliik wel begeerig naar berigten omtrent 
z1jnen, vader en jongflen broeder, maar no-tans Piet
zon-
sIJBEL VOOR DE JEUGD.	51
zonder vrees en huivering om van zijne overage broe-
ders misfchien al to veel to hooren ; voorts of door eene 
betamelijke voorzigtigheid afgefchrikt , om in geene 
verdenking to geraken, alsof hij met de zwervende Ara-
bifche horden, waarvoor men zijnen vader en broeders 
zou kunnen houden, en die in dien tijd vele invallen en 
ttrooperijen in Egypte fchijnen gedaan to hebben, en 
dus met de vijanden des risks heulde ; of door groote 
beletfelen wederhouden, indien men fMelt, dat, gedu-
rende al den tijd na Jozef's verheftng, de gemeenfchap
tusfchen Egypte en Kanaanvolftrektwas afgefneden; al-
thans men heeft , volgens v A N D u r. P A L M, des to min-
der reden om zieh.te verwoUderen ,Jozef zoo lang onkun-
dig to zien aangaande bet lot, zijner famine, daar hij ge-
woon was, de gangen der Voorzienigheid, in alles, 
wat hem overkwam, met eerbied to volgen, en de uit-
komst van dat hoog beftuur liever of to wachten, dan 
vooruit to loopen. -- Ten andere merke men op, hoe 
de beproevingen Aran Jozef's broeders - op de overtui-
gend[te wijze geregtvaardigd worden in bet 5de, 6de,
7de, en vooral in het 8[te Hoofd[tuk, alwaar Jozef s 
handelwijze voorgedragen wordt als volmaakt natuur-
dijk, uitftekend vijs en voorzigtig, en niet minder dief-
derijk. Eindelijk is bet zeer opmerkenswaardig, hoe, 
bl. eo5--aog, Jozef s handelwijze omtrent de Egypte-
naren, die, door den honget gedreven, hunne akkers 
aan Farao' als zijn grondeigendom, en zichzelven als 
zijne lijfeigenen verkochten, van alle hardheid volko-
men vrijgepleit wordt, ja zelfs als eene daad van wijs-
heid en menschlievendheid wordt geregtvaardigd; dewijl 
bet behoud van hun leven hun bij Clot van rekening niet 
hooger to than kwam dan'op eene dubbele tiende voor 
bet vervolg, eene matige landfchatting in bet vrtteht. 
baar Egypte.
Ten befluite voegen wij eene enkele aanmerking hier-
bij over Jakob's voorfpellingen, in Genef. XLIX ver-
vat, in welker vertaling en korte uitlegging voor de 
jeugd wij den fmaakvollen Dichter gaarne erkennen.
D 4	De-
5z  J. N. V A N D E R P A L AI a BIJBEL VOOIL DE JEUGD.
Dezelve betreft de beroemde voorfpelling in bet Lode vs. , 
door hem aldus vertolkt : de fchepter wijkt van ?udat 
niet, noch de be>velflaf van zijne legervanen, tot d at do 
rust der eere daar is ! Dan buigen zich de flammen voor 
hem. „ Bij de inneming van Kanaan," zegt hij hierop, 
„ moest Juda bet bevel voeren, en den ftif der beer-
fchappij niet nederleggen, tot dat er eene eervolle rust, 
na de verovering des lands, zou gekomen zijn." Veel 
zouden wij en over deze beroemde plaats en over de 
opvatting van den Hooggel. Schrijver kunnen zeggen. 
Wij, voor ons, gelooven, dat, hoe men dan ook * het 
woord Schilo opvatte, bet op meer dan Gene wijze dienm 
doorluchtigen perfoon beduiden kan, then wij Mesfias 
noemen; en wij blijven bij bet oude gevoelen, volgens-
't welk deze alhier bedoeld words. Het laatfte gedeel-
te, door ons uit v A N D E R P A L 1I 'S vertaling aan-
gevoerd, doet er ons niet aan twijfelen. Wij gelooven 
bet to moeten vertalen : En hem zullen de volken huldd 
doen, namelijk als hunnen vorst en opperheer. Men 
kan over deze vertaling raadplegen E. S C H E I D I U S Op 
GREEN'S dichtftukken uit bet 0. V., bl. 68, 69. 
Doch, daar onze Schrijver geen zweem van den Mes-
fias in deze voorfpelling ziet, had hij, oozes bedun-
kens, zijne jeugdige lezers, waarvan fommigen, waar-
fchijnlijk, zeer vreemd hebben opgezien. bij 's mans 
opvatting, wel met korte woorden, al ware 't onder 
aan de bladzijde, kunnen zeggen , dat hij om taalkun-
dige redenen_ van bet oude gevoelen was afgegaan, en 
ook wel onzen geleerden m U N T I N G H E kunnen aanha-
len, die hem hoofdzakelijk in die opvatting is voor-
gegaan , in zijne Gefchiedenis der Menschheid naat 
den Bijbel, IIde Deel, hi. 143 2 en in de ,Aanmerk, bl.
io$-i Io.
Zes-
P. B O S V E L D, ZESTAL LEERREDENEN.
53
Zestal van Leerredenen, over de elf eerfle verzen van 
het twaalfde hoofdfiuk van Paulus tweeden Brief aan
,de Korinthers , waarmede P A U L U S B 0 S V E L D, in 
leven rustend Predikant to Dordrecht, zijn gewoon
openbaar dienstwerk bejloten heeft. Te Dordrecht, 
bij P. van Braam en A. B1usff en Zoon. 1815. la 
$r. 8vo. 116 BI. f i -: -:


De naam van den geleerden en godvruch.tigen man, 
die zoo eenen geruimen tijd der Flervormde Kerke ten 
fieraad was, en de melding , dat deze Leerredenen de 
laatfte geweest zijn, die hij voor de Gemeente hield, 
maken zeker iedere verdere aanprijzing overtollig. Voe-
gen wij hier nu nog bet verzoek bij, om den op den 
titel vermelden moeijelijken en gewi tigen tekst , waar-
over deze Leerredenen loopen,opmerkzaam in to zien; 
en ook bet berigt, dat over deze itolfe vooraf eerie Ver-
handeling door den waardigen ]] 0 S V E L D (naar bet
fchi)nt voor de pers) was bewerkt, maar dat men aan 
de uitgave dezer opftellen , als z ijnde van de laatfte hand 
des overledenen, de voorkeuze gaf; dan weten wij 
waarlijk niet, wat wij, rer uitlokking van den leeslust 
van bet godsdienftig Publiek, meer zouden kunnen zeg-
gen. Of kan bet noodig zijn to melden, dat wij hier, 
gelijk inm ieder gefchrift van dezen man, overvloedige 
trekken zien van fchrandere uitlegkunde, edelmoe-
dige, godgeleerdheid, rein gevoel van zedelijkheid, en 
uitnemende gefchiktheid zoo wel als ijverige poging 
om nut to doen? -- Wij bepalen ons dan eeniglijk, ter
dankbare verlevendiging van 's mans aandenken bij de 
vele vrienden en hoogachters zijner uitgegevene wer-
ken, tot bet mededeelen van bet flot der laatfte Leer-
rede, met welke hij zijn predikambt nederleide
Ik zeg alle deze dingen flechts bij verkorting, Ge-
Iiefden; Qmdat ik de aandoenlijke gedachte geen oogen-
D 5	blik
54
P. BOSVELD
blik van mij verwijderen kan, dat ik nu de laatite maal 
tot u fpreek, in de hoedanigheid van eenen, u gewoon-
lijk bedienenden Leeraar; en omdat 1k genoodzaakt ben, 
in die hoedanigheid mijn affcheid to nemen; terwijl mijn 
Opvolger zich ook heden gereed maakt om tot u over 
to komen.
„ Het zal nog maar weinige menfchen heugen, dat 
1A in de maand'Maart in het jaar 1756, als een jonge-
ling, op dezen zelfden predikftoel, mijne Beproevings-
predikatie deed, waarop de aanzienlijke Ambachtsheer 
van Brandwijk en Gijbeland mij met de Predikantsplaats 
in zijne heerlijkheid begunfligde; waar ik ook den 1i 
Julij 1756, en dus voor meer dan 46 jaren, door eenen 
uwer uitgediende Leeraren bevestigd werd. En het 
zal nu , to Kersmis , 28 jaren zijn, dat ik, door eene bij-
zondere beftelling der Voorzienigheid, van Oud-lllblar, 
waar ik omtrent 4 jaren bet Evangelie predilte, in die, 
ze Gemeente beroepen werd, in welke ik den 26RMaart 
1775 bevestigd ben, door ecnen uwer Leeraren, die 
ook nu al, voor eenigen tijd, zijne rust genomen heeft.
Onder dit alles heb ik nu den ouderdom van meer 
dan 70 jaren bereikt; en ik zoude gaarne nog eenigen 
tijd in den dienst volhard hebben, doch eene opkomen-
de kortademigheid maakte, al eenigen tijd, mij fommi-
ge deelen van mijnen dienst onmogelijk. Eene onlangs 
daarbij gekomen finerteliike bezoeking noodzaakte mij 
geheel, mijn Emeritusfchap to verzoeken, 't welk mij 
dan ook op de loffelijkile wijze is toegeftaan; en waar-
voor ik bier mijne dankbaarheid openlijk betuige, zoo 
aan bet Departementaal Befluur , als aan dezer Stads
Regering.
,, Zoo ben ik dan nu aan bet einde van mijne loopba-
ne gekomen; en in dit ontzaggelijk tijdftip zal ik mijzel-
ven niet prijzen , maar ootmoedig erkennen , dat ik 
mijn werk, niet dan onder vele .;wakheden en gebre-
ken, volbragt heb. Dit alleen durf ik zeggen, dat ik 
mijnen tijd en arbeid bet mceste befleed heb, om de-•H. 
Schriften met de zuiverfte waarheidsliefde to ouderzoe-
ken
ZESTAL LEERREDENEN.	55
ken, en de Gemeente in derzelver waren zin to onder-
wijzen, bijna het geheele O. en N. Verbond met haar 
doorwandelende.
„ Waren er, die, uit deze of gene onregtmatige be-
ginfels, beftendig geweigerd hebben, mijn onderwijs bij 
to won en, ik heb ben altijd zeer beklaagd, en beklaag 
hen nog : want wien hebben zij daardoor benadeeld
„ Nu ga ik dit mijn werk Taken, Geliefden ! dockh 
daarom neem ik geen volkomen affcheid van ulieden. Ik 
hoop de dagen, die God mij nog.verleent, onder ulie-
den door to brengen, en de gezegende vruchten to zien , 
welke uwe voortreffelijke Leeraars, door Christus ge-
nade, voor hunnen Heer, no- onder u zullen inoog-
iten. Mag het mij gebeuren, nu of dan, nog eens een 
woord tot ulieden to i'preken, of met mijne pen eenig 
onderrigt in het veritand der H. Schrift to geven, het 
zal eene toegift zijn der zoo menigvuldige zegeningen, 
als de Goddelljke genade aan mij, in een' zoo langen 
levensloop , verleend heeft.
„ Ik kan echter van mijn gewoon openbaar onder-
wijs niet affcheiden, zonder u , mijne dierbare Ge-
meente van Dordrecht, to danken voor de bewijzen 
van achting en vertrouwen, die ik van u ontvangen 
heb. Uw belang zal mij altoos dierbaar zijn. De God 
en Vader van onzen Heer Jezus Christus geve," enz.
Handleiding bil het gebruik van A. • B R I N K's Een-
voudig Onderwijs in den Godsdienst verkort. Door 
I S. P R INS , Predikant to Lange- en Korte - Zwaag , 
beroepen to Oudbeij erland. Te Leeuwarden, bij J. 
W. Brouwer. 1815. In kl. 8vo. 88 Bl. f :-7-:
De catechifeerboekjes van den voortreffelijken B R I N K
worden thans bij het Gereformecrd Kerkgenootfchap

zeer druk gebruikt; en de oplceller zelf heeft voor on-,

derwijzer en leerling verder gezorgd door de uitgave

van
56	IS. PRINS
van zijne .Ha,idleiding voor mijne Letrlingen, en flog 
een ander werkje, 's mans. Eenvoudig Onderzvijs in den 
Godsdienst meer gemakkelijk gemaakt. Een aantal Leer. 
aren verkiezen intusfchen hunne kweekelingen, aan 
s R r N K 's Ecnvoudig Ondervijs in den Godsdienst vER-
&ORT, to houden; onder dezen is ook de {teller van de-
ze beoordeeling, voor zoo ver hij zich bij fommige ca-
techifatien van den arbeid van s R INK bedient, niet al-
Teen omdat hij, hetgeen van buiten geleerd wordt, bij-
zonder kort verlangt , maar ook omdat hij , bij een So-
cratisch gefprek met zijne leerlingen, zijn gevoelen en 
zijne denkbeelden liefst zelf ontwikkelt, en niet gaarne 
door een grooter vraagboek hierin gebonden is. De 
Eerw. P R I N s gebruikt • ook bet verkorte boekje; van _ 
de uitbreidingen van n R I N K zelf komt hem de eerst-
genoemde to uitvoerig voor, en de andere to weinig 
getchikt naar die verkorting. Intusfchen hebben zijne 
kweekelingen, en to -runner voorbereiding, en tot her-
innering , eeue adnwijzing noodig ; deze geeft hun 
dit zijn boekje, en wel voor Were vraag, en zeer ge-
Inakkelijk aangewezen. Voor de leerlingen van p R I N s , 
zoo in de Gemeente, die hij verliet, als in die, waar 
hij nu arbeidt, is hetzelve,buiten twijfel een alleraan-
genaamst gefchenk. Slechts zeldzaam heeft hij eenig 
nieuw denkbeeld ingevoegd ; hij houdt zich aan bet 
vraagboel je als tekst; anders, zegt hij, dwaalt men. in 
algemeenheden om , en de meestal niet zeer kundige 
teerling raakt geheel verward. De uitgave van deze 
zijne Handleiding kan ook elders goede dienften doen; 
en wij denken, dat menig Leeraar gaarne zal zien, dat 
zijne discipelen dezelve to hunner voorbereiding druk 
gelzruiken; het is ook voor hem maar een oogenblik
werks , die telkens eens in to zien. Dit laat{te zou voor 
ons, wanneev wij merkten dat onze leerlingen dit de-
den, toch -noodig zijn; want, hoezeer wel zeer veel 
(gelijk natuttrlijk is) ons van zeive zou voorkomen, is er 
toch ook ntrg al bet een en ander , waar wij in den loop 
en de leiding van bet gefprek zvuden afwijkeh; en de
al•
IIANDLEZDING.	17
alzoo wel voorbereide leerling zou,buiten ziinefchuld, 
dan wel minder voldoen. De behoeften van onderwiizer 
en leerling zijn zeer verfchillende; en bet is niet on-
waarfchijnlijk, dat cut ` werkje van den Eerw. P it INS 
aan fommigen onver. Ambtsbroederen voor bun catechi-
feren zeer aangenaam en wezenlijk nuttig is. Wij voor 
ons zouden al ons genoegen in bet onderwijsverliezen, 
indien wij aan B R.1 n. x, als tekst en aan r RI N s als udt-
legger ons moesten binden. Wij volgen, bij ons on-
derwijs in den Godsdienst, bij fommige, leerlingen dir, 
bij anderen cen ,geheel ander leerboek, als leiddraad; 
bet boekje geeft ons de punten flechts aan, die wij be-
fpreken, en (wij ontveinzen bet nlet) bet boekje zel-
ve, indien bet maar ordelijk is, wordt ons hoe langer 
hoe meer al vrij onverfchillig ; aan eens anders uitbrei-
ding hebben wij vooral weinig, en wij denken, dar 
ook eene uitbreiding, door ons zelve opgefteld, onzen. 
leerling maar weinig dienst zou doen. Waarheid blijlt
wel altijd dezelfde, fchriftuurtekst wel fchriftuurtekst, 
(maar wij en de leerling hebben bier doorgaans over-
vloedige keuze;) dan de wijze, waarop wij de waarbeid 
voelbaar maken, verfchilt nagenoeg ieder catechileer-
uur en voor iederen leerling. Vraagt men ons, of wij 
op die wijze kundige lidmaten vormen ? zoo 'moeten wij 
zeggen : dit is, helaas ! fomwijlen ellendig genoeg. 
Evenwel, wij hebben er van tijd tot tijd, die wij dur-
ven moniteren ; en , wat de overigen betreft , dan gaat 
bet toch zoo al, gelijk wij vreezen, overal. Eenvraag-
boekje, en cene bandleiding bij hetzelve, waaraan.zich 
onderavijzer en discipel binders, is bijzonder goed om 
eenige figuur to maken bij den Broeder Ouderling, die 
de aanneming bijwoont ; of ook wel in bet publiek voor 
,de Gemeente, gelijk nu zoo bier en daar op fommige 
plaatfen liet geval wordt; maar den Godsdienst regt to 
,verftaan en to gevoelen , is nog iet anders.
1-Ietgeen wij re dezer gelegenheid zeggen, is echter 
geenszins ter benadeeling van onzen Broeder P R I N s Of 
zijn werk; o neen ! wij gelooven zelve, dat hij bet met
ons
58
Is. P R I N S, HANDLEIDING
s ons wel nagenoeg cens zal zijn,- en vonden bier zeer 
voldoende wenken, waaruit wij opmaken, dat hij voor
vertland en hart wel degelijk zorgen wit, en zeker ook 
niet to vreden is met eene uit bet 'hoofd geleerde les ; 
en wij willen ook niet hopen, dat ergens elders zijne
Handleiding hiertoe zal misbruikt worden. Ware dit in-
tusfchen bet geval, dit is zijne fchuld niet; en, regtuit 
gezegd, daar wordt dan ook juist niet veel mede be-
dorven; denkelijk zelfs is bet daar dan nog eene be-
tere wijziging. - Het boekje 'an alzoo door hem, 
wien bet behoefte is, bet zij Leeraar of kweekeling, 
met veel nut gebruikt worden.
Gefchiedenis van het Duitfche $ijk, van deszelfs oor-
fprong tot aan deszelfs ondergang, door A. V o N 
K 0 T Z E B U E. Uit het Hoogduitsch vertaald, door 
n1. S T U A R T. 1/le Deel: Te 4mflerdafn , by R. J. 
Berntrop. 18 I5. In gr. 8vo. XI VI en 4i9 BI. f 3 - 12
-
TH A L I A en K L 10 -- deze voorheen order bet heilig
negental wel de minst genteenzame der Zusteren --


fchijnen in onze dagen, in haren ouderdom, de ber

hoefte der toenadering to gevoelen. Reeds bad de

.Zanggodin des Treurfpels , de ilatige M F, L P 0 M E N E,

zich in S C H I L L E R vertrouwelijk met die der Ge-


fchiedenis verbonden ; de Dichter van M A R I A S T u-


A R f en W A L L E N S T E I N werd ook de Gefchied-


fchrijver der Nederlandfche beroerten en van den der-


tigjarigen Oorlog; thans vereenigt zich, in den ver.-


maarden x o T z E B u E, de vindingskracht tot hGt fchep-


pen van huisfelijke tooneelen met de oordeelskracht,

die de lotaevallen der Staten behoorlijk onder een zelf

gekozen oogpunt weet to rangfchikkeii. Reeds was

K 0 T Z E B U E in Duitschland door zijne Pruisfifche Ge-


fchiedenis - vermaard geworden, toen hij befloot, ook

die van' bet oude, eerwaardige, maar kort to voren ver-


nie-
A. V O N XO T ZE B'ID'E •, GESCHIEDENIS.	59
nietigde Duitfche Rijk to -befchxijven. 't Is waar i hij 
aerkent gereedelijk, dat door den arbeict zijner voorgan-
geren op dit veld niet veel meer tet nalezing is overge-
laten; hij betuigt, deswege -!- daar hij-niets eigenlijk 
nieuws kon mededeelen --- oak geene aanhalingen onder 
zijn werk to plaatfen : maar hij wil toch den eeuwig.n 
draad opvatten, die door do Gefchredenis loopt, en waar-
aan elke harer befchouwingen .rich behoorde.:te hechten. 
Deze draad is het Regt. liij erkent gene aidere ftaat-
kunde voor Vorften dan voor Volken, en fpreekt bet 
twee uit aver elken onregtvaardigen Veroveraar. Uit-
muntend beginfel zeker ! Daarbjj wilde hij aan zijne be-
fchaafde.landslieden, ook aan Vrouwen, de al to om-
flaggtige lectuur der uitvoerige Duitfche Gefchiedenisfen 
befparen, door hun iets toleveren, 't geen algemeen 
met genoegen gelezen kon worden. Wij behoeven niet 
to berinneren, dat, in zoo verre dit doel bij den oor-
fpronkelijken.Schrijver bereikt is, ook de overzetting 
bet geenszins mist. Daarvoor ftaat ons de naam des 
Vertalers, een der bekwaamfte Nederlandfche Schrijve-
ren, borg. Maar ' bij de bedaarde doorlezing van dit 
werk, is ons de toepasfing, van bet op zichzelve uit-
muntende heginfel des Schrijvers voorgekomen, aan 
meer dan d6ne bedenking van gewigt onderhevig to zijn.
Gelijk een Regter verkeerd zou handelen,,.die,.,zon-
der, eenige acht to flaan op de omfandigheden, welke 
eenige daad verzelden en wijzigden, bet geflrengfle vc i 
nis der wet, op die daad in bet ergfte geval gefteld , 
wilde toepasfen; zoo berispelijk is de Gefchiedfehrij-
ver, die bet (wel is waar altijd geldende) beginfel van 
Regt even zeer wil laten gelden , b. v, tegen eenen K A-
REL DEN GROOTEN indenegende,en NAPOLEON
in de negentiende Eeuw. Hoe weinig gelegenheids had.
de eerfte tot vorming en befchaving, tot verkrijging

dier onmisbare kundigheden, welke alleen de ontwikke-


ling van dat .denkbeeld in 's menfchen ziel voltooijen

kunnen ! Of moet men alle Veroveraars, zonder on.

derfcheid, in den ban doen ? Dan veroordeele men ook

eenen
60	A- VON KOTZEB'UE
cenen T I T U S, eenen T R A J ANUS, eenen F R E• 
D E R I K DEN G R O O T E N, die toch in veel verlich-
ter Leuwen leefden ! Berisping verdient altijd die zucht 
tot veroveren; maat men late daarom den mensch zijne 
overige waarde behouden. Het voegt den Gefchied
fchrijver, , over de A T T I L A 'S , de G E N G I S K A N"S , 
de T A rI E R L A N's , en andere geefels des menschdoms', 
die nets konden dan menfchen vermoorden en fted,,n 
verwoesten, baar vreesfelijk wee uit to fpreken; maar 
zij onderfcheide A h E X A N D E R den lettervriend, den 
edelmoedigen vijand en befchaver van Azie, van den 
Veroveraar ALEXANDER'; zij ' veroordeele K A R E L 
den Wetgever, den vriend der wetenfchappen, den 
yijand van den' beeldendienst niet, OM K A R E L den 
wreeden vervolger der Sakfers !
Eenzijdigheid tegen alles, wat de Geestelijkheid be-
treft of begunftigt, is een tweede kenfchetfende trek 
van dit boek; die ons, in zulk eene mate, ook geens-
zins' behaagt. Het is niet to ontkennen, en door de 
achtbaarfte Gefctiiedfchrijvers geftaafd-, dat de Geeste-
lijkheid, vooral die der kloosters, bij alle hare veelvul-
dige ondeugden en misdaden, nogtans ook, door de be-
bouwing des lands en bet bewaren der oude Schrijvers , 
aan Europa de wezenlijkre dienflen heeft betoond; ge-
lijk K 0 T Z E B U E zelf, (bl. 86.) hoewel zeer flaauw, 
erkent, doch haar de verdienfle van de bevordering des 
landbotlwg ontzegt; waartegen hij echter flechts bewij-
zen kan,, (bl. 2I2.) dat de landbouw v66r paten tijd 
in Duitschland bekend was , 't geen nog weinig afdoet. 
Dat de Geestelijkheid ook veeltijds de heerschzucht der 
Grooten heeft in teugel gehouden door den Codsvrede, 
ja door bet zoo gebrekkige Kanonieke Regt, (hetwelk 
in die wettelooze tijden toeh attijd een Regt was) is 
tnede onbetwistbaar. Daarom beviel ons de hartstog 
telijke toon van den Schrijver niet. Doch hij gaat nog 
verder. „ De verheven Christelijke Godsdienst ver-
werft werft zijnen belijders(ren) den hemel, maar op aar-
„ de verandert dezelve - zoo als pet de Gefchiedenis
,, ge-
GESCHIEDI;NIS VAN I-lET DUITSCHE RIJK.	CSL
~, getuigt - in het wezenlijke niets." Zoo fpreekt de
Schrijver , (bl. 87.) Waar hij van BON I F A C I U S ge• 
waagt, en zijne twijfeling betuigt, of den Duitfche-
reiz niet een hanger aardsch gelikk ware befcheiden gei 
weest, in geval de heilige bosfchen onaangeroerd wa 
ren gebleven. Wie, echter, in de negentiende Eeuw, 
alien invloed van den Christelijken Godsdienst op de 
aardfche belangen der menfchen loochenen kan, ver-
beurt bijna zijn regt, om onder de Gefchiedfchrijvers 
geteld to worden. -De Vertaler maakt daarop eene aan-
merking, die ons nog to ewak is voorgekomen. Zoo 
zegt ook K o T Z 'E B u E , bl. 215, in den aanhef eener 
vergelijking tusfchen K A R E L en P E N N, dat de te-
genoverltelling van hem met T R A J A NU S en ANT 0-
N I N U S geheel geen sleek hield; dat de partijen to on-
gelijk waren ; want , zij regeerden overbefchaafde Vol-
„ keren en waren Wijsgeeren; K A R-E L was ilechts 
„ een -- Christen. Welaan 1 zoo worde hem ook maar 
„ een Christen tegenover gefleld," enz. Hoe is het 
mogelijk, dat de achtingwaardige Vertaler dezen hate-
lijken, dommen, en voor negen-en-negentig honderdf e 
der Europefche bevolking, welke de eer niet heeft, met 
den Heer K 0 T Z E B u E, Deistifche Wijsgeeren to zijn,
beleedigenden trek niet of weggelaten, of, nog liever, 
naar verdienfle heeft ten toon gefteld ? Bovendien fpreekt
de man zich tegen; want op eene andere plants houdt
hij K A R E L voor geen' Christen. Nog is de Schrijver
to,beflisfend en fteilig in eene Gefchiedenis van Eeuwen,
zoo moeijelijk to doorgronden bij gebrek aan, goede en 
zekere bronnen, waar dus een toon van aarzeling wet: 
zoo goed als een meesterachtige zou gevoegd hebben.
K 0 T Z E B u E kan geen goed hoegenaamd zien in de 
Vorflen, door hem veroordeeld; terwiji hij anderen,
doch in zeer kleinen getale, hoogelijk verheft, en in 
hen onfchuldig vindt, wat bij genen berispt wordt. 
Ten voorbeelde mogen Keizer o T T o D E (zoo genaamde)
GROOTE en zijn vader HENDRIK (d.OOr KoTzE-
G u E ook met then bijnaam vereerd, welken hij zeker-
DUEKIiESCU. 1316. NA. 2.	£	1ijk
62	An VON KOTZEBIUE
lijk allezins waardig was) ons dienen. Waarom toch 
lien HE ND tt t x, die niet minder bijgeloovig fchijnt 
geweest to zijn dan zijn zoon , den naam van D E N 
G E 0 0 TEN gegeven, wanneer van den zoon, die then 
bijnaam reeds droeg, gezegd words, (bl. 368.) .,, De 
,, geese des tijds moge gemeene zielen ontfchuldigen; 
„ die v©or grout wil doorgaan, moet zich boven den-
„ zelven verhelFen." (Verge!, bl. 321.) Waarom de-
Zen O T T 0, niet min krijgshaftig en rondborltigdan zijn 
vader, die oak; gelijk hij, meestal verwerende Oorlo-
gen voerde, zoo zeer verre•beneden hem gefteld? Om 
iijne haliaanfche veldtogten ? Maar deed hij die niet; 
juist naar Ridderlijke •wijze, ter redding eener deerlijk 
mishandelde vrouwe, en ter ftraffe van twee monflers, 
bet eerne gekroond , bet andere gemijterd ? (bl. 345, 357.) 
Waatromn eenen ontaarden zOon , L U D O L F , die tegen 
zinen vader opftond, uit haat tegen dezen zoo flerk 
voorgefproken, hoezeer de redenen tot zijnen opfland 
(bl. 349.) beuzelachtig waren ?
Men moet, derhalve, die boek met behoedzaamheid 
lezen, en wel de daadzaken, mear niet de beoordeelin-
gen aannemen, dan ma rijp onderzoek. Wij zeggen die 
echter geenszins , om de waarde dezes werks to ver-
kleinen. Zelfs de overdrijving van eenen geest, die 
Ve'roveraars wraakt, is ons welkom; al to lang be-
zuurden. wij hunne woede! Te meer toegevendheid, 
zelfs lof, verdient de Schrijver, wanneer wij bedenken, 
dat hij zijn week in den jare 1811, bet tijdftip van Eu= 
topa's diepfte, ongeftoorde verdrukking, voltooide, e.n 
dat het met ter perfe mogt gelegd worden, omdat de 
haven des nienwen W estcrjchen Keizers zeiden : C H A R-
L E M A G'N E est k modeie de notre Empereur. Het is 
er eehater verre af, dat wij de waarheid hiervan met den 
Heer K 0 T Z E B U E zotden erkennen ; gelijk men boa' 
veh reeds heeft kunnen opmerken. Europa in de acht= 
1 e Eenw, en Europa in de aclittiende, - welk een 
onder-feheid! Zeer to regt wordt nogtans veel afgedon. 
gen van den bukenfporigen lof veler bewonderaars van
X 2-
GESCHIEDENTS VAN IIET DUITSCIIE RIJK.	63
It A R R L die zich niet fchanien , de zedewet to zijnen 
behoeve to verloochenen, (hl. 2oi.)
De gefchieclenis van dozen Veroveraar beflaat bijna 
eon derde gedeelte des boeks, en wordt voorafgegaan 
door een beknopt verflag wegens de oude Duitfchers 
en Franken. (Gaarne hadden wij ook iets meer over 
de verfprelde volksfIammen, de 14nglen, Brit/che
Sakfers, de Longobarden, Gepiden, Brirgondiers, enz.
gelezen. Thans volgt bet verhaal meer den oudentrant, 
die zich na de vijfde Eeuw alleen bij de Franken be-
paalt.) C L O V I S ., Of C H L O D VV I G, en zijn lleilloo§ 
nageflacht worden naar verdienflen ten toon gefteld. 
Na bet uitvoerige artikel over K A R E L D E N G R o 0-
T F N volgt een hoofdfluk over L O D E W IJ K DEN V R O-
MEN, wien men vrij wel regt doct. Omdat deze goe-
de Vorst geen groot krijgsman, en daarbij niet gefchikt 
was voor bet beheer des onmetelijken Frankifchen 
Rijks, verachten hem de Gefchiedboekers van dien tijd, 
en beftempelen zijne verrigtingen met de verachtelijkfte 
namen. Hij was to goed omtrent zijne zonen. De 
regering dier aterlingen en hunner zivakke nane-
ven , tot op den val van dit huffs , worden to regt in 
eon hoofdftuk, onder den naam van Ondergang der 
Karolingers, ineengedrongen. De alggemeene toefland ol-
der de Karolingers wordt in een afzonderlijk hoofdfluk 
befchouwd. Dit tafereel is zwart , zeer naar w aarheid ; 
doch bewijst niets tegen K A k E L D E N G R O O T EN, 
die in zi'nen tijd veel betere orde had weten to hdil-
den. Het achtfle hoofdfluk behelst de regering V'rn 
K 0 E N R A A D I van Franken, die ; door den Sakfei-,
OTTO DEN DOOkLUCHTIGEN, bij voorkeur bo-
ven zijn' eigen' zoon benoemd, die edele onhaatzuch-
tigheid beiintwoordt, door op zijne beurt aan o T TO 's 
zoon, H -E N ]DR I K, de Koninklijke waardigheid op tt 
1ragen. Van dezen It E N D R I K is boven reeds gefpro= 
ken , alsmede van 0 T'1 o I. De beide vol;ende o T T o'•s 
Worden flechts korteliik vermeld. Zij bidden to veel met 
Italic, Rome ; en Giiekfche zeden op. Snoode ondank-
E 4	baar-
64	A. VON KOTZEBUE
baarheid der Romeinen, (misfchien word 0 T T o III door 
hen vergeven) eene zware neerlaag door de Grieken ge-
leden, en hevige binnenlandfche twisten in Duitschland, 
waren bet gevolg ; -en wij zijn bet volkomen met K o T z E-
B u E eens , dat de razende zucht der Duitfche Koningen 
naar Italij , de ijzeren kroon en den Keizer-titel , waaraan 
O T T O I door de omflandigheden gekomen was, aan 
Duitschland zelve onnoemelijke fchade gedaan hebben. 
Vreesfelijk was bet bederf aan bet Paufelijk Hof; doch 
beklom een G E R B E R T, een wonder zijner Ecuwe,
den floel van P E T R U S. Onder II E N D R I K II, een' 
flaaf der priesters en monniken , loom verwarring en 
ellende ten top : Duitschland moest zich buigen voor 
Polen.
Tot zoo verre loopt dit Deel, eindigende dus ge-
noegzaam met de tiende Eeuw, en bet uitflerven van 
den Sakfifchen Koningsflam.
Na zoo vele aanmerkingen op een bock, 't geen toch
wezenlijk de verdienfte bezit eener confequente redene-


ring, van heerfchende zucht voor menfchelijkheid en

vrede, en van een' aangenamen, fomtijds bloelnrijken flijl,

doet bet ons Iced to moeten zeggen, dat wi in de ver-


taling die mate van kieschheid en keurigheid niet ge-


vonden hebben, welke de andere gewrochten van d--


zen verdienflelijken en to regt beroemden Gefchiedfchrij-


ver kenfchetst. Wij vinden er dikwijls uitdrukkingen

in, naar bet Hoogduitsch gevormd, die, wanneer zij

ook uit voorbeelden onzer oude taal to verdedigen wa-


xen, nogtans in, eenen zoo modernen flijI, als then van

dit bock, en vooral in eene vertaling, altijd de verdel3-


king van Germanismen opwekken. B. v. bl. 59. weeke-


ling (Weichling); gruwzaamheden, zekerlijk niet voor

gruwelen in 't algemeen, maar voor wreedheden, Grau-


famkeiten (bl. 63) ; hofranken (Hofranke) voor hoof-


fche kuiperijen (bl. 68); verwalters voor opzieners of

rentmeesters (bl. 184); ellende (bl. 340) zekerlijk bal-


lingfchap, bet Hoogd. Elend, ins Elend gehen. (Dit

komt wel van el-land, ander land, af; doch in 't Ne.

del'-
GESCHIEDENIS VAN HET DUITSCHE RIJK.	65
derlandsch is deze beteekenis geheel verloren gegaan.) 
Is bet woord fchepfels, voor Creatures, in den zin van 
afhangelingen, wel in gebruik? (bl. 274.)
Van enkele zinflorende drukfouten , zoo als V A L E-
RIANUS voor VALENTINIANUS (bl. 32), of Ilel-
vetiers, waar van Brenneburg gefpi oken wordt, (dus 
waarfcbijnlijk in Noord-Duitsehland) fpreken wij niet. 
Een klein flaaltje van den innemenden fliil en de juist-
heid veler opmerkingen befluite dit verflag. Het is de 
aanvang der regering van L O D E W IJ K DEN V R o-
mp,N, na den dood van KAREL DEN GROOTEN.
• „ Nog lang gaan de baren, fchoon er plotfeling flil-
„ to volgt op den florm. Na den dood van den ruste-
,, loozen fcheen rust de eenige behoefte der volkeren. 
„ Maar , aan de rust ontwend, flingerden zij als zeerei-
„ tigers , die bet fchip pas hebben verlaten. Alle ver-
•	foeiden zij den krijg, maar minachteden den vrede,
• omdat de oorlog hun tijdverdrijf was geworden. Het 
„ kwade, zoo wel als bet goede, words volksgeest,
•	wanneer bet den Regent gelukt, betzelve als dage-
• lijksch werk aan bet yolk op to dringen. Deze zijn 
„ de fmartelijke naweeen der regering van eenen ver-
„ overaar. Als de erfgenaam van zijnen opeengehoop-
„ ten roem niet tevens de erfgenaam is van zijne on-
• deugden, dan brengen de deugden zelve, die aan bet
• yolk vreemd zijn geworden, hem ten val. Nimmer 
„ dient een beheerfcher, wiens goedhartigheid de flerk-
„ to van zijnen geest overtreft, in een groot rijk, al-
• lerminst als de troon van zijnen voorganger op gebo-
•	gene nekken rust."
(Dit was v66r 1815 gefchreven.)
l; ;	Ilis-
66	W. A. VAN SPAN
Historie van Gelderland, doDr w. A. Rijksvrijheer V A N SPA E, N.
Ijle Deel. Te Utrecht_, bij j, Altheer. In gr. 8vo.,XIP ea
5.4M Bl, f. 3 -12 -:
Len aangenaam en belangrijk gefchenk ontvangen wij bier 
uit hander van eenen Schrijver, die, nit een oud geflacht ge-
fproten, nog meer door verdienflen dan door geboorte wil 
uitmunten. Aan den onvermoeiden liver van den Rijksvrij. 
beer V A N $ PA E N hebben wij reeds eene uitvoerige Oordeel-
/undige Inleiding van Gelderland, in vier Deelen, to danken: 
dit, echter, waren meerendeels flechts bouwflofen, waaruit 
hot tegenwoordige geflicht is opgecrokkeu. Veel, hetgeen zonder 
deze Inleiding ruime flof tot onderzoek en betoog zou ge-_ 
geven hebben, to meer , daar her van de gewong meening af-
wijkt, words bier dan ook flechts kortelijk vermeld,;, gelijk 
de gelicele verwerping van de regering der zoogenaamde 
Gelderfche Voogden : van_ o z T o van Nasfan, erfgenaam van 
Gelder, door huwclilk met de dochter van den laatflen Voogd; 
en tevens van Zutphen, door zijn twecde huwclijk met de 
erfdochter van dat Graaffehap: alle weike flukken in 's mans 
vorige work omfiandig zijn uiceengezet. Mett onvermoeide 
vlijt heeft de Gefchicdfchr1jver van Gelderland niet aileen dr, 
oude dwalingen befiredeu, inaar ook nicusye bronnen opge-
dolven voor de. betere kennis dier, Gefchiedenis. In 17 IIoofd-
flukken loopt. dic eerJle Deel, 't welk door nog twee of 
tjrie anderen zal gevolgd worden, tot op den dood van den
eerfleu Hertog It E I N. o u n II , en bevat niet flechts, eene
doorloopende Gefchiedenis, maar flaat ook bj behooriijke
ruscpuncen flit , om op de zeden, gebruiken, wetten, rege-
ringsvorm en godsdienflige gefleldheid des lands een'' blik to
werpep;_ iets, 't welk s cH nt 1 D.r in zijne Duitfehe Ge%hiede-
tlis zoo voortrefielijk gedaan heeft, en WA.GENA.AL, toC
leedwezen van alle licfhebbers du Va,4erjanadrch~ Histgrie,
niet dan in den aenvang van zijn twecde Deel, bij her tijd-
vak van K A R E L den Grooten.
Na cen' oogopflag op de oudere Gefchiedenis van Gelder-

land, die echter zeer weinig licht geefc, words die duister-


nis in her hart der l1iddelcenwen met eene korte flikkering

vcrpoosd door de Gefchiedenis van ADELA, do:hter v2n

w l e ti-
II1STORIE VAN GELDERLAND.	67
W I CH M A N, een' der Graven aan den Rijn, volgens de
Krouljkfchrijvers eene wulpfche en wreedaardige vrouw, die
zeer affak bij hare vrome zuster L E U D G A R D , en een' min.
naar had, met name n A L D ERIK ; zij zou zich aan allerlei
fnoodheid, met name van hare zuster, van [leer W I C H M A N,
en zelfs, volgens eenen Kronijkfchrijver, van haar kind,
bebben fchuldig gemaakt, Wij geven echter in bedenking, of
niet hare verfchillen met hare geestelijke zuster en Bisfchop
AIE IN W ER K, Karen zoon, grootelijks kunnen hebben b j-
gedragen tot overdrijving in de verhalen van monniken, bij
welken ieder vergrijp tegen de Geestelijkheid eene doodzonde
tegen GOD was. Doch dit in 't voorbijgaan. Eerst op het
elude der elfde Eeuw begint de Gelderfche Gefchiedenis eeni-
ge zekerheid ran to nemen; van djt tijdliiip aF tan men haar
geregeld volgen. Graaf GERAR o, de' eerfte, die in Io94 in
die hoedanigheid vermeld wordt, was achterkleinzoon van een'
vroegeren G E R A R D , nit Ylaanderen ran de Nedersnaas ge-
ltomen, omftreeks den jare Ioao. G E R A R D D E II, Zoon
van den eerften Graaf, bragt door i jn huwelijk met E R 1\1-
o 4 R n, erfvrouw van Zutphen, betwelk waarfchijlllijk geen
loon, maar alladiaal (eigen) good was, dat Graaffchap aan
zijn huis, 't welk zich toen genoegzaaai alleen tot de ftad
Zutphen en een' kleinen omtrek bepaalde. Hierop geeft de
Schrijver cone korte (en door de fchraalheid der berigten uit
den aard vrij dorre) opgave van de oude Zutphenfche Cra-
ven v66r de vereeniging met Gelder. Onder H E N D R ~ K I be-
gint de Gefchiedenis eenigzins belangrijker to worden ; er 
worden eenige nuttige inrigtingen gemaakt, boo als bet.dopr-
graven van de Grebbe, (bl. 86:) wij ontmoeten reeds vele 
gefchillen met de naburen, vooral Holland, Utrecht, Kleef en 
Braband; en H E N D R I K behuwde waarfchijnlijk de Yeluwe 
met eene Brabandfche Prinfes; zijn zoon o E It4 R n, die 
v66r hem ftierf, trad toen in het bezit, en na deszelfs dood 
zijn halve brooder o T T o, H E N D R I K'S tweede zoon nit 
eene andere moeder, hetwelk tot veelvuldige twisten aanlei-
ding gaf. De Veluwe was eigenlijk cen achterleen van Utrecht, 
Floor de Bisfchoppen inn Braband, en door den Her. 
tag weder ran Gelder verlijd. Onder gelijkroortige onop-
lioudelijke twisten ping do regeriug van Graaf G E R A R D III 
voorbij, welke, gelijlt zijn vader CT 'r o in handen der Bra-
*rtaders, this in die der	vie]. flier fc~ept de
E 4-	Sehrij.
68
W. A. VAN SPAEN
Schrijver adem, door bet bovengemelde verhaal der zeden en 
gebruiken, en ontvouwt vervolgens de regeringen van OTTO 
II en R IS I N A L D (R E I N O U D) I. De gebeurteuisfen (met 
bet midden der dertiende Eeuw) worden thans zoo merk-
waardig en talrijk, dat de Schrijver niet edn, zoo als to vo-
ren, maar twee Hoofdftukken aan de regering van elken Graaf 
toewijdt. Want nu beginnen de zaken van Gelderland zich 
met die van hot Duitfche Rijk, ten tijde van Koning wIL-
LEN van Holland, en van bet groote zoogenaamdelnterregnurn 
tot op de regering van R U D o L F van Habsburg, ineen to viech-
ten; de Graven worden zelfs zoo aanzienlijk , dat zij met Franfche 
Koningen en Brabandfche Hertogen de gefchillen der magtige 
Graven van Ylaanderen en van Holland bemiddelen , (bl. 22.f.) 
Graaf O T T O gaat naar Londet,, in een gezantfchap, OM R I-
C H A R D , broeder des Konings van Engeland, naar Duitschland 
to noodigen, waar dezelve door een gedeelte der Vorflen als 
Roomsch - koning erkend was, (bl. 225.) H E N D R I K , Bis-
fchop van Luik, 's Graven brooder, niet minder moedig dan 
losbandig, verfterkt nog meet de magt van dit geflacht. ' Ja, 
de Graaf van Gelder nam, als bondgenoot van Gulik, in een' 
flag, in 1267 geleverd, den Aartsbisfchap van Keulen gevan-
gen,'en deed hem in' een' kerker werpen, waarin hij vier ja-
ren bleef. Doch eene' gebeurtenis, die fcheen to zulien ftrek-
ken om bet aanzien en den luister van Gelderland ten top 
to verheffen, deed bet van die hoogte ter nedrvallen, en dom-
pelde bet in eene zee van rampen. Reeds noemde zich Graaf 
RE INAL/D I, OTTO'S zoon, door zijn huwelijk met de erf-
dochter van Limburg; Hertog van dat gewest; naar die Vor. 
ftin ftieerf kindeflops : R E 1 N A L D bekwam twist met den naas-
ten erfgenaam, den Graaf van den Berg`', over bet vruchtge-
bruik des lands: 'deze verkocht zijne regten aan den Heriog 
van 13raband; en dit veroorzaakte een' langen, afwisfelendelz 
en bloedioen Oorlog, waarin eindelijk de Hertog van' Bra. 
brand volkomen zegevierde, ell R Lr I N A L A , benevens vele 
zijner'bondgenooten, in den flag bij IT'oeringen (1288) ge-
vangen nam. Nu most bet land aan Plaanderen verpaud 
worden; hey werd overladen met fchulden: dit, benevens
de overdadige lnildheid des Graven omtrent de Geestelijk-
heid , inisfchien ook zijne krankzinnigheid , veroorzaak-
te eenen opfland der intusfchen magtig gewordene Ste-
den a ten behoeve van 's Graven zoon, R E I N A L D II,
die
BISTORIE VAN GELDERLAND,	69
die eerst zes jaren lang als Ruwaard op 's vaders naam,
daarna twaalf jaren als Graaf, en eindelijk ruin vier jaren
21s Hertog bet land befluurde. Immers, na den flag bij Woe-
ringen, vooral gedurende de regering van REIN A L D II,
was bet land allengs weder opgekomen : de achtereenvolgende
Keizers RUDOLF 1, ADOLF van 'Nasfau, ALBERT I, 
i E N D R i K van Luxemburg, en de -beide 'mededingers, F R E-
D E it I K van Oostenrijk en L ODE W Ij K van Beijeren, hadden
hetzetve verfcheidene voorregten` gefchonken; tot eindelijk
laatstgamelde, nu alleen Keizer geworden, en naauw verbon-
den met Engeland, voor welke Monarchij Gelderland tegen
Frankrijk fireed, nan Graaf R E I N A L D den Hertogshoed, toen
nog een bij uitflek belangrijk voorregt, fchonk. Bij gelegen-
heid dier verbindtenisfen met Engeland en Duitschland tegen 
Frankrijk zien wij , dat de Engelfchen toen reeds de gewoon-
te hidden, anti de Vorften van her vaste land onderftandgel-
den of Jubfidien tot lien Oorlog to betalen, niet flechts aan 
Holland, maar ook aan Gelder en Gulik, (bl. 501;) dat nj 
zich toen reeds niet ontzagen, verfcheidene Gelderfche (en 
duo vrienden-) fchepen op de kusten van Vlaanderen to ne-
men, en in hunne havens op to brengen, (bi. 509;) dat de 
Engelfche wolhandel toen (in her midden der 14de Eeuwe) 
reeds aanzienlijk moet geweest zijn, vermits Koning EDU-
A R D, tot 'zekerheid der afdoening van bet beloofde, onder 
andere duizend en dertig balen Engelfche wol naar Vlaanderen 
zord. Wij zien daarentegen, hoe. berooid toen reeds de Kei-
zers van Duitschland waxen ; (men weet, dat M A X I M I L 1. 
A A N naderhand in perfoon , voor geld, in bet Engelfche leger 
diende;) want Keizer L O D E W II K moest zelfs_.dz Keizerlijke 
kroon aan den Aartsbisfchop van Trier verpanden.
Ziedaar den belangrijken-inhoud van dit eer(le Deel, waar-
in echter de Schrijver (vooral in de vroegere Eeuwen) wel 
eens afdaalt tot geflachtrekenkundige bijzonderheden, waar-
digheden ten Hove, giften aan kerken en kloosters,, en pit-
eenzettingen daarom;rent, die voor bet gros der Lezeren ze-
;tterlijk van minder belang zijn. De flijl is, in zoo verre de 
fomtijds duistere flof het gehengt, duidelijk, doch ontbloot 
van alle fieraden, uitgezonderd in de tusfchenbeiden inge. 
vlochtene tafereelen der zedeu, waar de naiveteit deer Eeu-
Wen fomtijds in her verhaal uitblinkt, zoo als in her volgen. 
de bevallige tafereeltje, (bl. 185.) „ Te huis komende, zat
E 5	„ de
70	A N 8 P A E N t HISTORIR VAN GELDERLn..,,
A de Bidder in zijn' leuninnloel, en vergat zijne vermoeid. 
,, heid bij gevulde bekers. De herbergzaamheid werd aloln 
~, geoefend, ca tot onthaal der gasten werd de wiju nit
gefpaard. Dronkenfchap is een lamer, die den Duitfchen 
„ altijd is verweten : de Gelde: fchen hebben hierin geene uit-
„ zondering verdiend. Het damfpel zal de winterwvonden 
„ verkort hebben; een harpfpeler zong liedekens ; de huis-
„ paap verhaalde fprookjes, terwijl het fpinnewiel fnorde. 
„ Het is to denken, dat bet danfen ook eene aangeuame tijd-
„ korting zal verfchaft hebben. In den zomer vermaakte men 
„ zich met allerhande foorten van balfpelcn. Hooge kerkfeeg-
„ ten, of uitgefchrevene fleekfpelen, lokten de Ridders vaak 
„ naar 's Vorfen hoven: de gebeurtenisfen, die aldaar voor-
„ vielen, de kunilige kampers, de fchoone vrouwen, dienden 
„ naderhand tot bet koucen. Deze fteckfpelen waren eene 
~, uitvinding van Keizer H E ND R I K den Vogelaar , ona bet 
„ yolk aan bet gebruik der wapens (wapenen) to gewennen 
„ hieruit ontftond niec alleen een wezenlijk nut, naaar ook
een volksvermaak."
De geleerde Schrijver vergunne ons bier op to merken, 
dot H E N P R I K de Vogelaar eigenlijk Been Keizer was ; deze 
waardigheid werd eerst onder zijn' zoon O T T O aan de Dui#-
fche kroon gehecht.
Uit bet aangehaalde ltaaltje zal men zien, dat de Schrijver 
niec vrij is van Germanismen, (laster voor ondeug(l.) Mis-
fchien zal hij dezelve, door den tongval zijnor Provincie, ver-
dedigen.
Cedichten van Mr. H. A. S P A N D A W. Nieuwe, veranderde 
Llitgave. Te Groningen, bij J. Oomkens. 1815. In gr, 8ro.
z95 Bl. f 3-:-:
Bet is ons meermalen voorgekomen, dot de tegenwoordige 
trant van dichten, hoezeer' boven vroegeren verre in innerlij-
ke waarde verheven, ook zijne eigenaardige gebreken heeft. 
De flaauwe en lage dichtmanier van vorige dagen heeft, dank 
zij bet voorbeeld der VAN H A R E N s en de floutmoedige 
pogingen van F E I T H en B I L D E R D IJ K in hunne jeugd 1 toen 
piaats gemaakc voor krachtiger en verhevener poezij. De
Stand.
H. A. S F A N D A W, GEDnCUTEN.
ql
flandaard, door deze Hoofddichters opgebeven, is door een.' 
edelen floet van hoogstverdienftelijke Vernuften gevolgd ulet 
eene geestdrift, inderdaad ten hoogtle prijzenswaardig. Dan, 
gelijk de menfchen in bet gemeen en ook de Dichters inzon-
derheid zijn, door bet vurig vermijden van zekere gebreken 
vervalt men wet eens tot andere. Vanhier, onzes oordeels, 
bij fommige Dichters , vooral van den tweeden, doch ook zelff 
nu en den van den eerften rang, iet gedwongens, duistera, 
vreemds, onnatuurlijks en ftuiteuds, bij at hunne meerdera 
verhevenheid en kracht, in vergelijking van den al to eentoo-
nigen gang van vroegeren tijd. Om ons tot een uitftekend 
voorbeeld to bepalen. Bij at bet fchitterende en hoogstverdien-
frelijke van den onfterfelijken H E L M E R s, voor wiens na-
gedachtgnis. wij den grootften eerbied hebben, is fomwijlen 
gezochtheid wet eens eene vlek in zijne fchoonfte gedichten. 
De overgangen zijn niet altijd zoo duidclijk en gemakkelijlc 
its wet behoort. De vergelijkingen, wier hoofddoel is, en 
altijd, moet blijven, opheldering, zijn fours bijster vreemd, 
en ontleend, niet van mcer-, maarr van minbekende- zaken. 
Zoo bedient hij zich, als bij voorkeur, van afgelegene vol, 
ke.ren , minbekende bergen of rivieren; hetgeen wij geens-
zins goedkeuren. Het. eerfle vereischte van alle fpraak en re. 
de,, en, dus ook van der Dichteren, taa1, is, verftaan en be-
grepen to warden; waar dit ontbreekt, lijden de heerlijkflo 
en hoogstgeftemde verzen fchipbreuk. Bij eenen Dichter vatz 
die hoogstzeldzame gaven, als HE ,L M E R. s, is dit nagg zeer 
wel verfchoonlijk; en bet zoude ondankbaarheid zijn, hij 
zoo veel keurigs, aan enkele gebreken, voortfpruitende-uit 
verkeerde opyatting en al to welige- uitftgrtipg (als nit den 
l;oren des gvervloeds) van vruchten een$ nimmer, vetza
di.gdea
en. allezins lofelijken leeslusts, zich to zeer to floofen, of den

naam van zulk een' Dic.hter daardoor to willen verkleiaen.

Anderen, met, hem in, verdienlten geenszins gelijk, h,claben

hetzelfde gebrek, en in dezen is bet oils ondragelijk; to nieer..,

daar let bij de zoodanigen duidelijk is, dat zij door vrecmd-


1leid, belang. z.oeken to wekkeu; terwijI vreemde en woeste

natnen en,gewrongen zinfpelingen verbazend boat bij: bct,ove-


rige..afigek.n, en, als wild gedierte, het tamme.en,makke.deis

rijmwerks. als verllinden. De zoogenaamde wijsgeerige,, of

liever in ,'t algemeen de Duitfche trant, beeft hieromtrent, onbe-


denkelijk vcgl kwaads gedaan, Eenvuudigheid is en bljft tech

bet
72	B. A. SPANDAW
bet ware kenmerk, ook van 't verhevene, fchoone en goede; 
overlading met vreemd bijvoegfel, al to fterke en wilde 
kleuring, en bet ongepast ineendringen van denkbeelden, zoo 
dat er duisterheid plaats grijpe, is to misprijzen; hardheid is 
ondragelijk in cene kunst, wier bron een eenvoudig goed ge-
voel is. Is her b. v. niet to beklagen, dat dezelfde verdien-
Itelijke u u R G E R (om liever van 'vreemden to fpreken) in de-
zelfde foort, b. v. zijne Romances, door de natuurlijkfte 
fchildering zoo onnavolgbaar uirmunt, en tevens door duivel-
jagerij en fpookgewemel fchier alles bederft. De kracht ligt 
pier in de woorden, maar in de zaken; en eon eeuwig ge-
donder uit vuurbrakende afgronden doer her redelijk , ze-
detijk en dichterlijk gevoel geweld aan, of liever den wa-
xen oordeelkandigen lezer lagchen. Wel dan zulke Dickers 
van den tweeden rang, die, de eenvoudige Natuur, de moe-
der van al her goede, raadplegende, zachtere toonen treffcn; 
den ruwen kwast, alleen in de handen van eenen REnt-
E R A N D T bruikbaar, wegwerpen; fijnere penfeelen kiezen ; 
apes met eigenaardige kleuren fchilderen, en met de bevallige 
teekenpen duidelijke, naruurlijk en toch geestig geordonneer-
de voorwerpen en groepen fchetfent Hun dichttrant moge 
fours aan ftoutheid iets ontbreken, in hooge, gewaagde vlugt 
niet zoo dikwerf door de wolken zweven, en met de tegen-
woordig vrij algemeene Adelaars de Zon niet dreigen in 't 
'.aangezigt to vliegen, - hunne poezij zengt of brandt zich ook 
bet kleed nier, dat haar wdl ftaat; zij blijft waar zij behoort, 
voelr fteeds den grond, then zij betreedr, maar toch ook be-
treedt met eenen aangenamen zwier en aanlokkende bevallig-
heid; zij is to huis hij haar onderwerp, wordt verftaan en 
begrepen, doer geene geweldige fprongen, maar blijft ook 
voor val en fruiting bewaard ; zij verbindt her geheel door 
echte harmonie,'en houdt den waren en geregelden gang met 
hart en verftand. Ziet daar, onzes oordeels, de verdienfen, 
onder 'andcre, van eenen s PA ND A w, die met de eerie Dicht• 
vernuften vrij mag wedijveren, in her ware liclit gefteld.
Van de Gedichten , in de thans door ons iangekondigde verza-
meling voorkomende, zijn de volgende bereids in die van
1803, waorvan de tegenwoordige eene veel vermeerderde en
verbeterde uitgave is, to vinden : De kunst om Dooven en Stom-
men to onderwijzen; De waa+-de van Vrouw en Kind; Hectors
dffcheid; De getukkige Landman; dan mijnen Yriend; De ge-
leek-
cEI)tcHPEN.
73
luil'kige 11 Ian; De Tonker vast Palkenflein; De ware Vreugd; 
De Lente; Amor; De Vrouwen ; De Liefde; Chloe; 11forgen 
en Avond ; Bet Roosje ; Het Huwelijk; Klagt over Amor; 
Arnors Lot; Raad; Aan mijne Vrouw. Wij voor ons zou-
den Hectors tfffcheid, en Raad, als to weinig beduidend, 
mede hebben achterwege gelaten. De meeste dezer gedichten 
hebben door enkele veranderingen veel gewonnen.
Meer dan de helft der gedichten zijn nieuw, en onder de-
zelve inderdaad niet weinige van bijzondere waarde; ja her 
is in deze nieuwe bijzondef zigtbaar, dat de Dichter in 
kracht en gemakkelijkheid is toegenomen. Men ziet dit al aan-
ftonds ann her eerfte nictlwe gedieht, bier voorkomende, Het 
Celuk genaamd, bl. i9, beginnende:
War poogt ge, fterveling, vermetel?
War klaagt ge, morrende, om uw lot? 
En hoont zelfs op zijn' heil'gen zetel 
Den heil'gen, vlekkeloozen God?
War doer uw' borst zoo rustloos hijgen? 
War zwoegt ge en wenscht gij to verkrijgen? 
't Geluk, dat altijd heerlijk fchijnt? 
Gij tracht een' luchtbel na to jagen; 
Gij grijpt... en ach! gij durft her waxen 
De hooge Godheid ann to klagen, 
Wanneer die bet in damp verdwijnt!
Bijzonder vereerend voor 's Dichters hart en godsvrucht is 
bet tweede, De Liefde, bi. 25, en her derde, Aan de Rei-
sien van Harte, bl. 34. Aan zulke gedichten kent men de 
zuivere bron en onbefmette dichtader• van eenen S P AND A \1T.
Regt vaderlandsch en ter zake is dat bij de Viering van 
bet a51arig BeJlaan der Maatfchappij : tot Nut van 't Ak 
.gemeen , bl. 4.4. Krachtig en ftatig is her begin. Op de eerfte 
regels is echter we[ lets to zeggen, zoo wegens eenige pleo-
vasmi, (oorlogsvieren, de aarde in brand, flroomen, bruifende 
rivieren, door dijken brekende, geverwd met menfchenbloed, 
en menfchen, verdrinkende in eene zee van menfchenbloed) als 
bet verflikken in den glued; men blakert, brandt in den gloed 
en door de. vlam, maar verftikc door damp en rook. Ook 
beminnen wij zulken forfchen aanhef niet, die zich zelden
of nooit volhoudt. Het derde couplet is in den waxen geest 
der Ouden:
Ja !
e 4
H. A. SPArDAW
Ja! bier,, bier houdt men feest, bier klinken jubelzangen, ,-.
Maar niet aan wulpsch vermaak of ijd'len glans gewijd I
Neen! gij moogt onze hulde ontvangen,
o Ed'le M'aatfchappij, die Nedrlands glorie zijtl 
Zie heil'gen offerwiju met reine handen plengen!
De burgers, die then pligt volbrengen.
Zijn reeds gelouterd door uw' Goddelijken gloed:
Verheven, blinkend moogt gij pralen;
Een vierde van eene eeuw mogt ons uw licht beflralen,
Zijn koesterende glans drong d66r in ons gemoed.

Refit los en eigenaardig, in den trant van T R J P, is de 
Lof der Aalbesfen, bI. 54 , met genoegen, gclijk enkele an-
dere, reeds in ons Maandwerk gelezen. Scherp, naar eisch 
van dichtfoort, zijn Het Puntdicht en De Geest des Tijds, bi. 
6o. De Liefkozingen, bI. 82, is eene goede navolging uit her
Fransch van ROELANTS.
Zeer naif is be gebroken Roos, bI. 84. Wij nemen de vrij-
heid hierbij aan to merken, dat de Dichter, zoo in dit als 
eenige andere gedichten in deze verzameling, toont, ecn min-
naar to zijn van flechts om den anderen regel to rijmen, bet-
geen wij maar zeiden goedkeuren. Een zoo rijke dicht-
geest behoeft zich met geen halfflachtig werk tusfchen rijm 
en onrijm to behelpen.
Dat Aan de Maan, bl. ro8, fchoon volkomen berijmd, 
voldeed ons echter minder, en is bij B E L L AM I'S meester-
terittrk niet to vergelijken; vooral mishaagde ons:

Geen mond , die Waardiglijk haar (de herderin) prijsr, 
Haar `fchoon is niet to ontvouwen!
Wanheer ge JFraks wilt hooger rijst, 
Zillt gij hadr zelfe aanfchoiswen.

Geestig is de wending in her laatfte couplet van bet ge-
dibhtje )Iarn Elize; bl. 118. Her Calembourg, bl. i2o, zou-
den *ij verfchoond hebben van den druk.
A3Ierliefst vonc1bn ivij De Taal der Oogen, bl. 121. Men 
kati zfen, dat S P A N D A W in dezen trant van dichten regt to 
hills is.
Dat fE) liet Geboortefeest van lVederlands Yorffin , bl. 129,
vooden 'ivij vaderlandsch, tref£end, vo] fchoone regels, en

sut-
GEDIC}PTEN.
75
nitnemend volgehouden in regt natuurlijke vergelijking. flar-
telijk is dat In de Priendenrol van Jeronimo de .Fries, bl. 
139. Men ziet uit dat In de Priendenrol van Rhijnvis Feith, bl. 
141, hoe algemeen geacht en geroemd deze Dichter is:
•	kroont bet vaderland. Zijn dichteren, om ftiijd, 
Vereeuwigen uw' naam in vaderlandfche zangen; 
Gij mogt de bulde van Gerntanje zei£s ontvangen,
En Klopftock heeft zijn hart tan 't uwe toegewijd.

• vlocht van Winters hand een' krans in 't jeugdig haar; 
7,ijn ga heeft in then krans een' fchoone bloem geweven; 
Een Pacer wilde nan u zijn' laatften dichtfnik geven,
En NeMands Sappho noertrde u Nederlands Pindaar.

De Bosch verheft uw' lof op Maro's grootfchen Loon; 
De Kruyff veil de achttiende eeuw naaru, mijndichter, noemen;
Van Hall is 't cers genoeg, inag hij u ftiiin'lehd r eineti,
En Stuart dankt u't vroegst gevoel voor 't goede en,fchoon.

•	zings Wifelius, fehoon 't hart van rouw bezwijk';
•	wijden broederlijk o de • Klijn's hun zachte toonen;
•	zingers Tollens, Loots -- Apollo's troetelzonen;
•	zingt der zang'ren roem , de groote Bilderdijk.

Wat vraagt ge dan van mij ? ... Ach ! mij verblindde uw roem!
Een blzjk van uwe gunst - dit wilde uw hart mij geven:
Bet £ireelt mijne eerzucht, dat mijn naam hier flaat gefchreven, 
En 'k ben er trotsch op, Feith, dat'k u mijn' kunstvriend
noem'.
Frani tegen elltander overgefteld zijn de beide gedichten 
Aan Lulafs , bi. 144 en I¢g. Het versje .4an Tansmo 
Sijpkens, bl. 15g, moet bij de gemelde gelegenheid bijzonder 
verrast hebben. Het volgende, Aan denzelfden, bl. 16o, is 
1ftr eisch los en in den voegzamen tram. De Meizang aan 
staring, bl. 163 , is een gepast lofdicht voor den verdienfle-
lijken Richter en hoogstnuttigen Landedelman, aan wien het 
gezonden is, ja den tegenwoordigen Harderwijkfchen Cnratot 
aljeiins waardig : in zulke ftukjes is s P A N I) A W inderdaad een 
groot ineester, Dat Aan Stork, bl. 171, is niet zoo ,los, en
to
76	H. A. S P A N D A W, GEDICHTEN.
to veel naar de woordfpeling gewrongen. .De drie laatffe 
dichtftukjes, Tuiltje voor mijne Yrouw, bl. too, lWelkomst-
groet aan mijnen jongjlen Zoon, bl. 186, en Ret Hulkje der 
Liefde, bl. 193 , zijn den nitnemend bekwamen en gevoeligen 
Dichter, den regt hartelijk liefhebbenden Man en Vader volko-
men waardig; zij kroonen dezen bundel, uitmuntende door 
menigvuldige verdienften. Dot men toch door en met s pA N-
D A W mogt lecren, dat bet hart alleen den wareu Dichter 
bij zoo goeden aanleg maakt, en dat alle Duitfche pralerij, 
boogdravende woordenklank en fchelklinkende toonen piers 
zijn bij de echte melodij'dier zuivere klanken, door een edel, 
fiju en zacht gevoel, de bron der ware poezij, opgewekt!
Nalezing der Gedichten Van J A N F R E D E R I K H E L M E R S. Te 
Amjlerdam, bij Geysbeek & Comp. 1815. In gr. lvo. Be-
halve het vsorwerk, 68 bladz. f I -Io.:
A Heeren G E Y S 8 E E K& c o m P. beklagen zich over bet 
plaatfen in de Nagelaten Gedichten Van H E L M E R S van een 
aantal ftukken, welke genomen zijn uit de Dichterlijke Ce-
dachrenbeelden, in I8oI bij de. WED. D 6 L L re eftlerdaw 
gedrukc, en federt door aankoop alleen hun eigendom ge-
worden. Door echter de kieschheid van de Heeren G E Y S-
a E E K & c o m P. , en hunne achting voor de Uitgevers der 
gemclde Nagelaten Gedichten, hun niet toelaat, vergoeding van 
fchaden, welke kun daardoor zijn toegebragt, voor de Regt-
banken to zoeken, zijn zij to rade geworden, eenige hand-
fchriften en vroeger afzorderlijk gedrukte en uitverkochte 
gedichten van onzen echt-Bataaffchen Bard, met toeJlcmaning 
van derzelver bezitters en eigenaars, benevens hetgene de 
Uitgevers der Nagelaten Gedichten in de voorn. Dichterlijke 
Gedachtenbeelden, en diensvolgens in hun wdl en wettig ver-
kregen eigendom, gelaten hebben, tot een boekdeeltje bij-
een to drukken en bet Publiek aan to bieden, ten einde men 
's Dichters onvergankelijke werken geheel, of, gelijk men 
gewoonlijk fpreekt, compleet kunne bezitten.
Wij moeten aan de Heeren VAN HALL, LOOTS en R L IJ N 
de verantwoording van hun gedrag in dezen overlaten. De 
bedecking: of de bezitters en eigenaars van door H E L M E R $
. ge-
i~ALEZING DER GEDICHTEN VAN J. F. II E L M E R S.	77
gefchreven verzen of ongedrukte handfchriften wel bet regt 
hadden, om zoodanige verzen of handfchriften, welke door 
den Dichter Wet tot eene openlijke uitgave beftemd ivaren, 
na 's mans dood, op deszelfs naam, in bet licht to geven? 
mogen die bezitters met de fchim van onzen Bard uitma-
ken. Maar de vraag : of bij deze Nalezing genoegzaam voor 
de eer' van H E L M E R S gezorgd 'zij? zouden wij niet gaarne 
toeflemmend beflisfen. ~ Onder,dit twaalftal ftukken zijn, zon-
der twijfel, eenigen,• die •eenen herdruk dubbel waardig zijn; 
doch dit kati van alien nit gezegd woiden, en in eenigen 
zal men H E L M E R S to ver~eefs:•zoeken. Daarenboven is deze 
uitgave tamelijk onnaauwkeurig: Men treft er drukfeilen in aan, 
welke in hcbtftukken onverdragelijk zijn. De Uitgevers heb-
ben er vier van aangeteekend.: Zij badden er bij kunnen 
plaatfen: bladz. aa, reg. a, •ftaat Bien, moet zijn ziet. De 
Heeren Uitgevers hebben ook de vrijheid genomen, otn en-
kele veranderingen to maken in; uitdrukkingen, fpelling en in-
terptmctie van h E L M E R S , fbmtijds met good gevolg ; 
(fqhoon men enkele ftootende feilen heeft behouden, ge!ijk 
Parnas , Eolus enz.) doch ook nu en dan op eene zeer wit-
lekeurige Wijze. Zoo heeft men kunnen goedvinden voor 
Phebus, Ce/ar, citer,; ge!ijk u1-kLk1u s deze woorden, over-
eenkomftig met de tegenwoordig aangenomene fpelling, fchreef, 
Febus, Caefar, cyther to ftellen; zoo heeft men, bladz. a5, 
door her ftellen van een . achter bet woord woedt, den zin 
onverftaanbarar getnaakt; zoo heeft men, bladz. e8, Terwijl in 
Dewijl, bladz. 39, vuig in 'laag; bladz. 47,• toegeknepen in 
digtgenepen, en (6 wbtidere,geleerdheid !) op bl: 49, bij her-
hating , Charjbdis " in Charybis .... V E R BET E R D ? Proh 
dolor !
Redevoeringen' en Dichtflukken, ter vicringe der plegtige Ing wijding van de Hoogefchool to Utrecht,' 6 Nov. I8r5. enz.
Te Utrecht, bij O. J. 'van paddenburg en J. van Schoon-
hoven.r1815. In gr. 8vo.,XPI, 9,4 Bl. f :-I5-:
Rcdevoering bij de Inhuldiging der her flelde Leydfche Unl-
i'erfteit, en de Invoering der nieuwe Inrigting omtrent bet 
hooger Onderwijs, uitgejptoken 6 N p;. 1815. door Mr. 
BOEKOESCH. 1816. No. a.	F	'3
78
REDEVOERINGEN EN DICIITSTVIIREN.
j. M. K E M PE R, alts Rector der Univerfiteit. Te Amfler-
darn, bij J. van der Hey. I8I6. In gr. 8vo. Ioo Bl.. f 1-5-:
Sedert jaren beleefde de Nederlandfche letterminnaar geenen 
aanblik zoo verheugend, als welken wij hem bier voor oogen 
brengen. Het jatumert ons flechts, dat wij niet alles to ge. 
lijk mogen aankondigen, vat cot- de blijde hulde van bet her-
flelde en verhevene hooger onderwijs, althans tot de drie 
Akademien, betrekking heeft,, Doch, bet wachten, bet lang 
wachten, is bier niet geoorloofd. En zelfs liep onze ijver, 
met lien van d:n Heere S I E G E N B E E K, zulk eene vereenig-
de aankondiging reeds lang Yooruit. .
No. I , bet eerfte ons 'ter hand gekomen,, vereenigt echter 
alles, was tot_ de, Utrechtfche Hoogefchool, in dit opzlgt, 
betrekking heeft.
In een welgefleld voorberigt leeren wij derzelver lorgeval-
len, met betrekking inzonderhcid tot de laacfte jaren, bene-
vens den geheelen: omvang • en •toedraigt der jongfle plegtig-
heid, kennen.
Dan ontmoeten wij eene aanfpraak aan Leeraren en 1ee~in-
gen der Hoogefchole, van den Prefident Curator, den grij-
zen en wij Zen D E P E R P G N C II E R i eene aanfpraak, die.; ter 
opening der ganfche plegtigheid•wordt vereischt, door delme-
dedeeling van 's Konings befluiten, loch die bovendien z66 
veel fchoons, z66 veel-harcelijks bevat, z66 ge(chikt is,om 
Leeraars en leerlingen met vreugde en, dankbaarheid to bezie-
len, en tot eeu edel gebruik van 's Konings;-wjjze wildheid 
en zorge op to wekken, dat een minder begaafd Redenaar 
dan de Heer H E R I N G A zou gehuiverd hebben, na hem, ,met 
een uitvoeriger flak, tot dezelfde zaak betrekkelijk, voor to 
treden.
Hij behoefde dit niet. Hij levert, veeleer, de fchoonile
ttitbreiding op, of liever bevestiging, regtvaardiging en be-


wijs van, den tekst des Curators. Met hoog genoegen heb-


ben wij dit fluk gelezen, en ons verblijd, dat zoo wel'het

Collegie van onderwijzers als bezorgers eene dergelijke tank

in zulke hander konden flellen. Het wekt op zichzelve onze

billijke nieuwsgierigheid en belangftelling, wanneer wij een'

man, zoo bekend als bekwaam Godgeleerde, als voortreffelijk

Prediker van bet eenvoudig Evangelic, ook cenmaal in eene

andere betrekking hooren bet woord voeren. Veel meer is dit

bet
REDEVOERINCEN EN DIC1ITSTUK1 ENI
79
bet geval, bij eene gelegenheid, zoo belangrijk , zoo beuge-
lijk en plegtig. Doch, hoe werd onze nieuwsgierigheid be-
vredigd, onze geopende geest en hart ftreelend voldaau 1 
Met behoud van al de eenvondigheid, klaarheid, klem , in 
zijne iticbtelijke voordragten en gefchriften opgemerkt , 
vereenigt hij . bier eene keurigheid en feestelijkhei t, eepe 
algemeene kunde , doorzigt en. onbekrompen denkwijze , 
ten aanzien der, wetenfchappen in bet gemeen, haar belang 
voor de Maatfchappij, hare gefchiktfte bevordering enz., wel. 
ke eenen ieder moer verrukken. Het is HERINGA, die•hier 
fpreekt; men herkent hem aan zijnen ernst en zijne naivitcit, 
zoo zeldzaam vergenigd. En gaarne herkent men hem in den 
onbevooroordeelden lofredenaar op de vorderingen, door al-
lerlei wetenfcliap in onze dagen gemaakt.
. Docb, bet is van belang, dat wij onze Lezers met den 
voornamen inhoud dezer Akademifche redevoering beltend ma-
kep. Dezelve verheft de nieuwe wet op. het_ Akademiewe-
zen, als gevende (I) aan do. geheele Maatfchappij eepen 
,nieuwen waarborg voor hares bloei, en welvaart, (a) nail de 
jongelingfchap nieuwe hulpmiddelen tot hare: letteroefenirigen, 
(3) aan leergierige kweekelingen der Hoogercholen nieuwe 
cer en voordeelen, (q.) aan htinne oilderwijzers nieuwe aan 
moediging,en belooning. Deze onderfcheidene punten worded 
beflisfend voldongen, zoo wel door algemeene befehouwing, 
als verwijzing op de gemelde wet, en nadere vermelding van 
hetgeen de Koning, in overeenftemming met deze wet en ha. 
ren milden geest , nog verder voor de Utrechtfche Akademie 
in bet bijzonder gedaan heeft, of doen zal. Welk alles, ten 
flotte, de ruimfte fiof tot vreugde, tot bemoediging, tot on-
benevelde hoop op de toekomst levert. Deze firalen dan ook 
overal door, en ftroomen vooral rijkelijk en heugelijk in de• 
treffende aanfpraken -- nan Bezorgers, aan de fledelijke Re. 
gering, aan vroegere en nieuwe Ambtgenooten, aan Kweekq. 
lingen, en wie verder bewijs van belangflelling in de plegtig.-
heid toonde.
Onmiddellijk achter dit nitvoerige'flak volgen een paar, ter 
gelegenheid pasfende en treffende, aanfpraken van den oudfien
Student dear HGogefchool, B A R T H O L D R E I N I E R D E G E E I;
,-- de eene aan Hecren Curatoren, de andere dan Profesforen 
gerigt.
Waarna nog een aantal dichtfiukken gevonden w9rden , veelal 
F a	OF
$O	REDEVOERINGEN EN DICHTSTUKKE`N.
op een' der twee vrolijke flotmaaltijden voorgelezen, welke door 
Curatoren aan de Hoogleeraars en. door de fledelijke Regering 
aan de Studenten werd gegeven. De namen der, deels.be-
roemde , vervaardigers zij n: L U U L INK , R. F E I T H, A. D t E R-
SEN, (Wed. MOLL A. SIMON$, D. VAN DER LOO, J. 
DECKER ZLMMERMAN, H. J. ROYAARDS, J. F. VAN
0 O R D T. Alen zal ons niet vergen, bij elk afzonderlijk flit 
to flaan, of eenige, ligt meer of min aanflootelijke,', vergelij-
king to maken tusfchen flukken, nit hartelijkheid veel sneer 
vervaardigd en medegedeeld, dan om eenigen openbaren lof 
re behalen. De beide edele Grijsaards, op den voorgrond 
pronkende, behoeven flechts genoemd to worden; en -zou 
3 1 M O N S zijne, federt verkregene, vestiging aan de Hooge. 
fchool niet grootendeels aan zijn voortreffelijk dichttalent 
hebben to dankcn? Mogelijk - opdat wij er deze enkele re-
flectie bijvoegen -- dat dit weelderig vernuft fomtijds wat at 
to vrij in zijne uitdrukkingen is, om een volkornen veilige 
&ids op bet letterfpoor to zijn. N A r oLE oN's ijzeren kroon, 
die hem de herferrpan had mogen indrukken, herinnerde ons to 
dezen aan eenen foortgelijken wensch in 's mans Alexander, 
dat men den dwingeland in den kroes mogt- geflooten hebben, 
waarin bet metaal voor zijn flandbeeld glocide. Doch , wel-
ligt brengt de toga thans van zelve de noodige deftigheid me-
de. -Van andere naninerkingen op fpelling en onnaauwkeurig-
heden, b. v. in de aanfpraak des Curators, onthouden wij 
ons, en haasten ons tot
No. 2. Na de lecture van PERPONCHER en HERIN•GA,
en al den ]of, aan hunne flukken gegeven, zou men ligtelijk 
kunnen denken, dat K E M P E R als op eerie fchrale weide 
wordt gebragt. Doch, wij zouden ons wel wachten, zoo 
lets aan den man to doen ondervinden, wiens naam genoeg 
is, om bet publiek let groots en iet goeds to doen tegenzien. 
Gelukkig hebben wij deze behoedzaamheid niet noodig. K E M-
PER behandelt, inderdaad, grootendeels dezelfde zaken als 
even genoemde mannen. Her zou de gezamenlijke Redenaars 
misfchien weinig tot eere verflrekken, indien eerie zelfde ge-
legenheid geen gelijk gevoel bij hen opgewekt, en ten gevol-
ge dnarvan geen gelijk oogpunt hun aangewezen had, waar-
ui't zij mogen wij dus fpreken - bet publiek de plegtig-
heid to gevoelen en to genieten zoo wet, als to befchouwen, 
hadden geleerd. Maar, al ware de gelijkheid van ouderwerp
veel
REDEVOERTNGEN EN DICHTSTUKKEff.	81
veet grooter nog, dan zij dadelijk is, twee zoo oorfpronke-
lijke mannen, als H E R I N G A en K x M P E R, zouden nooit de 
een des anderen echo worden.
De laatfte (opdat wij ons nu tot hem bepalen) heeft zoo 
veel geheel eigenaardigs, zoo veel regt karaktermatigs, zoo 
veel eenvoudig-ronds, ongezecht-hartstogtelijks, dat zij-
ne redevoeringen ons altijd voorkomen als eene' foort van 
extempords, van onvoorbereide uitflortingen der ziel, wier ei-, 
gene klaarheid en kracht nogtans zoo min orde als rijkdom 
van denkbeelden in dezelven last ontbreken. H E R I N G A --
men vergeve ons, dat wij nogmaals op hem terugkomen - 
begon met een kort gebed; dit kon niemand bevreemden in 
den ijverigen Godgeleerde, hoezeer ook misfchien zijn her-
haald, och! den een of ander wat wantoonig mogt klinken in 
eene, anders zoo jubelende, rede. Maar K E M P E R vlecht 
een veel langer gebed, na den eerflen aanloop, in. Wij ge. 
looven echter, dat dit hem wdl zal getlaan hebben, omdat 
bij hem alles het fprekend voorkomen heeft, van uit bet hart 
-- een vol, warm Bart -- voort to komen.
Dan komt hij op zijn onderwerp, en d:t is niets anders 
daft het regtmatige der plegtigheid zelve, en de befchouwing 
der pligten, voor welke zij de loopbaan opent. Hoe onge-
zocht ! en Loch, hoe wdl de zaak in bet hart aangetast! 
Overeenkomflig hiermede, juicht hij in de herftelling; geeft 
zijner verontwaardiginge lucht tegen bet afgewprpen juk; 
geeft, echter, toe, dat er iet goeds in was, beters althans 
dan bet oude; fpreekt dan van de zeldzame en gelukkige ge-
legenheid om eenc belangrijke inrigting eenmaal grondig to 
hervormen, van bet edele en verflandige om die gelegenheid 
aan to grijpen en to bezigen, van de wijze, eindelijk, waar-
op dit thans gedaan is. Zoo komt hij op de nieuwe wet op 
Wbet Akademiewezen. Hij wil in de beoordee'ing van hare bij. 
zonderheden Met komen. Maar den algemeenen geest en ftrek-
king -- deze fchroomt hij niet to verhefFen. Die zijn zuiver, 
zijn liberaal. Wetenfehap to kweeken en 'nir to breiden, zijn 
derzelver eenige, onbepaalde does. De middelen daartoe zijn
vrijheid,'onbekrompen bejlaan en eere voor den man, die zich 
aan de letteren wijdt. Krachtig en fchoon, waar en edel 
drukt hij zich nit tot betoog dezer waarheden. Zij worden 
in de nieuwe wet gevonden; nergens meer of beter gevon-
4en -- niet to vergelijken met bet Franfche ftelfel.
1' ,^,	Tref-
RED$VOERINGEN EN DICHTSTUKKEN._
82
Treffend zijn 's mans woorden, de beelden zijns ontvlam, 
den geests, op dit alles. En, alvorens zij hem tot de ver-
eischte aanfpraken leiden, ontvangt zijne geestdrift-een nieuw, 
grootsch toevoegfel. 's Konings befiuit tot afftand van Hoogst-
deszelfs Kabinet van Naturalia, pas nit FrankrPs klaauwen
gored; Ran de Leydfche Hoogefchool, komt op dit oogen-
l2lik aan, hem in handen. Hetzelve, voorgelezen en met 
billijk gejuich ontvangen zijnde, geeft hem aanleiding tot de 
warmfte uitboezeming jegens den Vorst. Waarna de aanfpra-
tenvolgenaandenHeereROeLL,REPELAER VAN DRIEL, 
de Curatoren door Z. M. benoemd, de Regering der Stad, 
de Profesforen, (en in bet bijzonder B R U G M A N s) de Stu-
denten - alles hartelijk en gepast, warm en belangwekkend.
Thans volgt, in dit zelfde bandje, een f?anhangfel, over de 
deelneming der Leydfche Univerfrteit aan de algemeene JVape-
tling in 1815, tot opheldering van het gezegde op bladz. 54.--
zijnde een uitvoerig verflag van al her voorgevallene to dezer 
zake, eene naamlijst der leden van her Studentencorps, eene 
aanwijzing van hunnen marsch en verblijf in Frankrijk, enz. 
Dit ftuk heeft ons toegefehenen deze plaatfing en uitvoerige 
behandeling van den Heere KEMPER wel waardig ce 
zijn. Her heldert op en brengt to regt, war omtrent de 
zaak onnaauwkeurigs is gezegd en geloofd geworden; en dit 
ales ftrekt gelukkig, om her gedrag der jonge lieden, des 
fleeren KEMPER, en vooral ook des edelen Konings, in 
bet zuiverfte en gunftigfte licht to plaatfen. De volkomenfte 
vrijheid en vrijwilligheid, de befcheidenfte overlating aan ei-
gen en ouderen raad, de ongedwongenfte volharding en blij-
hartigfte uithouding van veel last, zonder lust van fchitte-
rende eere, de volkomenfte terugkeering, eindelijk, tot ftu-
dien, die even zoo min als de zeden iet wezenlijks van de-
z n togs geleden hebben - 2iedaar waarlijk veel, waarin zich 
de regtfchapen man verbeugt!
Ja, waarlijk veel, waarover zich elk regtfehapen Vaderlan. 
der verheugt, moet dit geheele verflag van bet voorgevallene 
op twee onzer Akademien bevatten ! En gaarne maken wij 
8 E M P E R tot zijnen en onzen tolk, daar ho de behandelde 
redevoering dus begint:
„ Zoo is dan ook de wensch, die mij en ons alien, na de
herftelling van ons Vaderland, her naast Ran her hare lag,

no vervuld. Nederlands f oopfcholou hebben haar eigen on-


af
REDEVOERINGEN ,Ely DICHTSTUKKEN.	83.
afbankelijk beflaan tezug ontvan, en.. Vaderlandfche wetten, 
naar den geest des tijds, zoo wel als naar den geest des 
yolks berekend, 'verzekeren aan dat beftnan bloei en duur-
zaamheid; en hetzelfde gebouw, dat voor drie jaren onze 
verkropte, fpijt en ve ontwaardiging zag, is nu getuige onzer 
ongekunflelde blijdfchap en erkentenis.
„ Geen uwer, mijne Hoorders, is er, die niet met mil 
deelt in het gevoef, hetwelk door alle deze denkbeelden 
words -opgewekt; maar ook geen is er, onder iJ, wiens hart 
zich niet met het mijne, bij dit gevoel, voor en boven,alles 
'tot den Almagtigen wendt, door wiens wil alle de wisfelin-
gen van het ondermaanfche geregeld worden	:'
A G A T H O H L E S. Naar het Hoogduitsch van CAROLINA 
P I G H L E R, geboren v O N G R E I N FR- Ifle Deel. Te Gr•o-
rsingen, bij W. Zuidema. 18t5. In gr. 8vo. 263 Bl. f I -16 -:
De citel van dit boek duidt niets anders aan, dan eeniger-
mate de foort van gefchriften, waartoe hetzelve behoort. 
Het is een Roman, geplaatst in het begin der vigrde eeusy 
van onze jaartel4ing, op verfchiliende deelen van het, toed= 
maals zoo uitgebreide, Romeinfche rijk, inzonderheid echter 
in Azie. Wij zouden nit dit eerfle deel niet veel meer kunnen 
opmaken, ten aanzien des eigenlijken doels, of van her on-
derwerp, dat zich de Sehrijffler meer bijzonder voorflelt ter 
behandeling. Doch eene voorrede van den Vertaler komt 
hieraan to hulp. En, fchoon wij anders niet kunnen zeggen,, 
groote vrienden to zijn van dergelijk voorwerk, dai te dik-
wijls den fluijer in ddns opligt, welken de ander met zorge 
poogt niet dan langzamerhand weg to nemen; zoo is dit bier 
misfchien niet of to keuren. Immers, behalve dat bet fluk 
agdere waarde en and ere Iniddelen ter belangwekking bezit, 
dan een bloote,wonderbaar geflingerde en ingewikkelde knoop, 
haalt men inderdaad to weinig wijsheid uit zulk een dtin 
deeltje, dat, zoo wij eene zekere evenredigheid mogen aan-
nemen, door nog verfcheidenen ftaat gevolgd to worden, om
daarop eene toereikende fchatting van doel en waarde, tot het 
al of niet aanfchaffen des ganfchen werks, to gronden. Nu, 
echter, weten wij, dat het eene foort van historisch tafereel
F 4	dier
04
C, PICHLER
dier tijden, met betrekking vooral tot de gezindheden zoo
wel als lotgevallen der toenmalige Christenen, zal opleveren.

.Her words opzettelijk vergeleken met her werk van den.

Heere D E C H ATE A U B R I A N D, les Martyrs , ou leTriomphe de

la Religion, waaraan bet, toevallig gcnoeg, weinige dagen is

voorafgegaao; to AVeenen in her licht verfchijnende, terwijl

her ander to .Parijs word' afgedrukt. De Schrijffler zelve,

echter, noenlt her cenvoudig Roman, en bekreunt zich ook

aan tijdrekenlng en dergelijke niet. War wij tot hiertoe

gelezen hebben, heeft ons flechts van lieverlede tot eenige

opmerkzaamheid op her, aldus nangewezen, eigenlijk onder-


werp gevoerd. Her zijn brieven tusfchen twee zeer aanzien-


lijke en in vele opzigten merkwaardige en belangrijke Ro-


Ineinfehe vrouwen; tusfchen cene van dezelven en eenen ede-


len en voortreffelijketrinwoner van Nikornedii, de Aiiatifche

zetel des Romeinfchen bewinds, thans onder vier Cefars ver-


deeld; tusfchen dezen, den held A a A T H o& L E s zelven, en

eenen Armenifchen Prins, den minnaar van eene der dames,

en eenen P R o C I o N, den leermeester van A G A T N o tt L E s, en

eene L A R I S $ A , zijne geliefde ; tusfchen deze laatfte en eene

vriendin, benevens anderen, gezamenlijk aanhangers van her

Christelijk geloof. De inhoud is in zekeren zin dezelfde met

then van elken beginnenden, Roman, fchoon*op zijne bijzon-


dere, paar tijd, plaacs enz. gefchikte wijze. Wij kunnen, of

willen, daarvan nog niet veel zeggen. Gaarne betuigen wij

alleen, dat de lektuur ons zeer behaagde; dat zlj ons een we-


zenlijk belang inboezemde. StofFe en vorm droegen hiertoe

bij. De brieveq zijn alrijd natuurlijk, onderhoudend; dikwijls

gewigr_sg, fchoon. Men ziet, dat de Schrijflter her tooneel

en kostuum kent, betwelk zij gekozen heeft, en,bij bet op-


delven van dezen fehat, gelijk gene zonen in de fabel, te-


vens den grond (van Karen geest) vruchtbaar gemaakt heeft,

en ales goeds en fchobns rijkelifk deed gedijen. Zij behoort,

baiten rwijfel, tot de Roomfcbe kerk; men ziet dit ook aalt

enkele rrekjes, zonder dat her echter bet redelijke, her zui,

vere en fchoone der denkwijze, Karen Christenen toeggefchre-


ven, eenigermate fchaadt. Misfcbien zondigt zij zelfs eenig-


zins op eene andere wijze, door eene enkele keer to veel

wijsgeerte onder deze begrippen to laren loopen; dezelve a1

to veel de kleur eener gewone, fchoon hoogverlichte, denk-


wijze to doen aannemen, in plaats van dat kinderlijke, hoe -

wet
AGATHOILES.
85
Reel tevens eigenaardige, misfehien plaatfelijke, dat wij , a1 
bet kenmerk van den 'eenvoudigen oorfprong, van de echt. 
held, zoo gaarne aan dezelve zien. Voor bet overige kun-
nen wij wet inflemmen met den lof, door den Voorredenaar 
aan hare karakterfchetfing etrz., toegezwaaid, en hemzelven 
bartelijk danken, zoo wet omdat hij bet ftuk vertaald, als 
omdat hij bet zoo wdl vertaald heeft. Gaarne vergeven wij 
daarbij , op zijn verzoek, de ingeflopene drukfeiten. Moge 
fpoedig een ander deel volgen!
Mengelwerk, beJlaande in Befpiegelingen, DichtJlukken, Ze-
delijke Verhalen en Brieven. Door P E T R O N E L L A M O E, N s. 
Te Dordrecht, bij A. Blusff en Zoon. 1815. In gr. 8ve.
338 BI. f a -16 -;
WO dnrven onze Lezers, en onze Lezeresfen vooral, die
overigens behagen vonden in de voortbrengfelen derMuze van'
deze vadertandfche Dichreres, gerustelijk aanraden, dit werkje
bij de overige van Mejufvr. M o E N S to voegen , met de ver-
zekering, dat bet allezins de voorkeur verdient boven eene 
itlenigte produkten van vreemden grond, en, bij een aange-
naam onderhoud , tevens zeer edele gevoelens aankweekt en op-
wekt. Zoo wet in bet zoogenaamd poetlsch proza, als in gebon-
den mast , is de trant dezer Dichteresfe genoegzaam bekend. De 
tiler voorkomende Dicht(lukjes: Na het inzamelen van den 
Oogst van 1814. Aan Eelhart. Ware Vertroosting bij de Be-
fehouwing der Natuur. Bij het Graf' van eenen Ztaigeling. 
ilan'de Hoop, in 1815. gaf zij reeds vroeger in verfchillen-
de Miandwerken, nu echter eenigzins veranderd, en, zoo zij 
boopt, verbeterd. -- De Befj egelende Overdenkingen in den 
Nacht, en Befpiegelende Gedachten over de afwisfelingen der 
Natuur bij het naderen van de Lente', zijn proza, maar dich-
terlijk, Diet to hoog, nier to laag geftemd, en verheffen en 
verwarmen bet hart tot, waarlijk godsdienftigen ernst en zede-
lijke veredeling. -- De Zedelijke Verhalen zijn gevoelig 
genoeg, en, wat de waarfchijnlijkheid betreft-, wet een wei-
nig overdreven; maar hebben eene uitmuntende flrekking. 
R.udolf, eene ZwitferfcheFamiliegefchiedenis, geeft de teekening 
van eenen zich op-fferenden minnaar, die bet loon zijner op.
F 5	of.
86	P. MOENS
ofleringe echter geniet in de armen zijner beminde, daar het 
voorwerp zijner edelmoedige opoffering eindelijk blijkt zijne 
zuster to zijn. Grenoville, of de getrouwe Liefde, is vooral 
tegen de wanhoop en den zelfmoord gerigt. - Van de Brie-
ven verdedigen die tusfchen Felix en Gorman de beftiering 
der Goddelijke Voorzienigheid, bij de voor bet oog meest on-
doelmatige rampen; en die van Emilia aan Karel geven geen 
onaardig romannetje, waarvan wij uiets meer kunnen zeggen, 
dan dat men bet nog al met genoegen leest, en alleen maar 
vindt, dat bet niet zeer waarfchijnlijk is. Uit den Brief van 
Gorman aan Felix deelen wij hot volgende mede, dat ons 
bijzonder beviel:
,, Wanneer een wiis Opperwezen, zegt gij, bet ilerflotder
• menfchen beftuurde, dan zouden alleen de afgeleefden en
• nutteloozen flerven ; dan zoude niet uwe moeder in de
• kracht des levens aan haar pasgeboren wicht, waarvoor de 
,, voedende melk in haren boezem reeds opwelde, ontrukt
• zijn; geen veelbelovend kind, geene jeugdige bruid zouden
alsdan den doodflaap influimeren. -- Maar juist hierin, Fe-
• lix, zoude ik op een wijs befluur opmerkzaam gemaakt wor-
• den, wanneer ik dat nog nimmer erkend had. De zwakfle,
• de meest afgefletene raderen en veren van een werktuig, 
,, dat flechts door den werkmeester opgewonden words, moe-
• ten ten immers bet eerst broken." Hierop volgt bet voorbeeld 
van eenen boomkweeker, dien Gorman bezig vond: „ Hier 
„ bleef een nude flervende boom ftaan, omdat hij nog eeni-
„ gen tijd anderen moest befchutten, omdat, door hem to 
„ ontwortelen, ook de wortels van andere boomen zouden 
„ befchadigd worden, of omdat zijn val cene noodelooze 
,, verwoesting zou aanrigten. Daar word een jonge boom uit-
„ geroeid, omdat de kundige, kweeker voorzag, dat hij 
„ nooit 'aan bet oogmerk voldoen zoude, of dat hij tot na-
d• eel van anderen zoude opgroeijen. Ginds werden jeugdi-
• ge telgen verplant, omdat de plants hier niet voor haar 
„ gefchikt was, en zoo al voort. - Had nu een onkundige 
„ over dat bosch bet beftuur gehad, welligt waren alsdan al
• de oude boomen uitgeroeid, en voorzeker de geheele kwee-
„ kerij bedorven. - Wel nu, Felix! zou uw woest en blind
• Geval - waardoor gij immers toch den onbefiuurden loop 
„ der dingen verftaat - Met op dezelfde wijze als de onkun-
dige dige boomkweeker handelen?" cu.
Wij
MENGELWEU.	$r
Wiaj beloven deze Mengelingen zoodanig gunftig onthaal, 
dat wij nog wet op een vervolg mogen rekenen.
De Fontein van St. Katharina, door D U C RAY D UM I N I L. 
III Deelen. Uit het Fransclz vertaald. In 's Gravenhage, bij 
J. Allart. 1915- In grAvo. Te zarnen 1026 Bl. f,,.:-
Hoezeer bet „ uit het Fransch vertaald" bij Roman of 
Tooneelfiuk, bij ons , en zoo wij meenen met regt, althans 
geene aanbeveling is, zoo verdient echter dit werk van eenen, 
onzen Landgenooten reeds genoegzaam bekenden, Roman-
dichter eene lolhelijke melding; en, zonder partijdigheid, kun-
nen wij niet ontveinzen, dat,het zeer welkom zijn'zal aan 
een aantal Lezers, ook nan zoodanigen, welker fmaak goed 
gevormd en gewijzigd is, die de verdienflen des kunftenaars 
kunnen regt doen, en wien het-lezen tot uitfpanning lets meet 
dan tijd. verbeuzelen is. Hot is waar, bijzonder nuttige lee-
ring geeft hot werk wet niet : wanneer wij echter verkla-
ren, dat bet deugd en pligtsbetrachting niet onvoordeelig is, 
zeggen wij to dozen aanzien gewis niet to veel ; en dit is 
meet, dan wij bij deze foort van produkten, uit bet voor-
malige groote Rijk , zoo doorgaans verwachten ; hoezeer wij 
hartelijk verlangen, dat langs hoe meet een overal lterk uit-
komend zedelijk doel de beste aanbeveling van eenen Roman 
bij onze Landgenooten wezen zal. Fief verhaal is intusfchen 
inderdaad een kunstgewrocht; bet vereenigt alles, wat in eenen
Roman bevalt en uitloltt ; de gefchiedenis goat, bij alle tus, fchenvoorvallen, onophoudelijk voort; de helangftelling wordt
hoe langer hoe levendiger ; de Lezer fpant zijne nieuws-
gierigheid tot het einde, en dan eerst words. bent alles ont-
knoopt, en heeft hij volkomene voldoening bij de verlangde 
uitkom(ten. Men voelt wet aanflonds, dat de blinde bij de 
Fontein meer is dan de bedelaar, die hij fchijnt to zijni dock 
wie hij is, kan men moeijelijk gisfen, en vindt zich in zijne 
gisfingen telkens to lour gefteld, tot bet zich eidelijk ont-
wikkelt; en zoo is men ook omtrent ;ijnen zoon en deszelfs 
ve loofde tot bet laatfte toe in onzekerheid. Zoo velerlei zeld-
zame voorvallen hebben. wet eens lets, dat wat onwaarfchijn-
lijk wordt; minder echter, dan wij dit wet elders vinden; 
en de karakters der goede vrieuden en vriendinnen, die w•ij 
bier maken, zijn (en dit bevalt ons) minder karikaturen, dap
die
83 D U C R A Y D U M I N I L, DE FONTEIN VAN ST. KATHARINA.
die der booswichten. Hat is ons niet mogelijk, hoezeer wij 
met dat oogmerk de drie boekdeelen nu nogmaals doorbla-
derden, eene of andere proeve re geven van den goeden toon 
en finaak, zich overal gelijk, in dit altijd even onderhoudend 
verhaal; daar wij niets aantrolfen, hierroe, zonder meer uit-
voerige aanwijzing van bet beloop, gefchikt; en bij een werk, 
waar de gefpannene nieuwsgierigheid zoo belangrijk voor den 
.ezer is, en waardoor wij hem gaarne eene aangeuame uit-
(panning gunnen in eenige winteravonden , willen wij, door. 
bet nu voorleggen van een fkelet, zijn.genoegen niec ver-
minderen. Wij vergenoegen ons dus met bet gezegde, en den 
wensch, dat, zoo men dan onze Landgenooten aanhoudend 
met vertalingen van Franfche Romans meant to moeten genie-
van, men zijne keuze tot geene van minder waarde, dan de 
tegenwoordige, bepalen zal.
De klaarziende Blinde. 611jfpel in Een Bedrijf, naar bet 
Fransch van L E G R AND, door Mevr. G. Te Haarlem , bij
F. Bohn. I8IS. In kl. 8vo. 56 BI. f :-8 -:
Indian ons nog meer van deze foort van aardige en heeds 
behagelijke Blijfpelen ter hand komen , zullen wij van ons 
bedrijf -moeten afzien: de Uitgever (een allezins bevoegd en 
belangeloos beoordeelaar in dezen!) vermeent den echten Too-
seelminnaren eenen aangenamen dienst gedaan to hebben, door 
dit ftukje uit de portefeuille der Vertaalfler to redden, waar-
in bet aan de vergetelheid word toegewijd; maar bij de le-
zing voelden wij wezenlijk verdriet , dat eene Hollandfche 
Vrouw zich tot de vertaling leenen kon. Wij. vonden bier 
een drietal vrouwelijke fchepfels uit Parijs, bet cene al mailer 
en manzieker dan bet andere; een' befpottelijken kwakzalver, 
then men' Dokter noemt, en die ook Dokter is; een' verlief. 
den nee(, die'zijnen oom bedriegen wil; en eindelijk..een' 
Kapitein ter zee, die hun alien to leep is, en, daar hij zich 
blind houdt, met behulp van zijnen knecht, den mallen Dok-
ter aan de oudile en malfte van de dames koppelt, terwiji 
hij zijne verloofde aan zijn zoet neefje afftaat; eene wijze 
van zich to wreken over fchandelijke ondankbaarheid en be-
drog, waartoe wel weinige Officieren, ook in Fran£chen 
dienst, zoo aanftonds zullen befluicen, tenzij zij, gelijk do-
20
L E GRAND, D$ RLAARZIENDE ELINDE.
ze Zeeollicier, DAMON heeten! - Het flnkje komt, ver-
trouwen wij , to last. . Wie wil nu bier to lande nog, op een 
vaderlapdsch Tooneel, de Franfche nictigheid bewonderen, 
of zich met Franfche .grappen en caricaturen vermaken? Dat 
er Hollanders zijn, die nog naar een' Franfchen $chouwburg 
hunkerden, is al erg genoeg!
Katechismus. voor de I'erdedigers des Paderlands, waarin ge. 
leerd wordt, hoe een Christelijk Burger en Krijgsman inset 
gezind zijn, en met God in den flrijd ga~n. Te Leyden-,
hij D. du Mortier en Zoon. 1815. In kl.8vo.tioB1. f :•4-:
IIet is met dit boekje als met alle boekjes en boeken, 
fchrijvertjes en fchrijvers, menschjes en menfchen gefleld, 
die van bet gewone a£wijken. Er wordt veel over geprant - 
ten goede en ten kwade - en beide meestal niet zonder 
grond. Wanneer men, ambtshalve, genoodzaakt is, mede 
zijn gevoelen to laten hooren, dan kan men verlegen flaan, 
of men bet goede of bet kwade op den voorgrond wil pisar. 
fen; maar in geen van beide gevallen is men verlegen om 
ftof, en men heeft.ten mintle dit voorregt, dat men de eene, 
hetzij dan grootere of kleinere, helft der lezeren, in bet alge-
meen, meen, `voldoet; terwiji de;omzigtigite en onpartijdigfte behan-
deling -,van een ftuk,.-waarvan ten goede zoo min als ten 
kwade veell te, zeggen vast, doorgaans beide partijen nog on-
bevredigd tart.
Het ftukje is oorfpronkelijk -voor Duitschland gefchreven, 
en we] door eenen man, om zijnen vurigen geest, krachtigen 
ftijl, ftouten moed en refine vaderlands- en vrijheidsliefde bij 
zijne landgenooten in hooge achting. Het is AR ND T, die, 
door onderfcheidene brochures, oneindig veel mag geacht 
worden to hebben toegebragt tot opwekking van de geest. 
drift der volken , die, onlangs bet flaaffche juk des Franfchen 
gewelds heeft vergruisd. Dit ftukje is opgefteld voor krijgs-
man en gewapenden burger, ten deele this voor den mingeoe-
fenden ftand, en alzoo met de natuurlijke bedoeling van po-
pulariteit. Vallen echter gefchriften voor bet yolk wet eens
in bet flaauwe, onbeduidende, eigenlijk platte en langwijlige; 
A R N D T heeft cenen geheel anderen weg ingeflagen : de heili-
ge fc.hrift	men mag er misfchien bijvoegen: LjTER'9 ver-
ta.
90 RATECnISMtIS VOOR DE VERDEDIGERS DES VADERLANDS,
taling - is zijd moddl geweest. Alles is krachtig, fpreukrijk, 
als des magthebbenden en Uiet als der fchriftgeleerden. bit 
doel is, onzes oordeels, juist gekozen., Vooral de krijgsman 
belnint nadruk en kortheid. Hij heeft geen' tijd tot tlitplui= 
zen. Her gevoel, bet algemeene inzigt en befef, gaat bij hem 
hoven her juist en duidelijk begrip. Doch, of de bereiking 
van dit doel zoo gemakkellijk zij; of dezelve'niet ligt ge. 
vaar loope to mislukken; of dit flukje inderdaad genoegzaam 
verllaan en diep genoeg gevoeld worde, om als een woord 
Gods to werken - bellaan wij zoo geheel gaaf niet to be-
flu-con. Wij hopen hi't nogtans, en gelooven, dat bet niet 
zorder vrucht zal zijn geweest, zoo wel ter opwekking en 
flijving, als ter beteugeling en rigting ten goede.
Doch, de zwarigheden verdubbelen bij 'de vertaling. De 
Duitfche geest verfchilt van den onzen; zoo doer de .taal en 
de bijbelvertaling - om niet to fpreken van de mopijelijk-
heid, om een origineel als A R N D T to copidren. Dit alles in 
aanmerking genomen zijnde, fchijnt ons de eerw. z. M, alien 
]of to yerdienen over zijne vertolking en omwerking. Wij 
hebben, trouwens, bet Duitfche nker gelezen; doch hqt blijkt 
klaar, dat bier en daar merkelijk heeft moeten veranderd wor-
den. Nergens, echter, misfen wij den kraehtigen, godvruch-
tigen, Christelijken liefdegeest van A R N D T. Hapert hier of 
daar iets, hetzij nan de overbrenging, hetzij anderzins, om 
ons gevoel to bevredigen, de aard der take. fchijnt dit to 
verfchoonen. - Moge deze Catechismus weinig._illeer to pas 
k-omen; maar, zoo ze to pas komt, regt van pas bevonden 
worden;¢en veel nut flicbreir!
Handleiding tot de Natuurlijke Opvoeding; of Robinfon Cru-
foe, ten dienjle der Jeugd. Door 1. U. CA.M PE. Derde Druk.
Cevolgd naar de tegenu'oordige Spelling. Met Platen. Te 
Amflerdam, bij J. ten Brink Gz. en J. de Vries. 1815. In
kl. 8vo. XVI. 45o BI. f 2-1o-:
Weinige boeken vinden zoo vele goedkeuring als her opge-
melde. Hoe zeer bet thans aan de orde it, voor kinderen to 
fchrijven -- de duurzame voorkeur, aan dit werkje van den 
Beer c a A1 p E , gelijk aau de versjes van, onzen VAN A L-
PUEN,
r. H. CAMPE, ROBINS-ON CRUSOE.
91
PHEN, gegeven, toont, hoe fchaats dusdanige onderneming 
volkomen flaagt. Deze Robinfon was een der eerfle - ja bet 
eerfle boek, dat Recenfent met geestdrift las; en op hunne 
beurt lezen bet zijne kinderen, fchoon veel ruimer bedeeld 
met allerlei kinderbpekjes, met eene blijkbare voorkeur. _.De 
gefchiedenis is yoo wezenlijk onderhoudend, treffend, weg-
Ilepend, dat de, Schrijver gerustelijk.allerlei aanmerkingen daar 
tusfchen kan werpen, zonder dat hij behoeft to vreezen, dat 
bet uitlokkende des verhaal§ daaronder zal verlo;en gaan. Het-
zelve. geeft, was meet is; ongezochte aanleiding tot allerlei 
vragen, tot allerlei mededeelingen alzoo, de natunrlijke en 
de ' zedelijke wereld betreffende. Ja, bet eenvoudig verhaal 
.1evert reeds eene menigte van kundigheden op. - Het komt 
zeker niet to pas , bij eene derde..uitgaaf van hetzelfde werk-
je, alle deugden nog in bet breede to ontvouwen. Het is ge. 
noeg, dat wij alle ouders bij herhaling oplettend maken op 
cen ftuk, waarvau de inhoud, de behandeling, de plaatjes 
(offchoon reeds bij een' grooteren Robinfon gebezigd) -a1. 
les zoo, gefchikt is, om de jeugd aan hetzelve to boeijen, 
en niet dan de zuiverile, fchoonlle gevoelens in derzelver 
harten• op to wekken. Het moge al kleine foutjes hebben, 
de kinderen misfchien wat 'al to kinderachtig vborftetlen, -bet
kunstmatige opvoedingswerk wat rijkelijk hoog verheffen, zich 
in de voorrede to veel van deze lectuur beldven, de waar-
fchijnlijkheid- fours een weinig geweld aandoen, en inzonder-
heid -de jonge 'lieden fchrik inboezemen voor den : kleinen 
overtogt vanhier naar Engeland -- dit is her menfchelijke, 
wij `wagen den wensch niet , des voortreffelijken $chrijvei•s
arbeid, daarom, eene hervorming to doen otidergaan. Het 
cenige, wat wij der oplettendheid bij eene volgende uitgave 
zouden durven aanbevelen, betreft de verkleeding in bet Hot-
landsch, de platen, benevens eene andere, kleine onnaauw-
keurigheid. „ In "de flad Rotterdam" is de aanvang van bet
verhaal, terwijl her tooneel zelve des verhaals aldaar ge-
plaatst is. Zoo fpreekt men toch niet.- Op de plaat, die bet 
gevecht met de wilden voorflelt, is ROB i N s o N' nog afgebeeld 
in zijne kleeding van vellen, fchoon hij toes reeds matten, 
en zelfs Europefcbe kleederen had. - Van de aardappelen 
words eerst gezegd , dat hij dezelven reeds eenigen 'ti d 
bij bet vleesch gebruikte, en daarna, dat hij ze toeval-
lig eetbaar beyond, nadat ze in de heete asch gelegen had-
den,
9s
J. H. CAMPE, ROBINSON CPLTSOE.
den. -- Dergelijke kleine onoplettendheden, gelijk 2ij oh3 
fchijnen te.zijn, kan eene volgelide uitgave verbeteren. Wij 
wenfchen, dat zij fpoedig volgen moge,,en de vaderlandfche 
jeugd zich n9g Lang met dit werkje vermake!
Klein Jantje en zijne Gezellen. Almanak voor de .Ieugd. !Poor 
i8x6. Te ,fmflerdam, bij E. Maaskamp. 184 131. f
Een lief en Aardig boekje voor' kleine, en ook nog wet voor 
wat'oudere kinderen, in een lief klein forraaatje en htet-lieve 
prentjes, bevartende eenige vertellingen en labels, leerzaa'ni 
en 'onderhoudend , zoo -als dat in zoodanige kindirboekjes 
wordt"vereischt. Snoeplust, ongehooriaamheid, nietjwsglerig-
heid zijn de ondeugden, ^ naarfiigheid, liefdadigheid em. 
de deugden, welke bier inn opgemelde vercfiicheing we[ inzon-
derheid worden behandeld. Wij wenfchen zulk een •boekskea 
op een volgend jaar weder to zien; 'maar hopen, dat klein 
Jantje dan tevens zoo ver zal gevorderd zijn, datt hij zich 
voor een aantal in hot oog loopdude taalfouten wete in ache 
to nemen.
AAN Q. N. N., ALS, VERTALER VAN GLATZ, ZADERUNDE VOO1C
MEI$JES, IN ANTWOORD OP DESZELFS ANTIHRITIER, GE-


PLAATST, IN DEN RECENSENT NO. f. DEZES JAARS.
tr 1' ij , hebben, de dus genoemde Antikritiek van doze ,, nu-
de Rot," ,met, welken naam zich de Steller zelf betitelt, Q 
.onze befcheidene aanmerk'ingen gelezen; eene Antikritiek, 
welke, daar zij niets anders, dan 's mans kribbige geaardheid 
bewijst,,ons van zelve..(zoo bet al der moeite waardig ware) 
van alle wederlegging ontflaat. Wij waren dus enkel •bedacht, 
den man eenen beilzamen weak 'te geven, die hem, bij, bet 
bedaren van zijnen onregtmatigen, ja belagchp1ijken roorn, 
van nut mogt zijn. De Lezer vergeve ons, dat wij doarbij 
wed erom tot bet Spreukenboek van S A L O XI 0 onze toevlugt 
semen. Inderdaad, t'elken male wanneer wij eene belangrijke 
waarheid kort, en krachtig wenfchen nit to drukken, komen 
wij op then (chat der Wijsheid als van zelve tcrug. Onzo 
6nticriticus gelieve dan, to zijner flichting en leering, op to 
flaan. Spreuk. XII: I. Overigens wenfchen wij de nude Rot 
de noodige omzigtigheid om zich voor val en knip to hoeden.
BOEKBESCHOU\ING.
herhandelingen, rakende den Natuurlijkes en Geopen-
haarden Godsdienst, uitgegeven door T E Y L E r 'S,
Godgeleerd Genootfehap. XXVIIJIe Deel. _ Te Haar-
km, bij J. van Walre en Comp. i81g. In gr, 4to.
1139 Bl. f i-16-:
Zagen tvij, onlangs verflag doende wegens bet XXVIffe
Deel der Verhandelingen van T E Y L E R'S Godgeleerd
Gerootfchap , den Eerw. V A N H E N G E L met lof den
twceden rang bekleeden, hem bij de beoordeeling toe-
gewezen; niet minder aangenaam is bet ons, bij de uit-
gave van den nieuwen bundel, dien zelfden Vaderland-
fchen Geleerde weder aan to treffen, en nu door dat 
aanzienlijk Genootfchap tot hoogere plaats verheven to 
vinden, die hij zich,, met Goud en Eere bekroond, 
door zijnen verdienftelijken •arbeid, ook near ons ge-
voelen, met voile regt verworven heeft. Alleen bet 
jammert ons, dat wij, vermits maar Une Verhande-
1ing in dit Deel voorkomt, geen vergelijkend oordeel 
vellen molten tusfchen 's mans werk en dat van eeni-
 gen mededinger. Vermoedelijk heeft de onrust en bit-
terheid der tijden, waarin bet letterkundig flrijdperk 
openftond, zooo in ons Vaderland als elders, Geleer-
den wederhouden om hunne pen ter beantwoording 
der belangrijke Prijsvrage to punten, ondanks al de bij-
komende aanmoediging van bet fchitterend Eermetaal. 
Dan, juist hierdoor rijst bij ons de waarde van den ge-
achten Leeraar, die in den algemeeteen druk zich afzon. 
derde, en tot wezenlijk nut der Christenwereld onle-
dig hield, met zijne aangeflagen moeijelijke taak alzoo 
to voleindigen, dat hij zich alle aanfpraak op onze 
dankbaarheid, en de goedkeuring van bet Genootfciiap 
verworven heeft. Wij ten minfte rekenen cns verpli
1OEKBESCl. 1816. N©. 3.	G	aaA
g4	VERIIANDELINGEN
aan den achtenswaardigen man, wiens onbezwel:en ijver 
en kunde daarvoor zorgden, dat-navolgende. gewigtige 
Prijsvrage niet onbeantwoord, ofliever niet onbekroond, 
gebleven is. „ Welk eenen invlocd moet eene gezonde 
,, Uitlegkunde aan de bijzondere Karakters en perfoon-
„ like Denkwijzen der Evangelisten en Apostelen op 
„ derzelver Schriften, toekennen? -- Mag die invloed 
„ ook gerekend worden zich uit to ftrekken tot de wij-
„ ze, waarop de Evangelifche Leerftukken en Gefckied-
„ verhalen worden voor'gefteld? - En, zoo ja; kan 
„ zulk eene wijze van uitleggen ook fchadelijke gevol-
gen hebben voor bet Gezag en de Achtbaarheid der 
„ Heilige Schrift ? "
Over dit voorftel was bet allezins gepast, dat de 
Eerw. V A N H E N G E L, in eene korte Inleiding -7oor 
zijn werk, de aanzienlijke vorderingen deed opmerien, 
welke de uitlegkunde van bet Nieuwe Verbond door 
beoefening der Oosterfche en Griekfche talen makers 
mogt federt den oniterfelijken D E G R 0 0 T, en door 
dienst veler Geleerden, gevormd in de fcholen van
SCHULTENS, HEriISTERHUI5 en ERNESTI.
Pet punt, evenwel, in gefchil, de invloed, then men
aan de karakters en denkwijzen der heilige manneli op

hunne fchriften,onverminderd bet Goddelijke derOpen-


baring, heeft toe to kennen, is nog geenszins beflist-;

inzonderheid geopperd door den beroemden x R u s -

M A C H E R , wiens Historifche en Zsthetifehe Befchotr-


svingen van den Geest en Vorm der Evangelifche Schrif-


ten (*) vermoedelijk aanleiding gaven tot de Prijsvrage.

Dat werk, echter, is verre van voldoende to zijn tot

beantwoording derzelve, of regeling van dit gedeelte

der Schriftuurverklaring. VAN H E N G E L fielt zich

voor, wat to dezen door anderen gedaan is, tot' eeii

geheel to brengen, en zijne eigene gevoelens daarbij re

vot-

(') Dit werk, nit bet Hoogduitsch vertaa1d, is uitgegeven 
to Amfterdam, bij w. BRAVE, 180,9, in twee Deelen, it) 
gr. 8vo.
VAN T$YLEIL5S GODGELIS$RD GENOOTSCt AP. ~.5
voegen : hoewel zijne zedigheid bet.uigt , alleen de eer-
Ite lijnen to zullen.ttekken, die. anderen verfraaijen;mn. 
gen, en naar welke het werk zal kunnen voortgezer 
worden.
Men ziet alzoo uit deze wenken, dat onze S.Chrijvers 
t.ot aandrang van zijne gevoelens en bewijs voor zijne 
ftelliagen omtrent de iiieuwere wijze van uitlegkunde. 
des Nieuwen Verbonds., tot gedurig beroep op Sc'brif 
tuurplaatfen, en aanhaling of toelichting van voorbeel-
den, daaruit ontleend, zich had in to latent, en dat 
zulks de groote waarde uitmake van zijnen arbeid, waar-
in doorgaans eene gezonde en redelijke. Oordeelkiw4e, 
doorttraalt. Wij, daarentegen, vermogen geeuszini iilr 
deze inderdaad ontelbare bijzonderheden to treden,,nsaat. 
Vinden ons verpligt, ten einde, door verminidng zijne 
redekavelingen,. den man geen onregt to 4oen, dit we-
zenlijk fchoone van zijn behandeld werk bijkans geheel, 
aan het eigen onderzoek . van Godgeleerdi n en. Iiijbel-
vrienden over to laten en aan to bevelen; en moeten. 
wij ons vergenoegen met eene korte en hoofdzakelijke, 
opgave van hetgene ons des Leeraars Verhandeliug her.-* 
innert en betoogt.
Bij nalezing der Prijsvrage blijkt eenen iegelijk, -dat 
dezelve- een drietal afzonderlijke voorl}elrlen bevat, en 
alzoo V A N t E N G tt L to regt zijn werk in even zoo, 
vele hoofdverdeelingen gefplitst heeft.
I. Ook vangt hij zeer geleidelijk aan, naar den, hi 
vloed van de karakters en denkwijzen.der Evangelisten. 
en Apostelen op den ftijl, vorm en gust hunner fchciff 
ten naauwkeurig onderzoek to doers;- en,, van hetg ne 
to dezen aan allen gear een is, Aaalt hijj in elk c#er aan 
geduide Hoofdfukken of tot hetgene elk,dier Schr- vih 
ren nteer bijzonders heeft en to ondepfcl;eiden- fehijn 
Dit laatfte to bepalen, was voorzeker het meest moeiT, 
jelijke, en vereischt eene fijnere Oordealkunie,, kie-
fchen fmaak, en taalkennis. Men weet toch: i4edett 
lange, en zal gereedeli.k met onzen Schrijver initem-
uten, dat de taal en fijl der Lvan;gelisten en Aposte,-
G 2	lest,
96	VERHANDELINCEN
len, verre van zuiver en gekuischt to zijn, van Oos-
terfche fpreekwijzen krielt, de gewone volksfpraak is, 
en den ongeletterden Jood alomme kenfchetst. Het 
Grieksch evenwel van L U C A S count uit boven dat 
der overigen. Al A R C U S valt inzonderheid in bet plat-
eenvoudige. J oANNE s doet, zich als meest befchaafd 
van opvoeding voor : en deze, gelijk- andere bijzonder-
heden, duiden reeds krachtig ,.aan, wat licht de Uit-
legkunde van dusdanige waarnemingen hopen mar. 
flier komt bij de vorm onzer gewijde Boeken, in Ge-
fchiedverhalen en Brieven verde4d, maar wederom 
geheel afwijkende, in fmaak en fchrijfwijze, van bet 
kunst'verk der Ouden; terwijl hunne Opftellers, door 
geene beoefening van wetenfchappen befchaafd, daar-
entegen met han eigen hart to rade gaan, en deszelfs 
infpraak, naar elks bijzonder, nicer of min ontwik-
keld, inzigt, volgen.
Zoo hebben M A T T H E u s en MAR c US, dezze ver-
moedelijk met raad van P E T R US, zonder belangftel-
ling in tijdorde, veel gelijkfoortigs in hunne Evangeli-
en to zamen gevoegd ; en fchreven zij vooral ten dien-
fte der Joden, wat zij, den Heere aangaande, zich 
voor den geest riepen. L u c A s rangfchikt de voorval-
len van deszelfs leven meer naar den tijd en bet plaat-
felijke der gebeurtenisfen : en j o A N N E s, die bet 
laatst, en met een gezet doel om bet Goddelijk-.verhe. 
vene van zijnen geliefden c H R I S T u s aan to toonen, 
de pen voerde, verbindt bet meest gevolgen en aanlei-
dingen in zijn verhaal aaneen.
Desgelijks in den vorm der Brieven laat zich opmer-
ken, dat de Ijver van P A U L u s , in bet voortplanten 
en verdedigen van den Godsdienst, uitkomt; terwijj 
andere Apostelen zich meest bepaald hebben tot ver.-
maningen en lesfen, en dezen ook minder onderwezen 
waren in de wijsgeerige kennis der Joden , dan die kwee-
keling van G A M A L I e L.
Eenerlei geest , eindclijk, van Christelijken Gods-

dienstijver, en liefde voor waarl}eid, voor bet Opper.

we-
VAN TEYLER'S GODGELEERD GENOOTSCHAP. 97
wezen, den Heiland, en jegens den Naasten; eenerlei 
zucht, om op bet gezag des Ouden Verbonds bet Nieu-
we to vestigei, en bet verbasterd menschdom door ge--
loof en bekeering to hervormen, -- bezielde die waar-
dige mannen , en Rraalt alzooo door in ieders werk. 
Maar ook te dezen doen zich een aantal onderfcheidene 
wijzigingen , naar de verfchii ende karalaers en denk-
trant , voor in hunne ttukken. M A T T H E U'S , M A R-
c u s en L U C A S verhalen inzonderhei1,, wat j B z u S 
in Galilea , en als Volksleeraar, openlijk verrigtedew 
J O A N N E s deelt mede, wat hem inzon'ierheid bekend 
was; de meer ingewikkelde gefprekken des Heeren met, 
aanzienlijke Joden, en bet gebeurde omtrent of in de 
Hoofdftad.
Voornamelijk, evenwel, en onder de eigenheden (lie-r ver zouden wij fchrijven; het eigenaardige) der heilige
Schrijveren, that de Eerw. V A N H E N G E L daarop te• 
regt Ril , dat 'P E Tot U S, in zijne Redevoeringen en 
Brieven, zorgvuldig vermijdt, ziine verloochening des 
Iieilands aan to roeren; terwijl P A U L U S integendeel 
op zijne vervolging der Christenkerke gedurig toefpeelt. 
Zoo grieft ons Reeds de herinnering aan fehuldigen mis-
ftap ; terwijl men zich -eener dwaling uit onkunde niet 
behoeft .te fchamen.
I. lnrusfchen- zijn wij bet volgend deel der Verhan. 
delinge genaderd, welks inhoud, als gezegd werd, uit 
tie tweede vrage ontleend is, die zich voorts eigenaardig 
door v A N NE N GE L in een tweetal Hoofdttukken last 
fplitfen en afwerken. Immers i°.) uit den invloed van 
der Apostelen karakters .ez+'denkt,rant laten 7,ich de:Evan-
gelifche leerttukken en gefchiedverhalen bet beste ver-
;klaren;e ja ook 2°.) die heilige mannen zelve, hunne 
-gefchriften befchouwende als bet opflel van menfchen , 
begunftigen dat gevoelen en die' wijze van uitleggep..
Zoo draagt de voorftelling der Christelijke Zedeleer 
bet duidelijk merk van Oosterfchen fmaak, en van de 
hartelijkheid der Schrijveren., die , overtuigd van j E Z u S 
vertroostenden Godsdienst , gegrond op de Wet en Pro-
G 3	fe-
98
VERAANDELINGEN.
feten, haar met denzelven op bet naauwfle verbonden. 
Zoo dient de kennis en opmerking van bij dezen en ge.
lien der Apostelen meest geliefde uitdrukkingen, beeln den en bewijstrant , behalve bet algemeene, dat van den
J.oodfchen ftempel getuigt, in vele ten leiddraad voor 
eene gezonde uitlegkunde des Nieuwen Verbonds, en 
van dlk der Brieven of ftukken, daarin voorkomende, 
als door onderfcheidene mannen en op verfchillende tij-
den gefchreven. Het woord geloof (om 66n voorbeeld 
uit menigte aan to voeren) heeft vanhier bij r A U L u s 
eenen •ruimeren zin dan bij j A c o s u s. , naar bet doel 
en den tijd van ieders opttel. Dit zelfde heeft men om-
trent de verhaalwijze der Evangelifche gefchiedenisfen 
op to merken , en zal ons in ftaat ftellen regt to oor-
deelen, waarom wij deze orde en aaneenfchakeling, of 
ook perfonen, bij M A T T H r .u s en MARCUS ,eene 
andere bij L u C A s , eene andere, , eindelijk, bij j o-
A N rr r s vinden, en waar wij de eigen woorden van 
den Heiland, of wel den zin, eene weglating, of ;ook 
eene uitbreiding en verklaring, van zijne gezegden aan-
treffen. Uit welk alles dan V A N H E N o z L, na dit 
zeer in bet breede uiteengezet en geftaafd to hebben 
door bet gezag van een aantal plaatfen, bet rondftaan-
de befluit opmaakt, dat de gewijde Boeken, gelijk die 
van ongewijde Schrijvers, aanzienlijk lieht onntvangen 
nit den erkenden, of na dit onderzoek niet meer tivij-
felachtigen, invloed van der Apostelen en Evangelis-
ten karakters en denkwijze op hunne pen ;gelijk mede,, 
dat daardoor fchijnftrijdighedenlin.hunne leet en verha-
len bet beste magen opgelost en uit den weg geruimd 
worden.
Oozes ondan$s moesten wij ons verflag over dit aan-

gelegen onderwerp zeer bekorten : men,verfchoone ons

des , -van wege de engte onzes befteks. Ter proeve

van's mans ftijl en voordragt, nemen wij bier dit wei-


nige over : y, Men mag ook 'in de Lijdensgefehiedenis

„ van j E z u s then invloed van bet gemoed der Evan-


„ gelisten en Apostelcn niet voorblizicn. Zoo daze

„ Wan-
EVAN TEXLnK'S GODGELEERD GEN 00TSC}iAP. , 99
,; mannen ergen de Platte (!), en eenvoudige voordragt 
„ vQlgden,: was Jl1 t bij de verhalen van die ontzettende 
„ gebeurtenisfen, die; met den daod hunnes Musters 
„ eindigden. Alleni flelden zij blootelijk ter neder, zoo 
„ als bet gefchied is,tzonder betuiging van medeljden, 
„ zonder uitflap om j r: z u s to verdedigen, of zijne 
,, beulen te'verfoeijen. Dit is in den eerflen opilag on-
„ begrijpelijk. Men geraal;t wel eens in verzoeking,
,, om niet, aan Natuuruie1afchen, (*) gelijk de leerlin-
gen gen waxen, maar faan menfchen zonder h.artstogt, 
„ aan bedriegers derhalve, bet opftel dezer flukken toe 
„ to fchrijven. Doch bij een weinig nadenken zal men 
„ bet karakteristieke der Evangelisten zien doorblinken. 
„ Hoe zouden zij zich bij bet lijden van hunnen Mees-
„ ter hebben kunnen ophouden, die zich., even als de 
„ Emmausgangers, tot bet verhaal zijner opftandinb 
„ moesten fpoeden ? Hoe zouden zij zich door bet me-
„ delijden van hunnen weg hebben laten aft ;eiden, daar 
„ zij met blijdfchap over den nu verheerlijkten juich-
„ ten ? Hoe zouden zij ook zijne vijanden hebben kun-
„snen aantasten? Zij zagen immers altijd op zijn lijden
»en

(*) Dit woord, van 's Heeren .ongeletterde,"en als 4ovr 
4e Natuur alleen gevormde, leerlingen gebezigd, fniaakt ons 
niet volkomen. Dezen toch, hoe weinig befchaafd, flonden 
geenszins gelijk met zoodanige ruwe en woeste menfchen, of 
wilden, als men gewoon is Natuurmenfchen to noemen. Aan 
fommigen henner, San JOANNE S, P A U L U S, L V CAS , ea 
ook aan P E T R u s, kent onze VAN H E N GEL toch eene op. 
leiding en vorniing toe, boven bet Jopdsch- gemeen. Elder$ 
(zie bl. 9.) hebben wij desgelijks het woord eigenheden af-
gekeurd, als riekende near bet Hoogduitseh : en niet vreemd 
zjjn wij van to gelooven, dat bet lezen van Schrijvers in diQ 
tale eenigen, fchoon geringen, invloed gehad hebbe op zijnen 
Nederlandfchen ftijl. Wij keuren dezen wel over bet gebeel 
duidelijk en zuiver; dan toch beeft hij, oozes inziens, van 
gezegde Naburen to veel bet gebruik overgenomen van La-
tijnfche kunsttermen..
G4
100	TEYLER'S GODGELEERD GENOOTSCHAP.
„ en fterven tot vergeving der zonden, als op de ge: 
„ nadige befehikking van God. Dit gezigr meest. alle 
„,hevige harts'togten tegen 's Heilands vijanden onder-
„ drukken. Het moest zelfs hunne-harten 'van vere 
„ gevingsgezindheid en menfchenliefde doen gloeijen; 
„ want die Onvergelijkelijke had ook zijn linden en 
„ fterven voor hen ondergaan, die hem gekruist en ge-
„ dood hadden."
Wij leggen nu voor eene poos de pen neder, om die 
weidra weder op to vatten, ten vervolge en befluite 
van ons verflag.
J e Bijbel, 'een Bock even zoo vermakelijk, als nuttig 
voor allerlei Lezers. ' Eene Bijdrage ter bevordering 
van desyelfs dozing en verfpreiding in de wereld, 
naar, de bedoeling van het loffelijk Bijbelgenootfchap, 
ook in Nederland opgerigt. Met Aanteekeningen en 
Bijlagen, Door F R A N S V A N G O G H, Predikant to
Schiedam. 2'e Schiedam, bij G. W. van Hemsdaal. 
x815.- In gr. 8vo. XVI, 99 2 156 BI. f I - I6-
Om het bovenflaand werkje no- wat nader to doen
kennen, dan men uit deszelfs breedvoerigen titel katt

opmaken, zullen wij de woorden van den Schrijver over-


nemen, waarmede hij zijn voorberigt begint : „ Mijn

,, voorname oogmerk met de uitgave van dit gefchrift

,,.is, om befchaafde,, nadenkende menfchen met den

„ Bijbel, en vooral met bet vermakelijke en fchoone

,,:van den. Bijbel, meer bekend to maken, en hen,

,,Tangs then weg, aan to fporen, om hem veel to le-


„ zen, en wijd en zijd order hunne medemenfchen to

,, verfpreiden." De Eerw. VAN G O G H tracht dit lof-


felijk oogmerk to bereiken door eene Verhandeling van

matige lengte, en zeer uitgebreide Bjjlagen tot dezel-


ve. In deze Verhandeling toont hij aap, dat de Bij-


bel in ilaat is, aan dc-.n Quderfcheiden' fmaak der leze-


ren
T:, v AN GO G Ii, DE BIJBEL.	j©Z
,ren to voldoen, als bevattende, z°.) Hetgeen dienst= 
baar is tot vermaak; t. w. dichtftukken, gedichten_uit 
de hoogfte oudheid, verhevene dichtftukken, korte pun-
tige, wijsgeerige, en zulke, die haftstogten fchilde-
ren.
Elegieen enz. enz., andere ftukken van vernuft, 
redevoeringen, zedeliike verhalen , gelijkenisfen enz. 
enz. 2°.) Hetgeen dient , om kundigheden op to doers; 
t. w. gefchrifren, die onderwijzen.in de-wijsbegeerte, 
of in bet beste zamenftel van wetten voor een yolk, of 
in de Godsdienstleer. 3°.) Hetgeen dient tot zedelijka. 
flicYting; t. w. geesteliike liederen; bekeeringsgefchie. 
denisfen, karakterfchetfen, eene voortreffelijke zede-
kunde, teekeniingen van godsdienftige aandoeningen, 
gevoelens en werkzaamheden, en leerredenen. Hierop: 
volgen de Bijlagen, beflaande in een uittrekfel itit 
GU Y0T's Sermons over de nuttigheid der H. Schrift, 
in een uittrekfel Uit $ L A i it's Lesfen over de poezijl 
der Hebreen, en in eenige van de. bijbelfche ftukken, 
die in de Verhandeling zijn aangehaald.
Men ziet uit het bovenftaanfte, dat men hier geene 
diepe ontwikkeling van de fchoonheden des Bijbels be. 
hoort to zoeken; maar dat bet enkel eene aanwijzing 
van Oezelve is, op bet voetfpoor der beste Schriftver= 
klaarders , allezins voldoende voor het meer bepaald 
oogmerk van den Schrliver, om, namelijk, dezulken, 
„ die geen eigenlijk gezegde Geleerden zijn, geen voor-
„ raad van boeken bezitten, en ook niet •veel tijds tot 
„ ftuderen hebben," tot bet lezen van den Bijbel aan 
to fporen. De Heer V AN. G o G H kenmerkt zich in, de 
Verhandeling zoo wel, als in de keuze der bewijsftuk-
ken, als een man van goed oordeel en waar gevoel vdor 
bet fchoone van den.Bijbel; en hij geeft, vooral in de 
aanmerkingen achter zijne Verhandeling, men; g blijk van 
zijne bevoegdhefd, om hierover, bijzonder ten dienfte 
van mingeoefenden, to fpreken. Zoo lazen wij. bl. 35 
met genoegen : „Men moest eens eene Verhandeling ge-
„ ven over de Harmonie, die men kenhelijk hefpeurt in 
„ ,lezus Karakter, Leer, Leerwijze en -,Y jl." Wij
G 5	hel-
W3.	r. V A N e 0 0 n, DL bIJnEL.
lselpen bet den eerwaardigen Schrijver van harte wen. 
fchen; en gelooven, dat bet inachtnemen van deze in. 
wendige Harmonie menigen, vooral jongen Prediker 
poor bet gevaar zou bewaren, om bet verhevene en 
ffhoone in de uitfpraken der heilige mannen, en vooral 
des Zaligmakers, als menfchelijke kunst voor to ftel-
len, die enkel bet uitwendige becreft.
Wat den vorm van bet boekje aangaat, ja, die is al 
vrij zonderling! Het vereenigt met eene regelmatige, ja 
t#agve verdeeling, eene losheid,..die wel eens een won-
derlijk kontrast veroorzaakt. Hoe veel aanmerkingen 
tech bevat dit gefchrift, die met deszelfs eigenliike 
trekking niets gemeen hebben, en alleen bijzondere 
perfonen betreffen, waarmede de Schrijver weleer in 
betrekking ftond, of nog ftaat ! Wij verbeelden ons den 
span als origineel en naif ; maar tevens als iemand, die 
zich niet genoeg weet to matigen, bij zijnen rijkdom 
van gedachten. Het werkje zou , onzes inziens , veel 
hebben gewonnen, zoo dit eigenaardige van den Op-
(teller er minder in dooritraalde.
Het flaatkundige, krijgskundige en ambtelooze Leven 
van den Generaal M o R E A u, van zijne geboorte 
of tot aan zijnen doeµ'; benevens flukken ter regt-
vaardiging enz., zijne Lijkrede, en tene historifche 
fthets over P I C H E G R U. Door A. D E SEA U-
C H A M P. Uit het Fransch. II Deelen. Te Deven.
ter, bij J. W. Robijns. ISIS. In gr. 8vo. Te za-
men 46o Bi- f 3 - 12 -:
A Franfche revolutie beeft misfchien ilechts 66ne 
fchitterende zijde. Zij heeft een aantal voortreffelijke 
talenten ontwikkeld eri in bet licht gefleld. Op bet 
ftaatstooneel, echter, mag dit zelfs naauwelijks eene 
fehitterende zijde beeten. Zoo er toch onder die voor-
treffelijke talenten waren, met goede eigepfcbappen van
bet
A. D E PIE A U C HA M,P,, HET LIVEN VAN MOREACT. 103
het hart gepaard, dezen verdwenen welhaast, en hun-
ne gedachtenis zelve -- ten ware hunne ongelukken dit 
verhoedden is bedolven in den troebelen ftroom. Op 
bet krijgstooneel is bet eenigzins anders gefteld... De 
eerie omwentelingsdrift in Frankrijk had hare, ten min-
ite verfchoonbare, zijde. Men mag vrijelijk vooronder-
1}ellen, dat, onder andere, de jeugd veelal eene zuive-
re vlam in bet binnenfte koesterde, niet doelende dan 
op ingebeelde vrijheid , geli kheid en broederfchap, 
handhaving der regten van den mensch,,evenredig en 
onbepaald genot van de gaven der natuur. Maar de 
jeugd, maar zij, die bet opregt meenden met den va-
derlande, grepen naar de wapenen ter verdediging; ter. 
wijl de fluwe eerzucht naar bet roer der regering tastte. 
Aiwie met de gefchiedenis der omwentelinge maar ee-
nigzins is bekend, weet, dat in bet leger zelden die 
gruwelen plaats hadden,, welke de burger maatfchapprj 
en den zetel des bewinds verontreinigden; dat men --
wonderbare ommekeer ! -- derwaarts vlugtte om veilig 
to zijn, ja vaderland en vrijheid en eer nog flechts in 
het leger aanwezig achtte - ongeveer als de Atheners 
op de dobberende fchepen. Dat velen def grootfte Fran-
fche krijgslieden in den eerften tijd der omwentelinge 
brave menfchen waren, fchijnt to mogen worden gegist 
uit bet lot , dat zij door en bij bet bloedbeftuur onder-
gingen. De orde en tucht , door hen gehandhaafd, getui-
gen daarvan mede. Helaas ! zij. vielen flechts wat later 
dan hunne broeders op, bet ftaatstooneel; en waar, be-
halve den oorlog, de woordbijl of de verbanning nog 
eenigen had gefpaard , daar wist N A P 0 L E 0 N, in bet 
vervolg, vergif en.koord, en wie weet wat niet meer? 
`e•bezigen, pm den drom zijner trawanten al verder 
to zuiveren, Hoewel - eere, wien eere behoort! en 
wij willen zoo min ten nadeele hebben gefproken van 
den Prins , die hem ontliep , als van de Maarfchalken 
Puz. , die hem hebben laten loopen.
. Dan, geen van alien heeft zijnen roem onbevlekter
bewaard, of, zoo de zaak, welke hij eerst voorftond,

then
104	A. DE BEAUCHAMP
then mogt verdbnkerd hebben, fchooner gezuiverd, dan 
Ai 0 R E A U. Als 'krijgsman , was 'hij de grootfte kunfte-
naar om menfchen to behouden -- B U O N A P A R T E 
om, ze to verdelgen. Als burger, weigerde' hij alien be 
wind, waartoe hij zich ongeroepen voelde - de ander 
zocht en vermeesterde bet. Als Franschman, getroost-
te hij zich bet' dubbelzinnig licht, waarin zich ieder 
plaatst, die de legers van zijn vaderland beftrijdt, om, 
zonder bejag van eeretitels of vergeldingen, den helden-
dood to fterveti op her pijnlijk bed van eer, zoodra het 
duidelijk bleek,dat fchande en vloek her a nig deel zij-' 
ner landgenooten waren, onder eenen man -die, daar-
entegen, brommende woorden uitftalde, en, niet dan 
voor de zijnen zorgende, met een ruim beftaan fchan-
delijk afdroop naar de gevangenis. Als mehsch, als 
echtgenoot en huisvader, zoo wel als vriend, blijkt 
M o R E A U zeer achtenswaardig to zijn geweest -- ter-, 
wijl deze titels onder den ganfchen ftoet van zijnen 
nijdigen vervolger de eenige onbekende waren.
Deze overwegingen zullen flier nalaten, opgemelde 
week to doen zoeken; fchoon de algemeene trekken 
van 's mans gefchiedenis niet noodig hebben, bij wij-
ze van uittrekfel, door ons aan de hand gegeven to 
worden, en wij, behalve in ons Mengehverk eene vrij 
uitvoerige levensfchets, alreeds een ftuk van den Heer 
D E S U I N I N E hebben vermeld , waarin her laatfte 
tijdperk zijns levens zeer uitvoerig en naauwkeurig wordt 
befchreven; hebbende hetzelve ook blijkbaar bij dat 
gedeelte dezer levensbefchrijvinge ten grondflag ver-
ftrekt. Doch hier vinden wij een weluitgewerkt geheel, 
zonder groote uitvoerigheid, vooral ten aanzien van 
bet krijgskundige; hebbende hijzelf hieromtrent fliers
dadelijks nagelaten. Dit laatf'ce moge to beklagen zijn 
voor de krijgskunst en hare liefhebbers ! - de gewone 
Icier verlangt gewis niet meer naar breede oorlogstafe-
reelen, met wier verfche geheugenis wij nog als over 
kropt zijn. Overigens krijgt men van den man to we-
ten, war men meest verlangt. De bouwftoffen tot zij-
iie gefchiedenis fehijnen even zoo zorgvuldig verza-
meld
HET LEVEN VAN MOREAU.	105
meld, als wel geordend, to zijn. De bghandeling, de 
toon en flijl zullen niet ligt iemand mishagen. En voor 
ieder, , die prijs flelt op eene juiste en zekere kennis der 
zaken, is bet tweede deel, geheel uit dus genaamdefluk-
ken ter regtvaardiging beflaande, Yen zeer veel belang-
rijks inhoudende, gewis overwelkom. Men vildtt bier, 
om bet gezegde to ftaven,.al de.ftukken, tot zijn pro-
ces betrekkelijk, inzonderheid zijne en z Jns Advocaats 
verdediging enz. , als ook zijne lijkrede.
- De fchets over p I C H E G R U is kort , dus natuur-
lijk minder volledig , en , fchoon niet onbelangrijk , 
vooral ten aanzien zijner onderhandelingen met de Fran-
fche Prinfen, gedurende zijnen dienst als Generaal, en 
zijne verdere flaatkundige loopbaan , echter min naar 
onzen frnaak, om bet gefnork op de Franfche overwin-
ningen. Helaas ! ons dierbaar vaderland was bet onge-
lukkig voorwerp van 's mans luisterriikfle zegepraal. 
De Voorzienigheid liet toe, dat onze rivieren bruggen 
werden voor bet geweld, dat onze dwaasheid daaren-
boven veelal toejuichte, onze verdeeldheid hielp zegc-
vieren, onze fchandelijke ontevredenheid verdiende to 
ondergaan. Dit is zekerlijk zoo min de fchuld van P i-
C H E G R U , als van, zijnen Ievensbefchrijver. Maar de 
wijze, waarop deze 'ons -- zonder op gezegde omflat. 
digheden behoorlijk to letten-als in triomf ronddraag*, 
en dwaasfelijk fnoeft op de vreugde , waarmede de Frai.-
fche Generaal bier werd ontvangen -,welk Nederlar.-
der zou dat niet hinderen ?
De vertaling is vloeijende. Intusfchen fchijnt zij ons 
toe, bier en daar ongeoorloofde vrijheden to gebruiken 
-- als : een kundige aftogt, ftaatkundige kennisfen, een 
flap beroutiven, menfchelijke vaarfchijnlijkheden, enz. 
Ook deugt pijllooze wegen volftrekt niet.
Tot een flaal kiezen wij de volgende vereerende 
anecdote., uit de gefchiedenis van M O R E A U; bene-
vens den aanhef zijner aanfpraak voor de criminele regt-
bank, die hem moest vonnisfen, uit de bijdragen.
„ De Aartshertog (J A N yan Qosunrijk) had (na den
„ ver-
Ic6	A. Dt BVAUCHAMt'
„ verloren flag bij Hohenlinden) de artillerijpaardeti doetk 
„ uitfpannen,' en vele ftukken gefchut achtergelaten,
• ten einde de karren, die met gekwetften beladen wa-
ren, ren, to kunnen vervoeren. M o R E A U, onderrigt 
„ van de oorzaken, die hem deze ganfche 'artillerij in
• handen bad doen vallen, rekende bet zich onwaar-
„ dig, dezelve to behouden; hij zond bet gefchut aan 
„ den Aartshertog terug, en verzocht hem to willen 
„ toeftaan, dat hij aan deze de mensehheid zoo veree,
•	rende daad ook mogt deel hebben."
Mijrie Heeren !
„ Voor Ulieden, Mijne Heeren, verfchijnende_, ver. 
„ zoek ik, dat men een oogenblik mijzelven gehoor 
„ verleene.. Mijn vertrouwen op de genen, die ik tot 
„ mijne verdedigers gekozen heb, is onbegrensd; ik 
„ heb hun zonddr eenige voorbehouding de zorg opge. 
„ dragen om mijne onfchuld to verdedigen: door hun+ 
„ nen mond alleen wil ik tot de geregtigheid fpreken; 
„ ik gevoel echter de noodzakelijkheid , dat ik zelf fpre-
„ ke, zoo wel tot U, als tot de natie.
„ Ongelukkige omftandigheden, door bet geval ont-
~, ftaan , of door den haat berokkend, kunnen voor 
„ eenige oogenblikken bet ]even van den braaflten man 
„ verdonkeren. Met zeer vele behendigheid kan fom. 
„ tijds een misdadiger niet alleen alle op hem gevailene 
„ vermoedens , maar zelfs - de bewijzen zijner euvelda-
„ den van zich verwijderen. Een ganfche levensloop 
„ is altijd bet voldoendfe en zekerfte bewijs ten voor.
of nadeele van eenen befchuldigden. Het is dus mijn
•	geheel leven, dat ik de befchuldigers, die mij vervol-
•	gen, tegenftel. --
» Ik had mij der beoefeninge dcr wetten gewijd, in't
•	begin van die omwenteling, welke ten grondilag, der 
„ vrijheid van bet Franfche yolk moest verftrekken:
•	zij veranderde mijne levensbeftemming; ik wijdde haar
,, der
IIET LEVLN VAN MOREAU.	107
„ der wapenen toe : eerzucht was geenszins de drY)f 
„ veer, waarom ik mij onder de foldaten der brijheid 
„ plaatfte; den ftaat des krijgsmans omhelsde ik nit
•	eerbied voor de regten der natie : krijgsman werd ik,
•	omdat ik burger was. Dit karakter droeg ik onder
• de banieren, en heb er bet fteeds onder behouden. 
„'Hoe grooter voorftander der vrijheid ik werd, des to 
„ fterker •invloed had-de tucht op mij. -"


Reizen in den Stillen Oceaan, in de jaren i8oo tot i8o4. 
Door J. - TURN B U L L. Uit het Engelsch. hide of
laat/te Deel. Te Dordrecht •, A. Blusfe en Zoon. In 
gr. 8vo- f 1-4-
Lit laatfte deeltje der Reizen van den Heer T Z1 R N-

,B U L L is gewis bet minst belangrijke niet,' De ftoffe,

integendeel, is zoo rijk en zoo gewigtig~,.dat wij alles

tnet gretigheid hebben gelezen, en flechts yerlegen zijn

met de keuze van aanhalingen, die alien even zeer zou-


den kunnon ftrekken, om bet werk in zijn regte licht

to plaatfen. Men denke vooreerst aan de zendelingen

op Otahiti, dan aan de bewoners en lotgevallen van

dat eiland, voorts aan andere Societeits-eilanden,meer

in bet voorbijgaan bezocht, -en eindelijk aan de beken-


de Engelfche volkplanting to Botany-baai. Eenen ge-


ruimen tijd hield zich de Schrijver op bet eerstgenoesn

de eiland op. Hij doet ons de zeden en gebruiken, de

veranderingen, federt de ontdekking voorgevallen, den

invloed der zendelingen, bun gedrag, en de vrucht van

hunnen arbeid, zeer naauwkeurig kehnen.. Het komt,s

in bet algemeen, daarop neer , dat er onder de bewo:

ners vreesfelijke misbruiken plaats he.bben; dat bun aan-


tal federt c o o R gedurig is afgenomen, en van om-


ftreeks de honderd - duizend tot op vijf- duizend is ge*

fmoaten ; dat hiertoe medewerken vele ziekten, waar-


tegen zij, als bet werk der Goden,i geenerlei genee*-


mid-
log	J. TURNBULL
iniddel in bet werk ftellen; dat zij intusfchen de meeste
kwalen befchouwen, als hun door -de t.uropeanen aan-
gebragt, en dat zij gewis in geen opz.igt hebben ge-
wonnen bij de bezoeken dezer vreemdelingen de zen-
delingen doen wel hun best om goeds to ftiehten; men
hoort hen ook, bemint en acht hen, ja viert eeniger-
mate•den zondag, en gedraagt zich zediger in den om-
trek van bun verblijf; maar de hoofden yooral fchijnen
dit meest nit eene zekere flaatkunde en winzucht, de
gemeene man daarentegen uit eerbied voor de loffelijke
zeden der Evangeliedienaars to doen : zij verftaan -nosh
gelooven; zij willen zien: de Engelfchen kunnen wel 
de zon met hunne quadranten tot zich trekken, zeggen
ze; waarom ook Jehova en den Zaligmaker njet? De
Schrijver redeneert hierover zeer verftandig. Met arlen
eerbied voor de zendelingen en hun werk, meent hij, 
dat 'zij bet werk bij bet verkeerde einde aanvatten. De
leer der Drieeenheid enz., zegt hij, zijn voor Otahiti-
fche verllanden met berekend. Men moest met eenvou-
diger denkbeelden en begrippen eenen aanvang maken. 
Wij betuigen, dat wij er even zoo over denken, en ge-
voelden to meer fpijt, daar de gezondenen anders waar-
dige lieden -ziin, en bet zeker geen twijfel lijdt , of de-
ze-eilanders; zoo 'verwilderd en zoo verdrukt, zoo zeer 
haven van zedeloosheid en bijgeloof, hebben waarach-
tige behoefte aan de verlosfing van bet Evangelic. Ja, 
wij vreezen, dat, bij gebrek aan opgang der zaligma-
kende leer, de geheele bevolking door kindermoord, 
menfchenofFers, en verwaarloozing van allerlei kwa-
len, welhaast zal verfmelten. Wat ook de Schrijverbe-
were, om hunne, zoogenaamd bijgeloovige, toefchrij-
ving der laatften aan de komst van Europeanen onder 
hen to ontzenuwen, hij kan dit ten opzigte van 
het venusfmet niet ontkennen, verzwiigt ook geens-
zins, dat de nabuurfehap van Botany-baai hun geen 
goed heeft gedaan, ein neemt voor ons bet opmerkelijke 
niet weg, en van dat toefchriiven, en van de bef'aande 
waarhcid, dat federt' c o o x's tijd de bevolking zoo
zeer
REIZEN IN DEN STILLEN OCEAAN.	log
peer is afgenomen. Doch, dragen wij grootelijks de 
fchuld van hunne ellende, hoe veel to meer zijn wij hurt 
dan de redding door bet groote geneesmiddel fchuldig; hoe 
zeer zijn wij fchuldig, daartoe moeite' noch kosten to 
ontzien! Deze gedachte vervolgende, zou men mis-
tchien bet verfchil over bet nut of de nutteloosheid der 
2endelingsgenootfchappen in dezer voege kunnen be-
flisfen, dat wij bet Evangelie behooren to verkondige.2 
alien volken, die met ons wereiddeel in aanraking zijn 
gekomen, of gevaar loopen to zullen komen; dock dat 
wij ze met dit enkele oogmerk niet moeten opzoeken, 
omdat de befmetting bijna zeker, en de genezing zeer 
onwis is. Of, anders, waar ziekte, gevaarlijke ziekte 
heerscht, daar brenge men bet geneesmiddel, al gaat 
bet gebruik zelfs met eenig nieuw gevaar gepaard; maar 
de gezonde heeft den geneesmeester niet van noode.
Ten aanzien van de volkplanting to Port-Jackson 
enz. , bet wel of ktvalijk flagen van de onderneming der 
Engelfche regering, om dezelve tot een waar verbeter-
huis voor de misdadigen to doen ftrekken , de inrigtin-
gen en den toef{ and aldaar, is de Schrijver mede zeer 
lezenswaardig. Onder de volkplanters, die deels uit 
misdadigen, den tijd hunner dienstbaarheid hebbende 
ultgediend, deels nit officiers, onderofficiers en folda-
ten beflaan, die hun affcheid hebben verkregen, en 
voor een derde deel uit huisgezinnen, vrilwillig, op. 
kosten der revering, derwaarts gebragt, zijn zaamge 
geld, heerscht in'; bet algemeen vale verwildering ett 
orioppasfendheid. Ten,opzigte van de laaestgenoemden, 
is men doorgaans ;niet voorzigtig genoeg in ziine keus 
geweest; ook worden ze door de eerften ligt befmet.;: 
en, terwiji dezen gedurig poging doen om to ontviug-
ten, o,ok wel oproerig worden, vervallen genen vaak 
fpoedig tot armoede. In dit werk heerscht vele unver 
genoegdheid en tweedragt , dus ook de vole aaktheid. 
diet; fchoon de kolonie daarom belangrijk geiloeg kan 
zijn, en bet blijkt , dat men zich dadelijk gedurig ven-
der zoekt uit to breiden.
BoEUESCH. I8I6. No. j.	H	A
fro	J. TURNBULL
Na hier eene pons met ongeduld naar, een fchip to 
hebben gewacht, en vrij veel van fchipbreuk to heb. 
ben gehoord, komt de Schrijver, na ten afzijn vafi 
vier jaren en eenendertig dagen, in bet gezigt van het 
geliefde Albion, waar hij vervolgens aan wal ftapt, en 
voor ons verdwijnt.
Tot een ftaal . nemen wij een gedeelte der befchrir 
ving van de Otahiters, hunne zeden enz., waaruit te-
vens blijken zal, hoe veel goeds in hun oorfpronke-
rijk karakter is.
„ Het grootfle gedeelte van hunne kenfchetfende 
eenvoudigheid is thans verdwenen, en heeft plaats gc-
maakt voor eigenbatige listigheid, en al de kunstgre-
pen van. cage zielen. Hunne gemeenfchap met Botany-
baai is vruchtbaar geweest in de droevigite uitwerk. 
fels.
„ Hunne oorfpronkeliike volksgewoonten zijn nog 
dezelfde. 1)e zonderlingfte betreffen de vrouwen en 
het koninklijk geflacht.
„ Het is heiligfchennis in eene Otahitifche vrouw, 
met een' man to eten. De vrouwen moeten, bij welk 
eene gelegenheid bet ook moge zijn, afzonderlijk eten. 
Die van de koninklijke famine, en de vrouwen van den eer 
ffen rang, maken alleen eene uitzondering op dezen rc-
gel. Op die wijze genoodzaakt om- onder elkander gc-
gelfchap uit to maken, leven zij in grootere eensge-
zindheid to zamen, dan anders wel onder haar plaats 
tou hebben. Ik weet niet, dat ik ooit gezien heb , 
dl}t er twee' keven. -
„ Komt bet to gebeuren, dat man en vrouw to za-
,nen niet over weg kunnell, niets belet hen te- fchei• 
den; en geen van beide, zoo brengt bet de gewoonte 
van.het land mede, wordt geacht aan eenige verplig-
ting• to - kort gekomen to zijn, of eenige verbindtenis 
verbroken te•hebben.
„ Er is niets, daar zich•de Otahiters meer door on-

derfcheklen, dan door hunne zindelijkheid. Beide, matl-


nen en vrouwen, baden zich- twee-, fours driemaal

daags,
REIZEN IN DEN STILLEN OCEAAN.	III
daags, en verkiezen, bij die gelegenheid, versch bo-
ven zout water. Zij zijn zeer keurig in bet fchikkgn 
en netjes opdoen van hun haar ; zij beftrijken et met 
kokosnoten -olie, en maken bet welriekend met fandel-
hout. Een groot gedeelte van hunnen tijd brengen zg 
door bij hunne fpiegels en met hunne fcharen.;. en, als 
men hun een glas aanbood, daar hunne gelaatstrekken 
in misvormd werden, gaven zij bet met een verachteliik 
Owkaw, Owkow, terug; de,gezigten, die zij dan troh-
ken, waren inderdaad om to lagchen.
„ De hoeden der, vrouwen zijn zeer net. Met de we)-
riekende bloemen, naar onze lelicn gelijkende, daar zij 
haar haar mede opfchikken, geven zij zich to meer dot 
natuurlijk eenvoudig voorkomen , hetgeen _haarr zoo eigen 
is. De hoeden, van de bladen van deli: kokosnoot gg-
maakt , in draadjes. gefpleten , zijn : van -onderfcheidqu 
kleuren, naar de zinnelijkheid van die ze draagt; en,, 
daar al de kosten beftaan in den tijd. en. de moeite vgn 
ze to maken, verfchijnen zij doorgaans, om den twee-
den of derden dag, met een' nieuwen. Elk is hierin 
hare eigene hoedemaakfter.
Veel is er gezegd van de ongebondenheid en bet 
liederlijk gedrag der vrouwen. Maar ik nloet haar bet 
refit doen van to zeggen, dat ik niets van lien aard ge-
zien heb. Hare denkbeelden van ingetogenheid, ziinn, 
buiten twijfel, zeer onderfeheiden van de onye. Zit 
moeten derhalve naar eenen zeer verfchillenden maatftsf 
beoordeeld worden.
„ De -zachtheid van hunne geaardbeid gnat tot in uir 
terften. Zoo lang ik op Otahiti was, zag ik geen Ott-
biter in eene kwade luim.. ,De minnaar van I D D E N en 
de broeder, van P 0 M A R R.E waren uitzonderingen. Mo-
gelijk zijn hunne zeden zachter in de onmiddeliijke :ua-
bijheid van de zendelingen, dan in de verder gelegene 
gedeelten van bet land.
„ Zij zijn driftig in bet lieven en prijzen van bun 
land, en gelooven, dat bet bet fchoonfe gedeelte van 
geheel den aardbodew is. -- "
2IS	MNEMOSYNE.
Mnemofyne. Mengelingen voor Wetenfchappen en fraaije 
Letteren;' verxanaeld door Mr. x. W. T IJ D E DI A N
en N. G. V A N K A M P E N. i fle Stuk. Tc Dordrecht ,
bij A. Blusfc en Zoon. 18i . In gr. Svo. XVl,
3oo Bl. f 2 - 3 -:
„ In Nederland, alwaar,, naar mate van deszelfs ge-
Tinge uitgeitrektheid, gewis meer letterkundige befcha-
vIng algemccn verfpreid is, dan in eenig ander Land, 
wordy dageliji:s veel gefchreven en opgefteld, en is 
buiten twijf,;1' veel voorhanden, hetgene verdiende het 
licht -te zien,,.maar door onderi'cheidene oorzaken on-
gedrukt en onbekend blijft liggen. Eene achtingwaar-
dige, maar wel cens overdrevene befcheidenheid, de 
mdeijelijkheid om in den tegenwoordigen toeftand van 
den Boekhandel iets, vooral kleinere losfe ftiikjes, uit 
to geven, enz. , fchaden onze Letterkunde. 111aar ook 
de Geleerde van naam, wien bet voor zijne werkcn 
aan Been' uitgever en geen debiet ontbreken kon, heeft 
niet altijd genoegzamen voorraad, om een' afzonderlij-
ken bundel Mengelingen in bet licht to geven, 'of 
wenschte wel eens eene fchets of eene proeve van ecn 
grooter werk vooraf to zenden, bet zij om de aan-
dacht van bet publiek daar op to vestigen, bet zij om 
de aanmerkingen van kundige lieden to vernemen, bet 
zij ook o1n de prioriteit to verzekeren van eenige op-
merking of ontdekking, welke hij nog den tijd niet heeft 
om uit to werken of opzettelijk bekend to maketi. Er 
.blijft:.ook _in de lesfenaars van overledene Letterkundi 
gen menig opftel liggen, hetwelk der uitgave overwaar, 
-dig was, Inaar wa,artoe bet der familie aan gelegenheid 
,ontbreekt." . Het zijn deze en dergelijke 'redenen , wel-
ke de Heeren T I1 D E M A N en V A iV K A M P E N, naar
luid van_ bet voorberigt, hebben bewogen, deze ver-
zatneling. aan to legaen, en alzoo een punt van ver-
eeniging to geven voor redevoeringen , verhandelingen,
(,f
PINEDMOSYNE.	113
of ook kortere opfellen, opmerkingen, fchetfen, frag-
menten enz. , zoo wel in proza (mits alles oorfpronke-
iijk Nederduitsch) als poezij. Wij achten de eenvou-
dige opgave van den aard en bet oogmerk dezer onder-
neming voldoende, om de eigenlijke waarde van dezel-
ve in bet regte licht to plaatfen, en ziin bet met de 
Uitgevers volkorxien tens , dat zij daardoor eene wezen-
iijke behoefte van onze letterkunde vervullen. Immers 
bet veelvuldig nut, dat zulke vereenigingen van be-
4wame mannen voor kunften en weterifchappen kunnen 
ftichten , valt van zelve in bet oog ; terwijl de ender-
vinding in alle befehaafde landen bewijst, dat zij, wel 
beftuurd , altoos krachtdadige middelen geweest ziin 
,ter bereiking van het aangewezen doel. OM ons eens 
bij bet naburig Duitschland to bepalen; wie weet niet,
\vat de, S C H L E G E L :s door hun .Athenaeum , wat voor-
a1 S C H 1 L L E R door zijne Thalia en de Horen to then 
'einde gedaan hebben ? En wie zou zich _ dan ook niet 
verheugen over de onderneming van zulk een werk in 
ons Vaderland? :.. Wij aithans hebben de verfchijning 
van de Mnemofyne met verlangen -te gemoet zien, en 
ver,heugen ons, dat zij op eene wijze optreedt, welke 
`hair karakter, als Godin der Gedachtenis en als Moe-
der der Zanggodinnen, waardig is.
Doch, behalve het algemeene nut, dat wij van deze 
onderneming verwachten , meenen wfj dezelve a}s eeti mi&-
delto molten befelrouwen, om bet ware verband tusfehen 
de letterkunde der onderfcheidene volken op to -zoeken, 
aan to toonen, en ten voordeele van onze eigene let-
-terkunde toe ' to pasfen. Ellendige bekrompenheid al-
1eeii kan dit verband m iskennen , of bet beftuderen van 
hetzelve als nadeelig befchouwen. Dit verbatld beftaat 
niet alle'en"; maar '-moet' ook, onzes oordeels, met de 
'ftudie onzer vaderlandfche- letter~ii vdYeenigd w-orden, 
zal die ftudie niet eeffziidig bl'ijven. Het ftrekt ons uit 
-dien hottfde tot genoegen, den Heer 'VAN 'K A M P E N 
-vooral mede aan bet !ioofd dezer onderneming to zien, 
omdat hij ziCli in ons Vaderland, sneer dan iemand, heeft
1-1 3	on-
114
MINEMOSYNE.
onderfcheideii, als den man, die volkomen in flaat is, 
aan dezen wensch to voldoen.
De ftukken, in dit eerfte Deel vervat, zijn zeer on• 
derfcheiden van aard en inhoud; dan,de ve;klaring der 
Uitgeveren, dat zij zich, wat de verfcheidenheid en 
keuze,der onderwerpen betreft,bet plan bet naast voor 
oogen ftellen , waarnaar wijlen de verdienftelijke c. -
B R E N D E R ~. B R AND I S ziju Taal- Dicht- en Let-
terkundig Kabinet en .Tlagazijn heeft uitgegeven, fnijdt 
alle aannierkingen af, die wij hierover anders misfchien 
zouden hebben te.berde gebragt.
Eene verhandeling, door wijlen Mr. j. P. K L E Y NV 
over de fraaije Kunflen en Weten/chappen in 't alge-
rneen, en,de Dichtkunst en Dichtkunde in 't bijzonder, 
opent dit Deel. Nadat de Schrijver heeft ontwikkeld, 
wat wij onder den algemeenen naam van fraaije kun-
flcn cn wetenfchappen to verf'aan hebben, verklaart hij, 
wat het zij, dat men dichtkunst en dichtkunde noemt; 
brengende hij, onzes oordeels met regt, bet eerfte te-
rug tot bet aangeborcn en aangekweekt poetisch ver-
mogen, terwijl hij het laatfte alleen bepaalt bij de thce-
rie, der poezij. Wij hebben in den fteller van deze ver-
handeling, die ons door zijne vroeger uitgegevene ftuk-
ken reeds gunftig bekend was, ook hier wederom eenen 
man gevonden-, die. in de uiteenzetting -van zijne denk-
beelden een fcherp qordeel, en in de voorftelling.van 
dezelve een' keurigen fniaak ten toon fpreidt. Het 
cenigzins drooge, dat met zulke oordeelkundige ftuk-
ken van zelve gepaard gaat, words merkelijk vermin-
derd en aan.genaam afgewisield door fchoone proeven 
van poezij, welke ter Raving van bet gezegde wor-
den bijgebragt.
Hierop volgt ecne Redevocring over WILLIAM 
SHAKESPEAR, doorr den Med,euitgever.VAN KAM-
P E N ; waarachter eenige lezenswaardige aanteekenin-
gen zijn gevoegd. De Heer V A N K A M P E N bevestigt 
in deze redevoering ten voile, wat wij ftraks van hem 
geztgd hebben, en toont bevoegd te, z#c, om over
S H A-
MNE MO SYNE.	I IS
S n AK E S P E A R to.fpreken. Vertrouwd met de uiteen-
ioopende oordeelvellingen over dezen Dichter, wel we-
tende, dat men hem in England, en ook in Duitsch-
land, vergoodde, terwijl men hem in Frankrijk, jam-i
merlijk miskende, en in ons land doorgaans onver-
fchillig voor hem bleef, heeft V A N K A M P E N in deze
redevoering cene proeve genomen, c m tem als 't ware 
bij onze landgenooten in to leiden. En, wanneer wij 
uit dit bepaald landpunt ziin werk befchouwen, komt 
het ons allezins doelmatig voor. \Vij vinden bier, na 
een kort berigt van s H A K E S P E AR's leven, een meer 
uitvoerig verflag van deszelfs verdieniten als Dichter 
van Treurfpelen, Historiefiukken en I3lijfpelen, zoo wel 
ten aanzien van verbeelding, van gevoel, als van kennis 
des harten. Hoe veel goeds , ja voortreffelijks dit ver-
flag ook bevat , hij , die s H A K E S P E A R kent , zal het-
zelve onvoldoende achten, om een volkomen denkbeeld 
to geven van bet alomvattend vermogen dezes Dich-
ters. Dan, wij znerken dit niet aan als eene berisping; 
want de geheele redevoering is vol'van de.duidelijkfte 
bewijzen , dat de ' Heex V A N K A M P E N, dit onv.ol 
doende van zijn werk meer dan iemand gevoelt en er-` 
kent, en den oneindigen rijkdom van zijn onderwerp 
overziet; maar wij wilden flechts doen 'zien_ ' dat dit 
om den aard der take niet anders zijn kon, en, w6l 
befchouwd, ook niet anders zijn moest. Het komt 
o,ns namelijk voor , dat deze' redevoering, de terfte 
trekken bevat, welke tot eene juiste kennis van sliA-
K,E S P E A R vereischt worden, en gevoegelijk tot voor-
bereiding van eene uitvoeriger ' en dieper ontwikkeling 
van, bet eigenlijk wezen van deszelfs wonderbaar dicht-
vermogen zou kunnen dienen. De ' bewijzen en ffalen 
zijn wdi gekozen; fchoon bet ons zeer heeft verwon-
derd , no.ch van het karaicter. van G L 0 S T, E R (R I-
C H A RD' III) eenige melding to vinden , noeh ook aan-
halingen uit dat fiuk aan to treffen. De aangetogene 
brokken zijn doorgaans uitmuntend vertaald; hetgeen 
wij als eene zeer groote verdienfle van deze redevoering
H 4	aaI !
116	MNEMOSYNE.
aanmerken. Vie ooit zijne krachten hieraan heeft be. 
proefd, zal de waarde van deze overzetting gaarne er-
kennen, en zich met ons tot den wensch vereenigen, 
dat de Ileer V A N K A M P E N in 't vervolg van tijd de 
vertaling van een geheel fluk onderneme, en ons ein-
delijk, al ware bet dan ook in vereeniging met ande-
ren , den geheelen S H A K E S P E A R in onze moeder-
taal fchenke. Middelerwijl hopen wij , dat deze rede-
voering bet hare zal bijdragen, om den opgang van 
zulk eene onderneming voor to bereiden.
Het derde fluk in dit Deel is eene proeve van beant-
woording der prijsvraag, door de Maatfchappij van We-
tenfchappen to Haarlem, op uitdrukkelijk verlangen
van Boning LODE WIJR NAPOLEON, over de uit. 
vinding der J oekdrukkonst door L. J A M S z. K O S T E R
in gemelde flad, openlijk uitgefchreven. Deze proeve-
was niet bekroond , omdat men de bewijzen ten behoe-
ve van Haarlem to weinig niepw vond. De Schrijver,
nogtans, verklaart, in de opgave der prijsvraag zooda-
nig vereischte niet gevonden to hebben; weshalve hij 
zich nicest tot ontwikkeling, kritisch onderzoek, en 
nadere (laving van bet - voornamelijk door den uit-
muntenden c. M E E R M A N -- aangevoerde en beroog--
de, heeft- bepaald. En waarlijk, deze ontwikkeling 
komt on$ 'zoo volledig en bondig, dit onderzoek-zoo 
echt kritisch'voor, dat wij niet twijfelen, of ieder Le-
zer'zil de Uitgevcrs danken voor de mededeeling dezer 
bijdrage tot eene flof van zoo veel gewigt voor den va-
clerlandfchen letterroem. Intusichen ware bet w0ligt 
van belang, dat de (teller van deze verhandeling bet 
aangebaalde werk van L I C H T E N B E R G E R, door den 
Gott. gel. 1lnzeiger onwederlegbaar genoemd , eens 
met dezelve vergeleek, en de redenen, daarin bijge-
bragt, toetfte, opdat men, omtrent deze gewigtige 
zaak, zoo mogelijk, tot zekerheid kwame.
Belangrijk is bet Voorflel, van Prof. J. W. D E C R A-
r;E, ter volmaking der haderlandfche Gefchiedenis,
,,o om door all, de voormali a provincien bundige lief-
heb-
DINEMOS?NE.	117
bebbers op to wekken en aan to iporen, om federt bet 
midden der '16de Eeuw, en vervolgens gedurende bet 
geheele tijdperk van bet Gemeenebest, voor ieder ge. 
west afzonderlijk,'. nit oorfpronkelijke flukken en echte 
befcheiden, to leveren eene Staatkundige Gefchiedenis 
van ieder Gewest , in betrel king tot de algemeene be-
langen van bet geheele Gemeenebest; tevens met eene 
bijzondere Gefchiedenis van dat zelfde Gewest met opzigt 
tot deszelfs inwendigen toeftand;" enz. enz.
Op deze ftukken in proza volgen eenige gedichten, 
onderfcheiden in aard en uitgebreidheid, en van beken-
de en onbekende Dichters. Dezelve zijn : De Hoop,
door Vrouwe K. W. B I L b E R D I j K'. De Uitvinder van 
het Letterfchrift , door N. S W ART (*). Het Zwaard;hot 
Onweder; de Kusjes; het Vogelaestje; iPispelturigheid, 
allen door H. V A N L o G 11 E M. Serafane, Verhaal,door, 
Vrouwe K. W. B I L D E R D Ij K. De Lente, door Mr. 
L. R I E T B E R G. flan Eucharis , door denzelfden. 
Bruiloftszang, door' B. F.'T. - Bij het wiegje van mil ra 
kleine Nichtje, door den Landman j A k o B VAN D A Mi 
Van de bekende Dichters blijft Mevronw B I L D E R-
D Ij K , de Heer R 1 E T B E R G, maar vooral de Heer 
V A N L O G H E DI , Zijnen verworven'roem door treffe-
lijke proeven' Raven; terwijl onder de onbekenden de 
Landman V A N, D A M en de Eerw.. S W ART bew1jzen, 
een' gelukkigen aanleg voor ware poezij to bezitten. 
Echter kunnen wij , bij alien lof, Met ontkennen, 
dat een enkel dezer ftukken ons de verklaring der Uit-
geveren to binnen bragt , van niet altoos bet voor-
treffelijke en uitgelezene to beloven.
Wij kunnen, ten vermake onzer Lezeren, ons niet we. 
derhouden,dit Maandwerk met een der bevallige dicht-
ftukjes to verrijken, en kiezen daartoe, van den Heer
VAN LOGHEDI,
(*) Reg. 7 flaat knellend; moot zeker knielend ziju.
H 5
NET
Ila	MNEMOSYNE,
HET VOGELNESTJI.

Kunstnaar- die bet rijkf a marmer
Uit de diepe fleengroef ligt, 
En paleizen, grootfche tempels,
Zuilen voor de helden iticht; 
Zie bet nestje, dat de vogel
Uit geringe itoffen bouwt:
o, 't Verdonkert nw gevaarten,
Al hunn' luister, al, uw goud.

't Lenteluchtje ftookt in de .aadren 
Nu den heeten minnegloed,
Die de keten van de wezens 
Ongefchonden houden moet;
Lagchend berst bet jeugdig blaadje 
't Koesterend omwindfel uit,
En de grond bedekt zich weder 
Met een kleed van welig kruid.

Hooger zwellen nu de borstjes
Van bet rijk gevederd koor; 
Rijk tan toonen, last de gorgel
Slechts verliefde zuchtjes door; 
Op bet zachtjes fchomlend twijgje
Knoopt de min den zachtften band, 
En miljoenen paren vieren
Nu hun trottwfeest op bet land.

De eerfle vonk der liefde ontvlamde
Door de luwe lentelucht ;
Heeter gloed ftookt nit de bloemen
Van de min de zoetfte vrucht. 
Lustig, lustig, woudbewoners !
't Uur finelt aan, waarop glj beidt 
'c Wijfje heeft een leger noodig;
't Zachte, bedje dient gefpreid.

Hier kiest 't paartje rijzige eiken,
Dear' her' lage ilruikgewas; 
Andren zoeken digte hagen,
Of bet welig oevergras;
Die,
MNEMOSYNE.
I9
Die wedr hangen 't kunflig nestjen
Aan den wiegelenden tak;
Dit boort in bet hart der boomen,
Dat bouwt onder 't rieten dak.

Welk een werkzaamheid en ]even!
Duizend vlugge wiekjes flaan;
Duizend teedere echtgenooten 
Voeren 't rijsje of biezen aan:
't Wijfje fchikt elk deeltje in orde, 
Legt een laag van blad of mos ,
En maakt voor haar lievelingen 
Veedren nit bet borstie lot.

Hoe verfcheiden zijn de iloffen,
Die, naar d'ingefchapen card, 
leder paartje in bosch en dalen
Ol' bij 't murmlend beekje gaartt 
Dit verdorde of groene twijgjes,
Jeugdig gras of fpichtig riet;
Dat de wol, die 't knabblend fchaapjen
Aan de flruiken achterliet.

Andren mengen, kneden, vormen
Klei tot eenen vasten wand,
En de kunst van 't dier gnat wisfer
Dan de feilbre kunstnaars band. 
Icier zijn winkelhaak en regel
En bet paslood onbekend:
Alles, tot bet bouwen noodig,
Heeft natnur bun ingeprent.

Zeg mij, rijkaards! is bet wiegjen,
Opgefmukc door weidfche pracht,
We!, als 't nestje uit wol en veerea,
Of alleen uit blaadren, zacht?
Waant gij, dat -uw zijde koestert,
En die, weelde, uw hart en lust, 
Beter dan.een grover dekfel
't Wiehtjen in de fluimring fiist&-
Ou-
120
MNEMOSYNE.
Ottders! laat ge uw teedre fpruiten
Zorgloos over aan hun lot 
Gaat`van 't vinkje uw pligten leeren
Eli een ongefinaakt genot. 
leder nestjen is een tempel,
\Vaar natuur haar outer heeft 
leder vruchtjen een Mooning,
Die zij aaa de liefde geeft.
Wij hopen, dat de Heeren T IJ D E M A N en v A N 
K A M PEN door genoegzame bijdragen en - door een 
ruim vertier in itaat gefteld ztrllen worden, dezen ar-
beid to vervolgen, en zien met verlangen een tweede 
Stuk to gemoet.
Nagelaten Gedichten van j A N F R E D S R I K H B L M E R S. IIde 
feel. Te Haarlem, bij F. Bohn. 1815. In gr. 8vo. f 3-12-:
Ziet daar dan bet laatite Deel der Nagelaten Gedichten van 
onzen H E L M E R S ! Te regt merken de Uitgevers op , dat bet 
eene treffende gedachte is, dat dit bet laatfte is, wat wij 
immer van den voortreffelijken man kunnen verwachten; maar 
dat ook deze Mfde voor(lelling aan.dezen fchat eene dubbe-
2e waarde geeft. Ja, al bezaten wij van den waarlijk groo. 
ten man niets anders dan dit Deel, dan nog zoude zijn over-
heerlijk kunstvermogen ooze bewondering wegdragen en zijn 
1laam onfterfelijk zijn.
Twee uitgebreide dichtftukken verfieren dit Deel, de Han-

del en Lofzang op .Tezus van Nazareth ; dan volgen vier Lier-


zangen, en eindelijk een zestal ver fpreide Gedichten. De Handel

behoort tot die onderwerpen, welke door H E L M E R S Reeds

con amore, zoo als men zegt, en o;, de gelukkigfte wijze

werden bewcrkt. Toegerust met de edelile gaven, welke de

Natuur haren bevoorregte gunltelingen fchenkt, onderfcheidt

hij zich, in alle zijne voortbrengfelen, door eene, hem bij-


zonder eigene, geestdrift, kracht,, verheffing, "eh bet gevoel

van den echterl Dichter. Manr vbor foortgelijke floffen was

hij, in ons oog, bij uitnemendhcid berekend. Zijne meer data

ge.
J. F. HELM t R S , NAGELATEN GEDICHTEN.	121
gewone bedrevenheid in de gefcbjedenis;en der Nntien; zijne 
algemeene kundigheden; zijne belezenheid, vooral in.het vak 
van reisbefcbrijvingen, en zijne kennis omtrent alles, wat tot 
de natuur- en aardrijkskunde, wat tot de zeden en gewoon-
ten der volken zoo wet, als tot de voortbrengfelen van den 
grand betrekkelijk is, leverden zijuer kunst hulpzniddelen op, 
welke vele, anders zeer voortreffelijke, Dichters niet bezit-
ten., en.leenden de bekoorlijktle, nu eens zachte, dan, fchit-
terende,.gedurig afwisfelende en altijd aangename kleuren aan 
zijne tafereelen, welke, daarenboven, verhoogd en opgeluia-
terd werden door eenen, alles bezielenden, alles doordringen-
den gloed van verhevene vaderlandsliefde, lien men elders 
fchaars in die mate zal aantreffen. Dat zijn Lof der Zeevaart., 
zijn Lof van Amflerdam, en bovenal zijne Hollandfclre Natie, 
onze uitfpraak bevestigen! Oak in bet bezingen van den Han-
del toovert hij door dezelfde middelen; ook bier words men 
doorgaans verrukt door zijne, hem zoo bijzonder eigene, ma-
nier. Wij durven dit ftuk, met voile ruimte, in den rang der 
beste voortbrengfelen van onzen onflerfelijken Zanger plaat-
fen. De voorzang beviel ons minder dan bet gedicht zelf. 
Hij is al to nederig, en die gewone betuigingen van onver-
mogen fchenen ons Diet to voegen in den mond eens zoo 
buitengewonen Dichters. De aanlief is plegtig, treffend, edel, 
den Dichter en zijner rloffe waardig. De befchrijving va1l v aN-
DEL, die bier zeer gepast wordt aangefproken, is uitulun-
tend. Oak H E LM E R S erkent hem voor den Hoofddichter,

die, in zijn' fiche vlugt, 
Geen' Mededinger kent, Been' Ovcrwinnaar ducht.

[Het,laatfle is overtollig, en doet dus geene working; daar 
bet van zelf fpreekt, dat V O N D E L , geen' mededinger, heb-
bende, geen' overwinnaar behoefde to duchten.] Het gewigt 
van bet onderwerp wordt krachtig voldougen. Bijzonder 
fraai is hier bet beeld van den zoon aan bet fterfbed zijnk 
vaders, weardoor de Dichter, zonder bet to zeggen, op eene 
meesterlijke wijze de bedenking voorkomt, dat bet verval 
van den Handel ons denzelven minder waardig zoude makers. 
Neen! al wat onze voorouders waren, en wij nog zijn, is 
bet werk van den Handel. R O U S S E A U dwaalde. De Na-
tuur wilde algerueen heil. Door bet licht van den Ibr~del vet+.
dweea
IAU
J. F. HELMERS
dween de nacht der barbaarschheid., en werd de mensch eerst 
mensch. Dit words door de gefchiedenis in bet licht gefteld. 
Hier is H E L M E R S nu op zijnen eigenen bodem ; en her is 
-in doze fchilderingen, tot een vaderlandsch-onderwerp betrek-
ktelijk, dat wij onzen grooten Dichter her meest bewonde-
ren.. Eerst doolt hij rond in den nacht van her Noorden, 
welks- woestheid en ellende worden befchreven; dan fmaakt 
-bij aan de oevers van den Ganges al bet genot, dat de wild-
Re Natuur aanbiedt. Hoe fchoon en fchitterend, hoe warm 
en `weelderig is bier niet des Dichters fchildering!
War volop der Natuur, war weelde, war verkwisten!
,De t+ooglen, gloeijend van Topazen, Amathisten, 
Smaragden en Safier, doorzweven 't kruidrijk land, 
Daar 't zevenverwig licht op purpren kuiven brandt; 
De vlugtige Gazel fpeelt onder de Amvaboomen; 
De Nagakozar golfs op Ganges heilge fkroomen;
De Lotos, rijk in kleur, praalt bier in rooden gloed;
De Waterlelij (ie) flrooit heur (haar) geuren langs den vloed; 
De grond is overdekt met bloemen , allerwegen 
Stroomt nieuwe levenskracht u nit elk koeltjen tegen; 
Daar fpieglen zich in 't nat der zilvren waterplas 
De blozende Granaac, de Olijf en de Ananas; 
De geurige Kaneel omfchilt bier de Amberbosfchen; 
't Gebergte omflingert zich met Bacchus heilge trosfen, 
clan palmen overfchaauwd ! her frisch citroenendal 
Juicht, op bet ruifchen van den heldren waterval, 
Die, als Mdanders vloed, bet broodboombosch doorkronkelt, 
Daar't flofgoud in 't azuur des zilvren Landflrooms fonkelt.
[Her broodboombosch is een zeer onanugenaam woodd, dat 
den regel hard en flroef maakt.]
Deze verfcheidenheid in de bedeeling der aarde verbindt 
alle volken aan elkander, en maakt bet eene gewest afhanke'-
lljk van her andere. De Handel, door de Zeevaart voorge-
licht, fchiep de gemeenfchap der verst verwijderde landen. 
Iii ontvonkt de geestkracht en her denkvermogen; fchenkt 
wieken aan her vernuft; de welvaort en de overvloed verge-
zellen hem, Hij is de oorfprong, de band en de fleun der 
3Iaatfcbappijen. Welk een voorbeeld kon de Dichter bier
g e-
?AGELATEN GEDICHTEN.	i23
gepaster aanvoeren, 4an Amflerdam ? De tegenflelling van then 
grond,
in lis en wier begraven,
Naauw aarde, 't woest verblijf van roerdomp , meeuw en raven,

met denzelfden grond, welke zich, aileen door den Handel, 
magtig verhief en aan de golven ontfcheurde, is z eer' keurig 
en treftend. Het befef van den rijkdom der floffe doet hier 
den Zanger de Dichtkunst ter hulpe roepen. De befchrijving 
van zijne omnagt en van bet alvermogen der Dichtkunst be-
hoort, naar ons oordeel, tot de uitflekendfle partijen van bet 
fluk. Wij kunnen ons niet wederhouden, de volgende re-
gels er nit over to nemen:

Ik, nietig ondeel ! aan den tlijkklomp vastgefnoerd,
Grijp vruchtloos naar den coon, die treft, verrukt, vervoert, 
Ons meefleept, overtlelpt, verhemelt, die uit fnaren, 
Met godenalmagt, vreugd of weedom op doet varen; 
Elk denkbeeld, dat ik fchep, is ijdel, fchaduw, fchijn, 
Is als dat droombeffaan, half zijn en niet to zijn; 
De beelden, die ik vorm, zijn als de nevelfchimmen 
Van Fingals voorgeflacht, die flaauw door misten glimmen, 
En luistren naar den coon des weemoeds, als haar Zoon, 
Verlaten, eenzaam, blind, op zielverfineltbren coon, 
Den rouwzang sanheft, en, met ongevlochten Karen, 
Om zijn Malvina fchreeuwt bij 't brullen van de baren. 
Maar gij, o Dichtkunst! gij, o fchepfler! fpreekt, en ziet, 
En daagt de wezens op nit d'afgrond van bet niet; 
Zij komen, fcharen op hun' hoefflag zich, en orden! 
Gij fpreekt : 't zij licht! en 't is; gij wenkt : de zonnen worden, 
En flerven. Ja, gij dolt, in 't kleed van licht en vuur, 
Elk denkbeeld, dat gij fchept : 't is leven, 't is Natnur! 
Maar hooger, edeler, dan ooit onze oogen zagen; 
't Voegc u des Handels lof, Onflerflijke ! op to dagen! 
't Is uwtr waard', die ftof! uw taal is hemelval, 
Welluidend, als 't muzijk der Sferen, die 't Heelal 
Doorzweven, nooit gehoord aan 't oor der flervelingen, 
Wier floflijk zintuig tot uw' gloed niet door kan dringen; 
Sehenk mij van 't gloeijend licht, wasrin ge a baadt, ddn fprank, 
En 'It boei bet menschdom aan uw' zilvren titer-klank.
Niet
Me4	I. F. HELMER#
Niet ininder uitilekend is de volgende teekening van de 
voordeelen, welke de ruffling der onderfcheidene voortbrengfg-
len alien volken aanbrengt. Doch wij mogen niet meer over.
tiemen. [De regel : De.gerrrige 4aneel der Taprobaanfche. bos. 
fchen, meenen wij ook reeds in de Hollandfelre Natie to heb-
ben - aangetroffen.] Welk een verwenpraal, welk een gloed-, 
welk een heerlijk koloriet! Het. volgende vinde bier nog eene
plants

Bedrieg ik mij ? o neen 1 naat I-leperions fad
Verheft de Phenix zich; zijn graf, ziin bakermat 
Torscht hij in purpren klaauw; de goddelijke vogel 
Draagt Mirrhe en Aloe op d'Amathisten voogel;
Een flroom van vloeibaar goud golft door der v eedren prach r , 
lhiet gloeijende Safiers en Esmerauds bevracht! 
Hij ftrijkt op 't.gulden dak vari I-Ieperions tempel,
En legt en tak, en wieg, en graf, op d'achtbren drempel: 
Van daar rijst hij omhoog in nooit verflorven dos, 
Voert d'Amber, Mirrhe ons toe tilt Jemens geuriz bosch, 
In zilvren fnavel, in den pnrpren klaauw befloten! 
Die godengeuren, op Europa uitgegoten, 
Doorweemlen veld en land, kapel, en bosch,' en dal, 
En Mekka's wierook golfc door 't Christen dknkgcfchar.

Hooger verheft zich nog des Dichters zangtoon. De Han-
del heeft den mensch gevoytnd. Befchouwing van den 1 aiur-
lander en Illinees, -- van den dierenflaat der Gricken, toeii 
de Handel nog niet beflond. Wij volgen omen Zan er naar 
de landouwen van Ittlca:

Dii r ligt bet voorgefaclit van Plato, Xenophon, 
In 't hartenvel genaaid, to blaakren in de zonl
Maar nu komt de God des Handels. De fleden rijzen. Co-
rinthe heft het boofd nit de baren. De wetenfchappen, de 
fmaak, en de trits Bevalligheden doorzweven ~lttica,-=.Athe-
nen rijst, uit mariner. De P 11 I D.I A S S E N, de S O P H O K L E S-
S E N , de PLATO'S bloeiden	
En 't was de Handel, die die reeks van wondren baarde.
[Hec die die in dezen regel is niet keurig en bet woord 
reeks
NAGELATEN GEDICHTEN.	t2s
reeks fchijnt ons niet poetisch genoeg.] Gelijk in het rijk der 
Natuur alles leeft, bezield wordt en zich voortplant door 
dene kracht, zoo is de Handel de kracht, die den geest be-
vrucht. Dit words verder ontwikkeld , en op Nederland over. 
gebragt. Het was de God des Handels, die, in vroegeren 
tijd, onze oorlogsvanen deed wapperen; die ons in that flel. 
de, om Europa to verlichten; die onze groote mannen voort-
bragt.
Verder vindt de Dichter bet geluk van ons leven daarin, 
dat wij na onzen dood biijven voortleven, dat wij ons ver-
dubbelen in de volgende geflachten. Dus ook bliiven de vol-
ken en Paten eeuwig beroemd, die door handel, kunften en 
wetenfchappen hebben uitgemunt. Ter flaying voert de Dich-
ter aan Karthago en Tirus, en, zoo als men verwachten kon, 
zijn eigen vaderland. Deze uitweiding is zeer fraai, en ver-
heft onzen Zanger tot de hoogfte geestdrift. - Thans komt 
de •Heer H E L M E R S op bet eerfte ontflaan van den Handel. 
[Wij hadden dit, om de orde. gaarne vroeger behandeld ge-
zien.] Hij is niet geboren op de aarde, maar eene Godheid, 
uit den Hemel gedaald. [Bij B I L D E It D IJ K treft men bet. 
zelfde denkbeeld (fchoon keuriger bewerkt) aan, ten aanzien. 
van den oorfprong der Dicht. en Schildcrkunst, in zijn over-
beerlijk. dichtftuk, op de Schilderkunst, geplaatst in bet ade 
Deel der Winterbloemen. Dit zegt weinig: doch wij zouden 
deze overeenkomst tusfchen beide Puikdichters op nicer plaat-
fen kunnen aanwijzen. De kenner zal dezelve, ook zonder 
onze aanwijzing, opmerken. Inderdaad, bet was een heerlij-
.ke, gouden tijd , waarln mannen, als B I L D E R D IJ K en H E L-
MERS, tijdgenooten waren, to gelijk zongen, en, hoe zeer 
ook beide oorfpronkelijk, en zelfs verfchillend van aanleg, 
vorming en fmaak, wederkeerig op elkander werkten; ja fom 
tijds, vooral in de zoogenaamde befchrijvende poezij , wel 
eens, zonder bet, misfchien, zelve to weten, fchoonheden
van elkander hebben ontieend.] De gefchiedenis van den Han, del, bier kort en krachtig in heerlijke verzen bezongen,
brengt den Dichter weder op zijn vaderland terug. De Han-
del fprak, en Holland ontftond, welks magt bier met de ge-
heele almagt der kuust wordt voorgefteld; terwijl bet enkele 
woord: ik ween! ons deszelfs ongelukkigen' toeftand, op de 
welfprekendfte wijze , teekent. Eindelijk roept H E L M E R s de 
Hollandfche Dichters' op, om bet verledene to bezongen en
i4EKBESCH. 1816- NO. 3.	1	do
I^-6	J. F. HELMERS
de toekomst to voorfpellein. Het got, dat in den tijd onzer 
rerdrukking uit de voile borst des edelen Zangers geftroomd 
s, doet eene overheerlijke werking. Hij bezingt bier, in hei. 
iige geestverrukking, Hollands toekomenden bloei, den roem 
en de magc van Ainflerdam.

Gelijk de Phenix zich herteelt op 't amber-graf,
Ilerbaart zich de Amftel ook, en fcheurt zich 't rouwkleed af; 
Met gouden golven vloeit bet IJ den ftroomgod tegen; 
Zijn haat is ondergaug, zijn gunst is heil en zegen,
En de alfemkroes van leed, lien elk thans fchreijend drinkt, 
Verandert in een' kelk, die van den Nectar blinktI

Ach ! - en telkens, als H E L M E R S den heiligen vloed zij-
ner vaderlandfche zangen uitllort , ontfpringt onzen boezem 
deze vruchtelooze weeklagt - ach 1 waarom mogt hij 'bet 
uchtendrood van then gouden tijd niet zien aaubseken! Wij 
zwijgen! en vertrouwen, dat onze overige, zoo waarlijlt 
verdienflelijke, Dichters de item des roependen zullen ge-
hoord hebben, en dat zij nu, na de vervulling zijner profe-
tifche zangen, en beftraald door het licht, dat hij flechts, 
to midden van de dikite donkerheid; in bet verfchiet zag 
fchemeren, op den toon en in den geest des vereenwigden 
Zieners, voor het vaderland en van deszelfs vrijheid en onaf-
bankelijkheid zullen zingen, en onzen dichterlijken roem voor 
tijdgenoot en nakomeling zullen handhaven.
In den Lofzang op J E z u s (voorzeker een zoo verheven 
voorwerp, dat Been flerveling in ftaat is, bet naar eisch to 
bezingen) toont onze groote Dichter, dat hij ook tot de be-
handeling van andere onderwerpen, dan bet zoo even vermel-
de, bij uitnemendheid bevoegd is. Ja, waarlijk! wie op ver-
Iieven dichterlijk gevoel prijs feelt, en dd r, waar JEZus 
bet ideaal is, dat den Zanger bezielt, niet zijne bijzondere 
godsdienftige gevoelens wenscht to vinden , maar in ftaat is, 
om zich op bet ftandpunt van den Kunftenaar to plaatfen, zal 
bier des Dichters krachtige voorftellingen, hoogen, mannelij-
ken ernst, Route vlugt, zuiver gevoel, verhevenheid en 
zwier om ftrijd waarderen.
De inleiding komt ons to algemeen voor. De Dichter be-
zingt J E z u S nederige geboorte. Het menschdom lag in dier-
lijke zinnelijkheid verzonken.. Rondom was bet nacht -
J E.
NAGELATEN GEIMCFITEN:
127
I E z u s ontflak bet daglicht. De aanroeping van sab z E s ell 
D A V E p is uitflekend fcho on. Nu felt hij voor denn heiligen 
flrij d van j E z u s tegen de zinnelijke, bekrompene en flaaf-
fche. begrippen der Joden, voor de zaak van God en de 
deugd, alsmede zijne ,voorbereiding tot bet heilige, werk is 
de woestijn. Hierop fort de Dichter zijne geestverrukking 
dus nit:.

tiij komt! ja, Jezus kornt den heilgen kanip to ilrijden! 
Hij, martelaar der deugd, zal zich der menschheid wijden4 
5preidt , Sarons rozen !' fpreidt uw geuren in bet rond; 
Juich , Carmel ! Libanon ! ontfpringt aan uwen grond, 
6 Cedren! Palmen, ruischt! Laat de outervlammen blaketf, 
6 Tempel ! jaw, een God, een Godheid zal genaken. enz.

J F z u s nadert Jeruzadem, en begint zijti wer1c. Hij za1 
het menschdom redden. De Hel begrimt hem: -De Pharize'= 
ors lasteren hem. De Dood bast hen! aan: Maar hij wan.. 
kelt niet
bet oog op God gerigi, 
Ziet hij, hij Godsgezant! zijn roeping, kent zijn' pligr.

De Dichtet aanfchouwt j E z u s to Jeruzalem, en hoort zif 
ne leer en lesfen. De o'hzigtbare Geesten zien met wellust 
neder op bet lijdend menschdom. Eene iondaresfe nadert: 
De Orizsrers vloeken haar, en de Wijze iegt tot de menigtei 
vie van u zonder zonde is, wrrpe den eerJien ffeen by haarl 
en tot de zondares : ga Izenen, en zondig niet wed,-r! Voorts 
wordt J E z u s kindermin voorgefeld. De Richter volgt j E. 
z u s aan de oevers der Tordaan, en bezingt de plegtige fkifC 
der Natuur, de opgetogenheid der fcharen, de kracht eit •i'ef-
Iievenheid van j E z Ii s leer. De wijsgeerte, iiit den Hemel 
afgedaald, heeft hij verzinnelijkt. Hij is de Eenling, die gee-
ne wedergade heeft, en in zijne les op Horeb zijn voor 'hee 
menschdom pligt en zedelijkheid bewaard. De leer vati j E-
zu s zal eens die van alle volken en van alle eeuwen zijn; 
fnaar zuiveri niet zoo als dezelve door fommigen words 
voorgefeld,,. Hier worden de gruwelen,. in naatn van deft 
Godsdienst van j Ez u s gepleegd, met flerke kleuren go 
fchetst, Neen! de leer van j E z u s is _ rein, heilig, godde., 
lijk. ,Zijn Godsdienst is behoefte voor bet harts Waarde vart
12	eiietf
l2$	j. F. HELMERS
then Godsdienst, bij rampen, neerflagtigheid, wanhoop, vet 
twijfeling. Ja ! HELMERS erkent, her geloof aan God en 
de Onfterfelijkheid aan de leer van j E z u s verpligt to zijn. 
De Dichter wil nu met j E z u s bet land doorwandelen, zij-
,Ie orakeltaal hooren, zijne weldaden zien. De vermeeding 
hieryan is fchraal, en de Dichter komt al aanftonds op de 
deugd van J E z u s en de verhevenheid zij ner leere terug. Wij 
willen geenszins beweren, dat de wonderen bier uitvoerig 
hadden moeten bezongen worden. Maar waartoe dan de voor' 
afgaande uitroep, die zoo veel .verwacllten doet:

6 Jezus ! aan uw zij' wil ik her land, doorwandelen 
Weldoende trekt gij voort, ik zie u fpreken, handelen!

Voortreffelijk wordt bier de finartelijkfte en fmadelijkfte dood 
en de gerustheid van j E z u s gefchilderd. Alles is even fchoon 
en roerend. Men oordeele uit bet volgende, bij eene korte 
vergelijking van dezen dood met bet fterven van SOCRA-
TES, nit bet voile hart van HELMERS gevloeid

Maar gij, gij Jezus ! ach !, tienduizend dooden tevens„
De foltering der hel, in 't uiterfle uur uws levens! 
Elk polsflag marteling! gehoond, gevloekt, befpot, 
En uitgefpogen als een lasteraar van God!
Een vloek van hemel en van aarde ! God! war harte 
Verfteent niet, bij 't befef dier nooitgekende fmarte! 
Ach! uitgefloten, als monarch met fpot begroet!
De duivlenlach en hoon van 't Pharizeeuwsch gebroed! 
Ach! al de foltring, al de pijnen, ooit geleden, 
Ooit, uitgevonden bij her ergfle gruwelfmeden, 
Alhier vereenigd, bier verzameld iu rs6n uur;
Neen, 'k heb geen woorden,'k heb geen tranen: zw?cht, natuur!
Nu voigt de verhevene fchildering van j E z u s grootheid, 
en bet roerende tooneel met M A R I A en J O A N N E S. Doch 
wij mogen niet meer overnemen. Slechts her flot nog:
Nu rigt ge uw flervend oog, vol goddelijk vertrouwen, 
Tot uwen Vader op, beveelt aan Heth uw' geest: 
Triomf! uw oogst is daar - ja, Jezus is geweest. 
De parel fchoot in 't licht, de ruwe fchelp viel neder , 
En Jezus reine ziel flUgt tot de .godheid weder.
Dit
NAGELATEN GEDICBTEN.	129
Dit geheele tafereel, en bet uitmuntend Clot, waarin de 
Dichter bet Opperwezen op eene allezins verhevene wijze 
aanroept, en zijne hoop, zijne verwachting uitftort, dat een• 
maal de geheele aarde de leer van j E Z U $ in alle hare waae-
de ial erkennen, is, in ons oog, bet fchoonite gedeelte van 
den Lofzang.
Van aanmerkingen, welke wij reeds hebben hooren maken, 
dat de eigenlijke waarde van j 'E z v s , zijne verzoeningsleer 
en'i. niet in bet licht wordt gefleld, dat van 's Heilands 
Opftanding en Hemelvaart geene melding words gemaakt, 
dat 's Dichters gevoelen over bet gebed tot God niet met 
de leer van bet Evangelie ftrookt, enz. enz. zullen wij niet 
gewagen, daar wij flechts bet dichtfluk, als zoodanig, hebben 
to beoordeelen, welks hooge waardij, niettegenftmnde on-
derfcheidene gebreken, (als daar zijn, dat de 'orde en een. 
heid niet overal bewaard zijn; dat men 'bier en daar redites 
santrefv; dat de beelden en fieraden der kunst niet altijd 
eenvoudig - verheven genoeg zijn, en dat *ij op enkefeplaatfen 
wel wat minder eigenlijke•kunst, wat meet zalving, wat meet 
van den geest van 1 e•z u s hadden gewenscht) en niettegeII-
ftaande wij , over bet geheel genomen,, aan bet gedicht op 
ddn Handel den voorrang zouden toekennen, heerlijk uit-
blinkt, en door geen' bevoegden kunstregter in twijfel zal 
worden getrokken.
'Het geheel words befloten door eenen zeer fchoonen en 
zeer roerenden lierzang, waarin de Dichter de kortheid van 
zijn leven voorfpelt, zijnen fpoedigen dood gevoelt, en zijne 
zonen, die, deze zangen lezende, of bij zijn graf gezeten, 
in ftillen weemoed aan hunnen vader zullen denken, krachtig 
aanfpoort tot deugd en pligtsbetrachting, tot de beoefeuing 
der leer van j E z u s , en tot het gNoof aan God. Het laatfte 
couplet is zeer krachtig

't Geloof words in den proefftrijd vastert 
't Geloof 'zij 't 'fchild, wanneer de laster
"Uw doel miskent, uw deugd befpot: 
't Geloof flecht diamanten muren; 
't Geloof kan tijd en graf verduren;
Daar, waar 't Geloof is, daar is God 1

Thans volgen nog eenige Lierzangen, welke alle uitftekend 
I 3	zijn.
Tap	J. F. HELM ER S4 NAGEL4TEN GEDICHTEN.
zijn. Die op de I#Ceidadigheid en de Lofzang op ANT 049 r u S 
13 A ns B,x o E x. hebben ons. bijzonder getroffen. De 4ardrij*t-
kuude (dat , naar ons inzieu, onder de rubriek van verfprei-
de Gegichten behoort) is de cer dubbel waardig van in ;de-
zen bundel to zijn opgenomen. Hot is, in ons oog, een 
juweeltje van de eerfte foort. Hot wijsgeerig idle, dat 4e 
verlichting en de wetenfchappen fpoedig tot de uiterfte gren-
zen der aarde zullen doordringen, is in bet fchitterend klee4 
der poezij uitgedost. Ook de versbouw is bij uitffek fraai. 
B. V.

#Iaast ruischt in bosc.h en veld, bij forfcke Patagonen,
De zilvren citerklank van Phebus echte zonen, 
Door de echo's nagegalmd in Dafne's Iauwerdal. 
Daar zal de herder eens, aan heldren waterval, 
Tibullus in zijn- hand, naast Delia gezeten,
Bij Philomela's zang, zich zeif (zelv') en de aard vergetzn, 
Ras denizen Plato's aan den Niger! .

J)an kweekt bet maangebergt', wiens (welks) kruin door d'ether 
dringt , 
Len' Humboldt, die bet meet, een' Haller, die bet zingt.

Inderdaad, deze heerlijke Lierzangen, zoo wel als de ver-
fprei,te Gedichten (waaronder de I,ierzasng op j A M E s c o o x, 
die ons reeds v66r veertien jaren bet voortrefFelijk kunstver, 
mogen van H E L b1 E R s deed kennen) flrekken , met de uitge-
breider dichtflukken, tot een blijvend aandenken van eenen 
man, die als Dichter de lieveling zijner Natie was, die op 
den volksgeest, op den finaak en bet eesthetisch gevoel zij-
ner Landgenootcn eenen invloed oefende, welke wij hopen 
dat simmer zal verloren gaan, maar met ons vernieuwd volks-
beflaan Heeds krachtigcr zal wcrken.' Ilet doet oils Iced, dat 
wvij de onderfcheidene waarde der Lierzangen niet opzettelijk 
kunnen aantoonen. Dan, wij hebben reeds de paler eener ge-
wone aankondiging overfchreden. De Lezer zal ons, vertrou-
wen wij , deze uitvoerigheid gaarne vergeven, ten gevalle der 
laatfle dichtvruchten van onzen beliefkoosden Zanger, wiens 
naatn eenwig in zegening b1; ve !
Re-
J. W. B U S S I N G H, REDEVOERINGEN.	1,311
.Redevoeringen , bij Nederlands verlosfing en Oranjes zegepraal: 
door JOANNES WILHELMUS BUS SINGH, Predikant to
Gouda•; Lid van het Koninklijk Nederlandseh InJlituut van 
Wetenfchappen, Letterkunde, en fchoone Kunjlen, en van
verfcheidene geleerde , en beroemde Maatfchappijen , in Ne-
derland. Te Rotterdam, bij N. Cornel. i8i6. In gr. 8va. 
lllet Voorwerk en Bijlagen , 173 $l- f I -+-:
,i[.yiet bier eene late nalezing na eenen overvloedigen oogst, 
aithans wat de beide eerfle Re devoeringen betreft, zijnde de 
eerfle uitgefproken den 112 van Wintermaand 1813, (over PJ: 
CXXV.) en de tweede (over Rigt. VII i -16.) den 13 van Louw-
Inaand 181..1.. Zij zien nu bet licht , ter gerustftelling, dat de Eerw. 
B U S S I N G H niet gezwegen heeft bij de laatfte gezegende On;-
wenteling, gelijk eenigen van 's mans vrienden fchijnen ver-
moed to hebben; terwiji de vierde , Bijlage lien overtuigen 
kan, dat hij reeds v-roeger fprak, als zijnde Gene Aanfpraak 
aan de Geaneente den 2o van Grasmaand i8o6, bij bet treu-
rig affcerven van Prins W I L I. E M D E N V, wiens asch hij 
zich toen vervrijmoedigde openlijk zijne hulde toe to breu-
gen, hetwelk menig warm vriend van dezen Vorst toen niet 
gewaagd- heeft. De derde en laatfte Redevoering , (wij 
hebben nog een deeltje to wachten) over JES. XIV: 12-
23 , is uitgefproken den 5 van Hooimaand 1815 , op den Dank-
en Bededag. De Bijlagen geven ons, bebalve reeds gezegde 
Aanfpraak, de Proclamatie van onzen geliefden Koning, toen 
nog Souverein Vorst, en de Uitfchrijvingen van de gedenkda-
gen van 13 Jan. 1814 en 5 Julij 1815; en dit bundeltje is 
aan zijne Majefteit, den Koning der Nederlanden, enz.opge. 
dragen.
hoor•ts hebben wij Coin met den Ideer BUS S I N G H to fpre-
ken) bier niets meer bij to voegen. Zijn Weleerw. is onzeker, 
of Redevoeringen van zoodanig een' nard, als hij thans uit-
geeft, en van welke een groot aantal bet licht ziet, aan de
kritiek der Heeren Recenfenten behooren onderworpen to zijn; 
hieraan heeft hij, bij bet lezen van verfehcidene Receufien 
en de vergelijking van dergelijke Redevoeringen zelve, wet 
eons getwijfeld. Hij mag bet intusfchen lijden, wil men de 
zijne ook die cenfuur doen ondergaan: vitterijen zal hij zich
14	nict
t33	1. W. B U S S I N G H, REDEVbERINGEN.
niet aantrekken , en lof begeert hij niet ; dit komt ons `bier 
uitnemend to ftade; wij willen hem then .dan ook niet op-
dringen; en fchijnt zijn Wereerw. van oordeel to zijn, dat 
eene recenfie alzoo of vitterij of lof worden moesr: wij tce-
den ook over dit dile,nma liefst, in dit geval, in geen gefchil.
Het AAN DEN LEZER, dat doze Redevoeringen voorafgaat, 
is in. meet dan den opzigt merkwaardig. Leeren wij den 'Heer 
op nieuw uit de Redevoeringen als Redenaar kennen;' daar 
vertoont hij zich aan ons als den moedigen, dappefen man; 
den man, die niet gezwegen heeft, teen fchrikbarende gerurh-
ten der nadering van Franfche plundesaren, welke in bet na-
burig WOERDEN zlzlke ijsfelijke tooneelen van moor'd en roof 
hadden aangeregt, den cooed bij zijne Jladgenooten -en de Re-
$rering der fl'ad zinken deden, en men hem bet voornemen re 
kennen gaf, om de vlag van de -torenfpits weder weg to nemen; 
maar die, om den maed in zijne tnedeburgeOs aan to vuren., 
zichzelven gdreedelijk aangeboden heeft, em, aan derzelver 
hoofd; ter weHng dier Kanibalen, op to trekken. En' (de Heer 
s 'u s s I N G H beroorlove ons dit 8~ne woord; bet is -noch vit-
terij noch lof, en ook niet zoo zeer nan hem, als wel aanhet 
toenmalig Stadsbeftunr gerigt) wij kunnen ons niet begrijpen, 
waarom 's mans moedig aanbod niet dankbaar werd aangenomen; 
ten zij misfchien dit aanbod om op to trekken geweest zij 
in denzelfden zin als dat , waarvan hij een weinig verder 
meldt, het aanbod namelijk van zijn' perfoon en dienst, 
ads Predikant bij het Leger van den Staat, tot den zoo heili-
gen flrijd uitgetoben. Was zoo iets zijne meening, dan ge-
looven wij bet daaraan to moeten toefchrijven, dat de re-
fpective Regering van Gouda alstoen op 's mans manoeu-
vrcren met bet geestelijk zwaard wat weinig vertrouwen had.
Beknopt Verhaal wegens den loop der Procedures, gevoerd, op 
gronden van - bet Wetboek Napoleon, tegen j. M. G L A S E R 
en S. V A N P A D D E N B U R G H, i n hunne kwaliteit van deif-
nitive Curators in den Faillit - Boedel van J. A. B E C K E R , 
Logementhouder in 'de Herberg de oude Graaf alhier (?) Te 
Amflerdam, bij Geysbeek en. Comp. i8iS. In gr. 8vi. 
f :-IO-:
waarom deze zaak, die alleen Particulieren betrefc, en 
waar-
PROCEDURES.	133
waarbij bet Algemeen hoegenaamd geen belang heeft , in bet 
ticht verfchenen is, begrijpen wij niet, dan om zich van de 
llmflerdamfche. Regtbank op de uitfpraak v.,n bet Publiek to 
beroepen, en de eerfle wegens onregtvaardigheid to doen 
veroordeelen; 't welk wij echter gelooven, dat bezwaarlijk 
gelukken zal. De zaak is eenvoudig deze : het Logement de 
nude Graaf voor f 5000-:-: verkocht zijnde, moesten de 
gelden v66r bet einde van Maart bij den Notaris L U B L I N x , 
als verkooper, zijn dpgehaald. De Curatoren in den Boedel 
lieten (naar zij zeggen, volgens begeerte van den Regter 
Commisfaris, den Heer B ERN TZ) die gelden char liggen; 
Not. L U B L t N r zou den 22 Mei afrekenen, doch was toen 
tilt de clad, verdronk, en de gelden werden aan zijn kantoor 
niet gevouden. De turfkooper VAN BELL eischte zijn geld, 
en de dochter van B E c x E R barer moeder bewijs; de Curato-
ren, hierover in regten aangevallen, verloren bun geding, en 
moesten de geledene fchade vergoeden. Het is waar, indien 
de bier geftelde daadzaken echt zijn, (waarover men nogtans 
ook de andere zijde zou moeten hooren) zou de Heer Reg-
.ter Commisfaris B E R N T Z althans gedeeltelijk fchuld zijn aan 
bet verzuim der afhaling bij den Notaris, bet groote punt, 
waarop alles aankomt, en de Advocaat B R U G M A N s niet 
edelmoedig hebben gehandeld, door tegen de Curatoren bet 
opvolgen van een' advis in to brengen, 't welk hij zelf bun 
eerst gegeven had : doch, wat de zaak ten principals betreft, 
is bet wet zeer hard, dat de boedelredderaars de fchade moe-
ten dragen, door bet deficit bij den Notaris veroorzaakt; maar 
de Regters konden geene andere uitfpraak doen dan volgens 
de beftaande wetten, en dus is , onzes oordeels, bun vonuis 
geheel onberispelijlt.
Brief aan een' Vriend, over het'voordeelige eener Geldbelegging 
in UitgeJlelde Schuld, met eene Tafel van Berekening dui.
delijk aangewezen. Te Deventer, bij A. J. van den Sigten-
horst. Ai5. In gr. Svo. 0 Bl. f :-to-:
Wj vergenoegen ons met de enkele aanmelding van dezen
Brief; want wij willen door goed- of afkeuring niemand,

anwillens, benadeelen, en houden ons to nicer ter beoordee-


ling
t94	BRIEF ALA EEN VRIEND.
ling onbevoegd, alzoo wij voor onszelven bij ioodanige 
fpeculatien altijd liefst eenen knappen en eerlij.ken Makelaar 
zouden raadplegen, aan wien wij dan ook, zoodra w;j met 
ten los kapitaaltje verlegen zijn, dic blaadje ter recenfre zttl-
tee zenden; hetwelk wij ook iedet in zoodanig geval zouderr 
a anraden. De Brieffchrijver pleit voor uitgeJlelde fchuld bil
zijnen vriend, wien de prijs der u,;itgeflelde, in vergelijking 
van lien der werkelijke, veel to hoog fchijnt, en die op de 
smartifatie van de uitgeftelde fchuld door aankoop niet durft 
tekenen. Hij wederfpreekt deze bedenking, geeft zijne ze= 
kerheid to kennen, dat zijn vriend het algeheel -der uitge-
ftelde• fchuld (of der Slapertjes, zoo als onze boeren zeggen) 
onrtrent '4o millioenen re hoog fchat, en het bemoedigend nit-
itigr, dat, in ftede van eerst over 300 of 256 jaren, op 
her langst in 83 jaren geheel die fchuld kan zijn ingetrokken. 
De Tafel wijst aan, hoe, de kansberekening van uitloting, 
en ook intrest van intrest in aanmerking genomen, iemand, 
die f I r55o-:'-: kontant tot den aankoop befteedt van uitgeftelde 
fchuld, in 25 jaren eene reele waarde verkrijgt van f44ooq=16- : ; 
rerwijl hij, die dezelfde'fom tot werkelijke fchuld danlegt, in• 
denzelfden tijd volftrekt niet Meer dan f 328o6-,4-: bekomen 
zal. 1- Nog eens: wij kunnen niet aan- of afradens en hou. 
den dnze bedenkingen zees gaarne terug; maar, die er gading• 
in heeft, koope err leze het boekje, en doe zijn profrjt!
Net Speak, Romantiesch Tooneelfpil, met Crhooren en Zangen, 
in vies Bedrijven ; naar het Hoogduitsch van A. V ON 9 0 T
zEBtiE. Te Amflerdam, bij J. S. van Esveldt-Holtrop. 
In kl. 8va. IIg Bl. f :-12-:
Onze aanmelding komt laat genoeg; en in6rdaad, wij Z R1
den dit fpookfel geheel nit den weg gaan, ware het niet, dat

het, nog niet lang geleden, het Publiek op zekeren Schouw=

burg was komen ontrusten ; waarom wij het nu eens eventjer

bij den baard trekken, en alzoo toonen, dat wij, niettegen-


ftaande den naam en faam van den leer v O N K o T Z E B v E y

Voor dit 'zijn,' met verlof, belagchelijk gefpook onvervaard

zijn. Ronduit noemen wij dit Romantisch Tooneelfpel' een

finaak- en zouteloos vod; hoedanig ieder proifchrijver iederef

week`
A. VON t(OTZEBt1E, n1:T SPOOR.	135
week bij dozijnen leveren kan; her vertoont de arttizaligfte 
ongerijmdheden, zoo platweg daar ter neder gefteld alt eeti 
verwilderd brein die maar kan opgeven; en alzoo is geen.Ta#. 
Klaasfen's Spel minder uitlokkende, en Been fprookje van bet 
Rood Kousje minder vermakelijk. En echter, v oN K o T Z E. 
B u E fchreef bet? en bet vond vertaler en drukker in Hol-
land! en werd op cenen Hollandfchen Schouwburg vertoond! 
en door een Hollandsch Publiek toegejuicht? NEEN! dit 
laatfle is ons hoogst onwaarfcbijnl:jk. Geen fchimpfchrift 
tegen her Tooneel, en den kunstfmaak van een Publiek, kan, 
meenen wij, bijtender zijn; en wordt de fmaak tot zoodani-
ge vertooningen geleid, dan weten wij waarlijk niet, war men 
voortaan ten voordeele van her Tooneelvermank zeggen kan, 
Indien voor her minst, hetgeen voor veraand en hart vol. 
flrekt onvruchtbaar is, zich voor de regtbank der zedelijkheid 
niet kan verdedigen.
De Heer Tooneeldichter kondigt zich inmiddels (winderig
genoeg) als eon vijand van belagchelijkheden aan, en meent

bier eene proeve to geven, om den zang zoodanig to gebrui.

ken, dat her ten minfle ss'aarfchijnlijk wordt, dat de handc-


lende perConen in dat oogenblik zotiden hebben kunnen zin-


gen. Wij vertrouwen, bij heeft zich daarop dan bijzonder

toe;eiegd, en uit dien hoofde iederen kunstregel, en Were

andere fchoonheid en waarfchijnlijkheid, veronachtznamd. De

lezer of aanfchouwer vergenoege zich nu ook met de hooge

s'aarfchijnlijkheid, dat eene gefcheakte fchoone, ten believe

van Karen gehaten fchaker, allerlei liedjes zingt, en, als de-


ze daarbij is ingefluimerd, een zingend fchietgebedje pat doen

in den kerker, waar haar geliefde minnaar gevangen zit, ja,

bij bet uiterfle gevaar van ontdekt to worden, een klein ex-


tempore opdrennt. De groote waarfchijnlijkheden of zeldzaam-


heden van bedrijf heeft men hierbij toe: b. v. men ziet de

jonkvrouw met fpel en dans ter bruiloft geleiden; tertond

daarop bet floc door een nantal dappere mannen omringd en

aangevallen; die helden dadelijk weder aftrekken, op de be-


dreiging, dat men her meisje vermoorden zal. Men ziet a!

verder den minnaar, dien men haar ontkaapt heeft, in de ver.

momming van eenen waarzegger, met twee meisjes binnen-


flnppen; men ziet, hoe hg den fchaker fopt, hem met de

bruid en haar gevolg lokkende near eenen ouden eik, om een'

fchat op to delven; men ziet daarbij de in flute teruggelteer-


de
136	A. VON KOTZEBUE, HET SPOOK,
de helden gevangen worden met get-raliede valdeuren en nettetn 
in een beers ihol, en den gewaanden waarzegger gekneveld 
naar den kelder brengen. Voorts is men getuige, dat de Bid-
der vrouwenroover, en moordenaar daarenboven van zuster 
en pleegvader, zich gemakkelijk laat bepraten tot bet uititel• 
len van den bruidsnacht; zijn yolk naar de kapel zendt, om 
to zingen en to bidden; hoe de bruid hem in flaap zingt, zij-
ne fleucels nu magtig wordt, en in den kelder niet flechts 
Karen minnaar, maar den voorlang reeds weggeftommelden 
pleegvader tevens vindc, en ontdekt, dat hij ook haar pleeg-
vader, en zij aizoo des roovers zuster is. En daar hebben wij 
bet nu: die oude, nu krankzinnige, pleegvader is bet srooKI 
Inmiddels zijn de helden de ijzeren tralien doorgeworfteld; 
de Ridder roover en fchaker wordt in een tweegevecht ge. 
dood, enz. enz. Tot een goed befluit van alles, ziet men 
den geheelen Burg in vlam en inflorten, zoodat den aan-
fchouweren (tot bun overgroot vermaak) hooren en zien 
inoet vergaan. Notabene, nog een verfchrikkelijk onweder, 
Oat alle deze waarfchijnlijkheden eenen geruimen tijd ver-
fraair, en waardoor de zang regt liefelijk moet geaccompag-
neerd worden.
Bij zulk eene Komedie mag men vooral wel zorgen, dat 
er fchrikpoeder bij de hand zij. Welk een vermaak! Hoe 
verheft en verteedert zich bier bet hart! hoe wordt bet ge-
voel veredeld en verhoogd !
En met welloe mooije en krachtige versjes is bet fluk door-
zaaid! Hoort flechts den volgenden krijgszang!

Goeden nacht! goeden nachtl 
Heerlijke daden zijn volbragt.
Halen komt men de fchoone bruid, 
Trekt near huis, met een' heelen huid, 
Brengt der vrouwen onzen groet; 
Verre van hier is voor n goed.
Heerlijke daden zijn volbragt, 
Goeden nacht! goeden nacht!
la, goeden nacht, Heer voN KOTZEBUE, gij en uzv 
Spook!
I3OEKBESCHOUWING.
Christendom en Hervorming, vergeleken met den Pro. 
testantfches- Xerk/laat, bijzonder in de Nederlan-
den. Te Groningen, bij W. Wouters. 1816. In
gr. 8vo. 268 WBl- f I - Io-.
Onlangs had de ileller dezer beoordeeling eenen zeld-
zamen droom, en - Deus omen avertat! Hij droomde 
zich in het midden van een vrij welvarend dorp , in 
eene aangename landilreek. Men dreef er algemeen den 
tuin- en landbouw. Maar - hetgeen hem aanftonds in 
bet oog viel -- het, fcheen , dat bier ieder zijnen afzon-
derlijken fmaak had; icder •buis was eenigzins anders 
gebouwd, ieder t.uintje anders aangelegd, iedere akker 
geheel anders hewerkt;- zelfs de werktuigen tot der, 
landbouw waren voor iedere familie anders ingerigt; 
en, was het bier of daar, alsof de eene buur zich eenis 
germate in den aanleg van zijn eigendom naar eenen 
anderen had gefchikt, er was toch altijd zeker in bet 
oog loopend verfchil, duidelijk met opzet aangebragt, 
en dikwijls grillig genoeg. Terwijl hij daarover nadacht, 
err qe reden niet vatten kon , waarom zich de eene buur 
hier,zoo opzettelijk, en,. naar bet fcheen, al zag hijhet 
betere in , met zoo veel hardnekkigheids , .van den any. 
deren onderfcheiddc, merkte hij' onder de dorpbewoners 
eene groote hartelijkheid : de, kinderen fpeelden vrolijk 
en vriendelijk. ondereen; het buurmeisje lonkte buur, 
mans zoon veelbetcekenend toe; men liep over en we-
der, vr"iendbroederlijki bij elkander in, en in de herberg 
vond hij een aantal landlieden, in eenen gezelligen 
kring, in een regt leerzaam onderhoud; zij keuvelden 
over veeteelt en..,landbouw, dienden elkander bier van 
goeden raad, en tboden, geheel welmeenend naar 't 
fcheen , elkander hulp en wederkeerige dienften.
j'.OkKfF,SCH. iui6. NO. 4..	K	Juist
138
CHRISTENDOM EN HERVORMIN*G.
Juist voor eene woning, waar hem de groote ruiten 
in den voorgevel, en de Engewche aanteg van den groo-
ten moestuin, bij bet ftijve bloemtuintje, nog geheel in 
den ouden trant, zeer in bet oog liep, ontmoette hem 
een eerwaardig oud man, wiens vriendelijkheid hem 
uitlokte, en aan wien hij zijne -bevreernding to kennen 
ga-f. Deze glimlachte, en zeide : dit bloemtuintje, met 
hoe weinig moeite en kosten ook to _veranderen, z.ou 
wel zoo blijven; zelfs had de grootvader van den eige-
naar bij uiterften wil gezorgd, dat daarin ten eeuwi§en 
dage geene verandering to maken was. Op zijn eigen 
erf toonde hem de grijsaard eene groote. en potfierlijke: 
iiguur van gefchoren palm, welke zonderling bij zijnen 
fmaakvollen aanleg afftak.- Zoo ik dit we gdeed; zeide 
liij, dan verkortte ik' m-ijner goede zuster zeker bet It-
ven; en liever laat ik mijne buren en den vreemden 
voorbijganger eens lagchen. Hoor ! fprak hij ver-
der, daar hij zag hoe dit mij bevreemdde, wij beleven 
Icier in Iiefde en vrede gouden dagen; maar in mijne 
jeugd (en toen was bet toch reeds jets beter) was bet 
Tiler een booze tijd. Toen zich onze voorouders hitr 
nederzetteden, hadden zij hevig verfchil over den aan-
bouw, en de beste wijze van den landbouw. Ieder 
volgde dan ook zijnen zin; en dit ware niets geweest; 
maar, ieder hield niet alleen hetgeen hij begreep voor 
het beste, maar voor bet ecnige goede. Dit kon er 
ook nog-med door, hoewelhet ongelukkig genoeg was; 
maar ieder wilde den anderen, dwingen om- to doen zoo 
als hij, en een enkele, die de guldei vrijheid=predikte, 
Nverd overfchreeuwd en -van alien mishandeld. Nu ging 
bet gelijk bij iederen twist, en daar ieder volftrekt in 
alles anders wilde doen dan zijne buren, zoo-werd de 
heat hoe ]anger hoe bitterder, en bet natuurhjk gevolg 
was, daar al bet goede verdacht was zoodra een an-
der bet deed, dat geheel de bouwerij• ' erwaarloosd 
werd, en kruid noch bloem bier gedijen kon-. Van lie-
verlede intusfchen bedaarde de hevigheid, en men be-
gon bet haten moede to worden; nu zou men zich
fcha-
CHRISTENDOM EN HERVORMING:	139
*hamen elkander een graf op bet kerkhof to betwis= 
ten, dat voor sijftig jaren geene zeldzaamheid was; 
en, nadat zich alzoo de dooden verzoenden, was de 
eerfle ftap gedaan, en de levenden volgden; men mees-
muilt nu over de oude gefchiedenis , alhoewel. ieder 
zijn familiezivak is bijgebleven, en, hoewel men 7ich 
bet goede van elkander ten nutte maakt , not voor bet 
minst een of ander ftokpaardje aanhoudt, (zoo als daar 
miin palruboom.) Maar dit belet niet, dat de familien 
reeds over en weder huwen, dat men elkander druk 
bezoekt, in nood en dood bijftaat, veel van elkander 
keent en leert, en, in Un woord, elkander heipt,waar 
men kan of mag. Nu is het goed, voor bet minst ik 
beii to vreden; misfchien gaat bet in bet vervolg nog 
fuel beter; maar ik voor mij zeg bet bet jonge volkje 
gedurig, dat wat goedlachs en vat driftig is : wij heb-
ben regt goede dagen, met mijn'pa1mboom en buur-
mans venfter, en wat al meer; dat nag overbleef van 
then naren tijd; men ' kon ze wel wwegdoen , nitar die 
testamenten in fommige familien iiib1ten bet mdeijelijk; 
er leven nog oude lieden, en alien denken niet zoo als 
ik; en, als wij zoo eens onder ons oiidjes keuvelen 
over den vorigen tiid, dan zie ik, dat bet bun toch 
met refit naar den zin is-, wel dat men in vtede leeft i 
maar niet dat men reeds in zoo veel zich naar elkander 
fchikte; ook is er onder de jeugd _flecht volkje, dat 
wel eens weder aan bet plukharen wilde, hetzelfdd 
waarom; en gij voelt , bet geflacht van domkoppen is 
ook bier niet uitgeftorven : ik houd fomtijds mijn hart 
wel eens vast; evenwel ben ik zoo bang nietvoor de 
dommen, als wel voor de onvoorzigtige, doizinnige 
jeugd.
Zoo keuvelde de oude man; maar zijne kleindochter 
kwam met nat bekretene oogen bifnen : de fchout van 
bet dorp, wiens zoon over haar verkeerde, had haar 
nit de deur genet, en bet geheele dorp was in oproer; 
men floeg -bii den fchoolmeester de nienwe glazen in 
fuz. Wat is er dan gcbcurd? vroeg, de oude. Zij
K 2	wict
140	ChIRISTENDOM EN IiERVORMING.
wist bet niet; maar de zoon van den Predikant was de
oorzaak. Wij moesten er meer van weten, en ik ging

met den ouden man op weg. Welk eene ellende ! Hier

haalde men de ho.uten fchuttingen omver, waarvoor men

de groene heggen verwisfeld had; daar was men reeds

bezig om de veniters wederom met kleine ruiten in 't

lood to voorzien; daar vernielde men zijne eigen Spaanfche

klaver op bet veld; Binds krabde men de vrolijke verf-


kleur van de deuren. Het gefchreeuw en getier was

geweldig; ieder eischte onituimig, hetgeen hij buur-


man geleend had, terug; op bet dorp vlogen de mut-


fen, en verfcheidene wijven vochten met hunne mans

en kinderen; op bet kerkhof groef men de lijken op,

enz. En wat was de aanleiding van al deze ellende ?

Domine's zoontje; dat zoo pasjes van de Akademie

kwam, had zich bij de boeren, die in de. herberg za-


ten to kouten, gevoegd; en, daar hij niet''medefpre-


ken kon over den eigenlijken landbouw, waarvan hij

Been veritand had, zoo had bij de gefchorene palmboo-


men, do ftijve tui.ntjes enz. aangepakt; vooral had hij

bet tegen des kasteleins uithangbord; deze nam zijn

uithangbord (dat juist de Ezel van Bileam was, die

niemand in den weg hing) in zijne befeherming, en

riep zijne talrijke ,nude en jonge familie to hulp; de jon-


ge beer fudent gaf niet toe; en, toen bet reeds hoo-


ge ernst geworden was, begirt. hij dan ook allerern-


figst, vaart hevig tegen ieder ftokpaardje, en in bet

bijzonder tegen den ezel , uit , en verklaart eindelijk,

dat hij zoo dadelijk met eenige vrienden naar den Heer

van bet dorp zal gaan, die den ezel en ieder flokpaard-


je wel zou 'opruimen, enz. Nu. is er gefchreeuw van

oud en jong; bet geheele dorp ftaat overeind ! De ou-


de, eerwaardige bredikant komt er mede bij ; bet ge-


fclireeuw had hem in zijn middagflaapje geftoord; hij

meende, dat er brand was. Jongen! zeide hij.., toen hij

vernam, vat er gaande was; jongen ! ga naar huis; ilc

zal u J A C o s. III: 5 en 6 eens uitleggen. - Het is to

laat, beer Predikant ! zeide de oude; gij hadt hem then

tekst
CHRISTENDOM EN HERVORMING.	141
jtekst wat vroeger, en gevoelig, moeten infcherpen. ---
Wij maakten ons nit bet 'gedrang.. Goede oude, uwe 
gouden dagen zijn uit ! wilde ik juist zeggen, toen mij 
een fteen langs bet hoofd fnorde, en ik, verheugd dat 
ik flechts gedroomd had, ontwaakte. - Nog tens 
Dew omen avert at !
Maar, wij moeten den Lezer onze droomen niet ver-
halen; wij moeten hem over bet werkje, waarvan wij 
den titel opgavcn, onderhouden; en bet fiat applicatio 
zou bier eene wel korte, maar, in meer dan een op-
zigt, toch wat al to fcherpe, beoordeeling zijn.
Wij hebben v66r de lezing van dit werkje de achter 
hetzelve aangewezene drukfouten verbeterd, alsmede, 
op verzoek van den uitgever, ook de aldaar niet aan-
gewezene, bl. 146, reg. 21, leer/lel in leerflelfel, en 
bl. IV van bet voorberigt ongeoefend in onbeoefend ver-
anderd, en vooral, bl. 56, reg. io, de woorden „ te-
gen de Remonfranten" doorgehaald, als ziinde deze 
daar geheel tegen bet oogmerk des Schrijvers ingevoegd; 
en bet refultaat onzer naauwkeurige lezing en overwe-
ging is: dat bet ftukje wel gefchreven, en in meer dan 
ten opzigt opmerking en nadenken waardig is. De ver-
ceniging tusfchen alle de Protestantfche Christenen is 
des Schrijvers kennelijk doel; hij geeft de echte, zui 
were denkbeelden van bet geheel zedelijk doel des Chris-
tendoms. , Hij betreurt - en wie niet met hem ? - de 
verdeeldheid der Protestanten onderling. Hij ijvert zeer 
tegen onverdraagzaamheid, en gewetensdwang, als ge-
heel onbeftaanbaar met den geest vati bet Christendom 
en de Hervorming; en dringt zeer aan, dat men te-
rugkeere tot de eerfte zuiverheid en eenvoudigheid: 
Hier wordt zeer veel gezegd, dat, als waar en gbed, 
ieders toeftemming uitlokt. En wat bet overige be-
treft, zoo kunnen wij ook daar bet menigvuldige ware 
en goede niet over 't hoofd zien, als de Schrijver de 
meestmogelijke godsdienftige vrijheid aanprijst, van de 
verbeterde uitlegkunde gewaagt, en ten fterkfte aanzet 
tot cen onbefchroomd en vrljmoedig onderzoek. Ver-
K 3	vol-
J4Z	CHRISTENDOM EN.1 i VORMING.
volgens treedt de man in bijzonderheden, die de ..pro~ 
testanten verdeelen; de verlosfn& door jezus Chfis-
tus , en de in zijn oog verkeerde depkbeelden hierorm-
trent, (bijzonder de vertegenwoordiging of plaatsbeklee= 
ding, in &can woord een borgtogtelijk lijden) en de 
wezenlijke' voorwaarden der` Goddelijke genade. We-
derkeeren tot deugd en pligt, en een ernfllg en aan-
houdend ftreven naar eenen Gode welbehagelijken wan-
del, is bij hem -- en wie kan dit tegenfpreken? 
bet eennoodige. -- Het eenvoudig uitdeelen van Biyy 
bels', ter verfpreiding van bet Christendom, keurt de 
Schrijver geenszins goed, hoewel hij daar juist niet op-
zettelijk over handelen wil: een uittrekfel van al dat-
geen, dat wezenlijk tot de Christenleer behoort, met 
goede trouw en onpartijdige waarheidsliefdc , nevens ver-
liclite kennis; bearbeid, verdiende de voorkeur in zijn 
oog. Tegen menfchenvrees en menfchenbelragen waar,r 
,fchuwt hij ernftig; beftrijdt bet vooroordeel tegen her 
aandringen op deugd, als baande dit den weg tot werk-
heiligheid; en ijvert zeer tegen bet denkbeeld, dat dF 
leer des 'Christendoms eene leer van gehoimzinnige ver. 
borgenheden wezen zou. herborgenheid is de naam et} 
bet tooifel eener hoer van Babylon , Openb. XVII: 7, 
Met dat al is bet geloof aan dingen, die de menfchelij-
ke bevatting to boven gaan, niet onredelijk; en hier 
,handelt de Schrijver over 's menfchen zedelijke vrij-
heid, bet Goddelijk raadsbefluit, en de leer der voor• 
zienigheid. Het fchoune en edele en de voordeelen van 
den echt Christelijken Godsdienst hebbende aangewe. 
zen, wordt nu het volgende dezer verhandeling meer 
polemisch; hoewel wij niet ontveinzen kunnen, dat
ook bet vroegere reeds eene vrij wat polemifche hou-
ding had. De Schrijver beweert, dat z jne gevoelenf 
die zijn van alle verlichte Christenen dezer eeuw, en 
houdt bet tijdftip, dat wij beleven, allergefchiktst 
tot bet voortzetten der hervorming; en deze zal wel
gelukken, daar leidslieden en toongevers de denkwijzo
der volksmenigte Heeds hebben gewijzigd, ezu het,volit
fe-
CHRISTENDOM $N HERVORMINoy	143
federt ettelljke jaren aan fchokken en veranderingen is
ge-woon geworden; men heeft nieuwe berijmingen voofi
het godsdienftig gezang, eene betere Bijbeloverzetting
is- in vele handen, en de prediktrant is ook reeds very
beterd. Evenwel, er zijn ook hinderpalen : de nieuw
aankomende Leeraren zijn op verre na niet alien ge-
fchikt ter verfpreiding van licht; de ouderwetfche regt. 
zinnigheid heeft voorflanders, vooral onder de flads-
Predikauten; dezen zijn door eene kabaal geflerkt; 
fommige aanzienlijken worden gaarne gehouden voor 
echte pilaren der Kerk, - en onder de voornaamfle 
van alle de hinderpalen moeten de Catechizeermeesters, 
vooral in groote fteden, geteld worden. Nog andere 
hindernisfen kunnen niet opgeruimd worden, zonder 
de medewerking van een verlicht Gouvernement. De 
voorname hindernis is de Dordrechtfche Synode, dat 
gedenhteeken der vroegere=duisternis; derzelver voor, 
fchriften hebben niet eens meer den volksgeest in hun 
voordeel ; zij heeft no- zekere oude ftaatkundige wet., 
tigI eid, en is dus nog een wapen en anker voor de 
obfcuranten. Dit dwangregt bij de Kerk moet wordea, 
afgefchaft, dat burgerlijk contract over den Godsdienst 
moot vernietigd worden, en dit behoort de Souverein 
to doen : dit zal een onfterfelijk gedenkteeken worden 
voor den Vor.st; en zoo komt de algemeene Christelij 
ke Kerk eindelijk tot (land. Onze Schrijver handelt 
vervolgens over de betrekkingen van de wereldlijke 
Magt tot den ftaat der Kerke, en het tirannieke eener 
kerkeordening, tot welke hij onder andere ook brengt, 
dat het verboden is , bij het kerkgezang gebruik to 
waken van liederen, die bij andere Protestanten zijn 
aangenomen; (alle mogelijke gezangboeken, ook de
Pfalmen door P E T R U M D A T H E N U hl , moesten dan
in iedere godsdienstoefening bij ieder voorhanden zijn ?) 
Het natuurlijk gevolg van den togenwoordigen ftaat van 
het godsdienftig onderwijs is, dat weinigen bezorgd 
zijn om hunne gezindheden to rigten naar bunne groo-
te beflemming, en de groote hoop geene aanmoediging
K 4	vindt
144	CHRISTENDOM EN HE1.V01tMING,
vindt tot bet betrachten van deugd: intusfchen is ket 
echt godsdienftig onderwijs Van bet hoogfte belang. 
Nader en duidelijk: nit de Schrijver eindelijk zijnen 
wensch, dat 's Lands Gouvernement bet ftaatkundig 
gezag, in der tijd aan de handelingen van de Synode 
van Dordrecht gegeven, bij plegtige refolutie zal ver-
nietigen , nit hoofde van de veranderde omftandighe-
den,, tijden en denkwijze; alle de Protestantfche Kerk-
genootfchappen ernftig zal aanmanen tot heritel van 
den Christelijken vrede en eendragt ; rond zal verkla 
ren, zich nooit to zullen inlaten inet regtzinnig_heid of 
onregtzinnigheid; geen ander verfchil tusfchen inland-
fche Ctiristenen ooit in aanmerking to nemen, dan al-
leen bet al of niet erkennen van den Paus; als kerke-
lijk Opperhoofd; en geene klagten, uite hoofde van af-
wijking van formulieren en geloofsartikeleii,,tegen Leer-
aren of leden der Kerke to zullen aannemen. F1iervan 
belooft zich de Schrijver voor bet Christendom gouden 
dagen; bet Protestantsch Nederland is er, volgens zij-' 
ne meening, rijp voor; zoo kan de roepftem: „ let is 
alles gereed; komt tot den maaltijd ' " aller harten tref-
fen; enz. Eenige aanmerkingen voltooijen den milden 
indruk, then bet werl je zeer zeker maken zal op den 
voorftander der bijzondere leerftellingen bij bet Her-
vormd Kerkgenootfcliap; de achtfe is opzetteiijk tegen 
den Heidelbergfchen Catechismus gerigt.
Ziedaar, Lezer! bet hoofdbeloop en den inhoud van 
lletgeen gij bier uitvoerig, welgefchreven , met warm-
te, en wegilepend genoeg, vinden kunt. De Schrijver, 
die in vroeger tijd weinig eerbieds voor bet Christendom 
had, (voornameliik nit hoofde van het Catechizeermees-' 
ters-onderrigt, dat hij had genoten) heeft in en door 
lijden den besten Godsdienst leeren waarderen, en is 
thans een warm voorftander van bet Evangelic; hij is 
cen lid van bet Hervormd Genootfchap, of de voor-
niaals in Nederland heerfchende Kerk, maar geen Leer, aar, en ftaat in geene de minfte betrekking tot den
geestelijken jand. - Wij hebben hoegenaamd geene re-
den
CftUSfNDOM EN HLIVORMIf4O7	145
den om zijne goede bedoeling to wantrouwen; en wij 
herhalen gaarne, dat het.'ilukje, in meer dan 66n opzigt, 
de lezing, opmerking en bet nadenken van Gereformeet-
de Christenen (mits zij niet ligt toormg worden, en 
een' hard woord in liefde verduwen kunnen) waardig is. 
En wij verzoeken opregt, bijaldien meri den droom, 
waarmede wij begonnen, in verband brengen mogt met 
onze beoordeeling, dat men dan de allegorie flechts in 
tantum en niet in totum late gelden; daar wij des Pre-
dikants zoon even weinig op deri Schrijver, als bet 
uithangbord op de Dordfche Synode, volkomen wil-
len toepasfen. En, in ftede van verdere beoordeeling, 
(daar wij over bet al of niet aannemelijke van den ei-
genlijken voorflag, en zoo als de Schrijver then wij-
.zigt, ons liefst niet uitlaten) bepalen wij ons tot de 
volgende bedenkingen
10. Bij meer dan 66ne magtfpreuk van onzen Schrij-
ver, aangaande een of ander leerbegrip , waaraan men 
in de Hervormde Kerk waarde hecht, konden wij den 
ivensch niet ternghouden, dat hij de uitdrukking van 
een beroemd Hervormd Hoogleeraar, onlangs, had op-
gemerkt (en dan ook begrepen).: „de wijsbcgeerte hdeft
bedachtzaamheid geleerd, en hare floute vlugt buiten de 
grenzen van tijd en ruimte ingekort; " en dat hij tevens
van een ander, mede nog levend, beroemd Hoogleer-

aar bij de Hervormden had afgeluisterd, hoedanig de

waarde zij, die men tan, hetzij dan Bijbelfche, lietzij

ftelfelmatige, analogi/che fpreekwijzen en denkbeelden

eeniglijk hechten mag. Ook twijfelen wij zeer, of hij in

dat Kerkgenootfchap genoegzaam naauwkdiirig heeft

rondgezien, en bij de leeken, die hij zoo rijp houdt

voor zijne wenfchen, en bij de Leeraren, ten aanzien

van welke wij vertrouwen,, dat hij verre de meesten,

ook reeds bejaarde en zeer orthDdose, edelmoediglijk

had kunnen verfchoonen'van den bloedigen geefel, then

misfchien flechts welnigen verdiend hebben. Wij z6n

den bier bijzonderheden aanvoeren; maar, daar wij den

Schrij-

K5
;46	4HRIST"DOM 04 IIEAVQRM1NGy.
$chrijyer tot voorzigtigheid weaken,. houdt het.: turps 
r. q-	&c. onze pen terug.
z0. Wij wenfchen hartelijk algemeene overeenftent* 
ming, zoo ver die mogelijk is, on,, bij ieder clog over-
gebleven verfchil, bet werken op een en hetzelfde do el 
in liefde, en de meestmogelijke verdraagzaamheid: dan,, 
wij iluiten in deze verdraagzaamheid niet enkel de per-
fonen, maarr ook wel degelijk de gevoelens, der.zooge-
naamde orthodoxen van harte , mede in; en eene ver; 
draagzaamheid, die deze niet dulden kan, is in ons 
oog niets minder dan to wenfchen. Waarom zouden 
zoo menige geleerde en waardige mannen hunne over-
tuiging en geweten moeten verkrachten ? Waarlijk, 
voor eene algemeen, ook uitwendig, verbroederde en 
vereenigde Christenkerk, als wij zouden wenfchen, 
bouden wij iemand nog bij ver of na niet rijp , die (on 
nu niets anders aan to Itippen) de hoer van Babylon, 
tegen de eerlijke gevoelens eenes anderen, nit de Open-
baring van Joannes oproept.
3°. Wij zagen ook wel gaarne, dat men die Formu-
lieren van Eenigheid, die zoo zeer de Protestanten van 
elkander vervreemd houden, kon wegruimen ; maar, 
zlj zijn or nu ! Dat zij er blijven moeten , dat zij zelfs ooit 
noodig geweest zijn, zeggen wij niet; maar, flu zij er 
zijn, vreezen wij bij het opruimen moeijelijkheden. Die 
Qns er geheel van affchrikken ? Ook dit zeggen wij niett 
Bedaarde, echt godsdienftige, verftandige mannen ver-
Itonden zich ligt daartoe, zonder eenig ,gevaar; in hun 
hart zijn dezelve reeds werkelijk opgeruimd voor cen 
aantal broederen : maar, als wij in het algemeen ons. 
oog flaan op de gefteldheid van hot Christendom, valt 
ons altijd hierbij het volgende in: Toen in 1795 de, 
mantel en bef als een ordesl Teed befchouwd en behan-• 
deld word, befpraken eenige waardige Geestelijken, die. 
1#u ook op den predikftoel af to laten : men beredeneer,-
de dit als pligt; want, bet leeren was nooit in-de Proe testantfche kerk aan eenig kleed gebonden.. Een jonger,
maar ygorzigtig Geestelijke f emde dadelijk mede in , onder 
dit
CHRISTENDOM EN HERVORMING.	147
41t wine beding, dat men een middel opgaf, waardoor 
inen eenen jongen hekfpringer, die niets meer verlanS 
de, dan met zijne overdrevene kleeding a la mode k
Paris, of als Hansworst in eigen perfoon, de Gemeen-
te des Heeren to ontftichten, beteugelen kon. Wij 
zouden voor eenen zoodanigen dogmatifchen ltekfprin-
ger vre,ezen, en alsdan voor die aanftootelijke godgeleer-
de fchermutfelingen, waarvan voorheen de l;erkgewel-
ven daverden, maar die nu gelukkig in onbruik z jn. 
Met andere woorden; wij vreezen, dat de een en an-
der de zoo gewenschte Christelijke vrijheid in het lce-
ren, moedwillig, of ook maar in jeugdige drift, on-
voorzigtig, op de fchromelijkfte wijze, overdrijven zou.
Inlniddels hopen wij, dat de leden der voormaals hier 
to lande bevoorregte perk zich vooral niet tegen onzen, 
inderdaad niet onknappen, en zeer welmeenenden , Schrij--
ver zullen in bet harnas zetten; en dat de Predikanten 
in de fteden, door hunne bedaardheid in dezen, en on-
yeranderde hartelijke genegenheid en vertrouwen tot 
hunne Ambtsbroeders op bet platte land, hem zullen 
logenftraffen in zinc fustenue, dat zij , ten aanzien van 
bet wezenlijk Christendom, bij dezen zoo zeer ten ach 
sere zijn; hetwelk bovendien (bij den zaakkundigen) to 
dezer gelegenheid eene zeer ondoelmatige, en geheel 
ongegronde accufatie is. - Ten flotte zullen wij de
volgende woorden van H E R D E R (Brieven, betreferzdd 
de beoefening der Godgeleerdheid, Deel IV, bl. 3P der
vertaling) hier inlasfchen
„ Het is kwaad, dat er partijen in den Godsdienst 
~, zijn; maar, wanneer men ze to vroeg of oppervlak-
„ kig, of door ongepaste wegen, wil vereenigen, duet
•	men zekerlijk minder voordeel dan nadeel. Men fmeedt 
„ nieuwe, misfchien fijnere boeijen, maar die juistvan
• wege hare fijnheid onoplosfelijker worden, dan de 
,, nude rinkelende ketenen. Eene halfgekende waan-
y, heid, wanneer men ze tot eene wet maakt, is dik=
•	wijls drukkender, dan eene domme botte leugen : en 
~, zoodra Vorften zich bij den Qodsdieust. in bet fp€I
,, men-
148
CHRISTENDOM EN HERVORMIIVG.
• mengen, is bet met vereeniging en vrij onderzoek 
„ gedaan. Alleen de waarheid kan ons vereenigen; al-
„ teen eene gelijkmatige, ongedcvongene, Mare en goe-
• de uitlegging van bet Woord van God kan elke par-
• tij' de vliezen van de oogen nemen. Laten wij dug 
„ hierop arbeiden, hiernaar bovenal ftreven, en bet 
„ overige aan God en den Tijd laten. Hetgeen wij zoo
• fang aan onszelven verpligt zijn, is verdraagzaam-
,, held en wederzijdfche vrijheld, - amici usque ad 
;, aram. Onze-tijd is, dunkt mij, hierin niet zoo ver, 
„ als hij bet voorgeeft to zijn; en die bet meest van de 
„ verdraagzaamheid fpreken, oefenen dezelve we] eens
• bet allerminst." -- Zoo fchreef HERDER : en zon 
bet nu in ons Nederland nog wel aanmerkelijk later zijn ?
Gedsdienftige Overdenkingen voor alle Dagen des ,Jars. 
Door w. G. R E D D I N G I U S, Predikant to Eppen-
huizen. IIde Deel. Te Groningerr, be W. Zuidema. 
In gr. 8vo. 451 BI. f e-i8-:
I)it tweede Deel voorziet, op dezeffde wijze als bet
vorige; in de behoeften voor de zes laatfte maanden

van bet jaar; en deze ftichtelijke overdenkingen zijn,

even als de vorige, bruikbaar. Achter bet werk heeft

men nu een Register, zoo van de behandelde (voor bet

minst boven iedere afdeeling geplaatfte) Bijbeltekflen,

als van de behandelde zaken. Wij voelen ons even zeer,

als bij bet eerfte Deel, verlegen, om onze Lezers een

juist denkbeeld to geven van den aard van dit ALLER-


LEI, waarmede wij wel niet heel hoog loopen, maar

dat wij ook geenszins verwerpelijk vinden, en dat mis-


fchien in zekeren kring van. Lezers goede werking doet.

Wij oordeelen bet best, eene kleine proeve to geven,

ogdat men zie , wat bier zoo doorgaans , en voor fchrift-


uitlegging, en voor leerzame ftichting, to vinden is. Wij

bechten daar juist, bij bet doorbladeren van het Re

gis-
V. G. RZ D D IN G I U S, OVERDENIUNGEN. 149
gister, op lets, dat zeker vook alien hoogst belang.k rijk is noon. Hoe men then zonder fchrik kan inwach.
ten. De overdenking is voor den io Dec. beltemd, en 
heeft tot opfchtift : P s. XC: 3. Gij doet den menfch4 
wederkeeren tot Xerbrijzelinge, en zegt: keeet weder, 
gij menfchenkinderen:
„Mozes Belt hier voor, dat de mensch fterven moet, 
„ wanner zulks God behaagt; dat hij op. den minften 
,, weak van deszelfs wil den dood ondergaat; dat dan 
„ niets hem redden kan uit de magt van then Koniug 
,, der verfchrikking. Zoodanig is inderdaad de ftaat van 
„ den mensch., Ten aanzien van de duurzaamheid z§ns 
„ levens op aarde, hangt hij geheel van God af. Wan, 
„ neer de Allerhoogite zulks, gebiedt, wordt zijn lig-
• chasm verbrijzeld of gefloopt. Welk eene fchoone 
„ gettalte, kracht en flerkte, hetzelve bezitten mogt, 
„ het verkeert dan tot- flof en asfche: Op zijn magt-
„ woord: keert weder, gij menfchenkinderen, tot ver-
• brijzelinge! moeten wij aanftonds voor den, dood 
„ bukken- Welk eene wijsheid, rijkdom, of eere, ons
• hier eigen zij , en welk eene- hulp men ons moge toe.
• brengen om ons Ieven to verlengen : dit alles komt 
„ ons daartngen in 't minfle niet to itade. Wij bewo-
nen nen leemen huizen, welker grondflag in het ftof is, 
„ en dezelve itorten in, zoodra de Oppermagtige on-
•	zen adem terughoudt.
(Men ziet, de Schrijver heeft de zonderlingegaaf, om 
eene cenvoudige zaak met regt vele woorden to zeggen 
en to herhalen: op die wijze zal eene lange predikatie 
hem wel niet moeijelijk vallen.)
„ Ook mij zal door ziekte, zwakheid, of andere mid-
;, deloorzaken, de dood onder de oogen treden, als ge-
reed reed om mijnen dunnen levensdraad of to fnijden. 
„ Ook mij zal die item van God in de ooren klinken 
„ menfchenkind, keer tot verbrijzeling weder ! Maar
•	dit zal mij niet onverwacht overkomen , daar ik weet
„ dat to fterven voor den mensch even zoo zeker is,
•	als geborep to worden. Dit zal mij ook, offcho,on
„ mij-
1.50 W. Gi -R E D D I N G 1 U'S, OVERDENxxNrrN,
,,, mijne natuur van den dood afkeerig is, geen' bangn 
„ fchrik aanjagen, als ik dan geloof mag uitoefenen, dat
eene zalige, onfterfelijkheid op mij wacht. Op dat ge, 
~, loof wil ik mij daarom nu reeds beftendig toeleggen, 
„ Miju levee wil ik aan Christus toewijden, ten einde 
„ het fterven voor mij gewin moge zijn. Ik fterf dan 
„ wel, maar om eeuwig gelukkig to leven. Mijn lid 
„ chasm words verbroken; naar mijn geest blijft on-
~, gefchonden, en wordt ten hemel opgevoerd. Een-
,, ,rnaal wordt hij ook weder met mijn ligchaam veree-
nigd, opdat ik, om Jezus wil, zalig zij naar mijnen
geheelen mensch. Heerlijk vooruitzigt i Dat'zal alle 
„ de bitterheid des doods voor mij kunnen verzoeten."
Ailes waar en goed, niet waar, Lezer? Zijt -gij hot 
ook met ons niet eens, de Eerw. R E D D I N G I U S 
nraakt zich op den duur bij de drukpers verdienftelijk? 
Zijne gefchriften worden gelezen, anders werden zij 
i6et gekocht; en zoo zij niet gekocht werden, zouden 
zij ook niet gedrukt worden. Het fchrijven is voor 
#ammigen, hetgeen voor onze Dames cen brei- of an, 
der gewoon handwerk is; zij hebben het altijd tusfchen 
de vingeren, en het vermoeit naar nietmetal: dit, ge-
kawen w1j, is ook bij den Leeraar-van Eppenhuizen 
bet geval.
Tweetal Leerredenen , uitgefproken op den Nederland 
fchen Dank- en Biddag, gevierd den 5 Julij 1815.
Door D. H. W I L D S C HUT , Predikant to Apeldoorr 
en het Loo. En nu uitgegeven ten voordeele van 
bet Fonds voor de GekwetJlen. Te Deventer, bij L. 
A. Karfenbergh. 1815- In gr. 890- 46 B11 f : - Ro-;,
r 1' ij gelooven gaarne, dat deze Leerredenen in zeer
korten tijd zijn opgefleld en zonder verandering werden
uitgegeven, niet alleen op des, Leeraars woord in bet

voor-
D. Ii. W I L D S C H U T, TWEE"i'AL LEERREDENEN. 154
voorberigt, maar zij dragen daarvan ook genoegzame 
innerlijke blijken; dan, evenzeer brengen zij innerlijke 
bewijzen met zich van des Leeraars voldoende bekwaam. 
heid tot en vaardigheid in zijn werk, en algeheele gefchikt. 
heid, om ook dan, wanneer hij flechts over eenen kor-
ten tijd to zijner voorbereiding befchikken kan, nuttig 
en in eenen goeden, misfchien wel wat al to fierlijken, 
ftijl to prediken. Dit is alles, wat wij zeggen kunnen; 
gaarne willende voldoen aan 's mans verzock, dat i.-,en 
deze Leerredenen met toegevendheid, en alleen naar het
aogmerk harer uitgave, en geenszins naar hare eigene
!vaarde, veel -min in vergelijking met keuriger voortn krengfelen van zuivere kanfelwelfprekendheid, beoordee-
le. De eerfte heeft Pfalm CXXIV en de andere Exod. 
XIV: 31 ten tekst. Ilet nagebed,,bij de laatfte zeer uit-
voerig, is achter beiden gevoegd; en bride deze Leer-
redenen komen ons voor zoodanig to zijn, dat, al 'is 
bet dan dat de Eerw. W IL D S C II U T er geene groote 
eer mede bebale, hij er toch zeker geene oneer mede 
inlegt- bij het Publiek, hetwelk althans geene ueden heeft, 
om zich ook. deze kieine toelage tot het Fonds voor de 
Gekwetiten to bekiagen;maar integendeel met ons door 
dezelven moet zijn uitgelokt to verlangen , dat de be-
kwame man ons in 't vervolg ook eens met de uitgave 
van opftellen, aan welke hij ]anger tijd befteden, en die 
hij dan ook.daarna nog eens overzien en befchaven 
kon, gelieve to begunftigen.
T7rgroxpamms. Magazijn, toegewijd aan den geheelen om-
vang van de Geneeskunde , befchouwd als wetenfchap 
en kunst. Uitgegeven door C. A. L. S A N D E R , J. 
I. WALOP, en G. H. WACHTER, PZ. Ifen 
Deels 3de en Ode Stuk. Te Rotterdam, bij J. Hen-
drikfen. In gr. 8vo. al5.458 Bl- f i-i8-:
.;-1e voortzetting van dit werk zal alien Geneeskun+ 
di-
152	'kIAGAZrJN
digen in ons Vaderland voorzeker aangenaam wezen. 
Meest van eenen praktifchen inhoud, zonder daarom 
alle wetenfchappelijke befchouwing to verbannen, ver-
kriigt het daardoor to meer waarde, omdat onder onze 
Kunstbroeders die zucht tot befpiegeling nietheerscht, 
waarmede onze Duitfche naburen zijn aangeftoken. Daar-
enboven beflaat bet grootendeels, of liever bijna ge-
heel, uit oorfpronkelijkc bijdragen, waardoor bet zich 
voordeelig onderfcheidt van andere, die bijna uit ]outer 
vertalingen zijn bijeengebragt.
De twee Stukjes, welke wij nu voor ons hebben, 
zijn althans niet minder belangrijk dan de vorigen. 
Vooral is bet irervolg op de in bet eerfle Stuk gelever-
de ziekte-gefchiedehis eener vlekziekte met bloedftar-
ting (morb. mactilof. hcemorrhag. Tf'erlhofii) lezenswaar-
dig, bevattende eene volledige en oordeelkundige opgave 
van de verfchillende gevoelens der Geneeskundigen om-
trent deze ziekte , welke w A L o P houdt voor zeer na 
verwant aan de fcheurbuik, en van dezelve grooten-
deels alleen in den graad der zwakte van de vaten acht 
to verfchillen ; met welk gevoelen wij ons zeer wel 
kunnen vereenigen.
Behalve deze fchoone Verhandeling, bevat bet derde 
Stukje eene korte bijdrage over de genezing der veneri-
fche liesbuilen, door den Heer SANDER. In eene, 
naar evenredigheid van het iluk al to lange, inleiding 
wordt de nadeelige invloed der lueht op wonden en 
,zweren, vooral van prikkelbare 'en , gevoelige "deelen, 
aangetoond, en dit vervolgens op de behandeling dier 
liesbuilen toegepast; willende de Schrijver, data men 
dezelve nimmer met eene ruime opening opene, noch 
al de ftof op cens ontlaste, maar door eene kleine ope-
ning langzamerhand, opdat er de lucht zoo min mo-
gelijk op werke. Volgens doze manier, verzekert SAN-
PER, deze kwaal, i'edert jaren, met bet beste gevolg 
behandehi to hebben.
De werkzame en fchrandere w A C H T E R lieeft mede
eene bijdrage tot dit Stukje geleverd; zijne aanaierkin-


gen,
DER GTENEESKUNST.	153
gen, namelijk, over de onderbinding der lreng bij de 
castratie. Na eene bevattelijke en beknopte opgave der 
verfchillende manieren, waarvan men zich bedient , om 
bij *die kunstbewerking bet blood to ftelpen , ontwikkelt 
hij de voordeelen,, welke de fterke en vaste onderbin-
ding van de geheele fireng boven de overige bekende 
ha ndelwijzen heeft. Deze gronden krijgen eene nieuwc 
kracht door de bijgebragte voorbeelden van gelukkig ge-
4lahgde rastratii'1a, waatbij men zulk eene onderbinding 
had aangewend.
Het vierde Si uk is geheel aan de Verloskunde toege-
wijd. De eerfte Verhandeling, vaii den to vroeg ge-
ftorven w A L 0 r , handelt over de vereenvoudiging der 
kVerloskutast, en overweegt de nadeelen eener overmati-
ge hulp der kunst bij den arbeid der vrouweI Niemand 
zal ontkennen, dat dit in onze dagen een woord is op 
zijn pas gefproken, daar de bijzondere hulp der kunst, 
vooral in bet befpoedigen der verlosfing, hoe langer 
hoe .algemeener wordt. Het is 'echter zeker, dat thans 
de'vrouwen in de 'fteden en onder de meer befchaafde 
klasfen ook in dit opzigt meerdere hulp behoeven, de-
wijl hare te~rheid zelden een' langdtlrigen arbeid ge-
doogt. -- (3p deze Verhandeling volgen eenige aanmer-
kingen en waarnemingen betrekkelijk' de Verloskunde, 
door de Vroedmeesteresfe, V A N P U T T E N, vqoral die-
nende, om de werkzaamheid der natuur, ook in moei-
jelijke. verlosfingen, ;en bet ongepaste~eener a1 to vroeg-
tiidige en kraclitdadige hulp , aan to toonen. - In de 
derde Verhandeling, toont de Veer W E L L E N It E R G H 
bet nut 'aan van bet inbrengen eener (pons in de baar-
moeder-, bij het vroegtiidig uitvallen van de navel-
ftreng. - Eenige woorden van den Heer W A C Ii T E R j 
over de keizerlijke fnede, en over de verloskundige in-
rigting to Gottingen, befluiten dit Stukje, waarover 
%vij verder niets zullen zeggen, daar van hetzelve, in 
een onzer geachtfte Tiidfchriften, reeds een uitvoerig 
en oordeelkundig verlag gegeven is.

nOEHn35scx. i8a6. ro. 4.	L	IIe.
154 J. C RAN S , MIT WERKDADIG MAGNETISMUt.
Bet werkdadig Magnetismus, of Dagverhaal van drie 
Zieken , waaraan de magnetijche behandeling met
het gelukkigst gevolg is toegepast , door J. C R A N s , 
Apothekar en Chimist to Dordrecht. Met eene voor-
afgaande Inleiding ter beknopte verklaring van den 
card en de uitoefening van ha Magnetismus. Te
Dordrecht, bij A. Blusfe en Zoon. 1815. In gr. 
Svo. Ill en 6z BI. f : - 11-
De infeiding, aan het hoofd dezer werkdadige ge-
vallen geplaatst, bevat juist niet veel nieuws of bij-
zonders. De Schrijver had bij dezelve zijne bronnen wel 
mogen ophoemen, of, daar hij toch niet voor geleer-
den fchrijven wilde, en hem het uitmuntend werkje van 
U I L K E N s bekend fchijnt , nog liever deze geheele in-
leiding moeten weglaten. De verhaalde genezingen heb-
ben vooral dit merkwaardigs , dat de zieken zeer fpoe-
dig, reeds na de eerfte behandeling_ van een kwartier of 
half uur, in den magnetifchen IIaap..waren, dat zij 
even fpoedig herftelden,n en dat zij alien uitdrukkelijk 
verlangden, dat de Schrijver, na afloop der over 't al-
gemeen •zeer korte magnetifche behandeling, hen op den 
duur kwam bezoeken. Voor 't overige geven zij, tot 
nader verftand van dit verfchijnfel, weinig licht, en 
bevestigen ons in de gedachte, dat,hetzelve het voort-
durend onderzoek van fchrandere en verlichte Natuur. 
kundigen no- zeer behoeft en overwaardig is.
Ge/chiedenis van de Franfche Heerfchappij in Europa. 
Door N. G. VAN K A M P E N. Ijle Deel: In 's Grad 
venhage , bij J. Allart. I8I5. In gr. 8vc. XVIII; 
46o B1. f 3 -18 -
A Heer VAN K AAI P E N heeft zich, federt weinige 
ja-
N. C. V A N K AMP $ N, CESCHM$1Vt8.	IS$
jaren, op eene luisterrijke wijze, uit de onbekendheid 
verheven. Door meet daa een geleerd Genootfchap met 
goud en zilver bekroond, .-fchonk hij ons bovendien zij•
ne Zedekundige Schoerrheden der Ouden. De val van 
NAPOLEON heeft hem , in dezen laatflen tijd, ook' 
als Gefchiedfchrijver doen optreden --• met die zelfde 
vaardigheid, uitgebreide wetenfchap en levendigen flijl , 
welke men reeds in hem kende. Wij hebben, te.zijner 
tijd, verflag gegeven van dit Kort Over-ig'; en bet ver-
heugt ons, dat de Heer VAN R A M P A N , wiens ne-
derigheid ons; trouwens, niet geheel onbekend was, 
met den ontvangen lof to vreden fchijnt niet flechts; 
maar dien zelfs, hetzij zulks op ons of anderen fla, 
onverdiend noemt -- liever hadden wij pier een andet 
woord gelezen. Wat, daarentegen, door ons als een 
natuurlijk gebrek befchouwd werd, de kortheid, en.de
fpoed, waarmede bet fluk had moeten vervaardigd wore 
den, flaat thans (en dit doet ons vooral geen minder 
vermaak) door den Srhrijver weggenomen te, worden. 
Wij ontvangen hier bet eerfte deel eener Gefchiedenis 
der Franfche Overheerfching - Heerfchappij in Euro-
pa , dat, geheel aan Inleiding gewijd, ons, mogen wij 
vooronderflellen, ten minfle niet winder dan zes, ze-
ven gelijke boekdeelen belooft, welke, niet gefchikt 
om de oogenblikkelijke nieuwsgierigheid to voldoen, 
noch bet gevaar lijdende, waaraan dit oogmerk altijd 
blootflaat , van namelijk door een ander voorkomen to 
worden, gewisfelijk als eene rijpe vrucht van den we-
ligen akker mogen worden to gemoet gezien: Wij .jui-
.chen hierbij, van ganfcher harte, 's mans ikeuie toe, 
om -- niet eene uitvoerige Gefchiedenis van NAPO-
LEON, maar van de Franfche Heerfchapplj in he ge-
meen, to fchri}ven. Wij ontgaan daardoor gemakkeligk 
eene uitvoerigheid omtrent dien gehaten man, welke 
biina walgelijk begint to worden; en zien, van de an-
dere zijde, natuurlijk, de zaak.hooger aangevat en be. 
ter doorfchouwd, dan anders ligt zou pleats hebben. 
I& u O N A P A R I' E is flechts een kind der Omwentel•inge,
L 2	een
156	N: G. VAN KAMPEN
ten'vervolg op vroegere ftukken van dezelfde historie--
flechts beter gebonden , zou men kunnen zeggen; en zc-
ker is bet s „kwaad ei, kwaad kuiken," nooit treffender 
bewaarheid. Dit oogpunt, door den Schrijver geko-
zen, maakte natuurlijk cene vrij, breede voorberc:ding. 
van bet werk noodzakelijk. Men moot niet flechts de' 
Revolutic, haren aard en ftrekking, derhalve ook Ka-
ren grond en aanleiding, maar tevens den algebeelen 
toeftand van Europa leeren kennen; liggende in bet 
eerfte bet pofitive, in den laatflen het negative -- mis-
fc~ten nog icts meer dan negative---beginfel der bedoelde 
heetfchappii. De booze geest, in bet reeds ongeftclde 
ligchaam gefopen, fchudt en misvornit hetzelve naar 
welgevallen. Deze ftoffe, dan, vinden wij bier be-
Ilandeld. De acht hoofdftukken , die bet boekdeel vul-
len, dragen de volgende opfchriften: I. Korte fchets 
der veranderingen in bet evenwigt van Europa, tot op 
-de Franfche Omwenteling. II. Befchouwing van den 
.invloed der veranderingen in de geldmiddelen en kriiirs-
'magt op den toeftand van Europa, vooral van Frank-
rijk. III. Invloed van den Godsdienst en de zeden cp 
bet nicuwere Europa en de Franfche Omwenteling. IV. 
De Franfche Omwentelinvan 1789 tot 1791. V. To(-
0
Rand van Europa, gedurende de eerfte jaren der Fra ,-
fche Omwenteling. VI. De WVetgevende Vergadering, 
en de Oorlog tot op den to Aug. 1792. VII. Woelin-
gen der partijen tot op den 31 Mei 1793. Veroveringi
ii
en nederlagen der Franfchen, tot op bet verlies v;uz 
Mentz en Valenciennes. VIII. Het Schrikbewind. Ova -_ 
winningen der Franfchen , federt bet najaar van 1793, tot 
op 'de verovering van Holland.
Wanncer men dit ruim tafereel overziet,dan begrijpt
men van zelve, dat de meeste zaken hier flechts fchets-


wijze konden behandeld worden. Men moet dit in bet

oog houden bij de befchouwing der afzonderlijke dee-


len, b. v. den oorfprong en gang van bet zoogenaamde

patriotismus in Holland, en den Schrijver geene opper-


vlakkigl.eid to,dichten,_welke flechts in _den aard der

zaak,
GESCIIIEDI:NIS DER FRANSCIiJ; IIEEItSCHIAPPIJ. 157
'zailc, 'eene inleiding, een aanloop tot den. fprong, ver-
volgens to doen, ligt opgcfloten. ,Trouwens, 's.mans 
Kurt Overzigt heeft, ons reeds geleerd, dat_ llij, zoo
goed als iemand; veel in een kort beftek weet to bren-
gen; en het is, inderdaad, een groote rijkdom van
denkbeelden en zaken, welken.wij In dit boekdeel vin-
den opeengehoopt. Ilet is daardoor, reeds op zic1l-
zelf, en buiten verband met het volgende , een belang,
rijk ftuk, dat ons de Frarifche Revolutie, naar taken
ftam en wortel, al zeer goed doet kennen.
Onze ambtgenoot, de Recenfent era., ons reeds 
v66r zijnde geweest, ftelt zich de ontleding. van dit 
werk, zeer in het breede, ter task. In eene eerfte rc-
cenfie doorloopt hij, op eene oordeelkundige wijze, de 
voornaamite deelen van hetzelve.' Wij wilien ons nu 
des to meer tot eenige algemeene aanmerkingen bepalcn.
De eerfte vereischten in ellcen Gefchiedfchrijver zijn, 
dat hij zoQ volledig, als mogelijk is, .van het gebeurde 
onderrigt zij ; dat hij eenbcdaard, fchrander, veelomvat-
tend en - welw~ikkend oordeel bezitte, om het verband 
der zaken juist op to geven; fiat hij di gaaf hebbe, oiii 
zijne wetenfchap en overtuiging op eene klare, gelei-
dclijke, overredende en onderhoudende wijze aan ande-
rcn mede to deelen. Hebben wij , voor zoo veel.nit het 
gegevene to befluiten, eene volledige, oordeelkundige 
en welgefchrevene Historie : van v A N K,& M P E N to 
wachten? is dus eene vraag, op welke onze Lezers
eenig antwoord zullen wenfchen.
Wat het eerfte betreft, de'vlijt van den.Schrijver is 
boven alien twijfel, en de lijst der werken,. &or heist 
geraadpleegd en gebezigd, is niet. gering. Straksgemel-
de Reeenfent, nogtans, meent:;' dat hij, ten aanzien 
van bet vaderlandfche, meer eigenebronnenhadkunnen 
raadplegen. En wij geiooven inderdaad, . dat:men, te, de-
zen opzigte zoo min mogelijk op vreemden moet afgaan. 
Zij befchouwen, beoordeelen en befchrijven het onze 
-meest altijd fcheef. - Het politieke maakt hierop gewis 
'geene uitzendering, 1)e Duitfch~r vooral gevoelt leer
L 3	.gansch
1558	A'. G. VAN KAMPEN
gansch anders dan wij, hij nioge, 'Republikein of Ko. 
ningsgezinde wezen. En hoe veel invloed heeff deze 
wijze van zien en gevoelen reeds op het verzamelen van 
daadzaken; op het ontwerpen van een geheel, fchoon 
ons geene bouwftoffen ontbreken; op de kleur, het 
iicht, de houding! Elk is daarom, zoo wel als hier-
om, dat hij aan de bron zelve zit, en alle de takken, 
op zijn gemak kan nafporen, de beste Gefchiedfchrij-
ver van zijne eigene natie. Wij elven meenen , ook el. 
ders trekken en tinten in de groote fchilderij to misfen, 
welke den Hgere V A N K A M P E N zijn voorraad wel op-
leverde, doch die welligt zijn fraak achterwege liet - 
iets, dat in een heel of half poetisch ftuk zeer geoor-
loofd is, maar in de gefchiedenis niet. Of zou het, b. 
v. , zoo zeker zijn , dat alle blaam des karakters van 
M A R I A A N T O I N E T T E, dat gewis veel beminneliiks 
en goeds, ja groots in zich bevatte, ongegrond is ge-
weest? Over het geheel meenen wij to befpeuren, dat 
het Duitfche eene zekere voorkeur bij den Heer V A N 
It A M P E N wegdraagt ; en , hoezeer wij aan dezen land-
aard, bijzonder in het vak der letteren, geene uitfte-
kende vlijt en grondigheid willen ontzeggen, zoo fchiint 
hex ons hier toch aan de bezkdigdheid ran den Neder-
lander, van den. Brit , hoe hartstogtelijk ook, wezen-
lijk to ontbreken. De Duitfcher overdrijft en dweept 
bijna altijd, hetzij ten goede of ten kwacie.
Dit een en ander It aat reeds eenigzins in verband met 
ons tweede artikel, oordeelkunde. Hetgeen wij bier-
IBede gezegd hebben te• bedoelen, eischt flechts een 
nog fcherper en onbenevelderr gezigt. De opfporing 
der eerfte, verfcholene kiemen, der dunne, onzigtba-
re draden, des eigenlijken geests , die het, geheel en de 
deelen bezielt, de ware (chatting en ontwikkelingg met 
Un woord , van bet gebeurde - ziedaar den kno,op , 
bet fchranderst brein waardig ! De Historiefchrijver ziet 
de gevallen niet -- zijne berigters hebben de een dit, 
de ander dat gezien - bijna niemand hunner was on-
partijdig, of geeft geheel eenvoudip ,. zuivere-daadza-
ken
GESCHI£DENIS DER VRANSCHE HEEILSCHAPPIJ. I$g
ken -- de roerfels en derzelver wijziging in bet hart
komen fchaars ooit naakt en duidelijk voor den dag. Er
moet gekozen, geredeneerd, gegist worden. Wat won•
der, dat, eene zelfde gebeurtenis, bI den eenen of den
anderen'S'chrijver, een'zoo ongelijk aanzien heeft? wat
wonder, dat de grootfte lieden zich boven deze onge-
lijkheid niet hebben ,kunnen verheffen ? en wij in de
Gefchiedenis doorgaans flechts datgene hebben, wat de
Duitfchers die Anficht, wij, met eenige verandering,
bet inzigt van den Autheur, ten aanzien der vermelde
zaken, noemen? Hoe meer dit, echter, blijkt, waar.
lijk op bet beloop , bet geheele beloop der zaken ge-
grond to zijn, zonder (poor van vooroordeel, djift of
partijdigheid, hoe meer bet menfchenwerk tot de vol.
maaktheid nadert. Deze waarheid itellen wij tegen des 
Heeren V A N K A M P E N 's beroep op groote voorbeel-
den-tegen zijne verantwoording ten aanzien der woor-
den vrijheidskraaijers en koningsmoorders, die ons nsg 
altijd toefchijnen, zoo wel beneden' de deftigheid der 
Historie, als fchadelijk voor bet goed vertrouwen to 
zijn, dat zij elken Lezer moet inboezemen - tegen at-
les, eindelijk', wat eenen Schrijver ooitzoukunnenver-
hinderen , om de gebeurde zaken met de ulterfie koel-
heid to befchouwen en to vergelijken,, alvorens ze, met 
de vereischte kleur, mede to deelen. Of de Franfche 
Omwenteling in hare beginfelen flecht ware -- die zelf-
de beginfelen, welke Amerika vrij maakten, dd Duit-
fche ftaten federt korten van geregelde grondwetten 
voorzien, en 'ook in -ons Vaderland, hoewel met min-
der rede en eenen ongelukkigen uitflag, woelden; of 
alien, die eene rol in deze Omwentelingfpeelden, foni-
mige hoofden der Girondisten zelfs, f chandelijke oog-
nterken hadden, flechts eenen anderen weg ter •bevre-
diging van hunne eigenbaat zoehten, en vgor•-fchran-
derder booswichten onder de guillotine bukten; of bet - 
in den aard der rake, en niet veeleer in de bedorven-
heid, verftandelijke en zedelijke oppervlakk"igheid enz. 
der Franfche natie, vooral der inwoners van Parijs,
L 4	lag,
16o	N. G. VAN KAMPEN
-a g, dat de gevolgen zoo verfchrikkelijk en bloedig wa-

: en; of.het zingen 'hunner bloedige liedjes door onze

'=eugd; ook , van de teedere kunne, iets zou bewijzen

voor onze beaming van hunne handelwijze : dit alles

zijn vragen, waarop velerlei to antveoorden viel. Wij

hebben ons, bij eene vroegere gelegenheid, rand ge-


noeg verklaard over den dood des Konings, als een

waren moord - niet ilechts om het wederregtelijke in

den vorm en het ongegronde der bezwaren, maar om-


dat wij, met den wijzen K A N T , van oordeel zijn,

(;at de troon (*) nooit door de ondcrdanen omverge-


ftooten mag of moet worden; dat de erg{le dwinge

Jandij wettiger is dan de regeringloosheid, en gewis

dragelijker, en veiliger. Doch, de fcherpzinnige wijs-


geer mogt dit a priori doorzien ; wil bekennen , de on-


dcrvinding noodig gehad to hebben, om de waarheid

refit to gevoelen. En zoo mogen clan ook de pogingen

der omwentelaars nog zoo ongelukki~ in de uitkomst

zijn geweest, dit bewijst niets ten aanzien van hunne

fchuld. Zij mogen zelfs blijkbare dwaasheden, onregt.

vaardigheden hebben gedaan; de itroom der verblin-


cling, der kwalijk gewijzigde geestdrift, voerde hen mis-


fchien mede. Snoodaards fpeelden onder dit alles hun-


ne rol, en wonnen het fpel; fnoodaardg, die overal,

bij elke partij , gevonden worden , en gaarne in troebel

water visfchen. Het flaat ons, inderdaad, niet wel,

wanneer wij van achtere, na de duidelijkile, fpre-


kcndfle onderviuding, laag vallen op hunne onnoozel-


heid,

(*} Wij fpreken van wettige en gevestigde troonen. In tij-
den van omwenteling kunnen regt en onregt zeer duister wor-
den. Ten aanzien oazer voorouderen, daarentegen, in de 
Spaanfche beroerten, geldt met regt eene uitzoudering; I0. 
om het gebod, dat men God meer moet vreezen dan de men_ 
fchen; 2°. omdat zij, zoo lang mogelijk, den Kaning zely' 
ontzagen; 30. omdat de geheele orde, van zaken nooit werd 
©invergeftoo'ten; near zij veeleer, 4°: de opengevallene Sou-
cCreinireit, zoodra ruo elijk, weerpoogden to vervullen, euz.
E9CHIEDENIS DER FRAN$CUE HEERSCHAPPIJ. 161
heid, die destijds-gansch anders over het ftaatlkundige 
dachten , dan thans- bijna eenig verftandi g man. - • Waar-
lijk,-de fchranderften dwaalden toen tergoedertrouwe, 
fehoon er misfchien wel wat menfchelijks onder'liep. 
.fin die- niet dwaalden,' werden ook ten minfte even 
zeer, en voor bet grootfte gedeelte, eer door dit men-
fchelijke, of door toevalligheden , dan door hunnegroo-
--tere fchranderheid, op den regten weg bewaard.- De 
Heer V A N K AMP E N (mogen wij bet zeggen) fchijnt
deze groote les,ten aanzien der zwakheid van het men-
-fchelijk verftand, zoo niet ter harte genonien to heb-
ben,- hetzij ziine jeugd, afwezigheid, of omftandig-
heden, de oorzaak zijn. Doch wij befluiten uit hetgeen 
wij in ons vaderland zagen, met de noodige wijziging, 
gerustelijk tot hetgeen elders voorviel. De flotfom is , dat 
wij den waarheidlievenden Schrijver, bij herhaling , waar-
fchuwen tegen partijdigheid. Dit zal, in bet vervolg, 
gemakkelijker vallen, omdat de Franfche geest van tijd 
tot tijd beflist flecht werd, en niemand over bet geheel 
zal aarzelen, de partij van Europa tegen dcnzelven to 
omhelzen. - De Schriiver is in bet bijzonder een be-
wonderaar van de Engelfthen -- met re-t! inaar toch 
altemaal inenfchen! en veelal: hoe meer licht, hoe meer 
fchaduw ! - In bet kort, wij hebben niet willen zif-
ten, en wij zien en wachten iet voortreffelijks van 's 
mans verdienftelijken geest. Doch daarom zij onze wel-
meenende vermaning to meer ecne hand aan den we-, 
naakte waarheid !
En nu nog een woord van den Norm , van de ma-
nier, van den ftijl. Een en ander bezitten groote ver-
dienfte. Klaar . geleidelijk , treffend en aangenaam is bet 
verhaal. V A N K A i\i P E N fchrijft met even veel gevoel 
als verftand. Zijne fchildering is roerend. Zijn ftijl heeft 
iet eenvoudigs , fchoon warm en beeldrijk. Dezelve is , 
in bet bijzonder, zeer los. Men vindt eene menigte van 
tusfchenredenen bij hem, die wel Been fieraad zijn, en 
zelfs in bet lezen rums eenigzins hinderen; dock die, 
van de volhaid van 's mans geest en gemoed getuigen-
L 5	de,
16% N. C.-VAN R A 1i P E N, GESCHItDENIS.
de, to gelijk alle langdradigheid en gezochtheict aan 
denzelven ontnemen. GOijk echter deftigheid ligt ftijf 
wordt, zoo gaat losheid gemakkelijk in - iet and ers 
over. pus behaagt ons b. v. de uitdrukking niet, dat 
D L DEN B A R N E V E L D tegen de patriotten van 1787 
zou, gezegd hebben : ik heb u nooit gekend. Als Recen-
fenten veroorloven wij ons vaak dergelijken fprong; 
rnaar als Hi.torici zouden wij meenen daardoor uit deu 
gas te.geraken.

Nogmaals, niettegenftaande onze aanmerkingen, den 
lioogften ]of aan dit well hebbende gegeven, leveren 
wij, zonder veel keus, een klein ftaaltje. io Aug. 179..

„ Een nieuw tooneel doet zich voor ons op, en be-
,

zet met geheel nieuwe vertooners. Niemand der oude
itrijders voor of tegen de Franfche Omwenteling zien 
wij hier meer optreden; alles is nieuw, en zoo wij met 
vermaak een' R 0 n E S P I E R it E uit de reijen (rijen) der 
Volksvertegenwoordigers zien uitvallen , misfen wij daar-
entegen met leedwezen het viertal voorvechters, weleer 
der onbepaalde Volksvrijheid, maar federt, door on-
dervinding wijzer geworden, van het Koninklijk gezag:

DUPORT, ALEXANDER en KAREL LAMETH,

en B A R N A V E. Zevenhonderd zeden-en-veertig meestal 
tier jonge lieden, zonder ondervinding ofbedaardheid, 
kwamen hier bijeen, om aan cen groot Rijk wetten to ge-
ven. Reeds de verkiezingen, die to midden van be-
dreigingen, van de hevigfte twis.ten, van vuist- en bok-
Aagen zelfs hadden plaats gehad, toonden, welk eeu 
geest iii de nieuwe Wetgeving heerfehen kon. -- De 
drie verloopene jaren, zoo vele Eeuwen voor Frank-
rijk, hadden een nieuw geflacht gevormd, 't welk aau 
de menfchen v66r 1789 in zeden, denk- en handelwijze 
,geheel vreemd was , en geleerd had al de wijsheid der 
vaderen voor dwaasheid, hetgeen hun heilig was voor 
befpottelijk,, hetgeen zij herfenfchimmen of oprberige, 
ikellingen,noemden voor he ilige ivaarheidtehouden."--
if.
R. L I C H T E N S T E I N, RZIZZN IN AMU.
163
H. L I C H T E N S T E I N'S Reizen in het zuidelijk gedeelte vast 
dfrika. Uit het Hoogduitsch vertaald, door w. cs OE DE. 
Met Platen. IVde en laatJle Deed. Te Dordrecht, bij A. 
Blusfr en Zoon. ISIS. In gr. 3vo. IV, 422 Bl. f 4-16.:
Met die vierde Deel is de Reis van L I C H T E N S T E I N, vol-
gens berigt van den Vertaler, thans gefloten, en als een op 
zichzelf ftaand geheel to befchouwen, vooral verrnits"_de I-ieer 
L I C H TE N S T E I N zelf daarvan tot nog toe niets meer heeft 
uitgegeven (*), zoo dat wij 'de beloofde fyste'matifche be-
fchrijvir.g van Zuid-11frika (van Kaap Agulhas tot den Keer-
kring van den Steenbok) misfen; eene befchrijving, die, vol-
gens de fchets, dnarvan in de Voorrede tot het eerfte Deei 
gegeven, van bet hoogfte belang zou wezen. Wij verlangen 
dus zeer, en dat de Duitfche Geleerde, door de algemeene 
goedkeuring, die hij bij zijne Landgenooten geniet, aangemoe-
digd, eerlang dit tweede, vooral niet minst belangrijke, ge-
deelte zijner taak zal afwerken, en dat hetzelve aan pnze 
Landgenooten door dezelfde beltwame hand zal worden me-
degedeeld.	`
Voor de eigeulijke Volkenkennis is dit Deel zekerlijk verre-

weg het bselangrijkfte der vier. Iloezeer de Kaap-Kolonisten

door hem van vele valfche aantijgingen worden vrijgepleit,

dezelve waren nogtans vbbr zijne Reis in de hoofdtrekken vrij

algemeen bekend. De Kaffers (Kaosfa's) waren reeds door A L-


B E RT I en V A N D E R K E M P meerendeels in hunne zeden,

gewoonten enz. voorgeflefd, en veel nieuws heeft L I C H T E N-


S T-E I N zekerlijk niet daarbij gevoegd. De Hottentotten Nva.

ren federt K O L B E zoo dikwerf befchrQven, dat daarbij nit

veel meer op to merken viel. Omtrent de Boschjermannesr

deelde L I C H T E N S T E I N in de vorige Deelen wel vole nan

merkenswaardige bijzonderheden mede; dan, den eigeniijk

Rnilden, tijgeraclitigen en wezenlijk affchuwelijkeri aard van

deze menfehenfoorc (door fommige Engelfchen nog al tegen

de
(*) Vooral, Zou dan ook gebrek assn deblet hiertoe h~bbcn mcdegewerke.
aelfs in bet geval, dat de Dnitfche tekst verder 1iep-? Dit hopen wij 
niet van cen book, waarin de etr onzer Nazis meer dan teat z•* air-
murtard gehaadlwafd is.
I4¢
H. LICHTE 1STEIN
iae Kolonisten verdedigd!) leeren wij bier uit voorbeelden op 
bet treffendst kennen, namelijk daar, waar dezelve zich in zij-
ne geheele afzigtigheid openbaart, tusfchen de grenzen der 
Volkplanting ten Zuiden, en den Kafferftam der Beetjuana's 
ten Noorden. Deeds de daadzaak, dat Rafters van alto ftam-
men, zoo we! Iioosfa's als Beetjuana's, Hottentotten, Bast-
aard - Hottentotten en Europefche Volkplanters, allen even zeer 
op deze roovers jagt maken, en die alled met denzelfden erfe-
lijken haat vervolgen, is genoegzaam ter aanduiding van hunnes 
onmenfchelijkheid, die flechts dAn van de beestachtige woest-
beid des Volksftams tot verfijning opklimt, wanneeig bet de 
kunst geidt, om de pijlen tot moord des reizigers to vergifti-
gen, of list, om heni lagen to leggen. Hoe ongenegen om 
bet llnat,ieina over eenige foort of geflacht van menfchen uit 
to fpreken, fcheen ons Loch her woord Barbaren veel to 
zwak, wanneer wij de gruwelen lazen, door die onmenfchen 
op vreedzame reizigers gepleegd. (Zie in dit Deel her belang-
rijke on' aandoenlijke verhaal van den moord, aan de Hotten-
totten D A V I D en j A N T J E, bunne weldoeners, gepleegd, bl. 
221-228.) Lafhartigheid, bloeddorst, wreedheid en list ver-
eenigen zich daarin tot bet afzigtigfle Volkskarakter.
Dan, ook eene aangenamere bijdrage tot de kennis der on-
derfcheidene Volksftammen ontmoeten wij bier, en die tevens 
nog meer den ftempel der nieuwheid draagt; die namelij%, 
van den ftam der bectjuana's, die z9o we! als de Koosfa's, in 
her tweede Deel befchreven , tot her uitgebrcide Volk der
Kaffers behooren, (bl. 264-354) een 111m, die in befchaving
zelfs boven de oostelijke Kaffers uitmunt, fteden van 6oa
huizen en 5000 inwoners heeft, en ook door menfchelijk-


heid en herb ergzaamheid jegens vreemdelingen eene treffende

tegenftelling maakt met de woeste Bosclzjesauznrzcn. Naar ons

oordeel, fteken wezenlijk deze menfchen in vorming verre uit

bij de zoo geroemde Zuidzee-Ellanders, die, volgens latere

berigten, zich met menfcheneteu en meer dan dierlijke on-


tucht bezoedelen. Zij hebben reeds zeer hooge begrippen van

her onderfcheid der flanden (bl. 280): en, fchoon zij naau-


welijks een tamelijk denkbeeld van koophandel hadden (bi.

306); hoezeer de veehvijverij bij hen in zwang ga, zooda.

nig zelfs, dat bet aantal der vrouwen den rijkdoin des mans

uitmaakt, en de anders niet onbeleefde.Koning de gewoonte

der Europeers, oin in cen' rijpen ouderdoln to huwen, en al-


tijd
kElZVN IN' ADRIKA.	165
tijd- flechts met dene vrouw to leven, zonder omwegen „ voor
gek en laf verklaarde, en niet begrijpen lion, dat eene gan-
„ fiche 'Natie zich gewillig kon laten vinden, om zich aan
,,'zulke wonderlijke wetten to onderwerpen (hi.301);" niet-
tegenflaande de flavenhandel onder hen ten flerkfle in twang 
gnat, (hl. 321) zoo is toch dic Volk in handwerken, en het. 
geen daartoe behoort, vooral in bet bouwen_van huizen en 
bet vervaardigen van allerlei kunflige werkiuigen, (bl. 345)
reeds ver gekomen, en bezit zelfs, bij gebrek'van maagdelij-
ke kuischheid, (eene bij uitflek zeldzame deugd bij min be-
fchaafde Volken) nogtans eene uiterlijke welvoegelljkheid, 
die al to vrije liefkozingen met verontwaardiging afwijst, 
en flechts voor de achting bezwijkt, die men bij bet dingen' 
nnar hare gunflen voegt, (bl. 309.) Hunne zindelijkbeid, 
vriendelijkheid, en vrolijke acrd, die zich dikwerf in fchate-
rend lagchen openbaart, kan den vreemdeling niet dan aengc.. 
naam zijn, die, de akelige woestijnen der Boschlesmannendoor. 
geworfteld, zich eensklaps, als door tooverij, in een vrucht-
baar land en to midden van gulhartige menfchen bevindt. 
Slechts Un' barfchen, doch daarentegen voor een' Kaffer zeer 
tcundigen man, den ouden priester P 0 L L A C H A N I, ontmoet-
ten de Enropecrs. Deze kende den loop der planeten (en ha-
reh loop flaat, zekerlijk door eene drukfout, dp bl. 318.) - 
De Beetjuanen maakten zich nooit nan diefflal fchuldig. Bij 
bet heengnan werden de Europeers door deze weinig gevorm-
de inenfchen in beleefdheid overtroffen, (bl. 331.) Kortom , 
de vele merkwnnrdige eigenfchappen van dit tot dusverre ge-
noegzaam nog onhekende Volk, hetwelk,bU vele overeenkomst 
met de in bet lIde Deel befcbrevene Koosfa's of Oost-Kaffers, 
zich nogtans door vastere woonplaatfen, een' flerkeren maat-
fch:ippelijken band , en dus ook meer onderwerping aan den 
Koning, boven hen onderfcheidt, mak en, dit gedeelte des 
werks bij uitftek belangrijk.
Behalve de Beetjuana's leert ons L I C H T E N S T E I N ook
nog eene andere, tot hie-toe zeer verfchillend beoordeelde,

klasfe van Europeanen beter kennen, - de Zendelingen. Reeds

in de vorige Deelen was dit onderwcrp to meermalen aange-


roerd; doch (MA r ontmoetten wlj flechts zulke ,Zendelingen,

die binneil' de grenzen der Volkplantinge, en this in velligheid,

aan de Hottentotten eene meerdere befchaving trachtten to

geven, of hen althans met de leerjtellingen dei Christendoms

ge.
166	W. LICI1TENSTEIrf
gemeenzaam te, maken. Misfchien herinneren zich onze Le-

zers nog her zeer uiteenloopend verilag van de Zending der

Broedergemeente aan de Baviaanskleof, en die van den Heer

V A N D E R K E M P to Bethelsdorp. (Niet gunftiger, d:m onti

trent den laatflen , drukt zich de Schrijver nit omtrent her In-


/lltut van den Eerw. KI C H E RE R aan de Zakrivier, bl.

63-72.) Hier, echter, ontmoeten wij Zendelingen buiten der

omtrek der Kolonie, die, in gevaar van vergaan door de ru-


we natuur, en de nog ruwere menfchen dier woestijnen, niet-


temin volhouden in her weldoen aan hunnen naastcn..., Eerie

„ uitgebreide landilreek (zegt L I C H T E N S T E I N, bI. 172)

„ van omtrent 20o vierkaute mijlen wordt door bijna duizend

menfchen bewoond, wier toefland, inrigting en levenswijs

„ op een zeldzaam punt, midden tusfchen den natuurftaat etc

„ then der befchaafde volken, ftaat, en die eerst finds eenen

v korten tijd beginnen , zich under de leiding van verflandige

„ Zendelingen naauwer aan elkander to fluiten. " Deze lieden

zrn meestal zoogenoemde Bastaard Hottentotten, of van ge-


mengd Afrikaansch en Europeesch bloed. Er zijn echter ook

eigenlijke Hottentotten onder; en tot dezen behoorden de on-


gelukkige twee, &'ten doe] nan de moordzucht der Bosch-


jesmannen fneuvelden. Een verllandige Engelschman, A N D E R-


s o N, was federt 1802 bedacht, om deze zwervers op zes

plaatfen bijeen to brengen, hen aan den landbouw en een huis-


zittend leven to gewennen. Een andere Zendeling , K o x , was

reeds tot de Beetjuana's 'doorgedrongen, had zich bij dat

zachte Volk zeer bemind gemaakt, en deed chaps aan L I C H-


T E N S T E I N en zijne reisgenooten (uitgezonden om de noor.

dergrenzen der Volkplanting over to trekken, zoo mogelijk de

Boschjesmannen tot vrede en rust to bewegen, en de Beet-


juana's, tot nu toe onder den naam van Briqua's en But-


fcuanas bekend, to leeren kennen) als wegwijzer aanmerke-


lijke dienflen. Her fchijnt wezenlijk, dat deze poging eener

aanieg, een_mi,ddelpunt, zal vormen, rondom hetwelk door

den tijd misfchien anderen, voornamelijk Bastaard-Hottentot-


ien, zich zullen komen fcharen. - Dan, om dit to doen,

Zal men mannen behooren to vinden, die de grootile moeije-


lijkheden, waarvan een Europeaan zich naauwelijks een denk-


beeld kan maken, gewillig op zich nemen; die zich getroos-


ten, alle ongemakken van lucht- en landilreek, en herhaald ge-


brek aan de eerfle behoeften, ja zelfs meer of min de ruwe

le-
1EIZEN IN AFRrtA.	167
levenswijze van den Wilde met hem to deelen; in din woord, 
mannen, zoo fchrander en flandvastig 21S ANDERSON, en 
zoo moedig (fchoon met wat meer kundigheden uitgerust) als 
x o ic; zulken, die bet Zendelingswerk niet (gelijk twee te. 
ruggekeerde predikers, welken bet to zwaar viel) „ als eene 
,, goede laudparochie" aanzien, waar de nog onovertuig. 
de Wilden hun vooraf op rekening hunner bekeering den kost 
zulken geven , maar die zelve hand aan 't werk willen flaan, 
om des noods met de jagt hun leven to rekken. - Met 
dat alles blijkt de zegenrijke invloed van bet Christendom, 
door waardige Zendelingen gepredikt, toch reeds aanvankelijk 
in de verbetering, ook van den maatfchappelijken, en vooral 
van den zedelijken, toeftand dezer arme Wilden, (zie bl. 2o5 
en 231.)
Wij vinden ook nog cenige, niet onbelangrijke, berigten 
omtrent de Kerana-Hottentotten, die oorfpronkelijk in de 
wildernisfen tusfchen de Volkplanting en bet land der Beet-
juana's rondzwerven, (bl. 194.-2oo.) Maar, behalve de ken. 
nis aan onderfcheidene Volken en menfchen, vindt ook de 
kennis der Aarde zelve in dic Deel van L I C H T E N S T E I N's 
Reize menige belangrijke aanwinst. De ganfche genoemde 
ftreek, hoe verfchrikkelijk voor den reiziger, is hoogstbe. 
langrijk voor de kennis der Natuur. Daar vindt met dat zon-
derlinge, en nog door Europeers zoo fchaars geziene dier, den 
Giraffe, in ruimen overvloed; geheele kudden zwefven our 
in deze eenzame vlakten; en, niettegenftaande de'groote 
moeijelijkheid, om bet- vel en vleeech van dit dier ('c welk, 
volgens onzen Reiziger, in malschheid en aangenaamheid al bet 
Zuid-Afrikaanfche wild overtreft) mede to nemen, wanner 
men bet niet dadelijk na bet fchot afftroopt, en er de beste 
flukken van uitfnijdt, werd de Heer L I C H T E N S T E I N nog-
tans eene huid daarvan magtig, doch kon dezelve niet volko. 
men voor bederf bewaren. De wonderlijke loop van den Gi. 
rafe, nit hoofde zijner lange voor- en korte achterpooten, 
gaf ftoffe tot gelach, terwijl bet de jagt gemakkelijker maakte.
Doch, behalve dit zeldzame dier, vertoont de woestijn nog 
vele zonderlinge, fours verhevene, verfchijnfelen. Hier de 
treurige valleijen der Karrdebergen, waar bet beeld der vol-
trekte eenzaamheid zich vertoont in bet gemis van elke plant, 
van elke bron, van ieder fpoor eens menfchelijken voetitaps, 
ia in de gebeel aileen en op zichzelve ftaande bergkegels,
of-
H. LICHTENSTEIN
of torens, of tafels, die als't ware de onderlinge gemeenfchag 
fchuwen: lets verder ziet men troepen van flruisvogels err 
Quagga's of wilde paarden, twee dierfoorten, als door vriend-
fchap aan elkander verifonden: 'elders fpringen dutilepan op, 
de klippen, fpringhazen onder den grond, of grazen rhi-
nocerosfen op , de weinige groene plekken dezer do., odfche-
velden,, plasfen rivierpaardcn in de ftroomen, of knorren Gnu's. 
en brullen leeuwen, of verraden de honden der Boschjesmar-
nen, die naar jakhalzen zweemen, de nabijheid hunner ge-, 
vaarlijke meesters. Daar zijn vlakten van een uur in den om-
trek; die in den regentijd cone zee worden, en bij droog 
weder een bevrozen meer gelijken, terwijl zij flechts (even, 
als- de'Per;ifche en andere bergvlakten) met ecne korst van,
patron overdekt zijn. Verderop moot de reiziger to midden 
Van 'een' ontelbarpn" zwerm trekfprinkhanen door, die naar 
eene groote fneeuwwolk gelijkt, welke in dikke vlokken ne-
dervalt, wier gegons dat van een molenrad evenaatt, en van 
avelken iedere flag van de zweep twintig of dercig nedervelt. 
Nu eens trekt men de flatige Oranjerivier, een der grootfle 
Slroomen' van bet Zuidelijk 4frika, over, wier kronkelende 
loop to meermalen naar haren oorfprong fchijnt weder to kec-
 ren. Daar bezingt dap, nan de fchilderachtige oevers van den 
vloed, de eenvoudige Bastnard-Hottentot, in her fchijufel der 
maan; op de cenvoudige, eentoonige, maar zachrelijk verlen-
gende't Gorrah, de vereeniging. met zijne geliefde; en hul-
digt dus, hoezeer door plaats, en zeden, en ligehantnsvor-
ming van zijne meer befchaafde broeders verwijderd, de 
-roepftem der eeuwige Natuur. Zelfs de woeste Bcschjezrnan 
fchijnt aan de oevers van dozen firoom iets van Yijne bar; 
baarschheid re verliezen, en meer naar de zachte fiem der 
menfchelijkheid to hooren.
Her ontbreekc ook in deze oorden der wereld, niettegen-
flaande al bet fchrikverwekkende der woestijn, aan geene bij= 
zondere blijken eener zorgende Voorzienigheid. 'Men weet, 
dat in den regentijd de wane landen door overvloed, gelijk 
in bet drooge jaargetijde "door gebrek aan water geteisterd 
,worden. Tot verzachting van dit ongemak dient onder and-
re an de Bergrivier (en, volgens den Schrijver, aan alle 
bergt roomen) de palmiet (Bcorus Palmita.) ,, Dit is eeffe 
„ waterplant, die hare wortelen diep in her bedde der rivier 
„ fcbiet, en eenen kalen, hoogen, twee of drie duim dike" ken,
SEILEN 1N ArRIKAW	169
~, km, maar bellen Heel heeft, nan welkt uiterfte punt de 
,, bladeren eene palmachtige kroon vormen. Deze krooneti 
„ tleken boven den gewonen waterftand uit, en ftaan zoo 
„ digt op elkandet gedrongen, dat men van_het water Wets
• to zien krijgt, en op verecheidene plaatfen, zonder groote 
,, moeite, ligte bruggen over dezelve bouwen kan. 2ij be. 
„ waren insgelijks de rivier tegen de uitdroogende kracht der 
„ zon, en behouden dezelve ook •in bet drooge jaargetijde, 
„ tot ver in den zomer, vloeijend. Ieder fleel of fchacht,
• iedet wortel vormt, als bet ware, eenen kleinen wxterbak, 
„ waar zees langzaam de voorraad van tijd tot tijd uitiekt, 
„ zoodat de rivier in de vlakte nog lang loopend water heeft, 
„ niettegenftaande er, gedurende eenige maanden, in het ge-
• bergte geen regen viel." Men leze verder in de Reds zel-
ve, hoe de verkoelende fchaduw hunner kroonen deze plan. 
ten in den zomer voor fterven behoedt ; hoe zij bij een' aieu-
wen regentijd bet water ophouden, inzuigen, en bewaren. 
Wie kan' bi mogelijkheid eene wijze ftbikking, die deze 
plant juist bier plaatlle, miskennen? - Doch wij raden den 
Lezer, die dit werk nog niet bezitten mogt, zich herzelve 
aan to fchaffen, om de talrijlte bijzonderheden, die wij Wet 
eens aanllippen konden, daarin na to lezen.
Behalve dezen allerbelangrijkften togt, deelt ons de SChrij.. 
ver nog twee kleinere mede; den eenen naar dezelfdc, even 
to voren doorreisde ilreken, op last der Regering, die bet 
menschlievend oogmerk koesterde, onder de Kolonisten, die 
veel gevaar liepen van de natuurlijke kinderpokken, de koe-
pokinencing to bevorderen : bij deze gelegenheid wordt ons 
bet armoedig lezen dezer Volkplanters, en hunne gezetheid 
op uiterlijke Godsdienstoefeningen, op eene levendige wijze
voorgefleld. De laatile togt, naar de bronnen der rivier zonr drr einde, bevatte niet veed merkwaardigs. De innelning der
Volkplanting door de Engelfchen deed den Sehrijver met 'den 
Generaai J A N S S E N S naar Europa keeren ; op welke reis hij 
bet thnns zoo vermaarde St. Helena bezocht, en Pen laaitfto 
nit H#&Nd naar ziju Vaderiand keerde.
Bozxaescta. i816. No. 4.	A1	f=eA
170	MOSES LEHMAN'S
Levensbefchrijving van den wereldberoemden Celeerde M o S E s 
M A J E M 0 N I D E S, in eene Redevoering uitge,tjiroken in her
Letterkundig Genootfchap Tot Nut en Befchaving, op den 
16. van Louwinaand 1815 , door M 0 S E S L E H M A N S. (Poor
rekening des Genootfchaps.) Te 4nr/7erdam, bij j. van Emb= 
den en Loon, 1815. In gr. 8vo.
De allezins heufche en verpligtende wijze, waarop de 3chrij-
ver dezer Redevoering on§ dezelve (fchoon, zoo veel wij
weten, niet in den boekhandel gekomen) wel ter beoordeeling
beeft willen toezenden, zoo wel als bet ftuk op zichzelve,
eifchen van ons eenig verflag daarom.trent.
. Bet is (feeds eene loffelijke zucht geweest, die kundige 
mannen bij de onderfcheidene Volken aandreef, hunne krijgs. 
of letterhelden, groote tiaa:slieden of kunftendars, door lof-
redenen of levensbellchrijvingen, zoo veel in hun was, to ver, 
eeuwigen. Bet is dus ook een goed teeken van vorderingen 
in letterkundige befchaving zoo wel, als van ontlui-kend zelf 
gevoel, bij de .Ioodfche Natie, (want eene Natie is en blijft 
zij gewis, zoo Lang zij eenen Yolks-Mes)Fas verwscht, voor 
hare bevr jding en regering uitfluitend gefchikt) dat een barer 
waardigfte leden in ons Vaderland zich verledigt tot de meet. 
dere bekendmaking en der verdien(ten van eenen man, die on. 
der de weinige echte Geleerden van Israel in de tijden der ver-
ftrooijing eene uitftekende plaats bekleedt, (wij zouden zeg-
gen -de eerJle, indien M 0 Z E S M E N D E L S S O H N niet beftaan 
had.) Bet is M A J E M O N I D E S, of, zoo als wij hem door - 
pans noemen, M AIM O N I D E S , die bet onderwerp dezer bla-
den uitmaakt. Vele Geleerden.vermelden zijnen naam; in ve-
le boeken words bij aangehaald; doch zelden vindt men lets 
over zijne levensgefchiedenis. Wij zullen daarom ook, to 
meer, dear dit gefcbrift Wet in ieders handen komt, eene kor-
te fchets geven.
M O S E S M A J E M O N I - Zoon werd to Cordova., in Spanje,
(toenmaals, na de verdrukking van Bagdad door de Turken,

misfchien bet hoofdpunt der verlichting in de befchaafde we-


reld) in den jare 1131 , geboren.`De fchrandere Spaanfche Ma-


homedanen, toen aldaar heerfchende, gaven aan de Christenen

en Joden eene vrijheld van Godsdienst, die de latere Christe-


-lij-
LEVEN VAN MAIMONIDEJ.	171
like ' Spanjaarden wel gedaan zouden hebben na to volgen, 
De geest van den j ongen M A J E M o N I D E S (met een' Latij## 
feken uitgang door de Geleerden dus genoemd) ontwikkelde 
zich door de moeijelijkheid, welke hem de hat eeniger flief-
broeders berokkende , met verdubbelde kracht : op eene fehool, 
waarfchijnlijk in Azie, eerst ontkiemd, keerde hij met fchat-
ten van kunde naar zijne geboorteflad terug, waar hij to meer 
opziens baarde, daar hij in zijne kindschheid niet veel be-
loofd had. De Godgeleerdheid, volgens Rabbijnfche begrip-
pen, werd flu zijn hoofdvak: echter bevlijtigde hij.zich ook 
clerk der toenmaals heerfchende fchoolfche Wijsbegeerte en 
Hebreeuwfche taalkennis; hij leide zich ook met de botst op 
de Geneeskunde toe, eri werd daardoor eerlang tot Lijfarts 
van den Sultan van Egypte aangefleld. Hier vervorgde hem 
de nijd; hij moest vlugten, Meld zich in eene fpelonk ver-
fchoien, en fchreef daar een beredeneerd uittrekfel nit den 
Talmud in 't Hebreeuwsch, gelijk hij to voren eene verklaring 
der Misna in 't 4rabisck vervaardigd bad. Weder aan hot hof 
des'Sultans herfteld, moest hij den geheelen dag, van `a mor-
gens vroeg tot 's avonds laat, aan zijne pligten als Geneea-
heer widen, behalve op den Sabbath, lien hij tot 6ilderrig-
ring z.iner geloofsgenooten befleedde. Nogtans fchijiit hij 
tijd uitgebrok°n to hebben, om bet werk More Nebuchim, 
of teregtwijzer der dwalenden, in bet ,frabisch op to ftellen; 
zijnde van eenen godgkleerd-wijsgeerigen aard, in den geest 
en vorm der Riibbijnen en der twaalfde Eeuw. Dit werk, 
nogtans, ichijnt zich aanmerkelijk boven den toenmaligen trip 
van kundigheden bij zijne geloofsgenooten verlreven, en hun-
ne vooroordeelen geweldig geftooten to hebben; althans het 
berokkende hem verfcheidene aanvallen, vooral der Franfebe 
,joden, die echter door andere meer verlichten werden- geflnir. 
ICI A J E M o N I D P S gaf nog vele andere gefchriften in 't Ilcht, 
onder andere eene Logica. Hij flierf, 70 jaren oud, in Fgyp-
it, (ten jare I2o1) doch zijn floffelijk overfchor werd naar 
bet Heilige land gebragt, en in Opper-Calilea begraven. Very 
feheidene Geleerden, onder andere s v x T o rt v, hebben zich 
met de vertaling zijner gefchriften in de Latijnfche taal bezig 
gehouden.
Ziedaar een kort verflag van 's mans levee. Over zijne ver-
dienflen betuigen wij openhartig, niet grondig to kthineti oor-
deelen, door voltlagane onkunde in de RaBbijofche Littetad
N 2	tutuA
172
110 S E S L E 11 M A N S t LEVEN VAN MAIMONIDES.
tuur; maar, zoo wij zijn meesterwerk, de More Nebuchim, 
naar de gegevene proeve van den Heer L E R M A N S moeten be-
oordeelen, kunnen wij die verdienflen zoo geheel hoog niet 
flellen. Dat de uitdrukkingen van, als mensch in den hoog-
flen graad volmaakt, keur van het menschdom j en dergel. den 
opgewonden' Israelist verraden, wiens geestdrift voor de late-
re letterhelden zijns Volks in intenfiteit toeneemt, naar mate 
van de weinige voorwerpen, waarop zij gelegenheid heeft 
zich to oefenen, - dit zal, dunkt ons, iederen onbevoor-
oordeelden wel in 't oog loopen.
Korte Perhalen uit mijne gehoudene Correspondentien in de 
jarest 1813 en 1914, nopens de toedragt der taken, welke 
na de blaedIge Peldjlagen bij Leipzig en Hanau, zijn in het 
werk ge/Mtl; ter oversvinyiing der Franfche Legermagt en 
derzehver O erhoofd , en hetsvelk in twaalf optogten , door 
eenen algemeenen aanval, door ' de Pereenigde Mogendhedeit 
roemrijk is volbragt. Poorts een woord aan mijne Landge-
nooten, in het algemeen, en aan fommige Nederlanders, 
u'egens de terugkomst van B U O N A P A R T E to Parijs, bij.-
zonder ingerigt. Door Mr. S I E G E R S VAN DE W il R D E. 
Poor rekening van den Autheur. En ten voordeele van, de 
Hoof d-Cemmis/'e`, ter -ititameltag der vrijwillige giften, 
i'oor de Perdedigers vdh het Paderland, to dmfterdam. re 
Utrecht, bij J..'dtheer. ISIS. fin gi•. 8vo. 68 Bl. f :-8-:
1Jit aukje wordt to laat door ons aangemeld, maar bet kwant
ons ook to mat er hand ; B U O N A P ART E is reeds terugge:,

keerd in zijne nietigheid, en daardoc,r is bet woord aan fom.

mige Nederlanders nu geen woord op, zijn tijd Ineer. Wet- de

-poezij betreft v66r, , in en na bet Dank- en Biduur, alsme-


de ,, ter viering van den geboortedag van hare Koningfij%e

Hoogheid•, Mevrouwe, Gemalinne van onzen geliefden Ko»

ning, zijne Majesteit: W I L L EM DEN E ER S T E N, op den i2

November :814," wij kunnen van ons niet verkrijgen, - aan

dezelve blijvende waarde to hechten: maar de Korte Perkalen

zelve, uit des Schrijvers gehoudene Correspondentien in de

jaren 1813 en 181,4, in cene geregeide agneenfchakeling, in

een
S I S O Ed1 S VAN I) E rV n R D E, ' HORTE VERHALEtr. 173
een naauwkeurig verhaal, fchoon in bet geheel niet omflag-
tig, hier aan de Nakomelingfchap overgeleverd, prijzen zich 
mede, naar ons inzien, weinig door nieuwheid of zonderlinge 
belangrijkheid aan; en met flijl en taal is bet voor bet 
minst zoodanig, Oat wij dezen Historiefchrijver geenszins dur-
ven aanmoedigen, om datgeen, hetwelk hij door den drub 
wilde gemeen maken, en, om de duistere wolken tijdens de 
wederverfchijning van den Aiverwoester B U 0 N A P A R T E N A-
P O LE 0 N, vooralsnog achter hield, nu nag.uit _te geven. Dat 
de Schrijver een aantal ongelukkigen, Hollanders vooral, den 
terugkeer naar bet herboren Vaderland gemakkelijk, en zich 
bij de vereenigde Legers nuttig gemaakt heeft door belangrij-
ke narigten mede to deelen, enz. gelooven wij gaarne op dit 
zijn getuigenis, en willen hem ook even gaarne finder de har-
telijke vrienden van bet Vaderland en bet Koninklijk Huic 
zangfchikken; en in dit karakter kunnen wij hem in goeden 
gemoede, veel meer dan in dat van Dichter en Gefchiedfchrij-
ver, aanprijzen.
C L E 0 M E N E S. Naar het Hoogdaritfche van A. L A F 0 N T A I-
N E. Te .Leyuwarden, bij Steenbergen van Goor. 1515. In 
gr. 3vo., 224 Bl. f 2-S-:
De IJvrees voor bet Keizerlijk veto hield de vertaling van dit 
work in de dagen onzer overheerfching terug, hoezeer bijna 
alles van dezen Schrijver ook bij onze Landgenooten ruimen 
aftrek vond; trottwens, zoodanige gevoelens van den echten 
heldengeest waren contrabande onder bet geweld van den on-
mensch, die geene andere helden begeerde, dan die vochten 
voor zijn flavenjuk, bij wien liefde voor vrijheid en vader-
land, en een deugdzaam hart, niets meer waren dan klanken, 
en die, flechts tot vechten en dwang gezind, tot vechten en 
dwingen zijne handlangers afrigtte, en iederen waren helden-
moed en ieder deugdzaam karakter ontzenuwde, zoo veel hij 
inaar kon.
Hier vinden wij den ouden Griekfchen heldengeest; de ede-
le, hoewel mislukte, poging van AGIS, en van den even ede. 
Ion C L E OMEN E S , 'voor Sparta, hun vaderland, toen diep 
gezonken; de mislukte poging voor bet herflel van Sparta's 
zeden en Sparta's alouden roem. Het voorberigt wijst met 
een enkel woord aan, waar L A F O N T A I N E in dit zijn dra-
hq 3	tna-
174	A. LAFONTAINE, CLEOMLNE9.
matisch tafereel van de historifche waarhPid is afgewekett. 
Men leest het werk met belangftelling, en lean er overvloedi;-
ge lesfen nit opzamelen tot voorzigtige gematigdheid, ook 
bij het edelst doel. De manier van ., A F O N T A I N F is be-
}tend; en wij twijfelen geen oogenblik, of de vrienden vatt 
zijnen 8omulus, en zijnen dristomenes en Corgus, zuilen zij-
pen Cleomenes, met wezenlijk genoegen, bij zijne overige taj. 
rift e gefchriften gevoegd zien,
De Zoon Soldaat vaer de Jader, of her Yeorbeeld der Osder. 
/iefde. Tooneelfpel in ddn Bedrisf. Naar her Hoogduitscdt
van H AGE M A N. Te 4nsJlerdam , bij G. Roos. 18 1g. In 
kl. 8vo. 4o Bl. f :-6=:
Pit ftukje geeft ons de fpoedige bekeering van eenen los-
bol, die, na zijnen vader geruTneerd to hebben, nu, em,diep 
vader to redden, foldaat wordt, op beding van een aanzien-
lijk handgeld; terwijl echter de edelmoedige Kapitein hem 
niet alleen fpoedig ontfjaat, maar ook den vader volkomep 
pit de ellende redt. Hoe dit nu ter aanr4oediging tot den 
gewapenden dienst, ads her Yaderland in nood is, dienen moet, 
gelijk de Vertaler zegt, is ons een weinig duister. Men be-
hoeft bet voorberigt (en ook den titel) flechts in, to zien, om 
overtuigd to zijn, dat de Vertaler veer zijne taak niec be-
rekend is. Het getal der enkele taal- of fpelfouten, watrrop men 
tegenwoordig sneer dan ooit kies is, die er mogten zijn ingeflopell, 
is to aanmerkelijk, dan dat bet verzoek om verfchooning ge. 
reeden ingang zal vinden. Ook fchijnt ons de Vertaler een 
even weinig bevoegd beoordeelaar van bet aankomend geflaclit 
under ons; wij wenschten wel, dat er geene zonen waren, 
the hunne ouders in den grond helpen door ligtzinnigheid en 
Foekelooze verkwisting; maar dat er zeer weinige kinderep 
zouden zijn, die hunne ouders, als die in nood zijn, met at 
hun vermogen willen bijflaan, gelijk de Vertaler goedvindc to 
fchrijven, wordt door de ondervinding dagelijks gelogenftrafc;
en wij konden vele voorbeelden aanvoeren van waardige jon-
gelingen, nit den meet- of minderen burgerftand, die, (NB.
zonder hunne ouders vooraf geruTneerd to hebben) order het
Nippy hen verfoeid Fransgli 3ewind, zich vrijwillig a1s plaats-
vez-
IIA GEMAN, ME ZOON SOLDAAT.	1,75
vervangers voor eenen broeder aanboden, omdzt deze voor 
de ioftandhouding van bet huisgezin en de welvaarr der ou-
deren meet behoei'te was. Dat dikwijls zich VELE befehaa-
men moeten bet geringfle hun (hunne ouders, die in nood 
zijn) pier toe to brengen, hopen wij dat even abufivelijk ge-
meld wordy, als bet, gelijk de Lezer ziet, onzin is. En de 
weinige ondengenden van deze foort zullen door den arbeia 
van dezen Heer Vertaler wel niet verbeterd worden.
Eene Profetie, betrefende bet Doorluchtige Hu: s van Oranje-
NasJau, thans het geliefde Koninklijke Huis der N:derlan..
den, aanvankelijk verruld. Te Utrecht, bij J. van Schoon-
boven. z13I5. In gr. 8vo. s¢ Bl, f ;-5-8
Zoodat wij dan onzen (nu w1jlen) L E IF R A N C Q V A N B E R It-
HEY under de eigenlijk gezegde Profeten moeten rangfchijt-
ken, blijkens de Lijkgedachtenis, die hij voor onzen laatflen
Stadhouder A°. I3o6 in bet licht ga('! -- Nu ja ! maar hij zal Loch
wel in geenen hoogeren zin ge7nfpireerd mogen heeten , dan
doorgaans een goedDichter?--Waarom niet, Lezer! De oude,
echte Profeten waren immers ook Dichters? en „ wanneer
deze nu over de geivigtigffe belangen van het yolk en deszelfs
Vorften handelden, werd vaak hun geest door den geest van
Jehava dermate epgebeurd, dat ze, zonder voorgaund overleg, 
ja eer ze daarop nog eens verdacht waren , eenen f outen . en 
helderen blik in' de toekomst wierpen." - En „hoe'veel invloed
Muzijk en Dichtkunst hebben , daar deze in de beoefening eigen-
lilk t'huis hooren, om den geest dus op to hefen en voor onbere-
kenbare inzigten in de toekomst vatbaar to maken, tnoet, zoo 
sls fchrandere denkers reeds beredeneerd hebben niet gemeen 
zijn." Echter wordt bier flechts van eenen in bet middet-
111k vatbaar gnakenden invloed gefprotten ; doch bet is niet 
vreemd, dat B ER K H E Y, terwijl zijn ingefpannen geest op 
bet verledene -- op bet treurig tegenwoordige - en ---
biddend en wenfchend - op de toekomst flaarde, door-eenen 
hoogeren invloed geleid, zich ongevoelig vertegenwoordigde, 
betgeen de toekomst zou opl8veren, en -dat in zijn verheven 
dichtlhtk teekende. Wat nu onze B E R K HEY eigenlijk ge-
profekeerd.'heofa, en of en iDa hoe ver wij hem -aan eenen der
w 4	ou-
176,	EENE PROPLTIZ.
oude Profeten moeten gelijktlellen, (geheel wil once. Schrij-
ver dit ook niet doen) en waarom juist deze B E R R-x E Y, en 
niet een of ander voornaam en godvruchtig Leeraar, met 
deze gave der voorzegging begunftigd werd, enz, enz. leze 
en onderzoeke, wie wil, in dit kleine boekje, tot zijne lee-
ring en flichting. En komt ook de zwarigheid daarbij op, 
of die waardige man, zoo hij nog left , (obiit, tot narigt van 
onzen Schrijver) daarmede, om nicer dan lene reden, wel zal 
gediend zijn, dat men hem in den rang der Proferen plaatfen 
wil; die zwarigheid vervalt bij bet fchrander antwoord , dot, 
die voor geen Profeet wit aangezien warden, ook niet profe-
teren moetf -- War ons berreft, wij erkennen gaarne en dank-
boor, dot cene wijze Voorzienigheid, in alles werkzaam,
ook door zoodanige dichterlijke gevoelens en uitzigten den 
cooed en de hoop bij vel?n levendig hield, en den ijver en 
bet flille aanhoudende gebed voor Vaderland en Oranje krach-
tig heeft opgewekt; even zeer als door de meer beredeneer-
de en koele berekeningen van kundige en doorziende Vader-
landers, die, den loop van vroegere en latere gebeurtenisfen 
befchouwende, reeds vroeg, en al in 1795, ons de eindelij-
ke her[1e11ing, maar dan ook met grooter magt en mister, van 
her Huis van Oranje meer dan eens hebben in her oor geluis-
terd, met reeds toen, in ons oog, niet onwaarfchijniiIke be-
wijzen, Wij verheugen ons hartelijk over de eindelijke be-
vestiging van alle zoodanige blijde uitzigten; moor, bij den 
mogelijken penneflrijd : „ of en in hoe ver onze u E R x x E Y 
en anderen iets hadden van den geest der oude Proferen, in 
eenen Bijbelfchen zin ?" lalijven wij liefst geheelenal on-
zijdig,
De hraag: Kan de Bedelarij langs de huizen geweerd en voor-
gekomen worden ? uit de ondervinding beantwoord; door de 
commis, e van Wefdadigheid to Purnrerende. Gedrukt ten voor-
deele van bet Fonds van Weldadigheid. Te Purrnerende, bij 
J. P. Bronftring. z81S. In gr. 8vo. 32 BI. f :-8-:
Het antwoord is toeftemmend, en her middel eenvoudig; 
hetgeen ieder ingezeten aan de bedelaars plant to geven, flelt
bfj uu aan de Commicfie ter baud; daze, order coezigt der
Re-
RAN DE 3EDELA1JJ GEWEERD WORDEN?	17.y
Regerlng, uit leden van de onderfcheidene Kerkgenootfchappen 
zamengefteld, draagc zorg, dat niemand behoeft to bedelen, 
doet zulks met den meesten ijver, en getroost zich de daar-
toe noodige moeite. De vreemde bedelaar wordt geweerd; de 
doortrekkende ongelukkige krijgt, tot de naaste plaats, een' 
reispenning; en geen bedelaar words geduld. De fledelijke Re-
gering houdc bier krachtdadig ' de hand aan. De fchamele ge-
meente bevindt zich w6 bij deze fchikking; reeds is de be-
tamelijke eerzucht opgewekt ; en de goede burgerij , in den 
beginne eenigzins huiverig, onderfteunt zeer gaarne de heilza-
me Commisfie. Reeds meer dan een jaar is deze maatregel met 
den besten uitflag beproefd. Men leze het kleine boekje zel-
ve, en volge bet goede voorbeeld overal!
Mogt men bet zoo ver kunnen brengen, dat er in bet ge-
heel geene artnoede meer geduld werd! Konden dan niet de 
wezeniiik behoeftigen bekend, en nit de voorhanden zijnde, 
voorheen rijke en nog niet onaanzienlijke, Fondfen geholpen 
worden? Kan de armoede niet worden voorgekomen, door bet 
aanwijzen, of, waar dit noodig is, verzorgen van werk, en 
door het naauwkeurig toezigt, dat de jeugd tot werkzaam• 
hcid worde opgeleid? Kunnen tijdige, en dikwijls niet zeer 
groote, bijdragen niet een aantal huisgezionen ftaande hon. 
den, waar, door toevallige omftandigheden, de armoede nog 
eerst dreigt? Hoe aanzienlijk zijn de liefdegaven, die ieder 
Kerkgenootfchap inzamelt! en is bet onmogelijk, den hand. 
werksman, ja ook den gegoeden (die toch nooitweet, wat zijn 
lot worden kan) to noodzaken, dat hij van zijne dikwijls 
meer dan toereikende inkomften een' fpaar- of noodpenning in 
zeker Fonds oplegge, voor zijnen ouderdom of anderen kwa-
den dag? - Dat zich overal plaatfelijke en gemeenfchappelijk 
werkende Commisfien vormden, uit iedere Gczindheid, en 
order toezigt van een Bewind, d..t in 's yolks liefdc en ver-
trouwen deelt! War men ook fpreke van eens ieders bijzon-
der eigendom, en bijzondere verpligting jegens zijne zoo-
genoemde huisgenooten des geloofs, wij zien nict, dat eenige 
vroegere beftemming, voorfchrift of gewoontc bet geweten 
bezwaren kan, wanneer men weet, dat deze huisgenooten 
des geloofs, nevens andere, goed. en naar behooren verzorgd 
zijn; en wij zien daarenboven het onmogelijke flier in, dat 
men zoodanige fchikkingen beraamde, waardoor tevens dat 
bijzonder eigendom w erd ontzien. - Onder het Fransch Be-
-Al c	wind
tr$	KAN DE SEDELARIJ GEWE$RD WORDEN?
wind (een Bewind, dat men wist, hoe bet gaarne, veel, ja 
alles wegnam, en weinig, en dan nog zeer ongaarne, gaf) 
was achterhoudendheid , wantrouwen en tegenwerking zeer 
ratuurlijk, en wij zouden bijna zeggen pligt; maar thans hou-
den wij, iet becers voor mogelijk, waarbij iedere tegenwer-
ping vervalt, iedere zorg ophoudt, en ieders belang, en over 
bet gelleel de billijkheid, is behartigd. Welk Christengenoot-
fchap kan zich bezwaard rekenen , wanneer bet door bet Bur-
gerlijk Beftuur, in de beheering van deszelfs Armen, gehou-
den words tot de beoefening van de algemeen erkende Chris-
telijke voorffhriften: dat, die Wet nwerkt, oak niet eten_ moet; 
en dat, die iets over heeft, moot mededeelen aan den genera, 
die niets he-Ft? - Dan, wij moecen niet vooruicloopen, maar 
vol vertrouwen bet goede wachten van bet beleid, de wijs. 
heid en de zorge van onzen goeden Koning.
Leer- en Gebedenbaek veor de beminnelijke Jeugd; ook dienJi:g 
voor flolwas/enen. Door X G I D I U S J A I S. Te Deventer, bij
~. W. Robijns. In iimc. r3o Bi., f :-12
V V ij lazen dit zeer nuttig en waarlijk regt godsdien(lig werk-
je met uicflekend genoegen. Het bevat de nadrukkelijkfle en 
overtuigendfte lesfen van echce godsvruchc. Alles heeft de 
kennelijkfle Ltrekking tot een edelmoedig werkzaam Christen. 
dom. Het is niet boven de vatbaarheid der kinderen, en geefc 
voor ver(land en hart vooral ook gezond voedfel bij de bij-
woning van den eerdienst. Het komt nit den fchoot der 
Roomschcatholijke Kerk, en is alzoo voor Roomschcatho-
lijken. Mogt bet veel gebruikt worden, en de ouders, ter-
wijl zij hunnen kinderen op deze wijze de denkbeelden op-
helderen, zelve alzoo hunne gezindheden Christelijk leiden! 
Wij zijn bet met den Aartspriester N. in. J. P A S volkomen 
tens, als hij bij zijne vergunning, dat dit boekje, tot troost 
en godsvrucht der Christenen, zoo jonge als oude, zeer pro-
fijtelijk mag gedrukt worden, tevens betuigt, dat bet vele 
godvruchtige oefeningen met leerzame onderwijzingen door. 
mengt; en voegen er den wensch bij , dot ook menig Pro-
testant her boekje moge inzien, en zijn naijver er door op-
gewekt worde, om ook zijne kinderen tot deugd en verflan-
dige godsvrucht, en een leerzeam gebruik van zijnen eer. 
rlicust, (feeds voor to gaan en op ce leiden.
t1g•
j. P. P o H L M A N N, ACNE& EN HARE RINDEREN. 179
4gnes en hare Kinderen. Een Leesboek tot aankwe4king va* 
godsdienjlige gezindheden bij Kinderen; ten dienie der Scha-
len. Iran J. P. P 6 H L M A N N. (Uit het Hoogduitsch ver-
taald) door , J. It U Y P E R S , HZ. Sehoolhouder to Groningen. 
Te Groningen, bij W. Zuidema. In kl. 8vo. 122 B1j	f :-6-;
Wij fchromen geenszins, dit voortreffelijk boekje, tot bet 
eerlte onderwijs in Godsdienst en pligtsbetrachting, iederen 
Schoolleeraar en Huisvader 'aan to prijzen. Het is daartoe 
Ylitnemend gefchikc. Het doer den kinderen bet Opperwezen 
voelen, kennen in deszelfs eigenfchappen, en tevens lief. 
bebben; en geeft bet jeugdige hart zoodanige indrukken, dat 
daardoor deze godsdienilige kennis en dit godsdien(lig gevogi 
dadelijk beoefend wordt. Door de goede vertaling heeft de 
Schoolleeraar It U Y P E R S zich allezins verdienitelijk gemaakt 
bij de lieve jeugd.
Ilollandfche Spreekwoorden op,~ehelderd door leerzame Voorbeel-
den. Door w. G. R E D D I N G I U S, Predikant to Eppenhui-
zen. Te Groningen , bij W. Zuidema. In kl. 8vo..123 B1.
f :-ii-:
I e Schrijver gaf in i8o8 Bijbelfpreuken, in 1809 Spreuken 
van oude Wijzen, beide door Ieerzame voorbeelden opgehel-
derd, in bet licht. Deze zijne Spreekwoorden zijn in denzelf-
den geest bearbeid, maar itog meer bepaald voor de jeugd. 
Zij zijn 56 in getal, en voor dat publiek welgekozen. Wij 
zien niet, waarom wij dit werkje niet zoo wel tot een fchool-
als leesboek voor de jeugd zouden aanprijzen.
Aan den Redaeteur der Vaderlandfche Letteroefeningen. 
Weledele Heer !
Het is de pligt van elk goed burger, om, wanneer er ten
..aauzien van den een' of anderen tak van 's lauds algemeene

be.
too	3RMr.
belangell eenige twijfel ontftaat, denzelven, zoo niet geheel 
Weg to nemen, immers zoo veel mogelijk 'op to 'heideren.
mijnen Recenfent in No. I van uw geacht Maandwerk, 
bl. 36, fchijnt gehinderd to hebben, dat ik onderfcheidde de 
uitwerkfelen der maatregelen, door den Generaal D A END E L s 
daargefteld, van de maatregelen zelven. Het komt mij voor, 
dat men de ware reden van deze onderfcheiding niet heeft 
gevat: dit was ter bereiking van doel, mijns inziens, zeer 
atoodzakelijk, wiji er nog al menfchen befaan, die, gehecht 
aan namen, de zaken wel eens voorbijzien. Ook houd ik mij 
overtuigd, dat de Generaal D A E N D E L S ter inftandhouding 
der verpligte leverancien we] eens verder ging, dan de Heer 
N E D E R B U R G H ooit gedaan had (*).
It meende dus nader aan mijn voorgefteld Joel to komen, 
door niet, zoo als fommigen, die met mij bet oude ftelfel 
beftreden, aan alles, wat mij op mijnen weg ontmoetede, 
toe to roepen, dat men dwaalde; integendeel, fk verliet wel 
eens den mijnen, volgde den hunnen, en, na denzelven cen 
eind bewandeld to hebben, fcheen mij de overtuiging, dac 
wij niet op des regten weg waxen, veel gemakkelijker toe, 
On om eigenzinnig mijn pad als bet beste to doen verkiezen. 
Dit denkbeeld ben ik verfchuldigd aan de ondoelmatige leer-
wijse eeniger Zendelingen can de Kaap de Goede Hoop, die 
de Hottentotten tot Christenen wilden waken, eer zij de-
zelve tot maatfchappelijke menfchen hadden gevormd: men 
toonde hun den Hemel, zonder die menfchen eerst regt de 
Aarde to doen kennen.
Schoon ik alle de organieke wetten van den Generaal 
3o AE:N D E L S goedkeur, moest ik zijne bepaling omtrent de 
rijst van die goedkeuring uitzonderen. Ik heb den iGeneraal 
ook niet beoordeeld uit.zijne Memorie, mar Ait zijuenBrief, 
van den z2 Nov. z8o8, aan den Minister, van Marine, en Ko-
lo-
(*) De Beer N E D E R D U R on had de vrijwillige leverancie van rijst 
reeds door hgggere prijzen erachten aann to moedigendandc,Generaal 
D A E N D EL S , namelijk een' halven dukaton hat pikol, of vijftien dabs. 
tons de cooyang; hetgene bijna zes rijksd. meet is dan de prijs, door
den Beer D A E N D E L S bepaald i doch vrucbreloos. Man kon zich dug 
eooit met grond con goed gevolg vau dien maatregel beloven. Dezelfde 
reden, waarom zulks toes mislukte, moest then onder den Generaal
n ANN D B L S nog meet doen feilen. Men had do aitwerkfelen in do
	orzaak moatea zeeken.
DRUP.	191

Ionian geffdhteven. De prijsbepaling van 17 rijksd. de eooyrtng
was niet geevemredigd aan de' waarde: een cooyang is 3400

fy, en dus genoot de cultivateur nog geen oortje voor bet

fg. Als ik ligt geld teen-, en de Indifche iijksd., dat eetae

imaginaire count is; tegen 391.ftuiver Holl. bereken, vermih-


dert zuiks nog meet de geringe waarde, welke de Javaan voor

zijne 'koopWaar ontving. Daar nu de Heer tt E D E 1t B v a c N

geen effect van zijne geprojecteerde vrijwillige leverancie te-


gen hoogere prijsbepaling mog€ genieten, kwam bet inij

voor, dat - de inaatregel van den Generaal D A E N D E L8 om-


trent de rijst een to ruim veld opende voor de fpeeulatlin

van den Monopolist en de knevelarij der inlandfbhe Opper.

bbofden en Europefche Ambtenaren. (*) Had men den prij#

nader aan de waarde gebragt, er was dan, sn jns inziens, ook

minder voeditl gegeven aail die ongeoorloofde. fpeculatleh der

too evengenbemde perfonen. Deze waren toch de hande-


liars in rijst : 'i is waar, de Generaal D A E N D E'L S had den

Refidenten' alien handel verboddn; maar moest nu bet Goft-


vernemt nt hen als koopman vervangen? Ik geloof, oat men

dezen maatregel des Generials als geen maatregel befchouwen

kin; inaardlerl hij er nimmer eenig effect van ial genoten heb-


ben. Winner men integendeel zich den noodigen vodrrnad,

tegen redelijke prijzen, voor twee of drie jaren had aangh-


fchaft; en van lien voorriad ieder jaar de helft of een derde

openbaar vitkoeht, en her verkocht gedeelte telken !are 64

den oogst weder aangevuld, en zich overigens met then han-


del nlei bemnoeid, dan voor zoo verre bet de verbeterin'gvan

bet lot de's javaans betrof, zou, mijns inziens, aieer'doti-


matigt geweest iijn tot bet groote oogmerk , Werkzianiheid re

ontwikkelen en den landbouw sari to moedigen. Dat he Ge-


nleraal bet onvoldoende zijns maatregels heeft gevoeld, en ft

prijsbepaling van 17 rijksd. de cooyartg niet billijk Vond,

fchijnt niet onduidelijk to blijken uit de aanteekening o'p bi.

45 zijner Memorie, alwaar met ronde woorden wordt gezegd:

Deze maatregelen waren flechts voorloopig, en her tidfdp

» was bij mijn vertrek niet ver af, dat de uitvoer van tijt

" o;
(*) Dr ICapitein Chinees to Soetaiaye., RA-14 TJAIQPtTk betesldC. 
voor den nitih iteuden opkoop van rijst son den Gezegltebber, in den 
Oosthaek jaedij ks s aoo rijksd. zilver&eld 1! D A a NJ7t 1. i Memorfe, V.
44- aanteek. ala.
182
MRTEF 4
,, op de bazaars (markten) ingekocht, zoo hebben knit 
„ worden toegeflaan." Wat toch (wij vragen net met be. 
fcheidenheid) was de reden, dat die vrije- uitvoer, wanneer 
bet Gouvernement zijn' noodigen voorraad had, ook in FBo& 
net kon worden toegeftaaa ? Wij zullen die reden flier on-
derzoeken;' maar zij Ichijnt mij toe klaar to wezen, en ooi 
misfchien voor ieder opmerkzaam Lezer, die min of meet met 
de huishouding van Indie en den geest der Ambtenaren be-
kend is. Ik heb de geopperde zwarigheden van D A E N-
DELS, bl. Fo4 volgg., waarheen mijn Recenfent mij ver-
wijst, overwpgen : de bedenkingen aldaar doen den Generaal 
eer aan; maar jk twijfel, of de Javaan wel zoo weinig be-
hoefte heeft, en zoo afkeerig van werken en landeigendom 
is, ais daar gezegd words. Ten minfte in bet rapport van 
den Heer VAN`BxAAM, destijds aan den Minister vauMa-
rine en Kolonien gedaan, lezen wij, dat de Chinezen, die 
men als landpachters en boeren kan aanmerken, de JaTanen 
als werkvolk gebruiken; dat, ten tijde de rijst op Batavis 
zoo duur was, de Javaan, door winzucbt aangefpoord,ziju' 
eigen huisfelijken voorraad van rijsc verkochr, zich generen-
de met yam yam, eene vrucht of wortel, niet zeer voor-
deelig misfchien voor de gezondheid. Een yolk nn, dat reeds 
zulk een' hoogen prijs op geld Itelt, om zich daarvooreenig 
ander genot des, levens to verfchaWen, dat voor anderen h 
daghuur werkt, kan, dunks mij, niet afkeerig zijn van naeet-
dere genietingen, maar is vatbaar voor befcbaving en words 
arbeidzamer, naar mate het meet en meer de vrucht van zij-
ner handen arbeid genieten mag. De zwarigheid, die ik zel€ 
aanvoerde, dat de Javaan geen Holla_ndfche boer was, is mo-
gelijk uit zucht naar waarheid wat angstvallig: bij nadenken, 
had de vermeerdering der bazaars of markten, de verbetering 
der wegen, enz. die bedenking nit den weg kunnen ruimen; 
ook des Generaals eigen woorden had ik misfchien tot mijn 
voordeet .kunnen inroepen; want dat. de Heer D A E N D E L s 
niet geheel vreemd van mijn denkbeeld is, vinden wij o.p bl.. 
io6 der Memorie: „ Thans, " zegt de Heer D A E N D E LS al-
daar, ,, zou de vraag wezen, of er nooddwang zij, ook de
herfchepping der Javaanfche natie to beproeven? Doch dic
onderwerp zal welligt na verloop van nog eenige jaren cot:
• r1jpheid komen, wanneer in alle, opzigten de uitwerkfels
•	der meerdere kolonizacie, vrije cuituxr en handel zich oo1
.	n talk
$IIIEF.	18$
ar ten aanzien der Javanen znllen ontwikkeld hebben." Dat
de Generaal D A E N D E L s de vrije cultuur nuttig vond, loch

niet doen kon wat hij wensclite en wist dat nuttig was, blijkt

uit de geheele redenering op doze bl. voorkomente, vooral

nit bet gezegde, dat bet behoud der Kolonie en andere nood-


lottige omllandigheden hem sulks verhinderden. Intusfchen

ben ik bet met den Generaal volkomen eens over de gewig-


tige twijfeling omtrent de verpligte leverancie en der contin-


genten; doch ik voor mij zoude vooreerst ten voordeele eener

gematigde verpligte leverancie befluiten, en overigens volko-


men vrijheid toeflaan, vooral ten aanzien van de rijst, dat

gewigtig voorwerp in den algemeenen handel van haven tot

haven in Indie (*). De tusfchenkomst van bet Gouverne-


ment, mcer dan voor de behoefte, is, naar mijne gedach-


ten, ointrent de rijst geheel onnoodig, en to meer noodeloos,

federt de Heer T E N s I E en anderen in de ommelanden die

werkzaambeid in den landbouw ontwilrkeld hebben. De Heer

'r E N S I E trok reeds vbbr meer dan tien jaren ieder jaar twee-


bonderd lasten rijst van zijne ontgonnen landen, en zulks nog

wel van gronden, die anderhalve eeuw woest lagen 1 ! De Ge-


neraal bad dus de hulpmiddelen meer in de vrije cultuur en

handel moeten zoeken. Door den aanbouw vau rijst in de

ommelanden van Batavia, en een' twee- of driejarigen voor

raad in de magazijnen, zou bet verbod van uitvoer geheel

overbodig zijn geworden; welk verbod men federt jaren her

als permanent wag befchouwen, ow reden.... Ja, genoeg-


zaatn ieder jaar was er misgewas! Veeltjjds was er in hot eene

diftrikt overvloed, in hot andere gebrek, hetwelk gelegenheid

gal aan den Monopolist ook voor binnenlandfche fpeculatie.

Dit is alles, wat ik er van zeg, omdat ik niet geheel geloo-


vig ben in de leer der genen, die in kunstmatig misgewas ge-


looven. Voor eigen behoefte voorzien zijnde, moest bet Gou-


vernement lloegenaamd niet in den handel van rijst betrokken

zijn; en er is dus, mijns inziens, geene reden, waarom men

den handel in rijst niet geheel en in Uns zou kunnenvrijitellen.

Hierdoor wordt niet alleen alle oorzaak van knevelarij en mo-


no-


. (a') De jaarlijkfche oogst van rijat wordt op Scooo cooyangs berekend. 
waarvan her Gouvernement $ als contingort trok. De inlandfche Regen-
ten hadden ook nog hun aandeel daarvan. Bij eene vrije cultnut ea ban. 
ticl zou die haeyeelheid aanmelkelijk vermeerderec.
184
at(IJ ?.
nopolie in 6dns weggenomen, maar men bevordert ook tevens 
dot groote doel van handel, landbouw, werkzaambeid, en het-
gene Java eens, voor Indie worden moet, voornamelijk door 
de rijst en fuiker enz. Het is door zulke en dergeli~ke maat-
regelen, dot men de uitgebreide vlakten, waarvan de Generaal 
in zijnen meergen. Brief van is Nov. I8o8 fpreekt, in vrucht-
baree akkers hcrfche: t.
Er is mU ook deor anderen, misfchien heimelijke voorftan-
ders van bet oude ftelfel, gezegd, dat ik Java wel beoordeeld 
had zoo als bet was, maar niet zoo als bet tegenwoordig is. 
Doch, wat is er dan gefchied, federt de Engelfchen dat Eiland 
in bezit hadden, dan de affchafftng der contingenten, bet tegen-
geon of vernlelen van de koffij - cultuur, en bet berooven der in-
landfche Vorfen en Regenten van hunne waardigheid? Op 
het eerlte nierk ik aan, dat zulks son ons Gouvernetnent ge-
legenheid geeft, om to beproeven, welke wijze van inkom-
iten best zij; die der Engelfchen, of de onze bij wijze van 
verpligte leverancie: bet tweede dient om met ijver de ctrl 
tuur der voortbrengfelen van Java to hervatten: en de derdt 
zwarigheid, bet ontzerten der Vorften namelijk, heft aan 
onzen Koning en het Gouvernement de fchoone taak opge-
legd, otn to overtvegeM, in hoe verre de herftelling, onder 
wijze bepalingen, voor bet ftaatkundig belang en de eer van 
den Hollandfchen naatn mogt dienitig zijn. Zonder de regt-
'vaardfgheid in aanmerking to nemen, komt bet mij, nit eetti 
ftaatkundig oogpunt befchouwd, voor, dat deze daad niet al. 
Teen de Vorften van Java, maar alle de Vorften van Indit, 
inzonderbeid den gewezen Koning van Kandia op Ceilon, 
dermate ii de oogen zou blinken, dat zulks niet dan van 
heilzaam gevolg wezen kon. Want vroeg of laat zullen eens 
de volken van Indie hunne waerde als menfchen gevoelen, 
en beffhavfng en ko-lonizatie, die er de Engelfchen voort-
planten, sal' en moet eens ten nadeele van hun aldaar geves-
tlgd gezag werken; terwiji integendeel ons gezag, die tijd 
sea's daar zijntle, zou worden aangebeden.
Vindt glj, Mljn Neer de Redacteur, dot deze bedenkingen 
ies-' kunnen toebrengen ter bevordering van algemeen belang 
en ter verbreiding van waarheid, gelief dan dezelve bij ge-
Iegenheid een plaatsje in uw geacht Maandwerk aan to wij-
zen; terwijl ik intusfchen de eer heb met boogachting en be-
langttelling to zijn
UEd. Dv. D:enaar
'r JJage, 14 Feb. 18I6.	CAMPAGNE.
BOEKBESCHOUWING.
Verhandelingen, uitgegeven door T E Y L E It 'S Godge-
leerd Gcnootfchap. XXVIIle ,Deel.
(Tweede Verflag.)

Wij eindigden ons verflag wegens de bekroonde Ver-
handeling des Eerw. V A N H E N G E L in bet midden van 
het tweede deel derzelve , dat meer bijzonder bet betoog 
uitmaakt van zijn gevoelen nopens den invloed van der 
gewijde Schrijveren karakter en denkwijze op de boeken 
des Nieuwen Verbonds. Leerflukken en gefchiedverha-
len, daar voorkomende, (dit is bewezen) laten zich 
best verklaren, indien men de Apostolifche voordragt 
voor menfchenwerk erkent, en uit dat oogpunt beoor-
deelt. Daar zijn er evenwel, die de Goddelijkheid der 
Christenleer zelve, en de Goddelijke ingeving der ge--
fchriften, niet onderfcheiden, en wier onkunde, aan-
gaande den H. Geest,die de gewijde Schrijvers omtrent 
godsdienflage waarheid voorlichtede, buitenfporige ge-
voelens aankleeft. Ja, zoo gij O R, I G E N E S uitzon-
bert, leerden de oude Kerkvaders over dit fluk weinig 
goeds , of wankelden zij in hunne begrippen. De mees-
ten hebben zich hierover in zulke bewoordingen geuit, 
als wij in onze meer verlichte dagen, en in eenen ver-
dachten mond, voor lastertaal mogten aanzien. Onder
andere fchreef A T HE N .A G O R A S: „ De Geest ge-
„ bruikte de Profeten als cen fluitfpeler zijne fluit, op 
„ welke hij blaast. " Intusfchen flueg de Hervorming 
aan zoo ongerijmd gevoelen den bodem in. H U G o D & 
G A o o T , en een aantal vermaarde Godgeleerden, zoo 
onder ons (*) als elders, leiden den groild lot betere
be-
~'°~ E P I s c o p I u s is , behaive D B rc A o o T, de d4nige, 
wel
F~-Q&IinESCH. ass6. NO. ~.	N
186	VERHANDELING9N
beginfelen. Voornamelljk ook verdient E R N E s T I, eft 
Duitfchers uit zijne fchole, to dezen lof; hoewel een 
en ander daar to lande wederom tot bet tegengeftelde 
uiterfte, bet ondermijnen van bet gezag der H. Schrift, 
vervallen is. Vermaarde Godgeleerden, daarentegen, in 
de Nederlandfche Hervormde Kerk , hebben in onzen leef-
tijd over dit onderwerp gezonde denkbeelden voorge-
dragen, waarmede 'zich nagenoeg v A N H E N G E L ver-
eenigt, die eigenlijk den Leipziger Hoogleeraar K E I L 
voor de beste vraagbaak houdt.
Gelijk, op de voortbrengfelen van 's ?nenfchen geest
in bet algemeen, karakter en denkwijze des Schrijvers,

eene meerdere of mindere befchaving, en wat dies meer

zij, onwilligen invloed hebben , zoo beweert hij , dat

men zulks bij voorraad ook verwachten en aannemen

moet omtrent de H. Schrift. K R U M M A C H E R noemt

dit Poezij , vermits, naar den fmaak der Ouden , zelfs

de
weaken V A N H E N O E L- noemt uit onze Landgenooten vast 
vroegere dagen; en voorzeker, wegens her ongelukkig Kerk.
gefchil in Nederland, heeft men aldaar den opbouw in gods. 
dienftige verlichting, op gronden, door die vermaarde Man-
ilen gelegd, niet weinig belemmerd gezien. Daar waren er 
evenwel onder de Remonfiranten, in de zeventiende eeuwe eA
vervolgens, die biertoe aanzienlijk bijdroegen. Wij noemen 
alleen het werkje, door den vermaarden L E C L E R Q uitge.
geven in 1685, en herdrukt in 1711, onder den titel: Senti-
mens de quelques Theologiens de l'Hollande, fur PHistsire Cri-
tique du Vieux Testament, compofee par le P. R I C H A R D S I-
x o N. Ook halen wij dat werkje, 'te oaregte misfchien bij ve. 
len in vergetelnis, daarom to meer san, omdat in den ii den 
en laden Brief van hetzelve, alsmede in de Voorrede voor 
den tweeden druk, het onderwerp behandeld wordt, wegens 
de ingeving der N. Schrifc in het algemeen, en her gezag 
meer bijzonder van de 4postelen omtrent het leerflellige de¢ 
Christendoms ; over welk laatfle onze VAN H E N G E L zich 
niet opaettelijk althans geuit heeft, hoewel zij op ddne rij 
met den HEILAND bezwaarlijk to 1el1en zijn, of zulkc fchij;-
lten gevorderd to hebben.
VAN 1 EYLLR;$ GODOOLE');RDI GENOOTSCHAP. iS
de Gefchiedenis hare Muze had. Dan, oih de's iris 
bruiks wille, verwerpt VAN HEN GEL dat woord, en 
geeft hij billijk de voorkeuze aan bet eenvoudiger denk-
beeld, dat bet hart aan elk menfchelijk opftel zijne 
ftemming, rigting, doel en orde geeft. Voorts, na op.* 
heldeiing van eene en andere plaatfen uit bet Nieuwe 
Verbond, waar van bet Goddelijk geleide der: gewijde 
Mannen, en ingeving, melding is, bepaalt zijnEerw., 
dat, zoo in bet Apostolisch prediken, als bij hunne 
fchriften 5 de medehulp van den H. Geest zich alleen 
zoude hebben uitgeftrekt „ tot de zorge, dat de H. 
„ Mannen zich in taken, den Godsdienst betreffende, 
„ aan geene dwalingen fchuldig maakten, bet zij door 
„ eene tegen de waarheid ftrijdende voorftelling der 
„ Evangelifche Gefchiedenis, bet zij door eene voor-
„ dragt van Leerflukken, welke tegen dell geest des 
„ Christendoms inliepen." - Men mag toch niet ont 
veinzen, dat de H. Mannen omtrent andere kundighe-
den gedoold hebben; of loochenen, dal zij als men-
fchen flruikelen konden ; en zijzelven volgden in bet 
gemeene leven, dat meer is bij de plegtige vergadering 
to Jeruzalem , of gelijk P A U L U s voor bet Sanhedrin 
to regt gefteld, geen ander geleide, of infpraak, dart
bun eigen hart en oordeel. Trapswijze werden ook zij-
lie Leerlingen van den Heiland tot hunne zending ge-
vormd : en moet men then arbeid des Heeren overtollig
achten, wil men flaande houden, dat zij daarna, vol-
gens bet wanbegrip omtrent de Ingeving, in bet fpre-
ken of fchrijven niet meer dan werktuigen zouden ge-
weest zijn van den Geest.
Dan, uit hunne fchriften is bet ten laatfte duidelijk, 
dat zij dezelve als eigen werk kenfchetfen. $ij hunne 
verhalen toch vorderen zij geloof: in hunne voorftellen, 
onderfcheiden zij zorgvuldig, wat zij op eigen gezag 
raden, of als Goddelijke leer en geboden van Jezus aan 
kondigen en bevelen. Meermalen betuigt P A U L u s, zich 
to fchikken naar bet vooroordeel van anderen: en de 
voordragt der Apostelen, hunne taal en fpreekwijzen,,
N a	aan-
188	VEAHANDELINCEN
sanhaling der boeken des Ouden Verbonds, en de en-
x.
aekerheid, waarmede zij wel eens over zaken vankleen
belang-zich uiten, voldingen allezitis, dat hun werk. 
to dezen lhewijs draagt- van nit . de pen gevloeid to ziin 
van menfchenm.
III. Maar, wanneer wij, met den Eerw. VAN HEN-
GEL en vele hedendaagfche Godgeleerden, dus oor-
deelen over de gewijde boeken ; wanneer wij, als ge-
zegd is, de H. Schrift verklaren met terugzigt op de 
karakters en denkwijze der Apostelen en Evangelisten, 
vraagt bet Genootfchap, in bet derde lid des,voorllels 
,, kati zulks ook fchadelijke gevolgen hebben voor bet 
gezag en de' achtbaarheid der Schrifture? " -- Tweele-
dig wederom is bet onderzoek, waartoe zich VAN 
HEN-GEL; vooruitftellende, dat de Bijbel, en wel bij-
zonder bet Nieuwe Verbondvoor Christenen, de regel is 
voor hun geloof en vandel, to dezen inlaat. Eerst tracht 
liij aan to toonen, ,, dat gezegde wijze van uitleggen 
heilzaam is voor bet gezag en de achtbaarbeid der H. 
Schrift, en din alleen fchadelijk wordt, -wanneer zy 
de geloofwaardigheid en Goddelijkheid der LeerfluJ ken 
on Gefchiedverhalen benadeelt;" daarna, „ dat zij, 
zoo doende, de juis.te palen to buiten gaat, die haar 
door bet Nieuwe Verbond zelve zijn gefteld gewor-
den." Maar. voor die Goddelijkheid der Leere of ge-
loofwaardigheid der Gebeurtenisfen is geen gevaar to 
duchten van die wijze van Schriftverklaring,welke,het 
geopenbaarde van den Godsdienst onaangeroerd latende, 
eerbiedigende, en benevens de waarbeid der verhalen 
erkennende, alleen de voordragt en inkleeding zoo wel, 
als Aposto)ifche redeneringen en bewijsgronden, ten 
toets brengt, en naar ieders karakter of denkwijze poogt 
op to,losfen en to verklaren.
Dit, verre van fchadelijk to zijn voor de H. Schrift,
is veelmeer voordeelig, en ftaaft bid uitnemendheid hare

echtheid en geloofwaardigheid, lost. fch.inftrijdigheden

op, en bewijst de waarheidslie4de, opregtheid en niet

gezochte overeenftemming der H. Manners, ten aanzien

van
VAN TEYLER'$ GODGELEERD GENOOTSCHAP. 189
van bet •leerftellige en van verhaalde zakFn beide, jet 
geeft wel eens de beste antwoorden aan de hand tegea 
de-vitterijen van bet Ongeloof.
Zeer ligt, evenwel, kan deze wijze van uitlegging 
eene rijke bron van dwalingen. worden ; daar wij •te 
weinig bekend zijn met de denkwijze der Joden ten tijde 
van Christus in bet algemeen, met die der Apostelen 
en Evangelisten in bet bijzonder, en ook met de karak, 
ters-van elk hunner. Uiterst moeijelijk, derhalve, zal• 
deze wetenfchap tot, volkomenheid to brengen zijn; nog• 
is zij in hare beginfelen; .en vreeze voor bet infaanvan 
eenen doolweg raadt de uiterfle behoedzaamheid aan, 
om bovenal. de wenken to volgen, wanneer bet Nieu-
we Verbond ons, daartoe noodigt, en voorts met een 
gezond en fchiftend oordeel in dezen.te werk to gaan, 
of volgens regelen, die VAN H F N G E L kortelijk aan-
duidt en door gepaste voorbeelden toelicht.
Bezwaarlijk, ,intusichen,, houdt de mensch den juis. 
ten middelweg; waardoor dan ook de gezegde Uit-
legkunde, die anders aanzienlijk nut beloofr to ftichten, 
m&derdaad, door de Neologie onzer Duitfche Nabu-
ren , fchadelijke gevolgen gedreigd heeft voor bet gezag 
en de achtbaarheid der H. Schrift. Geleerden van dien 
ftempel, ten zachtfte genomen aan hunne verbeelding 
botvierende, of de zaak overdrijvende, hebben Leerftel= 
lingen, duidelijk op, Hoog Gezag door de -Apostelen 
voorgedragen, durven aanranden, of in verdenking 
brengen, als waren zij proeven van de bijgeloovige of 
dweepzieke-denkwijze,hunner Natie, hun aanklevende. 
Anderen tasteden de achtbaarheid der gewijde Gefchie-
denis en Evangelifche Verhalen met'geene mindere flout-
beid aan , ontkenden de voorverpelij ke waarheid der won-' 
deren, en de echtheid veler redevoeringen of gefprekr 
ken, zoo des Heeren bij j o A N N E s , als van zijne Ge-
zanten in bet boek der Handelingen. Zelfs de anders 
verdienflelijke K R U M M A C H E rR is niet geheel vrij to 
pleiten van die fchuld : en, met overwijzing, zoo tot anae
beoordeeling van 's Mans'werk, als van die bid den Re-
N 3	cen-
igo	V£R$4NDELI-NGEN
oaf4/ent der Reeenfenten (*) , voldingt V A N H E X G E I
4e onbeflaanbaarheden met zichzelven , en gispt de dwa-


lingen, waarin deze vermaarde Schrijver is vervallen.

kiet eigendommelijk fchoone toch van het Nieuwe Ver-


bond gaat verlore.n, wanneer men de Goddelijkheid der

geopenbaarde Leerftukken in verdenking brengt, of de

ongekunflelde waarheidsmin der H. Mannen alleen met,

woorden voorftaat, doch metderdaad to zoek brenigt

door willekeurige verklaringen. Hoe zal dit Boek op

deze wijze een regel van geloof en wandel kunnen zijn

yoor de Christenheid, bij welke het al zijne waarde

verliezen zoude, en zich, als vol van bedrog, vol

M then en logentaal, verlaagd zien beneden de onge-


wijde fchriften der Oudheid? -- Trouwens, tegen zulk

cene vermetelheid heeft het Nieuwe Verbond zelve den

Uitlegger paal en perk gezet. De Leerftukken, daar

voorkomende, worden als.Hemelfche ontdekkingen en

beilige waarheden steeds voorgedragen; zij mogen dus

niet als voorfchriften van menfchelijke wijsheid, ge-


wijzigd naar Apostolifche denkwijze of karakter, uit-


gelegd, of toegelicht en gezwaaid worden. Zij zijn,

net name, de grondftellingen des Christendoms, we-


gens de Verlosfing der wereld nit de ilavernij der zon-


de, en de hope der Onfterfelijkheid en des Oordeels,

custende op het geloof in 'a Heilands dood en opltan-


ding, door de gewijde Mannen als uit E~nen mond ge-


predikt,zonder dat zich tusfchen dezen eenige overeen-


komst hat denken : zij liepen regtilreeks in tegen hun-


ne, aan alien gemeene, vooroordeelen en verwachtin-


gen; en, ondanks het verfchil van hunne karakters en

gevQelens, heerscht to dezen in het Nieuwe. Verbond

zulk eene harmonie, als men vruchteloos elders, of bij

leerlingen uit eenige wijsgeerige fchole , zoeken zou-


de.---Lveneens is de geloofwaardigheid der 11,Schrift,

ten
(*) tie de Letteroef voor i3io. D. I. bl. 49 env., vaoral 
Idle 54, ;55, en Rec. der Rec. Deel 111. bh 377 env.
VAN TEYLER'S GODGELEfD CENOOTSCHA?. ]Vt.
ten aanzien van den inhoud der Verhalen en Gefprek• 
ken, door eene reeks van geleerde Mannen voldongen - 
en ontvangt needs meerder licht , zpo• men, met een 
voorzigtig oordeel, en zonder aan dwaze inbeeldingen
gehoor to geven , op bet fpoor van onzen V A N H E Ny 
c E L , de karakters der Apostelen en bet doel der Evan-
gelisten uitlegkundig en ter toelichting raadpleegt. Dan 
zien wij , -dat zij , van hoe verfchillenden aanleg en 
aard, zich op gezag van wonderteekenen eenparig beroe-
pen, en geloof vorderen omtrent de hoofdzaken , waar-
op Reeds ieders onderwijs nederkomt. Dan vinden wij, 
vooral bij 5'oannes, hoe de gefprekken des Heeren in 
bet naauwite verband ilaan met zijne wonderdaden, en 
de laatfte gebeurtenisfen van zijn lijden en fterven als 
gevolgen to achten zijn der opwekking van Laza-
rus. Ook laat zich bet ongeloof der Broeders van Je-
zus , waarmede 'men krachtig fpiegelt tegen het gezag 
der eerite Hoofddeelen van Matthew en Markus, mensch-
kundig oplosfen uit zijne kindschheid , wanneer hij zon-
der eenige onderfcheiding van dien aard onder de zijnen 
verkeerd had. Wederom, hoewel men niet kan looche-
nen, dat eene onderfcheidene opgave van des Heeren 
woorden in de EvangeliEn nu en dan aantoont, dat zij 
niet altoos letterlijk de redekavelingen en gefprekken 
van Jezus mededeelden , en fchoon die, bij joannes ge-
boekt, in fmaak verfchillen van die bijMattheus, Mar-
kus en Lukas voorkomen; reeds is getoond, dat eene 
gezonde Uitlegkunde deze fchijnjirijdigheid kan oplos-
fen; en dezelve gebiedt geenszins, de getrouwheid der 
Evangelifche opgaven to verdenken, of bet daarvoor 
met x R U M M A C HER to houden , dat 7oannes , en ook 
Lukas in de Handelitigen, gefprekken en redevoerin-
gen, naar de wijze der Ouden, verzonnen, of wel in 
hunnen itijl voor bet mint hebben ingekleed. Immers 
een naauwkeuriger inzien van bet Nieuwe Verbond, 
bijzonder van genoemde itukken, bewijst ook bier bet 
tegendeel. Zoo is ' er werkelijk verfchil tusfchen den 
ttljl in de Bricytn van'yoanner en dien in zijn Eyange-
N 4	lie,
192	VEAHANDELINGEN
lie, vaoral wanneer hij des Heilands•fcherpe taal.tegen 
de Farizee;s aanvoert; en de getrouwe opgave van Lu+ 
has in de Handelingen blfjkt voornamelijk uit de jongfte 
redevoering van Stefanus, en die van Paulus, van 
deszelfs bekeering :weemaal gewagende, met geene ge-
ringe afwijking telkens van het verhaal dier groote ge-
beurtenis , , door den Gefchiedfchrijver to bock gefteld.
Dus hebben wij ons verflag over her werk van den 
Eerw. VAN H E N G E L ten einde gebragt, en maar 
.weinig _ mogen gewagen van het licht, dat hij, den 
karaktermatigep fmaak van Uitlegkunde, onder de op-
gegeven : bepalingen, aanprijzende, werkelijk over de 
fchriften des Nieuwen Verbonds verfpre d heeft. Intus-
;fchen, uit dit oogpunt befchouwd, mogen wij zijne 
. Verhandeling den Bijbelminnaar met nadruk ter lezing 
Etl beoefening aanprijzen. In dezelve zouden wij echter 
niet ongaarne Jets hebben aangetroffen wegens den in-
vloed, dien der Apostelen denkwijze, van jongs of ge-
woon aan wettifche offeranden, naar ons vermoeden, 
gehad hebbe. op hunne voordraat wegens het leerftuk 
van de verlosfing.der menfclien door Christus dood. 
Immers bij den Heiland, gewagende „ dat, zijn bloed 
ftond vergoten to worden.tot vergeving van zon&n," 
ontmoeten wij geenerlei toefpeling op de Mozaifche 
plegtigheden en, priesterlijken eerdienst , waarover r A u-
_L us, bovenal de Schrijver aan de Hebreef", bij' her. 
haling en breedvoerig uitweidt.
Dit ftilzwijgen nogtans van zijn Eerw. over dit, zeer
aangelegen onderwerp doet ons evenwel niets terugne-


men van den lof; hem toegekend ;. vermits de.algemeen-


held.der Prijsvrage hem veroorloofde, in eene of a$ere

bijzonderheid niet in to treden. Wij durven 's Mans ar-


beid, die door menigerlei aanzienlijke verdieniten uit•

niunt, gerustelijk den Bijbelvriend, met name den-


genen, wien de Uitlegkunde der H.. Schrift,ter harte

gaat, ter gedurige beoefening aanbevelen. Wij vleijen

ons, tevens , en, verzekeren-, dat, wanneer aisdan onze

Letterkundigen en Godgeleerden, op het ;poor en met

de
VAN TEYLER'S GODGELEEB P GENOO'1 SCRAP. 1193
de behoedzaamheid van dezen waardigen voorganger, 
uit de karakters en denkwijze der H. Mannen bet Nieu-
we Verbond blijven toelichten, deszelfs gezag en acht 
baarheid fteeds bij ons en de Christenwereld in aanzien 
rijzen zal ; en dat de zwadder der Neologie, die, he. 
laas l aan zeer vele werken van geleerde Duitfchers 
hecht , zal afgeweerd blijven van de Naderlandfche 
,Kerk en bodem.
Hulde aan CHRYSOSTONUS, door ASSUERU$ 
D O IJ E it, A. L. M. , Phil. Doctor, en Leeraar by
de Doopsgezinde Gemeente to Zwolle. Te Zwolle, 
bij D. van St6geren. 1815. In gr. Svo. 163 BI.
f 1-14-:
Hoe zeer de Protestantfche Kerk met alle regt den 
overdrevenen eerbied voor die Leeraars der vroegere 
Christengemeente, welke onder den naam van Kerkva. 
ders bekend zijn, gewraakt, en hun bet gezag ontno-
men heeft, waardoor zij bijna met den Bijbel werden 
gelijk gefteld; hoezeer ook de Zedekunde van niet wei-
nige dier mannen alles behalve echt flpostolisch was, 
gelijk onder anderen de voortreffelijke s A R$ E Y R A c in 
zijne Morale des Peres getoond heeft, -- zoo wordt 
nogtans ook wel eens aan den anderen kant gezondigd. 
Hoe weinige Protestant/che Predikanten vindt men in 
ons Vaderland, zelfs onder de meer kundigen, die zich 
met de borst op de Patristiek hebben toegelegd ! En 
nogtans is dezelve, al hadden de Kerkvaders dan ook 
volftrekt geene aesthetifche noch zedelijke waarde, voor
de Christelijke Oudheden en Kerkelijke Gefchiedenis 
geheel onmisbaar.' Doch bet is er verre af, dat dit 
veld zoo geheel dor zou wezen, dat bet niet verfchei-
dene lagchende en vruchtbare dreven zou vertoonen. 
Het is waar, de Latijnfche Kerkvaders , van I R E N £ u s 
of tot HIERONYMUS en AUGUSTINUS toe, door
N 5	to
194	A. norJ$R
cc worftelen, is (wanneer men den laatl}en, MINty+ 
Cius PELIX en LACTANTIUS alleen uitzondert) 
cent zware taak, door den barbaarfchen ftljl, bet bijna 
ouleesbare Latijn, en - ronduit gefproken -- om bet 
vele kaf, 't welk in hun koren fteekt. Maar, anders is
bet met de gelijktijdige Griekfche. Welke kostbare fchat-
ten der Oudheid heeft ons de. Vriend der Wijsgeeren, 
C L E M E N S van Alexandrian, en de kundige E u s s-
3; I u s , niet nagelaten ! Hoe veel is er niet Uit O R I G E-
x z s to leeren 1 En , zoo men fchoune vormen begeert, 
ook hierom zullen ons de lateren - B A S I L I U S AS
Groote, GREGORIUS van Nysfa, GREGORIUS Van 
Nazianze, en vooral C H R Y S O'S T 0 M U S - niet ver-
kgen laten. „ Meer dan eens ," zegt F R A N C I U S in 
zijn voorberigt voor de vertaalde Redevoering van G R E-
G o R i u s van Nazianze over de Mededeelzaamheid, 
„ nicer dan eens heeft C H R YS O S T O M u s den gan-
_, fChen D E M O S THEN E S uitgelezen. Wat zeg ik, 
„ uitgelczen? Meer dan eens heeft hij hem, met z1jne
eigene hand, uitgefchreven, ten- einde hem des to be-
„ ter tot voedfel to doen gedijen. Ook heeft bet bloed
bij hem gezet , en heeft hij , door dezen -arbeid, den 
„ naam van Guldenmond en verdiend en verworven. "
Het was deze plaats, welke de aandacht van den 
Eerw. D O IJ E,R meer bijzonder op dezen man-bepaal-
de : hij onderzocht nu de werken van lien grooten Kerk-
tedenaar, vertaalde eenige plaatfen, en eindelijk eene
geheele Homilie, en befloot dezelve, uit hoofde der
onverdiende miskenning van C II R Y s o s T 0 M u s, met
eenig verflag van deszelfs ]even, gevoelens en ziels-
boedanigheden, in bet licht to geven. Wij durven ge-
rustelijk zeggen, dat zijn Eerw. daarmede aan ons Pu-
bliek in bet algemeen, en aan jonge Theologanten in
het bijzonder, een' dienst van belang gedaan heeft. De
levensfchets is duidelijk, beknopt, en toch genoeb
zaam volledig voor bet doe!, om belanglIelling voor
den man op to wekken. -- Daarna voigt eene op gave van
's mans godsdienftige gevoelens, althalis over fommige
pun-
HULDE A AN crnwsOSTOMUS.	19S
punten, -gelijk de leer der Drieeenheid, het vrome be. 
drog, de vrijheid van's menfchen wil, het lezen der H. 
Schrift, en den H. Waterdoop. Omtrent het eerfta 
kan wel niet ontkend worden , dat C H R Y S o s T o M u s 
zuiver Athanafiaansch dacht; maar de Schrijver doet 
bet toch als niet onmogelijk voorkomen, dat hij anders 
gedacht hebbe, uit hoofde der leer des vromen bedrogs, 
betwelk hij op eenige plaatfen voorfpreekt. Wij geloo-
ven echter niet, dat deze plaatfen in then ruimen zin, 
welken de Schrijver daaraan toekent, moeten genomen, 
inaar flechts van kunstgrepen in enkele gevallen, niet 
Van geveinsde aanneming eens leerftuks, en no- mindet 
van het hoofdleerbegrip , 't welk destijds de Christen-! 
kerk verdeelde, moeten verflaan worden. Dusdoende 
voortgaande, zou men eindelijk kunnen vragen, of 
c H R Y S o s T o M U S wel in zijn hart een Christen was V 
--- Her derde, 't welk de Heer D o z3 a R in de fchrif. 
ten van C H R Y S O S T O M U S onderzoekt , is zijn ge. 
voelen over de rrijheid van 's menfchen wil. Men toont 
daarin, dat hij de leer der menfchelijke vrijheid, zoo 
als die naderhand door r E L A c z u s geleerd, en door 
A U c U S T z N U S zoo zeer verketterd is, van harte 
was toegedaan. Bij deze gelegenheid deelt de Schrij-
ver twee plaatfen uit B o R c E R's Leerredenen mede, 
die op zichzelve zeer fchoon zijn, doch die, naar .ons 
oordeel, in eene-Hulde aan c H RY s o s T o M u s min 
regtitreeks to pasfe komen. Over 't algemeen vinden 
wij, dat de Schrijver wel eens meet, tot uitweidiugen 
vervalt, en aanfpraken aan de Roomfche Christenen
doet, (bl. 77-85) die to lang zijn voor het korte be-
ftek, t welk hij zich had voorgefteld. Laatstgemelde 
plaats komt. voor in de afdeeling over het lezen der 
H. Schrift, hetwelk, op het voorbeeld en volgens de 
Jesfen van C H R Y s O S T O M U s, aan alle Christenen 
ten fterkfte words aangeprezen.--Bij de afdeeling over 
de leer des H. Waterdoops zoekt de Schrijver het ge-
voelen van zijn Kerkgenootfchap wegens den bejaar.
den loop ook .aatti. C zt n YIS o S T 0 M U S toe -to kennen.
Dit
fq6	A. ID o If E IX
Dit hoofdftuk is ons bet ondoelmatigite vann alien voar. 
gekomen. Het kwam bier geheel niet to pas, den 
doop - der bejaarden leer/lellig to verdedigen; en. wat' 
de vereischte verklaring vddr den doop aangaat, zoo 
vervalt dit bewijs door de eenvoudige vraag : warm er 
dan torn geene Heidenen meer? Het voorbeeld van 
C H R Y S o S'T o 'M U S' zelf, die, fchoon van Christen-
ouders geboren, althans niet v66r zijn 18de jaar ge-
doopt is, doet meer af.
Thatis wordt "s mans welfprekendheid naar verdien-
fen- in bet licht gefteld, de voornaamfte redekunitige 
liguren; waarvan hij zich doorgaans bediende, opge-
noenid, waarbij goede,:en -nuttige - aanmerkingen over 
bet gebruik en misbruik der overdragt. en yergelijking 
voorkomen. (Van uitweidingen is nag-tans dit gedeelte 
ook niet vrij , blijkens de ineerttraal herhaalde overgangen 
doeh on' tot onzeri Kerkvader weder to keeren; doch om den 
afgebrokenen draad weder aan to knoopen.) De kennis 
des Aartsbisfchops aan de HeiligeSeiriftwas, ougemeen 
groot. ' (Wij herinneren ons bij deze gelegenheid, dat 
wijlen de voortreffelijke en doorkundige VAN D E R 
R o E S T zich, ter Raving zijner verklaring van Matth. 
XI: ii, ook op c1R:YSOSToius-beroepen heeft, 
wien hij geen klein exegetisch gezag toekende.) Zijne vlijt 
in het verrigten zijner atnbtsbezigheden was uitftekend 
en voorbeeldig. Omtrent zijne geleerdheid komt eene 
uitfpraak voor, welke wij onmogelijk met zijne boven 
flit F R A N C I u s aangehaalde -bekendheid met T H U C Y-
D 1 n E s kunnen. evereenbrengen. Hij zou , namelijk, 
in de kennis derr ongewijde Schrijvers, zelfs der Oriek-
fche, niet zeer ervaren geweest z~Vn, (hi. 12o.) 's Mans 
oordeel wordt op vele plaatfen met lof erkend, niaar 
wordt elders door vele zwakke en gebrekkige redenerin-
gen ontluisterd. Zijn karakter was niet vrij van drift, 
doch bezat ook vele groote deugden, vooral ftandvas-
tigheid, lijdzaamheid, matigheid, kuischheid en mild-
dadigheid. - Eindelijk deep de Eerw. Schrijver nog
etue vertaalde Homilic van c n x Y s a s T o M v s suede.
Wij
HULDE AAN CflRYSOSTOMUS.	197
Wij kunnen echter niet zcggen , dat de keuze van dit 
thik gelukkig is. Het loopt grootendeels over de vas-
ten, waarvan het een' bovenmatigen en fomtijds win-
derigen lof behelst : een onderwerp , waarin een goed 
gedeelte , vooral onzer Nederlandfche Christenheid, wei-
nig fmaak zal vinden ; to meer , vermits C H R Y S o S-
T o M U s van bet „ zalig en verwonderlijk geflacht der 
Monniken " fpreekt , en van de vasten eene M E D U S A 
maakt, die den boozen Geest onbewegelijker doer vorden 
dan een fleen. Zoo men dus van de welfprekendheid des 
mans een goed en billijk denkbeeld had willen geven, 
behoorde men geene aanprijzing van monnikendeugd 
daartoe gekozen to hebben; to minder, daar er onder 
de overige Homilien van C H R Y S o S T 0 M U S meer ult-
muntende zijn, volgens des Schrijvers eigene erken-
tenis.
Nog can' gefchiedkundigen misfl.ag moeten wij doers 
opmerken. De naam van Moeder Gods werd aan II A-
R I A niet bijgelegd op de Kerkvergadering to Niceen, 
zoo als wij bl. 47 lezen,, maar meer dan eene Eeuw
later, op die van Ephefus, bezoedeld door de geweln denarijen van den beruchten C Y R I L L U S.
Men denke niet, dat wij met deze kleine aanmerkin. 
gen de waarde van dit werkje zoeken to verkleinen. In. 
tegendeel vinden wij het ten uiterfte lezenswaardig, in 
cen' echt Christelijken geest gefchreven, en gefchikt 
ter meer algemeene bekendmaking van een fieraad der 
Christenkerke in dagen van een reeds clerk toenemend 
verval,
10-
198	C. P. SANifEIt
,fetus zljnen ,,Ipostelen op denzelfden dag xijner ver• 
rijzenis in Galilea verfchenen; door C A R E 'L P H I L I P
S AND E A , Oudflen Leeraar der Evang. - Luterfche 
Gemeente to R.otterdam, Honorair Medelid van de
Hertogl jk Brunsvijk - Lunenburgfche Maatfchapp j to 
Helmflddt, enz. enz. Te. Rotterdam, b j J. Hendrik•
fen.. In gr. 8vo. 53 Bl. f : - 8 -
YV ij weten, hoeveel moeite de overeenbrenging der
tvangelii'che berigten, ook aangaande de verfchijningen

van Jezus na zijne, opflanding, geleerden en ongeleer-


den gekost heeft; en hoe daarbij dan ook wel het een

en ander ter moeijelijke oplosfing wordt aangegeven,

hetgeen fommigen belangrijk houden, terwiji anderen

meenen, dat zoodanig eene aangave veel heeft van bet

zoeken van eenen knoop in eene bieze, zoo als men

zegt.. Dit geiehrift van den geleerden s A N D E It is te-


gen de bedenking van den bekenden Wolfenbuttelfchen

Fragmentist vooral gerigt, die beweert, dat het ver-


haal van Ar A T T H E U s en L U C A S elkander regtltreeks'

omverfoot, en dat L U C A s zelf zou moeten beken-


nen, dat de vereffening onmogelijk is. De zwarigheid

is deze : MAT T H E u s zegt, dat de Engel aan de vrou'

wen meldt, dat de herrezene Heer voorging naar Gali•

lea, en dat zij kort daarop door hemzelven gelast wer='

den zijne Broederen op to wekken derwaarts to gaan ,

gelijk deze ook doen ; dan, volgens LUCAS, blevelf

de Jongeren to Jeruzalem, en is Jezus ban daar ver-


Ichenen, enz. De Lezer voelt, hoe doze bedenking

in vele bijzonderheden kan worden uitgebreid en aange-


drongen. De oplosfing, hier gegeven, is, dat het door

Jezus opgegeven Galilea, als de beftemde plaats tot

wederzien en hereeniging, geenszins het eigenlijke Ga-


lilea is, maar eene herberg of verzameling van eenige

Caravanfera's op den Olijfberg, nietvervan Jeruzalem,

toen doorgaans Galilea genoemd, omdat zich gedurig,

maar
J!ZUS VEASCHIJNING IN CALILEA.	199
maar vooral 'bij de Joodfche Feesten, de Galileers daar 
nederioegen; en met veel geleerdheids zoekt nu onze 
Schrijver niet flechts de mogelijkheid of waarfchijnlijk-
heid, maar de volftrekte zekerheid van deze daadzaak 
to bevestigen. Het fpreekt van zelve, dat op deze w4. 
ze de geopperde bedenking vervalt.
Is er eenig Evangelieprediker, wien, even als den 
geleerden S A N D E R, deze zwarigheid veertig jaren 
lang, en zoo lang hij openlijk leeraarde, heeft gekweldy, 
zoo hopen wij , dat dit gefchrift hem zal overtuigen ett 
gerustftellen; en, om het onze bij to dragen tot deze 
zijne gerustftelling, (voorloopig en eer hij misfchien 
nog bet werkje zelve hebbe ingezien) zoo melden wij het 
berigt, dat nog in dezen tijd zekere plaats op den Olijf-
berg Galilefche Mannen genoemd wordt; welke plaats 
men echter vroeger vlakweg Galilea noemde, gelijk
(om alles niet to melden) H A D R. R ESL A N D in zijtt
Palaestina S. de woorden van eenen ongenoemden aan-
haalt, die Galilea op de kruin van den Olijfberg piaat-
fte; ook heeft hij van zekeren P E R D I c c A s, van Ephe-
fus , (die, in het midden der i4de eeuw , op den Oiijf-
berg eene plaats vond, die Galilea heette) twee Griek-
fche verzen , die M o R E L L U S aldaar dus vertaalt

In parse cujus (namelijk des Olijfbergs) ad aquilonem est
Galilaea,
Qua transeuntes viderunt Christum pit;
en het volgende willen wij affchrijven : „ Dewiji dale

• nu de Galileers of altoos of meestal gewoon waren 
„ in deze Herbergen op den Olijfberg, wanneer zij naar 
„ 3eruzalem reisden, zich to begeven, kunnen dezel-
„ ve daarom Galilea of Galilefche Mannen genoemd 
„ zijn, gelijk men ook nog in onze dagen, in verfchei-
dene dene Steden, bijzondere Gildehuizen heeft, of Lo,-
• gementen en Herbergen, waarvan voornatge1ijk bij.
•	zondere Natien, of Inwooners van bijzondere fleden°
•	gcbruik maken, en die ook wel naar dezelve worden 
ge-
200 C. P. SAND E R , JEZUS VERSCHIJNING IN GALILEA.
,,, genoemd, b. v. Parlement van Engeland, de Stad 
,,,London, cnz. En, wie denkt . hierbij niet, aan de
• Herbergen voor verfchillende Handwerkers in Duitrch-
• land, waarin de, op dat Handwerk reizende, wor-
•	den ontvangen en verzorgd."
Wij voor ons zijn intusfchen to opregt, om niet to 
erkennen, dat wij het bewijs voor zoodanige benaming, 
tot onze overtuiging, wel verlangen zouden uit eene 
iog wat hoogere oudheid, enz. enz. Maar, dit komt 
welligt daarvan, dat wij zeker niet zoo vele minuten, 
als de geleerde SANDER jaren, over gezegde b:den-
king getobd hebben , en tot nog toe hier met H U I G D E 
G R o o T van meening waren :, C N R I S T U s heeftmeer
• gedaan, dan hij had beloofd." Wij vinden ook voor-
alsnog geene noodzake, om M A T T H. XXVIII: 16 enz. 
voor het berigt der allereerfte verfchijning aan de Apos-
telen to houden. Me ,t dat al willen wij den Eerw. Schrij-
ver zijn gevoelen niet betwisten ; en wij hopen, dat 
hij ons geenszins zal verdenken, dat onze nog overge-
blevene twijfel daarin gegrond zou zijn, dat HAR-
D U I N of HARD 0 D I N, deszelfs fterke voorftander, . 
joist een 7ezuit was, gelijk hij zegt dat dit bij fom 
migen het geval misfchien geweest is.
ADOLPH I Y P E Y , A. L. M. , phil. et med. Doct. , 
med. pathol. et therapia; in acad. Lugduno-Batava 
Profesfor. ordinar. , , primie linen: Pathologic; genera-
Es. Lugd. Batav. apud Y. W van L~euwen. 181.5. 
XX et 298 pp. gr. 3vo. f z-I6-:
D. i.
Zer/le begknfelen der algemeene Ziektekunde, enz.
in de voorrede geeft ons de geleerde Y P E Y eerst de
reden op der uitgave, en vervolgens den grond to ken-


1ten, waarop hij voornamelijk gebouwd heeft. Te regt

xnerkt
A. Y P E Y , PRIMIE LINLIE PATHOLOGIIE GENERALIS. 201
merkt hij aan, dat de Ziektektinde veel licht fchept uit 
de ontdekkingen , in de Ontleedkunde, Scheikunde 
en Phyfiologie gedaan, en dat men dus daarvan in de 
verklating van den zieken toeftand gebruik behoort to 
maken, Met. minder regt beweert hij hetzelfde van de 
opwekkingsleer, welke eenzijdige befchouwing en meestal 
ongefchikte benamingen van de levensverfchijnfelen thans 
algemeen ingezien en verworpen worden. Het verwon-
dert ons dus, dat een man, die, v66r jaren, inet zulk 
een' g~lukkigen uitflag, het levensbeginfel tot het bij-
zonder onderwerp van zijn onderzoek maakte, met die 
gebrek'Iige leer to voorfchijn komt; to meer, omdat hij 
toch zelf tegen het hoofddenkbeel;h meer dan gene te-
genwerping maakt, grootendeels in den geest der fchole
van den beroemden V A N G E V 119.
Wat de grondbeginfelen zelve aanbetreft, met zal 
daarin tneestal G A v B I u s hervinden , vervormd naan 
den tijd, lien wij beleven. Het nneeste onderfcheid is 
voorzeker in het fcheikundige , hetwelk echter nog ver-
re is van then trap van volkomenheid, waartoe bet had 
kunnen gebragt worden, na den arbeid der Franfche en 
Engelfche Scheikundigen, en van den beroemden Zweed 
B E R Z E L I U S, in dit vak. Y P E v blijft fchicr flaatt 
op de hoogte, waarop L A V O 15 I E R en F O U R C R O Y 
de wetenfchap lieten. Dit, is vooral blijkbaar itit de be-
llandeling van de ongeAeldheden der fappen, welke 
men, de gal en pis uitgefonderd, niet veel verfchillen-
de van, die van G A U B I u s zal vinden. -- Het Iriinst , 
echter,' is in deze Ziekte1Cunde gebruik ;einaakt van 
den veligevorderden ilaat, waarin zich thans de Phyfo-
logic bevindt. Om daarvan overtuigd to z 9n , behoeft 
men ilechts het hoofdfluk over de verplaatfhgen der 
fappen (errores loci) to lezen , of de §§ over de zlektefchei. 
dingen, welke fchier niets bevatten , dan eerie eenig-
.zins breedvoerige verklaring van gebruikelijke kunst-
woorden; of ook het hoofdfluk over de gebreken van 
.de werkingen der firachten, waarin dit woord in een' 
niet zeer wetenfchappelijken zits genomeo, waar van
BOAK3.Scn. 1816. NQ, 5.	O	dP
S02 A,. Y P E Y., PRIME LINEAL PATI10LOGI2L GENERALIS.
de kracht (robur) van een' mensch bijna dezelfde bepa_ 
ling gegeven wordt, die van de gezondheid gelds, waar 
zelfs van eene chemifche zwdkheid, dehilitas chemictt, 
wordt gefproken, waarvan wij waarlijk niet weten, 
wat wij maken mocten.
Hoewel wij voorts niet ontkennen, dat de Ziektc-
kunde de eigenlijk gezegde Geneeskunde,, of praktiik, 
moet voorlichten, komt het ons ech,ter voor, date P E X 
wat to veel in praktifche hijzonderheden treedt,, zelfs 
bier en daar pr therapeutifche regelen onder mei gt , en 
vooral de Sy(nptomatologic bijna geheel als Semeiotica 
behalidelt. Dit is nog vreemder, omdat hij' zich de al-
gemeene Ziektekunde ter behai}deling voorffelde, waar-
bij dergelijke bijzonderheden Diet beho.orden.
Wij hebben gezegd, dat Y P E Y vooral in de olde dcr, 
behandeling van G A U B i u s verfchilt ; hij wijkt c?aarvan 
echter meet in kleine bijzonderheden af, .dan we] in het 
punt, vanwaar hij uitgaat , en den weg, lien hij volgt: 
Het, toevallig-- verfchil der ziekten behandelt hij te.regt 
in zijne nofologifche afdeeling, dock niet met die volle-
digheid en bondigheid als zijn groote voorganger. Trou-
wens, een beknopter en vollediger handboek. der Ziek-
tekunde to ieveren, dan deze, heeft tot dusverre nie, 
wand molten, gebeuren. Het is jammer, dat bij; Y P E Y 
bijna dezelfde leemten gebleven zijn, waarom men G A U-
B I u s thans gaarne anders had. - Wij willen hiermede 
echter niet ce kennen geven, dat, Y P E Y's werk alle 
waarde mist; integendeel, wij achten hetzelve als eene 
handleiding voor eigene voorlezingen zeer gefchikt, en, 
ook. buitendlen lezenswaardig, daar het vele niet onbe-
langrijke opmerkingen en waarnemingen bevat, zoo als
over de fpekhuid in de ontitekingsziekten, het zuurderr eerfte wegen, de plaati'elijke ophoopingen (congestio-
nes) enz.
De
W. G 0 E D E ,, DE OPIZIGTBARE.	203
De Onzigtbare, of de Goddelij ke Voorzienigheid, werk - 
zaam in de lotgevallen der menfchen; ecn-historisch,
zedekundig en godsdien flig Leesboek , door w. G 0 it-
D E , Christen -Leeraar to Rotterdam. Ilde Deel. Mat
Platen. Te Amf erdar, bij J. van der Hey. In gr. 
Svo. XVI, 262 Bl. f 3-Io-:
D e 1-leer G O E D E veuvolgt in dit Deel zijne taak op 
cone - waardige wt ze. De inhoud van hetzelve loopt 
voornatnelijk over bet nut der tegenfpoeden, als middcl 
van opvoeding vocir bet menschdom, in de hand des. 
Onzigtbaren , door bet noodlot ; een wbord, Waarvan bet 
gebruik door de herhaalde aanwijzing tot de Voorzie-
nigheid de hardheid verliest, die ons; en gewis ook ve-
le. andere ~Lezers , in den beginne meer of min getluit 
heeft. De opfchriften der 1 oofdltukken zullen de Le-
zecrs al aanftonds van de belangrijkheid der behandelde 
onderwerpen voor alle menfchen overtuigen. Deze on-
derfcheidene waarlieden, die echtcr alle zoo naauw to 
zamen hangen, worden doorgaans voortreffelijk uitge-
vohrd; en ook dit D'eel bevat dus eene kostbare bijdra-
ge tot de gerustflelling des menschdonis door de heilig-
fle van alle waarheden, - de leer der bijzondere Voor-
zienigheid, -- to meer, daar bet niet enkel dor betoo-
gend is , maar eensdeels door talrijke voorbeelden , an-
derdeels door een' levendigen, fomtijds dichterlijken 
ftijl, bet beweerde als 't ware voor oogen ftelt. Wij 
nemen echter de vrijheid, den Schrijver en bet Publiek, 
als een bewijs onzer oplettende lezing, eenige aanmer 
kingen voor to leggen , die ons gedurende dezelve ge-
troffen hebben.
Op hi. 3 wordt van den grooten ,7oodfchen Ifijzen nit 
Palestina, den gezegenden jE z u s , gefproken. \Vij we-
ien wel, dat deze uitdrukking, ook zonder gevolgtrek-
king, bid velen thans Mode is : doch voegt dezelve wel 
voor )M, die, als een onmiddellijk Afgezant der God-
02	Lcl.l,
204
W. GOEDE
heid, zoo oneindig hoog boven alle Wijzen dezer we-
reld ftond.? Hij fprak als" magthebbende, en niet als:de 
Schriftgeleerden, - ook niet als de Philozofen.
Bl. 75. De hier vermelde Anecdote kan niet van E D U-
A R D , wel van RICHARD DEN III zijn, gelijk ie-
aer, die in de Engelfche gefchiedenis niet onbedreven 
is, terltond gevoelt. 1Vlisfchien is bet eene drukfout.
Bl. 78. Wees eerlijk en vertrouw niemand 1 Wordt de-
ze afgezaagde, doch daarom niettemin door en dqor 
valfche, egoisstifche, menfchenhatende fpreuk hier ook 
al aangeprezen, als de taal der wijsheid?Dit haddenwij 
Diet verwacht.
Bl. 79. De neef van dezen Koning (P T 0 L E M E U S) i 
moet zijn : vader.
Bl. 88. Koning Don E I c A rr u F L. Deze regeerde an-
derhalve Eeuw v1 oeger. Lees : Don j o z E F. De naaln 
A T o U G V I A fchijnt ook althans verkeerd gefpeld to zijn.
B1. 94. teat kan ons de krankheid ontrooven? Veel 
zeer veel! Zoo men dit verbloemen wil, Inaakt men 
zich van ftoifche overdrijving, teen behoeve van 7,iju 
ftelfel, verdaclit.
Bl. i io. De kluchtige Anecdote van T Y C H o s R A-
H A , die in een tweegevecht zijnen news verloor, (een 
bijna voorbeeldelooze houw !) en er zich een' van goud 
en zilver, lien hij met lijm deed vasthecllten, voor aan-
fchafte, vocgt minder in een book van .deze ernftige 
ftemming.
Bl. 154. Dat CERVANTES (nietsFrtvANTES)en 
S PEN C E R letterlijk van hanger geflorven zouden zijn , 
komt ons twijfelachtig voor. Van B U T L F R is dit 
bekend.
Bl. 155. Stomper, liever hals, donioor,(van Stumper.)
Bl. 16o. CYRIACUS; InOet zijn, CYRILLUS.
Bl. 197. Bet rijpe zaad. Wanneer is bet zaad rijp ? 
en wanneer kan men er door rijden? Wt woord getuigt 
van Hoogduitfchen oorfprong. Het is , die Saet; bet to 
veld flaande karen.
ill.
DE ONZIGTBARE.	205
B1. 2o4. K A t E L I, Hertog van Bourgondie ; lees, 
.Hertog K A R E L Van Bourbon.
Bl. 22i. Eene verzameling der gverken van LODE-
NV Ij K D E N XIV. Deze in Frankrijk veel to hoog op-
gevijzelde Despoot mogt uit roemzucht de Schrijvers be-
gunftigen, hij zeif was althans nooit Schrijver, ten min-
fte niet in dier voege, dat men van zijne verken kan 
fprel en. -- De I-leer F L E V R E , aldaar en op bl. 122 
genoemd, is zekerlijk de belkende (nog let~ende) F I E v $ E.
B1. 241. Hertog van Valencia in bet Milanefche. Wij 
rneenen , dat c E S A R B 0 R G I A Hertog van Valentinois 
in Frankrijk was.
Bl. 249. Dat de Guillotine zoo fpoedig in een moord-
tttig herfchapen werd, was zekerlijk de fchuld niet van
Dr. GUILLOTIn (niet GUILLOTINE), die haar
nit menschlievende beginfelen, om de misdadigers aan 
de handen van onbedrevene fcherpregters to onttrek-
ken , uitvond en voorftelde. Hij was daa.rom nog geen 
man, die zeif den dood verdiende; en wij twijfelen ook 
zeer, of dit zijn lot geweest zij, op de wijze, door 
den Schrijver gemeld.
-Men ziet, dat deze kleine, Incest gefchiedkulidige, 
feilen llechts aan overhaasting zijn toe to fchrijven. Op 
de voorfielling en inkleeding der waarheden zelve heb-
ben wij niets aan to merken. Wij zullen dit verflag met 
de volgende plaats uit bet begin des XXXIIIften 
Hoofdftuks: De vragen des tlvijfeleaars, befluiten
, De mensieh moet vragen. Dit is de kortfte weg, 
om tot kennis to geraken , en wijsheid re fcheppen (put-
ten, van fchopfen) voor den dorftenden geest. De knaap 
ziet den jongeling, de jongeling den man, de man den 
grijsaard. Op iederen trap des menfchelijken ouderdoms 
moet de kennis grooter, de ervaring rijper zijn. Dit 
blijkt, van zelf; want de geest des menfchen blijft Reeds 
in eene eeuwigdurende werkdadigheid.
„ Kan'men bet den knaap ten kwade duiden , als hij 
den man en grijsaard datgene afvraagt , hetwelk hij uit 
zichzelven no- niet weten kan ? De nieuwsgierigheid
0 3	geeft
2c6	W. G 0 E D E, DE ONZIGTBAKE.
geeft zijnen woorden vleugels ; langs den korti'en weg 
wil hij dezelve bevredigeil. De oude moet alles weten; 
vraag hem naar de bron der wijsheid, wanneer u dorst, 
anaar bet brood des levens , wanneer u hongert.
Doch de knaap heeft ook zees vele nuttelooze vra-
gen. Hij is fnapachtig. De vader glimlacht vaak over 
hem, en zoekt hem, met eene wijzeverfchooning, van 
cut nutteloos gefnap of to brengen, hetwelk de aan-
eenfchakeling zijner gedachten verwarren zou.
„ Na tien jaren zal hij zichzelven de vragen kuntien 
beantwoorden. Thhns helpt hem de oplosfing niets. Hij 
kan den lichtkring nog niet overzien. Wanneer de hit-
te des zomers de vruchten to vroeg en to fuel tot rijp-
heid doet komen , dan verliezen zij in fmaak en fchoon-
heid. Niets moet verhaast worden. De Voorzienigheid 
:handelt naar wijze wetten.
„ Twijfelaar! zie dthtr uw beeld. Ook u drijft eene 
aiagftige nieuwsgierigheid. Te vroeg, to vroeg vraagt 
gij. Wacht de rijpte van uwen geest af, -- vraag 
dan, en u zal geantwoord worden."
A L E X A N D E R, Keizer aller Rusfen , in drie Zangen , door 
ADAM S I M O N S. In 's Gravenhage, bij J. Allart. I8I5.
In gr. 8vo. VIII, Io5 Bl. f 3-:-:
FEet onderwerp, door den Ileer s'I M o N s , wiens voortreffe-

lijk dichtvermogen reeds nit andere proeven is gebleken, be-


handeld, is eene der fchitterendile partijen nit de rijke taferee-


len van onzen tijd. ALEX A N D E R is en blijft toch al'tijd de

heofdperfoon in den grootfchen flrijd der Volken. Het tijd-


Yak, waarin de bedrijven van den edelen Vorst gefleld wor-


den, is zeer gefchikt tot eene kunstmatige voorftelling, en

levert een fchoon geheel op. De Dichter begint zijn lofdicht

met den aanvang des Rusfifchen oorlogs, en eindigt hetzelve

met den eerften troonsaffland van B O N A P A R T E. Ilet geheel

is in drie Zarzei verdeeld. De eerfle is geheel toegewijd aan

eene befchouwing van bet fchrikbewind des Dwingelands; in

den tweeden words de krijg in Rusland bezongen; en de der-


de
A. S I M 0 PI S, ALEXANDER.	207
de Zang vermeldt de groote gebeurtenisfen, van den opf and 
van Europa of tot aan den vat van NAPOLEON.
Wij bebben bier vele, waarlijk fchoone details aangetroffen, 
veel dat oils getroffea en geroerd heeft. De Dichter toont 
doordrongen to zijn van bet belangrijke ziins onderwerps. 
V,,ijn hat tegen de fchandelijkfle dwingelandij zoo wel, I's 
zijne hartelijke- biijdfchap en geestvervoering over Europa's 
bevrijding, blinkt overal uit. In bet algemeen, zouden wij 
cchter denken, dat er in dit Diebtftuk wel to verftaan, 
naar evenredigheid van bet gehe2l - to veel van NAPO-
LEON voorkoint. Om niet to zeggen, dat al dat vloeken 
op desk Dwingeland op den duur niet behaagt, en dat de 
waardigteid van bet fink zelve er wel eens door lijdt, ieder 
kunstkenner zal met ons van gevoelen zijn, dat de voorftel-
lling vaa bet i'chrikbewind in dic Gedicht, hetwelk bijzonder 
aan den lof van ALEXANDER gewijd is, eene to mime plaats 
bekleedt. Deze omfagtige vermelding van NAPOLEON'S 
dwingelandij .was bier onnoodig. Immers, A L E X A N D E II. 
gordde zich niet aan om Europa to bevrijden, maar om zija 
eigen Rijk to behouden. liij zag zichzelven aangevallen, en 
voerde, aanvankelijk , eenen geheel verdedigenden oorlog. En,. 
We algemeene trekken zouden bier voldoende geweest zijn. 
Ilet link beeft to veel donkere partijen en fchaduwen, wel-
k,e to minder noodig wareu, daar bet licht, waarin ALEX-
ANDER zich vertoont, inderdaad fchitterend genoeg is.
In den eertlen Zang wordt de Wereldmonarchij, als bet 
groote doel van B O N A P A RT E , voorgefteld. Er wordt veel 
fghoons gezegd over de nadeelen van zoodanige algemeene 
heerfchappij; maar dezelve to befchouwen als cen twist met 
God, die geenen Heer naast Hem op den Croon zoude dul-
den, komt ons pier wijsgeerig voor. Wanneer men zich een 
volniaakt wezen , een' Engel nit den Hemel h. v., als Opper-
.beer konde voorilellen, zou de wereld bij zijn befluur niet 
kwalijk Men. Aan zoodanige algemeene heerfchappij zijn 
Loch ook vele voordeelen verknocht, (men denke flechts aan 
ket ophouden van den Oorlog, enz.) en bet denkbeeld cener 
algemeene Regering, op ziehzelve, heeft; in ons oog, niets 
'erfchrikkelijks. Hetgeen bier vloekwaardig was, en oils met. 
tehrik en afgrijzen moest vervullen, was de poging van eenea 
N A P O L E O N, om tot die Wereldmonarchij to 'geraken. In 
Ilede van een Engel des Hemels to zijn, was hij eon Duivel
0 4'	ill
20$	A. SIMONS
in de gedaante eens menfchen, en dq middeten, welke hij be-
zigde, waren hemeltergende gruwelen. B O N A PA It TE Was 
wel bet ongefchiktfte wezen tot eenen Wereldmonarch, dat 
men zich kan voorftellen. Het was zijne zaak, landen en 
volken to overweldigen ; maar bet overwonnene to behou-
den, de overwonnenen aan zich to verbinden door goedheid, 
door liefde, door weldadeiia door vertrouwen, daartoewordt 
een hart vereischt, en B O N A P A R T E bezat geen hart. Maar, 
zoo hij eens op bet tijdflip, ' dat zijne magt bet hoogfte top. 
punt bereikt had, geflorven, en in bet bewind opgevolgd 
ware door eenen man van eer en deugd, van gevoel en ze. 
delijke grootheid, die den wil had gehad, om alle, tan zij-
nen fchepter onderworpene, volken gelukkig to maker, wie 
weet, wat er dan van de Wereldmonarchij zoude gevorden 
zijn? Men treft in dezen Zang ook zeer fchoone aferee-
len am. De nadeelen eener Wereldmonarchij , welke wij gaar-
ne erkennen, zijn treffend in bet licht gefteld; fchcon bet
aangevoerde op alle uitgebreide heerfchappijen, en bijzonder 
op die van den Held dezer Zangen, toepasfelijk is, en dus to 
veel bewijst. Als middelen, door BONAPARTE gebezigd, 
om de geheele wereld onder bet juk to krommen, worden 
vermeld: r. de opfchrIfving\ tot den Legerdienst. De jammeren 
der Cpnfcriptie worden in eenige regels met kracht voorge-
fleld. De vergelijking, nogtans, van eene radelooze moeder, 
die haren zoon - met eene leeuwin, die hare welpen - moet 
misfen, voldeed ons Diet. De vrouww is nit haren aard magte. 
loos, en de Dwingeland had bet ook reeds zoo verre ge. 
bragt, dat er geen zweem van zoodanigen leeuwenmoed meer
gevonden werd. (Men vergelijke hiermede den Minotaurus 
van B I L D E R D IJ K.) Het grominen van de leeuwin op bet 
oogenblik, dat zij hare prooi verfckeurt, kotut ons zeer zwak 
voor; - 2. hot Tolregt; - 3. de algemeene Waakzaamheid,
(zoogenaamde Hooge Polifie, bet gruwelijkst ondier, dat ons
de tijden van N E R O en D O M I T I'A N U S to binnen brengt;)
cn 4. de beperkiltg van de Drukpers. Fraai zijn de regels:
?\Teen! 't was niet meer vergund, de aloudheid op te, fporel)t 
Van 't regt der volkeren, en der Natnur to hooren, 
Te zingen van den tijd, toen Holland's vrije vlag 
Van duizend ftengen woei en alle zeen za,g;
Te
ALEXANDER.	log
Te fpreken de eigen taal, geleerd van achtbre vad'ren, 
Der belden eertrope6n, hun heilig graf to nad'ren,
En char , met Helmers lied, to knielen op (ten grond, 
Waar,Nasfau's ed'le moed Toledo's magc wedrftond!

Keirig, ,zeer wet uitgewerkt en volgehouden is bet beeld 
van de beck op bladz. 8 ; doch bet is to bejammeren, dat 
de overbrenging van dit beeld op den ftaat, aan bet wereld-
rijk verbonden, hierbij zoo zeer afvalt. Hot grootfte gedeel-
te hiervan is gewoon proza. Wij hebben reeds aangemerkt, 
dat bet herhaalde vloeken op den Dwingeland de waardigheid 
van ten Lofdicht wel eens kan doen lijden. Wij vinden de-
ze aaamerking bier bevestigd. Op bladz. ig lezen wij

Och! had men, toen zijn beeld van koper word -gegoten 
Den wreaden Korficaan iri de eigen kroes ge(Aoten I

Hoe laag daalt bier de Dichter niet ! en welk een denk-
beeld is bet nog, B O N A P A R T E in eencn kroes to ftooten 1 
Dit firijdt, naar onze meening, tegen den goeden fmaak, ge-
lijk mede de uitdruking, bl. 21,

Zie, hoe de menschheid (?) dwaalde, als zij zijn beeld aanbad, 
Zij voerde hem ten troon, en hij verdiende't rad!

Wij konden niet nalaten, hierbij uit to roepen:

Dat goat viet, Dichter! seen, dat is wat al to plat.

Eerst in den tweeden Zang komt de Dichter tot zijn elgen-
lijk onderwerp. De toeftand van Europa wordt krachtig voor-
gefteld. De befchrijving van hot groote leger is wet voor 
bee ftuk voldoende; doch dezelve gaf tot meer uitgebreide 
details en fchilderingen de fchoonfte aanleiding. Fraai, voor, 
al, zijn, in ons oog, do volgende regels:

De dwingeland rukte aan; - hij zag zijne onderzaten, 
Van de Apennijuen af, tot de eeuwige Karpaten; 
De Niemen fcheen verbaasd, bij zijn' ontelb'ren ftoet, 
En zwol van weedom op en ging met hooger vloed. 
Zoo zag de Araxes 't heir, dat Xerxes oog befchreide, 
Dat hij naar't dal de6 doods, Thermopyld, geleidde,
0 5	En
A. SIMONt
210
In de eigen traan, die hem zoo fchoon in de oogen blonk, 
Wiesch nog zijn bloedfchuld af, toen Sparta's Veldheer zonk! 
1Vlaar de ijz'ren Korficaan dacht flechts aan zegepralen, 
Geen traan vloeide uitzijnoog,-datoog fchootblikfemflralen„ 
Geen tijger built, in 't woud, als hij zijn hot verlaat, 
]En in 't befprongen rif, zijn tand en klaauwen flaat !

De beide laatfle regels verflaan wij niet regt; ten zj bet 
uzu len van den tijger ook de beteekenis hebbe van fchreijen 
of ontroerd zijn. ,Keurig is de befchrijving der ware €root-
beid, op ALEXANDER toegepast. Zijne godsdienflige voor-
bereiding en toerusting tot den krijg doen eene uitnenende 
working. Met floute kleuren fchildert de Dichter den flag 
aan den Dnieper, bij Srnolensko en .11Toshai'sk. De befchouwing 
van Moskorv is zeer fraai. De vergelijking, evenwel, van bet 
gewoel der menfchen bij een' hoop nijvere mieren is alweder 
veel to lang, en ver beneden bet onderwerp. Akelig en on-
beilfpellend wordt de intogt van N A r o L E o N to Moskov be-
zongen. De nacht valt in.
De nacbtuil krast van ver, 't gehuil van droeve bonden 
Voorfpelt cen nad'rend Teed en klaagt, in bange flonden.
Wij kunnen ons niet wederhouden, enkcle trekken nit de 
entzagverevekkende fchilderij van den brand over to nemen:
De flem der Almagt fpreekt, zij dondert in d'orkaan,
In blaast bet vuur der wrake, in Moskow's flraten ann. 
Daar flijgt de vlam omhoog en klimt tot op de daken, 
Als of zij.ongebluscht zou tot den bemel raken!
De kreet: 't is brand, 't is brand! ontfielt de flad alom, 
In 't akelig gelui der noodklolt van den dom 
Verdooft bet naar gekerm van menfchen en van dieren, 
Die vlugten, zonder doel, en door elkander gieren. 
Iun kleed'ren zijn verzengd , door 't alverflindend vuur, 
Zij flikken in den damp, bij vriend en nagebuar; (?) 
Men ziet 'or half verfchroeid, die nog de harden wringers, 
Die worst'len met den dood, en in de Joufa fpringen! 
De vlam weidt alles af, en blakert door haar' gloed, 
De vonken vliegen verre en fisfen in den vloed, 
De torens fiaan in brand, men ziet bet koper gloeijen, 
En van de daken 'c loud, gcl jjk de lava vloeijen!
Vol
ALEXANIER.
211
Zie! 't vtlus verlicht den nacht met akelige pracht,
En rookend puin verkeert den dag in donk'ren nacht. enz.

Nu vclgt de aftogt van N A P O L E 0 N. Na. den grooten 
man in zijnen benarden toelland een hartig woordje to hebben 
toegeduwd, worden P L A T o w en zijne Kozakken vermeid. 
Bet beeld van de Volga doer bier eene heerlijke werking. 
De befchrijving van de Kozakken, ftatig aangeheven, breekt 
to plotfeling af. De narnelooze ellende en ongehoorde plagen, 
welke bet Franfche leger op dezen verfcbrikkelijken aftogt 
ondervond, worden bier flechts kortelijk genoemd. Hier voey 
den ook geene dichterlijke fieraden. Het tafereel words dus 
befloten:

Jai tr fluipt de bloodaard been, die al dat bloed vergoot! 
Hoe, is 'er dan geen dolk, die 't montler nederttoot?
Hij vlugt, daar gansch Euroop' voor hem was opgetreden(?) 
Vlugt over dapp'ren been, die voor zijn heerschzucht treden 1 
Hij vlugt, die held der eeuw! nu hem 't geluk verlaat, 
Vernederd en vermowd, in vrouwelijk gewaad! - 
Zoo vlugtte hij nog niet, toen, bij de Egyptenaren, 
Hij laag zijn heir verliet, voor Sidney's legerfcharen; 
Of, als hij , vriend in fchijn, den Vader en den Zoon 
Verwijderde en bedroog en roofde Spanje's kroon! --
Neen, Wilna ziet zijn angst, Germanje ziet hem zwerven, 
De booswicht heeft geen' cooed , den heldendood to fterven! 
De majetteit verdwijnt, van 't wereldrond befpot,
En 't menschdom knelt niet meet voor d'ingebeelden God! --

Het verwondert ons eenigzins, bier geen woord to vindeti 
omtrent bet onbegrijpelijk dralen van NAPOLEON, en zijn 
nutteloos verblijf to Moskow, na de verwoesting. Men ge-
looft algemeen, dat hij door gewaande vredesonderhandelin-
gen opgehouden, en dus door ALEXANDER zoude misleid 
zijn. Dit zoude evenwel weinig ftrooken met des Dichters 
uitfpraak

Vergeefs reikt ge uwe hand aan Alexander toe,
Hij kent de list der hel en is uw huich'len moe!
Gettouw aan pligt en deugd, aan waarheid en aan regel, (:') 
Veracht hij loos bedrog, zijn woor klemt, als' zijn zegel.
Met
2I2
A. SIMONt
Met eene korte loffpraak op ALEXANDER words doze 
Zang befloten.
Tot dusverre lazen wij meer een vloekdicht op DON A-
P ART E , dan een lofdicht op ALEXANDER. De derde 
Zang is meer bijzonder aan den Rusfifchen Monarch toege-
wijd. De aanhef is Diet fraai. Dat de geest der waarheid 
(in dezen zin) words voorgefteld als regter van deugd en 
ondeugd, en •gezegd wordt rijker to zijn dan de zon, komt 
ons vreemd voor. Het verhoogd van tin fchijnt er om bet 
rijm ingelascht; en wanneer de Dichter zegt, dat A L E XA N-
DER, gelijk een form, gevolgd van hooge baren, den Jlroom 
der volken in legerfcharen vereenigde, geeft hij ons, naar 
ons oordeel, eene onnaauwkeurige en verwarde beeldfpraak. 
Met Route en fchoone verwen wordt bet karakter van A L E X-
A N D E R gefchilderd. Wij houden dit gedeelte voor cene der 
beste partijen van bet ganfche Dichtfluk. De zedigheid, die 
iiitmuntende eigenfchap van den edelen Vorst , komt bier zeer 
beminnelijk nit, en de Dichter heeft van doze zeldzame 
'deugd zijns Helds, to dezer plaatfe, uitnemend pattij wetcn 
to trekken. Het gedenkteeken, dat B O N A P A RT E op den 
berg Cenis wilde door oprigten, wordt bier, op eene geluk 
kige wijze, bijgcbragt. A L E'X A N D E R buigt zich voor bet 
altaar; der Almagt wedergevende, was zij hem gefchonken 
had, en zich gelukkig gevoelende van haar werktuig in bet 
ondoorgrondelijke plan to mogen zijn. Zijn' flrijd bekroond 
en zijn Rijk behouden zijnde, had hij niets meer to verrig-
ten. Europa, zich lafhartiglijk onder bet juk van de Gan-
len krommende, mogt nu, beter lot onwaardig, zijne fchuld 
boeten. Maar de grootmoedige Vorst, met bet Iced van bet 
menschdom bewogen, wilde, niet hit flaatkunde, maar uit 
mededoogen, o.ok Europa's kluisters verbreken. Zeer gepast 
is bier de uitweiding over GUST A A F A D O L F. Duitschland, 
zijne hulp vorderende, vreesde tevens zijne magi. Maar 
ALEXANDER redde een werelddeel, zonder geweldenaar to 
worden. De fchildering van den opfland van Europa is, naar 
ons gevoelen, voortreffelijk. Ook de volgende fpraakwending 
tot den man des bloeds is krachtig. De Engel des Verderfs 
boort zijne gelederen door, en rukt zijne tropeen om:

Keen! 't nakr:ost moet geen zuil ter ewer eere nanfchonwen, 
Geen kunfjenaar uw' naam in duurzaam marmer houwen,
Al
ALEXANDER.
213
Al lang genoag gevleid en trotfchen waan gellreeld, 
Canova groeve, in fteen, Procrustes evenbeeld, 
En plaatfe u nedrgeveld, nan Alexander's voeten,
Zoo als gij voor item zwicht en uwe fchuld moet boeten!

Na de vermelding van den flag bij TVblitz, komen ons deze 
regelen zeer fchoon voor:

Zie't blood, in 't dal des doods, bet ftroomt in wijde plasfen, 
Hoorl hoe de regen.ruischt, om 't aardrijk of to wasfchen! 
De hemel zelf voldaan, weert too de landpest af, 
H3ij voertide lijken been en weigert bun een graf!

Na h.et gedrag des Konings van Sakfen gegispt, en de toen. 
malige ongelukkige gefteldheid van Dresden,

De clad, waaraan Natuur haar' toot en rijkdom gaf,

kort, doeh keurig, to hebben gefchetst, komt de Dichter
al dadelijk tot den flag bij Leipzig. Wij vorderen juist niet;

dat de gebeurtenisfen, in een dichtfluk, regelmatig worden

gevolgd. Integendeel, dit zoude eene gedwongene itijfheld

geven aan bet werk der kunst, dat geene historie is. In een

Lofdicht vooral nioet men de gebeurde zaken zoodanig fchik-


ken, dat zij den Held in bet voordeeligst lichr• plaatfen ; -en

aan die fchikking herkent men, dikwerf al fpoedig, de hand

van den lYleester. Doch her, plan van den Heer suioivs is

eenmaal gemaakt,.en, volgens dat plan, komt. ons de fprong

war groot voor. Hoe veel is er niet gebeurd, dat bier niet

vermeld is! Men denke flechts aan de flagen bij Lutzen en

&iutaen ,: waarin, we! is wait, de Franfchen bet veld behielden,

loch welke overwinningen, gemakkelijk, tot lof van ALEx.

A N D E R hidden kunnen worden aangewend; en aan de bloe-


dige gevechten, io den omtrek van Berlijn voorgevallen,

waarover de Pruifen, met name de Berlijners, en inzonder.

held de Berlijnfche vrouwen, ook bier wel eetligen ]of vest

diend hidden. Bovenal verwondert bet ons, dat de Dichter

met gewaagt van den flag bij Dresden , die heir eene fchoo,-


ne gelegenheid zoude hebben geboden, om over M o R E A, V,

en vervolgens over bet edelmoedig gedrag van A L E X A N-


n r R , to zijnen opzlgte en ten aanzieu van zijne weduwe,

nit
=F4
A. S1MON9
uit to weiden. Dergelijke trekken had de Dichter, mar ons 
inzien, pier moeten verwaarloozen; naardien bet juist deze 
zijn, welke ALEX A N D E R van de fchoonfle, hem incest ken-
merkende, zijde vercoonen. De flag van Leipzig wordt niet 
befchreven. De Dichter doer wel van zich er niet aan to 
wagen. Hij ver:;enoegt zich met alleen van den perfoonlijken 
beldenmoed des Rusfifchen Keizers, bier betoond, to gewa-
gen. Verheven en roerend is de befchrijving der zamenkomst 
van de drie. Monarchen, met den Vorst VAN S C H W A 8 T-
Z E N B E R G , op eenen heuvel, om bet flagveld to overzien.

Maar, war ons oog nook zag en nooit wedr zal aanfchouwen, 
Zie, Alexander knielt, met handers zaamgevouwenl 
4V1onarchen volgen hem, wier hart van vreugde fclfeit, 
Zij knielen hier in 't ftof, vocr de -Oppermajefleit! 
Ja ! zie hen, op den troon, en noem hen Goon der aarde, 
Geen fchittetende floet gaf ooit aan hun die waard'e ! 
De traan, die hen befproeir en aller eerbied wekt,
Praalt fchooaer, dan de ilar, die hunne borst-bedeftt!--, flier, in den tempel Gods, omringd van legerfchatEn,
Bier priestefs, hem- gewijd, en' dankbare ofl°eraren;
Din ze in zijn' dieenst getrouw; de wierook ilijgt omhoog, 
En klimt met vlammen vuurs rnr aan den wolkenboog! enz.

De verheffing Van ALEXANDER is bier zeer wel aangee 
bragt; fchoon ons de bezem van den Engel des Perderfs niet 
behaagde, en her denkbeeld, dat Europa A L F, X A t$n-E-R gee-
ne eerzuil, tijner waardig, kanroprigten, al ware htt ook cen 
flandbeeld van louter goud, ohs war klein voorkdmt. Wie
kawhier aan~goud denken? Even gepast is verder deuitweie ding over de verlosfing van Nederland. Keurig zijn de vol-
gende regels:

d Heugelijke dag! toen wij, aan Amllel's boorden,
De ftemme des gejuichs, den naam van Willem hoorden! 
Toen 't vorsl'lijk 's Gravenhage in hem den redder zag, 
D8 blijde torenfpits ontrolde Hollands vlag, 
En Albion, op nieuw met Nederland verbonden,
Die maar, op d'oceaan, vermeldde nit duizend monden! -
Is 't waar? dat toen de zon, wanneer ze in 't westen zonk, 
Met beerelijker gloed, op Nasfau's praalgraf blonk;
De
ALEXANDER.	215
Dc Trompen; nog herkend, rondom 't gefleeate zweefdcn, 
En 't mariner zich bewoog, als of de beelden leefdeu !

De vraag: is 't waar 2 doet bier, juist geenc gelukkige wer-
king; beter zoude bier een: men zegt, of dergelijke uitdruk-
king, gevoegd hebben. De hooge vreugd van Nederland en 
de deelneming van A L E Y, AND E R in ons lot worden bezon-
gen;.doch wij vonden ons in oxtze verrukking eenigzins ge-
ftoord door .eenen uitroep, Welke ons triviaal, aithans zeer 
proznlsch, voorkomt:

Dat fpeet den Korficaan.! f„ ...

Ho_ zwak! en hoe wtinig!. Neen - he; feet hem niet; 
miar, zoo als de Dichter er onmiddellijk op volgen Nat,

iijn fonk'Lende oogen brandden, 
De woede greep hem aatl,, en deed hem knarfentanden! 
Hij kende zijn gevaar,,tgen hij een rijkstrezoor, 
Gewonnen in ~dw dag, i ddnen -nacht 'verloor!
Toen hij die gotidmijn miste,, aan hem, in vroeger dagen, 
Door ontrouw en verraad, ran Haven opgedragen.

Na eene nitweiding over bet rampfpoedrg lot van Weer-
den, '(welke bier wel bad kunnen gemist worden) zijn, wJj 
(alweder met een' fprong) voor de poorten van Parijs. De 
laatfte fluiptrekkende woelingen des Dwingelands (welke toch 
zoo verfchrikkctijk waren, en zoo ligt gevagrlijk hadden kun-
nen worden) worden nechts even aangeftipt, De Dichter 
fpoort bier de verbondene Volken aan tot wraak, ten einde de 
edelmoedigheid van A L P -"'x A N D E R" to fcbooner .'te doen uit-
komen. Dit is zeer kunstmatig; doch bet duet ons,leed, dat 
die aanfporing niet gelukkiger is uitgevallen. Het: wascht of 
den hoop en fchand! is bier reeds to zwak: maar, na alreede 
gezegd to hebben: verwoest al wat gij vindt!.geen, fleen blij-
ve op zijn' plaats! wordt, naar ons gevoel, de indruk van her 
gehedl weggenomen door den onbeduidenden uitroep: flicht 
brand! flicht brand! Dit is to meet jammer, daar de daarop 
volgende vier regels , welke anders zeer fchcon zijn, Du niet 
genoegzaam werken:
Neen !
216
A. 9 I 1M 0 N S, ALEXANDER.
Neen! Alexander wil alleen den dwing'land treffen,
Maar noolt, op bloed en puin, zijn' glorictroon verheffen! 
De Godheid neemt geen wraak, zij zegent en behoedt, 
En fchenkt vergiffenis, wanneer zij ftraffeh moet!

Dit is 211es , *at wij van A L E X A N D E R'S gedrag, e Pa-
rijs en omtrent de Franfchen gehouden, vinden opgeteekendi 
De Dichter gnat dadelijk weder tot de -befchouwing van de 
Franfchen over. Hij bezingt, in zeer goede verzen, den v,-(l 
van NAPOLEON, en befluit met eene zeer korte hulde 
nan A L E X AND E R , waarbij de verdienlten van den Held , als 
bij zamentrekking, blootelijk worden opgeteld. Indeidaad, 
dit is zeer fchraal uitgevallen. De intogt van ALE X A F D E R 
'te Pdrijs, en zijne zoo fchitterende grootmoedigheid, aldaar 
ann den dag getegd, zouden ' alleetl de ftoffe voor een Lof-
dicht kunnen opleveren. , Wijn zouden daarvoor den geleelen 
eerften Zang, en alwat -tot bet zrvarte zonden-register van 
NAPOLEON behoort, gaarne gegeVen hebben. Zedigladd en 
grootmoedigheid - zie daar de blinkende hoofdtrekken ;n bet 
fchoone karakter van den Keizer afler Rusfen! Deze trekken 
komen dan eerst nit, wanneer hij, aan he t eindperk zijner 
loopbane gevorderd, in flede van ais overwfnnaar de wet 
voor to fchrijven, als mensch in het Teed van zijnen even-
mensch deelt, in, als een zigtlnare Engel, den vrede nan 
de were'ld geeft. Of heeft men niet den Keizer van Rusland 
van to groote edelmoedigheid befchuldigd? en heeft'' men 
danraan niet den korten duur des 'vredes en de terugkomst 
van den gebannen' Overweldiger toegefchreven? Dit zij zoo! 
maar dit moest hem juist, als mensch en als vriend van bet 
menschdotn, to 'fchooner, to edeler doen uitkorlen; en bet 
does ons Iced, dat de Heer S I lM o N 9 , die zich anders your 
zijne taak zoo wel berekend toom,' en zich de eer geeft 
van de Lofdichter van ALEX AND E R to zijn, dit heeft 
voorbijgezien. VAN D E R PALM heeft er, in zijn' Prede vai 
Europa, beter partij van getrokken.
De Brief, die alhier de plaats eener Voorrede bekleedt, 
aan den Heer S. • D A S S E V A E L gerigt, is zeer lezenswaardig.
lrei
W. POTTER, VERHAALI	1r7
1erhaal van ket voorgevallene in en bij Ifanarl , en van de 
bloedige Geveckten in en bij die Stad geleverd, in Oct. en
NOv. 18 13 ; d00r H, POTTER; Predikant hij de Nederland-
fche Kerk aldaar. Te AmJlerdam, bij C. L. Sehleijer+ 1,814,
In gr 8vo. X, 139 Bl. f 1-10-:
Dit fluk is Wat lang blijven liggen. D6 nlenigte van gelds.-
genheidsvoortbtengfels is telkens zoo groot geweest, dat der= 
gelijk iets niemand verwonderen kin, Er is to minder aan 
geleten, door de natuur van dit boekje. Het is niet zoo 
leer om ktijgskundige bijzonderheden, 'als oni bet algenieend+ 
inenrchelijke lot in geprangde, genomene en deels geplunder= 
de lleden, door een bekend Schrijver naar bet leven geteer 
kend, en met zijne eigene gewaarwordinged en bepeinzingen , 
als het ware, geftoffeerd, dat dit gerchrift eenige nlerkwaar-
digheid bezit. Men weet, dat Hanau genomen en hernometi 
werd, bij den beruchten aftogt van nt A P 0 L E o N; na dett 
flag bij Leipzig, en risen kept sevens de fchrijfwijie vats 
POTTER, die zich, als Predikant bij de 1Vederlandfche Gem 
meente in die fhad , op de piaats zdlve beyond. Hij befchrijft 
bet begin, midden en einde der gebeurtenis, uit zijn bijzoni 
der ftandpunt; hij levert ons daaronder bet tafeteel genet 
wandeling naar eepe naburige plants, werwaarts hij nieende biJ 
tljds de wijk to nemen, zijne kortf'ondige'vlugt naar hen ad= 
tier word, en dog gene waodeling door ed om de tad, toed 
bet gevaat geweken was. Immers, bet is inzonderheid 919 
wandelaar en reiziger j dat men r aT T E A heeft leered kettnen,
Zijne fchrijfwijze heeft lets aanlokkends, uit hoofde vatf 
bet bijzbndere, perfbonlijke en tevens eenvoudige, dat in de-
zelve doorilraalt. Wij worden daardoor opgeleid, oni, als bet 
ware, met hem to wandelen en to gevoelen. Men heeft echtet 
rve1 eens geklaagd , dat bet ook diet veel meer dan P o T T E it 
was, wat men op tamelijk onbelangrijke.wandelingen leered 
kennen. In bet fluk voorhanden mangelt het; datunrlijka 
niet ann ftof. Desniettemin treffen wij bier verfcheidene be-
fpiegelingen aan, die voor ons ;uist diet seer gewigtig, of al-
tijd natuurlijk zijn. 's Mans gefchrijf heeft, zouden wij zeg+ 
gen, wat to veel van het keuvelende. Ook de flijl is daar-
door wel eens incorrect, leverende fomtijds ptrioden, die niet
,IIOEitnESCH. 1816. N0. 5.	P	lieehte
4 u s	x. P O T T r. , v$EIML..,
6echts ware emwegen zijn, maar zelfs blind loope!!. In allege 
geval heeft zoodanige, gemeennapte en als nnachtz.ame, f}ijk 
eene juiste afbakening door de punctuatie noodig; en deze 
baken fbhijnen ongelultkig, op onderfcheidene plaatfen, waar-
fchijnlijk door den Corrector, verzet to zijn.
Wij hadden eenige vouwtjes bij plaatfen gelegd, die hot 
gegispte kunnen flaven. Doch, bet zij genoeg, •aangefl:ipt to 
hebben. Wie bet niet ziet, then hindert bet niet; en de 
fcherpzigtiger Lezer. zal het, om bet goede, zoo wet in flof-
fe als vorm, gaarne verfchopnen. Wij - durven bet boekje aan 
ben, die bet, als wij, over bet hoofd gezien hebben, nog 
wel nanbevelen; de,vrienden, echter, van 's mans £rant beb-
ben bet zeker reeds lang genoten. - Ziehier, ten flotte, gene 
kleine bijdrage tot de karakterkunde dV Franfchen, ten aaal 
aangevoerd !
» De menschfievende Bewoners dezer Stad, lieten bet, 
man bet toereiken van alle mogelijke verkwikking, niet ont-
breken; doch allen to helpen, zoo als bet gevoelig hart dit 
wenschte, was niet mogelijk. Opmerkelijk was hier bij, dat 
Franfchen zelven, die hier bet garnizoen der Stad uitmaak-
ten, en andere, die in aanzienlijke betrekkingen Hander, rich 
in hot minfle Met om den nood hunner zoo diep in ellande 
verzonkene landgenooten fchenen to bekom.meren; ,geene to 
kwns van medeli;den hoegenaamd toonden dezelve; met eenen 
ondragelijken trots, gingen zilj deze flagtoffers, voorbij , even 
als of zij , in goud uitgedoscht en met eereteekenen behan-
gen, nog alles volop genietende, de lieden waren, die geene 
zeeen to hoog konden gaan; zelfs werden, behalve hot ver. 
der transporteren, hoe zonderbaar, niet eons bevelen ter red-
ding gegeven, wa;rtoe bet toen echter nag suet aan de noo-
dige magt outbrak, Al war ten dozen opzigte gedaan en ter 
verkwikking toegereikt word, deden Hanau's Iuwoners ge-
heel vrijwillig."
De beeldtenis van den Beijelfch:n Generaal, Graaf voro 
W R a D E, fiert de titelplaat.
Wij hadden, immers, niet noodig te. zeggen, dat PoTTzI 
vooral bet plaatsb efchrij vend e niet vergeten heeft; hetgeen, 
echter, ten opzigte van Hanau, juist voor den Nea'erlander, 
nog al bijzonder wetenswaardig is.
1W-
J. s t! s A R r, LIgatANa
*19
4rovember MDCCCXIII., Lierzang , door 1; S C H A R P. In 'S
Gravenhage, bif 1. Allart. 1815, In gr. $vo. 37 8L f
Scioon er over de zegenrijke aerlosfing'van oils Vadetland, 
in 1813 reeds zeer veel, en daaronder eenige iftikken van 
hooge waarde, in bet licht zijn verfchenen, en' de t4eer 
S ei A It P met dit gelegenheids vers war eel 121t-komf, is bet 
toci, naar ons inzien, der titgave duhbel'waarhg. Het prijst 
zich aan door dichterlijke fehoonheden ioo wel; alt doer 
het gevoel en den zuiveren patriettifche#s gees: van den Ma 
ker. Ook bier is de leas overal: afkeer tegen deft Overwel-
dige: en zijne dwingelandije, vergeting van bet gebetti'de, 
verzfening tusfcheu alle partijen , eensgezindheid omtrent de 
zaak van het Vaderland, en liefde voor den Vorst en bet 
Huis van Oranje! Daar het doel des Dichters zoo edel if, en 
bet Dichtfluk zelve, over het geheei, zoo veel veortreffe-
lijks bezic, willen wij op eenige ftootende uitdrukkingen, 
niet `poetifche regelen en andere feilen niet bijzooder heck-
ten,, maar ons thans bepaletl tot deze aiget>seene.loffeli'ke per-
lnele,ing, en de overneming, met eenige kheine aanaterkingen, 
van een paar couplecten, waaruit men des SchriJvers dicht. 
trant en wijze van denken zal kunnen opmaken:

Hier (op Corfica) zocht nu de Heerschzucht, die ikottt en
vetmetel, 
Den afgrond ontworitelde, een plants voor..haar' zeal
En then van haar zuscers, Verwoesting en Dood, 
Zij zocht die, en vond die; zij zag Bonaparte, 
'En vestte haar' troon in bet zweilende harte,
Nog zwarter dan de afgrond, waaruit zij ontVlood: 
Toen rees er een damp op, die 't boofd hem vervuldd
Met droomen, waarin,heel het menschdoet hem faheen 
Geknield an zijn voeten, met fiddriug en hulde,
Als war' hij bun Koniug en God maar alleen.

En venvoigens:

Helpt alien! ,door eendragt! geeu oog zij oatfoketl,
seen ziel meer met wrevel, geen wrok 20 gewtoken,
P a	Do
220
J. S'C11ARE, LIERZANI .
De leis zij „ verzoening," en de eendragt maak' magtl 
Veracht hem alleen, die flaafs zich vernedrde, (a) 
Gekromd en op knien den Dwingland vereerde,
En, als hij er bij was, den wierook hem bragt,
Maar, was hij vertrokken, (b) bet eerst op hem fmeelde,
Voor,wien hij zoo even zich, kruipende,-boog, 
De rol vat aanbidder, als huichelaar, fpeelde,
En beide hot Land en zijn' Meester bedroog.
Vet:acht heu, die de (c) Hollandfche rondheid verbande, 
En, flellende, uit hoogmoed, zijne eer in zijn fchande
De kecens verzwaarde van 't zielenverdriet; (d) 
Nog meer hem, die woorden en hoorbare zuchten, 
Die 't zwoegende hart, onvoorzigtig ontvlugtten,
Aan. de Inquifiteuren der Vr1jheid verried:
Veracht hen, maar, zoo nog in 't hart van die (nooden
Een enkele bloeddrop der vaderen zweeft, (e). 
Dan'heeft hunne wroeging uw haat niet van nooden; (j)
Vergeeft- bun, gelijk bun Oranje vergeeft.
(d) Aan deien regel ontbreekt eene fyllabe. Beter zdtde, b.v.,zijt4
l'eracbt jlechis den 1tfaard, die flaafs zich verneirde.
(b) Dit, als hlj er bij was, en was hij vertrokken, is plat ptoa, en
bet ecrse of ism, fmeolde is medo niet zaer' dichterlijk.
(c), Hot de find- eiet in her volgeade woord, en zou do betel vtee-
gelaten zijn.
(d) Ketens van verdrier komt ons niet eigenaardig voor. 
(c) Het zweven van cen' bloeddrop in hot hart even min. 
( f ) Dit Met van nooden Is mede to prozalach.
De Herkaauwer. I(te Deel, No. 6., Ilde Deel, No. z en a. 
Te AmJterdam,,bij J. van der Hey. 1815-16. In gr. 3vo. 
Te zamen 209 Bl. f g -6-:
Wlij weten niet, of wij wel verflandig gehandeld hebben
met dit werk op te. nemen onder onke gewone ltof. Om iera

wdl to beoordeelen, ' moet men bet geheel zien, en dat gaat

niet met een ftuk, dat, even als wijzelven, op eindeloosheid

en onflerfelijkheid aanfpraak maakt - althans leeft en groeit,

zoo lang bet kan. Hot is waar, deze eenheid in infinitum

deelt zich in eene blijkbare veelheid; ieder bandje levert•eeni-


ge nieuwe lappen tot de groote bedeldeken, om met de bee-


ren,
M $Ett AAVWER.	221
ren, in een nog deftiger onderwerp, to fpreken. Doch, dit 
maakt de zaak des to erger. Juist hierdoor krijgen wij nooia 
gedaan werk niet alleen, maar weten ook bijna niet, hoe de 
zaak aan to vatten. Iede'r flukje' beoordeelen, ware zoo veel 
its her herkaauwde nog eens op de kiezen re nemen; en dit 
moet noodzakelijk wagging veroorzaken. D.e harde brokken 
er uit zoeken, om die nog eens na to breeuwen - vergeef, 
lezer, dat wij to veel liefde voor onze tanden hebben; er 
heeft er al zoo menigeen kiespijn opgedaan aan den politick. 
fchotel., Her a nige dus, dat ons, nadat wij eenmaal de foort, 
de lading en den koers van dit gedachten - voertuig hebben 
opgegeven, overblijft, fchijnt wet hierop nedr, to komen, dat wij 
ons als met den peilflok wapenen , en zoo wet den fluurman 
its de pasfagiers ons : acht voet! achthaif! even getrouwelijkk 
toeroepen, als dit op de fchepen, bij her overzeilen van ban-
ken en platen, pleegt to gefchieden.' Als wij dus geheel niet 
roepen, dan• is dit een bewijs, dat er volftrekt geen gevaar 
is. In her tegengeftelde geval weet men, voor zoo ver metr 
ons vertrouwt, volkomen, hoe her i1aat; en de ftuurman 
lung: ree! roepen, of de pasfagier (want dit is hier gelukkig 
to doen) her fchip verlaten; waarbij, echter, dit zonderlinge 
plaats heeft, dat alle vrachtjes - bezwaren, en her, vaartuig 
to eer vastzit op de pleat: gebrek agn debiet, als her gezel. 
fchap'kleiner words.
Wij hebben voorheen ons gevoelen geuit, dat bet inderdaad 
diep genoeg ging, vooral om, bovendien, zoo vete wendin. 
gen en krullen to waken, als de vrolijke en geestige fehipper 
zich dikwijls veroorlooft. Toevallig en tevens nacuu#lijk her 
eerst lezende, welk bedankje ons in No. a des Men deels 
wierd toegepast, en daar ziende, hoe men zich van de klag. 
to over her donkere met een ,Tan van Leiden afmaakt, ver-
wachtten wij to dezen aanzien niet veel goeds. ' Doch daarna 
bragten zij ons den zoon in her Evangelic voor den geesti 
die meer volbragt dan hij beloofde; en dit doet ons hopen; 
dat zij misfchien ook elders wet een weinig uaar goeden raad 
zullen luisteren; en zetten b. v. den koers• niet- al to hoog 
oostelijk, hoe weinig wij ook met hun antwoord omtrent 
bet nieuwerwetfehe, vooral in her godsdienflige, kunnen to 
vreden zijn. Is her geestige lieden eigen ' om niet gaarne 
fehuld to bekennen, en vooral ontzaggelijk moeijelijk om niet 
geestig to ziju, dan is her waarlijk al veel, wanneer wij mo,
1? ;	gen
2.22	DE HEBttAAUWla.
gen erkennen, dat wij, met ons dagelijkfche veritandi, hen, 
than zoo tamelajk, eu vrij . beter dan wel voorheen, heb-
ben kunnen vatten en volgen; en dat wij bijna eeniglijk, 
bij onszelven, klaagden, dat de fchvone jlaapJler in dit llukje 
niet uitfliep, om ons meteen uit den duc to helpen omtrent 
ten en ander.
War zullen wij al veel meer zeggen? Stof en vQrm blijven,, 
over bet geheel, hetzelfde. Her goede, dat wij er voorheen 
van gezegd hebben, blijven we zeggen. Elk dus, die gaarne 
wil kunnen vragen: Wachter, wat is er van den nacht,? kan 
tier, op eene aangename wijze, to regt. Er wordt op dq 
teekenen des tijds behoorlijk acht gegeven; en dezelven wor-
den zbb verklaard en gewijzigd, als her meeste goed doet 
bopen. Inzonderheid verliest men daarbij her Zuiden des 
lands niet nit her oog; en inzonderheid daarom wenfcben wij 
naar duidelijkheid, opdat de roepfemme ddar verftaan woode, 
Met bet neologifche is dit zoo zeer her geval niet - al;hans , 
men plagt daar als Philofophe vrij war beter gezien to zijn, 
dan als Protestant.
Om over den inhoud to beter to doen oordeelen, fchrijven 
wij de . titels bier af:
I. No. 6. 1. Onder- en bovenliggende partijen. II. Een pear 
woorden aan den verdediger der onverdraagzaamheid, in het 
15 No. van den Belgifchen Spectator. III. Antwoord aan den 
Verduwer. IV. Do Grondwet voor her Koningrijk der Neder-
landen. V. Narede achter her eerfte deel van den Herkaauwer,
II. No. i. 1. Opdragt aan	11. Geleordheid, Volksbe-
fckaving, Verlichting. III. Verfchil der Standen in de Maat-
fchappij. IV. M U RA T. V. Aan de 1Toekbeoordeelaars in onq 
Vaderland, voor zoo verre zij zich onze zaak aangetrekken 
hebben, onze hartgrondige dank en heilbede!
No, a. I. Politieke Misdaden en Amnestien. II. De Ge. 
hoimraad SCHMALZ. III. Fragment uit eene Reize van Kre. 
ti naar Pleti. IV. De verjaging der Jezuiten nit Petersburg. 
V. De fchoone Slaapfter in her bosch, .(naar Moeder A 
Gaits, vrij gevolgd.) VI. Een woord voor voetgangers.
,i<t"aar-
W. x' L A Y F A f L, WAARSCNUWENA ft sLAC.	3S$
ifaarfchusoend Verflag, reeds gedadf in de maand Octbbef 
18x4 aan deli Engelfchen Stoats-Secretaris Lord h a T H U fi it,
en vervolgens in November deszelven jdars aan- den rr-ai-
fclien Ambasfadeur, , den Graaf D E L A C R 8 T R E, wegens 
het beraamd ontwerp van B U O N A P A R T E, ter ontfnapping 
yas het Eiland Elba en wederoverweldiging van den Fran, 
fchen Troon. Door W I L L I A M P L A Y F A I R, Ontdekker vas 
B U O N APART E'S ontwerp. Ui t het Engelsch vertaald, Te 
Amlterdam, bij A. Vink en N. Btidde. In gr. 8vo. 4o Bl,
f :-II-.
Wij kunnen als boekbeoordeelaars geeneu grooten lof ge-
ven am de vertaling van dit tiuk, daar wij op meer don Edhe 
plaats den zin niet konden vatten. Wat den inhoud betreft: 
de dasdzaak maakte, reeds vroeger gerucht, en wij willen de 
waarheid van. dezelve niet betwijfelen; intusfchen hadden ivlj, 
naar den titel, meer verwacht: bet belangrijk berigt, hetgeen 
bij den gemelden Secretaris van Staat en Ambasfadeur weinig 
aandacht trok, beftond in zeker verhaal van zekeren Italiaan, 
C A R A MAN genoemd , in eene gaarkeuken to Londen , daar deze., 
near bet fchijnt, tegen hem geheel onbekenden nit de fchool klapte, 
en niet alleen a U o N A P ART E's plan en bet gefmede ontwerp, 
maar zelfs bet cijfer, waarin de geheime correspondentie gehou-
den werd, heeft medegedeeld; offchoon gezegde Italiaan, die;, 
bet copieren van de belangrijke papieren vergunde, naar bet 
fchijnt, B U O NA P ART E zeer was toegedaan. In hoever nn 
gezegde Staatsmannen meer geloof hadden behooren te, hech. 
ten aan iets, hetgeen zoo geheei bet voorkomen had van 
eenen vrij onnoozelen vond om zich to doen gelden, en eene 
intrigue om geld to erlangen; in hoever zij misfchien in ftil-
te, en buiten den ontdekker, voorzigtig hebben nagefpoord; 
met den woord, wat zij gedaan of niet gedaan hebben, e, 
hadden behooren to doen of niet to dpen, ligt hier buiten 
den kring van onze beoordeeling. Zekerlijk heeft de uitkomst 
de. hoogfte waarfchijniijkheid. zoo geene zekerheid, gegeven 
aan het zoo zonderling uitgelekt, geheei onwaarfchjjnlijk be-
rigt, in eene gaarkeuken door eenen vreemden aan hem gel heel vreemden gegeveg. Ten aanziea van 8 U o 11* P A R T E'S 
P 4	Qnt-
224	W. P L A Y F A I R, WAARSCHUWEN15 VERSLAG.
ontfnapping van Elba heeft zich wel veel reeds opgehelderd, 
ipaar Veel ligt ook nog in her docker. Misfchien dat eerst no 
ot}zep leeftijd de waarheid volkomen helder wordt. Hot cij, 
for, waarvan r, La France et ma famille" de fleutel was, 
wordt bier opgegeven, en eene proclamatie in dat cljfer aan 
bet Franfche leger, met de ontcljfering en eene vertaling van 
dezelve. Die lust heeft, kan zich met dat ontcijferen verma-
ken en oefenen. Ons gelukce her niet, en wij vonden de aan-
wj1zing niet duidelijk,
gijne Lotgevallen in de maanden Augustus en September 181 , 
Met eenige Bijdragen wegens de Staatsgevangenis to Ant-
flerdam en de ge/leldheid dies $oofdJlad in dirt merkwaar, 
dig tijdvak : dear S. V A N B R o N K H o R S T, gewezen Redac, 
teur vats het Staatkundig Journal van den Boven-l,I•fe1 
Te $utphen, bij H. G. A, Thieme. 1815. In gr. 8va. I Ig 
.Eil. f 1-2 -;
Eene kleine bijdrage tot de gefchiedenis. van her hatelijk 
Fransch geweld; zoo als de Schrijver,ivO zegt, van minder 
belang wegens 's mans ongeluk zelve, (als waarin hij met 
seer velen gelijk Itond, en dat, hoe ongehoord ook bier to 
lande in vroeger tijd, toen flech;s Gene beuzeling was) dan, 
wel uit hoofde van daarmede in verband flatnde bijzQnderhe-
den omtrent den geest der Natie in dat merkwaardig tijdvak, 
's Mans ongeluk was arrest, vervoering naar de Hoofdflad, 
gevangenis,. en daarop ontzetting van zijnen post, (dien hij 
echter kort daarop terug kreeg:) en zijne misdaad? her plaat-
fen van eene tijding, die zich kort daarop volkomen beves-
tigde,, in zijn journaal, zoo als hij die uit een bnitenlandsch 
dagblad (in eene door de Franfchen zelven bezette plaats, 
en alzoo onder hun oog gedrukt) had overgenomen.
'Wij durven dit werkje goeden aftrek beloven; bet is met 
frnaak gefchreven, en boezemt van bet begin tot bet einde 
belangflelling in. Daar 'de Schrijver een nog kort verblijf-
te Atnflerdam, na zijn ontflag , waarnam tot bezigtiging van 
bet een en antler, hem aldaar nog nieuw, words de Eezer-
nu mede op eene aangename wijze daartoe geleid. Eene Bij-
lage deelt eetlen Brief mede van eepen verdienflelijkeq Hol-
1aayi-.
s. • A N E R O N X -H O R S T f MINE L OTGEVALLEN. 225
iandfchen Officier, die bet beftormen van Arnhem heeft bij. 
gewoorid; die ons mede bijzonder welkom was.
Mar zoo menig verzierd verhaal gretig geiezen wordt, heb-
ben wij volkomen grond om to vertrouwen, dat deze ware 
gefchiedenis; zoo onderhoudend, en met fmaak gefchreven, 
geenen minderen bijval zal vinden.
Oorlog en Yrede uit bet flandpunt van den Christen befchoiawd. 
Door JO A N L 0 D E W IJ K E W A L D. Uit bet Hoogduitsch ver-
taald, Te Amflerdam, bij J. van der Hey. 1814. In gr, 
Svo. -go BI. f I-io.;
V roeger, en toen onze landgenooten ook nog, en wederoin 
in 1815, ten ftrijde trokken in den heiligen krijg, hadden 
wij reeds dit gefchrift moeten aanmelden. Maar nu ook is-
het to.- bevordering van bet Christelijk gevoel over Oorlog-
en Vrede; bij bet genot van den laatften en do nog verfche. 
herinnering aan den eerflen, uitnetnend gefchikt. En 's mans 
aanfpraak, ten flotte, aan hen, aan wie bet lot van geheel 
Europa (in den aanvang van 1815 nogmaals) was toever--
trouwd, vervult oils met dankbaar gevoel; daar de Hooge'. 
Bondgepooten zoo zeer vereenigd bleven tot bet groote doel, 
en in alles betoonden, do waarheid van dozen flelregel to 
befeffen : ,, glles is verloren, wanneer gij ophoudt oorlog to voc. 
rtn met een gotlsdienflig geevoel." Wij durven dus gerust aan. 
raden, dit werkje bij do overigo van den waardigen E W A LD to 
voegen, Hot fraaije titelvignet van J. s m I E S is door den ver-
dienflelijken r. H. L. V A N D E R M E U L E N in bet koper gebragt.
1Cruiwagens, of hoe komt men bet best door de wereld? Door 
M A R I A E D G E W o It T H. Ifle Deel. Te Haarlem , &:j F,
Bohn, 1815. In gr. 8vo. 388 BI- f 3-:--
V V ij vonden ons eenigermate bedrogen door den inhoud dezes 
roman, die wel met de beteekenis, maar, als wij bet zoo eens 
mogen noemen, niet met de kleur en houdiag van titel ea. 
vignet overeenftemmen. Immers, wie verwacht, op bet woord 
kruiwagens en een plaatje , waar zulk een werktuig, bevracht 
set ;en' knaap 1pet ezelsooren, words voortgekruid door eeu
P 5	wel-
226	M. EDGEWORT1t

welgedecoreerden grooten beer, niet let komieks, let fpot• 
j&tigs, zoo al, niet burlesks? Ook blijkt bet tegendeel uit 
geen voorberigt_, want bet werk heeft er geheel geen. Ha i 
men zal alle aanprijiing, iederen kruiwagen verfmaden, dacha 
ten wij. Doch, flu denken wij zoo niet meer. Het werk. 
titig, op den titel dubbel uitgedrukr, volgt zijne oude be-
h hemming. De menfchen lagchen gaarne; men zoekt (fchoon 
in eenen dfdefen dan den gewonen zin) de Idgchers o1 3, zijne 
zgde to krijgen. Blijkt bet vervolgens, dat er van lagchen 
niet zoo veel inkomt -- welnu, het boek is gekoch:, mis. 
fcluen wordt bet ook nog wel gelezen, ja, wie wee-t, of bet 
diet dubbel gekocht en dubbel gelezen worde, wanner daar-
na de ernfige menfchen vernemen, dal: bet geen gtkheid, 
maar een zeer hecht en leerzaani gefchrift is. fluent ;es gent
f' esprit !
Zoo veel over den titel, die men weet dat bij boekmn zoo 
min &is menfchen van klein Wang is. Het is de eerfe letter 
van een' naam, die vaak alleen words nangegeven, om er her 
everige nit to confruttren. Wat her boek bet--ft, dai beefs 
ons, tot 1iertoe, wdl bevallen. Wij hebben, zeker, finds eeni-
Vem tijd geene nieuwe Engelfche (went, fchoon bet er niet 
voor feat, bet werk is eene vertaling) romans gehad; en de 
toss dezer natie valt, over bet geheel, wat'zsOarder, dan die 
onzer linkfche en reg'_fche vastclandsgeburen. Doch wij ho-
pen, dat de genrige geregten der vroegere fchrijvers van echt 
Britfche luim en fcherpzinnigheid door Duitfche vliegop en 
Franfche ragouts nog Wet zoo geheel uit bet geheugen zullen 
verdrongen zijn, of men is wel begeerig naar een nieuw 
proefje. De naam der dame fchrij ffer is, zelfs ondor ons, 
wet geheel onbekend meet, daar ten mine in ons Mengel-
werk eenige van hare fchetsjes uit de fatfoenlijke wereld zijn 
medegedeeld. Zelve van rang zijnde, fchijnt zij doorgaans de 
groote wereld, althans den hoogeren fand, tot de foffe en 
bat tooneel barer fchilderijen gekozen to hebben. Dit is me-
de bet geval in bet fluk voorhanden, waarin bet opgegeven 
onderwerp, dat in den loop der vertaling zelve proteerie, be-
fcharmheerfchap enz. genoemd words, metderdaad fchijnt to 
zrillen behandeld worden, ten betooge waarfchijnlijk, dat, 
wie zichzelven helpt, best geholpen is , alle andere onverdiende 
help, daarentegen, alle eigenlijk gezegde protectie, meestal 
op... wij durven hot niet uoemen! op jammer en ellende
WOO
=x artwe'ssrrs.	2.27
erit1oops, Tot dit einde heeft de fehiiderij , bier opgehangen, 
twee zijden, twee hoofdpartijen; die met elkander in contreay# 
worden gebragt , - eene ffmilie, die zichzelve zoekt te hel-
pen, en eene andere, die op niets anders 'loert dan in her zog 
to vareh. Dc laatfle heeft tot hiertoe veel voor-, en de 'eer-
Ile tegenfpoed. Met dat al begint men reeds to merked r tftar 
her op uic zal loopen. Dit verfchillend licht, intusfchen, de, 
ze twee afzonderiijke, fchoon toch zamenhangende, partijtt 
[oaken ook her geheel, dubbel leerzaam. Hier hooren wij.ge4 
rprekkea, grondbeginfelen en gevoelens, bij allerlei belange4o 
ke gelegenheden, die onze geheele aandacht verdienen. Dear 
zien wij tooneelen, die ons doen meesmuilen en to gelylt 
zuchten. „ Zoo gaat her, helaas!" ,, Zulk 'eene jammetloke 
vertooning maakt bet rnenschdom dikw Is, zelfs in_ de hoog, 
Re flanden en de gewigtigfte betrekkingen." lies draagt ze-
kerlijk een Engeisch kostuum. (Waar de fchtijffler, en pas; 
flat, Hollanders heeft willen teekenen, daar ttrist zilj joist in 
dit opzigt geheel, in. bet karakter mlsfchien niet. Immers, wie 
hoorde ooit, dat alle gezamenlijk gei'nteresfeerden in een 
groot Amflerdamsch handelhuis to gelijk in eene reis begre• 
pen waren, en als een marskramer de gehaalde waar volg-
den F) Doch , her is op zichzelve niet onbelangfijk , dit bij= 
aondere Engelfche to leered kennen. En, de mensch is altijd 
rnensch -- de Engelschman is dit zelfs meer dan andere on-
beduidender natien, zoo wel in bet goede en groote, als in 
her kwade en dolzinnige. Schoon her ftuk inderdaad fofnt))ds 
in meer bijzonderheden gnat, dan juist alien even zeer zal be-r 
vallen , is de algeheele inrigting zeer uitlokkend, daar bet als 
eene aaneenfchakeling van tafereelen oplevert, telkens vary 
tooneel verandert, dikwijls verrast, en over her geheel zeer• 
levendig is.
Doch wij willed vooralsnog niet meer uitweiden, en bij, 
onze aankondiging des volgenden deels een fiaaltje geven van 
flijl en vertaling, die bier en dear zekere vrijbeid fcbijnt 
gebruikt to hebben, om Etfgeifche titels en toefandenr ver-
ilaanbaarder to maker.
Gus
228	G.-S CHI LLIIWG
Gustaaf en ~iugusta, of de Reizigers van Herjedalen. Naar 
het Hoogduitfche : Die Ignoranten. Van G. SCHILLING. 
II.Deelen. Te Leeuwarden, bij Steenbergen van GoQr. 1815,
h gr. 8va. Te zemen 493 Bl. f 4 -16 -
Een paar natuurmenfchen nit Herjedalen, (een bijna onbe-
volkt gewest van Zweden, nabij Lapland, en waar men tit 
zijn kamervenfter de Noordpool .kan zien) eensklaps en on=
voorbereid verplaatst in het hart van bet befchaafde Duitsch, land, zijn daar eene groote zeldzaamheid, en nagenoeg ieder
van hunne woorden en verrigtingen zijn zeldzaam. Zoodanige 
zijn onze reizigers, in dat afgelegen gewest door hunnen 
vader, die, de wereld al vroeg moede, dezelve aldaar was 
ontvlugt, en door eene bejaarde tante, in alle eer en deugd 
opgevoed, maar van de zeden en gewoonten der overige 
menfchen genoegzaam geheel onkundig; zij zijn van gezond 
verfand, en goedhartige welwillendheid, en goede zedelijke 
beginfelen ruim voorzien, maar van mensch- en wererdkennis 
geheel ontbloot, en lazen nooit andere boeken dan den Bij-
bel, hun Evangeliseh-Lutersch vraagboek, en eenige pre-_ 
dikatien uit de vorige eeuw; broeder en zusccr zijn door har.. 
telijkheid en gewoonte aan elkander op het naauwst ver-
bonden.
Het kan niet anders, of deze voor iederen lezer zeer be-
langrijke, en bij uitflek brave menfchen, maken zich ieder 
oogenblik, ook bij hmmen meest deelnemenden vriend, belag-
chelijk; en de kundige verdichter brengt hen in menigerlei 
omftandigheden en betrekkingen, en onder veler-lei menfchen, 
waardoor de lezer aanhoudend, telkens met eene nieuwe aar-_ 
digheid, wordt verrast, en bij de lezing der telkens al grap-
piger tooneelen zich regt aangenaam ontfpant van vermoei 
jenden arbeid of letteroofening.
Aan vermogen, en vooral ook aan contanten, hebben zij.
geen gebrek; na 's vaders dood trekken zij op met eenen ou-


den bediende, om de wereld, en de vele broeders en zus-


ters, die zij daar vinden zullen, to zien. Reeds op den over-


togt op zee begint de grap. In eenen hevigen form verloor

zekere jonge Graaf V A N W A L R o D E hot lieve meisje niet uiC

het oog, en was, terwijl de broeder in de mars geldommen was,

do
raUSTMF EN AUGUSTA.
229
de gelukkige oorzaak,. dat zij niet over boord Iloeg. Zij lag 
krachteloos in de armen,van haren redder.
„ Dar: was - een weeri " lispelde zij , en drukte , in eene 
bevallige verlegenheid, hare druipende Iokken uit.
„ Zulk eeir woeste tlrijd, der oproerige elementen," her-
nam hij , (de gezegde Graaf;) „ is een treffend beeld der .me-
„ nigvuldige levensftormen., Norfche vrienden, die ons, mid-
„ den in hunne gemelijke luim , weldoen."
,, Even als mijn vader !" zuchtte zij, en wierp eenen bilk 
naar bet noorden. ,, Maar heeft deze !form u din welge.
•	gedaan?"
,, Onuitfprekelijk. A P H ROD I T $ werd uit bet zeefchuim 
„ geboren. De zee fchonk dus aan bet Godendom bet hoo-
• ge ge ideaal van vrouwelijke fchoonheid. Een zeefiorm werpt 
,, mij A P N R o D I T E in de armen : in u huldig ik de Godin."
,, Broeder !" riep {A U G U sT A , en deinsde vol verbazing 
terug; ,, broeder, kom eens eventjes beneden! Hier is een 
„ Heidenl Iljj heeft andere Goden voor zijn aangezigte, ja,
•	zelfs Godinnen."
„ Mijnheer! " riep GUST A A F, en, fprong met drift nit bet
want: „ waf hebt gij tegen bet eerfte gebod?"
,, Volilrekt nets," hernam de ten hoogfte verwonderde 
jongeling. „ Ik fprak flechts van de oude fabelleer, van Grie-
„ kenland's Goden en Godinnen, die aan de goddelijke dich-
,, ters der oudheid hunne onfterfelijkheid to danken hebben."
„ Bedoelt gij misfchien den Bsal to Babel?" vroeg GUSJ 
T A A F , - en zijn reeds opgeheven arm zonk , door bet inne. 
mend voorkomen van den Heiden ontwapend, Iangzaam neder.
,, Och, maak u niet driftig, lieve broeder!" fmeekte Au-
6 UST A, op wie dat innemend voorkomen nog fterker ge-
werkt had, en trad, als een verzoenende engel, tusfehen 
hem en den Graaf.
,, Zijt gij een Christen?" vroeg gene, toeR er op den Baal 
van Babel geen antwoord volgde.
,, Een praktisch Christen," hernam deze, „ ten ware dit
•	fours al to hoogdravend klinke."
„ Een praktisch ?" mompelde G U s r A A F, en fiaarde item 
firak aan; want dat woord was voor hem volfirekt onver-
flaanbaar.
,, Wat gelooft die foort van Christenen din?" vroeg bet 
in eene angftige verwackting zwevende meisje,
n Zl)
230
C. scutLLTNO
.» zij gelooven nan den eeuwigen Godsdienet der liefde,o 
autwoordde de Graaf, enz.
Gus T j F vraagde zichzelve : zouden de' praktifche Chris-
tenen alien zulke fchgone jongelingen zijn? Maar dat prak. 
cisch Christehdom lag GUST A A F nog Lang hard in de miag. 
„ ik vertrouw then knaap juist niet to best," zeide hij;,, Irij 
is een fraktisch Christen; ik ken die fekte niet." Hij weed 
bang voor bet Evangelisch-Lutersch geloof zijner zuster, ads 
ziJ zich met den praktiCchen Christen inliet.
Die praktifche Christen en G U s T j L werden evenwel einde-
liJk nog man en vrouw; menig kluchtig tooueeltje ging ech-
rer wooraf, en volgde ook daarop; en ten flotte gereakt 
e U s T j B (van Karen man gefcheiden , geli; k GUST A A F 
wan 2ijne vrouw., die hij zonderling en bij wijze van fcha-
king gekregen had) nog met G U S T A A F gehuwd, wiens zus-
€er zij gebleken was niet to zijn; en zoo gaan zij dan naar 
Zwedhn terng, terwijl de lezer, die zeer veel belang flelt in 
beiden, zich verheugt, niet omdat hij nu niet meer van hen 
hooren zal, maar over hun huwelijk, als zijnde hij omtrent 
beider volkomen geluk daardoor voor altijd gerust gef1eld.
Konden wij de reizigers inmiddels bier verzellen in den 
Vergulden Bok, daar zij bet eerst in Duitschland afflapten; 
op bet Grafelijk verblijf, bij de hoogadelijke vrouwe moe-
der, en hare drie malle, manzieke dochters; in zekere find, 
:Ian zeker hof, en waar niet al? - wij houden ons verze-
kerd, onze lezers lazen ons met genoegen; maar, daar ons 
beftek dit niet bedoogt, verwijzen wij hen tot den koddigen 
roman zelven, waar men eene zee van zonderlinge voorvalien 
en een' fehat van aardigheden vinden zal, die vervrolij-
ken; en men. zal tevens bevinden, zijn uur niet geheel nut. 
teloos doorgebragt to hebben, daar deze natuurmenfchen eene 
wezenlijke, en, hoewel dikwijls bijtende,• echter leerzame, 
fatire zijn voor toon, gevoelens en zeden van de in den ge-
wonen kring der tegenwoordige wereld verkeerende, en voor 
de door zoogenoemde befehaving bijna in ieder opzigt ver-
wrongene en verkunflelde menfchen.
Wij kunner.'echter onze goedkeuring aan dit werk nlet ge-

heel zonder uitzondering geven. Niet alleen flooten wij op

menige to groote onwaarfchijnlijkheid, (dan, dit geven wij toe,

uit hoofde van bet gelachverwekkende; en ons gevoel, dat

dikwijls verontwaardiging worden kon over de werkelijke we-


reld,
cIR'TAAV EN AUetJflA.	231
reld, wordt ook een, welnig door deze ongerijmdheden ger 
temperd, alzoo wij die wereld,, hoe belagchelijk dan ook, 
echter zulks niet in zoo een' hoogen trap vinden , als bet 
boek die teekent) maar oportet mendaeem esfe memorem; dit 
gelds oak den romandiehter, en een- en anderibaal meenen w j 
Pier den Schrijver betrapt to hebben, dat'liij zich in zijn ver, 
haul n eene en andere bijzonderheid tegenfprak; dit is bewijs, 
dat hij al to vlugtig daar henen fchreef hetgeen hem in de pelt 
kwam, en de Vertaler had dit wel mogen verhelpen: maar moel 
j;elijker zou bet vailen, den misflag in het volhouden van on. 
derfcheidene karakters to verbeteren; en w j -twijfelen niet, of 
de lezer zal, zoo wel als wij, deze, in ons oog nog al be-
langrijke, font opmerken; niet zoo zeer, althans niet alleen, 
ten aanzien van c U$ T A A F en A u c U s TA, (waarvan, om er 
lit bij to voegen, de eerfte Heeds al to achterlijk blijft en de 
iaatfte al to fpoedig vooruitggat, hoewel ook nu en dan de 
eerfte weer wijzer en de laatfte onnoozeler voorkomt datt 
doorgaars overal elders) maar vooral ten aanzien van Graaf
R o D ERI K, wiens ongelijkheid aan zichzelven inderdead hiinft derlijk en boven onze bevatting is. En, hetgeen ons hot
meest nog hindert, is het menigvuldig aanhalen van en toe. 
fpelen op een' of anderen Bijbeltekst en gewijde gefchiede. 
.nis: natunrlij-k is d4 wei bij zoodanige ttatuurmenfchen, van 
longs of aan eeniglijk onderwezen in de Schrift, en die zich 
eerlijk gewenden om al hun doen daarnaar to rigten; natuar. 
ijjk is jot, dat zij, bij bet vele dat zij zien, en de geduri-
ge botfingen van hunne baodelwijze en gevoel met die van 
gewone menfeken, ged trig l3ijbeltaal fpreken en zich op Bij-
beltaal beroepen, en dat dit dan ook fours vrij belagchelijk 
klinkt; maar, behalve dat bet ook wel eens wat ver gnat 
en tegen alle waarfehijniijkheid aandruiseht, zoo meenen wijl 
to deXen aanzien: alle dingen zijn wel oorbaar,, tour alle din-
gen fticbten niet.
Julia van Waldek, eene Nederlan!fche Farad iegefahieOJenis. Ta 
ttmjlerdam, bij C. L. Schleijer. I8tg. In gr. 8ve. 992 
B1. f 2-8-.

Aile de lieve meisjes in dezen roman doen zich van eene zeer
gowde zijde kennen; aan de jonge harden is een fleekje, ja

wel
23?	JULIA VAN WALfl ,
we] een ganfche naad los, een poor zeer edele Ilitgezonderd; 
evenwel, zij beteren zich. Dee meisjes zijn wel zeer ver. 
liefd, en bekomen de wenfchen van haar hart. De heldin van 
bet book was in den beginne een weinig al to ligtgeraakt en 
ergdenkende; tpaar, bij de noodige opheldering, verzoende 
zij gemakkelijk. Ben brave jonge weduwenaar en lief jong 
weeuwtje, die de trouw no den dood was al to flerk dreven, 
waren juist vogr elkander berekend, en worden ook eindelijk 
een poor. De brieven, waaruit deze roman beftaat, zijn wet 
gefchreven; onze jonge lieden zullen die met genoegen le-
Zen; en wij ziev niet, waarom wij pier zouden inftemmen 
met den wensch des nitgevers : dot deze briefwisfe:ing den 
bijval van deugdzame menfchenvrienden moge wegdr,,gen I
De ware Friend. Blijfpel, in drie Bedrijven, naar het Ita-
liaansch van G 0 L D o N I. Te Rotterdam, bij J. Hendrik-
fen. In kl. 8vo. i8o Bl. f : -15-:
De ware vriend befltijdt edelmoedig zijnen bartstogt roor bet 
meisje, dot aan zijnen vxlend verloofd is; buiten zijn toedoen 
wordt hem echter hare wederkeerige liefde zeker; maar hij 
houdt moedig vol, hoewel, door bet zonderlingst misver-
iland, hij Du tot bet hnwelijk met eene oude malloot zal ge-
noopt worden; dan, dit heeft hij voor de vriendfchap wel 
over! en nog meer! want, door de bij uitflek rijke, maar 
evenzeer bU uitftek gierige yader zijner wezenlijke beminde 
hem en den vriend van zijne doodelijke armoede overtuigell 
kan, en zijn vriend niet huwen kan zonder bruidfchat, valt 
hem bet' meisje van zelve ten deel, en opens zich volkomen 
haar hart. Maar ziet ! door een' knecht komt de rijkdoni 
aan den dog; en nu verbreekt hij edelmoedig de verbindte-
nis, en float zijne verloofde den vriend weder of, - en, het-
geen van alles her verbazendst is, bet meisje bewondert en 
acbt zijne daad; leert zoo oogenblikkelijk Karen hartstogt be-
heerfchen, en zegent Karen echt!
Vraagt men, wat van dit Blijfpel had kunnen worden? dan 
meenen mij: een zeer goed, zeer onderhoudend, vrolijk, 
leerzaam fluk. Maar vraagt men, hoe her geworden is P dan 
zeggen wij volmondig: bij uitftek langwijlig, en in ieder ka-
rakter tot in bet belagchelijke overdreven.
BOEKBESCHOUWING.
Selects a fcholis t u n+ c As P. V A L C K E 14 A P, i i in 
libros quosdam hi. T. editore discipulo E v, w A S4 
$ E iv B E R a n , giti disfertationeni pt:amifit de glosfis 
N. T. Tom. I. Amftelod. fumtibus P. den Hengsi
et filii. is 15. 8vo. f. M. f,5.10 - s
Met groot genoegen vatten wij de pen. op, om deti
ilezer onzer haderlandfche Letteroefeningen eenig verx,
flag _.te doen van bet werk eens mans, wiens naam ul-v 
teen eerbied inboezeint aan ieder, die- op. ware geleerd= 
heid.juisten.piijs weet te'ftellen. Het is een werk vari 
onzen grooten V A L C K E N A E It ~. die onder de uiafte= 
kendlte geleerden van zijnen tijd. eene alieruitftekend(te 
plaats bekleedde, en die, door de verbazende ititgd.;, 
breidheid zijner grondige kennis; in alles wat tot zijit 
vak behoorde, gepaard met bet, oordeelkundigst ge-
bruik van dezelve, eene hoogte bereikt heeft, waaropi 
men maar zeer weinigen van alle tijden hem eenigzins 
ter zijde kan flellen , en wiens befehouwing menigen s 
ver boven bet middelmatige verhevenen ; geleerde doer 
duizelen. Deze man moge, zoo ver. ons bekend is 3 
nog geenen opzettelijken lufredenaar gevonden heb1 en, 
zijn, vbbr zijnen dood reeds uitgegevene', letterarbeid 
zal deeds veel beter van zijnen lof getuigen, dan dd 
fchoonfle lofrede immer zou kunnen doen, en onzen 
vaderlandfchen bodem, in 't oog zelfs van buitenlan, 
ders , tot duurzamen roem verflrekken I
Terwijl wij dit uit een vol hart daar nederfchrijven 3 
plengen wij een' traan van weetnoedige hulde op bet 
graf van den voortreWelijken t v z A c ! Door bet uitge7
Ven van eenige nagelatene fchriften van zijnen onftetfe-
liiken voorganger aan de Leidfche 13oogefehool; had 
hij reeds veel gedaan ter vereeririg zijtfer tiagedachtenls ,
zO B98CHh 1816+ N©r 61	Q	en
234	E. WASSENBnRGH
en was voornemens nog meer tot dat loffelijk einde re 
doen, toen den plotfelijke dQod hem aau zijne menig. 
vuldige hoogachters ontrukte, en der geleerde Wereld 
een' der betreurenswaardigfte flagen toebragt. De ver. 
fchrikkelijke ramp van. Leiden heeft hem in zijn edel 
voornemen verhinderd, om V A L C KEN A E.R.'S work over 
bet tweede boek der Makkabein in orde to brengen; en 
uit to geven. Mogt toch een ander, hiertoe volkomen 
berekend, geleerde deze gewigtige taak opvatten, ter 
eere der beide mannen, die dezelve niet hebben kunnen 
volbrengen !
Dank hebbe, intusfchen, de waardige en, in ;het 
vak der fchoone letteren, met .roem.grljs,gewcrdene 
W A S S E N B E R G H, dat hij, in zijnen hoogen ouderr 
dom,-uit achting 'en genegenheid.voor beide de afge4 
forvene geleerden , ook bet zijne heeft willen .toebrengeri 
ten veneering der nagedachtenis van zijnen.onvergelijkeA 
liken meester,'door bet werk _uit te geven, waarvart 
wij bet eerfte deel voor ons hebben . liggen, en bet 
tweede met verlangen to gemoet zien.. Dit _werk.s
is
door den uitgever met eenige, aanmerkingen., en met 
eene disfertatie verrijkt ; over welke beide wij fpreken 
zullen,' na behoorlijk verflag gedaan to hebben-van,bet.
werk van VALCKENAER.
'Om", derhalve, over dit werk een j.uist• oordeel to 
vellen, moot men wel in bet oog houden, dat bet les-
fen zijn, door eenen Hoogleeraar tan zijne leerlingen 
gegeven, die dezelve uit zijnen mond,
opgefc-hreven,
hebben, of, zoo als men bet noemt, dictata; .dat de-
zelve door den opfteller niet voor_ de drukpers belemd-
waren; dat zij reeds voorlang gegeven zijn; dat.zij, 
eindelijk, over eenige boeken van, bet N. V- loopent. 
de, echter, naar derzelver hoofdo.ogmerk, niet be-
fchouwd moeten worden als eigenlijk-.gezegde uitleg. 
kundige lesl'en.
Het' zijn dan dictata: maar zoodanige,, welker ge.
meenmaking iederen beoefenaar der gewijde letteren, • ja

iederen liefhebber der Griekfche letterkunde, zeer wel-


kom
SELECTA E SCFIOLIS L. C. VALCKENARII 235
kot A moeten zijn; en die, niet alleen voor de.ftuderende 
jeugd, maar ook voorr den man van ftudiee zelf, van 
zeer veel. nut, kunnen zijn. Het zijn, veelalI aanmer-
kingen van eenen.gemengden aard, waarin een. fchat. 
van ware geleerdheid -te vinden is, en bijj welker op= 
nierkzame .lezinp, melt, zich verbeelden kan , zel£ eetien 
der grontfte.Leermeesters to hooren-, die-ooit op Nckr-
lands Hoogefcholen geb.loeid hebben.
Voorts zijn dea.e lesfen reeds langeti tijd geledetl 
geho deu, _ekt vopr de._ behoefte van lien tijd gefchikt, 
bijzonder,ter ..beftr-ijding van het. vooroordeel, dat de 
Sch-ijvers van bet. N. V. zuiver Grieksch gefproken 
zoulen hebben; en ,dit- brengt ops , als van zelve., tot 
het hoofdoogmerk dezer.iesfen,, hetwelk, daar:zij'niet 
dpot een' Hoog1eeraar do de Uitlegkunde van bet N. V. a 
maar in de Griekfche Letterkunde, .werden-gegeven3 
niet behoort befchouwd te, worden,, als deszelfi: uitlega 
ging bedoelende.. I-let,was; trouwens, zoo wel to Lei-
den, - als op, andere I-Loogefcholen , de gewoonte i otn 
de behandeling van .bet N. V. , als zijnde in bet Grieksth 
gefchreven, . aan den Hoogleeraar in de. Griekfche taal 
op to dragen, ten.-.nutte van. bet! , die aan de iooge-
fchool kwamen, am , in .4 Godgeleerdheid to f'uderen, 
Gelukkigi voor, de Leidfche Akademie, dat deze taak In 
de harden van eenen man • kwam , die met eene zeldza-
me.uixgebreidheid,eia grondigheid van. kennisn in stet sui-
ver 'Grieksch,, zoo als ;bet bij de kiasfteke Schrijvers 
gevonden wordt., dee grootfte bedrevenheid paarde in 
de kennis dier taal,, zoo als dezelve door geboren Jm• 
den gefprol:en.; word, ja-zelfs eene gansch niet gewone 
bedrevenheid in de Hebreeuwfche taal ,: naar welker 
card van uitdrukkingh zic.h de Joden fchikten; in bet
fpreken. en-bet fcbrijven van bet Grieksch, Onze V A L- ca 
x E N AA n AU ,, OM zijne jeugdige, leerlingen en aan-
ftaande ,Theploganten..van. het meeste nut to zijn, wily 
de hun en bet,-. zuiver .Grieksch;grondig leeren, en do 
taal der .Schrijvers van kiet..N. V.., dkk geboren Jaded 
svareu, regt doen verftaan , overeenkotnftig de behoef-
to
236	Z. WASSENBERGI(
to van den tijd, then hij beleefde. Veel, zeer veel gaf 
hij, derhalve, over bet werktuigelijke de'r tale', en over 
*bet gebruik en de verfchillende beteekenisfen derwoor-
den en gezegden bij ongewijde en echt-Griekfche Schrij-
vers; maar ook niet weinig over bet taaleigen der 
Schrijvers van bet N. V. Doch, fchoon beide tot zijn 
hoofdoegmerk behoorden, vergat hij niet, em, voor 
zoo verre bet zijnen leerlingen dienitig kon zijn , al 
datgene, op eene gepaste wijze, mede to deelen, bet-
welk ter bevordering van bet regt verftand der Schrij-
vers verftrekken lion; en, waar bet to pas fchein to 
komen, werd zelfs de kritiek door hem niet vergeten. 
Deze oude dictata dus , door een' Profesfor in het 
Grieksch over bet N. V. gegeven , zijn , nog leden 
ten dage , van een uitftekend belang voor de uitlegkun-
de van bet N. V. Bij de groote ftappen, welke dezel-
ve, federt V A L C K E N A E R, naar meerdere volmaakt-
heid gedaan heeft , blijft toch de eenvoudige gramma-
tikale inter
pretatic de eenige ware, en zal bet ook wel 
altijd blijven : en, terwijl vele nieuwerwetfche en bui-
tenlandi'che uitleggers , door wier fchitterend vernuft 
en Route vlugt zich thans zoo velen laten begooche-
len, ligtelijk aan de verdiende vergetenis zullen war-
den overgegeven, zal (dit wenscht, dit hoopt Recen-
fenf, uit zuivere en warme hoogachting voor de gewij-
de oorkonden van onzen hemelfchen Godsdienst) aan 
onzen ouderwetfchen V A L C K E N A E R zIjne welver• 
diende plaats worden aangewezen onder de beste uit. 
leggers van bet N. V., zoo wel als aan onzen ou• 
derwetfchen , maar onfterfelijken H U I G I} E G R 0 0 T I 
- \Vat bijzonder de beoefening van de kritiek of oor• 
deelkunde van bet N. V. betreft, hierin flemmen wig 
volkomen in met hetgeen de geleerde uitgever in zijno 
lezenswaardige voorrede, bladz. II, ftellig verzekert, 
dat , door de aanmerkingen van V A L C K E N A E R, 
Been gering aantal van verfchillende lezingen zal voor-
komen de voorkeur to verdienen boven de genen , die 
in den tekst zijn aangenomen; lezingen, die ielfs geen
GR I L S.-
SELECTA E SCROLLS L. C. VALCKENARII.
237
c R I E s s A &H op derzelver waren prijs heeft weten is 
fchatten. Veel zouden wij, eindelijk, kunnen zeggen 
over bet groote nut , hetwelk voor ieder beoefenaar der 
Griekfche letterkunde • nit dit werk to halen is. Dan, 
bet onfchatbare der aanwinst, in dit opzigt, loopt aan 
elk, die er maar eenigzins over ourdeelen kan, zoo 
zeer in bet oog, dat wij hot overbodig rekenen, hier-
over uit to weiden.
Wij gaan dus over, om van de wijze der uitvoering, 
en van de bijvoegfels te-fpreken.
Volkomen. keuren wij goed , dat de Heer W ASS E N-
B E It G H niet alles, zonder eenige de minfte uitzonde-
ring, gegeven heeft, wat hij uit den mend van zijnen 
geeerbiedigden Leermeester had opgeteekend; maar fom-
mige dingen heeft uitgelaten, die hem minder belang-
rijk voorkwamen ter uitgave: welke uitlating bij, zeer 
gevoegelijk, door_ ftreepjes to kennen heeft gegeven. 
Ook heeft hij zeer wdl gedaan, om niet weder to laten 
drukken, hetgeen de Heer E. S C H E I D I U S, in zijn 
Lexicon etymologicum, uit de opmerkingen van V A L e-
K E N A E R reeds had medegedeeld. Wij vertrouwen dus. 
ook, dat bij de uitgave van bet tweede deel deze ver-
flandige en lofwaardige bezuiniging in acht genomen 
zal worden. Dan, wij wenfchen,, dat de uitgever als-
dan eene andere foort van bezuiniging. of liever bekor-
ting , vermijde. Wij bedoelen de menigvuldige en vreem~ 
de verkortingen van woorden', of abbreviation,. zoo als 
men ze noemt, en waaraan hij zoo zeer in bet fchrij-
ven zich fchijnt gewend to hebben, dat hij er niet eens 
aan dacht, dezelve, bij bet laten drukken van dit werk, 
to vermijden of in to vullen. Zoodanige zijn comp o/ it. 
voor eompofitum, quid. voor quidem, et. voor etiam, 
quiq. voor quique, en. voor enim, loq. voor loquendi, 
istiusm. voor istiusmodi, v. voor vodabulum, en meer 
andere, to veel om op to .geven, welke dit, anderzins 
zoo fehoon gedrukte, werk ontfieren.
Wat nu de bijvoegfelen betreft, wij danken denHeer 
W A S S E N N E R G H VOO zijne hier en daar, en met
Q 3	eene
238	E. WASSENBERGH
cent fpaarzame hand, onder aan de bladzijden geplaat. 
f e aanmerkingen .bij. ; laet werk ;van : v A L Q K R-N A E R; 
Deze. zijn van verfchillenden-aard,, en. tneerendeeis -van 
veel belong, De .vonrafgaande-verhandeling,- /c glosfas 
'Vov#.. Testaments ,, zal , ., vertrpuw_en wij ; -in 't, :algemeeIi 
oolc eex welkont zijn; Men,..vindt in..dezelve'veel, 
j ortelijk, . bijeexigehragt , betreffende hetgeen door den 
opteller nu eens glosfa, dan eens glosfema genoemd 
wQrdt, diet is, namelijk, al voorlang opgemerkt',•dat 
er, fomtijds, eenige kantteekeningen, ter uitlegging of 
pphejdering van fommige woorden of uitdruJkingen be 
fletnd,. bij vergisfing in den, tekst. ringeflopen •ziji en 
het,,~ijn deze verklarende oanmerkingen ~ weleer=op den 
rand det handfahrifteu geplaatst-, tvelke dooi, gefnelde 
ben tnipgen -aangeduid--worden, Intd8fchon' zi;n, 'als 
men jnist: fpreken 1wil, glosfe len'g'losfeibata -niet het-
zelfde, Onze Schrijver bezigt -deze waorden door elk-. 
ander,. als . volmaakt. vas} _dezelfde beteekenis.. Dit fieb-
ben ook rtele, anderen gedaan:. Zelfs' T rT-T M-A rt=N , in 
zijne.fchoone verhandgling de glosfis:N4. T.''cestimandis 
et judicandis,,te lWitttenberg in-.bet jaar -r78' wuitgege-
ven; en. door onzen au N T i N G-IrE, in. bet, eerfl-e deei-
tje van zyne Sykgge;opuscatlorum gad, doctrinam fasram 
pertinentiurra,,.;Harderv.,179oi, geplaatst, gebruikt bei-
ge wooden door. ell tinder:.- ,Naderhand, •echter, hee`ft 
hij, bij._eene_verwerking<,van,de2e-.verhandelitrg.,-,in..zil-
ne Opuscula theiplogica., Lip: i:go;, onder eeiien~een'ig-
zips-Yeranderden titel i .de:,glosfc.vatis N, T; recte=iw ; 
vestiganulis . et: a vcrbais genuinixr accurate discerncndis, 
uitgegeven,, met ,grond,, dezei twee bbenamingen -zdd 
onderfcheiden, dat glniro, :zijna d_e; woorden zelve; die 
verklaring noodig.hadden en verUaard-.zijn ,.:ghscfemata 
de verklaringen. vats zulke,:woQrdien,-..,.Doze-Ynieu-e en 
Verbeterde. uirgave felhijntff dQ.1ieer W A s-s R N a gto n. u 
uiet -9ekend to hebben althansr de:eertie'alieen,wordt
bij Lem aangehaald. ----Van- meer-belang is het, d4.t,
pnzes bedunkens, de Schrijver aan vele b' oefenaars
der aordeelkunde van bet N. V, y r4 eu en tall' i4s

wat
S1LECTA E SC$OLla L. C. 'VALCK NWI. sag
wat te. verre gaande In zijne gisfingen omtrent inlas-
fehingen van woorden, en uitdrukkingen in den tekst. 
En.wv,- voor. ons, zouden op ons niet durven netnen, 
oil hem hiervan geheel vrij to pleiten.. Na bet, licht_, 
hetwelk in de laatfte jaren over de kritiek van. het. N. 
V. is op.gegaan , . raadt de voorzigtigheid , om zich niet 
toe' to geven in veranderingen van lezingen voor -te 
flaan, tot welke, uit handfchriften, oude vertalingen, 
of aanhalingen bij oudvaders, geen bet minfte gezag is 
bij to brengen. Deze algemeene aanmerking houde ons 
de. eerwaardige grijsaard, , voor wien wij de grootfte 
hoogachting., hebben, ten goede. Dezelve fpruit, niet 
voort uit eenigen vitlust, waarvan wij ten hoogfte of 
keerig .zijn, maar alleen uit de welmeenende begeerte, 
om toekomende. en .jonge Theologanten to waarfcliuwen , 
van niet, al wat hun in bet lezen van bet N.. V. mogt 
hinderen, maar zoo terftond voor eene inlasfching to
verlklaren; waartoe fommigen, veelligt., zouden ko, men, door let voorbeeld to misbruiken van eenen man
als -w A. s s E N B a n a x, en nog veel verder aan gisfin-
gen. hot to vieren, dan- hij zeif gedaan heeft.
De herfchapene Gouden Leuw des Chs•istendoms, of de 
mogeljkheid ,van derzelver vernieuwing aangewezen 
in, een Christel j k -wijsgeerig Ontwerp' ter algemeene 
verbetering; des 111enschdoms. Te Breda, bij W.. van
Bergen en Comp. i8i6. In ki. 8vo. 162, Bl. f :- 16
-:
Ohder-dezen veelbelovenden titel ontvangen wij een 
gefclbrift, hetwelk der algemeene opmerkzaamheid en 
behartiginge, in.meer, dan ddn opzigt, overwaardig is, 
Het komt- uit de Roomschkatholijke Kerk, en is voor 
Roomschkatholijken ingerigt. Het fchijnt door zeer 
waardige vrienden,van verlichte kennis en Christendom 
to zijn opgefiglii,. en heeft geene andere.,bedoeling dan 
verlichte kennis en Christendom. Wijsheid en liefde
Q 4	gaf
zoo	DE GOUr2 N 1rtT W bES CfRiSTEhTboMS.
gaf aan bet Christendom de gouden eeuw, en doer 
'wijsheid en liedde komt dez& terug. Na de treffende 
befthou*ing van bet heerlijklveiledene en bet treurig 
tegenwoordige,'worden genoemde hoofdzaken, als aan 
bet Christendom eigendommelijk, aangedrongen, en 
hierop bet voorftel gegrond, om middelen aan to wen-
den tot heritel. Het voorname middel, ter vernieu-
wing van echte Christelijke wijsheid en liefde, fchijnen 
bijeenkomien to zijn, die den geest des Christendoms 
aanmoedigen. Burgerliike zamenkomften en kunstlie-
vende vergaderingen hebben kennelijk eenen grooten in-
vloed op de onderlinge genegenheid en werkzaamheid 
d€r leden; • dezelfde uitwerkielen mag men van Chris-
telijke, alleen naar cen godsdienitig doelwit ftrevende, 
genootfchappen hopen. Laat ons bet hoofdzakelijkvoor-
ftel hiertoe met de eigene woorden der Schrijveren op-
geven :
„ Een zeker getal der hraaffle en fatfoenlijkfte lieden, 
in elke gemeente of aangewezen wijk, zullen op zon-
en feest-dagen, volgens zekere wetten, voor den tijd 
van een -nur; of fe't5 ]anger, naar gelang der voorval-
lende bezigheden, re- zamen komen, zich, na eene ze. 
kere pligtpleging en voorlezing, over deugdzame on-
derwerpen, hoofdzakelijk weldadige plannen onderhou-
den, en ter uitvoering van dezen, volgens ieders ge-
goedheid, maandelijks iets bijdragen, welks aanwen-
ding, tot de bier aangewezene oogmerken, door de 
beftuurders des genootfchaps zal bewerkflelligd Wor-
den. Ziet daar in bet kort den bedoelden aanleg der 
nieuwe vergaderingen, en de geheele verpligting barer 
leden, welke overigens blijven moeten, die zij volgens 
opderftelling reeds waren, nanielijk nuttige en geachte 
b,evorderaars der burgerlijke zamenleving. Het geheele 
doelwit deter genootfchappen , en derzelver eigenaardig 
barakter, zal beftaan in bet bevorderen eener algemee-
pe vernieuwing van 'hot ware liefef des Christendoms,
die eene trapswijze vcrbetering van zedcn en eerie ftui-
ting vau de tebtirwroordip
ycrbastering tcn gevolge 
held"
flE couDEN !EVW DES CHRISTENDOMS: 2¢I
bebbd. Deze vernieuwing zal dan vooreerst in het ge-
drag der verbroederden` moeteh uitfchijnen; hot afleg-
gen van alle lage denkbeelden en ongodsdienttige voor-
oordeelen, het getrouw beantwoorden aan alle huisfe-
lijke en burgerlijke pligten volgens eens ieders beroep, 
het aanwenden van nuttige maatregelen, en guile bij-
dragea ter vermindering der armoede , en ter aanmoedi-
ging van nijverheid en verlichting, bet bevorderen van 
een deugdzaam voorkomen in hunne kinderen en onder-
hoori;en, het onderhouden van eene broederlijke over-
eenftcmming en bezorgdheid voor elkanders welzijn , zal 
daarvin de bewijzen moeten aan den dag leg-en, ten 
tinde de ware eigenfchappen van onzen Godsdienst, 
als zco vele uitlokfelen ter deelneming in dit ontwerp, 
glom to doen fchitteren, en , met goedkeuring tevens van 
Kerk en Staat, de gewenschte zegeningen der Christe.~ 
lijke wijsheid en liefde,. door den aanwas dtzer genoot-
fchappen , to vermenigvuldigen." - Inderdaad, de 
Schrijvers hebben het refit, wanneer zij hen, die wei-
geren mogten hot hunne tot zoodanig eene bedoeling 
bij to dragen, naauwelijks met zucht tot deugd en 
inenschlievendheid bezield durven achten. Wij juichen 
alzoo het doel en de edele posing van ganfcher .harfe 
toe, en wenfchen opregt, dat ieder doelmatig middel 
tot iets zoo voortreffelijks moge beproefd worden.
Hot plan wordt nu vervolgens in dit werkje in het 
breede ontwikkeld, en overal vinden wij blijken van 
hartelijke welmeenendheid en welberaden overleg. Veet 
vinden. wij bier, dat ons in dit plan van Roomschka-
tholiike Christenen biizonder trof, en iederen Chris-
ten zal verblijden; veel echter ook, dat den Protestant 
van deze verbroederingen nog uitfluit, hoe hartelijk 
ook deze tot alles wilde medewerken, hetwelk Chris. 
telijke wijsheid en Christclijke liefde beoogt; alhoewel 
de Protestant, en ook de food, in de liefdeblijken van 
de alzoo verbroederden deelen zal. -- Wel nu ! laat zich 
dan Protestant en Roomschgezinde, ieder afzonderlijk, 
tpt Christeljke wijsheid en liefde oefenen, en dat wel,
O'S	ge-
2.}.?, DE GO.UDEN ZEUW DES.CHRISTRNDOMS,
gelijk dan bier ook de kennelijke geest is, eeniglijk.naar 
de ,:H.. Schrift. Bet echte werkdadige Christendom 
brengt dan eindelijk bij beiden en de gouden eeuw.,.en in 
oat gezegend tijdperk valt iedere affcheiding yat; zej, 
ve,. weg.
W.el verre van eenige aanmerkingen re wilier ma. 
ken, of, door het opperen en aandringen. van het onuit-
voerlijke in het plan, hetzelve tegen to werken,.(hoe, 
zeer het zeker voor nog naderc wijziging en verbete-
ring vatbaar is, en ook wederom de ondcrvindin; zel. 
ve hier de beste leermeesteresfP zal zijn) vergen)egen 
wij: ons met de vermelding en aanp-rijzing van ee;l zoo 
edel en weldadig plan , bevelen het der aandacht.van iede-
ren,vriend van Godsdienst en deugd, RoQipsch af.On. 
rootnsch, aan, en wenfchen zeer,_ dat het. bij -•heiden 
wederzijdfche welwillendheid en eenen edelen naiiver 
zal opwekkem tot het.goede. - Eene breedere opgave 
veroorloven wij ons niet ; dan zouden wij welligt, bij 
bijzonderheden ftilftaan,, en het gcheel geen behoorlijk 
regt• doen. Men leze het plan in deszelfs geheel, en 
dan verzelt men het voorzeker met ziine beste, wen-I. 
fchen. Inderdaad, dit boekje is, opmcrkelijk en be-
langrijk.
-De Christelijke Godsdienst is, of Gene herfen-
„ fchim, waarvan wij ons als 'verilandige wezens gej 
„ heel ontdoen -moeten, of, gelijk wij lien, befchou-
• wen, een begrip van waarheden en, hciizaine voor-
„ fchriften; die onze geheele aandacht.'verdienen. _Tus;
• fchen deze twee denkbeelden be(taat pen midden.
• Ons' gedrag'moet, om eenigzins verllandig to kun.
• nen-genoenid worden, noodzakelijk_ aan een der bei-
„ den beantwocrden. Indien men dus niet tot de vol-
„ ilrekte verloochenaars van den Godsdienst bebooren
• wit-, 'moet• men zich onder de ware beoefenaars van 
„ depzelven rangfchikken. Die tusl'chen beiden, faan 
„ blijft, hQudt zich aan niets, en toont, dat zijne ziel
• vow.' geenerlei beref yan wezenlijke of fchijnbare be-
•	ginfels vatbaar ss."
Over-
J. L. E W AM.* AVERDENLIWGEN-i
243
Overdenkingen over het"Lijden, den'Dood en' de ©p-
rlanding' yan :7ezus, volgens het verhaal Iaia 'zijne i
Friend en Leading J o n n• N E s. Door j. 1.. E Y VA L D.
Uit het Hoogduitsch, naet; 4anteeleningen en eenc 
Ifoorrede, door J. L., W q L,T E R B E, E K,, Predikant
bij de Hervormde ..Gemeente_ te,Jbn(lerdam..: 'waeaTe 
verbeterdc Uitgaue...Te 4hnf erdaW ,, bij J. ten Brink,
Gerritsz. 181.5. In gr. 8va.- -z Bl. f z-18-:
Ell E W A L D en w 0 L T E R B.E E,K zijn,.te zeer, be»
kend, dan dat wij over de .,uitpuntendh;id Evan -een 
godsdienitig werk, waartoe dezen hunne pen leenen, 
behoeven nit to weiden,vooral daar,.wij bier.eene twee-
de verbeterde uitgave _ aanmelden_,., zoodat ons publiek 
ook reeds lang deszelfs fmaak in dit keurig-,ge Thrift 
heeft doen blijl en. V6or ruin twintig .jaren zag de eer-
ile vertaling , met cene voorrede en aanteekeningen 
van den T-leer.w o L T E R B E E K, bet licht ; en hij ver-
klaart, (en wij gelooven hem gaarne, want bet ging 
ook,ons zoo bij de ..lezing) .dat , ,bij- de- nu vernieuWde 
bearbeiding, op zichzelve an'der4 cene lastige eli ver-
drietelijke taak, welke al fpoedig weerzin,verwekt,, hij 
zulks echter volitrekt niet ondervond, maar veelmeer 
met een onafgebroken genoegen aan dezelve bezig was. 
De verbeteringen 'bij dete uitgave betreffen niet alleen 
taal en itijl, maar bet, oorfprhilkelijke is op nieuw ver-
geleken, en de aanteeheningeri ondergingen eene aan-
merkelijke verandering:" In" loo ver dezelve eenen in 
bet oog loopenden misflig aanwezen, is` de tekst zelf 
nu veranderd; en; om door tegerifpraak den goeden in-
druk niet to verzwakken, liet men dezelve doorgaans 
geheel weg, waar de Vertaler van den Schrijver ver-
fchilde. Andere zijn nu tot Un geheel to zamen ge-
voegd, en men vindt ook fommige, die geheel nieuw
zijn , van weike wij die , bij 's Heilands klagt aan het
kruis 3,
a44	J. L. L W A L D, OV1SltDINKAVctN.
kruis, gaarne bier overnamen,, bijaldien dezelve, voor 
Qns beftek-, 4iet to uitvoerig ware , waarom wij ef, 
flechts bijzonder op wenken. Eindelijk is bij deze uit-
gave ook een zeer fchoon Christusbeeld, naar eene 
plaat van A1 E L C H I Q R, en door den Heer w. V A N 
S E N u s (naar eene verkleinde voetmaat) uitgevoerd, 
gevoegd; en welke beeldtenis, naar bet gevoel van 
WO L T E R B R E K, juist bet karakteristieke van 's Hei-
lands gemoedsftemming uitdrukt , toen hij de woorden 
uitfprak : Fader ! de ure is gekomen; verheerlijk uwen 
Zoon! - Wij bevelen ieder Christelijk huisgezin, en 
vooral den Christenleeraar to zijner voorbereidinge tot 
bet prediken over de lijdensgefchiedenis, met den Heer 
W O L T ER B E E K, dit werk bij vernieuwing aan; er 
evenwel, met hem, tevens bijvoegende, dat E W A L D 
van bet uitlegkundige juist geen bijzonder werk maakt, 
en dat, to dezen aanzien, bet werk van m o s c H E , 
Erklkrung d er Leidensgefchichte Y. C. 2 Theil. Frank-
fort i"o5, verdiende meer algemeen bekend, ja in alley 
banden to zijn.
Wat kunnen Christenen doen, ten nutte van Heidenen? 
Te Utrecht, bij J. de Kruiff. 1815. -In ki. 8v&. 
24 Bl, f : - 3-:
-Uene opwekking tot deelneming op allerlei wijze aan 
de Zendeling- en Bijbel - genootfchappen hier to lande, 
zeer eenvoddig maar w6l gefchreven , van welke de 
bloote aanmelding alzoo voor ons genoegzaam is; ter-
wijl wij over deze vernieuwde poging, om belangftel-
ling vbor bet goede op to wekken, den besten zegen 
wenfchen.
Pet-
A. HUMAN, i)I$1t1.IJK MAGNETtSMU9.
245
Prerharrdeling over hot Dierlijk Magnetismus', als den 
gron`Iflag ter verklaring der phyfijehe levensbetrek.
kingen of fympathie tusfchen de dierlijke ligchamen, 
Door A. N U M A N , praktiferend Geneesheer op hot
Hoqezand', enz. Te Groningen, bij R. J." Schier.-
1ieek, 1815. In "gr. Svo. 6o BI. f : 15.
Wij hebben doze Verhandeling met genoegen gele-
zen. Hoezeer Rec. niet altijd met den Schrijver het-
zelfde fandpnnt zou gekozen hebben, en ook geens-
zins vvenschte geacht to worden in alle opzigten met 
hem in to flemmen, vooral ten aanzien van bet begrip 
zelve omtrent bet Dierlijk Magnetismus en de dierlijk 
magne;ifche werking, ter verkiaring van vele verrigtin-
gen der dierlijke huishouding, daar er bovendien voor-
af ovtrtuigende gronden zouden moeten aangevoerd 
worden voor bet uitgaan eener zjne vloeiflof uit het 
ligchaam des Magnetifeerders, en voor bet beftaan van 
eenen gevoeligen zenuw- of levensdampkring, en de 
leer der fympathie, die van bet algemeen gevoel, en 
de verhooging van de zenuwknoopen des onderbuiks 
tot zinwerktuigen , nadere bevestiging zouden verei 
fchen; zoo kan hij echter niet ontkennen , dat de Schrij-
ver, naar zijn gevoelen en zijne inzigten, dezichvoor-
geftelde taak, ter, aantooning dat er inderdaad eene 
phyfifche working tusfchen de dierlijke wezens beilaat, 
gegrond op een zuiver dynamisch beginfel of vermogen, 
dat met do levenskracht der dierlijke ligchamen in cene 
allernaauwfte betrekking Nat , voldoende afgehandeld 
heeft. Wij gelooven echter, (opdat wij er nog met een 
enkel woord dit bljvoegen) dat niemand van eenige
opgeklaarde pbyfiologifche kennis immer aan zulk.eene 
phyfifche working zal getwijfeld hebben, hoezeer hi 
daarbij niet aan het Dierlijk Magnetismus dacht, veel 
min hetzelve ten grondfjag, ter veFklaring diex levens• 
betre'.ckin;en, aanm m,
Wlj
=46	A, t U4I•A-M, DtFRLtjk MA NP-T1SSILs.
Wij wiilen van dit in vele opzigten belangrijke werk. 
j,e geen uittrekfel. geven,-. -Al. wie zich met liet Dierlijk
d vIagngtis:nus .b4end wil maken, mag zich •ook .deze 
Yerhandeling, vau den verdienftelijken Ij U M A N wel aan., 
fchafen.
Wij vinden ons nog..~erpligt I den Schrijvet 'eenen 
misffag onder bet ooa to brengen, daar hij,, n&melijk, 
in bet voorlierigt, in eene noot, den Med. Doct. F, 
VAN DER BREGGEN CORNZ., to 'Imflcrdam, 
als Vertaler van bet werkje. van Dr..F R. 11 U F EL A N D 
over de Sympathie opgeeft , alzoo wij vermeeren ftel-
jig to weten, dat deze hieraan.Been deel had, ei zulks 
daarenboven op,den titel niet ftaat uitgedrukt.
Reis rondom de Wereld, in de jaren 1803 tot 1807, 
door. G..	VAN L A N.G S D Q R F.F.. Uit het -Hoog-
duitsch , door m. S T .U A R T. Met. Platen. Ilac Deel. 
TS . Haarlem en Amfterdam, bij F. Bohn en J. van
der. Fiey.~ In gr. 8vo. t44 BI. f 3 12
..1 oevallige omflaudighedcn hebben onze aankondiging 
van,rbet. tweede•. Deel dezer belangrijke .,Rcize duslang 
vertr\Vij_; haasten -oils .•thans daarvan verflag to 
uevem
Voor dcn IIollander..is dit heel daaram van etn ,bij-

zonder. helang, omdar men er eengewest in vindt; het-


welk;..met ui~zonderi~ng •van alle Europth , alleen do

1ollan4rche_ Natic in ecne:,•zjrter.havens heefl:•toegel--


ten. Echter, heeft de argwaan tier ,- apanners, ' en lion

wantrouwen tcgcn,.alle vreemde. Volken, dien handel

Iu,,de,,ua4uwfke;perhen, omfchreven, en met- zoo vele

bstige .,jligtpl<cgingcn, to zclfs vernederingen verbon-


den, xiat er niet.:ninder daa-het taaije geduld enzer

)<;andgeucoten,,tot vereisrht words, -dm zich dat•alles

ten behoeve van:voordecl te=getroosten: Vandaar ook',

tit; bun jittdk~nzexz.,-de.weinige- omgang, lien- de Rus.

fen met de Nederlandfche fchepew•en•Faktor# mogten

heb.
G. X. V-A N L A N GS D O It F -P.) ItlIZE,	247
,hebben, en de geweldig vervelende plegtigheden, _die
elke 'fchrede van bun verblijf op yapan'beiemmerden.

.-- Utt is ten verflag der. ontmoetingen, gedurende

dit, verblijf van bet Rusfisch - Gezantfchap in bet. f a.

panfche Rljk, , hetwelk den inhousl van dit 'heel uit.

maakt. De reeds gemelde belemmeringen maakten. bet

bijna 'oiidoenlijk, eenige nieuwe befcheiden.wegens dit

.zonderlinge, belangrijke, en geheel op zichzelve itaan-


de' Volk in to winnen., De bekwame Vertaler heeft

door' Vele gevvigtige, en foms vrij uitgebreide,. Not"

in dit Onvernlijdelijke gebrek voorzien, en, met ter_zij-


de ftelling van de al to groote kieschheid, die den Her

L A N G S D o R F F fchijnt: beset' to hebben , om sets buir

ten eigene' en nieuwe opmerkingen mede te, deeLen, ve-


le narigten uit andere Schti)vers begeven, die voor de

waardering des' -7apanfchen Volks ten hoogfte nuttig

zijn. -::. Wij zullen trachten, uit dit een en ander eenig

denkbeeld to geveh Ian deze zoo weinig bekende Natie.

De Yapanners ftaan; wat bet uiterlijke betreft, vrij

hog op den trap der befchaving. Hunne nijverheid in

bet bebouwen van hun land; zelfs tot de bovenfte kruin

der Bergen (zie bl. 29) ; hunne ongemeene. netheid in

bet vervaardigen' van allerlei gereedfchap ;Fhunne keuTig-


h.eid, niet - alleen op uiterlijke fchoonheid, maar. ook op

den ftijl van bet' fchrift, waaraan zij terftond den man

uit bet gemeen ,van dien van opvoeding kunnen onder-


ftheiden ' (W. 6z); hunne kennis aan de drukkunst

(bl." 146) , aan landkaarten (bl. 185) , aan de ronde ge-


daante der Aarde (bl. 57) ; hunne ongemeene-vlugheid

in- bet bevatten en nabootfen (bl. 58 en 175) ; hunne bijna

Hollandfche zindelijkheid (bl. 67 en 152) ; Urine uitfle.

kende beleefdheid (bl. g1) : dit alles duidt eene Natie

aan,, die niet meer in de beginfelen der befchaving is,

maar daarin eene hoogte bereikt heeft , waarop zij , naar

alien fchijn voor altoos , indien geene ontwikkelende ge.

beurtenisfen tusfchenbeiden komen, is flaan gebleven.--.

Dig eilandvolk; 't welk zoo weinige betrekkingeni met

de' Chinefche, en volfirekt geene met de Indifchc Nati-


en
248	'G. H. VAN LANGSDORFF
en onderhoudt , verkeert echter volkoman in• hetzetfde 
geval. Het gaat niet meer vboruit : bet • Despotismur 
heeft bet geheele beftaan der Natie'.-als in een' ijzeren 
vorm gedrongen,.dien bet niet:meer verlaten, met met 
eene vrljere ontwikkeling verruilen. kan. Het i& blijk. 
baar, dat de voorgenomene invoering des Christendoms 
door de 7ezuiten, hoewel' bet doel was, de Natie f echts 
onder bet juk van Rome to krommen, haar.nog.tans, 
door de wriiving met andere Volken, van een onbere= 
kenbaar nut ;zou -geweest zijn. Dan, bet nmislakken 
dezer proeve heeft nu ook alleen verderen voortgang in 
dens afgefneden. Het is ongetoofelijk, hoe vele moei.. 
to zich de geestelijke en wereldlijke zieledwang, die beia 
den .in den perfoon van twee Keizers op-de Natie drnk-
ken, gegeven heeft, om haren oorfpronkelijk voor-
treffelijken aanleg to knakken, en onder bet juk van 
tallooze pligtplegingen to doen bukken, opdat zij gee• 
nen tijd zou-hebben, aan icts to denken, 't geen hare 
Heerfchers ongevallig kon wezen. , Geen Volk," zegt 
de Vertaler,•bl. 49, „ is meer op pligtplegingen ge-' 
„ field, noch bezit uitvoeriger en naauwkeuriger Ce-
• remorzieel , dan de Yapanncrs. Wanneer een der
• grootfte Landsheeren of een der ,1edofche Rijksgroo-
• t-en flechts eenen ambtenaar van den Dayri (Kel-
• zer) op weg ontmoet, buigt hij zich met hot boofd: 
„ en de handen ter aarde, terwijl zijne pick, van
• welke hij er flechts eene in diens bijzijn mag voe-
„ ren, ter zijde van hem wordt nedergelegd." Dit, 
en de ijsfelijke doodftraffen , van welke DI o N T E s-
Q ui E u fpreekt, hebben der hooghartige Natie van 
alle vrije•werkkracht, van alle ontwikkeling barer ver-
mogens tot meer dan ftoffelijke einden verftoken , ook 
eene onverfchilligheid voor bet leven, eene verach.• 
ting des doods ingeboezemd, die men zeer verkeerd 
zou doen, aan heldenmoed toe to fchrijven, daar de-
zelve veeleer bet gevoel van ellende tot drijfveer heeft, 
even als onder do vroegere Romeinfche Keizers. „ Do 
„ verachting des doods," zegt de Vertaler, hl. 134,
REIS 1LONbOM DE WEILELD&	249
• is algemeen bij de 7apanners. De zelfmoord is in
• bijzondere gevallen bij hen pligtmatig, en neemt
zelfs de fchande van een misdadig leven in hunne 
„ oogen weg" (even als to Rome.) „ Alle krijgsliei
den en dienaars van den Zjo-goen, of wereldfchen
• Keizer, en elk, die in den dienst is van bet land, 
„ zijn bij bet begaan van eenigen misflag tot den
•	zelfmoord verbonden , doch niet zonder daartoe
• door het Hof gelast to zijn. " De flaaf mag dug 
met eens fterven, zonder den wenk des tirans ! in-
tusfchen wordt juist door deze gewoonte van kruipen j 
bet gevolg van bet Despotismus, de dwingelandij zelve 
vereeuwigd, en de eerbied voor den Dairy, of geeste• 
lijken Keizer, is bij de Natie zoo groot_, (even als die 
der Arabieren voor hunne Kalifen) dat zelfs de wereld-
lijke Keizer (Zjo-goen), die zich, even als bij bet 
genoemde Volk, van eene foort van Groot=hizier tot 
Sultan verheven, en thans alle magi alleen in handeit 
heeft, bet niet wagen durft, in zaken van belang to 
beflisfen, zonder den Dairy to raadplegen; ,, want," 
zeggen de ,1apannezen, „even als de Wereld flechts Boot 
,, gene Zon verlicht wordt , zoo kan er in bet Rijk ook
• maar den Opperheer ziin;" en dezen eerbiedigen 211 
in hunnen geestelijken Keizer. Dus moet zelfs de Zjo• 
goen zich nog fteeds als eerften ftaatsdienaar van deft 
Dairy aanmerken, en zich voor hem niet flechts, maar 
zelfs voor zijne gezanten , met de diepfte buigingeti 
vernederen. Op eenen bepaalden tijd wordt alles Vera 
brand, wat hij als kleeding, eetgereedfchap enz. heeft 
afgelegd (bl. I42.) Voor deze onderdrukking zoekt zicli 
bet gros der Natie door veelvuldige feesten, de Grooi 
ten door pracht en weelde en de flaaffche onderwerping 
der mind::re ftanden to traosten. Hunne, gewoonteii 
en beleefdheidswetten zijn dan ook zoo vele onveran-
derlijke, heilige voorfchriften, die tot bolwerken van 
bet Despotismus dienen.
Men ziet, dat deze korte fchets nieerendeels nit de 
aanteekeningen van den Vertaler getrokkeli is; en itia 
80EKBESC$. 1,$X6. N0. 6,	R	der.
a5o	G. H. VAN L A N G S D 0 A F!, REIZE.
derdaad heeft de f atistieke kennis aan .7apan , gelijk 
wij boven reeds zeiden, weinig van belang door de Ge-
zantfchapsreis der Rusfen gewonnen. De wiskundige 
aardrijksbefchrijving, daarentegen, heeft in K R US E N-
S T E R N'S voortreffelijke opgaven wegens de Yapan-
fche Zeeen, waaraan ook de Heer LAN Q S D O R F F, 
zijn reisgenoot, hulde doet, eene gewigtige aanwinst 
bekomen (zie bl. z9.) Na een halfjarig verblijf aldaar, 
gedeeltelijk ter reede van Nangafaki , achter Papenberg, 
en to Megafaki doorgebragt, gedurende welken tijd aij 
met een reikhalzend verlangen naar berigten ait ,redo 
gewacht, en intusfchen door de 7apanners kosteloos 
onthaald, dock met Argusoogen bewaakt waren, en 
bun in een zeer beperkt verblijf aan wal zelfs door een' 
fcheidsmuur bet gezigt op de omliggende landftreek be. 
let was, werden de Rus/en eindelijk beleefdelijk voor 
bun aanbod van handelgemeenfchap bedankt , de aange-
bodene kostbare gefchenken teruggegeven, en desniet-
temin andere, vorflelijke giften aan bet Gezantfchap 
aangeboden. Dit haastte zich nu om zoo fpoedig mogelijk 
to vertrekken; en de Heer L A N G S D O R F F is, tegen 
zijne gewoonte, een weinig uitvoeriger in de zeevaart-
kundige befchrijving der terugreis door deze weinig be-
kende wateren, en van den togt naar bet eiland .7osfo, 
(waarvan de Vertaler ook belangrbke narigten merle. 
deelt) naar Tchoke of Sachalion en de Kurilifche eilan-
den, tot men op nieuw Kamfchatka bereikte.
Treffend is de befchrijving van den storm , of liever 
geweldigen orkaan, then bet fchip vbbr de aankomst 
op de kust van ,7apan moest doorftaan (bl. 2z---26); 
en de aanfpraak van den Gezant aan bet Rusf7Jehe 
fcheepsvolk, bij de nadering aan dat Rijk,(bl. r5--i8) 
levert , geen klein denkbeeld van de kracht der Rusfs-
fchc taal , om Route denkbeelden uit to drukken.
De Vertaling is zeer vloeijend, en, door de bijge-
voegde Noten, zeer belangrijk.
Ro-
ROMZnvacrta NACNTar.
s$I
F,omeinfche Nachtcn bij het Graf, der scirlo's. Uis 
het Italiaanseh vertaald, met ~lanteekeningen, door 
G E R R I T JOAN M E IJ E R. Met Platen. II Deelen. 
Te Am/ierdam, bij H. Gartman. 1815. In gr. 8v o. 
Te zamen 526 bl. f 4-16-:

Het was geen ongelukkige inval van den Schrijver 
dezer Nachten, zich van de ontdekking van de gra, 
ven der s c I r I o 's in 1780, en van de voorftelling 
eener daardoor verhoogde verbeelding, alsof de verfto.
.ring der asfche van deze beroemde mannen de fchim-
men der Romeinen uit de gewesten der onfterfelijkheid 
bij het graf van deze hunne doorluchtige landgenooten 
terugriep , als van eene lijst to bedienen, in welke hij 
zijne op aarde terugkeerende zamenfprekers verfchijnen 
laat. F 0 N T E N E L L E zegt ergens, (zoo het ons wit 
voorftaat, in de voorrede van de Zamenfpraken der 
Dooden) dat hij zijnen perfonen eene verhevener taal 
dan de gewone in den mond legt, en dat hij, wanneer 
dit zijn oogmerk niet geweest ware, zich bij de Le. 
venden zou bepaald hebben. - Van deze Nachten zou 
men hetzelfde mogen zeggen : de luisterrijkfte herinne. 
Tingen uit de gefchiedenis van het eenmaal werelddwin-
gende yolk, waaronder de s c I r I o's de fchitterendfte 
rollen vervulden, zijn er in voorgedragen, op eene wij-
ze, welke, terwijl zij de ziel verheffen, de verbeelding 
boeijen , en der aandacht ontzag inboezemen , niet alleen 
voor de deugden, maar ook voor de zwakheden en mis-
drijven van een verhoogd menfchengevoel, to gelijker 
tijd de getrouwe eq, gelijkende afbeeldfels leveren van 
de perfonen en bedrijven , die er in afgemaald worden. 
Stijl een onderwerp zijn in het oorfpronkelijke met elk-
ander evenredig; en deze altijd wenfchelijke overeen-
ftemming is in de vertaling niet verloren gegaan.
De eerfte verfchijning der fchimmen, waardoor den 
Schrijver,die zich langs een' ondcraardfchen gang naar 
deze verwelfde grafplaatfen begeven had, de „ elegen-
R s .	1eid
25=	ROMEINSCHE NACHTBN
heid vergundl wordt, oni zich met zijne Helden dcr 
oudheid to onderhouden, wordt in den eerften Nacht 
(zij zijn zes in petal) dus befchreven: „ Reeds ver-
diepte diepte hij (mijn geest) zich in den donkeren af-
„ grond, reeds drongell mijne gedachten tot het fom-
„ here doodenrijk door, reeds ontwaakte mijne begeer-
„ te, om mij met de afgeftorvenen to kunnen onder-
;, houden, toen ik in eens van uit de diepte een treu-
„ rig fuifen hoorde, dat, even als de wind, die door 
„ de dalen fpeelt, langzaam en in afgebroken toonen, 
„ voortzweefde. Te gelijk fchudde de aarde onder mij-
„ ne voeten ; de donkere lucht bromde als een bijen-
„ zwerm; de beenderen bewogen zich in de graven en 
„ floegen krakende tegen de wanden."
In dozen eerften Nacht munt de twist tusfchen B R u-
T u s en C E S A R over den Tirannenmoord bijzonder 
uit. De fchildering, welke doze laatfte van het verderf 
des Gemeenebests geeft, zijn betoog van de noodzake-
lijkheid, om in het door burgeroorlogen verfcheurde, 
door geweldenarijen en de ongehoordfte gruwelen verne-
derde Rome, de Alleenheerfching to herftellen, zijn 
meesterlijk; maar treffender nog is hot krachtig uitge-
tverkte tafereel van A T T I c u s, in den tweeden Nacht. 
In een kort overzigt van de eerfte wording, vestiging 
en uitbreiding des Romeinfchen gebieds, waarin de 
tot 's Schrijvers oogmerk belangrijkfte en meest die-
nende punten der gefchiedenis, ongezocht, en als met 
cone bevallige onachtzaamheid verzameld, onder den
&nkel gezigtpunt gebragt zijn, wordt hier de mateloce ze hecrsch- en veroveringszucht van hot Romeinfcne
yolk, als grondtrek van zijrr karakter, naar het levers
afgemaald; en onder hot- lezen, medegefleept door den

fnelvlietenden ftroom der e'_kander geleidelijk opvolgen-


de, en door do tegenfpraak zijner belangnemende toe-


hoorders no(, dringender voortfpoedende reeks der ge-


beurtenisfen, vergeet men bijna, dat het dikwijls aan

bet ontbreken van daartoe even gunftige omitandighe-


den most toegefchreven worden., wanneer vroegere en

lx-
BIJ fET GRAF DER SCIPI(5'S.	253
latere volken zich van deze zijde minder ongunflig 
deden kennen. Zeer to regt zegt de Vertaler in zijrt. 
voorberigt : (bl. IV.) „ In deze laatfle jaren vooral 
„ zijn wij meermalen in de gelegenheid geweest, om 
„ aan de Romeinen to denken, en derzelver bedrijven, 
„ helaas! to verfoeijen, daar wij door eene naburige 
„ rooverhorde alle hatelijke grondbeginfelen der Ro-
„ meinen zagen nagevolgd."
In den derden Naeht worden, in eene zamenfpraak 
tusfchen P o m P E J u s en C E S A It, de inbortlen dezer 
beide mededingers met fcherpte voorgetleld, minder 
uitgewerkt dan de vorige afbeeldingen, inaar met, en-
kele doch oogenblikkelijk treffende trekken.
De fchets van eenen vadermoorder, waarmede bet 
eerfire Deel eindigt, is diep roerend, en zou, wainneer 
men er eenen eigenaardigen naam, bij wiize van kunst-
term, aan wilde geven, vreesfelijk of fchrikverwekkend 
aandoenlijk mogen genoemd warden. -Op zichzelve ge-
nomen, heeft zij vele verdien(ten'; maar, vergelel en 
met bet hoofdoogmeik, 't welk de Schrijver zich toch, 
zeer kennelijk, in deze Nachten voorgetleld heeft, zon 
deze, laatfte zamenfpraak, of liever alleenfpraak, een 
hors d'oeuvre fchijnen, ware bet niet, dat de Schrijver 
zich van de verfchijning dezer ijlhoofddge fchim bediend 
had, om eenen overgang van bet eerlle tot bet tweede 
Deel to maken.
Gedurende de drie eerlle Nachten, welke den lnhoutl 
van bet eerlle Deel uitmaken, bezoekt de Schrijver de 
graven der s c i P I o's met eenige vrees en huivering. 
Het aandeel, 't welk hij in bet gefprek neemt, is dat 
van een' befcheiden leerling. In bet bezoek, 't welk 
bij in den vierden Nacht aan de fchimmen zijner voor-
vaderen geeft, is hij moediger geworden, en gedraagt 
zich als een afftammeling, die er gevoel van heeft, dat 
hij waardig is, met zijn heidhaftig voorgeflachr bet 
woord to voeren. De fchimmen, daarentegen, fchij. 
nen hem toe vreesachtiger to zijn; ei., nadat hij er 
aan C i C E R o de reden =van gevrasgd beeft, antwoordt
R 3	tic-
Z$,4	'R0MEINSCIfE NACHTEN
deze hem : (Ilde D. bl. 3.) „ Deze plaats fchijnt hen
•	toe, nog befmet to zijn door de fchim des vader-
•	moorders , en zij vrezen, haar bier nog to ontmoe-
• ten." Hierdoor nog meer bemoedigd , brengt hij 
bet gefprek op den toeftand van bet hedendaagfche Ro-
me, en geleidt de geesten uit de graven naar de ftad 
van R o M U L u s. Langs den Appifchen weg, komen 
zij aan den Palatijnfchen berg. Bier verfchijnt bun de 
ftichter van bet oude Rome, aan wien de Schrijver, 
kortelijk, deszelfs lotgevallen na zijnen dood verhaalt. 
Diet oogmerk der drie laattte Nachten is gedeeltelijk, 
cm, even als in de drie vorige, de Lezers, op eene 
belangrijke en onderhoudende wijze, de zeden en de 
lotgevallen, maar voornarnelijk bet nationaal karakter, 
en de gelijkende afbeeldfels der meest gerucht gemaakt 
hebbende mannen van dit vermaarde yolk, als in eene 
galerij van beweegbare fchilderijen, voor oogen to itel-
len; gedeeltelijk, om hun ook bet tegenwoordige Ro-
me, met bet oude vergeleken, en zoo, als men zich 
voorttellen kan, dat bet door een' befchaafden tijdge-
noot van CESAR, CICERO en ATTICUS zelf be-
oordeeld zou warden, to doen kennen.
De geftadig verwisfelende, en to gelijk veel omE'at-
tende verfcbeidenbeid der ftof is oorzaak, dat bet -e-
ven van uittrekfels t~einig gefchikt is, om de eigen-
aardige verdienften van bet werk van naderbij t e doen 
kennen; dewijl deze juist in de vlugtige mengeling. 
dezer verfcheidenheid beftaan. 't Zijn op verfchillen-
de wijzen, naar den loop der gefprekken, afgebrokene 
en weder opgevatte fragmenten, met oordeel en fmaak
gefchakeerd , en meestal zoodanig bsjeengebragt en
contrasterend zamengekoppeld , als de aandacht bet
minst vermoeit.
Het tweede Deel fchijnt, zoo al niet door eene an-

dere hand, immers in eene andere luim, dan in die,

welke door bet eerfte Deel zweeft, bearbeid to zijn.

Dit verfchil meenden wij reeds bij de jammerklagt van

den vadermoordcr opgemerkt to hebben. Daarbi her-


in-
EIJ HET GRAD D R SCOWS.	255
innerden wij one, hetgeen de Vertaler in zijn voorbe. 
rigt zegt : „ Het eerite Deel, of de drie eerfte Nach-
„ ten van dit werk, werden reeds in bet jaar 1792, 
„ to Rome gedrukt, en met zoo vele gretigheid ge-
• zocht, dat zij in bet jaar 1803, voor de tiende maal 
„ herdrukt werden. Tot leedwezen van alle letterman-
„ naren dacht men, dat het werk daarmede eindigde, 
„ toen in bet jaar 1804, bet oorfpronkelijk handfchrift 
„ gevonden werd en daaruit bleek, dat bet uit zes
•	Nachten beftond, waarvan ik thans eene vertaling
•	aanbied."
Tegen bet oproepen van afgeftorvenen uit bet rijk 
der fchlmmen, ten einde met leerzame gefprekken, in 
welk vak dan ook, hunne nog levende natuurgenooten 
en afftanlmelingen to onderwijzen en to ftichten, heb-
ben wij rfiets in to brengen. Het that een' Schrijver, 
vrij, ook uit bet graf tot zijne tijd- en landgenooten 
to fpreken ; -- en wanneer bet hem daarbij voorna-
melijk to doen is , om , gelijk hier bet geval is , door 
middel van de gefchiedenis hunne aandacht op voor-
werpen van hat-, oudheid- en volkenkunde to vesti-
gen, kan men hem over hetgeen hij, in 't voorbij-
gaan, ook over hooger wijsgeerige en bovennatuur-
kundige onderwerpen zijne fchimmen in den mond 
legt, ongemoeid laten. Handtastelijke tegenffrijdighe-
den mag hij echter zijne geesten niet veroorloven. 
Zoo had hij b. v. den vader der Romeinfche welfpre-
kendheid (Ifte D. bl. 20.) niet moeten laten zeggen
•	Hij , onder ulieden, die door zijne geleerdheid de 
„ wereld met bewondering vervult, die door de on-
•	geloofelijke verhevenheid van zijn genie, zich ten
•	hemel fchijnt to verhefFen, is voor ons, die van de
• flavernij der zinnen bevrijd zijn, (of, gelijk er in 't 
„ oorfpronkelijke itaat : per not fpiriti fciolti dal fer-
„ vaggio delle membra: is voor ons, van de flavernij
•	der ledematen (des ligchaams) verloste geesten) dat
•	geen, wat voor u bet ftomfte dier is."
Op meer plaatfeu wordt van deze voortrefFelijkheid
R 4	der
Z55	ROMEINSCHE NACHTEN
der ligchamelooze geesten, boven die, welke bet ftof-
bewonen, gewag gemaakt; 't geen echter niet belet, 
dat C E S A R ,I B R U' U &, Pomp E T u s en andere door-
luchtige fchimmen geene mindere flaaffche onderworpen 
heid aan hare driften en hartstogten aan den dag leg-
gen, dan die men haar, no- onder bet gebied der zin-
nen, zou toegedicht hebben. Onder andere kunnen 
daarvan de woorden van c A T o en c E S A R (bl. 24o.) 
tot een ftaaltje verflrekken. De eerite , op de gedach-
te, dat C E S A R aan ziin' zoon vergiffenis gefchonken. 
had, met afgrijzen terugtredende, roept uit : „ Spreek 
„ van overwinning, 6 trouwelooze! tot viianden; van 
„ vergiffenis tot inisdadigers, en niet tot brave lieden, 
„ tot vrije burgers! Welk eene verbazende vermetel-
,; iieid, den dwingelanden eigen, zich op verdrukkin-
„ gen to verheffen, en be(chimpingen edelmoedighei(I 
„ to noemen ! Maar , wagr zijt gij , then ik niet meer 
„ mijnen zoon mag noemen ? Wddr ziit gij , bloodaard I 
„ die uw leven verfchuldigd zit aan de verfoeide gena-
„ de van dezen c E S A it ? "
Na zijn' zoon meermalen te'vergeefs geroepen teheb-
ben, vervolgt hij : „ Het is natuurlijk dat zulk een 
„ bloodaard -zich niet in eene vergadering van Romei-
„ nen durft vertoonen. 6 Ellendige flaaf! mogt uw 
„ fchim voor altijd in deze eeuwige duisternis rond 
„ dwalen ! " -- En, zich tot C E S A R wendende 
„ Door welk een droevig noodlot zijt gij hier ? Hoe is 
„ bet mogelijk dat de Romeinen ook bier nog uwe te-
„ genwoordigheid dulden ? " -- Waarop C E S A ii ant-
woordt : „ Hadde ik flechts bet gebruik mijner leden. 
„ en wapenen, om uwe hardnekkige vermetelheid, op 
„ eerie waardige wijze, to ftraffen ! " - Dit zeggende, 
(laat er de Sehrijver op volgen) nam hij eene krijgshaf 
tige houding aan; zijne oogen gloeiden,zijnewenkbraau-
zven krompen en hij fronste zijn voorhoofd zoo verfchrik-
kelijk enz.
Zulke hartstogtelijke uitvallen moeten bet bijna voor,
fchcrts doers - opnemen, wanneer b. v. B av T us (bi. 
3v.)
8if MET CRAP DER SCIPIO'S	157
so.) c x s A R dus aanfpreekt : „ Thans , na twintig eeu-
„ web, -daar wij met bet ligchaam onze hartstogten 
„ afgelegd hebben, kunnen wij over deze daad (den 
„ Tirannenmoord , namelijk) een edel en onpartijdig 
„ oordeel vellen."
Gaarne itemmen wij toe, dat de Schrijver deze drif. 
ten en hartstogten tot bet leveren der voorgeftelde ka-
rakterichetfen noodig had. Maar ook hierop flaat onze 
aanmerking niet; wij wilden er alleen mede to kennen 
geven, dat hij, juist om deze reden, aan zijne fchim-
men eene andere, minder van de zinnelijkheid verwij-
derde, hoedanigheid had moeten toedichten.
In de vertaling is de ftijl en de trant, waarvan zich 
de Schrijver tot zijn oogmerk bediend heeft , op de 
meeste plaatfen, zeer wel nagebootst. Enkele keeren, 
echter, hebben wij uitdrukkingen en fpreekwijzen aan-
getroffen, welke door den kundigen Vertaler zelven, 
bij de herlezing, als to veel naar Germanismen zwee-
mende, zullen' afgekeurd worden. Wij willen er, flechts 
Gne van aanwijzen (Ilte D. bl. 2.) „ Dit zelfde verlan-
„ gen kwelde ook den beroemden r K T R A R C A, die de 
„ fcheidende eeuwen zocht to overkomen en eenigerma-
„ to met de Ouden to leven." -- Het oorfpronkelijke 
raadplegende, zagen wij, dat hij heeft willen zeggen: 
„ Ook deze rustelooze begeerte noopte den beroemden 
„ P E T R ARC A door-de tusfchenruimte der vervlogen 
„ eeuwen been to dringen," enz. [La quale anfsetA 
sfogava anche l'illustre Petrarca sforzandofs varcare I 
fccoli interposti.]
Ook tegen de geflachten, enz. wordt bier wel eens 
gezondigd, als b. v. Ilde D. bl. 82. dezen marmer. 
Doch, bet geheel heeft ons to zeer bevallen, dan 
dat wij bet van ons zouden kunnen verkrijgen, bij 
kleinigheden to blijven ftilftaan.
z58
YWLDL LAN DE NAGEDACNTENIS
Ilulde, toegebragt aan de nagedachtenis van J A N F R E D R I K 
H F, L M E R S. Te Amflerdam, bij GQysbeek & Comp. 1815.
In gr. 8vo. 1t6 Bladz. f 2-4-:
De Uitgevers verdienen alien dank voor de moeite, welke 
zij zich gegeven hebben, oin de offers, nan de fchial van 
BELMERS gewijd, zoo veel doenlijk, bijeen to zamelen en 
door den druk gemeen to maken. Wij ontvingen bier do vol-
gende flukken, ter nagedachtenis van onzen vereeuwigden 
tanger : I. Lofrede Van G E R R I T J O A N M E IJ E R, uitgefpro• 
ken in de Amflerdamfche Alfdeeling der Ilollandfche Maatfchap-
pij van Fraaije ii(nnflen en lFetenfchappen, op den 26 Febru.
srij 1814- II. Lofzang van 1Yh'. M A U R I T S C O R NE L I S
VAN HALL, Lid van bet Iioninklijk IVederlandsch Inflituut, 
tdlgefproken oamiddellijk na de voorgaande Lofrede, ter Aelfder 
plaatfe. III. Redevoering Van H E N D R I K H A R M E N K L IJ N, 
ttitgefproken in de Maatfchappij Felix Meritis , den 25 November 
1 I4. En IV. Zangen van uAREND KLJJN, Bz., Waarvan 
men zich in de Maatfehappij Felix Meritis, op den 25 No-
vrmber 1814, bediend heeft; zijnde de Mnzijk vervaardigd 
door J. W. W I L M S z. 1-let is inderdaad to bejammeren, dat 
bet Diehtfluk van den Heer L O O T $ (na de Redevoering van 
H. n. i L IJ N in Felix Menus voorgedragen) bier niet me-
de gpplaatst is, daar hetzelve deze echt-vaderlandfche hul-
de volledig zoude gemaakt hebben. Willen de vrienden en 
vereerders van HELMERS ook dit ofi'er van den beroemden 
Dichter san zijnen Broeder en Runstvriend bezitten, dan zijn 
zij gedwongen, om zich den gebeelen dichtbundel van 
L O O T S nan to fchaffen.
Desniettemin zal de verzameling, welke wij thans nankon-
digen, elken dicht- en kunstlievenden Nederlander regt wel-
kota zijn. Wij althans ontvingen dezelve met een dubbel ge-
noegen; daar wij alles, wat onzen onfler£elijken Fuikdichter 
betreft, om zijnen wil, op hoogen prijs flellen, en deze of-
fers zijner vrienden, daarenboven, eene eigene innerlijke waar-
de bezitten, en eenen aangenamen, welriekenden geur ver-
fpreiden.
De beide Lof- of Lijkredenen van de Heeren M E IJ E R en
I<LIJN hebben ieder hare afzonderlijke verdienflen. Wanneer

wij
VAN J. F. BELMERS t	n59
wij geregtigd waren, om beider voortbengfelen to vergelij• 
ken, dan zouden wij aan de Lofrede van den Heer M E IJ E R, 
als kunstprodukt, den voorrang geven. De taal is bier zui 
ver, de ftijl keurig , en bet geheele fluk inderdaad welfpre-
kend. De Redevoering • van den Heer x L IJ N is geheel ui* 
bet hart gevloeid, en moet, bij bet uitfpreken, algemeen ge. 
roerd hebben. De weg , diem m E IJ E R inflaat , om den Dich= 
ter en zijne werken to doen kennen , is misfehien nieuw. 111) 
begint de fchets van H E E M E R S zangen met de befchouwing 
van bet eerfle ontluiken van deszelfs dichtvermoged, en volgt 
hem vandaar op zijne kunstbaan. Wij meenen echter to moy 
gen twijfelen, of in daze manier de kunst niet to veel door 
firale. Hot fimplex veri fsgillum geldt ook bier. Zoodanige 
gefchiedenis der geestontwikkeling van een groot Dichter last 
zich wel aangenaam lezen; maar zij moet noodwendig nu en 
dan gedwongen worden naar•het plan, hetwelk de Redenaar 
zich heeft voorgefleld. Men moge op die wijze den gang der 
ideen, de werkingen van den geest in eenen fystematifchen 
Wijsgeer kunnen aantoonen; bij een dicbterlijk Genie gent 
dit, naar ons gevoelen, zoo gemakkelijlc niet. Hot denkt en 
werkt vrij, dikwijls zonder orde, regel of plan. Nu en dan 
doet bet fprongen, welke den prozaifchen befchouwer wild. 
en onbegrijpelijk voorkomen; en de fchepper der heerlijkile 
gewrochten zal, na de voltooijing van bet kunstwerk , vaaic 
zelf niet eens kunnen zeggen, wat de eer'fle aanleiding tot dd 
bijzondere floWe gegeven hebbe, en welke de anneenfchake-
ling zijner gedachteu geweest zij. Met dat al moeten wij er-
kennen, dat de Heer MEIJER zijn, inderdaad moeijelijk,plail 
uitmuntend heeft uitgevoerd, en dat bet hem veelvuldige ge-
legenbeden aanbiedt, oin zich to doen kennen als een man 
van eenen wijsgeerigen geest, als een fijn opmerker,en echc 
kenuer in bet vak van wetenfchap en kunst; terwijl ook 
deze behandeling bet voordeel heeft, dat zij ons met de dich-
terlijke voortbrengfelen van x E L M E R s bekend Inaakt, zon. 
der die flijfheid to bezitten, welke anders van dergelijke op-
tellingen onaffcheidbaar fckijut. Het plan van den Heer Ic L IJ tv 
voldoet ons daarom Ineer, omdat bet minder kunst verraadt. 
In de lofrede van M E IJ E R misfen wij ongaarne do vermel-
ding van H E L M E R S afkoinst, opvoeding, huwelijks- en huis-
felijke betrekkingen enz. K L IJ N geest ons, in deze opzig-
Len, meer, fchoou Minder dan wij gewenscht hadden. fit
M E I-
260
HULDE AAN DS NAGEDACHTENIS
M E IJ E R zien wij meer den kundigen en bekwamen Rede• 
naar ; in K L IJ N meet den hartstogtelijken Wend. De eerfte 
treft ons, OM II E L M E R S to bewonderen; de laatfle -doer ons 
M E L ME R S bewonderen, om over deszelfs verlies tranen to 
florten. Beide flukken zijn onvolledig; dock beide vullen elk. 
ander op vele. plaatfen aan, en leveren een goed• geheel op. 
Men kan bier geene volkomene levensbefchrijving, noch eene 
regte waardering der dichterlijke verdienflen van H E L M E R S 
verwachten. Wij wenfchen vervolgens den Mensch, afgefchei-
den van den Kunflenaar, meer van nabij to leeren kennen, 
en vooral verlangen wij naar eene uitgewerkte Verhandeling, 
waarin HELMERS als Dichter wordt beoordeeld en naar 
eisch gewaardeerd. Deze taak zal, op den duur, hopen wij, 
nog wel eens, op eene bevredigende wijze, vervuld worden. 
Hetgene men bier van de kunstverdienflen onzes Dichters 
aantreft, zijn (en konde men, billijkerwijze, wel meer ver-
langen ?) flechts algemeene trekken. De Heer K L IJ N is bier 
bet uitvoerigst. Hij befchouwt HELMERS in bet algemeen 
als Dichter, en hetgeen hij deswege zegt, is zeer fchoon; 
vervolgens als oosfpronkelijk Dichter; en eindelijk als gevoe-
lig Zanger, als verlieven Zanger, en als Lierzanger. Her zijn 
bijdragen voor een' volgenden Schrijver, die zich geroepen 
zal gevoelen, om de eigene karakteristieke waarde van HEL-
MERS, als Dichter, in het licht to flellen; bijdragen, waar-
op wij bier en daar nog al eene aanmerking zouden hebben. - 
Wij kunnen den inhoud dezer Redevoeringen niec nader op-
geven; maar zullen, ten flotte, nit beide nog eeiiige trekken 
opzamelen, ten einde onze Lezers meer van nabij met bet 
voorwerp onzer gemeenfchappelijke hulde bekend to maken. 
Hier flappen wij van de Redenaars af, met de opgave van 
een flaal, ter aanduiding van beider flijl en voordragt.
Uit de Lofrede van den Heer M E IJ E R
,, Den mannelijken leeftijd incredende , trad hij (IiEL-
HERS) ook in een naauwer verband met de maatfchappij, 
waarin hij leefde. Haar hell, hare welvaart vervulden zijn 
hart en ontgloeiden zijn gevoel; haar onheil, hare rampen
ontroerden en fchokten hem. Het helder verieden en het
toen donkere heden zweefden onophoudelijk voorbij zijnen
flarenden geest. Hij beminde de deugd, beminde de ware
grootheid, en beminde dus ook "zijn vaderland. Het vader-
land dat hij zag, toen hij 'vierencwiutig jaren oud was, in
bet
VAN 1. F. r1EtMPK$.	26t
kec jaar 1793, vervulde zijn hart met beklemming. Akelig
en ijsfelijk voorfpelde hij de volgende dagen, want met het

oog zijner ziel zag hij den geest des kwaads (*) , die, van

de vloeken RRergezeld, nit de duisternis uitbrak, om Eur, pa

en her lieve vaderland to vernielen. Om zijne diepe fmart to

lenigen, doorbladert hij de gedenkrollen van de daden onzer

voorouderen. DdAr hervindt hij,-voor B8n oogenblik, den

luister, die hem fireelt, en bet genoegen, dat hij derft. Hij

gevoelt zich weder gefterkt en ontvonkt, en nog met tranen

in de oogen zingt hij Neerlauds gelukkigen ftrijd in de jaren

i67a en 1678 (t). Dan, Met Lang kon deze gedwongene

bcdaardheid in zijne ziel gevestigd blijven. De flroom des

tijds fpatte zijn venijnig fchuim to gevoelig op zijn aanwe,

zen, om in befpiegelingen voort to fluimeren. Onrroerd en

verontwaardigd ziet hij , wat hem dierbaar is, verdwijncn en

opkomen wat hij verfoeit. Hij acht Nederland voor bezwe-


ken en verloren, en ontlast zijn overkropt hart door eenen tref-


fenden lijkzang op deszelfs graf (§). Tot in bet diepst van zijne

ziel bewogen' en ontroerd, vermeldt hij aan zijne landgenoo-


ten de verzwakking, verlamming en den ftaatkundigen dood

van zijn vaderland; roept hen tot getuigen van zijne fmart,

van zijne tranen; bezweert hen, bij de nagedachtenis aan on-


ze onflerfijke voorvaderen, om, door navolging van derzel-


ver deugden, zich ook huns verdienden loons waardig to too-


nen; en verheugt zich nog in de bewustheid, dat hij nimmer

deelde in de flormen, waaronder hij zijn geliefd vaderland

ziet bezwijken. Onwankelbaar gerrouw aan zijne gevoeleps,

wends hij zijne oogen afkeerig van de helfche toortfen, die

Europa toen moesten verlichten, van de razernijen, die, als

vredemaagden vermomd, met puin en bloed de aarde bedek-


ten; van bet rampzalig goochelbeeld, dat, met eenen goden-


naam verfierd, llechts brand en verwoesting onder den hoed

verfchool. - Vrij ziet de mensch de gevlerkte zangers bet

Iuchtruim doorzweven; vrij doorrollen de hemelsfeeren hun-


ne afgemetene banen; vrijheid! roept hem de goddelijke deugd

toe, en - vrijheid ! - wedrgalmt zijn hart. Ook onze nz L-


MERs beminde en aanbad de vriijheid (§§). Hij erkende haar

goddelijk beeld in de handhaving van regc en wecten, in de

deug.
(*) Ged. I D. bl. 104. (t) Ged. 1 D. bi. 107.
(3) Ged, I D. bl. ,oi, (§§) Nagel. Gel. 11 1). bl, 1g=:
062
RULDE AtN DE NACBDACHIrtriis
deugden van vorst en volken; maar hij verfoeide even zeer 
de verderflijke losbandigheid, die zich op Karen aangebedett 
Croon wilde vestigen. Om en bij hem ziet hij die valfche 
vrijheid alies met haren adem verpesten. Deugd, trouw en. 
dankbaarheid ziet hij als ballingen rondzwerven, en vervangen 
worden door afzigtelijke gedrochten, die - even als der dui-
velen honger door meerder voedfel flechts onverzadelijker 
grordt, ook - gedurig Ineer bloed en tranen tot fchatting 
eifchen. H E L N E R S zag die akeligheden, gevoelde haren ver-
pletterenden invloed, en bij herhaling klonken van zijne fna-
ren de treffendlle en aandoenelijkfle treurzangen (*):'
Uit de Redevoering van den Heer It L IJ N
„ Ach! hoe trof mij bet gezigt van dat laatlte dat ons, 
van alles wat wij eenmaal waren, overblijft! hoe trot mij 
het gezigt van de plaats, waar hij, Hollands edele zanger, 
in bet verblijf der dooden nederdaalde! Weinige weken na 
zijn fmartelijk affterven, voert nlij , (vergeeft M. H. aan 
den vriend deze kleine zwakheid), eene onwederflaanbare be-
geerte naar zijre afgelegene rustplaats bet plekje to zien waar 
bij rustle, en daar alles wat hij geweest was diep to gevoe.. 
jen - heilig, verlangen! wie ken u veroordeelen? Een fchoo-
ne herfstdag geleidde mij naar zijn graf; onbeneveld was de 
zon uit de kimmen gerezen, en wierp hare fchuinfche ftralen 
op de geelende bladeren van bet grijzende geboomte, en la» gs 
de kwijnende grasvelden; de natuur was doodelijk Ili1, en ai-
les flemde bet hart tot eenen fomberen weemoed. Zoo na-
derde ik bet overfchoc van mijnen vriend; van alles afgezon-
derd; door niemand vergezeld; door de natuur zelve aan de 
algemeene vergankelijkheid herinn.erd, zette ik mij , diep be-
droefd, op zijn ruwe grafzerk neder; welk een gezigt! welk 
een gevoel! ,, Groote God!" riep ik, geheel ontroerd uir, 
,, dit is dan de lVlensch!".... Te vergeefs poogde ik mijne 
gewaaruwordiugen. eene andere (lemming to geven; bet befef 
van zijn mij zoo treffend verlies, zijne uitiekende geestver-
mogens, bet beeld van mijn, toed nog aan den afgrond der 
vertwijfeling dobberend, en door hem zoo vurig bemind, va= 
derland , alles benevelde mijn gevoel, en deed mij, met een 
verbrijzeld hart, zijne rustplaats verlaten.
„ Nog klinkt die toon van weemoed in mijn hart; in dit
oogenblik ontwaakt dat gevoel met verdubbelde kracht; in

dit
(*) Ged. I D. bl. 147, 04, en r9o. II D. bl. zc6.
VAN J. F. HELMERS.	263
dic oogenblik rijzen al die beelden van bet geen SELMEB.s 
voor sons en zijn vaderland was, nog kon zijn, doch niat 
meer is, in derzelver geheele akeligheid voor mijpe gewaar-
wordingen: wie zal haar leiden? wie haar louteren? wie haar 
in een blijmoedig hopen op een gelukkig wederzien doers 
overgaan?
„ Gij alleen, heilige overtuiging van onzen hoogen zede• 
lijken aanleg! gij alleen, ontwijfelbaar bewustzijn van onze 
oneindige volmaakbaarheid! gij alleen, onwrikbaar geloof aan 
onze oniterfiijkheid! Zonder u is bier alles in den mensch 
nacht, afgrond, vertwijfeling ! met u, wordt one alles licht, 
i'relend uitzigt, verheven doelwit; met u alleen, zien wij in 
den mensch dat verheven ywezen, wiens aanleg oneindig, 
wiens beftemming grensloos is."
De Lofzang van den Heer VAN HALL is, in on@ oog, 
een allervoortreffelijkst dichtftuk. Stil, hartelijk en fomber is 
de voorzang, juist in den Loon, welke bier voegt, in den 
toon der plegtig-roerende Elegie. Men oordeele uit den 
aenhef
De zwarte dag verjaart, die Helmers ons onttoogl 
Toen is die fiere geest ten oorfprong opgevaren!
Wij toefden bij zijne asch, met tranen in bet oog; 
Maar rouw noch lofgezang ontvloeide aan onze fnarent

Wij danken u, o1 tijd l. gij hebt ons Teed verzacht.
De tranen, ons ontvloeid.... o! zij zijn niet verloren!
Onze opgepreste borst fchept edem , cooed en kracht; 
En Holland juicht met ons, dat Helmers was geboren.
Hier yang' zijn lofgalm aan! want bier troostte ons zijn lied, 
Toen een bebloede toorts alom vernielend braakte:
Wie toen ook huichlend zong, hij zweeg, en bukte niet
Voor 't ondier, dat, fangs de acrd, zijn helfche vlammen braakte.

.	.
Ja, bier, hier klonk zijn harp in 't heerlijkst maatgeluid, 
Wiens jongfte trillingen nog ruisfchen langs de wanden;
En zou der kunilengod, die ons dit koor ontiluit,
Dan bier 't omkranst altaar voor Helmers niet doen branden?
Klim, heilige offervlam ! en met die vlam mijn lied! 
'k Ontbeer zijn vuur en teal, verbeelding en vermogen;
Alan
264	RULDE AAN DE NAGaDACPTEN1S
Maar de onmagt die mij b oeit, we6rhoudt mijnc aandrift islet s 
't Gevoel zal mijne kracht, de flof mijn zang verhoogenl
Ik fireef vati verre u na, door d'eigen gloed befiraald, 
o Redenaar I moog' thans mijn lied uw taal vervangen
Gij hebt ons Helmers beeld, naar 't leven, afgemaald: 
Duld, dat-mijn hand het met gebloemte moge omhangen!
Nu vangt de eigenlijke lofzang aan, een flout en verheveu 
lierdicht, waarin de Heer VAN HALL de fchoonfle proeven 
geeft van harteltjk gevoel, echte verheffing en zuiveren kunst-
fmaak, en waarin zijne vaderlandsmin en broederliefde zoo 
we], als zijne verlichte denkwijze en regtfchapenheid, bear. 
telings uitblinken. Met eeu woord, deze lofzang is HEL-
ME R S en V A N H A L L beide waardig; waardig der gelegen. 
heid en de plaats, waar hij werd uitgefproken; waardig den 
roem onzer poezij, die thans tot eene hoogte van luister is 
opgevoerd, waarop de Hollander zich met fierheid mag ver-
heffen.
Daar het de hulde van H E L M E R S gelds, ruimen wij vol-
gaarne eene plaats in aan eenige coupletten uit dezen heerlij-
ken Iierzang
Waarom, o Holland! heeft de zanger,
Wiens geest nog fangs uw firoomen zweeft, 
Waarom heeft Helmers, ach ! niet langer
Voor 't goede en fchoone op aard geleefd? 
Geleefd voor alles wat beneden, 
Door de echte menschheid aangebeden,
Ook bier kapel en priester vond ? 
Geleefd ter eer van 's werelds wrekers, 
Als vloekprofeet eens regtverbrekers,
Wiens troon in bloed en puinen ftond?
Keer, keer onfierflijke ! in de koren
Der geesten! daal op de aarde neer! 
Zie 's werelds heileeuw als herboren!
En Neerland vrij , gelijk weleer! 
Zie, van nit oulings don4re klmmen 
D'Orion glansrijk opwaarts klimmen;
En Aldebarans gloed verbleekt !
Zij komt, die gij hadt afgebeden,
De vrijheid komt - zij is beneden -
Zie hoe een God de menschheid wreekt!
Uw
VAN J. F. 8!LMERai	26$
tYw belle blik ving de eerfle ftraleri
Van 't zalig licht dat ons omgloort: 
Reeds tang zaagt gij bet weemlen, dwaien,
En flikkren in bet verre noord : 
Van daar al hooger opgeftegen , 
En meet oniwolkt, en allerwegen
Gevoed met nieuw ontftoken glans : 
Zoo roes de Orion voor Europe ! 
En ftraalt (vervuld is on2e hope!)
Ook op ons van den vrijen trans,
6 ! Had uw dichter, Batavieren !
Uw wordend heil op aarde aanfchouwd! 
floe zou hij dan uw' hoogtijd vieren,
In zangen, beeldenvol en flout! 
Mij dunkt ik hoor zijn jubeltoonen, 
Bij 't ruifchen van de lauwerkroonen:
De wedrgalm klinkt langs 't fchaatrend If 
f n Flevo's ftrand en de Amftelzoomen, 
$n Rijn, en Maas, en IJsfelflroomen
Herhalen 't Io - de card is vrij !
Dat Io flroomt van duizend tongeri,
Oranje! uwe aankomst to gemoet: 
Nooit, nooit heeft Helmers zoo gezongen0
Als nu zijn tier u welkom groet. 
Beklim, door liefde en hoop gedragen, 
6 Nasfau! Fredriks (*) gloriewagen;
En hooger rijst dan 's dichters toon! 
I-lij zings! uw Telgen zegevieren - 
Hij zal bun heldenwapen fieren!
Stijg, Nedrlands Titus! ftijg ten troont
(*) ., F RED R I K HEN D R T K." Indien bet ons geoorloofd z!j eene 
annmerking to maken , dan zouden w1i F R E tr R I K H END R I K liever in 
den tekst hebben vermeld gezien; terwijl ook de aanfpraak, eerst aan 
Oranje, en voort daarns aan Nasfae, aan verfchillende perfonen kan does 
denken. Wlj nemen daarom de vrijheid, den Beere VAN HA LL 
toot to flaan, om, bij een tweeden druk, deze regela to vetanderen, 
op deze wijze, b. V.
Stfig, flijg, door lielde en hoop gedragen, 
Op Fredrik- Hendriks gloriewagen !
IOEKBESC$. 1816. N0. 6.	S
Rep
266	HULDE AAN DE NACEDACB?ENIc
Herrijst, herrijst, 6 heldentijdenl
Want Helmers voert Tyrta'us luit -. 
Waakt op, en ziet uw zonen ftrijden,
6 Vadren 1 ftijgt uw graven uit ! 
Musketten, zwaardeu, lanfen blinken - 
De vrije zegezangen klinken:
Ziet, ziet, uw dochtren, Hollands eer, 
Uw heldenkroost, in blijde reijen, 
Omkranfende, ten dans geleien -
Waar ban ik?... Helmers zings niet meerl

De Zangen van den Heer B A REND K L IJ N B Z. zljn zaeht 
en welluidend, geheel in den bevalligen trant van dezen ge-
voeligen Dichter. Hoezeer wij, voor ons, eenen meet ver-
heven toon alhier meer overeenkomftig met bet hooge rouw-
feest, en den Heer B. I{ L 1J N ook daarvoor wel berekend 
zouden achten, meenen wij hierin, zoo wij ons niet bedrie-
gen , eene fchikking op to merken naar de bekende gelief-
koosde manier van den Heer W I L M S Z als Componist, hetgee>t 
alsdan veeleer erkentenis dan berisping verdient.
Ten flotte voldoen wij aan once belofte, om nog eenige 
trekken uic de beide Redevoeringen op to zamelen, ten einde 
onze Lezers nader bekend to maken met den man, lien zij 
als Dichter zoo zeer•bebben bewonderd.
JAN FREDRIK HELMEAS werd geboren in bet jaar
1767. Hij had eene fchoone, groote en mannelijke geftalte.

Zijne gelaatstiekken waren effen, en teekenden niet fterk;

maar zijn fchoon gewelfd voorhoofd voorfpelde, bij den

eerllen blik, eenen fchranderen denker. Zijne heldere blaauwe

oogen, waarin bet zachtst gevoel en de levendigfte voorftel-


lingen uitbionken, waren geheel de fpiegel van zijn hart. Om

zijnen mond zweefde de guile vriendelijkheid, en in zijn ge-


heele wezen blonk de innemendlte welwillendheid nit. Hij

had een aandoenlijk zenuwgeflel , was vurig van tempera-


ment, en toegerust met eene gloeijende geestdrift. Hij ont;

ftak wel eens plotfeling in drift; doch ziju oordeel en edel

hart verkregen even fpoedig weder den boventoon. Hij had

niets aan bet lot, de omilandigheden en de opvoeding to

danken. Hij wist zichzelven tot een geheel ander mensch

to vormen, dan bet lot fcheen to willen. De natuur had hem

tot een gewoon mensch beftemd ; hij vormde zichzelven tot

ten
VAN j, lr. HELMISi	261
een buitengewonn wezen. Hij bezat zeer uitgebreide kundig. 
heden. De Engelfche, Franfche en Hoogduitfche talen wa-
xen hem genoegzaam cigen, en hij had bet geheele gebied 
van derzelver letterkunde doorwandeld. Het lot had hem den 
.vrijen toegang tot de voortbrengfelen der oudheid niet ver-
gund. Dit betreurde hij , en zocht bet op alle mogelijke wij-
zen to vergoeden, met dat gevolg, dat hij niet flechts- in de 
nieuwe, maar mede in de oude letterkunde, als eene flat van 
de cerfte grootte nitblonk. Hij bezat bet gelukkigst geheu-
gen, dat bijzonder zich vertoonde in bet vak der gefchiede-
nisfen, hedendaagfche aardrijkskunde en natuurlijke historie. 
Ja, hij kende niet alleen de oude en nieuwe gefchiedenis in 
eenen hoogen graad van volkomenheid, maar had haar in dat 
verheven verband doordacht, waarin zij zich aan hate wijs. 
geerige beoefenaars ontdekt. Bij zijn geheugen voegde hij 
een doordringend oordeel, een finaakvol gevoel en eenen 
ftan:dvastigen mood. Naanwelijks der kindschheid ontwasfeni 
befteedde hij elken gefpaarden penning tot bet aankoopen van 
boeken. In gevorderde jaren was bet lezen bijna zijne eeni= 
ge uitfpannitag. Nij was (waarfchijnlijk) een-en-twintig jaren 
oud , toert hij de dichtkunst begon to beoefenen. Slechts 
eens heeft hij zijne krachten in bet hooge Treurfpel beproefd. 
Ook in bet gebied der welfprekendheid heeft hij zich doot 
vier fchoone Redevoeringen _doen kennen. Hij was onafge-
broken bezig en werkzaam, en arbeidde met zoo veel gemak 
en vlugheid, dat hij dikwerf de ftoutlte verzen in zijnen 
huisfelijken kring, ja to midden van bet luidruchtig fpelen 
zijner kinderen, met eene kracht en vaardigheid wrocht , 
welke een' ieder moesten verbaasd doen ftaan. Zeer aan-
nemelijk is tie gisfing , dat de buitengewone tijden van 
beroeringen en veranderingen in bet lot der wereld HEL-
n E Its gei'chapen hebben, en dat daarin de eerfte grond ligt 
voor de majestueuze verhefling van zijnen grooten geest. Zoo-
dra hij zichzelven begun to kennen en zijne verhevene be-
flemming to gevoelen, ontzag hij, aangevuurd door de ver. 
keering met de eerfte vaderlandfche geleerden in bet voor 
treffelijk, doch door den loop der tijden gefloopti Concordid 
st Libertate, geenen tegenftand. Zijn weetlust kende geenee 
perken. Zijne begeerte, om Italie to zien, wend niet vet. 
vutd. Hij mogt echter eenen korten tijd to Parijs doorbren-
gen, waaraan wij eenige meesteritukken vats zijn fehcppend
S a	vet-
269	tWLDE AAN D1 NAC DACt1TENIS
vernuft verfchuldigd zijn. Tot dweepens toe beminde hiJ 
zijn vaderiand. Hij ftelde bet zichzelven ten verwijt, dat hiJ 
eertijds een verlangen gekoesterd had naar eene andere lucht, 
-dan die van ons vaderland; dat hij eenige andere grootheid 
bezongen had, dan die van Nedrlands helden. Geene andere 
dan vaderlandfche zangen zoude men vervoigens van zijne 
lippen hooren, en - hij bleef zijn woord getrouw. Des. 
niettegenftaande werd hij langen tijd in zijn Vaderland mis-
kend. De Heer K L 1j N beklaagc zich, en met regt, daar-
over. Slechts de Maatfchappij Felix Meritis alleen heeft 
hem, en nog zoo laat, regt gedaan; en een kring, gevormd 
om de eerfte talenten in ons vaderiand to vereenigen, (bet 
Koninklijk Nederlandsch In/tituut) konde hem voorbijzien ! 
- Eindelijk , hij was een liefhebbend echcgenoot en een 
vurigminnend vader, goedhartig en gereed tot elken vriend-
fchapsdienst. Hij was minzaam en gezellig, en zijne ge-
fprekken waren altijd belangrijk. Hij jaagde rusteloos naar 
waarheid, beklaagde zich dikwijls over de bekrompene oor-
deelvellingen der meeste menfchen , en zag , wanneer bet 
de vrijheid van denken gold, met minachting op dat oordeel 
neder. Hij beminde de deugd, en befchouwde de zedelijk-
held als den grondfteun en bet hoofddoel van alien Gods-
dienst. Waarheid en deugd waren hem boven alles dierbaar 
en heilig. Het geloof aan God, de onfterfelijkheid en 's men-
fchen zedelijke vrijheid vervulden- den geheelen omvang van 
zijn gelooven. Dit heilig drietal was voor hem bet onfeilba-
re rigtfnoer van al zijn denken, willen en handelen. Hij be-
mindc en vereerde j E z u s met een zuiver en dankbaar harr, 
en in zijne laatfte dagen beleed hij, in eenen voortreffelijken 
lofzang op then grootften der menfchen, vrijmoedig zijn ge-
loof en zijne grondbeginfelen. Dat geloof en die beginfelett 
bleven hctn bij, ook in zijne laatf'e oogenblikken. Hierom-
trent zijn Redenaars en Dichter bet eens ; en dit fterfuur van 
den onvergetelijken zij dan ook hier vermeld!
,, Door rijpe overdenking, (zegt M E Ij E R) redelij ke over-
tuiging en de behoefte van zifn onbedorven hart op deze 
(zoo even gemelde) grondbeginfelen gebragt, was hij in de. 
zelyen ook onwankelbaar tot aan zijnen dood. Niet geflin-
gerd door de denkwijze of gevoelens van eenen bijzondereu 
leeftijd of een bijzonder land; niet afwisfelend en waggelend 
:als de zwakkcn, die door eens anderen geestkracht denken,
door
VAN J. F. HELMER6.	269
door eens anderen wil gevoelen; maar a1s een zelfdenker, die 
de waarde zijner, door God hem gefchonkene, rede gevoel-
de; als een man, die de deugd altijd beminde, tloeg hij zij-
ne laatfte blikken helder en ongefchokt op bet naderend ilerf-
uur, en verklaarde, dat dezelfde gevoelens, die hij altijd op-
regt had beleden, en geene andere, hem op de grenzen van 
dit leven , nog dierbaar en heilig waren."
„ Altoos nog, (dus drukt zich x L IJ N flit) na eene, kort to 
voren doorgeftane doodelijke krankte, eene zwakheid op de 
borst overhoudende, trof hem de onverwachte dood van zijnen 
jongften lieveling zoo hevig, dat zijne vorige ongefteldheid 
met dubbele woede weder ontwaakte, terwijl hij eenige da-
gen voor zijnen dood, mij, de hand drukkende, toevoegde: 
„,Lieve vriend! mijn erode nadert." Ach! hoe waar was dat 
voorgevoel! maar ook met welk eene kalmte zag hij dat 
oogenblik to gemoet ! - Getuigt dit, o gij , wie liefde en vriend-
fehap aan zijn krankbed kluisterden, die daar zijn karakter be-
wonderdet, en hem, weinige oogenblikken, voor zijnen dood 
met ilandvastigheid van ziel, deze veelbeteekenende woorden 
hoordet ftamelen : ,, Zegt aan tnij ne vrienden dat H E L m E R s 
„ tot in zijne laatfte oogenblikken aan zijne beginfelen is ge-
„ trouw gebleven; dat hij , ook nu nog, geene de minfie 
„ hulde aan de gevoelens van domheid en dweepzucht doet,"
Ten flotte (het zijn de toonen van VAN R A L L's voo;-
treffelijke zangfter);

Zelfs flervend (Neerland zal bet weten,
U, blinde dweeplust! u ten fpijt!)
Sprak in hem 't onbevlekt geweten 
Geen fchriklijk moordend zelfsverwijt; 
Wat wanklank mijn beftorven lippen,
„ Zich 't laatst ontfluitend, moge ontglippen, 
„ Eer nog mijn adem heenen zweeft,
„ 'k Geloof, 't geen 'k zingend dacht als waarheid ;
, 't Omflraalt mij nog in voile klaarheid." - 
Hij zweeg; en had voor de aard geleefd,

Zacht ruste zijne asfche! eeuwig dierbaar en heilig blijve
ons de nagedachtenis des vgtheerlijktent en de erkentelijke

dank van het vade;land zij bet loon der edelen, die hunneu

vriend,
S3
270 HULDE AAN DE NAGEDACHTEN1s VAN J. F. HELMERS.
vriend, onzen vereeuwigden ranger, Ne4riinds Iluster, zulk 
eene laartelijke en waardige hulde hebben toegebragt l
Befchrijving van de in belegflelling, blokade en evacuatie der 
,Vesting Coevorden , van Mei 1813 tot Mei 1814. Door P. 
X R A M E R , Oud. Raadsheer, Te Zwolle, bij M. en H. Tijl.
In gr, 8vo. I5 B1.

j'erhaal van de Militaire Fxecutie, her Doip Poorthuizen, op 
de Veluwe in Gelderland, aangedaan, in het jaar 1804, op 
last van den Franfchen Geueraal MAR M o N T , enz. Door
Mr. j. j. E L S E V I E R , Oud - Scholtus des 1mbts Barneveld. 
Te Leyden, bij L. Herdingh en Zoon. In gr. 8vo. 2o Bl.
f ;-4-.
i\og een paar fiukjes uit de oude, Franfche doos van Pan-
dora, ofte wel befchrijving van dezelven.
No. 1 is een da capo van Deventer enz. Wonder, dat 
Naarden alleen blijit zwijgen! Het is kort, eenvoudig en vrij 
wel gefchreven. Ziehier een paar aanhalingjes , elk op zijne 
wijze nog al belangrijit.
„ Eenige Varkens zijn levendig gefneden [hier dachten wij 
man kabeljaauw !] en gevierendeeld met huid en haar, en zoo 
door de Soldaten op de(n) rug binnen gebragt, hetgeen eene 
affchuwelijke vertooning opleverde. Een' [deze(' ), doet ons 
bijna twijfelen, wie de dader, en wie de lljder was !] der 
Douanen wilde een Varken met de kolf van zijn geweer ter 
tteder vellen, en de(n) flag doende velde hij zich zelven door 
31 et 1o§gaan van het geweer met de(n) kogel in de borst."
„ Den 17den arriveerde' alhier de Heer Gouverneur H 0F° 
9 TED E, nam de geheele Regering in den Eed in naam van Z. 
4. H. onzen geliefden Souverein, then (die) door den Schrijver 
dezer Gefchiedenis en zijne aloude Voorvaderen, meest alle 
Regerings Perfonen (zoo als hij ook de eer had to zijn) altoos 
zeer geeerbiedigd is en blijven zal." -Mogelijk kan onze veF 
melding van deze plaacs nog firekken, vm dezelve, al ware 
her daa colt doQt de tweede of derde b=4, tot kennis van
den
P. YRAMER, DESCHRIJVING.J.J. 9LSEOILR, VERIIAAL. 271
den Vorat to brengen, die foms bet ftukle zelf eons nitt 
Iaogt in harden krijgen.
No. 2 is eon gedenkftukje voor den Heere' Hertog VAN 
RA Gus A, dat doet zien, dat hij ten tninf'e destijds een ge-
trouw volvoerder der bloedige bevelen van zijnen oudeu 
meester was. Item een bewijs, hoe vrij en ouafhankelijk de 
Bataaffche Republiek toen mogt geacht worden; en hoe vei. 
lig wij onder de befchermende vleugelen van onzen groeten 
Y;ranfchen bondgenoot waren! Het geval, dot in der tijd 
juist geene volkomene publiciteit mag verkregen hebben, is 
kortelijk dusdanig:
Ten tijde van het kamp bij Seist komen een paat Ordon-
trances to Voorthuizen, en krijgen biljet bij eenen welgel%el-
den boer. De een, dronken zijnde, doer ongefchikte eifchen., 
"vindt weerftand, trekt de fabel, wondt hem ligt, gtijpt hem 
verder aan, en ontvangt van eenen fchaapherdr eon' ('reek in 
de dije. De Schout deed zijn' pligt, maar de dader was weg. 
Het dorp kreeg inlegering, en werd uitgegeten; de Schotit 
met niets minder dan fufillade bedreigd. Hij vervoegde zich 
to vergeefs bij de Hoogfte Collegien des lands; de Generaal 
lachte openlijk met die alien. Submisfie, tusfchenfpraak, me-
delijden der Franfclren zely' bevredigden eindelijk alleen den 
Satraap, en wendden alle die verdere onheilen af, met wellee 
bonderden van onfchuldige menfchen werden bedreigd. -
Hoc ftukje is , zeer naauwkeurig en wel gefchreven; mar 
wij konden Diet sneer dan eenen zeer ruwen omtrek van deft 
inhoud mededeelen. Men zie in hetzelve wederom eene hand 
aan den weg: niet naar Frankrijk, en, in het algemeen, niet 
naar den magtigen vreemdeling ! Caveto l
Iluwelijksbetrekkingen en Huwelijkskven, in Brieven. Door 
I. L. E W A L D. Yde en laarfle Deel. Uit het HOogduir1ch. 
Te Arnfterdam , bij J. van der Hey. In gr. Svo. 242 BI.
f 2- is-:
Y V ij hebben dit werk, bij de vcoegere Deelen, reeds over-
vloedig en van eene zeer goede zijde doer kennen; zoodat 
wij vertrouwen,. dat dit laatfte Deel nsaaxwelijks onze aan-
melding behoeft, maar wel, reeds aan de bezitters van de ve-
S 4	rii
272	1. L. E W A L D
xigen zal bekend zijn. Voor zoo veel des floods willen wij 
echter verklaren, dat dit werk, tot bet einde toe even leer-
ecaani en belangtijk, een aantal nuttige lesfen en wenken be-
vac, waarvoor wel menigeen dep Schrijver danken zal, in. 
lien dezelve worden behartigd. Den verklaart, dat hij bij 
zijne landgenooten ook reeds overvloedigen dank heeft inge-
oogst.
Voorts, dat ten aanzien van bet wezenlijke (de af-
dw2lingen en teregtwijzingen) niets, maar ten aanzien der ui-
terjijlte betrekkingen alles, verdicht is. Bijzonder durven wij 
ook: ter lezing aanprijzen de bijlage tot den 154ften Brief.
O N A T H A N E N D A V I D, of natuur en waarde der Yrtend-
fchap, volgens i Sam. XVIII:• 18, 20, s3; zijnde Fragmenten 
yan Leerredenen, over den aard en de waarde van ware 
,Vriendfchap.
„ Hebt gij een' vriend gevondea, reken dan ook niet, of 
bij: zoo veel voor u doet, als gij voor hem; zie naauwkeu-
,rig ow naar elke gelegeuheid, waarin gij iets voor hem doen 
kunt, en verheug u, als gij regt veel doen kunt. Dien hem, 
niet zevenmaal op eenen dag, maar zeventigmaal zevenmaal, 
zoo gij kunt. De liefde houdt geen boek over dienstbetoo-
ningen_; waar boek gehouden wordt, daar is nog geene regte 
liefde._ Aileen wantrouwen kan dikwijls oorzaak -zijn, dat 
co k de liefde rekent; dock date is zij Met meer gezonde lief-
de. Doch veroorloof u ook niet ;dat andere, zoo men wil, 
edeler rekenen, bij 't welk bet ons finart., dat wij niet zoo 
reel voor dear vriend doen kunnen, als lsij voor ons,doer. Het 
is immers genoeg, wanneer wij onszelven bewustt zijn, dat 
wij even veel voor hem doen zopden, indien wij konden. 
,, Het is zaliger to geven, dan to ontvaugen." Indien:wij 
dus onzen vriend waarlijk beminnen, dan gunnen wij hem 
ook deze zaligheid.
„ Wij moeten ons, ten aanzien van onzen vriend, voor 
niets zorgvuldiger wachten, dan voor wantrouwen. Het is 
bet gift der liefde, gift voor bet hart. Ja 'Wet in den eigen-
Iijken zin gift, 't welk des to erger in bet hart wordt, hoe 
meer liefde er in bet hart is; gelijk bet gift van eene kwaad. 
aardige krankheid de gezondfie, flerkite ligchamen op de 
vreesfelijkfte wijze• aanvalt. Waar wantrouwen is, daar ziet 
men niet meer met gezonde oogen, hoort niet met gezonde 
ooren, voelt niet met gezonde harten. Vooritellingen der in-
beelding worden _ daadzaken ; dingen zonder. alien zamenhang,
~Q1~
HUWELrfYSaETREYKi1YGEN EN HUWRt1IRSLEVEN.	!73
'w rden zamengevoegd ; nit bet kleinfte infekt words eene 
xeuzengeftalte. Alles, ook bet onfchuldigfte, ook bet beste, 
moet bet wantrouwen voeden. In rozegeur gevoelt men ftik-
lucht; nit honig words gift gezogen. Even als een kwaad-
aardig gezwel, breekt bet aanitonds op eene andere plants 
weder op," wanneer bet zoo even op de eene genezen is. 
Ach! hij is een arm, een ongelukkig menscb, die door wan-
trouwen beheerscht words. Hij verfpreidt eene hel random 
zich; want hij voert eene hel in zich. Veritik elke vonk van 
wantrouwen in u, eer dezelve eene vlam words. Ontdek uw 
wantrouwen; zeg bet openhartig, wat er aanleiding toe geeft, 
opdat 'bet in uw hart geene wortelen fchiete. En hebt gij 
eenen vriend, eene vriendin, die er overhelling toe heeft; 
doe alles, om bet uit hun hart to verdelgen, gelijk joNA= 
THAN Riles deed. Zij t voorzigtig, om geene aanleiding to 
geven; zijt openhartig, en coon den zwakken, kranken, lief-
de, waar gij kunt. Geloof voor gewis: gij hebt uwen vriend 
nit de hel gered, wanneer gij bet wantrouwen in hem uitge-
delgd hebt."
Zoodanige Leerredentn zijn bij ons nog wel eene zeld-
zaamheid. Geheel deze Fragmenten zijn inmiddels de nuttig-
fte lesfen; en wij hopen, dat dezelve veel zullen.bijdragen, 
om den misfchien reeds to zeer gerekten band tusfchen an-
tlers warme vrienden op nieuw to ftevigen, en de dierbare 
verbindtenis to veredelen; waartoe zij uitnemend gefchikt zijn.
Her Leven van een' ouden Vrijer, een oor%pronkeiijke Roman, 
door G. G. V A N P A D D E N B U it G it , Schrijver van het Le-
ven van ff?ilem Viijtig. Ude Deel. Te Haarkm, bij F. 
Bohn. In gr. 8vo. 228 Bl. f i - t6.
Het is met de Romans als met verzen, en met dezen als met
meest alle andere dingen. Bijkans ledereen kin ze inaken,

of leeren maken. Onze grond begint, metderdaad, deze vrucht

rijkelijk op to leveren; en dat is, dunkt ons, goed. Het

. buitenlandfche Is overhoops niet beter; bet Iijdt daarenbo-


ven nog dikwijls bij de overitorting, en voert wel eene

vreemd vergifc mede. Ook is -bet van belang, dat de tafe-


reelen, die ons bet menffhelijk leven zullen leeren kennen,

bet-
W'4
C. G- VAW P1DDxATVttRGli
betzelve Zoo . vertoonen, als her zich bier voordoet. Men 
heeft dan, ten minfte, veel meer kans, er iet wezenlijks uit 
pp to doen, en minder gevaar, ongefchikte denkbeelden iri 
zijn hoofd en hart to krijgen, die, zoo al ergens, zeker bier 
niet to huis behooren. Van wie zullen wij. deze modelektuur 
ook al best overnemen? Bij de Franfchen is zij veelAl zed( - 
loos, bij de Duitfchers winderig enz., bij de Engelfchen 
ja, die zijn Engelfchen, eilauders, vreesfelijk rijk, vreesfe. 
lijlt -- in al bun doen, in hunne deugden en ondeugden,, in 
hunne ondernemingen, in hunne proeven , in hunne brouwke. 
tels of bierkuipen, en waarin niet all Hunne Romans zijn ze-
ker niet van de flechtften; men leers hen vooreerst, ell vaak 
,oak nog de overige. menfchen , uit dezelven kennen. Maar 
een Hollandfche$ICHARDSON, Of FIELDING, Of GOLD. 
SMITH! Nu, al doende leert men. Op een geheel veld met 
rogge wasfen flechts enkele dubbele aren; maar op eene ka-
le heide zekerlijk geen cen. Wij hebben voortreffelijk be. 
gonnen; en, zoo veel ons bekend. is, is er nog nets flechts 
van dezen aard op onzen bodem voortgekomen.
De algemeene waarde, Loon enz. van her ftuk onder ban-
den ziju, bij her verflag des eerlen deels, reeds aangegeven, 
Her gnat op gelijke wijze voort. De Schrijver had in her 
vporberigt gezegd, dat de hoofdzaak van her verhaal op 
waarheid gegrond was. Wij hebben lang naar die hoofdzaak 
gegist. Thans meenen wij ze gevonden to hebben in den 
vrijwilligen afftand des fields der gefchiedenis van zijne bruid, 
zoodat hij een oud vrijer bleef. Deze epifode (want meet is 
2e bier toch eigenlijk niet) behaagde ons, inderdaad, het 
best van a11en. De natuur en de gefchiedenis molten wel al-
tijd bet beste van eenen goeden - of kwaden --- Roman leve-
ren, zoo wel als van een fchilderffuk en, in zekeren z:n, van 
ieder kunstwerk. Loutere idiin zijn altijd los, onbepaald, on-
beduidend. Van idealen fpreken wij niet De f1childer, die cone 
vzNus I zou. teekenen, volgde de natuur op den voet, maar 
met keuze, en. bij wijze van zamenftelling. Wij hadden wel 
geweuscht, dat deze epifode geene epi/'ode ware geweesc; dat 
aij minder als behoorende tot de duizend en Un van 's jonge-
lipgs vrijerijtjes kon befchouwd worden; dat zij, voor bet 
Ininst, even zoo veel verband met bet voorgaande als met her 
volgende had gehad. Zekerlijk gelooven wij we! , dat her nan-
becJten, bet lappen, gewakkelijker valt, dan, bet uitbreiden:
Door-
SET LIVEN VAN ZEN' OUDEN VRIJER.	275
Doorgaans, echter, zijn de naden camelijk wet verborgen, de 
onderfcheidene deelen van ddne kleur. Het geheel verliest er ook 
niet bij, dat de Schrijver iijn verhaal in herhaaldverbandbrengt 
met de landsgefehiedenis van lien tijd. Bet ftuk last zicb, 
ow bet een en andet, wet lezen. Ook de zedekuude is door-
pans w61. Wij wenschten flechts, dat ze wat belangrijker, 
wat gereleveerder was. Wij vinden, over bet geheel, wat 
weinig ziel in de fchilderij. Eene zekere platheid, dagelijksel . 
heid van denkbeelden, zullen, vreezen wij, al to zeer afYte-
ken bij des geliefden L A F O N T A I N E'S hemelfchen glued, 
om althans verwende Lezers to voldoen. lets van den Dich-
,ter dient er toch ook wal in. Bet gewone, prozaifche le-
ven, zoo als iedereen bet leeft en ziet en kent, of loutere 
avonturen van dergelijke prozaifche menfchen, hoe zeldzaaa: 
dan ook, zijn niet gefchikt tot verkwikking van eenen ede-
len geest, zoo min als tot veredeling van eenen verkwikten 
Wij zouden zeggen : een Roman moet nit bet hart, of nit 
een hoofd met de diepite menschkunde geftoffeerd, of nit 
een geheugen worden gefchreven , doorzult in kennic dec 
menfchen en menfchelijke betrekkingen.
Nog een pear bijzonderheden. „ Hoe vervreemd ik ben van 
het ijsfelijk denkbeeld eener dadelijke Godjraf," enz. Waarotn 
Loch ijsfelijk? Wat fchuilt er ijsfelijks in dit denkbeeld t Een 
Vader draft .... een Landsvader ftraft.... een Dwingeland 
ftraft vaak niet, waar hil moest ftraffen; zeker niet, waar hij) 
Met moest, want zonder fchuld befteat geene ftraf. Hetgeen, 
dus, de Schrijver in bet gegeven geval bedoelt, moge juist 
zijn, in zoo verre de gevolgen onzer verkeerdheid in ditie-
ven veel meer eene tuchtiging dan eene dadelijke ftraf zijn te 
noemen; wij ergeren ons altijd, wanneer wij zoo roekeloos, 
en tevens zoo onverlicht, omtrent iets, bet Opperwezen be-
treffende, hooren fpreken.
,, Offchoon xif van het honte is." Wat beteekent deze 
fpreekwijze? Bet meisje was van geringe, burgerlijke af,-
kontst, en Roomsch. Wij, echter, meenden, dat „ van bit 
hondje gebeten" beduidt, trotsch zijn, hetgeen zich hier bij; 
na met geene mogelijkheid last denken.
Bij een en ander, dat ons toefcheen niet regt waarfchijtt• 
lljk ' to luiden, vertoeven wij niet; maar weufcheu bet itul, 
mer een goed gewisfe, vele L.ezerc.
De
376 J. R. WIJSZ, DE ZWITSEASCRE ROBINSON CRVsoa
De Zwitferfche Robinfon Crufoe, _ of de met vrouw en kinde. 
ren geflrande Zwitferfche Predikant. Zen Boek tot opfther-
ping van het denkvermogen en vorming van het hart. ills 
het Hoogduitsch van J. It. w IJ S z. Met Platen. Ilde Dett.
Te Haarlem, bij F. Bohn. IBIS. In 8vo. 36.E 131. f s. S.:
V7ij lieten dit vervolg re long onaangemeld liggen, bijaldiett 
niet een aantal inmiddels door ons ontvangene boeken en 
boekjes voor deze vertraging, genoegzame verontfchuldiging 
was, ten aanzien van een werkje, waarvan onze leesgierige 
feugd zeker onze verdere beoordeeiing niet heeft afgewacht, 
en waarvan bet fpreekwoord volkomen gelden moet , dot goe-
de wijn geenen krans behoeft. Wij zijn echter onzen lezer 
de verkfaring fchuldig, dot dit tweede deel, nosh in bet on-
derhoudende, noch in bet belangrijke en leerzame, noch.in 
het zedekundige, voor bet eerfle in bet alierminst behoeft 
onder to doen; 'terwijl wij geene wezenlijke aanmerking ook 
nu kunnen maken, dan alleen, dot bet eiland van deze ge-
ilrande familie verbazend veel oplevert, dot men anders juist 
zoo niet in dezelfde luchtfireek en in een zoo klein beflek 
bijeen vindt; zoodat dit eiland, zoo wel als de zoo in en 
tot alles bekwame predikant, inderdaad eene groote zeld-
zaamheid is. Dan , wij rekenen bet aandringen of to fterk 
drukken dezer nanmerking to minder` edelmoedig, uit hoofde 
van des fchrijvers kennelijk en ~allezins leerzaam doel.
Toevallig geraakte een Engelsch fchip verwaaid i:1 dezen 
wereldhoek; bet zette de boot aan wal; en, om den kapitein 
ten sanzien van zijne familie en verblijf alhier in to lichcen, 
gaf de predikant zijne aanteekenfngen over. Den volgenden 
nacht floeg de fiorm bet fchip van zijne ankers, en --- voor 
den predikant niet minder, dan voor hem, eene grievende 
teleurflelling! -; bet vond bet eiland niet terug. Men kan 
op deze wijze dan de nieuwsgierige vraag der lieve kleine 
lezers beantwoorden, hoe toch deze gefchiedenis wereldkun-
dig word, daar de familie nog op bet eiland is; en sevens de 
hoop geven, dot de kapitein bet eiland zal opzoeken, of een 
ander fchip daar landen, wanneer zij voorzeker nog meet 
Yan de bun zoo belangrijke fatuilie zullen hooren.
BOEKBESCHOUWING.
Proeve, over 7ezus g'efchiktheid als Leeraar, era zijne 
Leerwij ze , ten voorbeelde van Godsdienstleeraars.
Uit het Hoogduitsch Van E R N S T G O T T L O B 'W I N R-
L E a , Diaconus to Neuraheilingen bij LangenfaJz.
Te Groningen, bij W. Wouters. In gr. Svo. XIi 
en g5z BI. f a- 8 -:
1n de voorrede van dit nuttige gefchrift ontv6ttwt de 
Duitfche Schrijver, met veel befcheidenheid, de dart= 
leiding tot hetzelve. Met regt achtte hij populariteit, 
vooral bij landgemeenten , voor bet eerfte , rnaar te-
vens moeijelijkfte vereischte van den Godsclienstletr= 
aar, en bekent openhartig, dat gebrek daaraafi heni= 
zelven, in zijne amb.tsverrigtingen, flechts weinig nut 
deed ftichten. Vergeels waren alle zijne pogingeii eul 
bet lezen van nieuwere gefchriften over dit onderwerp, 
voordat hij bij j E z u s - zelf ter fchole ging, de Evaii-
gelien uit dit bepaald oogpunt befchotiwde, en de Plot= 
fom zijner onderzoekingen op zijn onderwijs, niet zon-
der vrucht , toepaste. De hoop op gelijken uitflag bi,J 
anderen deed hem dit boek ter perfe leggen. Wij verheii= 
gen ons -- niettegenftaande den overvloed van gefchriff 
ten, tot bet formele der leer van den besten Meestei< 
betrekkelijk, die in de laatfte jaren zijn uitgekomen, --
over deze niettwe bijdrage, die zich, en door haat 
doel, en door de wijze van behandeling, voordeelig dit 
de menigte onderfcheidt; gelijk zij ook door eenen geest 
van gematigdheid uitmunt, die thans in Duitschland 
fchaars genoeg is. flier, eehter, meenen w6 den tnid= 
delweg bewandeld to zien, die tusfc1 en hooge kritiek, 
dweepend en onverftaanbaar fchermen met gewijde tzit-
drukkingen , en flaaffehe geheehtlieid aan bet oudd 
heenleidt. Eene korte opgave vail den itlhoud, met
zouusGH. 18i6f NOD+ 7,	T	ent
178	1;. c. WINRLEn
enkele tusfchengevoeg le aanmerkingen, zal, denken wij, 
best aan bet ddel beantwoorden, van dit boek aa.n on. 
ze Lezers bekend to maken.
Vooraf gaat eene eerfle Afdeellng, die de Schrijver in
de voorrede erkent, dat gelnist zou kunnen worden,

over j E z u s gefchikthcid tot Leeraar. Het komt ons

echter voor, dat dit iluk van bet Joel des Schrijvers

onaffcheidelijk is; daar de Godsdienstleeraar, welke de

opgegevene eigenfchappen, 6f geheel, 6f gedeeltelijk,

mist, dezelve zoo veel mogelijk door oefening moet zoe-


ken to verkriigen of to verflerken. Men oordeele uit

den inhoud. 6 i. Inleiding. s. J E z u s fcherpzinnig-


heid en vlughcid van geest. 3. Zijne tegenwoordigheid

yen geest. (Er zijn hiervan genoeg bewijzen, en men

behoeft dus zijne toevlugt niet tot Luc. VII.- 2o. to

nemen, waar j e z u s aan de leerlingen van J o aN N E s

op hunne vraag onmiddellijk antwoord zou gegeven

hebben; bet is toch rog geenszins bewezen, dat de

Zaligmaker de afgezondenen niet een' tijdlang naar ant-


woord deed wachten, om hen van zijne wonderen to

beter getuigen to maken. Daarenboven was bet bewijs ,

't geen j E z u s bier van zijne waardigheid gaf, jets ,

waarvan Hij zich to meermalen, en bij voorkeur, be-


diende; zoodat men bet gebruik daarvan niet zoo zeer

tegenwoordigheid van geest kan noemen.) 4. Zijne flerk-


te van geest. 5. Zijne bedaardheid van geest. (Uit-


muntend menschkundig uitgevoerd.) 6. Zijne goed-


hartigheid. (Met eene billijke gisping der beruchte

Fragmenten, door L E s S I N G uitgegeven, zonder de-


zelve echter to noemen.) 7. Opmerkzaamheid van geest

en menfchenkennis. 8. I-Iij verkeert met het yolk, voor-


al buiten ,?udea. (Het Yolk wordt bier voor de minde.

re klasfe gebezigd.) 9. Zijne natuurkennis, en jets na-


ders over zijne menfchenkennis. (Zeer opmerkens- en

behartigenswaardige aanfporing aan hedendaagfche Leer.

aars, om zich menfchenkennis to verwerven.)1o. Schrif-


tuurkennis. (JE z us leide dezelve meestal bij Wet-


geleerden, zelden voor bet yolk, bloot.) ii. Onver-


mocid-
JEZV5 EN ZtJNlt LEERWIJZtr.	279
moeidheid in bet waarnemen van zijnex post. 10. Be. 
*waamheid, om rich to fchikken naar bet temperament 
en de gemoedsgefleldheid za7ner leerlingen. 13. Zijne be-
kwaamheid, on; zich to fchikken naar de oorzaken der 
zedeloosheid zijner toehoorderen. Hij fpreekt de Fari. 
zeen hard aan, enz. 14. Vervolg van bet voorgaande. 
3 E z v s gaat zachtzinnig om met dezulken, die voor 
verbetering vatbaar zijn. 15. Bifzondere omflandighe-
den, welke j E z u s gefchikt tot Volksleeraar mcaken. Hij
behoorde tot de werkzame klasfe, gelijk de meesten zij-
zier toehoorderen, en wist zich dus naar hunne behoef= 
ten, omftandigheden en-z. to fchikken. Behoedzaam= 
heid en voorzigtigheid waren daarbij zlne onderfchei-
dende kenmerken. Hij vermijdde, eenige ergernis aan 
de yoden to geven. (Wij moeten bier eene uitdrukkinn 
des Schrijvers doen opmerken, die ons niet bevalt; 
cene uitdrukking, want zijne bedoeling is ongetwijfeld 
goed. Hij zegt, bl. 82. „ De nietdenkende, groote 
„ menigte neemt meer aan op gezag, dan op berede. 
„ nerend betoog; zij gehoorzaamt meer, omdat God 
„ het wil, dan omdat hun gezegd wordt : uw eigen wet-
„ zijn vordert dit." Is dit, zoo als bet bier ftaat , geen 
eeht Christendom , geene wezenlijke deugd, en Mfg
een hooge trap van dezelve , tegen Egoiismus en eigen.t baat overfteande? -- Doch de meening des Schrijvers
is geheel anders. De wil van God words ftraks met 
helfche martelingen, en bet eigen welzijn met den aan-
leg om redelijk en zedelijk goed to worden, verwisfeld. 
Nogtans vinden wij deze verwarring van denkbeelden 
zeer ongepast, en zekerlijk nog eene reminiscence uit 
den tijd, toen men voor elke Heteronomie fchrikte, al 
was bet die van God.) i6. Zijn ligchaamsge/lel. (Ge• 
zond en flerk ; zoo als blljkt uit zijne onverpoosde 
werkzaamheid, die Hem teti uiterfle zelden fchijnt ver. 
meeid to hebben.) 17. Zijne uiterlijke geflalte. (Wet.. 
nig, en flechts gisfingen.)
De tweede Afdeeling , over de Leerwi/ze van J E Z v s , 
behelst nu bet gebruik, hetwelk de hoogfte L,eetaarvan 
T a	de
28o	E. G. WINILER
de bier opgegevene eigenfchappen gemaakt heeft. Hier
wordt dan. iets van de Socratifche leermetbode gezegd,

en die van j E z u s , waarvan men minder gefproken

heeft,, daarmede vergeleken. § 18 tot 33 ,loopt over de

leerwijze in het algemeen. Hier wordt nu, bij het Plot

der meeste paragrafen, een toepasfelijk gebruik van het

voorgeftelde ten aanzien van Godsdienstleeraars gemaakt.

Onder andere vonden wij cene zeer nieuwe en mensch-


kundige opmerking op bl. 140, over het trapswijze or,

derrigt van j E z u s , dat de nicuwe Leeraar zich naauw-


keurig moet bekend maken met de hoogte, op welke

zijn voorganger de gemeente gelaten heeft , en den draad

weder opvatten, waar hij dies vindt. Of bet waar zij,

dat het verhevene., zoogenaamde Hoogepriesterlijke ge-


bed van j E z u s flechts onderwijs zij, in den vorm des

gebeds ingekleed, komt ons zeer twijfelachtig voor. Dit

geheele denkbeeld heeft iets, 't geen ons fluit, en den

Verlosfer den fchijn van bidden doet aannemen, terwijl

Hij intusfcben flechts leert. Ook zouden, in dat geval,

gewis alle Evangelisten hetzelve geheel of gedeeltelijk

hebben medegedeeld, althans niet alleen de teederlic-


vende j o A N N E S, die den Mesfias in deze heilige oogen-


blikken, toen Hij zijne Gemeente aan zijnen Vader op-


droeg, fchijnt ter zijne geftaan to hebben. Men zie ook

flechts de paraphrafe dezer aandoenlijke voorbede, door

onzen Schrijver, volgens zijne gisfing, gemaakt; hoe

flaauw ! hoe krachteloos ! Het voorbeeld van j E z u s

bij bet katechetisch onderzvijs wordt tegen dat van s o-


C R ATE S overgefteld , wiens Ironie, als niet moreel,

of niet waarheidlievend genoeg, berispt wordt. Voor

't overige vindt men hier fchoone opmerkingen. § 34

tot 42. behandelt de Gelijkenisfen, met fterke aanprij-


zing dier leerwijze, ook in onzen tijd; doch met onder-


fcheid voor befchaafde toehoorders , aan welke men meer

lhesterfche kon voordragen, en; voorr gemengde ftad-


en landgemeenten, die men door kortere Oosterfche kon

onderhouden, of liever, op bet voorbeeld des Heilands ,

door gelijkenisfen uit de hen omringende natuur. De

go-
JEZUS EN ZIJNE LEERWIJZE.	281
'gelijkenis van den Samaritaan wordt voor eene ware, 
bekende gefchiedenis gehouden; als blooteverdichting, 
zou dezelve den Yoden to ongerijmd en onwaarfchijnlijk 
voorgekomen zijn, en dus hare werking gemist hebben.
43 tot 47. Over de Voorbeelden, uit de Gefchiedenis,
j E z u s eigen leven, en ook ziin ei;,en voorbceld. Groo-
te nuttigheid, vooral van het laatite, en regelen, in 
hoeverre ons J E z u s als Leeraar tot voorbeeld kan ftrek-
ken. § 43 tot 50. Over de Spreekwoorden. Een groot
getal derzelven aan j E z u s toegefchreven, en bun ge-
bruik den Volksleeraar fterk aangeraden. (Wij voor ons 
gelooven, dat deze manier van prediken de uiterite be-
hoedzaamheid vereifchen zou, om niet tot platheid en 
gemeenheid te'vervallen, en ilechts in fommige boeren-
gemeenten zou zijn aan to raden.) § 51 tot 54. Over de 
heilige Schrift. Wijze, hoe j E z u s zich daarvan tot
zijn onderwijs bediende. (Men vertoeft wat sang bij lou-
tere gisfingen over de ' rije behandeling der Schrift 
door den Zaligmaker, ten bewijze, dat dit den heden-
daagfchcn Leeraar ook vrijita; hetwelk, behoorlijk be-
paald en omfchreven zijnde, aan geene tegenfpraak on-
derhevig, maar, tot een uiterile gedreven, blijkbaar 
verderfelijk is. Verf'andige Bijbelverdediging op den 
predikftoel keurt de Schrijver goed.) Het laatite gedeel-
te loopt over de Taal, § 55 tot 53. De Heiland wordt 
tegen de verwijten van hardheid fommiger uitdrukkin-
gen geregtvaardigd. (Onder de raadgevingen des Schrij-
vers aan Godsdienstleeraars merkten wij die op , van 
zich meer to bedienen van werkwoorden, dan van zelf-
flandige naarnwoorden. Het fchijnt ons toe, dat, wan-
neer men, volgens zijnen raad, den Bijbel geheel van 
zijn Oostersch aanzien en krachtige beknoptheid ont-
deed, z66 zelfs, dat men de woorden heiliginaking,
boete, vlecsch, geest, waarheid, geloof, werken, enz.
van den kanfel verbande, de landman althans de kerk 
weinig meer bezoeken zou, waar hem hedendaagfcbe 
wijsheid in plaats van zijnen Bijbel - zoti hij ten min-
fte denken -- wierd voorgepredikt.) De laatfte § behelst
T ;	eezx
282 E. G. W I N K L E R, JESUS EN ZIJNZ LEERWIJZE.
een antwoord op de vraag : Was nu j E z u s leerwijza 
zoo doelmatig , waarom werd dan derzelver doel zoo wei-
nig b-,reikt ? Doar den korten tijd van zijn onderwijs , 
de onvatbaarheid van zijn yolk, en de hinderpalen, 
door de Wetgeleerden en Farizein hem in den weg 
gelegd. De taak des kerkelijken onderwijzers is in onze 
dagen veel gemakkelijkcr.
De Lezer zict, dat dit werk, to midden eener reeds 
dikwerf behandelde ftof, nogtans bier en daar nog al 
nieuwe oogpunten ter befchouwing aanbiedt. Onder 
de weinige misflagen, die den Schrijver ontfnapt zijn, 
vin,it men op b1. 139, J A c o s u s , den vertrouweiin,g 
van JEzus Met PETRUS en JOANNES, verward 
met den jorgeren j A c o n u s , Schrijver des Briefs ; en 
waarop de Itelling gegrond zij, dat de oorfpronkelijke 
Yoodfche ftaatsinrigting bet zedelijk goede der Profeten 
verijdelde, is ons onbekend.
De Vertaling is zeer goed. Slechts ddn Germanis-
mus is ons voorgekomen, op bl. 344. reg. 25. noodi-
gen voor noodzaken.
Catechismus der Liefde; of opleidende Proeve tot het we-
zenlijke doel des Christendoms, beflemd ter daarflel-
ling van cen tweede ondeiwijs voor jonge Catholijken, 
na de voltrokkene aanneming, en tevens ter opwek-
king van elk, wien het ernst is Christen to zijn. To 
limflerdam, bij C. L. Schleier. In kl. 8vo. XXII.
307 Bl. f I-z6-:
Y 1' ij wenfchen dit boek, in deszelfs hoedanigheid 
en waarde, to doen kennen. Dit, echter, moet bier 
minder afhangen van ons oordeel, dan van, zoo veel 
mogelijk, eigen vrij inzigt der take. De Catholiek en 
Protestant, toch, redeneren nog dikwijls to verfchil-
lend, en mistrouwen elkanders oordeel in godsdien-
Iige taken ce 2cci, dAn dot wlj verzekerd zijn, of on-
CATECHISMU$ DE t LIEFlE,	t83
ze lof, op zichzelven befchouwd, meer voor- dan na-
deel aan het gebruik van dezen Catechismus zal toe-
brengen. Om deze reden verfchoone men bet, dat wij 
beginnen met eene letterlijke aangifte der opfchriften 
van XXXIV hoofdftukken of lessen, in dezen Cate-
chisnus bevat. Zij ziin: i. Iniei.ling tot bet gebruik 
van dezen Catechismus. 2. Liefie is de grond en de 
,hoofdeigenfchap des Christelijken Goals iensts. 3. Af-
fchuwelijkheid der eigenliefde, en voortreffeliikheid des 
Godsdiensts, die ze befrijdt. 4. Scliadelijkheid der-
onkuade in den Godsdienst. 5. Befchrijving des bij-
geloofs, en behoedmiddelen tegen hetzelve. 6. RLhoed• 
zaam eid tegen den indruk dergcnen, die one omrin. 
gen. 7. Waarfchuwingen tegen bet febadelijke lezen, 
8. Over het lezen van de IL Schrift. 9. In de twee-
ledige liefde beilaat de hoofdinhoud des Ouden Testa-
ments. io. Over bet Evangelic van Matrheus , Mar-
cus en Lucas. ii. Ilet Evangelie van Joannes. 12. 
De Handelingen der Apostelcn. i.-,, De Brieven van 
Paulus, en vooreerst die aan de Romeinen, 14-22, 
De overige Zendbrieven. 23. De twee kleine Brieven 
van Joannes , die van Judas , en de Openbaring. 24, 
Onveranderlijkheid van den waren geest des Gods. 
diensts. 25. Van de voortreffelijke eigenfchappen der 
liefde. 26. Van de liefde tot God. 27. De Christe-
lijke liefde is bet eenigst zeker behoediniddel tegen alle 
foorten van zonden. 28. Vermogen der liefde teen de 
hoofdzonden. 29. Strijdigheid van den onreinen web. 
lust tegen de Christelijke Iiefde. 30. Befchrijving van 
den haat, die bij de Christelijke liefde vereischt wordt. 
3i. Verachting der tijdelijke bezittingen. 32. Over de 
boeveelheid en aanwending der aalmoezen. 33. Over 
de liefde tot onze vlianden en de Christelijke lijdzaam-
heid. 34, Slot van dezen Catechismus.
Alvorens wij, nu, van dezen afloop des werks, en 
de behandeling, der opgegevene zaken , iets zeggen , let-
te men op den titel, en een voorberigt , waarin deze 
nadex words opgehelderd. Het is geen volledig en be-
T 4	knopt
0$4	CATECHISMUS DER LIEFDE.
knopt leerftelfel der kerk, maar een tweede onderwiji, 
waarbij de kennis der eerfte beginfelen, der veelvuldige 
geloofsartikelen , vooronderfteld , maar alles , verftan-
delijk en bijbelsch, nader geflaald, opgehelderd, en in-
zonderheid tot aanwending op de praktijk des levens ge-
liragt, alzoo meer zedekundig behandeld wordt. Geen 
verftandigte Roomschgezinde zal zulk eene nalezing, bij 
de vroege inleiding ter kerke, aldaar gebruikelijlt, an-
ders dan hoogst nuttig kunnen rekenen.
Zulk eene, zeggen wij, en waken dit toepasfelijk, 
piet flechts op bet ves flandige en bijbelfche , dat ; deels 
Am de jeugd der kweekelingen, deels om andere rede-
nell , in een vroeger onderwijs gewisfelijk veel gemist 
-sporct, maar verwijzen hiermede tevens gerustelijk op 
de lciding, in dit werl je gevolgd. Men neemt er een 
beginfel in aan, woordelijk door de H. Schrijvers,als 
den grondflag van alien Christendom, aangegeven; de 
liefde. Men loopt den geheelen Bijbel door, om to 
doen zien , dat dit bet eenige ware beginfel van eene 
regt Christelijke denk- en handelwijze is. Men vindt 
daarbij tevens vele ftof, om de kracht en eigenfchap-
pen der Christelijke liefde to doen kennen. Men vult 
bet avenge aan door eenvoudige redenering, en wijst 
voorts aan, wat de gelegenheid vordert, bet zij om 
l1et belang to toonen van Godsdienst en bijbelkennis, 
bet zij om hot medegedeelde nader toe to pasfen op bet 
]even, bet zij ter opheldering van duisterheden in den 
Dijbel en de geloofsleer. Immers, dit is, in vele opzig-
ten , de ware weg tot bet vormen van een Christelijk 
lcerftelfel, de ware weg oin de jeugd den Bijbel to doen 
hefchouwen als een book, geheel vol van wijsheid des 
tevens, om zich met hetzelve bekend, en aan deszelfs 
goed en vruchtbaar gebruik gewoon to maken. Hot 
bockje heeft, in dit opzigt, eenige overeenkomst met 
! It U M M .A C H E R 'S Catechismus des Bijbels; doch die 
voor eerstbeginnenden, doze voor reeds onderwezenen 
gefchreyen zijnde, yloeit daaruit een eigenaardig ver-
f& lal voort t.-- b, V. die beftaat uit vragen en ant-
CATECHISMUS DER LIEFDE.	2SS
woorden, om van buiten geleerd to worden, deze uit 
-eene doorgaande, dikwijls zeer warme, voordragt, om 
bet hart met den geest des Bijbels to doortrekken;
Wij vreezen, dat het gebruik van dit werkje zal te-
gengehouden worden door bet gemis van den naam des 
Schrijvers en de kerkelijke approbatie. Wij weten niet, 
waarom de man deze belangrijke vereischten heeft ach-
terwege gelaten. Immers, hij fchijnt ons too, de leer 
van zijne kerk uit overtuiging aan to hangen ; wij kun. 
nen niet gelooven, dat iets, bier geleerd, als flrijdig 
met hare uitfpraken to befchouwen is, veel rnin, dat 
de hoogere geestelijkheid velerlei misbruik tegen dit
boekje zou willen in befcherming nemen. Inderdaad, 
als Catechismus der Liefde, als Christelijke zedekun-
de, als toepasfing, uitbreiding en opheldering van het 
vroeger geleerde, tot bet befl:uur des levens, heeft het 
met vele fijne onderfcheidingen des kerkelijken geloofs 
minder to doen. Doch, waar dit pas geeft, verdedigt 
bet de Roomfche gebruiken, voor zoo verre zij niet in 
misbruik ontaarden', en toont zich in alien deele een', 
fchoon gematigd, Catholiek.
Wij, voor ons, hebben bet werkje, niet flechts, 
om bet aangevoerde, met goedkeuring - wij hebben 
bet met genoegen gelezen. En ter aanprijzing van 
godsdienflige kennis, en ter opheldering van den Bij 
bel, en ter aanbeveling der deugd, words bier veel 
f'choons en voortreffelijks gevonden. Menschkundig,-
hartelijk, ja regt welfprekend, is op onderfcheidene 
plaatfen - b. v. over de kuischheid - des Schrijvers 
zedekundige voordragt. Wij wenfchen het boekje daar-
om in veie, en al waren bet ook Protes :antfche , handen.
Do h, dit alles neemt niet weg, (tat wij op bet een 
en ander onze aanmerkingen hebben. Zoo fchoon b. v. 
bet plan in ons oog is , er ontbreeki: no- wel iets aan 
de uitvoering. Zoo zeer wij de uitle;kunde bier en el 
ders kunnen prijzen, zoo zeer fchijnt zij ons dikwijls 
g.elieel to ontbreken. Zoo zeer de zedelesfen doorgaans 
verflandig en juist zijn, zoo zeer rieken ze ons op en-
T 5	ke-
2$6	CATECHISMUS DER LIEFDE.
kele plaatfen naar eene kloosterlijke geitrengheid. Zoo seer 
bet ons vermaak doet, dat bet inderdaad een Roomsch,, 
gezinde is, die zoo waarlijk verlicht-Christelijk denkr, 
zoo zeer hindert ons toch de titel van dwaalgeesten, 
ons gunftig toegevoegd; zoo zeer fchijnen ons toch de 
bewijzen to kort to fchieten, dat wij in een en ander 
opzigt waarlijk dwalen. Zoo zeer wij de taal en den 
ftijl des mans doorgaans moeten verheffen, zoo zeer 
blijft bet toch waar, dat hier en daar verfcheidene on-
gebruikelijke woorden voorkomen (b. v. verdienflig voor 
verdienflelijk) en de verbuiging dikwijls zeer hard is, 
(als telkens des Godsdic;ists.) 0 rider andere fchijnen ons 
Matth. XVIII: 19 , 2o , eene dood - eenvoudige plaats, 
en Lucas XII: 49, eene zeer moeijelijke,verkeerd opge-
vat. Wij ontkennen, dat mI o z E s verbod van den heel. 
dendienst enkel op Afgoden zou gezien hebben. En, 
zoo wij aan des Schrijvers geftrengheid al de Romans 
ten beste geven, de Reisbefchrijvingeu kunnen wij niet 
nalaten in befcherming to nemen.
Niet uitvoeriger mogende worden, fluiten wij met 
een klein ftaaltje van den fchoonen itijl:
-- ,, Zij (de wellust) is een monster, dat zich onder do 
koorlijkfte grijns verborgen houdt, doch welks flagtof 
fers de geheele uitgeftrektheid der aarde bedekken. Haar 
doodelijk aas is overal verfpreid ; geen stand , geen middel , 
buiten den godsdienst, beveiligt den mensch tegen ba-
re verleiding. Onder hare flaven telt zij zoo wel ko-
ningen als bedelaars, zoo wel de befchaafdfte als de ze. 
deloosfte volkeren; vervolging en doodflag, ondergang 
van familien, uitroeijing van iteden en landen zijn, vol., 
gens gefchiedkundige getuigenisfen, de verfchijnfels, 
die hare zacht fchijnende hand niet zelden heeft daarge-
feld. Haar beker is een uitterend vergift, hare.gunst 
vernieling, haar grimlach dood. Duizenden bewijzetl 
overtuigen den dwazen iterveling van de valschheid ba-
rer bekoorlijkheden, en echter houdt hij niet op den 
wierook zijner edelfte begaafdheden op hare altaren op 
to dragen, echter geeft hij zich blijmoedig aan hare be-
heer-
CATECYISMUS DELL LIErDE.	387
beerfching over , en fnelt lagchend en huppelend nader 
tot bet bederf, dat zij voor hem bereid houdt. Dit is 
bet vernielend monster, waaraan men to onregt den 
naam van liefde heeft toegevoegd."
Xorte Natuurpreken, door J. L. E W A L D. (lit het 
Hoogduitsch. II Stukjes. Tweede Uitgave. Te Am-
flerdam , bij J. van der Hey. In gr. 8vo. Te zamesa 
17o Bl. f I - Io
„ leder verftandig mensch kleedt zich en fpreekt,
„ zoo als het gezelfchap vordert, in hetwelk hij ver-


„ fchijnt ; " even daarom ware het misfchien meer

doelmatig geweest , dat deze opftellen geene preken

genoemd waren. Dan, welligt is men in Duitschland,

onder dat publiek , waarvoor nu E W A L n fchreef,

minder door dezen titel afgefchrikt , daar preek ook

wel eens een of ander ding beteekenen mag, hetwelk

niets meldt van Bijbel en Christendom. Het publiek,

dat zich de Redenaar bier kiest, beftaat alleen nit

zulke perfonen, nit den befchaafden stand, die met bet

dadelijk Christendom weinig ophebben, maar die een

fijn gevoel voor de fchoonheden der Natuur bezitten,

en door dezelve ligt geroerd, verwarmd, en tot ern-


ftige overdenkingen worden opgeleid. Ziet bier de

tekften. Eene zware, en fpoedig zozader fchade verdwe-


nen, fneeuw. Eene late, Lang verbeide, en telkens nog

achterblijvende, lente. De eerfle fchoone lensedag. Ben

groot kinderfeest op eene opene plaats. Het gezigt van

een vruchtbaar, , gezegend veld, midden in den oogst.

Ben late herfstdlag. Een flille morgen, met een' onbe-


paald uitzigt naar bet Oosten. Hat gezigt van een

groot , liefderij k mensch. De lentezon. Ben heftige

brand. Een groot veld vol rijp koorn, Alzoo geen

enkele Bijbeltekst. -- Dan, wij vergaten bijna, dat wij

bier een ook reeds kij Uus genoegzaam bekend gefchrift

voor
2$8	J. L. E WAL D, NATUURPREKEN.
voor ons he)ben, en flechts eene tweede uitgave (aan 
de eerfte, zoo wij meenen, volkomen gelijk,) aanmel-
den. Geve God, intusfchen, dat een aantal lezers, 
zoo als de waardige E w A t. D zich dezelve voorftelt, 
in deze opftellen fmaak vinde ! en dat de echte Chris-
ten zich niet late affchrikken, omdat hij zich niet kan 
rangfchikken onder gezegd publiek ! Oils gaf de lezing 
op nieuw zoodanig eene voldoening, dat wij hartelijk 
wenfchen, dat de Uitgever zijn oogmerk bereiken, 
en nog een bundeltje Natuurpreken uit den nog onver-
taalden voorraad alzoo door den tijd volgen zal. Wij 
herinneren ons niet, dat 1\Tejufvrouw A. M. M OE N $ 
rich bij de eerfte uitgave als Vertaalfter reeds ge. 
noemd had.
De volmaaktheden van den Schepper in zijne Schepfelen 
befchouwd, tot verheerlijking van God en tot bevorde-
ring van nuttige Nattiurkennis , in Redevoeringen,
door J. A. U I L K E N S , dirt. Lib. Mag. &c. &c. 
Ifle Deel. Tweede Druk. Te Groningen, bij J. Oom-
kens. In gr. 8vo. Behalve hoorrede en Inhoud, 355
Ll- f 3-:-:
1ty ij hebben (*), toen dit werk in bet licbt ver-
fcheen, van hetzelve eene aanprijzende beoordeeling 
gegeven. Wij gevoelden ons daartoe gedrongen, zoo 
wel door bet duel dezer Redevoeringen, als door de 
gelukkige bereiking van hetzelve. Het kon ons, der-
halve, niet dan aangenaam zijn to vernemen, dat de 
belangaelling in dezelve eene tweede uitgave van hec 
Eerf'e Deel had gevorderd. Dit verpligtte den Eerw. 
v ILK E N S , thans Hoogleeraar to Groningen, bet ze-
vental Redevoeringen, in dit Deel vervat, op nieuw 
over to zien, hier en daar in uitdrukkingen iets to ver-
b e-
*) Zie Letteroef voor i8oi. W. Sa6 env,
I. A. u I L K E N S, REDEVOERINGEN.	289
beteren , en vooral de nieuwere ontdekkingen in de 
Sterrekunde en de naauwkeuriger befchrijvingen in de 
Aardrijkskunde niet ongebruikt to laten, opdat de te-
genwoordige druk weder met de gemaakte vorderingen 
in deze wetenfchappen zamenftemde.
Ingevolge hiervan vinden wij , gelijk ons bij eene 
naauwkeurige vergelijking is gebleken, bl. 34, een kort, 
rnaar belangrijk bijvoeglel over de vier Planeten, van 
wier Wtaan men v66r eenige jaren nog niets wist, en
die de namen van VESTA, JuNO, PALLAS en cE-
R E s ontvangen hebben. „ Het zou mij - dus lezen 
wij aldaar bovendien in eene aanteekening - to vcr 
doen uitweiden, zoo ik ondernam, uitvoerig van de 
harmonifche betrekking der afftanden to fpreken . in 
welke de Planeten onderling van de Zon ftaan, en zoo 
wel de bedenkingen to overwegen, welke men tegen 
deze betrekking opgeworpen heeft , als hoe de wier ont-
dekte Planeten met deze betrekking kunnen zamenitem-
men, daar men maar ddne moest hebben. Alleen merk 
ik daarom aan, dat de gedachte des Heeren o L B E R s , 
die deze vier Planeten, als brokken van tEne groote, 
welke zou gefprongen zijn , wil befchouwd hebben, 
mij veel to herfenfchimmig, onwijsgeerig, volksvoor-
oordeelen voedend, en zelfs oniterrekundig voorkomt, 
dan dat ik aan dezelve eenig gezag zou toekennen; en 
verwijze den Lezer, die van deze betrekkelijke afftan-
den der Planeten van de Zon iets fchoons en volledigs 
wil lezen, naar het volgende kleine ftukje : herfuch ei-
ner genauen Dar flellung des Progres fionsverhciltnisfes der 
Planeten and Trabanten 4bfllinde von ihren Centralkor-
pern, von FERDINAND KNITLMAYER."
Bi. 57. vinden wij eenige bijvoegfels wegens de, ver-

fchillende gevoelens der Ouden over de gedaante dcr

dlarde, -- bl. 66. eene nieuwe aanteekening over de

diepte der Zee , vermeldende tevens , dat onze Landge-


nOOt S T I P R I A A N L u I s e I u s zich beroemd heeft

gemaakt door het uitvinden van eenen Zeepeiler of Ba-


;bpmctcr, die alles overtreft,wat daarvogr tot nog toe

voor-
190	J. A. UILIENS
voorgefleld is , -- b1. cene gedachte geopperd, 
waarop men eerst v66r weinige jaren gevallen is, be. 
trekkelijk den invloed, welken de verfchillende druk-
king van den dampkring, kenbaar aan de onderfchei-
dene hoogte des Barometers, heeft op de beweging der 
Zeeir, -- bl. 83. eene aanteekening rakende de vraag, 
of men, bij de eerfte fchepping van bet water, een 
oorfpronkelijk zoet of zout water aan to nemen hebbe. 
Soortgelijke, min of meer uitvoerige, min of meer be-
langrijke vermeerderingen, ingelaschte zinfineden, nieu-
we aanhalingen van Schrijvers, komen vervolgens op 
meer dan dertig plaatfen voor, welke wij niet noodig 
achten met aanwijzing der bladzijden to vermelden. Bij-
zonder heeft deze tweede uitgavey naar onze gedach-
ten , in belangrijkheid gewonnen door de gekleurde 
plaat van de hoogte der Bergen, welke de plaats ver. 
vangen heeft van de vooritelling der drijvendeljsvelden 
bij de Zuidpool, waarmede dit Deel bij de eerfte uitga-
ve verfierd werd. Schoon en treffend, inderdaad, is 
deze voorftelling van de hoogte der bergen boven bet 
waterpas der zee, e,n in betrekking tot elkander. De-
zelve is gegrond op de naauwkeurigite metingen, en 
uitgegeven to Berl jn door C H R. D E M E C H E L, in 
z8c6, en aldaar opgedragen aan de Kontnklijke Akade. 
mie der Wetenfchappen en fraaije Letteren. Het twee-
de Deel van S C H R o E T E R'S Selenotopographijche 
Fragmente zur genauern Kenntnifs der Mondfldche, 
ihrer erlittenen Feranderungen and Atmosphdre, in 
z8oa uitgegeven, met platen, in gr. 4°., had den Schrij. 
ver overvloedige ftof verfchaft , om over de Maan breed-
voeriger to zijn, de vorderingen in de kennis van der-
aelverr oppervlakte, met de veranderingen daarop voor-
gevallen, bij to brengen, en hieruit gewigtige gevol-
gen of to leiden. „ Ook was bet -zoo lezen wij in bet 
voorberigt van den Heer U I L K E N s -- voorheen wer• 
kelijk mijn voornemen, om de zevende Redevoeringhier-
mede to verrijken'; doch bet bekende toevoorzigt op
de
1tEbEVOERINC N.	292
de drukkerijen gaf mij geene vrijheid, in de nageziene 
en geteekende bladen iets to veranderen."
Gelijk dit Deel bij de tweede uitgave in fraaiheid van 
druk en eenparigheid van fpelling, under bet volgen 
der 'iegenbeekiaanfche, gewonnen heeft, zoo is bet 
sevens verfierd met bet afbeeldfel van den Autheur , het-
welk de Dichter S PAN D A w met deze rebels vereerd 
heeft:
Trettrt nog om M A R T I N ET bet Nederlandcche Volk , 
De geest diens Ed'len mogt op u I L K E N s nederdalen;
De Godsdienst en de Deugd verkozen hem tot tolls,.; 
Natuur vertrouwde tan hem den fleutel van heur zalen;
Haar fchitt'rend rijk trezoor onttluit hij voor onze oogen..., 
Wij zien u'oNZIENLIJKEN .... van eerbied opgetogen.
Openbaar en huisfeiijk Leven van L o D E W IJ K XVI: 
met eene gefchiedkundige Schets betrefende MARIA
ANTOINETTA, Madame ELISABETH, MARIA 
THERESIA CHARLOTTA en KAREL LoDEi-
w IJ K, door den Heer A***. Met eene Irdeiding 
van den Heer D E SALES. Te Dordrecht, 'bij A.
Blusff en Zoon. 1815. In gr. 8vo. 4^•8 Bl. f 2 - 18 -:
Onder de duistere wegen der aanbiddelijke Voorzie-

nigheid behooren zekerlijk ook de lotgevalles der Vor-


Iten nit den Huize B o u R s o rt. Een ~ trage, niets-


doende L 0 D E W IJ K XIII fterft met den naam des Regt-


vaardigen, en als beflisfer van bet lot van Europa;

een dwingeland, L 0 D F W IJ K XIV, verwerft, door

vijf-en-vijftig jaren tang de geefel van Europa. en op

het laatst ook van Frankrijk to zijn, den bijnaam van

den Grooten, en fterft gerust op zijn bedde, even Os

zijn Achterkleinzoon, de rampzali ge wellusteling. L o-


D E W ij K XV, aan wien men den bijnaam van Welbemin.

den gntheiligt. En voor en na deze reeks van onwaar-


dige Vorften wordea twee Koningen, die beiden de. lief

de
292	OPENfAAR EN HUISSELIJK LEVEN
de en wellrist des menfchelijken geflachts waren, H E x-
D R I K IV en L o D E W IJ K XVI, to midden hunner 
Hoofdftad vermoord; maar de eerfte door een'-zinne-
loozen dweeper of gehuurden fielt, de tweede door een 
geheel Volk, 't welk zijnc weldaden vergeet of belastert !
Het moge, voor bet thans no- levende geflacht; 
moeiielijk, zoo niet onmogelijk zijn, tot eene volkomeri 
juiste en volmaakt onzijdige waardering der verdienilen 
en misflagen van L 0 D E W IJ K XVI, als Regent , to ge-
raken; de woede der partijen, de blinde verkleefdheid 
van eenigen zijner aanhangeren, gelijk de dolle haat zij-
ner vijanden, maken dit even be-zwaarlijk; maar als 
mensch zal wel niemand sneer aan L o D E W IJ ii , aan dat 
ongelukkige fagtoffer van ftaatkundige dweeperij, zijnd 
achting en liefde ontzeggen. -Het is dan voornamelijk 
ook als mensch, en niet als Regeerder, dat de Schrij-
ver der aangekondigde Levensbe1chrijving den Koning 
befchouwt; hoewel hij geene-gelegenheid verzuimt,oni 
hem, benevens zijne Echtgenoote, wegens de tegen 
hen ingebragte befchuldigingen to verdedigen. Natuur-
lijk is bet laatfte gedeelte van 's mans leven, na bet be-
gin der Omwenteling, bet omitandigst gefchilderd, en 
de Heer A * * * toont zich daarin als een' vurigen ver-
eerder en voorfpraak van bet Koninklijk beftuur. Uit 
eene plaats in bet verhaal van bet gebeurde op io 
Augustus (bl.i83) blijkt , dat b13"j , even v66r lien bloc 
digen dag, als lid der Nationale Garde, de wacht op 
bet kasteel der Tuilerien, ter befcherming des Ko. 
pings, betrokken heeft. Of hij, gedurende de verdere 
ijsfelijke tooneelen, in Parijs gebleven, darn Iritgewe-
ken zij, wordt ores niet gemeld; hoewe} zulks, tot zij-
ne kenfchetfng als Schrijver, misfchien nict onver-
fchillig ware.
Hoe bet zij, eene menigte onbetwistbare, echte ftuk-
ken, bier in vblie uitgebreidheid-medegedeeld, zetteri 
aan de biigebragte daadzaken geloofwaardigheid bij; dock 
aan bet verhaal ook wel eens al to groote Iangwijlig-
heid. Wij ontmoeten bier dus, b. v. 's Kenings geheele
VAN LODEWIJK XVI.	293
aanfpraak, op den 4 Februarij 1790, in de Natianale 
Vergadering; de verklaring, door hem bij zijn vertrek 
op 2o Junij 1791 achtergelaten, en de herhaalde inbreu-
ken op bet Koninklijk gezag affchilderende ; brieven, 
afkondigingen des Konings aan zijne Broeders, zijn ge. 
heele verhoor , en zijne verdediging door den Heer D E-
s k zE. Doch deze ftukken ontnemen, door hunne on-
betwistbare echtheid, aan dit boek bet voorkomen 
eener lo, frede , waarvan bet zekerlijk hier en daar de 
clouding heeft.
Op bet leven des Konings volgt eene gefchiedkundi-
ge ichets over MARIA A N T O I N'E T T A; dezelve is
zeer kort, en niet omftandig genoeg, om haar volledig 
to zlriveren van de fmetten van zedeloosheid en wreed-
heid, die haar zijn aangewreven. Wij houden ons ech-
ter, uit bet vergelijken van alle omftandigheden, hoe
 langa zoo meer overtuigd, dat de Koningin, los, on-
gedwongen en vrolijk van aard, zich niet aan ongebon-
denlzid, maar wel aan onvoorzigtigheid fchuldig maak-
te, en dus aan hare vijanden de wapenen in handen gaf, 
om haar van misdaden to befchuldigen, van welke zij 
zich, wat hunzelveiz aanging, een fpel maakten. Van 
haar verhoor voor de Revolutionnaire Regtbank op 14 
October 1793 words een uittrekfel gegeven. Een aan-
tal Anekdoten bewijst hare goedhartigheid en welda-
digiieid. Hare grootheid van ziel, in de ijsfelijke da-
gen van 2o Junij en io Augustus, is genoeg bekend.
Geheel zuiver, en door niemand, dan door bet moord-
rot van R 0 B E S P I E R R E, immer aangetast, is de
naam Van Madame E L I Z A B E T H, L ODE w I J K's waar-
dige Zuster, een engel van godsvrucht en weldadigheid, 
aan welke Frankrijks beulen bet, als eene misdaad toe-
fekenden, dat zij ongelukkige gekwetffien op zo Au-
gustus verbonden had. (Zie haar verhoor, alhier mede-
gedeeld, bl.. 379-386)., Hartelijk ftemmen wij in met 
bet' gezegde' van den edelen D E L I L L n , die bet waag-
de; onder B U o N A P A R T E, die doorluchtige ilagtoffers 
van volkstirannij to beklagen
AOEKBESCH. 1816- NO. 7-	V	Des
294	OPENBAAR EN HUISSELIJIC LEVEN
-- Des attentats de ce fiecle cfren6,
Ton trc'pas, ombre illnstre! est le moinr par(lonn_
Op Madame ELIZABETH, 'S Konings Zuster, 
volgt eene korte levensfchets van zijne Dochter, MA-
RIA T II E R E S I A, de tdnige v'an dit ongelukkig huis-
gezin, die aan de bijl of de mishandelingen der moor-
ders ontfnapt is. Hoe belangrijk verfchijnt niet deze 
verlatene tempelwees, afgefcheurd van alle hare bloed-
verwanten, Valer, Moeder, Tante, Broeder, alleen 
onder tijgers ! Hoe bceft men voor hair behoud, tot op 
den dag van 19 December 1795, wanneer zij dit m)ord-
hol ontkwam, om zich tot hare bloedverwanten to be-
geven! Als zGchte lijderes heeft deze Prinfes ieders tra-
nen gewekt; het zal to bezien ftaan, of de eigenffllap-
pen, wier tentoonf'preiding aan de Hertogin V A N AN-
G o U L d m E den titel van Heldin van Bordeaux ver-
worven hebben, deze belangftelling op den dour zul-
len levendig houden.
's Konings in den kerkergeftorveneZoon, LODE-
w IJ K K A R E L, onderging nog verfchrikkelijker lot, 
dan iemand der zijnen. Hij mogt den fnellen dood un-
der de guillotine niet eens fmaken , maar werd ge-
doemd, om langzaam, hetzij door vergif, hetzi van 
ongedierte, to vergaan; terwijl men zijne zedelijkheid 
in die mate trachtte to verpesten, dat hij, door het op-
zingen van den befaamden deun der Carmagnole, zijne 
ejgene Moeder moest belasteren ! (bl. ;98-400.) Kan 
de menfchelijke boosheid bij mogelijkheid verder gaan ? 
En wat had deze kleine ongelukkige zijnen moordena-
ren gedaan? Niets! Hij was toen tien, en bij het on• 
geluk zijns Vaders zeven jaren oud.
Het werk wordt met eene lijst der Afgevaardigden, 
die voor den dood van L o n E W IJ K XVI geftemd heb-
ben, befloten; eene op gave, die bij de tegenwoordige 
verbanning dier lieden, wier namen thans op den duur 
in de nieuwspapieren prijken, eenigzins de nieuwsgie-
righeid kan bevredigen.
De volgende k1ezlie trekken der Kilderen van LO-
1) E'
VAN LODEWIJ& XVL
295
a r cur IJ Y. XVI mogen bier nog ftaan, daar zij tevens 
een denkbeeld van den aard hunner Ouderen en van 
hunne opvoeding geven.
„ EenS liet DI A R IA T H E R E S I A (de j onge Prinfes) 
Karen waaijer vallen, en gaf aan hare Min een teeken 
om denzelven op to rapen; de Min gehoorzaamde; dan, 
de Koningin fmeet den waaijer tegen den grond, en 
beval aan hare Dochter, lien zelve op to rapen. De 
Prinfes verloor de eerfte indrukken van deze lesfen 
niet; ook konden alle de genen, die met de zorgen van 
hare jeugd belast waren, niet genoeg de zachtheid van 
Karen aard en de goedheld van haar karakter priiz.en."
L 0 D E W IJ R XVI gaf aan zijnen Zoon zelf lesf'en in 
de Aardrijkskunde, waarin hij bij uitftek bedreven was. 
Bens gaf hij hem zijn kompas in de hand, (hij kan. toen 
niet wel ouder dan 6 of 7 jaren geweest zijn) en liet 
hem, een goed eind wegs van bet kasteel Rambouillet,. 
alleen zijnen weg naar huis zoeken, omdat bet, zeide
de Vader, fchande voor cenen landcigenaar was, to mid= 
den zijner bezittingen to verdwalen. Hij deed hem ech-
ter op een' aftand door verkleede 1ijfknechts volgen. 
De jonge Reiziger geraakte verdwaald;. doch na vier of 
vhf uren zwervens kwam hij weder to regt, zonder aan 
iemand den weg gevraagd to hebben. „ Het etensuur• 
was reeds lang vQ ril:reken , en de Koning begon zees 
ongerust to worden. Zoodra hij hem door een' verre-
kijker zag aankomen, ging hij hem to gemQet, en zei-
de, al lagchende: „ Ik dacha voorwaar, mijn vriend! 
„ dat gij verloren waart." - Papa, antwoordde bet
kind, trekt mijn hart niet met nog meer zekerheid naar' 
u toe, dan mijn kompas. naar het Noorden trekt?"
,Ten einde hem nog meer tot bet leeren aan to moe 
digen,. had men hem, eene fraaije fpade, eene hark, gie-
ters, en al de werktuigen, tot het bearbeiden van een"' 
tuin benoodigd, gegeven. Een Heer van bet Hof hem 
tens bezig ziende,. en met zoo-veel vlijt zijn' twin om-
fpittende, dat hem, de zweetdroppels- fangs, het hoofct
afiepen, zeide hei : n MonJeigneur! gij zijt voorwaar:
F %	n wei
296	LEVEN VAN LObEWIJK XVI.
„ wel goed, om a zoo to vermoeijen; waarom fpreekt 
„ gij niet ? een tuinman zou dat werk met een handge-
„ draai voor u doen." -- Dat kan -wel waar zijn," 
antwoordde bet kind, „ maar ik wil die bloemen zelf 
„ doen groeijen; zij zouden Mama zoo aangenaam niet 
„ zijn, wanneer zij door een' ander' gekweekt wierden."
De voorafgaande, Inleiding. door den Heer D E s A L E s 
getuigt van een bondig oordeel. Men zoekt daarin to 
betoogen , dat ook een ander Vorst , in bet geval van 
L ODE W IJ K, den Omwentelingsgecst niet zou hebben 
kunnen beteugelen.
De fijl der Vertaling is ilechts matig.
Finland en de Finnen. Naar het IJoogduitsch van P. 
R U H S , Bibliothecarius der Univerfiteit van Greifs-
wald. _In II Deelen. Te Leetiwarden, bij Steenber-
gen van Guor. 1815. In gr. 8vo. Te zamen 569
BI. f _5 -: :
Aan velen onzer Landgenooten, begeerig zich teoe-

fenen in uitgebreider menfchenkennis, en verzadiging

voor hunnen weetlust zoekende in bet lezen der lotge-


vallen, leefwijze en zeden van uitheemfche, en ook

door ongunst van Juchtftreek, Jigging, en hoedanig-


heid des gronds, then zij bewonen, minder befchaafde

Nation, belooft gewis bet door ons aangekondigde

werk een nuttig en leerzaam onderhoud. Door de kun-


dige hand van den Pommerfchen Bibliothecarius, erva-


ren in de landtale van bet Noordfche Volk, waarover

hij fchrijft, en toegang hebbende tot eenen fchat hem

voorlichtende ftukken, zoo te llbo als in Zweden uit-


gegeven, ontvangen wij bier, in IX tijdvakken, de

Gefchiedenis van bet Grootvorftendom Finland tot

bet jaar 1807; en beflaat dezelve geheel bet life Deel

van zijn werk, behalve nog 32 bladzijden van bet Ilde.

Daarna levert hij, in de tweeds of volgende ^ deeling,

en
F. R U H S , FINLAND EN DE FINNEN.	297
en wet in VI Hoofdftukken, een fllgemeen Tafereel van
Finland, deszelfs voortbrengfelen en bewoners. Eene
derde, wederom gefplitst in VII verfchiliende titels, 
bevat een Topographisch Overzigt van dit uitgebreid ge. 
west, van zijne fteden , gehuchten, ook der bijgelegen 
4landfche Eilanden. En, onder III rubrieken, heeft 
de Schrijver aan bet clot van gedachte Ilde Deel een
4anhangfel geplaatst, wegens de Finlandfche Kolonis-
sen in Zweden en Noorwegen; met bijvoeging eener lijst 
van Finlandfche woorden, bijzonder die in eigenna.
men van plaatfen voorkomen. Wij hebben dus in waar-
heid een voldoend geheet voor ons liggen van hetgene 
de titel belooft ; en , dat meer is , een opftel , dat , uit 
de regte bronnen geput, en door eene onzijdige hand, 
met een fchiftend oordeel, veel moeite en gezonden 
fmaak vervaardigd, ons toefchijnt volkomen geloof to 
verdienen, en weinig meer to dezen ons overlaat to 
verlangen. Dank zii derhalve den Man, die zich daar-
toe leende; dank insgeliiks den bekwamen Vertaler, 
S. v. G. , (dezelfde , vertrouwen wij , met den Druk-
ker) die daarmede onze Nederlandfche boekverzameling 
verrijkt heeft! Immers, gelijk deze to regt aanmerkt, 
niet alleen was de Gefchiedenis en lotgevallen der Fin-
Pen (zeer merkwaardig evenwel, zeggen wij na bet le-
zen van bet bier verhaalde, voor ons, door hunne 
voorwaar rampzalige ligging tusfchen twee magtigeNa-
buren, de Zweden en Rusfen) bier to lande zoo goed 
als onbekend; maar ook omtrent de Aardrijkskundige 
befchrijving van Finland, en nog meer wegens den toe-
ftand , werkzaamheden , gewoonten, huishouding en 
zeden der Finnen, benevens ons tot een en hetzelfde 
werelddeel behoorende, hadden wii in onze moedertaal 
naauwelijks eenig toereikend en geloofwaardig narigt. 
Zeldzaam, namelijk, bezoclit onze fcheepvaart, of die
der Engelfchen, de havens der Bothnifche en Finlandfchs 
golven, wegens.hare ligging achter klippen, eilanden, 
of fcheren, gevaarliik om aan to doen voor den vreem-
den zeebouwer. Bij een yolk, daarenboven, van bet
V 3	hoo-
198	P- R U*' H S
boogere Noorden, \veinig befchaafd, meermalen door
oorlogsramp geteisterd, en armoedig levende to midden

van bosfchen, bergen, moeraslen en rivieren, vond

ook' de handel kleene aanmoediging, om voortbrengfe-


len van eencn lang bevrozen grond, en der nijverheid

zijner bewoneren, to kowen zoeken. Reizigers ten

laatfte , die , gelijk c o x R , derwaarts overfiaken ,

vergenoegden zich almede doorgaans met een kort be-


zoek der meest merkwaardige plaatfen, Helfingfors.

Sveaborg, flbo enz. ; deden, bij den overtogt naar Zwe-


den, de .dlandfche Eilanden vlugtig aan; dan keurden

bet of vreemd van hun befiek, of waren ook buiten de

mogelijkheid , om aangaande Finland en de Finnen

breedvoerig to zijn, en hunne Lezers voor to lich-


ten (*). Wel is waar de Reiziger A C E R B i , die deze

freken doortrok, en ziinen togt tot aan de Noordkaap

uitbreidde, zou uitzondering verdienen, zoo niet,naar

bet oordeel van ouzen Schrijver, die hem eenen bertich-


tigtcn Rcisfabricanten noemen durfde, en volgens bet-


gene andere mannen van naam (door S. v. G. aange-


haald) getuigd en bewezen hebben, deszelfs gezag in

velen hoogst twijfelachtig gekeurd moest worden (j-).

Nergens, derhalve, (zoo veel ook wij ons molten her-


inneren) vond de Nederduitfche Lezer behoorlijk on-


derrigt wegens Finland en de Finnen; een Volk, dat,

bij herhaling wreed geteisterd door zijne Naburen,, en

om zijne armoede en bijge'.oovigheid door hen to zeer

veracht en gefmaad, van wege zijne dapperheid nog-


tans, vernuft, edelaardige dei.kwijze en fierheid, be-


hal-

(*) De piaatren uit c o xE's Reizen, waarop wij bet oog 
'hebben, komen voor D. V, Brief 74-76, en D. IX, Brief 
13, der Nederduitfche uitgave.
(t) De werken, waarop de Vertaler overwijst, zijn de 
Reifen in Schweden van den Duitfehen Hoogleeraar E c x , in 
z$o6, to Leipzig, uitgegeven; alsmede Briefe uber Schweden, 
enz. door eenen geleerden Zwccd (LXo r Q L D) gefcbrevee, 
on gedrukt to Halic, I804.
FINLAND EN DE FINNEN.	299
halve op eerie deelnemende meewarigheid, ook aanfpraak 
heeft op gunfliger gevoelens bij de andere Natien van 
Europa. Nergens , bet is waar, ontdekken wij, dat da 
1-leer RuHS Finland doorkruist, of de Finnen met ei-
gene oogen gezien, in hunnen akkerbouw, leefwijzo 
en zeden waargenomen hebbe. Zulks, trouwens , was 
geenszins-noodig, voor zoo verre hij, als hun Histo-
riefchrijver, ervaren in hunne landtale, zich aanbiedt; 
en, daar hij zich overigens op een goel getal van ech-
te, en door hem met oordeel gebezigle, nationale en 
Zweedfche boeken grondt , mogen wij•aan onzen R ii H s 
meet gezag toekennen, dan wel eens to ligtvaardig ge-
gevea wordt aan den uitheemfchen Rtiziger.
Veel moeite kostede bet gewis den Schrijver, jets to 
zeggen over bet vroeglle tijdvak der Finfche Gefchiede-
nis, voor den inval der Zweden, en hunne verovering 
van dat overzeesch Gewest. Dan bier, zoo ergens, 
kwam de kennis der oorfpronkeliike Volkstale , en de 
verbastering van deze, onder langdurige overheerfching, 
bij mangel van narigten, onzen Schrijver inzonderheid 
to flade, om eenig licht to verfpreiden over bet duis. 
tere, hetwelk altoos, dan bijzonder misfchien in Fin-
land, de grijze aloudheid en diepe barbaarschheid om-
geeft. De eerile inval der Zweden dagteekent onder 
Ironing E R I C H, de Heilige bijgenaamd, in de jaren 
1156 en 1157; en, daar bet krijgszuchtig en heidensch 
Volk noode zich onderwierp , of den Katholieken Gods-
dienst omhelsde, bepaalde zich aanvankelijk de zorg 
der uitheemfchen, om langs de kusten flerkten aan to 
leggen, en verliep er meer dan eene eeuw , bevorens 
hun gezag zich kon uitbreiden, althans erkend werd in 
de afgelegener oorden van Finland. Voorzeker dit 
leert de Gefchiedenis volmondig, dat de Finncnaan h.un-
ne overwinnaars , behalve hunnen overgang tot bet 
Christendom , en daarna, onder 6 U S T A A F I, de om-
helzing der Protestantfche leere, ook den aankweek en, 
opbouw in befchaving, geleerdheid en wetenfchappen,
ja dde invoering van wet en orde , zoo rroeger al-s la,
V 4	ter,
300	F. x u R S
ter, grootendeels verfchuldigd zijn. Want, om geen 
ander bewijs to berde to brengen, bet was G U S T A A F 
A D 0 L F , then wij als flichter der kweekfcholen to 43bo 
en Wiborg bier leeren kennen, die zelf eenen bijzonde-
ren Rijksdag to Helfngfors zanienriep en opende, en, 
daar hij door zijne tegenwoordigheid bereids vecl goeds 
uitwerkte, to gelijk ook voor den Stadhouder PETE R 
B R A H A , na zijnen dood derwaarts afgevaardigd, den 
weg baande, om zich bemind, en bij de Finnen, door 
herllel veler gebreken en opbeuring der diep gezon-
ken welvaart, derwijze verdienflelijk to maken, dat hi 
onder hen den vercerenden titel van landsvaderverver-
ven mogt. Daarentegen vorderde niet alleen de befcha-
ving bij uitftek traag in een land, naar deszelfs wyden 
omvang arm in bewoners , maar ook de nuttiger irrig-
tingen werden vaak afgebroken en verijdeld door druk 
der tiiden ; en had den de Finnen gedurig to kampen met
menigerlei onheilen , die een verwonnen Volk treifen. 
De afgelegenheid van den Troon, de verachting, waar 
mede zij, als dom , bijgeloovig , en ook verdaeht van 
tooverkunst, in Zweden behandeld werden, en de wan-
kele flaat, waarin bet gezag van deze hunne verover-
aars meermalen verkeerde, verwekten zeker aan Fin-
land veel leeds. Zij deelden daarenboven nu in de hard-
heden van bet fchrikbewind onder C 11 R i s T i E A tv II, 
dan weder in de rampen van eenen fellen en verwoes= 
tenden krijg, gelijk die ontftond uit de twisten over 
de opvolging in dit Groothertogdom tusfchen de twee 
zonen van G U S T A A F I. Bovendien lagen de Finnen 
van oudsher bloot voor bet inrukken en de flroope-
rijen der Rusfen , wel eens door bet volt zelve in-
geroepen tot bijfland tegen hardheden, hun door de 
Zweden aangedaan, dan wederom over de flecht ver. 
dedigde grenzen tot in bet barte des lands inrukkende 
met verbazende overmagt en cene ontzettende woest-
heid. Althans, zoo dikwerf oorlogen tusfchen de Zwe-
den met Polen, of met den Czaar, gevoerd werden, 
was veelal hun tooneel, gelijk onder $ w R E L XII,
op
FINLAND EN DE rINNEI.	30!
op Finfchen bodem ; en werden deszelfs bewoners 
door de geweldenarij der krijgvoerende benden, en 
hunne to weinig beteugelde ruwheid, deerlijk geteis-
terd, zoo to vuur als to zwaard uitgeplunderd en ver-
moord, of verjaagd van eigene haardfteden. Niet to 
onregt alzoo heeft R ii II s gezegde tijdvak de lijdens. 
gefchiedenis van Finland betiteld, en daarvan een tafe. 
reel gefchetst, dat bijkans alle verbeelding van volksel. 
lende overtreft. Betere dagen zeker beleefden zij in 
den afloop der voorgaande eeuwe; vlugtelingen keer-
den terug naar den vaderlandfchen grond, en de gele-
den ramp werd verzacht of vergeten ; terwiil allengs de 
akkerbouw, beoefening der kunften, en handel, die 
gedaante van welvaart aannam, dat GUST A e F IV, 
meer dan eens , en laatst in 1802 , Finland bezoeken-
de, zich mogt verblijden over de toegenegenheid en 
bet dankbaar gejuich, waarmede hij needs ontvangen 
wend door deze zijne onderdanen. Maar nu dreigden 
hun wederom nieuwe krijgsgcvaren, ja geheel eerie ver-
Nvisfeling van troon en fehepter, to beloopen; doch, 
vermits de Heer R u 13 s zijne gefchiedenis fluit met den 
jare 1807, misfen wij, eenigzins ongaarne, het ver-
haal dier jongfte , en zeker voor Finland hoogst aange-
legene, lotgevallen.
(Het vervolg en flat hierna.)
Cedichten Van H E N D R I K Ii A R M E N K L IJ N. Ifie Deel. Te 
Haarlem, bij F. Bohn. 1815. In gr. 8vo. 199 BI. f 3-:_:
Wij bebben dit dichtwerk met een waar genoegen ontvan-
gen, en ons in deszelfs lezing regt aangeaaam verlustigd, 
Reeds door vroegere voortbrengfelen van de gunftigfte zijde 
bekend geworden, weet de Heer K L IJ N zijnen verworvenen 
roem flaande to houden, en bevestigt onze vroegere uitfpraak 
opzigtelijk zijne uitftekende dichtverdienflen.
De Heer K L IJ N levert hier drie uitgebreide dichtflukken; 
vports een santal vaderlandfche zangen, en eeuige losfe flukjes.
V 5	Het
302	S. 11. $ L If It
Her eerie draagt ten opfchrift ; De kriseht der Iletenfchap-
pen en Kunflen, bij het gevoel van tegenfpoeden. Her s in 
den tijd onzer onderdrukking vervaardigd, en (gelijk de be-
fcheidene K L IJ N zich uitdrukt) niet meer, dan cene uitfor. 
ting van een hart, dal zichzelf boven bet fmartelijke, dat 
oils toen omringde, poogde to verheffen. De billijkheid, 
voegt hij er bij, vordert, ]let alleen uit dit gezigtpunt to be-
oordeelen. Wij vreezen niets meer, dan onbillijk to zijn; en, 
fchoon wij bier ook al minder vonden, dan wij verwacht 
hadden, (ten aanzien van de wetenfchappen, met name de 
zedclijke. die hier toch inzonderheid moesten nitkomen) zou-
de her cool van den !leer K L IJ N, om to troosten en op to 
beuren, bij zoo veel voortreffeljks en inderdaad fchitcerende 
partiien ran bet fluk, reeds genoegzaatn zijn, oai tie ftreng-
ite kritiel3 to ontwapeneil.
De Di:hter begint met eene algemeene fchildering van bet 
onbefendge en vergankelijke der ondermaanfche zaken. De 
hoop is bedriegelijk. Het hart voedt ilechts ijdelen waan. 
De volken riizen, woritelen en verzinken. Egypte, Grieken-
land en Rome worden als voorbeelden aangehaald. De God-
heid heeft echter niet to vergeefs den mensch eene aandrift 
tot genot gefchonken. Dan -- vanwaar moed en krachten 
bekomen, oin in de rampen en wederwaardigheden niet to be-
zwijken? De wetenfchappen en knnften fchenken dezelve. Zij 
verheffen, zij liven, zij vertroosten ons. [Wij hadden ge-
wenscht, dat de Dichter bier, in de eerfte plaats, den Gods-
dienst had genoemd, en er dan had bijgevoegd, dat de we-
tenfchappen en kunften, naast den Godsdienst, de krachtigfte 
iteunfels opleveren in rampen en tegenfpoeden. Men make 
hieruit niet op, dal de Heer It L IJ N den Godsdienst zoude 
hebben voorbijgczien. Integendeel, hij gewaagt er naderhand 
opzettelijk van, bladz. 23. Doch, omdat hij char niet be-
boort, (want hij is noch kunst, noch wetenfchap) moest hij 
char ook niet vermeld, maar bij den aanvaug van bet fink
an denzelven gewaagd zijn.] Eerst worden nu de weten-
fchappen bezongen. Zij Been prikkeleud vocht, maar 
krachtig als de koortsbast. Wan:--r apes ons begeeft, en de 
loop zelfs verloren is, dan fort de wetenfchap, die bron 
van moed en kracht voor den denkenden ~Lerveling, haren za-
ligen gloed in den engen boezem, en dan keert bet gevoel 
tot zichzelff weder, Zij fcheuren ons los van de aarde, De
ram-
ti$DICHTEN.	303
rampen woeden niet meer, en de onbezweken gent mag zich 
in het heerlijkfte licht baden. De kracht der wijsgeerte words 
flu voorgetteld. Hier is de Dichter niet uitvoerig genoeg. Welk 
een ruim, welk een heerlijk veld lag bier anders niet open! 
Keurig en regt con amore is bier de natuurkunde behandeld, 
die echter, naar ons oordeel, bier minder in aamnerking 
kwam, dan de zedelijke wetenfchappen. Na de fraaije be-
fchrijving, hoe de menfchelijke geest in de heilige Natuur 
zijne waarde en befemming ziet, gaat de Dichter tot da 
kunflen over, wier vermogen kortelijk wordt gefchetst. De 
dicht-, toon- en fchilderkunst worden met gevoel bezongen. 
Eindelijk wordt de kracht der wetenfchappen en kunaen, 
en derzelver invloed op den mensch, ge(laafd met de welge-
kozen voorbeelden van SOCRATES en A R C H I M E D E S, o s-
3 I A N en Y o u N Cs. Roerend en vol zalving is de bemoediging 
ten florte, gelijk flout en verheven is de befchrijving van den 
Amazonen-!lroom, welke wij, tot eene proeve, mededeelen:
Ja, de Oceaan zweep' Tangs Guyana's grond zi)n golven, 
Dring' door, verwoest', verniel', - Carpori zij bedolven, 
Stort' op Brazilies grond, verdelg' be, vruchtbaar oord, 
Scheur' 't onafmeetlijk wood met zich in d'afgrond voort: 
De ontembre Mat-anon durfr dat geweld verachren; 
Wat flroom is hem gelijk, gewapend met die krachren? 
Van Cerdilleres kruin, nit Lauricocha's ineer, 
Stort hij zijn fchuimend nat in Pampa's vlakten near;
Hij fcheurt zich worstlend voort fangs ondoordringbre dalen; 
Geen ijs, geen rots ,geen woud, geen afgrond (felt hem paleu; 
Bij hem zinkt gij , 6 Rijn 1 6 Donau ! weg in 't niet, 
Aan 't beekje flechts gelijk, dat aan hot oog ontfchiet; 
Ontzetbre ilroomen rukt hij met; - de kracht dier waatren, 
Van rots op rots geftort , genaakt met dondrend klaatren
Den bruifend' Oceaan; - wat fchouw£pel ! de afgrond woedt, 
En dringt, en fchokt, en beukt den onbetembren vloed; 
Hij woelt, en bruist en kookt, en doet zijn golving branden: 
Reeds dekt bet fluivend fchuhn, als verfche fueeuw , de ftranden: 
Vergeefs! -- de Maranon boort vloed en branding door, 
En fnelt met fchrikbre kracht fangs 't eens gekozen fpoor; 
Hij durft langs d'open muil des afgronds been to dringen; 
jjy weet dell Storm, die raast, door regeniland to dwingen;
Na.
344
U. H. 8 L ITS
Nit bruist hil,	Been geweld kan than zijn vaait wedrftaan; 
Met kracht en majefieit naar 't hart van d'Oceaan.

En nu de overbrenging van bet beeld:

o Telg der Eeuwigheid ! o mensch ! zie dear uw trekken; 
Die onverwinbre kracht is in uw' wit to ontdekten; 
Schoon alles op u flormt, nog flaat gij juichend pal; 
Gjj zijt en blijft zelfs bij de (loping van 't heelal.

Nu volgt : De Starrekrmde; een belangrijk en goed be-
werkt dichtfluk, reeds bevorens aftonderlijk uitgegeven, en 
volt door ons aangekondigd (*). Eenige veranderingen zijn 
wezenliike verbeteringen. Mot genoegen ontdekten wij door-
gains de befchavende hand des Dichcers, die ook van onze 
bevorens gemaakte aanmerkingen gebruik heefc gemaakt, en, 
over bet geheel, in bet werktuigelijke der kunsc zeer is toe-
genomen.
De verpligting der Kunfien aan ede Vrauwen is bet derde 
uitgewerkte flak, dat men bier aantreft. Hec onderwerp is 
aiet nieuw. Immers, wat Dichter weidt Wet uit in den lof 
der fchoonen? en hoe velen hebben, federt LE c o u vA bij
de Franfchen, en NIEUWENHUIZEN en SPANDAW bij
ons, de verdienflen der vrouwen in bet algemeen hebben be-
zongen, niet de eene of andere voortreffelijkheid der bemin-
nelijke fekfe in bet licht ge(leld? Dan at is de tloffe niet 
nieuw, zij blijft toch altijd rijk en uitlokkend, en al treft 
men in deze hulde van den verdienflelijken K L iJ N ook bier 
en daar regels en uitdrukkingen aan, welke veel overeenkomst 
hebben met de fchilderingen van anderen, (een noodzakelijk 
gevoig van de behandeling van hetzelfde onderwerp) al zijn 
ook enkele partijen bij anderen fchooner en bevalliger getee-
kend, de Lezer wordt daarvoor fchadeloos gefteld door eeni-
ge trekken, tvelke oorfpronkelijk zijn, en door tafereelen, 
welke KLIJN met eene fikfche hand en uitilekende kenrig-
heid gemaald heeft. Inderdaad, dic geheele ftuk draagt blij-
ken van It L IJ N'S voortreflelijk kunstvermogen. Het gevoel 
bruist bier met kracht, de goede fmaak is overal zigtbaar, 
en de verzen zijn met vlijt bewerkt, fchoon eenigen derzel-
ve nog al voor meerdere befchaving vatbaar zouden zijn.
0,12
(*) 41g. Fad. Latteroeff. Poor i8ie, No. 5, bl. so6 env.
GEDICUTSrf.	fps
Ons beftek last niet toe, den inhoud van het dichtftuk op tege. 
ven. Wij deelen liever eenige regels mede, waardoor wij en 
den Heer a L ijty en onzen Lezer ligteliik ineer genoegen zul-
ten verfchaffen, dan door eene dorre ontleding van dit be. 
zielde kunstgewrocht. Wij kiezen daartoe de fchildering van 
de geboorte der eerfte vrouw. De man ziet zich Heer van 
de fchoone en rijke fehepping maar in zijn hart gevoelt 
hij een eeuwig ijdel. Ales rondom hem juicht en jubelt en 
geniet - maar hij flaat alleen.

Nu dwaalt hij treurend rond, geen zielrust kent hij meer, 
Werpt zich bij d'effen broom, in diepen weemoed, near, 
Maar hoort de kabb'ling niet; zijn hartverbrijz'lend klagen 
Blijft van elk lruikje, elk blad, zijn zielverlangen vragen;
I ij roept:.... vergeefs! zijn hoop tterft in een' bangen zucht.
Miar welk een balzemgeur vervult op eens de lucht?
Wat fchaterend gejuich hoort hij langs 't veld weergalmen? 
Bet woud ontfuit zijn' nacht, verwiidt, en Mgt zijn palmen; 
Een wezen, nooit aanfchouwd, treedt voort met zachten tred; 
Elk bloempje, elk blaadje buigt, waar zij haar treden zet; 
Het lisplend koeltje zweeft, et dartelt door de abeelen, 
En 't grensloos bosch wecrgalmt van juichende orgelkelen. 
Verfchrikt deinst hij terug; verbazing grijpt hem aan; 
Hij voelt zijn zwoegend hart den boezem tegen flaan; 
Een nieuwe wereld fchijnt voor hem aan 't niet ontrezen. 
Neen, 't is geen vlugtig ftof, bet is een hooger Wezen, 
Dat uit een beter oord, een' reiner kring gedaald, 
Daar, voor zijn fonklend oog in Goden-luister praalt: 
War bonding! welk gelaat! wat elpenleest! welke oogen! 
Hoe golft haar 't kronklend haar, door 't koeltje zachtbewogen! 
Wat hand, en voet , en heup , met wellust overfchaauwd! 
(Der jonge bloem gelijk, met ochtend-waas bedaauwd)... 
Hij ttaart haar aan, de Mensch; nu doet bet naamloost willen 
Een nook gekend gevoel door fpier en zenuw trillen: 
Hij rijst, - gejaagd, gezweept van onverzaadbren dorst, 
Vliegc toe,.... en de eerfte Maagd ligc lagchendeaanzijnborst.
De vaderiandfche zangen zijn geheel nit bet voile hart van
den gevoeligen Dichter gettroomd. De verrukking is wel niet

meet zoo groot , als in de eerfle oogenblikken onzer verlos-


fing; fouimigen, die hunne vleijende verwachtingen Diet ver-


vuld
306	1r. I7. it L I; N
vuld zagen, zijn zelfs geheel koel geworden, en anderen, 
die in hunne bijzondere baatzuchtige berekeningen werden to 
lour gefteld, of hunne misdadige ontwerpen van reactie, 
wreak en zelfverheffing, door den zwarten partijgeest uirge-
broed, in rook zagen verdwijnen, fchamen zich zelfs niet, 
om in hunne, naauwelijks opgemerltte, nietigheid een wreve-
lig misnoegen to doen blijken. Doch niet voor die onbedui-
dende wezens, die altijd in bet prozaisch flijk rondkruipen; 
niet voor koude, beltrompene egoisren en obfcuranten; niet 
voor bet gemeen, bet zij dan hoog of lang geboren, dat 
ilechts in den roes van bet oogenblik eon wild gefchreenw 
nanbeft, klinken de heilige roonen der Goddelijke Diehtkunst. 
Zij, die met ons onze heerlijke verlosfing, die het verled;,ne 
uitgewischt en een nieuw, bloeijend leven heeft voortge-
bragt, met gevoel en geestdrift blijven zegenen; die de licil-
zame gevolgen der jongfte groote were ldgebeurtenisfen meer 
en meer leeren inzien, en bet geluk van ons, Nederlanders, 
fchier dagelijks meer naar waarde fchatten; die in vele dingen 
tie Women zien eener gelukkige, bloeijende toekomst, welke 
inzonderbeid door de verlichte denkwijze, liberate gevoelens, 
menfchenliefde, regtvaardigheid en eene reeks doorluchtige 
deugden van onzen edelen boning wordt voorbereid en ont-
wikkeld - zij, die met ons dus denken, dus gevoelen, en, 
tevreden met bet tegenwoordige, flit en vertrouwend nitzien 
naar hetgeen voor ons ligt, zullen deze hartelijke uirboeze-
mingen van den verdienflelijken KLIJN ook nu nog met wel-
lust genieten, en hem voor derzelver mededeeling dankzeg-
gen, in naam vafi bet vaderland en de kunst heide.
De Lierzang: Ban niijne Tnndg enooten, in December 1873, 
houden wij voor bet fchoonfle flak uit den bundel. Het katt 
met de beste gelegenheidsflukken (*) van then tijd wedijve-
ren. Hoe fchoou en stout is niet reeds do aanhef l
V er-
(*) Gelegenheidsj1ukke» , en niet: flukjes vas den dag. $et heeft 
den I?ecenfent wet ecns geergerd, dat men order de laatfe rubriek de 
heerlijkfte kunstgewrochten, op onze verlosfi,g vervaardigd, annkordig-
de. Stukken van den dag ontftaan met den dag, en verdwijnen er mede 
maar gelegenheidsftukken, die eenc inncrlijka waarde hebben, blijven, 
zoo laeg men zich de oorzaak, welke hen deed ontftaan, met genoegen
voor den geest brengt. Wij hopen, dat andere Dichters bet voorbeeld
van itLr/N zullen volgen, em hunne, to dezer gelegeoheid, afzcnder.

1ijk
C1iDIC11TEn.	307
Verhefi n! Hrooint, gewijde zangen!
Verkropte blijdfchap! fort u uit;
Vloeic, tratien! langs de ontgloeide wangen,
Dat niets de ontvlamde geestdrift Huit'! 
Ik zie aan de onbewolkte kimmen,
Wee d'eer!len blijden lichtflraal glimmen,
De nach t van fchande en fmaad zinkt neer: 
't Is dagi 't is dig! ontrolt uw Handers; 
Ontwaakt! verheft u, Nederlanders!
Ja, Holland is ons Holland wedr.
Ontwaakt, als onbetembre Leeuwen!
Ontwaakt! uw fchandboei is vernield: 
Waartoe dat magtloos noodhulpfchreeuwen?
Waarom zoo roerloos nedrgeknield? 
Herrijst! werpt of de fitoode banden: 
Hun friemen groeven nog uw handen;
Herrijstf fchtidt of en fmaad en fpot! 
Waartoe dat tijd en kracht verfpilien? 
Hij , die met vasten moed durft willen,
Hij flechts wacht fleun en hulp van God.
Wij fchrijven nog de beide volgende, krachtige eduplet-
ten over:
o Vaderland ! dat uit de golven
Het, thans gelouterd, hoofd verheft! 
Wie is zoo diep in fchand bedolven,
Dac hem uw lot, uw leed flier treft?
De Kamfchatdaal aan 's aardrijks polen, 
De Tschuckfchis, in zijn ftleeuw verfcholen,
Klemt zich aan ziju' geboortegrond; 
En 'k zou, met een verhard geweten, 
Mijn dierbaar Holland! u vergeten,
Waar 'k 's levees hoogften wellust vond?
Ja, bier - bier heeft, in blijder dagen, 
Een moeder me onder 't hart getorscht;
pier heeft ze aan God mij opgedragen, 
Iffier zwelgde ik aan haar voile borst;
Hier
7ijk uitgegeven dichttlukken in grootere bundels op to semen, en das. 
voor de vergetelheid to bewares. Zoo iota meet niec verloren pan.
3o8	0. 11. K L Ij N
Hier werd ik Echtgenoot, - hier Vader; 
't Is hier dat ik de rustplaats nader,
Waar eens bet fiof Inijne asch bedekt! 
o Wee hem, wee! wien dit befeffen 
Tot liefde en dank niet kan verheffen,
Niet tot ondoofbre geestdrift wekt.

Het flukje: ifan Nederland, in lugustus I8ro, is eene 
hartroerende klagc over de vernietiging van ons volksbeflaan, 
in den toon der wanhoop:

Barst los, gefchokt gevoell barst los, verkropte tnanen!
Barst los, gelijk de vloed, die door zijn dijken boort! 
Geen droom ontllelt bet brein door geestbedwelmend wanen:
't Is uit met Nederland, de hoop zelfs ligt verfmoord.

't Is weg, - voor eeuwig weg; -'t is vruchtloos, in de golven , 
Den reeds verflorven arm naar 't zwakke riet gefirekt
't Wordt alles in den vloed, die fehriklijk woelt, bedolven: 
Reeds heeft zijn klimmend nat den vegen grond bedekt.

Gij vielt, mijn Vaderland! gij vielt, - de volken beefden: 
Gij vielt, de fiddrende aard' wedrgalmde van den V211
't Is weg, bet eenig doe] , waarnaar uw helden fireefden
't is weg 1 't is weg! die toon fnelr voort langs berg en dal....

Zoo trof den Dichter onze vernietiging! Geen wonder, dat 
ooze herflelling zijne tier tot de heiligtle geestveritukking 
flemde! Zij bruiste, die verrukking, in den eerstgemelden 
Lierzang, blonk zachter in de Uitboezeming aan Harmonica, 
en finolt weg tot bet teederiie gevoel in de Cantate, welke, 
in tegenwoordigheid van ons Koninklijk Huis, ter gelegen-
heid van 's Vorflen komst to Amflerdam; door de Maatfchap-
pij Felix Meritis werd uitgevoerd. Men vindt hier, gelijk 
mede in bet fluk, aan 's Dichrers hooggeachten vriend, j. M. 
K E M P E R , ongekunfleld gevoel, uitflorting van bet hart.
Eindelijk geeft de Heer K L Ij N nog eenige losfe flukjes, 
die, in ons oog, minder waarde hebben. De Ferraria Tigri. 
nR komt o'ns voor bet bests re zijn. Het vijftigjarig &ht-
feest is niet onaardig van vinding; maar de gang is ons niet 
ongedwongen en los genoeg: bet 9de couplet is vooral niet
zoec-
CEDICHTE9t.	309
zoetvioeijend. 's Levens Gastmaal en Liefde en Priendfchap 
zijn, in di_ opzigt, beter.
Offchoon 'bet werktuigelijke der kunst in dezen bundel 
zorgvuldiger bewerkt is, dan wel in vroegere voortbrengielen 
van den Dichter, last de Heer, s t IJ N , to dezen aanzien, 
nog 21 iets to wenfchen over. Het is waarlijk niet gemakke. 
lijk, doorgaans zachte en vloeijende verzen to maken in eene 
taal, die, wat men ook zeggen moge, door de veelheid van 
medeklinkers eene zekere itroefheid heeft, welke de Dich-
ter, zoo veel mogelijk, behoort weg to nemen. Het lust 
ons niet, met fchroomvalligheid op to geven, wat ons in de-
ze Gedichten, in dit opzigt, nog voor verbetering vatbaar 
fchij nt. De Heer K L IJ N zal zelf, bij eene aandachtige her-
lezing, in ieder fink nog al iets to befchaveil vinden, en wij 
zullen alleen enkele horde of firoeve regels aanhalen, om den 
Dichter van de regtmatigheid onzer aanmerkingeu to overtui-
gen. B. v.

Bl. 16. De onwrikbre kracht der kunst enz.

Onwrikbre is een zeer moeijelijk woord, en bovendien bier 
geen gelukkig epitheton. Hetzelfde gerdt omtrent onontvlugtbre 
dolken, bladz. 21.
Bl. 2o..'k Gevoel uw kracht en fc'zoon, 'k kniel neerin uwgebied.
Dat 'k kniel is naauwelijks nit to fpreken. Waarom niet 
liever:
Ik voel uw kracht en fclioon, en kniel in uw gebied F
Bi. 24. Hij hoort flechts d'eisch des pligts. 
Welk eene opeenhooping van confonanten!
Bl. 37. Door 't geen zijn kracht begrenst, geflerkt wordt in het 
branden.
De viianden der letter it zouden aan dezen regel hui1 ne 
&trachten eens kunnen beproeven! 
Hard zijn nog de volgende uitdrtikkingen:

Bl. 54, in 'T TreffendsT licht; bl. 56, Van 'T Talbot_ bees'. 
Ald. En zal in 't eind' het hart, dat krachtloos wordt , doorkxaret;,
lOEItBESCII. 1$16. No. 7.	X	D!.
310	H. H. K L Ii-N, GEDtCIIPEN.
Bl. z1. Grijpt eindloos dan zijn hand, voor'cdoelzijnswensclis,
de lucht..
Bl. z88. Dat vrij 't dartlend rupsje naak',
't ITlordt ras 't offer van zijn wrack.
)BI. 197. Bij 't digtst der tuinhaag enz.
Er zijn mede eenige, fchoon niet aanmerkelijke, taalfeilen 
ingeflopen, (gelijk bladz. 93, hoog gefpand verrukken voor 
gefpannen; bfadz. 94, vlugt- voor vliegt; bladz. 18, knagen 
voor knaagt; bladz. 21 , haar voor hun; bladz. 93 en 145, 
telkens: verbreizeld voor verbrijzeld; bladz. 14.4, pijlloos voor 
peilloos enz.) waarop wij den verdienftelijken Dichter almede 
opmerkzaam moeten maken.
Nederlands Beioud, in 1815; Lkrzang. Door Mr. H. A. 
s P A N D A w. Te Groningen, bij W. Wouters. In gr. 8v®.
2o Bl. f:-6-:
De Heet s P A rr D A w herinnert ons opzettelijk, en zeer ge-
past, can zijn vroeger dichtftuk op Nederlands Verlosfing. 
Wij hebben destijds van hetzelve gezegd, dat de geheel ei-
gene behandeling , en zaebte, bevallige trant, bet gewone 
uitwerkfel van veel lezens over hetzelfde onderwerp bij ons 
geheel voorkwam. Dit is even zoo toepasfelijk op dit flukje. 
Dankbare vreugde over beholtdene vrijheid en vaderland 
geen uitgelaten gejubel over bevochten zege en glorie --
dankbare vreugde, den helden in den flrijd, den Vorften en 
volken van bet groote verbond gezamenlijk toegezongen, 
maar inzonderheid den landgenoot, bovenal den Kroonprins, 
den L E O N I D A s bij den vierfurong, gew%jd, - deze is de 
inhoud en geest van bet geheel. Met veel fmaak, met blijk 
van geleerdheid, en eenen zachten, min fchitterenden dan in-
wendig warmen gloed, is bet geheele tafereel behandeld. Wie 
begint to lezen, die leest al ongevoelig voort ; zelfs hij, die 
anders geen liefhebber van poezij is', en inzonderheid den 
hoogen toon der Tier Wet kan verdragen. Het natuurlijke,
nergens gezwollene, fchijnbaar kunftelooze, brongt dit van
zelve mede. 'FIet is toch, of men altijd merken en gevoe-
len kan, dat een dichter zoo wel, als cen prozafchrijver,
met de ouden bekend is.
In-
D. A. S P A ND A W, NEDBRLANDS EEHOUD.
;Iz
Intusfchen willen wij hiermede niet gezegd hebben, dat dit 
ftuk - zelfs in zijne focrt .- volmaakt zou zijn. Al in den 
beginne verraadt dat fchulde voor fchuld toch eene zekere 
verlegenheid om bet rijmwoord, die den eenvoudigflen, en 
hem.welligt ineest, to eer hindert, hoe kunfteloozer zich de 
geheele manier voordoet. Op den duur is bet ook moeijelijk 
to vermijden, en metderdaad niet altijd vermijd, dat men ver-
valle tot al re prozaYfche, en op zichzelve onwelluidende 
regels. Juist bet eenvoudige, en de gemalikelijke rolling der 
verzen, vereifchen de uiterlte waakzaamheid van den goeden 
finaak hiertegen. Is b. v.

NeenI de held zal nimmer wijken,
Zoo geen pligt het hew gebiedt:
geen bewijs dezer waarheid? Ook moet een fink in dezett 
trant gewis niet to lane gerekt worden ; en de Heer s P A N-
D Aw heeft, naar oils oordeel, wel en juist gehandeld, bet. 
zelve befluitende met ze;,enbeden, in eene andere, wat lan' 
gere, maat vervat.
Het geheel zal nu niet ligt ieninnd, wiens fmaak als door 
to heete, fterk gekruide, fpijzen niet dadelijk bedorven is, 
zonder voldoening uit de banden leggen. De tekst, dien wi`I' 
u, zoo terfiond, ten ftaal, zuilen voorleggen, is, ten aanzietl 
van den grond der verpligting, uit de gefchiedenis zoo wet 
opgehetderd, uitgebreid, en met finaak gevarieerd, als metl 
kan wenfchen. Dank hebbe de zacht- en zuiver-gevoelige 
zanger!
Heel de wereld brengt u hulde,
Ilelden in den heil'gen firijd! 
En ze erkent u hare fchulde,
Die het nakroost nimmer kwijt: 
Hulde aan Pruisfen en Brittanje !
Hulde u, blinkende oorlogsftoet, 
Die de vrijheid van Germanje
Hebt bezegeld met uw bloed!
Dat Euroop' ter uwer glorie 
Onvergangb're zuilen bouw' ! 
Dat de Muze der historie
De eeuwen melde uw' moed en trouw !
X s	Mo.
3m
31. A. S P AND A W , NEDERLANDS BEHOU):
Moge in zonneluister fchijnen
De eerkroon op uw roemri;k hoofd! 
Dat de gloed van haar robijren
Door geen' tijd worde uitgedoofd!

Ook de Belgen en Batauw'ren
fleehten paarlen aan die kroon;
Maar. de fchoonfte van bun Iauw'ren
Bieden zij bun's Konings Zoon! 
Hem is alter hart geheiligd,
Hem, die alter borst bezielt, (*) 
Die den Vierfprong hoeft beveiligd,
En bet Vaderland behield !

Wij verheugen ons, bij zoo veel treffelijks als wij reeds 
ontvingen, in bet bezit ook van dezen zeer verdienftelijken 
Lierzang.
(*) Dit moct zeker bezield zijn; niet om het riim, maar om derv zin, 
die anders mank pat. Dc Prins hceft alter (ftrljderen) borst bezieid, 
en alzoo den vierfprong beveiligd, en het vaderland behouden.
Cefchiedenis van ons Vaderland, federt bet begin der One-
wenteling in November 0) 13 , (in Zarnenfpraken) ten dier(-
Jle der Scholen. Door w. VAN D E N H O O N A A R D, Orr-
derwijzer to Hillegersberg. Te, Amflerdarn, bij Schalekamp 
en van de Grampel. In kl. 8vo. 73 BI- f :-4-:
Nieuwe Nederland%che Gcfc$iedenis, tot een Leesboek vaor de 
Jeugd, in , Gefprekken, beginnende wet den jare 1795, en 
cindigende wet bet fluiten der (van den) algemeene(n) I i'e-
de in den jare 1814. Te Groningen, bij A. Hazelboff ctt 
~. J. Doesburg. In hi. 8vo. 64 Bl. f : -4-
1 wee nict onverdienfteliike Schoolboekjes, de gebeurtenis-

fen der laatfte jaren, en vooral onze bevrijding van het Fran-


fche juk, ten onderwerp hebbende. Beide verfchillen nog-


tans in aanleg en bewerking. No. i. bepaalt zich meer tot

bet gebeurde , van November 1313 , bet tijd(tip van de vlngt

der Franfche ambtenaren, af, tot op den Vrede van 1814; en

hot
VADE1 LANDSCHE dESCHIEDENISSEN, VOOR DE JLUCD. 313
bet verhaalt de gebeurtenisfen van then tijd, voor zulk een 
klein beftek, al vrij naauwkeurig. Nu en dan vervalt bet zelfc 
wel eens in bijzonderheden, die niet voor den algemeenen 
Lezer, maar voor den bewoner eener enkele flad, van be-
lang zijn; zoo als de oanoeming der markten en ftraten in 
den Briel, waar de kanonnen der burgers geplaatst waren. 
Daarentegen mist men bier (hetwelk voor bet doel des werks 
een zeer wezenlijk gebrek is) de vermciding der meeste gru-
welen, door de Franfchen in Nederland gepleegd, waardoor 
de wenfchelijkheid der affchudding van de vreemde heerfchap-
pij in alien deele voldongen wordt.
Dit gebrek wordt verholpen in No. !2, hetwelk meer bij-
2onder de gebeurtenisfen federt 1795 vermeldt. Het is nog 
meer in den kindertoon, befchouwt meer bet algemeene der 
gebeurtenisfen, en wij verbeelden ons, dat jonge kinderen er 
meer nan zullen hebben; doch daarentegen is bet verbazend 
onvolledig en kort omtrent de bijzonderheden der omwentelin-
ge, en ftaat in naauwkeurigheid, en van gebeurde zaken, en 
van :aal, beneden No. I. Slechts eenige bewijzen: door bet 
geheele boekje been, vooral bl. 2 en 3, komen de vorige 
Prinfen van Oranje, in 't bijzonder W ILL EM I , voor als 
Souvereinen , en wij als hunne 'Onderdanen. Of dit met oog-
merk gefchied zij , weten wij niet : bet is in alien gevalle een 
misflag tegen eene daadzaak, die den kinderen naderhand, bij 
bet aanleeren onzer Gefchiedenis, tech anders meet beduid 
worden. Op bI. 13 fpreekt men van bet eiland Sthouwen, 
als afgezonderd van Zeeland; van Nijmegen en den Bomme-
lerwaard, als afgefcheiden van Gelderland. Op bl. 35 noemt 
men de fteden, door de Franfchen (Nov. I$I3) in bezit geno-
men, (liever gehouden) this op: 's Hertogenbosch, de Graaf, 
Naarden , Sas van Gent, Gorcusn, Deventer, Cevorden, 
Delf ijl, en nog eenige andere fleden. No. I. (bl. 19.) heeft 
die Iijst vollediger en beter aldus : De Forten aan den Helder, 
den Briel, Hellevoet/luis, Ylisfingen, Bergen op Zoom, -Cceer-
truidenberg, Willem/lad, Breda, den .Bosch, Grave, Nijmir-
gen, Gorinchem, Woerden, Utrecht, Naarden, 4rnhem, De-
venter, Zutphen, Kampen, Doesburg, Delfzijl, Koeverden,
en andere. Bij No. a. (bI. 35.) is de betide Franfchen, die 
bet fchriktooneel to Woerden opende,'nit Amflerdam vertrok-
ken, in plants van nit Utrecht. De flad Il7oerden words daar 
flechts tot veiligheid der inwohers bezet, en bet komt voor,
X 3	als-
314 VADERLANDSCHE GESCHIEDENISSEN, VOOR DE JEUGD.
alsof er geheel geene Franfehen in de fled geweest waren, 
daar zii dPz 1ve toch , wel is waar in kleinen getale, bij de 
nadering der Ilagenaren verlieten. Bit de overige kortheid 
des verhaais komt bet ons to eidzamer voor , den Biduurs. 
teksr, voor-, midden: en nagezang, van Ds. VERWEY, op 
den t December, bier opgegeven to viuden ! Hot einde van 
den Ooriog, N g r O L E ON's eerfl2 ballingfchap, en de vol-
gende gebe.:rcen,7sfen , tot on bet bezoek des Keizers van Rus-
land en den Dannc'ag voor de:, Vrede , vindt men 'berer in 
No. 2. aangef;pc dan in No. I, gelijk hetzelve ooh om-
trent de bepalingen d r Groudwet uitvceriger is, en eenige 
nu-tige zedelijke Iceringen, als vermaningen tot eendragt en 
vertrouwen op God , bevat , die wij in No. i. ongaarne 
misfeu.
Elk dezer beide flukjes heeft dus ziine bijzondere ve-dien-
flen en gebreken, en men kan dezel ve, ieder in zijne foort, 
tot fchoolgebruik gerustelijk aanbevelen.
r
Faderlandfche Cefchiedenis in 52 Lesfen voor de Nederlavd-
fche .leugd en Scholen. Te Zutphen, bij H. C. A. Thieme. 
In ki. 8vo. XVI, i 12 BI. f : -6-:

Dit boekje begint met de vroegfe tijden, en eindigt met
onze verlosfing van bet Franfche juk. Het beltaat nit twee-


envijftig lesjes, en achteraan zijn vragen gevoegd, waarop

die lesjes bet antwoord bevatten. De aangegeven redeti det

verfchijning van hetzelve is, dat anderen niet ver genoeg gaan;

eene reden, waarom men dit ook reeds op nieuw zou kun-


nen verwerpen, daar federt zeer groote dingen, zeer groote

veranderingen met bet vaderland, zijn voorgevallen, - als

ook, dat zij niet onpartijdig genoeg zijn; een al ' to ftreng

en algemeen verwijt, Oat men den Schrijver misfchien zal te-


ruggeven, en dat echter op een kort gefchiedl?oekje voor

kinderen, weinig meer dan eene kronijk, die louter daadza-


ken behelst, volflrekt ontoepasfelijk moest zijn. Wij moe-


ten, echter, bekennen, zelven geene andere gronden der ver-_

vaardiging van dit boekje to hebben kunnen opfporen. Het

verheft zich , naar ons oordeel, boven anderen zijner mak-


kertjes niet. Onnaauwkevrigheden van groot aanbelang zijn

ans wel niet voorgekomeu; maar dit is, bij eene zoo dik-


wijls
VADERLANDSOIIE OESCMIRDENIS , VOOR DL JEUGD.	3L$,

wijis bewerkte itof, geene groote verdien[te. Bet is inzon-
derheid de aa:d deter bewerking voor kinderen, de uitvoe-
righeid en beknoptheid op de regte plants , de voorlielling 
van bet geheel op eene wijze, dat bet noodige verband nice 
verloren ga, de klaarheid, bet belangwekkende van den coon 
Aes verhaals, die zulk een werkje moeten onderfeheiden. Wij 
vinden geene reden, om bet onderhavige Itukje juist laag to 
ftellen; maar voldoende fchijnt bet ons niet - aan de ver-
eischten namelijk, die Hwij meenen to molten vorderen. In-
zonderheid is bet omtrent bet tijdvak der Omwentelinge zoo 
kort, zoo afgebroken, dat men duidelijk ziet, dat de Schrij-
ver meent, dit nagenoeg to moeten oyerfpringen, opdat h 
geene blijken van parti;digheid geve. In bet kort, wij kur.-
nen niec zien, bij dit ftukjc bijzonder veel voor de jeugd 
gewonnen to hebben. Er wordc zeer veel vereischt, om wEl 
voor de jeugd to fchrijven. Ongelukkig gnat bet hiermede, 
als met vele andere zaken, met bet openbnar onderwi's van 
6odsdienst en zeden enz; waar de bekwaamae hand.-n' vnr-
eischt worden, daar vindt men veeial minder bekwam,~n, of 
eerfte beginners. Deze onze uitlating beige den Sc'':ri'+.'+er 
njet. Juist bet moeijelijke der opgevatte tank verfc':oont 
bet onvolkomene van zijnen arbeid. Heeft hij flechts b--
ioeld, wat hij opgeeft, dnaraan is tamelijk w CH voldaan.
Diatribe de notis fcribendi conipehdiariis in ufum fludioforum, 
auctore P. VAN E Y K , .T. U. D. et Gymn. Sylvad. Cox-
rect. Emerito. Amitela;dami, apud 4. B. Saakes. ISIS.8vo. 
form. rain. -pp. I8, conftat 7 asf.
Lit boeksken handelt, gelijk de titel aanwijst, over Ver. 
korte fchrijfteekens, om de fludenten to hulp to komen in 
bet fchrijven der dictaten op de collegian. De Autheur 
geeTt vooraf een kort berigc van deze kuust, zoo als zij bij 
de Romeinen diende, om de redevoeringen, in ?de pleitzaal en 
volksvergaderingen uitgefproken , terllond uit den mond der 
Redenaren op to teekenen;' van de gewoonte; naderhand in-
gevoerd, om verkorte fchrijfteekens, in de Pharmacie en Che. 
mie to gebruiken, van de ftort'tandwriters in Engeland; en 
zbo wet van bet ftnkje, getiteld: Meow uitgevondene Karak-
tetkunst, ef'Yt1'hart~iel?ng ertr het fchrrjrz'n door gemakkelyke
X 4	Word-
$r6	F. VAN EYI{, DIATRUIt.
woord- en lettermerken; gevoegd achter eene korte Handlefding 
tot ket does van godgeleerde oefeningen , als van bet meet 
wijsgeerig tverk, to Parijs 0797. 4to. uitgegeven, onder den 
titel: Paftgraphic, on premiers dldmcns du nouvel artfcience 
d'icrire et d h.-p: •itner en tine langue , de manh re a etre lu et 
enteradu dans toute autre langue fans traduction , par J.., dt 
Al... , ancien Major d'Infanterie Allemande.
Voorts geeft de Heer VAN E Y x do vereischten op, weld 
ke deze verkorte fchrijfwiize moot bezitten. Hi i brengt de-
zelve tot vier: I. dat dezelfde teekenen altijd hetzelfde aan-
duiden; dat zij de woorden verkorten; 3. dat zij dui-
delijk kunnen gelezen worden; 4. dat men ze gemakkelijk 
fchrijven kan.
Hierop Nat nu de Schrijver de verkortingen zelve vol 
gen, erkennende, dat de teekens niet van eigen vinding, maar 
drier en daar van tijd tot tijd opgezameld zijn; gevende eerst 
op de verkorte fchrijfwijze voor zaamgevoegde letteren, ten 
tweede voor fyllaben, ten derde voor geheele woorden.
De Heer VAN E Y x heeft zich door de uitgave van dit 
beknopt vertoogje verdienflelijk gemaakt bij de fluderende 
jengd, die de moeire zal willen nemen, zich de teekens, 
die bier opgegeven zijn, eigen to maken, ten einde to beter 
de Profesforen, ook din, wanneer zij wat to feel dicteren, 
re kunnen volgen.
Wonderboek, of 4vonturen op eene Reis in de andere Wereld. 
Uit het Engelsch van H. F I E L D I N G. Te Dordrec,'zt, bij A.
Blusfe en Zoon. 0815. In gr. SYO. 27o 111. f 2-q-:
Die zich door den avontuurlijken titel last affcbrikken, kent 
den voortreffelijken F I E L D I N G niet, en hij leze flechts de 
voorrede; bet kluchtige en luimige is overal voorzien van bet 
echte attifche zout; en, alhoewel zoodanig gefchrift bij de 
overbrenging, en op vreemden grond, nog al iets verliest, 
zal dit verlies hier echter maar weiuig hinderen. Geheel de 
ilrekking van bet geestig book is deze zedeles : ,, dat het 
grootfle en eenigfle ware geluk in deze wereid alleen in deugd 
en goedwilligheid beflaat;" en de vrolijke wijze, waarop ons 
deze les hier words ingeprent, is juist gefchikc tot bet Joel. 
IIogt gem en luiui altijd zoo edel gerigc worden ! F I L L-
DINQ
11. F I E L D I N G, WONDERDOL'Its	317
DING is, in zijn vak, boven onzen lof ; hoewel de kost, 
lien hij opfchept, Diet altijd voor alle monden is, en de gre-
tige lezer van zoo menigen, zoogenoemd koddigen, roman 
welligt dit werk juist Diet onder de voor hem Incest ve ma-
kelijke zal raugfchikken.
Deze reis in de andere wereld moet, zoo als de Schrijver 
berigt, door zekeren onbekenden en onaanzienlijken vreemde-
Iing ziin achtergelaten, waar hij voor kamerhuur enz. den 
kreupelen waard floeg. De boekhandelaars, die men dezelve 
aaubood, hielden bet opftel voor onleesbaar, onverilaanbaar, 
oak wel voor atheistisch, en tegen 's lands regering; voor 
de Koninklijke maatfchappij der wetenfchappen was bet noch 
vreemd noch wonderbaar genoeg; zoo werd bet dan fcheur-
papier, , en gelukkig had r I F L D I N G deze fragmenten Dog ge-
red. Idet is een overledene, die bier met den postwagen naar 
de andere wereld afrijdt, zijn reisgezelfchap befchrijft, en 
met hetzelve eerst arriveert in de Ziektenflad, waar ieder zijn 
compliment moest waken bij die Mevrouw de Ziekte, aan 
welke hij zijne verlosfing nit de benedenwereld verfchuldigd 
was; vervolgens komt hij aan bet paleis van den Dood, en 
herd ter audientie toegelaten bij zijne allerdoodelijkfle Majc. 
fleit. Op de verdere reis ontmoette hem eene menigte ver-
fchillende geesten, die, aan de poort van bet Elyfiurn afge-
wezen, de terugreis naar de wereld weder aannemen moes-
ten; hij kwam ook bij bet geluksrad, waar ieder der terugtrek-
kenden een lot trok voor zijne beflemming op de aarde. (le-
der lot behelsde twee of meet artilcelen, in bet gemeen in 
zulk eene evenredigheid tot elkander, dat de loten, zoo veel 
mogelijk, aan elkander gelijk waren; b. V. Graaf, rijkdom, 
gezondheid, on rust. - Schoenlapper, ziehelijkheid, vrolijke 
geaardheid. - Dichter, verachting, tevredenheid met zichzel-
ven. -, Ceneraal, eer, misnoegen. - Boerenflulp, gelukd-ige 
liefde. -- Koets met zespaarden, magteloos, ijverzuchtigecht-
genoot, enz. In doze lotbriefjes was ook bepaald, of men 
buwen of Diet huwen moest; en in bet eerfle geval waren 
dezelve aan een paar daarop flaande groote horens kenbaar.) 
Kort daarop was bet gezelfchap ann de poor; van bet Ely-
fiuns, en getuige, hoe de regter to I N o s een nantal terugwees. 
Onze reiziger geraakte binnen, en maakte vele kennisfen; b.
V. LEONIDAS ; oRPHEUs en SAPPHO, die een nit.
muntend concert gaven, waaubijµde oude Il o nI E It U $ tegen-


woor.
318	H. FIELDING
woordig ,was, en Mevrouw D A C I E R op zijne knie zat; v I it. 
G I L I U S earmd met den II'er A D D I S 0 N, enz. enz. Man 
de belangri4k,ie kennis is Keizer J U L I A A N, die hem zijne 
belangr; ike lcvensloopen (want menigmaal had doze de terug. 
refs flair de wcrcid mo^ten aannemen) verhaalde; en dit ver-
haal beflaat bet ruotftc gedeelte van hot bock, hoewel bet 
den Keizer ciet tot in bet Elyfum brengt, daar bier bet 
reeds tot fcheurpapier gebruikte handfchrift eene gaping had, 
en cr zelfs niets meer van.te vinden was, dan het belang-
r-j is berigt van den levensloop van ANNA n O L E Y N , 
door haar in bet Elyftum zelve opgegeven. Ten flotte vin-
den wij bier den brief, door doze ongelukkige Koningin, 
eenige dagen v66r haren dood, nan baron gemaal gefchreven. 
Tot bet aanftippen van een aantal bijzonderheden zou dit on-
clorhoudend en waarlijk leerzaam werk van een zoo voortref-
fel:ek Genie ons uitlokken, bijaldien de ruimte daartoe nice 
oitbrak Wij bepalen ons tot de volgende proeve, De rei-
zigcr 1<omt in de Ziekteniad:
„ Wd waren nog niet lang in de herberg, waar bet fcheen, 
dat wij bet overige van den dag zouden moeten flijten, ge-
weest, toen de kastelein ons berigtte, dat bet een aloud ge-
bruik was, dat al do geesten, die bier doorreisden, bun com-
pliment gingen waken bij die Mevrouw de Ziekte, aan welke 
zii hunne verlosfing van de benedenwereld to danken had-
den. Wij zeiden, dat wij niet zouden nalaten de' gebruike-
liike heleefdheden to bewijzen; waarop de kastelein antwoord-
de, dat 10 ons dadelijk flokdragers zou zenden, die ons zou-
den geleiden." (Doze ftokdragers waren zeer ernftige mannen, 
met groote knooppruiken op, en haven met barnfteenen knop-
pen in de hand; zij moesten de vreemdelingen geleiden, maar 
weigerden nn lien dienst : de kastelein zeide, dit kwam daar 
van daan, dat zij niet dadelijk daarvoor betaald waren.)
„ Wij gaven, met eenige verwardheid, ten antwoord: dat 
wij nit de benedenwereld niets hadden medegebragt, altijd in 
ons geheele ]even gehoord hebbende , dat bet niet geoor-
loofdzij, vandaar iets mede to nemen. „ Ei, Heeren!" ant-
woordde de kastelein, „ ik weet dat beter, en bet is waarlijk 
„ mine fchuld. Ik had u eerst tot Lord SCR APE moeten
„ brengen; die zou u, wat tt ontbreekt, geleend hebben." - 
,. Lord SCR APE zou ons dat geleend hebben?" hernam ik 
zeer verwonderd; ,, gij dient Loch wel to weten , dat wij
„ hem
WONDERBOEit.
3191
•	hem niets to pande kunnen geven, en, zonder dien, heeft
•	hij, daarvan ben ik wel verzekerd, nooit in zijn leven
• ddnen fchelling uitgeleend." - ,, Dat is wet waar," ant-
woordde de kastelein; „ maar juist daarom is hij verpligt, 
„ om het bier to doen, alwaar hij veroordeeld is tot het hou-
•	den van eene bank van leening, en aan alle doorreizenden
•	geld to geyen, zonder pand of intrest. Oorfpronkelijk be-
•	flond deze beleenbank uit net dezelfde fom, welke-hij in
•	de benedenwereld, op eene fehurkachtige wijze, had bij-
„ eengefchraapt; en nu moct hij het zien, hoe die fom alle
•	dagen eenen fchelling vermindert, tot dat dezelve geheel-
•	enal zal zijn uitgeput; aisdan zal hij weder terugkeeren naar
•	de benedenwereld, en zeventig jaren de rot van eenen gie-
•	rigaard fpelen; vervolgens zal hij , in bet ligchaam van een
•	zwijn, gereinigd worden, weder als mensch leven, en daar-
•	na voor een tweede oordeel moeten verfchijnen."
„ Gij," zeide ik, „ verhaalt mij at wonderlijke zaken; als
•	zijne bank flechts alle dagen eenen eenigen fchelling ver-
•	minderen zal, hoe kan hij dan alle reizigers met bet noo-
• dige dige voorzien?" - „ Het overige," antwoordde de kaste-
lein, „ wordt dadelijk, op eene wijze, die ik u niet gemak-
„ kelijk kan verklaren, weder herfleld." --- „ Ik gis," zeide 
ik, ,, dat dit uitdeelen van zijn geld hem tot zijne flraf is
•	opgelzgd; maar ik kan niet inzien, hoe dit aan het oog-
•	merk kan beantwoorden, daar hij weet, dat bet hem we-
„ der zal vergoed worden. Zou het tot dat einde niet even
•	zoo goed zijn, als hij zich van eenen eenigen fchelling
•	ontdeed? en inderdaad fchijnt hij toch niets meer to ver-
•	liezen." ---„ Mijn Heer!" riep de kastelein nit, „ als gij 
„ de doodsbenaauwdheid ziet, waarmede hij van elke guinje
•	fcheidt, dan zult gij er anders over denken. Geen ter dood 
„ veroordeelde gevangene fineekte ooit zoo ernftig om de ge-
•	nade van overgebragt to worden naar de volkplantingen,
•	als hij, toen hij zijn vonnis vernam, gebeden heeft out
•	naar de hel to worden • overgevoerd, mits hij maar zijn
•	geld mogt medenemen. Doch van dergelijke zaken zult gij
•	meer vernemen, wanneer gij in de bovenwereld aankomt; 
„ thans zal ik u , als het u belieft , bij den Lord brengen,
•	die u van alles inoet verzorgen, wat gij begeert."
„ Wij vonden zijne Lordfchap zitten aan bet boveneinde 
eener tafel, op welke eene verbazend groote fom gelds lag.
Her
320 H. FIELDING, WONDERBOER.
Het was in verfcheidene hoopen afgedeeld, van welke iedef 
toereikend zou zijn, om de eer van zekere vaderlanders en 
de kuischheid van zekere fiere fchoonhee..en om to koopen, 
Zoo. als hij ons vernam, word hij bleek en gaf zucht op 
zucht, dewijl hij ons oogmerk ligt kon gisfen. Mijn waard 
naderde hem met eene gemeenzame vrijpostigheid, waarover 
ik mij, in her begin, zeer verwonderde, dewijl ik niij den 
eerbied herinnerde, then lieden van veel hoogeren rang , dan 
hij, hem voorheen hadden bewezen. Hij groette hem op de 
navolgende wijze: ,, Hier gij, Lord! verdoemd zij uwe niets.
• waardige, lage ziel1 tel uw geld maar nit, en verzorg be• 
„ tere lieden, dan gij, met zoo veel, als zij noodig hebben. 
„ Kerel! maak fpoed, of ik zal u den geregtsdienaar toezen-
den. Beeld u niet in, dat gij weder in de benede;twereld
• zijt, met uw privilegie van uwen A..." J-lierop hief l ij eeneu 
itok op, den Lord daarmede. dreigende, die nu dadeiijk be-
gon her geld toe to tellen, en wel met even hetzelfde be-
naauwde gezigt, als waarmede, op ons fchouwvvoucel dezer 
aarde, de ellendige vrek zijne fchuldbr.eeen overgeeft. Die 
trof fommigen van ons zoo zeer, dat w:j zeker niet meet 
zouden aangenomen hebben, dan noodig was om de ftafdra_ 
gers to betalen, indien niet ooze kastelein, die ons medelij. 
den mericte, ons verzoc'bt had, den kerel niet to ontzien-, 
die, omringd van onmetelijke fchatten, beflendig geweigerd 
had, zelfs bet geringfte to onder!leuniug van de armen to 
geven.. Deze herinnering verhardde onze barren, en een ie-
der van ' ons vulde zijue beurs met her geld van den ellen., 
deling. Onder andere floeg ik eenen dichterlijken geest ga-
de, die er op zwoer, dat hij cenen degelijken greep had 
gedaan; ,, want," zeide hij, ;, de fchurk wilde niet alleert 
„ Wet op mijn werk inteekenen, maar hij zond mij zelfs den 
„ brief vain uitnoodiging onbeantwoord terug, hoewel ik een 
„ beter en bekwamer man ben, dan hij.'
„ Eindelijk verlieten wij dat. 'voorwerp van verachting, 
en, in her heengaan, betuigden wij elkander onze verwon-
dering, zoo over bet gevoegelijke en pasfende, als over her 
regtvaardige van bet vonnis, over, hem uitgefproken, hett_ 
welk; gelijk onze hospes ons verhaalde, enkel en alleen hi 
bet weggeven van zijn geld beftond. Hij voegde er bij, 
dat wij ons niet moesten verwonderen over de finert, welke 
dit den rampzaligen verwekt:e, dewijl bet even zoo natuur-
lijk was,, dat bet fcheiden van hot geld hem ongelukkig maak. 
te, als dat bet bezit van zijn geld, zonder hetzelve to go. 
bruiken, hem gelukkig had gemaakt.'
Eene noot to dezer gelegenheid (zoo her geen fijne zet is) 
doet des Schrijvers hart to veel eer aan, dan dat wij dezel-
ve hier niet tevens zouden melden: „ In dat gedeelie r, n 
„ dit boek, waar de fchrijver als lofredenaar fpreekt, dit 
D, zal ik hier eens voor al aanmerken, - is altijd een ze;et 
„ perfoon, maar, 4,anneer hij bekelt, dan is er viemond ba-
„ paaldelijk beoo,;,d."
BOEKBESCHOUWING.
De voortref(fe)lijkheid van de Leer der Roomsch-ka-
tholijke Kerk gefchetst, door j. G. L E S A G R T E N 
B R 0 E K , Notaris to Naaldwij k. Wij zijn geen kun-
flig verdichte Fabelen gevolgd. P R T R u s. Tweede,
b

verbeterde Druk. Te flmflerdain, bif Geysbeek en 
Comp. 1816. Met Goedkeuring. In kl. 8vo. 124 Bl.
f -14-:
Een Protestant, de zoon van eenen kundigen en be. 
roentden protestantfchen Leeraar, een wel ondertivezen 
Protestant alzoo , neenit, in rijpen leeftijd, den Rooms ch-
ltatholijken Godsdienst aan,' vat de pen op om de leer 
dier Kerk to verdedigen, en, hetgeen de zegepraal vol-
komen maakt,hij doet openlijk belijdenis van voorgaand 
onchristelijk gedrag, zijn leedwezen daarover, en goe-
de voornemens vaor de toekomst ! Met ~dit laatfle wen-
fchen wij hem hartelijk geluk: maar, hoezeer een 
Roomsch-katholijk van goed zedelijk gedrag in ous 
oog veel hooger waarde heeft , dan het Hervormd lid-
maat, hetwelk een ergerlijk leven leidt, en, wij bij zoo" 
gen.amde bekeeringen een weinig huiverig zijn,'daar 
men, bij het wieden van onkruid ook ligt een piantje goe-
de larwe, of waaraari zich het goede hecht, mede uit-
rukt; zoo wordt dit boekje met al to veel ophef aange-
meld, en. door den Aartspriester van Holland, Zeeland 
en Westvriesland al to ftellig' a nbevoien , dan dat wij 
van hetzelve zouden zwijgen "in ons Maandwerk, en 
ons gevoel -van deszelfs onivaarde en' nietigheid, ' als 
eerlijk Protestant, niet onbewimpeld ter nederfchrijven.
De eerfte afdeeling van het klein gefchrift betoogt 
de waarde der bewuste Kerk, uit derzelver duurzaam-
heid,, en de aanftelling van een' zienlijk' Opperherder 
in Petrus en zijne opvolgers ; en' hiermede nloeten w4
tins het langftc bezi~ houden.
Dat God -een God'van orde is, zoo wel in de Open-
D+ i zu w sclz. 1810.. No. 8.	Y	ba-
3-2	J. G. LESAGE TEAT BROEK
baring als in de Natuur, - dat Hij zijne openbaring 
al's Goddelijk heeft gekenmerkt, -'-dat Jezus zijne Apos-
telen 'tot de verkondiging van bet Evangelie heeft-ge-
magtigd en gezonden, - dat zij bij-de gevestigde ge-
meenten leeraars en opzieners aanflelden, is ons, 
zoo wel als den Heer Notaris van Naaldwijk, genoeb 
zaam bekend; maar tegen zijn betoog uit Rom. X: 14
,
v5, dat niemand de Christelijke leer verkondigen moot 
zonder zending door eenen Apostel, moeten wij do en 
opmerken, dat de Apostelen en eerfte Christenen dit an-
ders' begrepen ; dat men den last hiertoe algemeen Meld, 
en dat doop en belijdenis daartoe kennelijk wettigde, 
terwijl z-ich ieder Christen de uitbreiding der Kerk tot 
eenen heiligen pligt flelde. Reeds bij de verkiezing van 
eenen Apostel,.voor Judas, zien wij geheel de Gerneen-
te werkzaam ; de Gemeente koos de Diakenen , en deze 
keuze werd door de Apostelen bevestigd; de zending 
der Cyprifche en Cyreneifche mannen, Hand. XI: 2o, 
door de Apostelen, is ons twijfelacbtig, evenzeer als 
die van Apollos , die alleen nog maar den doop van Jo-
annes wist, Hand. XVIII: a4 enz. ; terwijl uit Hand. 
XV, bij of de redeneringeti van onzen Schrijver, ni t 
blijkt, dat de Apostelen bet euvel opnamen, datifon.-
,migen, die uit.lien uitgegaan waren, bet Evangelie -= 
maar wel , dat. zij , tegen.het Evangelie, de befnijdenis 
predikten. Hoe, het geval van de zonen van Sceva met 
eenen bezetenen, Hand. XIX, de protestahtfche Leer-
aars moet affchrikken, verklaren wij niet in to zien; en 
's mans beroep op Hand. XIII: 2, ten betooge, dat 
Paulus, om hei Evangelie to mogen bedienen, door de
andere Apostelen moest georderid zijn, bewijst, dat 
Hand. IX: 20, 22, 26-23 zijner opmerkzaamheid is ont-
glipt. Des Sclu•jvers flelling alzoo,,dat nienianA bet 
Evangelie -bedienen mogt'; dan die door 'eenen A~ostel
daartoe aangefleld en gezonden `%vas a lijdt, zoo a/s de 
Schrijver die voordraagt, vrij wat Uitzoncfering; en 
wij willen hen
zoo ftellig nit flazegen, dat z1j, die
eene regtflreekfche opvolgetlde aanftefling door'deApos-


te-
'VOORTRErFELIJKIIEID DER ROOMSCIIE KERIC. 323
telen bewijzen kunnen, de ddnige geloofwaardige ver-
kondigers van bet woord des levens zijn; en, hoezeer 
wij aan de Apostelen groot gezag toekennen, en wij de 
intlandhouding van bet Leeraarsambt aan hunne reeds 
vroeg gemaakte fchikkingen dankweten, (ten bewijze 
waarvan onze Schrijver 2 Tim. II: 2 wel mede had mo-
gen opmerken) zouden wij de bevoegdheid van eenen 
leek, om de zijnen en een ieder in een afgelegen ge-
ivest met bet Evangelie to dienen, en even weinig zij-
ne geloofwaardigheid, geenszins in twijfel trekken, als 
vindende hij daartoe in de Apostolifche opwekkingen 
genoegzame volmagt, hoezeer hij (maar ook even wei-
nig een Priester , 13vsfchop of Paus) niets leeren mag,
hetgeen hem in bet woord van God niet bevolen is.
Wij willen der roomschgezinde Kerke de aaneengefcha-
kelde opklimming barer Leeraren tot den Apostolifchen 
tijd eens nict betwisten; maar moeten hierbij tevens, 
zoo wel aan de Moravifche Broederkerk, als aan de 
Griekfche, herinneren, van welke onze Schrijver voor-
zigtig zwijgt: terwijl wij nu de proef niet verkiezen to 
nemen, hoe ver de protestantfche Leeraars hunne or-
dening bij opklimming mede zouden kunnen brengen tot 
den vroegften tijd. Wat zou dit ook afdoen? want de 
Kerk heeft die wettige ordening, zegt de Schrijver, in-
getrokken bij de zich van tijd tot tijd gevormd hebben-
de fekten ; dezelve zijn ook ondergegaan , waaruit blijkv, 
dat zij niet uit God waren; zoodat, Protestanten! dit 
words ook uw lot. Maar de Praktizijn gaat toch onder-
zoek doen, of de nog beflaande, van de Roomsch - ka-
tholijke Kerk afgezoriderde, Genootfchappen bewijs 
hebben voor de waarheid hunner leer.
Wij bedanken hem voor bet berigt, dat wij ons op 
geene Mirakelen kunnen beroepen ; wij gunnen der Room-
fche Kerk de hare van harte : hij doet one regt, met to 
zeggen, dat wij alleen op bet zuiver woord van God 
willen gebouwd zijn; maar hij verraadt zijne onkunde, 
met er bij to voegen, dat wij onze leer op eene door
©us vervaardigde vertaling van dat woord willen gron-
Y s	den,
324	J. G. LESAGE TEN BROEK
den, daar juist bet &ellen van eene vertaling boven den 
oorfpronkelijken tekst een gewigtig verfchil is tusfchen 
hem en ons.
De leer der waarbeid kan aan geene veranderingen on-
derworpen zijn; (ook niet het.doorzigt en de bevatting 
van den mensch?) Blijkens de Formulieren, achter de 
Kerkbijbels der Protestanten to vinden , denkt men thans 
gematigder, en twijfelt niet meer, of men in de ge-
meenfchap der Rooms ch-katholijke Kerk zalig worden 
kan. Maar de Roomsch - katholijke Kerk blijft onveran-
derlijk; (bet bewijs der volledige overeenftemm:ng'van 
alle Concilien, Bullen en Pausfen bleef in de pen!) zij 
houdt zich nog voor de alleen zaligmakende; wij heb. 
ben bier, wel Been Notarieel, maar toch, van eenen 
Notaris, een. zees ernftig protest tegen iedere toenade-
ring en verlichting; hij en zijne geloofsgenooten veroor-, 
deelen .ons, en alien, die van zijne Kerk afwijken, on. 
herroepelijk. Inderdaad, hij heeft gelijk; ,; men zeg-
„ ge toch niet, de Roomschgezinden komen ons na-
„ der, zij zijn thans meer verlicht!" de bloedige too. 
neelen onlangs in bet zuiden van Frankrijk zijn genoeg-
zaam bewijs. Wij zouden echter hier de herinnering 
aan dezelve niet oproepen, indien de.Schrijver zich nict 
_verftout had to onzen opzigte- to zeggen: ,, Hoe nader 
„ aan het tijdftip der zoogenoemde Hervorming, hoe 
„ grooter verbittering bij hunne aanhangers en predikers ! 
„ Is dit nu bet werk van den Goddelijken geest ? "
enz. Wij moeten hem daarom nog verzocken zijne kracli-
. ten to beprceven ter, uitwisfching der zoo vele met bloed 
bemorite bladzijden in de vroegere en :latere gefchiede-
nis zijner Kerk,bij welke wij waarlijk niet altijd zeggen 
kunnen : Mannen Broeders ! wij weten , dat gij het uit 
onwetendheid gedaan hebt, gelijk ook uwe Over/len; hoe-
wet wij ons oefenen tot. liet geb ed : -Heer ,7ezus ! re-
ken hun deze zonden niet toe !
De voornaamfte grondwaarheid der Roomsch-katho-

lijke Kerk is eene magthebbende, onfeilbare Kerk; dit

is ons wezenlijk en ge;vigtig gefchil. - Wij ftemmen dit

den
vOORTR rrEL1J1uIIE1b 1SLR ROOMSCf ir, KERB. "S2$
Glen Schrijver toe. In dit gefchil kan Gods woord gee-
ne uit-fpraak doen. Wie pan? De magthebbende, on-
feilbare Kerk ! ! (in hare eigene zaak.) Welk een rigter 
zou-de Bijbel ook zijn! Die rigter doet geeneuitfpraak, 
maar fchijnt bij zoo menig gefchil over en weder gelijk' 
to geven; zie flechts Jo. III: 36. Rom. III: ~8. jar. Ii: 
:o, 24. Die rigter zegt zelf, dat hij roeijelijk to ver-
flaan is, en dat zijne woorden verdraaid zullen zvor-
den, n Petr. III:: 13.
De Protestant heeft den Bijbel niet onmiddellijk van 
God, noch uit de hand van iernand, door God gezony 
den; derhalve heeft hij then bij geval. Neen,-zegt hij; 
maar door het bewarend beituur der Goddelijke Voor 
zienigheid. Dit vindt de Notaris eene gewaagde onder-
ftelling; want Paulus wist van geen geloof uit bet le-
zen van een bewaard, maar uit het gehoor van een ver= 
kondigd woord. (Zoodat de doofftomme van het-genot' 
des Evangellums verftoken is. Wat geeft men zich in 
het Groninger Inftituut niet al eene nuttelooze moeite!) 
Fraai voert de Schrijver aan , dat men eene uitnoodiging 
van een groot Heer, om bij hem to komen en eene aan-
zieniijke weldaad to ontvangen, vast niet zon durven 
opvolgen, zoo men die bij geval op 1traat vend,-(gelijk 
wij P-rotestanten den Bijbel!) maar thin al1e-en,.wan-
neer ons dezelve werd ter hand geiteld door een' bode, 
die ons zijne zending en last bewees. Maar hoe nu, 
zoo die bode eens geen bewijs geven kon? en daaren-
boven bet fchriftelijk verzoek enfeilbaar wilde uitleggen, 
en wet duidelijk anders fprak dan in hetzelve gefchreven 
fond? En, eilieve, l4eer Notaris ! als gij eens bij ge= 
val eenen kennelljk echten, aan u geendosfeerden; aan-
zienlijken wisfel vend, zoudt gij u niet met vertrouwen 
aanmelden bij den acceptant?
De Protestant Iran, meent de Notaris, nosh de echt-
heid des Bijbels bewijzen, nosh dat daarin niets gevon-
den words, dat Gods woord niet is, noch dat hij Gods 
woord geheel bevat. Een wet onderwezen kweekeling 
1tan den mau hier to regt wijzen; maar, de echtheid
Y 3	met
3a6	J.. G. LESAGZ TEN BROEK
met de geloofwaardigheid en Goddelijkheid verwarren-
de, betwist hij ons beroep op vervulde voorzeggingen , 
omdat voorzeggingen, in vroeger tijd wel eens op de 
Roomfche Kerk toegepast, door de uitkomst niet alzoo 
bevestigd zijn; en bet getuigenis van den H. Geest aan 
bet hart, waarvan fommige onzer formulieren gewa. 
gen, is, meent hij, geheel anders bij den Roomfchen, 
Gereformeerden, Luterfchen, enz.; terwijl hij niet 
begrijpt, dat de overtuiging, uit bet doen der Christe-
lijke leer en bet daardoor verbeterde hart geboren, 
kennelijk bedoeld wordt.
Bijzonder edelmoedig wil de man eens toegeven, dat 
hetgeen wij lezen waarlijk Gods woord is : maar, wij 
kunnen niet verftaan hetgeen wij lezen, zonder een' 
onfeilbaren uitlegger; eene zon, bij welker fchijnfel de 
Roomschgezinde geene misvatting vreest, daar de Pro-
testant, bij bet dwaallicht eener bedriegelijke verlich, ting, telkens mistast, blijkens -de verfchillende meenin-
gen, ten betooge van welke hij woorden van Prof., 
y r n Y, en van onze Letteroefeningen, aanvoert.
Jezus Christus is niet enkel Leeraar, maar ook Op* 
perhoofd. (De Schrijver denkt misfchien, dat wij dit 
betwijfelen, omdat wij meenen, dat Zijne woorden meer 
inoeten gelden, dan die van Concilie of Paus, en wij 
zoo gedurig vragen: heeft Jezus dit.wel gezegd en be-
volen ?) De Protestant voelt, zegt hij, zelf, dat er cene 
gezaghebbende (menfchelijke ?) Overheid in de Kerk 
wezen moet; een Rigter, die hooren, veroordeelen en 
ftraffen kan; blijkens bet ingevoerd Kerkbeftuur en de 
Geloofsbelijdenisfen bij iedere Gezindheid; (hoez'eer ie-
dere dier Geloofsbelijdenisfen op de H. Schrift wijst :) 
en aan bet voorfchrifX der Formulieren, da-t men zich 
bij de ware Kerk voegen moet, kan geen Protestant 
voldoen., omdat, under een onfeilbaar oppergezag, de 
ware Kerk niet nit to vorfchen is. Geleerde en waar-
heidzoekende mannen kunnen omtrent den zin der H.
Schrift (op fommige plaatfen en omtrent zekere Wjzon-
der
VoORTREFFELIJKIIELt DER r.00UISCuE HERR. 32,7
derheden) verfchillen en mistasten; en de gemeene 
man kan aithans niet beoordeelen, of de predikatien 
met den grondtekst overeenftemmen, (waardoor dan 
ook, om dit in llct voorbiigaan to zeggen, de onmo-
gelijkheid, om den zin van eenig oud of nieuw ge-
fchrift, de meening van eene door onzen Notaris ge-
felde Codicil bij voorheell, zonder eenen onfeilbaren 
uitlegger, to vatten, bewe-~en is.) Dc reiue predikatie 
van Gods woord kan dus niet tot een k-.nmerk van de 
ware Kerk worden gefteld. Jezus Christus wil, dat 
men een kind gelijk worden en blijven ial; dit doet de 
Roomschgezinde, die zich aan de verzekering van Papa 
den Paus of Mania de Kerk houdt , (en ee Apostel had hct
mis, als hij zegt, dat men gees kind in. het verfland, 
maar eeniglijk in de boosheid, worden moet.) Het fpreekt
van zelve, dat de reine bediening der Sakramenten naar 
.de inftelling van Christus , bet andere kenmerk,, dat de 
Frotestanten opgeven, bij den Schrijver even nietig is; 
want wie kan bet merken, als men hem ook bier (om 
pens zoo zondig to fpreken) knollen voor citroenen in
de handen ft-opt. De, Protestant kan alleen uit den Bij-
bel bewijzen, dat Jezus in den iaatften nacht van zijn 
leven eene plegtigheid hceft ingefteld, welker meening 
Gene blijvende bron van twist onder de Protestanten is. 
Het woord Sakrament mag de Protestant niet pens ge-
bruiken, want bet Nat in zijnen B. bel niet : (wij fchen-
ken bet der Roomfche Kerk ook gaarne, met Dog eeni-
ge andere fcholastieke kunsttermen van dezelfde vin-
ding.) De meest verftandige Protestanten zeggen , zich 
zoo itipt aan hunne Formulieren niet to houden, en dat 
fommige fpreekwijzen aanmerkelijk mogen verzachr wor-
den, omdat bet menfchelijke fchriften ziin, (en geene
	menfchelijke fchriften mogen gelijk gefteld worden met 
bet woord van God.) Derhalve begint reeds de grond-
.flag, waarop alle, van de Roomschgezinde onderfchei-
dene, Kerken gehouwd zijn, to zinhen;want die grond-
flag zijn de Belijdenisfen, Confesfen, Formulieren, 
katechetifche onderwijzingen , waaraan zich niemand
y 4	fhpt
328	J. G. LESAGE TEN I3ROE$
flipt meer houdt, (en alzoo niet het woord van God
3
welks uitfluitend en alles afdoend gezag de grondregel 
van het Protestantisme is.) Maar de •Roomfche Kent 
ftaat onwankelbaar op eene rots, Luc. VI:47-49; die 
rots is P E T R u s. De (onverbeterlijk domme) Protes-
tant meent wel, dat de belijdenis van then rotsman, 
,, Gij zijt de Christus, de Zoon van den levenden God," 
die rotsfteen was, (eene andere uitlegging fchijnt onze 
Praktizijn niet to kennen;) maar de uitkomst heeft deug 
delijk bewezen, dat Jezus Petrus in perfoon bedoelde: 
door aan Petrus de opperhoofdigheid over de Kerk to 
verleenen, en hem de hoogfle magt op to dragen, heeft 
lIij zijne gemeente gebouwd, Matt. XVI: I7-i9. De 
Protestant zegt wel, dat Jezus dezelfde magt, blijkens 
andere tekften, ook aan de overige Apostelen gaf; 
maar, zou Mattheus tweemaal hetzelfde verhalen ? of 
zou Jezus tweemaal dezelfde magt aan alle zijne Apos-
telen geven ? (een derde is er immers niet ? als Jezus 
aan ienen, bij zekere gelegenheid, eenen troon beloofd 
had, flonden immers de elf overige gelijkfoortige troo-
nen niet meer to zijner befchikking, maar die moesten 
ledig blijven! !) Het binden en ontbinden, aan alle de 
Apostelen toegezegd, is ook geenszins bet fleutelregt, 
dat Petrels alleen verl:reeg; (hoewel het ilellen van 
iemand tot een' heiden en tollenaar, waarmede dat bin-
den Matt. XVIII wordt opgehelderd, met bet Jluiten 
vrij wat overeenkomst heeft , en wij de beide uitdruk-
kingen, als de eene de andere ophelderende, tot nog 
toe hadden opgevat.) Het komt den Schrijver niet in 
den zin, dat, als die fleutelen bij Petrus al lets bijzon-
ders beteekenen moeten, wij de opheldering daarvan 
misfchien wel Hand. XV: 7 konden vinden.
Maar een bewijs boven alle uitzondering is Jo. XXI: 
i S. Aan wien der overige Apostelen heeft Jezus ooit 
gelast, zoo wel zijne volwasfene fchapen als zijne lam-
ineren to weiden? of gczegd: vol- mij na? Petrus was 
zelf verhaasd, dat jezus hem den geliefden joannes 
Toortrok ; varnlaar zij;ic vraag : „ Heer ! moet ik ook
bo-
Vt7RDRTRV.FFEL2JKFIEID DLR ROOMSCHt KERK. 329
Coven dezen zijn4"! ! Inderdaad, dit hadden wij nog 
nooit zoo ingezien, en wl waren er nooit: toe gekomen 
zonder dezen uitlegger, die voorzeker.d&e'zijne w1js= 
heid zal opgedaan hebben 'in de fchool der eenig zalig:i 
makende en onfeilbare Roomsch-katholijke Kerk ! - De 
gefchiedenis bewijst ook volkomen die oppermagt van 
Pettus . voor den - gevangen Petrus bad trouwens de 
Kerk, enz. (en deze zijne oppermagt 'werd ook niet
door Plulus betwijfeld, toen deze hem in het aangezigt' 
weerftond , omdat hij to beftraffen was? Gal. II: i r.)
Daar nu. de Nicolaiten, Manicheen, enz. niet meer-
zijn, maar de Roomfche Kerk in stand bleef, (gelijlc 
ook de Griekfche, de Protestantfche, en de leer van 
Muhamed;) daar de Protestanten verdeeld en van bun-
ne vroegere begrippen afgeweken zijn; (de Rooms ch-
gezinden alien en in alles eensgezind ?) dear God voor
i I U S D E N VII thans evehzeer als voorheen voor den
gevangen P E T R u s zorgde , (gelijk ook voor de Wal' denzen' in de vafleijen van Piemont;) daar de Katholijk
in China en in Neorweggen hetzelFde (de oppermagt'van 
den. Pates) geloroft, (en de Protestant evenzeer- overal 
aan zijnen grondregel vastlioudt ;) da_ar millioenei menu 
fchen over+ai op dezelfde wijze en in dezelfde taal (hoe-; 
'wel de minften Latijn verftaan) God dienen en eeren, 
-- zoo' heeft P i u s D E VII oiigetwijfeld de fleutels , die 
Jezus aan Petrus gaf, en is hij 'de algemeene Vader der 
Geloovigen! De katholijke Kerk is het alleen, die de 
woorden van Jezus, hoort en doet; in dezelve wordt 
mep waarlljk geloovig, ootmoedig, arm van geest;-rijk: 
in deugden, enz. ; men vindt er niets dan fchoonheid,-
eenheid, eenftemmigheid, zonder het minftewangeluid!
Hoe uitlokkend nu dat,alles is, en hoe zoet het,fltrit-
je fpeelt, zoo moeten wij den Heer Notaris nog ver--
zoeken zijn Protokol eens na to zien, of hij ook bet bc. 
wijs van de overgift der. ileutelen door Petrus aan P I u s 
DEN VII daar vinden' kan ; en , terwijl wij den lezer 
opwekken, om in de gelchiedenis de dagteekening eens 
na to gaan van die aanmatiging des oppergczags door
Y 5	den
S30 VOORTR$P'FELIJKHi:ID DER PLOOAISCIM. 1 EAxj
den Roomfchen Bisfchop, (en zob bet een en ander; 
dat daarbij en then ten gevolge heeft plaats gehad, enz. 
enz.) zoo' hebben wij voor ons nog eene, misfchien 
wat domme, vraag to doen: Wij weten uit den-Bijbel, 
dat Jezus de fleutels aan Petrus gaf; maar op den Bij-
bel mogen wij niet zonder den onfeilbaren uitlegger af_ 
gaan, en kunnen ook den Bijbel niet verftaan; de Paus 
zegt ons intusfchen nu, dat wij in dezen den Bijbel 
verftaan, en gelooven mogen; dus is bet eigenlijk nie-
mand anders dan P I U S D E VII, die ons zegt, dat 
P I U S D E VII de erfgenaam van Petrus en van alle zij-
ne regten is!, Na moge bet een Samaritaansch gevoe-
len zijn, maar bet is toch geen kettersch gevoelcn in 
ons oog, dar wij op iemands zeggen we] willen komen 
en zien, maar echter niet ligtelijk alleen op iemands 
zeggen (en wel in zijne eigene zaak) gelooven; en wij 
zullen ons dan tot nog toe maar houden aan ietgeen 
wij gehoord hebben, (dat zegt : waarvan wij door on-
derzoek der Heilige Schrift ons avertuigd hebben) en 
dat wij nu met zekerheid weten ; namelijk : dat Jezus 
de Christus, de Zoon van God' is; door welk geloof 
wij bet eeuwige leven (in fpijt der zich noemende alleen 
zaligmakende Kerk) vertrouwend to gemoet zien. ---
All echt Protestant zeggen wij vrijmoedig : j E z u s 
kehnen wy ; en vie P E T R U s was, weten wij : maar gij , 
n I s s c HOP, of P A U s! vie zijt gij toch ? -- al wilde 
onze Heer Notari* dan ook, nit houfde van deze onze 
vermetelheid, eene proefneming op ons wagen met een 
of ander religuie zijner Heiligen, door welke hij zegt, 
dat zelfs nog in onze dagen vele wonderen gefchieden, 
(en ook no- booze geesten worden uitgeworpen r)
of zijne pogingen aanwenden, dat wij met cenen ban-
blikfem bediend werden.
In ons volgend No. zullen wij, hoewel korter, van 
4e tweede afdeeling verflag doen.
it. W.. LESAGE TEN BROErt, DA.NKRRnE. s;r
De Dank- en Biddag van 5 Yulij 1815; gehouden 
to Haamffedc, door x. W. LESAGE TEN BR OEK, 
Predikant aldaar. Te Zierikzee, bij A. de giros,
Jz. 1815. In gr. 8vo (Uitgegeven ten voordeele der 
lijdende Overwinnaars van den is junij, en van de 
hulpbehoevende hrouiren en 'Kinderen der geJneuveldc 
Helrlen.) f : -13 -
Ook deze bijdrage tot bet weldadig Fonds verdient 
opmerking, en is van then aard, dat zij, bij de vele foort-
gelijke niet behoeft over bet hoofd gezien to worden. 
De Prediker beoogde met dezelve geenen roem , maar 
eeniglijk leering en flichting, en hetgeen de aanteeke-
ning op den titel zegt. ZVij twijfelen ook niet , of zij 
beantwoordde aan de bedoeling: want wat bet laatfle 
betreft, zoo vinden wij hier eenc aanteekening, die de 
kleine gemeente van ZaamJlag. (beflaande uit fleclits 
omtrent 500 zielen) als in 1814 en 1815 bij den nood 
des geredden vaderlands bijzonder weldadig kenmerkt, 
waaruit wij mede tot den goeden aftrek van dit flukje 
molten befluiten; en ten aanzien van leering en tlichting 
zijn deze beide Leerredenen tnede niet ongefchikt. Het 
vaderlandlievend, godsdienflig, zedelijk doel komt, is 
dezelve genoegzaam uit. De eerfle Leerrecje hee£t 
D E U T E R. XXIII: 9 ten tekst : Wanner het leger ui4-
trekt tegen uwe vijanden, zoo zult gij u wachten voor 
alle kwade zaken. Deze keuze is niet onaardig; maar 
de aanwending wel cen weinig gewrongen. De tweede 
is meer eene Bedellond, of uitvoerige aanfpraak voar 
het plegtig gebed; en de tekst, 1 KoR. XV: -57, Gode 
zij dank, die ons de overwinning geeft! kon hier wel 
niet anders dan een motto geven.
De menigte, godsdienflige Redevoeringen bij de heu-

gelijke Omwenteling, en Europa's.vernieuwdeverlosfing

uit bet wederom vernieawde gevaar door den Over-


heerfcher, geven over bet geheel een aangenaam bc-


wij s
B32 1i- w. r. L s A G IP- V ] N B E`d E'IC, 1)ANR1tEbr.

wijs van de verbeterde predikwijze in de Christelijke 
gemeenten.
Disfertatio pihilologica, de variis lectionibus Holmefa. 
nis locorum:; quorundam Pentateuchi Mofaici, aucto-
re JAcoBo AMERSFooRDT, S. S. Theol. Doct. 
Lugd. Bat. apud S. et ?., Luchtmans. 1815. 4to. 
pag. XVI. et aa9. f 2-16-:
Dat is :
Letterkundige. J7erhasadelisag over de verfchillende le' 
zingen in fommige plaatfen van de boeken van Mo-
zes, volgens Holmes uitgave der oude Griekfche over-
zetting.
Ilet is den echten Vaderlandsminnaar zoo wet, als
tlen vvaren beoefenaar der Letteren, ten boogtle aange-


rtaam, wanneer hij op . de vaderlaadfche Hoogefcholen

zulke. jongelingen zich vormen ziet, die metderdaad too-


tien., dat men: veel goeds van hen to wachten heeft, en

die dus op den regten Weg zijn , om den mister van den

vaderlandfcheli naam , in het vak der geleerde ltudien , to

bevotderen, flaande to houden en to vergrooten. Maar,

bovenal., ftreelend is ' het denkbeeld : dat, terwijl ons

vaderland aan' de ijzeren banden wan bet knellend juk

der Franfche -overheerfching gekluisterd lag, en tben

alles fcheen in 't 's'verk gefteld to worden om den lust

tot de gewijde en ongewijde letteren to verdoocien en

nit te'blusfchen; toen onze Hoogefcholen; welke men

de genade bewezen had van, 'onder welken titel dan

ook, to blijven beftaan, jammerlijk misvormd werden;

toen voor,Hoogleeraren en Leerlingen alleaanmoedigin-


gen fchenen verdwenen to zijn : dat, 'in die rampzalige

en voor de fludien allerongunftigfte tijden,, de liver der

Hoogleeraren 'niet verflaauwde, en dat bet aan geene

jongelingen kontbroken heeft, die zich met de borst op

de
3. A M E R S F 0 O RD T, DISSERTATIO PILILOLOGICA. 333
de ftudien toeleiden; ja,dat er toen juist zulke gevormd 
werden, die uitflekend veel beloofden, en waarmede 
men zich, zelfs in de gunitigite tijdsomnftandigheden, 
met alle reden, geluk zou gewenscht hebben.. Onder 
die jonge lieden, die, in de dagen van verdrukking en
ontmoediging, voorbereid werden, om, bij bet glorie-
vol herrijzen des vaderlands, deszelfs alouden roem in 
de letteren to helpen 'Haven, en aan denzelven eenen 
nieuwen glans bij to zetten, behoott,. buiten twijfel, 
de Schrijver van bet werk, hetwelk wij thans voor ons 
hebben liggen. Na, op bet Athenaeum van zijne ge-
boorteilad Amfterdam, drie jaren to hebben doorge-
bragt, is hij op de Leidfche Univerfiteit vijf jaren ge-
bleven : en, op raad van den Hoogleeraar V A N V 0 0 R S T, 
nam hij, ter verkrijging van de Doctorale waardigheid 
in de Godgeleerdheid, de Hoffe, uit welker bewerking 
die fchoone en geleerde Verhandeling is voortgekomen. 
In dezelve willende handelen over dG verfchillende le-
zingen in fommige plaatfen der boekcli van Mazes, vol-
gens de uitgave der zoogenaamde 7o Griekfche overzet-
ters van bet 0. V. , door 110 L bI E S in Engeland be-
gonnen, geeft hij ons , na eene gepaste inleiding, eerst, 
een zeer oordeelkundig overzigt van hetgeen, hetreffen-
de de oude Griekfche overzetting, gedaan is, van de 
derde eeuw of v66r Christus gebodrte,,tot op-de t1jden 
van H O L M E S in de achttiende eeuw,_met cene opga-
ve van bet belang dezes werks voor ;de kritiek dezer 
overzetting. Daarop volgen eenige pxoeven van bet 
verfchillend nut dezer uitgave, vboral, met opzigt tot 
Mozes boeken ; en, eindelijk, - een hoofdftuk over .06 
verfchillende lezingen der plaatfen, uit die boeken in 
het N. V. aangehaald.
Wij verheugen ons, dat in ons vaderland eene Ver-

handeling- is uitgekomen, waaruit.aan de buitenlanders

~blijken kan, dat de zoo belangrijke Kritiek van bet

0. V. , waaraan nog zeer veel to doen is, bij ons in

geenen deele over bet hoofd wordt gezien;en dat,door

deze Verhandeling, de Heer A 1`I E R$ F 0 0 R D T zich heeft

doen
3034 J. A DI E h S F 0 0 R D T, DISSERTA,TI© PHILOLO ICA.
doen kennen als den man, die -i19ne._Leermeesters en 
zijn vadcrland tot eer verltrekt. {Wij wenfchen deWer= 
handeling in lhanden van vele binnen-- en buiterilanders , 
die op eene welingerigte Bijbelftudie den behoorlijken 
prijs weten te,ftellen: en, daar de jeugdige Schrijver', 
unlangs, tot eenen leerltoel is verheven , twijfelen wij 
niet, of hij zal, hierdoor, ~zich des to meer aange-
fpoord gevoele4n tot_ de bevordering der gewijde letter-
kunde, bijzonder van bet 0. V., welke toch bet voor-
naamlte en belangrijkfte gedeelte uitmaakt van bet 
I-loogleeraarsambt in de Oosterfche talen, aan hem 
opgedragen.
Mnemofjne, of Aanteekeningen van merkwaardige ver-
fchijnfels van het animalisch B7agnetismus; door Air. 
P. G. VAN C HER T , Secretaris bij de Hertoglij ke 
ilIin'eralogifche Societeit to 'ena, over Holland, en 
Lid van verfcheiden letterkundige' "Genootfchappen. 
Te Zm/lerdam, bij J. van der Hey. t8i . In gr. 
8vo. XII, I3: Bl. f I Io -':
Enkele waarnemirrgen en proeven uitgezonderd, kung,
nen wij niet zeggen, dat de verfchijnfels, waarover dei

ze aanteekeningen loopen, zoo bijzonder merkwaardig

zijn. Zij bevestigen, over bet geheel, de reeds van el-


ders bekende naauwe' vereeniging, welke bet Magnetises

mus tusfchen den magnetifeur, • den gemagnetifeerden ,

en alien, die er mede in rapport worden gebragt, daar-


felt; de meermaals waargenomene en befchrevene ei-


genaardige wijze van gewaarworden in den magnetifchen

flaap, met al de gevolgen daarvan, enz. Maar, waar-


toe die eeuwige herhaling van altijd dezelfde proeven,

en juist zulken, die vreemd en aardig zijn? Waartoe

dat magnetiferen in groote gezelfchappen, dat toch bij

menigen zieken de werking belemmeren , en voor anderen

hoogst onaangenaam, ja zelfs fchadelijk wezen kan?

Dit
P. G. V A N G IVE R T, MNEMOSYM	335'
I)it laatfte, ten minfte, blijkt nit vele gevallen, welke 
hier verhaald worden. Waartoe dat langdradig verhaal 
van allerlei niets afdoeude kleinigheden'i Er zijn ver-
lehijnfels, welke niets meer leeren, of 'men ze eens, 
dan of men ze tienmaal' waarneemt , zoo als b. v. bet 
proeven van pepermuntjes en peperkoek. Dergelijke ver-
halen beflaan to veel plaats in dit werkje , en verdonke-
ren belangrijker waarnemingen en aanmerkingen; zoo 
als omtrent de noodzakelijkheid der zenuwtoevallen ter 
herftelling van fommige ziek en; omtrent de mogelijk-
held, om de gewaarwordingen en gedachten van den 
nnagnetisch-flapenden to verbinden met den wakenden 
toeftand; omtrent de fterke en plotfelijke werking van 
bet Magnetismus op. fommige perfonen. Van dit laatfte 
kan men dit geheele gefchrift als een bewijs aanmerken 
want bet loopt vooral over de verfchijnffelen, bij eeni-
ge Dames waargenomen, die, de eene voor, de andere 
na, door bet magnetiferen bij to wonen, zelve in den 
magnetifchen tocitand vervielen , en een', geruimen tijd 
in gezelfchap gemagnetifeerd werden en fliepen; waar-
door V A N G H E It T dan ook gelegenheid kreeg , om 
verfcheidene gemagnetifeerden to zamen in verband to 
brengen. De verfchiinfelen, daarbij waargenomen, ko-
men veelal overeen met die reeds van elders genoeg-
zaam hekend zijn.
Out Schrijver fchijnt in ziine genezingen niet zoo 
tpoedig to kunnen flagen als de Heer c R A N s , van Dord-
recht; doch dit was over bet algemeen, behalve bij 
Hate ongetteldheden, altijd bet geval, en beneemt dus 
niets aan de waarde van den Heer V A N G H E R T, als 
magnetifeur, of aan de gepastheid zijner wijze van be-
-handeling. Deze langdurigheid, en wij `molten er-wel 
bijvoegen moeijelijkheid, der magnetifche behandeling 
beneemt haar veel van hare waarde, als geneesmiddel 
.want men fchroomt den zieken aan zulke langdurige en 
lastige ~bewerkingen to onderwerpen, wasineer niet alle 
.andere middelen to vergeefs beproefd zijn; liet verlies 
van tijd, bij de onzekerheid of de cuur ,elukken en van
eene
336	P. G. VAN GHERT
cene goede uitwerking.wczen zal; de veees, dat Gf de 
kranke Gf zijn_e betrekkingen to fp.oedig.het geduld ver-
liezen of nnistrouwen zullen opvatten, (zoo.als VAN 
G ii E It T ook reeds fchijnt ondervonden to hebben ;) de 
fchromelijke gevolgen, welke dit middel, verkeerd aan-
gewend, meet dan eenig ander.middel, hebben kan, en 
meermalen gebad heeft; de fchijnbare gemakkelijkheid 
der aanwending, die zoo menig onbevoegden daartoe 
verleiden kan: dit alles zijn zwarigheden, die, alss zoo, 
vcle contra -indicantia, bet magnetiferen ook ddn min-
der raadzaam kunnen maker, wanneer het anders. aan-n gervezen is. En waren wij flechts zoo ver, dat. wij er
eene duidelijke aanwijzing toe konden vinden; dat wij 
eenigermate konden bepalen, in welken toeftand van 
het zieke ligchaam dit. middel eigenlijk dienftig is en nut 
aanbrengt ! Maar ook dit. hoofdartikel hlijft ons nog ont-
brcken, en moot elken warcn Geneesheer, zoo nietf 
huiverig, althans ten uitierfte omzigtig maken in de aan-
wending van zulk een in fchijn onfchuldig, inderdaad 
hevig werkend middel.
WVij zijn er verre van daan, om de waarheid der 
magnetifche verfchijnfelen geheel in twijfel re trekken, 
of derzelver weldadigheid geheel to loochenen; ~ maar, 
dewijl thans zoo velen alles van het Magnetisme ,ver-
wachten, en wanen, dat het andere geneeswrfzena
era
geneesmiddelen overbodig maakt, meenden wij to moe-
ten aanmerkon, dat -het, uit een geneeskundig oog-
punt, een der moeijelijkfte, o.nzekerre, en zelfs` ge-
vaarlijkfte middelen is, welke wij kennen, en dat,het 
eenigermate gelijk ftaat met het gebruik van hevig wen 
kende vergiften, .ja nog veel meer met eene' zware 
chirurgifche kunstbewerking, waarvan de uitilag onze-
ker Is.
Indien voorts de ontdekkingen, welke het Magnetis.
mus, in het gebied der natuurkunde van den mensch,

naar ligchaam en geest, belooft, doen wenfchen, dat

men de ondernomene nafporingen ijverig voortzette,

vordert echter, ook de cerbied voor den mensch, en

. vool-
MNEMOSYNE.	337
vooral voor den hulpeloozen zieken, dat men hem niet 
als een middel gebruike tot onderzoek der natuur, en 
zoo den mensch in een' gelijken rang plaatfe met eene 
luchtpomp of elektrifeermachine.
Ge,/ehiedenis der Staats-omwenteIing in Nederland, voor. 
gevallen in het 7aar 1813. Door Mr. HERMAN 
11 0 S S C H A, Hoogleeraar aan bet Athenaum Illus 
tre, en Rector der Latijnlche Scholen to Amter• 
dam, enz. Ilde Stuk. Te llmflerdam s bij P, den
Hengst en Zoon en J. van der Hey. 1815. In gr.
Svo. 279 Bl. f 4-18 -
De deer n o s S c H A levert ons bier een tweede fink 
zijner fraaije Gefchiedenis der Omwentelinge. Hij had 
gehoopt, dezelve 'bier m ede ten einde to brengen. Dan, 
daar Piekte bet werk heeft opgehouden, geeft bij, wat 
hij valirdig heeft, een matig deeltje, bevattende her ge-
beurde in 1813. Wij twijfelen niet, of de lezer zal 
hem dezen fpoed dankweten.
De inleiding des eerften deels , met grond, gewijd 
zijnee geweest aan bet overzigt der lotgevallen van bet 
vaderland, gedurende, en betrekkelijk tot, deszelfs veel-
jarige fcheiding van bet Oranjehuis - wordt die van 
dit tweede fluk niet minder gepast befteed aan de be. 
fchouwing van 's Vorften, en zijner doorluchtige fami. 
lie, wedervaren in dat zelfde noodlottige tijdperk. In-
derdaad, zoo bier als daar brengt hem dit ftandpunt 
van zelve tot eenen geregelden aanvang en ontvouwing, 
der to melden zaken.
Zoo wel binnen - als buitenslands vielen de oogen 
reeds vroeg op den Prins van Oranje, als den gefchikt-
ften, om, bij de verbreking van bet vreemde juk, aan 
liet hoofd dezes lands to komen. 0 R A N j E was de leus 
van deft opfiand, die to Amflerdam en in 's Huge at 
fpoedig uitbrak, en de wensch naar de teru,kom!;t van
B9~KBESCH. 1816. No. 9.	Z	dit
3~g	H. BOSSCF1A
dit Huis was algemeen. Terftand vertrekken dan ook 
twee Heeren naar Engeland, om hem dit to boodi'chap-
pen. Ten fpoedigfte volgt hij. Men beweegt hem, de 
Souvereiniteit to aanvaarden. Hij wordt to Amfterdam, 
vervolgens in 's Hage en elders, daarvoor uitgeroepen. 
Hij geeft verfchillende proclamatien nit, en aarvaardt 
bet roer der regering, tot hiertoe door hetAlgemeenBe-
ftuur, in zijnen naam, gevoerd. -- Dit is de aangena-
me en belangrijke inhoud, opgeluisterd door de ffhoone 
flaatsflukken, in hun geheel geplaatst , van bet eerfle 
gedeelte dezes boekdeels.
Daarop volgt een omflandig berigt van den voortgang 
der omwentelinge, door bet verdrijven der vijanden uit 
de nog bezette plaatfen.--Muiden gaf zich fpoedig aan 
de onzen over. Bridle ontworftelde, na verfcheidene 
tegenheden, zelve aan den vijand. Hellevoet volgde. 
0eltgensplaat werd gelijktijdig door de kustkanonniers van 
Goeree bemagtigd. Ook de Willemftad ging zonde: moei-
te over. 'Van de Zeeuwfche eilanden, reeds lang in ftaat 
van beleg verklaard, en met 27 van Slagtmaand dade-
delijk afgefloten, werden Schouwen en Duiveland mede 
bevrijd, eene Engelfche vloot met de inwoners zelven 
medewerkende om de Franfchen to verdrijven ; desge-
lijks Tholen en Noordbeveland. In Zuidbeveland bleef 
bet fort Bath in handen der Franfchen ; en had men van 
hen veel to lijden. Heusden en Geertruidenberg werden; 
ontruimd; ook Breda op bet onverwachtst verlaten.
Nu gaat de Schrijver over tot een niet min omftandig 
verhaal der, minder gelukkie, pogingen tegen de ove-
r) verflerkte plaatfen. Naarden, de Helder, 's Her-
togenbosch, Deventer, Koevorden, Delfzijl, weerflon.
den ten einde toe, tot groot leed der inwoneren, en 
inzonderheid van de omgelegen landlieden, fchoon bet 
nergens aan moed en opoffering ontbrak, om 's vija 
ands roofzuchtige uitvallen to keer to gaan.
Hierna hcrvat de Heer BOSS e x A den draad der faat-
kundige gebeurtenisfen. - De Vorst vond veel to her-
flellen. Geld en manfchap was de eerfle groote behoef-
te..
GESCHIEDENIS DRR ,STAATS-OagWENTELUNG. 339
te. _ Vrijwillig werd eene fom van weinig minder dale 
veertien ton bijeengebragt ; en ook aan toeloop van wak-
kere verdedigers ontbrak bet nict. De tijd, echter, 
eischte meer. En landmilitie benevens landftorm wer-
den irgevoerd. -- Nog worden eenige gewigtige beflui-
ten - gemeld, door Z. KK. H. , op raad en met overleg 
van eenen kleinen kring van ftaatsmannen, genomen--
de aanvankelijke herftelling van bet zeewezen _e.nz., de 
affchaffing van bet flelfel dcr Franfche Douanen, eeni-
ge verandering in de wetboeken, zorg voor bet booger 
onderwiis , benoeming der Commisf a tot de Grot)dwet , 
opdragt door Z. K. 1=1. van den post van aigemeen' •Se-
cretaris aan den Fleer .F AL C &. Dan volgt de aankomst 
van den Erfprins-de herftelling deroudevriendfchaps-
betrekking met Grootbrittanje, bet Plot, en de over, 
gang tot bet
Illde Hoofddeel des werks; zijnde bet tweede in dit 
deel. Hetzelve behandelt den voorfpoed der Bondgenoo,
ten, en derzelver inval in Frankrijk -zelf; :begin, nende, na eenen korten aanloop, met de onderhande,
lingen to Frankfort , -- dan bet befluit., openliik aan. 
gekondigd, om Frankrijk zelve in to rukken, de krijgs-
kundige ontwerpen ter volvoering van dit befluit, en. 
de verklaring aan de Zwitfers , over wier bodetii men 
trok. Nu volgt bet geheurde in Parijs zelve, de mede-
deeling der ftukken be trel kelijk de vredesonderhandelin_. 
gen -aan de wetgevende vergadering, bet verfl.ag der 
Commisfie bij monde van den Heer L AI N E , met 'S 
Keizers woede en onbetatnelijk ;antwoord. En hiermede 
eindigt dit ftuk, uitgenomen cen goed degl Ianteeke-
ningen en Bijlagen, waaronder fommigen uitgebreid 
en belangrijk; als, vooreerst, bet voorgevallene om-
trent eene belobfde fchavergoeding aan bet Huis van 
Oranje, met bet tractaat in i8o2 gefloten, doch, door 
Franfchen invloed, nooit bekrachtigd ; voorts beflui-
ten en proclamatien, zoo van bet Algemeen Befcuui 
als van dcn Vorst, in het werk niet ingevlochten; o•ok

ZQ
340 H. B 0 S S C I! A, STAATS -OMWENTELING.
nota's betrekkelijk den vredehandel to Frankfort, enz.
Op deze wijze den inhoud en bet beloop des werks 
met algemeene trekken hebbende aangeduid, fchiet 
ons , bij bet reeds gezegde en nog to zeggen , weinig 
over, dan de verklaring , dat de Deer B o S S C H A Reeds 
voortgaat , op zijne , eenvoudig klare, geregelde en aan-
gename, wijze to verhalen, met die mate van volledig-
heid en bedaarde onpartijdigheid, welke de jongheid 
der gebeurtenisfen toelaat. Wij danken hem voor me-
nige aanvulling onzer kennis van de verhaalde zaken, 
en kunnen niet zeggen op jets geftooten to hebben, 
dat ons, als valsch of verkeerd, op eene onaangena-
me wijze,in bet oog viel.
Wij vinden bier wederom Portretten-van de Heeren
KEMPER, F. SCHOLTEN en CHANGUION, doch
moeten ons beklag over de gravure herhalen, en zou-
den ons voorts , met den Auteur, beklagen , dat de Heer 
F A L C K niet heeft kunnen goedvinden, bet dankbaar pu-
bliek ook zi~ne beeldtenis to doen aanfchouwen, bijal-
dien de uitvoering der voorwerpen waardiger geweest 
ware.
V rhaal der Franfche Krijgsgevangenfchap (.1ugustus 
I8I2 , tot Jipril 1814) van M A U R I T S V O N K O T-
Z E B UP, , Luitenant bij den Generalen Staf van het 
Rusfsch-Keizerlijk Leger; uitgegeven door deszelfs 
J7ader, AUGUST VON KOTZEBUE. Te Am/ler-
dam, bij J. van der Hey. 1815. In gr. 8vo. 263
Bl. f 2-18-.
IJ e jongere zoon van den beroernden AUGUST V O N
K 0 T Z> B U E was , benevens zijn' ouder' broeder w I L-


*Eix, in den dienst van zijn Vaderland, toen BuoNA-


P A R T E hetz,elve in I8I2 aanviel. Laatstgemelde fneu-


velde in then gewijden tramp; eerstgemelde werd gevan-


gen, en, hetgeen zonderling is, beiden bij Polozk; doch

de
V O N IC O T Z E BU E', KRtJGSGEVANGENSCHAP. 341
de. do6d verraste den ouditen in de armen der zegepraal, 
gevangenfchap toefdc den ander' op den terugtogt _in 
den aanvang des Oorlogs, terwijl beiden van -'hunne 
kameraden- gefcheiden waren.
M A U R I T S, wiens lotgevallen als krijgsgevangene 
hier verhatld worden , had reeds met KIL U S E N' S' T E R N 
den Aardbol rondgereisd,, en diende thans federt zeveti 
jaren bij de Rusfifjhe landtroepen, z1jnde Luitenant bij 
den Generalen Staf. Op io (2t) Augustus 1812 werd 
hij in een bosch verrast, bij den General ST. c t It 
gebragt-', vervolgens wel ontvangen door den jongen 
M A S S E N A , (zoon des Maarfchalks) met wien hij vroe-
ger op de voorposten kennis Semaakt had, en werd, 
door de verwoeste fireken van Litthauwen been,, naar 
Vilna, en vandaar naar Koningsbergen; gebragt. I-let 
verhaal dezer lotgevallen is wel bet merkwaardigfie uit' 
'bet boek; daar bet de algemeene, onbefchrijfelijke ellen-
de in een voorbeeld doet zien, waaraan toen reeds, 
to midden des zomers , doorreizende benden in deze bal-
dadig vernielde ftreken to lijden hidden. De geleider 
van den gevangenen, een Hollandsch,Luitenant.PINE-
DA, feed vooral niet minder gebrek, dan'hij; en h.et. 
kwam zoo wel met dezen, als met, andere Franfchen, 
fomtijds, door den honger , wel eens tot, ern{lige -too-
neelen. Tusfchenbeiden kwam bij doze ellende frog de 
Rank, der doode paarden , ,waarvan er tti'fchei Wilna 
en Kowno, volgens de `Franfchen zelve, wel- driedui-
zend.lagen. (Dit was echter nog lang vMr den winter.) 
Te Kowno ging men fcheep op den Niemen naar Tilfit; 
doch moest, uit hoofde van de onbefchoftheid derge-
kwetfte foldaten, een gedeelte van den weg over land 
afleggen. De reis door de. Pruisffche ftaten is minder 
belangrijk, een gefprek' met den goeden Koning uitge-
zondeid. De haat tegen de Franfchen, en de hoop op 
bevrijaing, was aldaar (November 1812) reeds tot eet1e 
aanmerkelijke hoogte• geftegen. Te Weimar, waarheen 
V O N K O T Z E B U E e-en' uitftap deed , fprak hij de be-
minnelijke (Erf-) Grootvorftin; eene Rusfafche Prinfes,
Z 3	zus-
341
VON K-O'TZEBUE
fustet van Keizer A L E X A N D E R, die hem in bet voor-
bijgaan de gewigtige tijding half influisterde : „ hij (N A-
P O L E O N) is dezen nacht bier doorgekomen ; otls 
;; vaderland is bevrijd! " , Te Eifenach was deze v als 
een gemeen reiziger,. des avonds binnen gekomen, en 
had een gemeenzaam gefprek net de postmeestersvrouw 
aangeknoopt, en haar zelfs (dus wilde bet gerucht) een' 
fraaijea ring vcreerd. Voorts had de reis van onzen 
khijgsgevangen. niets bijzonder merkwaardigs tot Soisfons, 
alwaar bet- geluk hem in tennis bragt met eenen Dr. 
L E T I E a C E; een' voortreffelijk man , en deszelfs, niet 
minder uitmuntend huisgezin, waarvan de geregelde, 
btirgerlijke levcnswijze, de gocdhartigheid, en de kie-
fche oplettendheden omtrent den Schrijver, die er meer 
kind in huts dan kostganger was , met ware bevallig-
heid gefchilderd worden. Wij verheugen ons waarlijIC 
over' dezen, en eenige andere trekkcn, die ons de Fran-
fchdn althans buiten Parijs, in een gunftiger licht 
vertoonen, dan hunne daden binnen- en buitenslands 
hen hebben leeren kennen. Uit hoofde van den over-
togt der Bondgenootcn over den Rijn, werd de jonge 
V a r4 K O T Z E B U k van Soisfons naar Dreux vervoerd. 
Eene onvoorzigtigheid, doch uit de edelfte drijfve&r 
ontftaan, om namelijk zijnen weldoener i. E T I E, R C E 
tet1en aanhevelingsbrief van eenen medegevangenen Rus-
/ifchen Generaal to brengen , deed hem to Dreux misfen , 
en dus, tot ftraf, naar St. Malo overbrengen, waar 
de behandeling bij de tot hiertoe befchrevene zeer aan-
xnerkclijk afftak. Eerst, uit hoofde eener bijzondere 
vLete, met eenen Seijant der Gendarmes in een morfig 
llol bij de ergfte misdadigers, daarna in eene kamer 
van bet kast-:el opgefloten, en des nachts ieder uur op-, 
gerOejen, was zijn toeftarli verre van benijdenswaar-
dig. llierbij komt dan nu ook de donkere zijde van bet 
Franfche karakter in eenige trekken (die echter no-", niet 
vaii de ergfte zijn) voor den dab. De Franfche boeren 
Worden mede 'niet.gunftig gefchilderd, (hierop zijn ech-
tai vela, en eenige zeer merkwaardige, uitzonderin-
gen,
FRANSCII]:. RRIJGSGnVANGENSCHAP.	343
gen, gelijk Rec. van ooggetuigen weet.) Aardig is de 
befchrijving van de levenswijze, des Franfchen burgers 
uit den middelftand in de kleinere. fteden. Men eet daar 
b. v. nog des middags ten een uur, fchoon de rijkere 
bet Brie of vier laat worden. Onze Rus klaagt bitter 
over de w;nterkoude : zeer natuurlijk ! hij vindt zijne 
kagchels in Frankrijk niet , eder. Zijne bevrijding op 
4 April 1814, ten gevolge der tegenomwenteling en de 
komst des Konings tot den troon, ging met zoo veel 
vreugde, ja geestdrift, van de zijde des yolks verzeld, 
dat wj de groote menigte op dat tijdftip en in dat ge-
west (Bretagne) voor opregt Koningsgezind moeten 
houdfn. Hij weed to gelijker tijd met een' Hollandsch 
Overfle der Nationale Garde (misfchien T U L L I N G 11
VAN, OLDENBARNLVELD?) vrijgelaten.
Het'. bock leest aangenaam, in een uur van uitfpan-
ning; ide aahgenaamlieid wint het zelfs van de belang-
rijkheid.
B U 0 N A P A R T E'S Overfchepirig van Elba naar Frankrijk,
enz. II - PIde Stuk. (Ook onder den algemeenen titel : B u, o-
N A P A R T E' s laatf a Ondernemingen , en derxelver naaste Ge-
volgeh , meestal op grand van wederzijds geleverde. en in
het verhaal voorkomende oosjpronkelijke /ukken. Door c. 
B A U I N I N G. In II Deelen.) In 's Gravenhege , -bi j J. A l-
lart. 1815. In gr. 8vo. Elk Stukje f : - i i -
Wij hebben to zijner tijd, b1i de verfchijning van bet eer-
fte ftnkje, dit werk aangekondigd. TIIans is bet tot twee 
deelen, elk nit Brie ftukj,?s beftaan'-, n- edijd, en met de 
terugkomst van L ODE W IJ K XVIII in Parijs 'ten einde ge-
bragt. Wij komen er dus, voor een oogenblik, op terug.
Als een tamelijk volledig, bij,a gelijktijdig, vertlag van bet 
gebeurde, en vooral als eene verzameling der echte ftukken, 
hiertoe betrekkelijk, is bet gewis noch voor den volgenden 
gefchiedfchrijver, noch zelfs voor den hedendaagfchen -lezer, 
die zich gaarne bet voorgevallene regelmatia herinnert, zon-
Z 4	der
344	G. 1{RUIN!NG
der aanmerkelijke verdienfte. De vlijtige Anteur verdienr, 
van dien kant, alien dank en lof. En de than • toont, zei( 
heel wel to weten, dat de verschheid der gebeurtenisfen niet 
veel meer dan de opzam•eling van bouwfoffen toelaat. Dit, 
echter, belet niec, dat een fchrijver, een verhaler, altijd naar 
verband, naar cenheid en natuurlijken zamenhang der vermelde 
dingen ftaat, en de gapingen, to dezen opzigte door'gebrek 
of onzekerheid der berigten achtergelaten, met eigene gisfin-
gen en theories zoekt aan to vullen.' Dit is ook B R U I If I N G's 
geval; en wel to meer, omdat ieder fukje toch eere inlei-
ding vordert, die veelal frekt, om ons, reeds bij voorraad, 
op des Schrijvers flandpunt to plaatfen. Dan, of de lezer 
bier altijd even zeer zal to vreden, en met B R U I N Ilr G van 
een gevoelen zijn, daaraan twijfelen wij. Over bet geheei 
vinden wij iets onaangenaams in 's mans wijze van redene-
ren, daaruit welligt ontilaande, dot dezelve veel vree'nds op 
eenen zeer flelligen tool mededeelt, en zich, bij elke moge-
lijke gelegenheid, op eigene, zelden op andere, gefebriften 
beroept, of dezelven aanhaalt. Een man, die zoo geheel in 
den kring zijner eigene begrippen leeft en zweeft, en ons, 
21s met eene aneesterachrige bonding, gebiedt, denzelven bin. 
nen to treden, moet een ware toovenaar zijn, en ons door 
zijne welfprekendheid bezweren, door de kracht van zijnen 
geest onwederftandelijk medefepen, of wij gevoelen ons, in-
tegendeel, afgefchrikt en teruggeflooten. Wij durven den, 
waarlijk geleerden, en fomtijds gelukkig originelen, Sehrijver 
wel aanraden, zijn geliefde wij een weinig meer op den ach-
tergrond of in de fchaduw to plaatfen, en, zich enkel bij 
bet behandeldc bepalende, wat minder to trachten, bet ge-
ftelde als een' wel pasfenden fchalm in de geheele keten zij, 
ner werken to doen voorkomen. ' Het: tempora mzrtantur, et 
vzos mutamur in illis, is toch al zeer algemeen, tot zekere 
hoogte, toepasfelijk; en bet gnat dikwijls al vrij, moeijelijk, 
onze denkbeelden, zoo nls die voor jaren , v66r belangrijke 
en onverwachte nitkomfen, zijn geweest, met de lateren juist 
to doen rijmen. B R U I N I N G mag zeggen wat hij wit, de we-
reld zal R A S T o P c n I N altijd blijven danken, dat hij N A POLE O N 
bet verblijf in Rusland onmogelijk maakte. Zijn oogmerk zij zoo 
vroom als her wil , in louter Nat- en krijgsknndige fukken
zal zij den bijnaam van Jakvbijnsgezinden Atheist feeds on-
ge.
EtJONAPARTeS OVERSCIIEPING,	345
-gepast noemen. Even zeer zal bet hem altijd In oeijelijk val-
len ons to bcduiden, dat NAPOLEON, gedilrende bijna de 
geheele invafte, meest de dupe der lieden van bovengenoem. 
den ftempel was. Ja zelfs zijn wij ongeloovig, of liever ligt. 
geloovig genoeg, om hog al eenige waarde to hechten aan 
eene, dadelijk beftaande, welgevestigde, uitgebreide, en,tot 
annmerkelijke rijpheid gebragte, zamenzwering in Frankrijk,
 a1vorens N A P O L E O N den grooten ftap van .Elba waagde. 
ook meenen wij do verklaring der Geallieerden, vooral van 
Engelend, dat men Frankrijk geene regering wilde opdringen, 
niet zao Jezuitsch to moeten opvatten , als B a V I N I N G. De 
Franfchen hebben niets gedaan., orn zelven N A P O L E O N te-
gen een' ander' to verwisfelen; maar hebben alles op do vreem-
delingen.laten aankomen. Ergo !
Ziedaar eenige ftaaltjes van B R V I N I N G' i bij zondere denk-
wijze over een en ander. \Vij zouden dezelven aanmerkelijk 
kunnen vermeerderen. Dit is, echter, niet noodig. Over bet 
geheel fchijnt onze Schrijver, naar ons oordeel, de inenfehen 
wat al to weinig slim to achten. Lieve, geleerde man! dit is 
zulk cone groote en gevaarlijke dwaling. Bet allereerfte na-
deel, dat er op zit, is , dat zij ons doze verdenking met woe-
ker teruggeven , en ons, in fpijt der hoogdravendfte letter-
wijsheid, boosaardig uitlagchen.
Belijdenisfen des Geloofs van vie;- Kweekelingen van bet Inffi-
fiuut tot onderwijzing van Dooven en Stommen, openlijk af-
gelegd op Woensdag den 17 Januarij 1816, in de Nieuwe 
Kerk to Groningen. Te Groningen, blj W. Wouters. 1816. 
In gr. 8vo. VIII, 46 131. f :-9-:
Meer dan eons gaven o-.-,s de Nieuwspapieren, en bet jaar-
lijksch Algemeen Verflag van bet Inftituut to Groningen, be-
rigt, dat Dooven en Stommen, aldaar onderwezen, v66r bet 
verlaten dier hoogstnuttige Kweekfchole, belijdenis aflegden 
van hun Christelijk geloof, en aangenomert werden rot leden 
van bet voorvaderlijk Kerkgenootfchsp, waartoe zij zeker.do 
naaste betrekking hebben, en als door geboorte to huis be-
hooren. Driewerf had reeds deze plegtigheid meer openlijk 
plants; en was de aanneming in vroegere jaren, ten overitaan
Z 5	eeaer
346
EELIJDENISSEN
eener talrijke fchare, verrigt geworden, zonder dat aan bet
verlangen 'van velen, getuigen van dat hartroerend en bij uit-


nemendheid flichtend tooneel van Godsvereering, voldaan

werd, om, namelijk, de antwoorden dier ongelukkigen, met de

meeste aandoening;geboord, vervolgens to mogen lezen en herle-


zen. De Heer w. W o U T E R S , tot Mededirectear en Secre.

taxis van gedachte Inflituut ingekozen, en als zoodanig tegen-


woordig bij die heilige verrigting;, waarbij een. viertal Kwee-


kelingen, met den aanvang van dit jaar, de groote werken

Gods met fprakelooze taal verkondigden, en Jezus belijden

mogten voor de wereld, vervult ten laatfle lien wensch, op

Rieuw en door velen aan hem betuigd, door de uitgave van

bet aangekondigd boekslten. Hem,-en der Hoofddirectie, die

in 's mans voorflel toeflemde, durven wij volmondig voor on-


ze Geloofs- en Landgenooten daarvoor dankzeggen, dat hij al-


zoo duizenden van hen, die-, ondanks de opregtfle begeerte

des harten, nimmer dat plegtige bijwonen konden , als 't wa-


re daarbij ibleidt, en door zijn gepast Voorberigt, Zoo,goed

7aogvlijk, voor den geest brengt. Wij ten minfte, die onder

gezegde menigte behooren, lazen bet flukje, dat voor ons

Jig, met een zielflreelend genoegen, en de diepfle verwon-


dering over bet nut, door den onflerfelijken G U Y o T, der

menschheid tot cere, wederom daargefteld. Die man is bo-


ven onzen lof zoo zeer verheven, als onze rijke moedertaat

kelve to arm is, om zijne verdienflen bij bet Ii flituut, in

zes-en-twintigjarigen dienst bewezen, naar eisch to buldigen!

Dim man, onvergetelijk bij ons en onze late nakomelingen,

zijn wij deze eerJle lettervrucht van Dooven en Scommen,

door hem opgeleid en in godsdienflige kennis onderwezen,

verfchuldigd; eenen eerfteling, overwaardig, tot zijnen roem

en then van Nederlaod, in uitheemfche talen overgebragc,

door geheel Europa verfpreid, en, ter befchaming van her

dons en vermetel Ongeloof, vereeuwigd to worden ! - Ver-


geeft het ons, Lezers! indien wij thans, nit verbazing over

betgene wij voor ons hebben, eerder als Lofredenaars, dan

koelzinnige Beoordeelaars optreden. Wij, fchamen ons deswe-


ge niet, bij zulk eene proeve van hetgene op nieuw aan vier

ongelukkigen gewrocht is., die, beroofd van gehoor en fpraak.

vermogen, buiten her Inflituut naauwelijks meer dan eeu dier-


10k leven zouden geleefd hebben, door toegang tot hetzelve

tot menfchen , nuttige leden der maatfchappije, en Christe-


nen,
VAN Vill DOO?STOMMEN,	347
pea, xerheven werden., hunne beflemming voor eene eeuwig-
heid leerden . gevoelen, en van Gods genade, in Jezus over-
tuigd geworden zij n. Tronwens , de gebreken zelve , die wij hier 
in taal- en fpelfouten aantreffen, (dit leers ons bet Voorberigt 
van den Uicgever) zijn zoo vele getuigen van de echtheid 
van hetgene hij levers, ingeflopen. in de antwoorden op de 
vragen, door den Eerw. D. H E N o R I v s z den Kweekelingen 
opgegeven, en van dezen met eene vlugge pen gefehreven; 
terwijt een aanwezig koor van zangers en. zangeresfen, of 
wel de Gemeente, bij beurtwisfel, een grooter of kleener ge-
tal van verzen zong uit de Evangelifehe Gezangen, daartoe
van den Leeraar gekozen (*). En, zoo bet opilel der Chris-
telijke Geloofsbelijdenisfen, hier medegedeeld, en allezins in-
flemmende met de- doorgaande gevoelens van bet meest talrijk 
Kerkgenootfchap in Nederland, waarbij de Kweekelingen zijn 
nangenomen, niet mogt inilemmen met fommige leerbegrip-
pen van andersdenkenden; wie zou zich deswege als regter, 
niet zonder ijdelen waan, mogen opwerpen over den naasten? 
- wie zich niet veelmeer hartgrondig verblijden, dat, gelijk 
'hij zelf, zoo ook, doze Doofflommen hunnen roem en heil 
flellen in Jczus to kennen, en dien gekruist? Wij, ten min-
fie, de twisten der Schole daarlatende, vermeenen, dat bet 
to dezen althans onze taak niet is, over de gedane Belijde-
nisfen iets to zeggen, dan met Paulus, „ dat elk Geloovige 
„ ftaat of valt zijnen cigenen UEEItE;" naardien de op-
regtheid des batten bij ons hoogere waarde heeft, dan eenig 
begrip of denkwijze wegens duistere gefchi1punten onder de 
Genootfchappeii of leden der Kerke. Maar bet dertigtal vra-
gen, bun voorgclcgd, is door B o u W E S IJ T S E S S IJ T ZE M A,
IIENRICUS WILHELMUS IIELORING, MARGARETITA
-R E S s E, en L E N A V R E E S W IJ ti , (wier namen wij oils ver-

pligt rekenen to vermelden (t) ) met zulk cene vaardigheid,

dui-

(*) Het doet ons teed , in do op;ave dezer Gezangen, en wel in die 
ep W. VII, op cone drukfout gcltoeten to hebben , die het nallaan voor 
des begeerigen onmogelljk maakt t wij vinden daar gewaagd van vs. Go 
en 6t slit bet IVde der Evang. Gezangea, dat bij lange na zoo vele 
Vetzen niet tell.
(t) Tot verder natigt, en em to voldoen can de vermoedetijke be-
langfielling van dezen of genen onzer Lczcren, voegen wij`nog hierbij, 
dat S IJ T Z E M A , oad 19 jaren, geboorug is van Joie onder Franeker ,
Nark
348	ELrLIJDEr rgszIQ
duidelijk begrip van derzelver inhotid, kunde van zaken, op-
regt geloove, en gevoel van zedelijkheid of vromen ernst, ja 
ook met zulk eene blijkbare bedrevenheid in de H. Schrift, 
en goeden redeneertrant, beantwcrord, 21s geenszins misfen 
kan, onze goedkeuring, en die van elk' onzijdigen, van hun-
ne Geloofsgenooten meer bijzonder, volkomen weg to dra-
gen. En,'wat meer is, dit werk dier Kweekelingen des Hee-
ren G u Y o T heeft zoodanige innerlijke waarde, dat wij meer-
malen onder bet lezen oils van verwondering opgetogen ge-
voelden, dan wederom van fchaamte bloosden over die me-
nigte onzer Medechristenen, van gelijken, en ook meer aan-
zienlijken, (land en geboorte in de Inaatfchappij , bij verre na 
niet in flaat eene belijdenis van hun geloove op het papier to 
brengen, zoo goed bewerkt, als dezen van vier derDooff'com-
men. En hoe vereert bet dezen al verder, dat bij hen de ge-
voelens van vaderlandsgezindheid en hartelijke dankbaarheid 
met waren eerbied voor God ten naauwfle vereenigd ziju, en 
gewis eene der fchoonfle plaatfen uitmaken in hunne Belijde-
nis, welke wij, aan onze Lezers eene proeve verfchuldigd 
van het geheel , hierom to liever overnemen. Na opgave der 
algemeene bewijzen van Gods Voorzienigheid', door den 
Leeraar gevraagd naar een adder of meer bijzonder , bekwam 
deze ten antwoord van S IJT Z E M A
„ Een groot bewijs vinden wij in de jongfle gcbeurtenis-
fen van ons vaderland, hetwelk God van de overweldiging 
zoo wonderbaarlijk gored heeft en wij onze geliefde Vorst 
weder gekregen hebben, onder wiens regeering den ouden 
luister en bloci van ons vaderland begint terug te keren."-
En van' H E L D R I N G :,, Ik bewijs dit ook nit het beflaan van 
verfchillende zoorten van Gods of weeshuizen, beroemde en 
weldadige geflichten, waardoor het lot van zo veele ongeluk-
kigen verzacht wordt. bij voorbeeld, hot Inilituut, waarop 
wij zijn, hetwelk God door zijne bijzonder befliering door 
den Heer G U IJ 0 T heeft laten oprichten en in hand houden, 
waarop wij befchaafd worden en van alles en wel voorna: 
mentlijk van den Godsdienst kennis gekregen hebben."
Geen
van handwerk een Schrijnwerker ; H E L.D R I N G, oud I9 jaren , van 
Zevenaar, een Pasf'emenrwerker; M. HZsslz, oud 2o jaren , van Gro-
eingen, eerie Strookennaaiftcr; en L. V REE a W IJ Ic, oud 22 jaren, van
4mfterdam, eerie Linnennaaiftar.
VAN VIER DOOpS':O.AIaN.
349
Geen wonder, voegen wij hierbij , dat, tertvijl NAP o-
L Ia 0 N, die al het goede, nuttige en roemwaardige in ons Va-
derland to verdelgen zocht, en metderdaad, vooral door zij. 
ne velerlei verdrukking, daaraan groot nadeel toebragt, ech-
ter, dank zij den Hemel! niet geheel flagen mogt in zijn ver-
foeijelijk doel; de invloed,. daarentegen, en het voorbeeld van 
onzen waardigen Koning, en van het Koninklijk Huis, Begun-
ftigers van vaderlandfche en weldadige Inrigtingen, en alzoo 
mede van het Inftituut' to Groningen, onder den zegen uer 
Voorzienigheid,krachtig belooft mede to werken tot Nedrlands' 
roem, van ouds gezocht in bet aankweeken van godsdienftige 
kennis, goede zeden en menschlievende ftichtingen, welk 
2lles gedachte Initituut in zich op bet fchoonfe vereenigt. 
De Nederlander daarom, wie hij zij, die voormaals, (en, 
helaas! het is, waarheid) onder een opgeraapt of nietig voor• 
wendfel, zich onttrok, of wel gees deel ooit nam, aan •het 
onderlteunen van eene zoo heilrijke Stichting met eenige voor
zijn vermogen of ftand in de maatfchappij pas noemenswaar-
dige bijdrage, fchame zich des' voortaan onder zijne meer lief-
dadige Christen-medeburgeren, en meer nog voor het alwe-
tend oog, van God, nit wraakbare onverfchilligheid, of gem 
hechtheid aan den Mammon, gcenen naam of titel to hebben 
onder de begunftigers dier Kweekf'chole van Ongelukkigen, 
aan wier hoofd de K O N I N G ftaat. Maar neen ! de geftreng. 
heid des oordeels, vooral over de drijfveren van anderen, 
tan den Regter der menfchen overlatende, vertrouwen wlj, 
dat zoodanige dankbaarheid wegens onze verlosfing van Volk 
en Vaderland, als wij met verrukking in de Belijdenis der 
Doofftommen opmerkten, onder alle onze IVledechristenen, 
en hunne vroomheid, die het inboezemen van godsdienftige 
en zedelijke gevoelens aan ongelukkig van de Natuur bedeel-
de medemenfchen op hoogen prijs ftelt, eenen wedijver ant-
vonken zal, om een penningsken, van andere min nuttige uit. 
gaven, jaarlijits uit to zuinigen, tot bevordering van den ver-
hoopten en duurzamen bloei en uitbreiding van meergezegde 
Inftituut.
Overtuigd, dat het aanflaan veler handen alien zwaren ar-

beid ligc maakt, en ontwarende, hoe de uitgave dezer Belij-


denisfen almede ten doel had tot deelneming op to wekken,

door openbaarmaking van het goede, hetwelk deze gezegende

Stichting bij Doofftommen, van Gods- en Godsdiensc-kennis

bui-
350
EELIJDENISSEN VAN VIEK DOOFSTOMMEN,
buiten zoodanig onderwijs geheel verftoken, en ten last der 
maatfchappije levende, uitwerkt, hebben wij vermeend, bij 
ons ver,'ag van dit werkje, een woord ter aanfporing van 
hen, die traag zijn in C'nristelijke liefde, to moeten voegen; 
waarna wij de pen nederleggen, en dit kleene boeksken 
onzen Landgenooten ter meest algemeene lezing aanprijzen.
Noodig Berigt voor den Nederlander, wegens eene nietawe ver, 
beterde wijze van Kunstverlichting, door middel van vlam_ 
vatbaar Gas Nit Steenkolen. Yoorgedragen bij wijze eener 
Yerhandeling door B. K O N I N G , Y. D. 11?. to 1ket foot , 
Lid van de Orde van den Nederlandfchen Leeuw, en.-. Te 
,efmJlerdam, bij J. van der Hey. Mei I8I6. In gr, 8vo.
54 Bl. f : - 16 -:
Wij hebben, in ons Mengelwerk, bij herhaling gefproken 
over bet nieuwelings uitgevonden Gaslicht (*), een en ande-
re flukken, daartoe betrekkelijk, nit bet Engelsch vertalen. 
de (t), Dit onderwerp is hier ter flede onlangs meer ter 
fprake gekomen, door de proeven van den Eerw. Heer B. 
K O N I N G , in bet Oude Vrouwen- huis , met dit licht geno-
men. Dezelven fchijnen, over bet geheel, tot voldoening der 
aanfchouweren to zijn afgeloopen. Doch , . geheel zonder be-
denkingen, door vooroordeel, onkunde, eigenbaat krachtig 
geruggefleund , komt zelden iet ongewoons tot (land.
Hoe dit zij , bet Noodig Berigt, dat de Heer K O N I N G ons 
in doze foort van Verhandeling wel wil geven, is verre van 
overtollig of onbelangrijk to zijn. De Lezers van her door 
ons medegedeelde zullen daarin veel minder cone herhaling 
van hot reeds bekende, dan wel uitbreiding, verbeteriug en 
gewensc'tte toepasfiug op onze bijzondere omilaudigheden, 
enz. viuden.
De Heer K o NI N G was, tot voor korten tijd , geheel on, 
hekend met de ;manier der bereiding en aanwending van bet
gas tot licht, bij de Engelfehen in gebruik. Hij had, echi, ter, voor zichzelveu eenen gefchikten weg gevonden, en
daaz=
(s') Zie No. III an VII dozes jeers. (t) No. XV des vori-gen jaars.
B. K O N I N G, NOODIG BEI:IGT.
351
daarvan nu en dan , als ter proeve , gebruik gemaakt. 13ij ver-
gelijking vond hij , daarna, dat zijne b9handeling veel grootG-
re voordeelen opleverde, dan die der vreemden. En ziehier 
dus eene natuurlijke aanleiding, om, van hooger.hand bemoe-
digd en geflerkt, verder voort to gaan met deze zaak, en de-
zelve, zoo mogelijk, algemeen nuttig voor den Landgenoot 
to maken.
Dc grond van alles is, dat bij de verbranding, op ooze 
haardfteden als anderzins, vele bruikbare f'offen nutteloos ten 
fchoorfteen uitgaan, ook de lichtgevende; dat bet mogelijk 
is, door gloe:jing, in een.befloten werktuig, van fleenkolen, 
turf enz., als bij wijze van distillatie, die lichtgevende ftof 
afzonderlijk to verkrijgen; dat de waarde der brandftoffe hier-
bij niets vcrliest, vermits gedoofde turf-, bout- of fteen.ko• 
len nog meer waardig zijn dan ongebrande, en de (teenkool 
in bet bijzonder nog andere floffen affcheidt, die eene ont. 
zaggelijke winst, in plaats van verlies, opleveren. Deze ftof-
fen zijn fteenkolen-teer (van welke geroemd words, dat zij 
boven de gewone bet voordeel bezit, niet flechts om bet 
bout, onder water, ijzerhard to doen worden, maar ook out 
den paalworm to dooden ; welk laatfte voor de fcheepvaart, 
en vooral voor ons dijk- en haven-werk, onberekenbaar ge-
wigtig zou zijn) en ammoniac.
De Heer K 0 N I N G houdt zich inzonderheid bezig, om bet
gebrekkige en tevens kostbare in de verlichting, tot hiertoe

door ons gebruiltt, to doen in bet oog loopen, en daarna to

doen zien, hoe bet Gaslicht, vooral naar zijne inventie, aan

geen dezer ongemaltken en gevaren onderhevig is. Net brandt4

helder, ftil, gelijkmatig, niet altijd naar boven, maar in zoo.

danige rigting als men verkiest; bet is; naar willekeur, to

vermeerderen , to verlengen, of tot beneden de mate van ecu

gewoon nachtlicht to verminderen; bet is overal aan to bren-


gen, midden op den vloer, aan den muur, enz. met zoo veel

of weinig toeflel, en zoodanigen vorm en pracht, als verko-


zen wordt; bet veroorzaakt geenerlei moeite van fchoonma-


ken, fnuiten, ophalen der pit, en, des verkiezende, zou eene

geheele menigte dezer lichten to gelijk en in dens kunnen wor-


den aangeftoken; bet mist alle onzindelijkheid van vet, van

fnuitfel, van damp , of dergelijke; geene vonken of fpatten

van zich gevende, kan bet ook niet ligt brand veroor>ak--n.

Allerbijzonderst wordt bet aok bier aangeprezen tot groote

in-
352
E. ]CONING
inrigtingen - iiraatverlichting, van'fabrijken; bureaux, kof1j. 
huizen, kerken, -oorlogfchepen, enz. - ook tot vuurbaketts; 
doordien men inzonderheid de vlam zoo uitgebreid, boo, en 
fierk kan maken, als men verkiest,---dergelijk9 tot feinlichten, 
tot foldeerlampen en dergelijke. Eene flad zou, op deze 
wijze bare ftraten verlichtende, en tevens elkeen, die her 
verkoos, in zijn huis van hetzelve dienende tegen billijke be-
taling, op eene. hoogst onkostbare, ja bijna kostclooze wijze, 
oneindig beret dan tot hiertoe aan her oogmerk aoldoen.
Dan, de Heer K o N I N G fchijnt tevens op her fpoor to 
zijn van eenen roeflel, niet ilechts voor een of twee vertrek-
ken, maar voor een geheel huis,- in diervoege, dat de ver-
lichting nit dezelfde bron met de verwarming voortvloeije , 
en beiden hand aan hand gaan.
Bij dit alles vinden wij geene uitvoerige befchrijving van 
den toeflel, en de verandering en verbetering, door den Heer 
KO NING tot (land gebragt; maar, hetgeen veel belangrijker 
is, eene naauwkeurige berekening van uitgave en opbrengst, 
aan her Plot zelfs in eene tafel doargefleld, en cene verant-
woording tegen de klagten, welke bij her nemen der proeven 
in her Oude Vtottwen-huis, over onaangenamen reek, waren 
gerezen. War 'bet eerfte betreft: i hoed fleenkolen- a f 36, 
benevens nog een half ter floking a f I8, to zamen f S4, 
geeft een en een half hoed uitgedoofde fleenkolen (de 
masfa zich een derde uitzettende) waardig f 50: -, I8o pond 
teer ter waarde van f I3- I0-:, 240 pond' liquor ammoniac 
waardig f 3 - 15 -:, benevens 22400 cubiek - voet gas ter ver-
lichting (bij naauwkeurige vergelij king van deszelfs werking met 
die cener zekere hoeveelheid kaarfen) waardig f 245-:- ; zoo-
dat er eene zuivere winst komt van f 258 -: -, waarmede renten 
en hoofdfom, tot den toeflel vereischt, fpoedig is betaald.
War den onaangenamen reuk betreft, dezelve komt voort 
van her onverbrande gas , dat v66r en na de ontrleking out-
fnapt. Dit ontfnappen, echter, is een gevoig, deels van her 
proefnemen, waarbij , om de werking to doen zien, de lich-
ten meermalen gedempt, en dan weer opgeflokeii worden, in 
welk geval kaarfen bet nog veel erger zouden inaken; deels
ontflaat her nit de eenigzins gebrekkige inrigting, waarmede 
men zich voor eene proefneming to vreden houdt : elk des-
kundige, althans, zict gereedelijk in, dat dit ongemak bijna 
tor, o kan gereduceerd- worden.
Zie;
NOODIG BEPLIGT.	353
Zie't daar; Lezers, let kort verflag van een ftuli, dat waar-
dig is door u gekocht to Worden. De rationale eer, bij de 
aanmeikelijke verbetering eener zoo fchoone uitvinding, eti 
hot openbaat en bijzdnder belang, fporen daartoe even krach= 
kig aan. Mogt a1les hier eenmaal aan de billijke vertiwachting 
voldoen 1
De Geheimen der MY gndtifeurs en Somnambules ontmaskerd 
voor weldenkende en deugdgezinde Menfchen. Ad majoreni 
gloriam Dei; Naar Ira Fransch. 181& In g),. 8yo. 88 B!.'
,f :- 15 
-.
Wij gevoelen weinig list, om een eigenlijk beoordeelend 
rerflag van dit blaauwboekje to geven. Het is alreeds in eeti 
tinder Maandwerk (Rec.. der Rec. 1866. No; IV.) naar waar-
kl'e gefchat ; en wij willen or alleen melding van maken, out 
brazen Lezeren, die wat nieuwsgierig vallen, kort en zakelijk 
to zeggen, Waarin de geheimen der Magnetifeurs enz. beflaan: 
Het zijn dulvels1fonftenarijen; en zijne helfche Majefteit heeft 
zich van dit middel bediend, bin zijn op aarde vervallen rijit 
to herflellen; Wij neten ondertusfclien niet, hoe de Schrijvei<; 
idie in Frankrijk fbhijnt to leven, fiat rijk als zoo vervilleti 
kon befchouwen, vooral met den bril, waardoor hij kijkt; 
Len dien hij zeker van een' grootvader uit de laatfte dageti vsti 
L 0 n E W,j K XIV heeft geerfd; Ten miiifle• de geest van el. 
ke bladzijde ademt duisternis ; dweepzacht en onkunde fchij-
ilen de pen beftuurd to hebben. Het ergfle is, dat men id 
let lezen nog niet eens zijnen lachlist bot kan vieren, en dar 
do laffe onzin to veel ergernis verwekt, om in elk, niet geheel 
verblind, Lezer den geringften zweem van vrolijke luim over 
to laten;
Prijmoedige Bedenkingen , over de opterigtene Nederlandfche ge-
nctroijeerde Maatfchappij; voor den CIinafchen Theehandel. 
Te -timflerdam, bij J. ten Brink, Gz. ISI5. A ge. Svao
gaBl.f:-II
Deze vrijmoedige Bedenkingen zijn eerie foort van revifre 
van eon vroeger lets; ftemmende onze Schrijver wel in bet 
scr;1CBEscuI. 1816; ro; S;	A a	al
354	VRIJM0EDIGE. UEDENK NGEN.
algemeen met den anderen in, doch zoo, dat hem voorkotht 
'bier to weinig bewijs gevoerd, daar to veel gefteld to zijn, 
Het andere flukje is ons niet in handen gekomen. Dit Nat den 
genomen maatregel voor, en ftaaft lien met vele bewijzen; 
fchoon bet de meening bevat, dat enkele bepalingen anders 
hadden bel:ooren to zijn. De Schrijver - blijkbaar pelf han-. 
delaar, en met vele kundigheden, tot de zaak betrekkelijk, 
uitgerust - pleit voor de monopolie in bet bewuste artikel, 
omdat ze elders beftaat, in China zelve befraat, omdat dirs. 
anderen bij ons een voordeel zouden genieten, .dat wij bij 
ben misfen, de Chinezen ons in de magt zouden hebben, 
onze fcheepvaart, hij vreemden toevoer, zon Iijden, enz. 
behalve dat de onderlinge naijver der particulieren do markt 
leer onbeftendig zou maken, waarmede wederom de vreem-
den hun voordeel zouden doen. Doch hij is tegen bet gc-
bruik van eigene fchepen der Maatfchappij, omdat de reederij 
to veel eigen beheer en bijzondere kundigheden vordert. Hij 
ftaat bij nog andere bijzondecheden ftil. En bet is ons vopr-
gekomen, dat hij zoo wel z1jne denkbeelden vrij grondig 
ftaaft, als de tegenwerpingen oplost en de uitvlugten affnijdr. 
Wij prijzen bet this den belanghebbenden aan, en wenfchen 
bartelijk, dat ook deze maatregel van bet Gouvernement tot 
algemeen genoegen en voordeel verftrekke, en alle mcer 
of min gegronde bedenkingen, bet zij door de ondervinding, 
bet zij door beter inzigt en noodige verandering, worden 
opgeheven. - Eene letterkundige bedenking vergeve men 
ons ! Wij vorderen vooral van eenen koopman geene ftijve 
gehechtheid aan bet zuivere der taal; maar moeten toch 
wenfchen, dat zoo bekwame pennen, als die van den Schrij-
ver, bet tot geene mode en zeker air verhieven, om er bier 
en daar, geheel noode'Ioos , vreemde woorden onder to wer-
pen.
Yi'ndicat atnue polit. Mengelingen door de Groninger Studen-• 
ten. Te Groningen, bij J. Romeliugh. i8i6. In gr. 8vo.
i88 BI. f 2-4-:
Deze jonge Heeren beginnen hunnen letterarbeid met on;
den handf'choen toe to iverpen; maar wij nemen dies niet

op;
MENGELINGEN $EIt G'Itorirm R STUDENTEN.	' 55
ep; met jonge Dames hebben wij giaine'eene onfchuldiger 
grap; maar als wij cenen bok rieken , treden wij nanflonds te-
rug, ten zij een zeer eerwaardige baard onze meet bijzonderc* 
oplettendheid tot zich trekt. '
Wij kunnen inmiddels, nit innerlijke kenmerken, den Le-
zer gerust verzekeren, dat geheel dit werkje bet eigen opflet 
dezer jonge Heeren is, en dat geen Profesfor, -of antler kun-' 
dig man, er regtflreeks of zijdelings de hand in had. Deztr 
i-Ieeren Groninger 'Studenten, of Studenten te Gronihgen,; 
fchijnen zich bij voorkeur toe to leggen op de Cynifche wljs= 
geerte. Niet alleen blaffen zij , in den quart aan hen gefchre-
venen brief, den zpogenoemden Letteroefenaar wakker aan; 
maar reeds in bet voorwerk wagen zij, indien wij lien_ wd 
begrijpen,' eenen even ongepasten als fchandelijken aanval op` 
tie ftuderende jeugd, die, den uil van Pdllas voor eenigen 
tijd verlatende, bet zwaard dier Godin ter hand nam, toerl 
bet vaderland in'nood was. Ook hebben zij bet vrij ver ge., 
bragt in den terugfluitenden trots, weike die mannen der oud; 
lieid, die zij zich ten voorbeeld nemen, bijzonder kenmerki 
>te; blijkens den doorgaanden toon in hunne opilellen, en 
vooral ook hunne lettre d'excufe; dat zij niet 'alle hunne Pros 
fesforen aanmelden en door hunne loffpraken vereeuwigen, hl..
Hr en 182.
Intusfchen, hetgeen men den wezenlijk geleerden Zonder-
ling, den man van zelfverzaking en harding, toegaf, geeft men 
niet even gereedelijk toe aan den jeugdigen aanvanger, die 
eeniglijk eenen meesterlijken nanleg toont tot., bijten en bla}= 
fen, wanneer hem de tanden zullen zijn uitgegroeid; en wij 
verzoeken de Hoogleeraren to Groningen, zich in dezen. niet 
geheelenal aan deze jonge lieden to onttrekken, die zich voor-
alsnog maar fchijnen bezig to houden met bet beoefenen van de 
partes pudenda der Cyrii fche wijsgeerte , en van wie wij , gaan 
zij zoo voort, wanneer zij mannen geworden ziin, misfehien 
wel een foortgelij It. publiek fpektakel,, als dat van CRATES 
met de fchoone H I P P A R C H I A, to wachten hebben; veel 
eerder althans, dan dat van eenen n r o G E N E s in de ton: zij 
bouden ten minfle wel van een goed fouper bij eene ontgroen+ 
partij, en konden, aangaande bet huwelijk, hunnen flnlregel; 
abufus non toilit ufiim , wel cens overdrijven. Wij zeggen dit 
echter geenszin-s om de jonge Heeren van deze hunne oefe-
ningen terug to roepen; integendeel, wij willen hen aaumoe-
A a 2	dp.
356	MENGELIKGEN
digen, maar verlangen alleen voor hen teregtwijzing en on. 
derrigt, opdat zij her flelfel in geheel deszelfs omvang leeren 
kennen en aannemen: want bet zou ons jammeren, zoo zij, 
die, naar bet fchijnt geheel door eigene oefening,.reeds zoo 
veel beloven, eindelijk ten voorfehijn kwamen als halfbakke. 
ne kweekelingen der Cynifche fchool, welker wijsgeerte wij 
geenszins g0eel verachten, daar wij her volkomen eens zijn 
met her bovenfchrift der bier voorkomende Verhandeling, 
over de nuttigheid der Wijsgeerte voor den Godgeleerden: Ars 
von habet inimicum, ni fi ignorantem.
Hetgeen de jonge Heeren bier leveren, is proza en poezij; 
en, om over de waarde van beide to oordeelen, ware de lezing, 
der twee eerfle flukjes bijkans voldoende. No. i is eene Za-
menfpraak tusfchen twee Vrienden , en voldingt de nuttigheid 
van eene Studenten - Societeit, eenen Studenten - Senaat, en de 
Ontgroen-partijen, welke thans to Groningen eerie Jchoone, 
edele, en voor den jongen aankomeling heilzame, Jlrekking heb-
ken, en waarbij de vereischte plegtigheden met een fouper 
befloten worden.
No. z is eeu dichtfluk: De Nacht. Wij kennen bet niet 
geheel affchrijven, maar geven er gaarne een proefje van.

't Is winter en 't wordt nacht --'k voel , door den fomb'ren luister 
Mijn harte diep geroerd, en treed in 't akelig duister
Voor nit met trage fchreen.
De Maan, gewoon den mensch tot eerbied op to wekken, 
Door wolken niet ge(loord, die 't blaauw verfchiet bedekken,
Glanst helder uaar benedn.

(NB. Een Groninger nachtje: akelig duister en helder maan; 
licht! - De drie volgende coupletten berigten ons, hoe de 
maan door de zon befchenen wordt, en befchrijven den fcar-
renhemel.)
De wind, die mij in 't oor met fomb're toonen fluistert, 
Die zich des winters aan 't verkleumde noorden kluistert,
Door geen bedwang getemd,
Ruischt huiv'rend om mij been; bet zoet gevoel van fmarte, 
'i Welk in mij woont, vergroot ze,
(de wind? of wat anders?)
en
DER GRONINGER STVDENTEN.	357
en maakt nog meer mijn harte 
Tot treurigheid geftemd. -
Np treft bet dorre veld, van graan ontbloot, mijn zinnen, 
En roept den zornertijd mijn weenend hart to binnen:
Zoo fnelt bet alles heen!
1k boor de kille fneeuw mij fchor in de ooren krakea, 
Zoo vaak mijn voeten hierin haren afdrnk maken
Bij 't langzaam voorwaarts tredn.
(Het is verfchrikkelijk! - maar welk eene fcboone very' 
maat! en hoe aandoenlijke epitheta! weenend hart, - kille, 
fchor krakende fneeuw!)
Dan waar 'k in 't eenzaam woud. Hierzie'k ontblaardeboomen, 
In plaats van 't lief 'lijk groen, bet welk in fchoone droomen 
Den Jong'Iing als verfmelt. -
(Zoodat de Groninger Studenten des zomers als 't ware 
half verfnoltene jongelingen zijn!)
Ilk hoor den walglijke' uil zijn fomber uachtlied knallen, 
En in lien toon de raaf verfchriklijk krasfend vallen, 
Met minder fchor geweld. --
(Ja! ja! de uil knalt, de raaf krast; dat heeft de Dichter 
uit bet fpelboek goed onthouden.)
In de volgende verzen bruist de wind door de kale tat-
ken, enz.; bet wordt nu ook den Dichter al to bang om 't 
hart; gelukkig gloort hem door bet fchijnend manelicht de 
vergulden fpits van een' kerktoren flaauw in de oogen; nu 
treedt hij ook niet meer langzaam voorwaarts , maar fpoedt 
er zich been. Had hij bet maar Wet gedaan, die arme Stu-
dept, door de vroegere fchokkende tafereelen reeds zoo diep 
geroerdl want boor bet vervolg;
- voor dat ik bet dorp, 't welk voor mij ligt, kan naken, 
Moet ik eerst mijnen weg dwars over 't kerkhof anaken;
GIs 't niet wat to zeggen,,Lezer?)
'k Gentak dit a'klig dal,
En zie
(Q wonder boven wonder!)
A a 3	den
35S
MENGELINGEN
den ingang van der dooden rustplaats nad'ren;
Dan 'k voel, bet ftroomendbloedftoltijlingsmij in de ad'ren;-
Ik fta verblekend pal. -

En (hoe kon bet ook zoo komen!)

Het midder-nachtlijk uur doet juist zich kleppend hooren; 
Dic klinkc mij 'k wee, niet hoe zoo akelig in de ooren,
Als of mijn doodsuur flaat:
Ik bli,f geheel ontroerd nog voor den ingang peinzen 
Of 'k binnentreden zal, of, door terug to deinzen,.
Dit fchriklijk oord verlaar. -
Nu, bet was er ook waarachtig niet pluis! de graven fplij-
' en ijlings open, .de fchimmen ontrijten zich aan 't zand, flaan 
dreigend voor' den Student, geheele monst'reas tallen waren 
condom hem, en een ijzingwekkend fpook komt fnellend op 
.hem af, grijpc hem plotfeling aan, en de fchimmen flepen 
hem wreedaardig voorwaarts, naar 't ijslijk gapend graf! .;,Q 
Dan, bet liep nog al wel af: want een weinig verder zingt 
de verfchrikte Heer Student weer:
't Was flechts een droombeeld , 't wells mijn' ziel zoo fel beroerde, 
En mijn geflingerd brein
(Ja, dat is bet regte woord; een geflingerd brein!)
En mijn geflingerd brein zoo gansch nan de aarde ontvoerde:
Met onweerflaanb're kracht. -
Foei, flerveling! wat deed u toch zoo angftig vreezen? 
Stelc gij dan geen geloof in een beflurend Wezen,
En Goddelijke magt? enz. enz.
Dit nacht-lied kan wel na den afloop cener flraks gemet-
de, fchoone, edele, en voor. den jongen aankomeling heilzi 
we flrekking hebbende, ontgroenpartij vetvaardigd zijn!
Vraagt men inmiddels, of alles van denzelfden ftempel is? 
zoo moeten wij grootendeels ja antwoorden. - Wat de poezlj 
betreft: HetFragment, met bet b,ovenfchrift: qui capit cafi(atl 
fchijnt eene perfonele, den Lezer onbekende, bedoeling 
to hebben, en is laf. •De JWarfeilliaan en de Leeuw, naar 
St. Didier, in de Conies van V o L T A I R B , en De Adel,-vol-
gens de 5de Satire van z o I L r•. A u, -bewijzen.,, dat de flee-
ten
DER CRONINGER STUDENTEN.
359
ten $tudetlten eenigzins beter flagen in bet navolgen, dan in 
eigene vinding; terwiji in het ftaartftukje tot'het laatfte (er 
denkelijk bijgevoegd om bet oorfpronkelijke zoo wat to ver-
goelijken) bet een en ander voorkomt, dot ons onvert'laatl-
baar genoeg is. 4dolf en Klara, en Graaf Otto, beide Ro-
mances, kenmerken de- jeugd der opltelleren door placheid en' 
nietsbeduidendheid; boewel' het laat(te', dat echter den ouden 
riddergeest gansch niet volhoudt, een eenigzips gun(lig:7, 
oordeel zou verdienen, zoo niet de jonkvrouw in een wit o. 
wad, die voor 't ont/loten. venfler jlaat, een zoo zot fig"n~ 
snaakte, daar zij vender geene rol fpeelt. De Vriendfc,zap s 
meermalen oneindig beter bezongen. Het Jan de Groninri r 
Studenten (eene foort van apologie misfchien van een' ac~t-
terblijver) houdt eeniglijk in, dat Studenten niet ten krr;g 
lnoeten trekken. De lofdichtjes op de beeldtenis van j. e. 
HELMERS, Prof. VAN SWINDEREN, Prof. YPEY, in 
bet Hollandsch en in bet Latijn, ook (in bet Latin 
op Prof. M U N T I N o II E, hebben mcer van rijmpiel, 
dan van bet punt- of'puikdicht; de Latijnfche zijn echter 
de beste, en een Hollandsch ftukje op' Prof. B A K It E R ver-
dient- eene eenigzins gunilige onderfcheiding, in hetwelk ook 
de Hooggel. 'THUESSINK, DRIESSEN` en STRATINGR 
een pluimpje krijgen. De . Defcriptio Rundroram is een half 
uit Latijnfche, half nit Franfche woorden zamengeflanst vets 
van 58 regels, hetwelk wij , om de eigene woorden Us 
Dichters to gebruiken, een focus lafus noemen, en dan ze-
ker geen onregt doen. Met bet dichtftuk De Hoop loopt 
de, maker zelf ook niet hoog, daar hij zegt of zingt: met 
dofen dooden Rank gaf ik mijn boezem lucht. De Vrijheid is 
mede reel beter bezongen, en fchijnt eeniglijk gemaakt ten 
behoeve der op zichzelve niet onaardige wending aan bet 
flot, dot Is Grijheids bloem thans bij ons blijkt ook in 'sYor-
ffen ruinen to bloeijeu; echter is bet gezegde, dot w I L L E M 
ons met zachter banden, dan die van B 0 N A P A R T E, boeit, 
,niet vereerend genoeg voor onzen beminden Vorst. -Ha 
kleine versje, Het Boschje, is, in ons oog, van al de gedicll-
ten bet beste; behalve, onder de zeren bladzijden VARIA, 
(waarin• Hollandsch, Fransch, Hoogduitsch en Latijn voor 
komt) bet fchoone vers van S C H U B A R T auf die Mesfrade 
yon ~K L 0 P S T 0 C K.* dot in bet oorfpronkelijke words me4e-
gedeeld.
A a 4	Dus-
360	MENGELINGEN
Dusverre de poi:zij ; wat bet proza betreft : twee Studen.
ten-Brieven zijn beide weinig meer dan paskwil; houdende-


de eene , dot vlijt en gezette ftudie de weg niet is tot -for-


tuin, maar men daartoe opzettelijk onderrigt hebben moest,

hetwelk best bij wijze van eene liefhebberij-comedie kon ge-


geven worden; en zijnde de andere van een groentje, die

bet dictrren en dictata-fchrljven hekelt, (waartegen zeker

door eeif deskundigen ook wel wat gezegd kon worden:)

bet ontgroenen words bier in bet voorbijgaan pligtmatig ge.

prezen. De vlugtige Gedachten bewijzen, dot de Groninger

Studenten bet coelibaat Wet voorftaan, en dot bet abufus.non

tollit ufum , ten aanzien van bet huwelijk, bun credo is. Het-


seen onder den titel Gtwoonte voorkomt, is jets, dot d,e

minfte Student weet, en ook fcbrijven kan. Bet oppervlak-


kig en belagchelijk ftukje, Over de nuttigheid der lV jsgeerte

voor den Godgeleerden, mogt bet: Stulte! quis dubitat? wel

ten opfchrift hebben. De Ring, eene Allegorie, is de reeds

gemelde verontfchuldiging, dot de Heeren alle hunne Pro(es-


foren niet bezingen. Het opftel : D U V A L en R E I s r. E, (den-


jcelijk van elders overgeuomen) doet aan deze Geleerden

regt, en de Studenten doen wel, dot zij op zoodanige man-


nen zien, en bun voorbeeld in ecre houden: dan, bet bevat

sevens de laaggeestige verdenking , dat Prof. S C H U L T E N S

aan a E I S R E her Doctoraat in de Medicijnen gratis zou be-


zorgd hebben, uit vrees dat deze hem ten eenigen tijde in

bet licht zou ffaan; en bet ftrekt de Groninger Studenten tot

fchande, door dit bun fchrijven deel genomen to hebben aan

dezen laster. De Cedaehtex hij het graf van eenen Student

zijn' den (teller zoo wel, als den overaedenen tot eer; oak

bet ftukje: C H R I S T o P H 0 R U S (eene aanwijzing, dat deze

Heilig nimmer beftond, maar dot men eene zinneprent in

eenen perfoon verwisfelde) is niet kwalijk gefchreven, noch

onbelangrijk; maar van alles beviel ons nog bet best bet

uitvoeriger opftel: Deze Aarde uit twee zeer verj"chjllevde

oogpunten befchouwd, (als bet verblijf van ellende en van

vreugd) en van den (teller van hetzelve verwachten wiJ"

bij rijperen leeftijd, met eenig vertrouwen, goede voorg-


brengfelen. Eene 4nekdote was ons bijna ontflipt; zij )saat

eenen Profesfor (te Groningen?) zich bij eenen zwijnert-


suester vergelijken, die de meesten affcheept eer zij behoor-


lijk vot zijn. Ook komt er nog ten nietsbeteekenende Droorm

vopr,
DER-CRONINGER STUDENTEN.	${i
voor, waaruit wij de geleerden leeren kennen, die (door. 
pans, of ook wet eens?) van her geld hunnen God maken.
Een brief ann de Heeren Redacteurs van Vindicat atque 
polit kroont bet werkje; hier geldt her de Letteroefenaars, 
die et heeds op uit zijn, om juist de Groninger werken zou-
teloos door to halen, blijkens onder andere de recenfie van 
de Zedekunde voor Meisjes door J. G L A s z, (lees G L A T z) 
waarvan de [teller zekerlijk deze Heeren Studenten dank ver-
fchtrldigd is voor hunne malfche en vriendfchappelijke teregt-
wijzingen; zoodat deze Heeren, wier hoofdwerk aan de 
Akademie her ontgroenen is, ooze Letteroefeningen daar den-
kelijk hebben ;angezien voor een aankomend groentje, mis-
fchien omdat, daar dezelve eenigen tijd tot een Tijdfchrift 
verfranscht werden, die Heeren geen,% kennis droegen van 
haar reeds vroeger Burgerregt; weshalve de Studenten- fenaat 
bet pligcmatig vond zich onzer aan to trekken, dear wij 
finds 1814 ons wederom 21s Letteroefenaars hebben aan. 
gemeld.
Wij hebben, zoo wij meenen, nu alles aangeftipt; fchoon 
wij, op her voorbeeld der Heeren Studenten, ons maar wei-
uig aan orde bonden. Wij wilden ous daartoe, voor dit-
maal, wet eens verledigen, ten einde nan bet verlangen der 
jouge Heeren to voldoen, dat een Recenfent bet geheele 
werkje niet in B6ns, maar ftuk voor fink, zou beoordeelen, 
daar her toch Wet din en , maar vele Schrijvers heeft. Wij 
mogen eehrer onze Lezers deswege wet verfchooning vra-
gen; daar wij inderdaad gelooven, hun to veel eere ce hebben 
gedaan. Wij herinneren ons den jeugdigen arbeid van eenige 
Studenten aan de Utrechtfche Akademie, vbdr ettelijke jaren, 
on der den titel van Proeven voor het Verfiand, den Smaak 
en het Hart, welke poeven, nog in aller handen zijn; maar 
twijfelen zeer, of dit Groninger Studentenwerk wet zoodanig 
eenen ouderdom bereiken zal : en, als wij de mogelijkheid eens 
toegeven, dat den dezer Groningfche Schrijvers en Dichters 
nog wet tot eenen B R L L A M r, eenen R A U, enz. enz. zoti 
kunnen opgroeijen, moeten wij er echter (om met Vader-
M E L L E N B R O E !t to fpreken) bij voegen , dat dit meer een 
cenfchen dan wet een dadelijk gelooven is.
An,
C. F.- 11Z N r o w I T Z, ANCZLton.
1lngelion de Too!venaar, in bet Landfchdp Elis. Eene' zalder.' 
liege Gefchiedenis. Door C. F. B E N K 0 W I T Z.' If Deelen.
Met Plateci. Te Haarlem, bij F. Bohn. In gr. 8vo. Te 
zamen, 520 $l, f 5 - I a -
feze roman onderfcheidt rich door vole verfchillende he=' 
doelingen. Het landfchap Elis is bij uitftek merkwaardig: daar-
moeten nog de meesterftukken der nude Grieken in grooten~ 
getale voorhanden, maar voor de kunst verloren; en nu 
reeds zoo vele eeuwen met pain en aarde bedekt zijn. Waar, 
men in Griekenland ook nafpoorde en zocht, bier drong nog 
Been kunstkenner door; en echter kan men joist bier derr 
grootlten fchat verwachten. Dit verzierd verhaal moge den' 
lust tot zoodanige reize opwekken! Angelion heeft zich daar 
gevestigd; bet vermoeden,, slat hij een toovenaar was, maak= 
te, dat hij daar lang en onbelemmerd zoeken kon; hij vond; 
ook onnoemelijk veel, en, een echt kunstkenner zijnde, zoo 
zijn zijae berigten uitnemand gefchikt om bet kunstgevoet-
op . to wekken en to fcherpen. Ziet daar reeds twee bedoe. 
lingen van die boek. Bone derde is: eene aaneenfchakeling 
van de zonderling(le en ongerijmd(te gebeurtenisferr, die vbl-
lIrekt naar tooverij zweemen, en zich eindelijk alle natuurlijk 
oplosfen, ten bewijze, dat er niets zoo wonderbaar is, .waar-
voor men geenen fleutel vinden kan. Deze foort van roman is 
niet nieuw, en words nog al gretig gelezen. Te dezen aan: 
zien is de fchrijver bet minst met zijn work to vrederr; 
en wij moeten hem gelijk geven, - niet, dat er niet al, was 
maar vreemd en ongeloofelijk is, words opeengehoopt, 
maar- de eindelijke natnnrlijke ontknooping heeft, denkelijk°, 
in bet oog van den fchrijver, even als in bet onze, nog 
wat al ce veel onwaarfchijnlijks. Eindelijk was ook bet doer 
van den fchrijver, gelijk dat van iederen romanfchrijver, 
den lezer to onderhouden. En ook bier zijn wij met hers 
to vreden, en twijfelen zelfs gcen oogenblik, om bet werk 
to dezen, sanzien boven een aanral romans to ftelleu, die 
druk gelezen worden. De liefde, dit fpreekt van zelve, 
fpfelt onder alles ook eene aanmerkelijke rol. Wij vonden, 
en dit is mede eene goede aauprijzing, niets, waarbij de on-
fchuld blozen moot.
!YaI
A. LAPIONTAINE, WALTHERI
363
lWalther, of bet Kind van bet Slagveld. Door A. L A V 0 N-
T A I N E. Met Platen. Ilde Deel. Te Haarlem , bij F., Bohn.
In gr. 8vo. 30¢ Bl. f 3 - : -
Wij willen nooit meer op den titel afgaan; want nu moe-

ten wij onze woorden intrekken. Wij meenden zeker, dat

RET KIND VAN HET SL;AGVELD eene, hoofdrol fpelen

zou; maar, lieten wij aan bet Bind van bet eerfle deel then

held nog nagenoeg in de rokken, ook bij den .afloop nu der'

gefchiedenis hebben wij er nets naders van vernomen, dan

dat deszelfs ouders dit kind gelukkig wedervonden, en wel

door de werkzame bemoeijingen' van de Signora Actrice,

waarvan wij reeds zoo loffelijke melding maakten, en die dan

eeniglijk fchijnt geboren to zijn om ieder braaf menscll te'

vcrvrolijken, en den grondflag to leggen tot,eens ieders ge-


liik. Zij is inderdaatl de ware heldin dezer gefchiedenis, en'

verdient elks hoogachting, liefde en lof. ,, 1k wenschte wet

,; eens to weten," zeide zij, „ wat zotskap bet geloof in

„ de wereld heeft gebragt, dat de Duivel alleen bet regt.

zoude hebben, otn de bevalllgheid, de fchoonheid, eene

„ fchoone flem , een' losfen dans, aangename woorden, en.

„ de hartstogten, tot vallrikken en netten voor de arme

„ deugd to gebruiken; en niet de dankbaarheid en de deugd,

„ om goed to doen." Zij betwistte den Duivel dit regt,

en deed dit met bet uitmuntendst gevolg. Wij verblijden

ons zeer, date ij niet alleen die zaligheid van weldoen in

eene ruime mate genoot, maar ook uitwendigen voorfpoed

e* eenen man bekwam, die barer volkomen waardig was.

Het meesterituk, barer kunst is de volkomene genezing eens

edelen mans, die door grievende teleurflelling en ongeluk tot

menfchenhaat en, wanhoop aan menfchelijke deugd en aan

God vervoerd was. Op dit dene komt eindelijk alles neder,

en. is alzoo eetl fchoon geheel;' en alles is zoo natuurlijk

gefchreven en uitgevoerd, dat men, bij bet lezen der vele

onwaarfchijnlijkheden , al bet onwaarfchijnlijke to eenemale

vergeet. Wij zien alle onze waardige vrienden, met welke

wij in bee eerfle deel kennis i aakten, nu aan bet fot des

verhaals in bet vol genot van aardfche zaligheid, en op, bet

toppunt van alle hunne wenfchen. Meer behoeven wij bier'

met bij to voegen, daar de lezers van bet eerfle dcel zeker

de.
3,64	A: L A F O N T A I N E, WALTHERI
deze onze beoordeellng niet hebben afgewacht, en wij reedy 
eene proeve gaven van de geheel zedelijke flrekking der uit= 
lmuntende verdichting.


Kopijen uit de groote llMenfthengalerij. 11'aar het Hoogduitsc'T: 
Hominem - pagina nostra fapit. Te Leeuwarden, bij
Steenbergen van Goor: 1815. In gr. 8vo. 312 Bl. f 2 -1G--
'ij gaven den moed reeds op, dat in de papieren van de 
bruine Soubife, waarvan wij in 181o eene proeve oncvingen 
en met welverdienden lof aanmeldden, nog bet een of ander 
zou gevonden zijn, voor bet lezend publiek gefebikc; bet 
eerfte en derde verhaal, ons bier aangeboden, heeft intus= 
fchen denzelfden oorfprong, en bet voorbcrigt doer oils nu 
den Deenfchen Hooglceraar gw U D L Y NE R A H B E C K als don 
fchrijver kennen.
Adolf van H***, door een' voortreffelijken oom opge= 
voed, werd een uitmuntend man, en bewees zijn land de 
uittlekendfle dienften; maar, daar hem kennis der menfcheri 
uit de werkelijke wereld ontbrak, werd hij bet flagtoffer der 
boosheid. Dit verhaal is onderhoudend en leerzaam. De 
Baron van Wahlheirn verdient denzelfden lof. De waardige 
man had zich, bij bet grievend opdoen van wereld- en men 
fchenkennis, der wanhoop ontworfceld, zich boven de ver= 
ilrooijing verheven, en zijne menschlievende beginfelen vol 
komen gered. -- Het tweede en vierde verhaal zijn vat, 
wijlen den Hofraad W. G. B E C K E R. Hot beroep naar de 
Stad mogt den waardigen-en vergenoegden Predikant, tegen 
zijne vroegere verwachting, in zijne keuze doen wankelen, 
hij floeg bet Loch af, en dat onder de genoegelijkfle uitzig-
ten; waartoe bet gelukkig huwelijk zijner dochter (welker 
gefchiedenis bet verhaal verlevendigc en verfraait) zeer vee[ 
bijdroeg. Geheel dit welgefchreven flukje drukt zijne les 
diep in bet haft: „ Laat ons, wanneer wij gelukkig zijn, 
„ toch niet naar een grooter geluk trachten! Bijna zou 1k, 
„ in dit opzigt, mijzelven bedrogen hebben, Thans ben ik
„ volkomen overtuigd, dat bet ware levensgeluk in huisfe-
„ lijke genoegens en in eenen vrcedzamen werkkring be-
,, ftaat." - Dorner's Ierjaardag geeft ons bet zeldzame 
fchouwfpel van eenen welverdienden bemel op aarde.
WO kunnen shoo dit werk ruiplfchoots aanprijzen.
BOEKBESCHOUWING.
.be yoortref(fe)lijkheid. vdn de Leer der Roomsch-ka-
tholijke Kerk,geJchetst, door J. Gs L E S A (3 E T E Pt
9 R o B E, Notaris to Naaldwij k. 
(Tweede Verffag,)

Indieti wij ons de vorige maand niet verpligt haddei;l 
ter voortzetting onzer 'beoordeeling van bet maak-
werk van den Naaldwijkfchen Notaris, zouden'wij nu 
onze, pen tetughouden, daar wij uit de Nieuwspapieren 
zieh,.dat, behalve andere bekwame Schrijvers, een der 
uitmuntendfte Protestantfche Leeraren (de Prefident van 
bet Kerkbefluur van,Noord-$raband) de pen tegen bet 
Schrijvertje, heeft opgevat ; maar wij kunnen ons ech-
ter, en om die reden, en van wege den aard der zaak., 
nu eenfgzins bekorten. Het tweede en grootere deel 
van het kleine boekje moet eene korte ontwikkeling zijn 
Van de leer der Roomsch-katholijke Kerk, ten,betooge 
van derzelver fchoonheid en beminnetijkheid. Het fpreekt 
van zelve, dat, in zoo ver het Christendom in bet al-
gemeen liiet words aangeprezen, wij evenzeer, ja veel 
overvloediger, en met al ons hart, kunnen uitweiden 
over deszelfs fchoonheid en beminnelijkheid; dan, wat 
bet eigendommelij ke van de leer der Roomsch - kathollj-
ken betreft, bij hetwelk zich de Schrijver eeniglijk had 
behooren to bepalen, hieromttent verfchillen wij zeer, 
en zouden meer genegen zijn, met zekeren vroegeren 
Leeraar der Engelfche Kerk, dan met dezen Notaris; 
in to ifemmen, als hij zegt : „ dat de Roomfclie Kerk 
bet middel gevonden heeft om de meihfchen ongelukkig 
to maken in weerwil van hun eigen hart en der tijdelijke 
tniddelen, waarmede God hen gezegend beefs." fiij,, 
de bedoelde Leeraar, beroept zich op de toenmalige ge= 
f1eldheide in vele landen, waar bet Pausdom heerscht,
1IOEKBESCH. 1316. No. 9,	B' b	dl
966	J. 0. LESAGE TIN BROEK
en vooral op dat gedeelte van Italie , waar hetzelve zij-
nen troon heeft gevestigd, en waar de beftuurders der 
confcientie zoo gelukkig geflaagd zijn in bet befnoeijen 
van de zegeningen des Hemels, door de gelukkige jig-
ging en grond, dat zij bet middel gevonden hebben om 
die to verminderen, zoo al niet, onder bet een of an-
der voorwendtel, geheel to vernietigen. „ Zij zijn," 
zegt hij, „ altoos zeer gedienftig om eens ieders drink-
beker bitter to maken, ten beste van zijne ziel, zoo 
lang tot dat bet geheele oogmerk der Natuur.• en der 
Voorzienigheid vernietigd is. Het is niet to verwonde-
ren, dat overal, waar zoodanige onnatuitrlijke geftreng-
beden geoefend, en door andere dwangmiddelen in top 
gevoerd worden, de vruchtbaarfte landen woest en ver-
laten blijven liggen, en niets dan bet droevi~ gelaat 
van armoede en jammer vertoonen; -of dat duizenden 
van menfchen, gelrjk men gezien heeft, de wreedheid 
van zoodanig eene regering ontvlugten, en veel liever 
verkiezen eene fchuilplaats to zoeken in bet diepst van 
onbewoonde rotfen en woestenijen, dan zich langer to 
onderwerpen aan de dwingelandij van zulke onbillijke 
taakgevers, van welkcr opzigt zlj simmer eenige beloo-
ning.voor htrnne nijverheid kunnen verwachten,dan die 
van eene harde flavernij , welke nog verergerd wordt 
door de finart van onnoodige tuchtigingen."
„ Wanneer bet grootfte gedeelte van den Godsdienst 
getteld wordt to beftaan in godvruchtige zotheden en 
dwaze penitentien , gelijk zulks plaats heeft in de Room-
fche perk, (fchoon zulks al eens geene ergere gevolgen 
lead) zoo kan -men, dewiji dit den Godsdienst in cenen 
l;waden reuk brengt , door denzelven meer to gronden 
op deze beuzelingen, dan op de inwendige zuiverheid 
en opregtheid van bet hart, niet genoeg op zijne hoede 
zijn tegen dit, zoo wel als tegen alle andere misbrui-
ken, welke 'den Godsdienst doen beftaan in onnoodige 
bijhangfelen. Hoe zooaanig eene zotternij eerst een ge-
deelte van den Godsdienst geworden is, of op welke 
gronden dczelve eerst gehouden is als een' Gode aange-
ra
VOORTRtPFELIJKHKID DI{1L ROOMSCHM KEM 367
bamen dienst, hiervan kan men niet wel eene betera 
reden geven, dan dat lieden van ecnen droefgeestigen 
en gemelijken aard, zich verbeeidende, dat God, even 
416 zij, een vadzig,,onvergenoegd en droefgeestig we= 
Zen was, g.1oofien, dat Hij behagen fchepte in eigenA 
zinnige en kwellendc godsdienstoefeningcn ; en uit dien 
lroofde deden zij hunne eerbewijzingen beftaan uit liar.,
fenfchi,nmen, even wild en ongerijmd als hunne eigcne 
droomen en zotte inbeeldingen. hl,:tgeen onkunde en 
dweeperif eerst hebben if.gevoerd, words nu door dwini 
gelandij en bedrog ftaanJe gehouden. In zoo verre, dat
de,ftaatktrndige verfijning van deze bedriegerijen langza-
merhand een der ilerkfie pilardn geworden is, die bet 
gebouw der Roomfche Kerk onderfchragen ; - want.) 
fchoon zij ftaande houdt, dat dit een blijk is van meer-
der tuchtiging en heiligheid,bevindt men echter bij na-
der onderzoek, dat bet nicts is dan eene uitvinding oat 
geld bijeen to fchrapen. En waarlijk, de bcste befchrij= 
ving, die men van het Roomfche leerfelfel kan geven, 
is, dat het een listig bedrog is, uitgedacht om over de 
zwakheid en driften der menfchen to heerfchen , en doot 
dien weg hunne beurzen to ligten, en hen blindelingg_ 
aan zijne willekeurige bedriegerijen to doen gelroorza` 
men.
~, Ook is deze Kerk voorzeker niet ondankbaar gee 
weest voor de goede dienften van dezen aard , wellca 
let Leerftuk der Penitentie haar gedaan heeft; want, 
uit erkentenis voor dezelve, heeft zij het geplaatst bo= 
ven de zedelijke pligten, en bet ten laatite aangenomert 
under bet petal van hare Sakramenten,, en verheven tot 
den rang van cen der hoofdzakelijke ftukken dei zalig, 
hcid
Maar, wij willen deze harde woorden ter verantwoor< 
ding laten van den Engelschman; hoewel bet groote,6 
,141ks van nut kan zijn, den Heer Notaris en anderen td


Leerredenen vaiX L. sr1RNE, tlden M61S ;de Srnk-
Db a
3~$	J. G. LESAGE TEN BROEE
herinneren, dat bet weinig moeite kost, zijne Kerkleer 
to ftellen in een geheel ander licht , en to doen kennen 
van eene geheel andere zijde, dan hij goedvond; en dat, 
als hij dan den ftandaard plant voor de onverdraagzaam-
heid zijner alleen zaligmakende Kerk, de echte Protes-
tant, bij al zijne verdraagzaamheid, ook warm words, 
en, wel goed en toegevend, maar geenszins mal, zich 
door 's mans: , Broeders ! Hervormde Vrienden! Bieve 
Protestanten ! " enz. enz. niet laat bedotten.
Wij willen nu, met een enkel woord, de fchoonheid 
en beminnelijkheid zijner leer, zoo als de Schrijver die 
opgeeft, aanfl:ippen : 1), Vrij mager is de anderhalve 
bladzijde, die den Doop behandelt ; trouwens, wij moes-
ten ook eeniglijk daarbij onderrigt worden, dat onze 
voorouders door Pater W I L L E B tt 0 R D U S (den Apos-
tel van Nederland) gedoopt zijn, en dat wij juist daar
om alles, wat die Pater en onze voorouders geloofden, 
moesten blijven gelooven. Dit is (helaas !) nu het ge-
val niet; naderhand is oils een ander Evangelic gepre-
dikt, hetwelk wij van W I L L I. B R O R D U S niet ont-
vangen hadden! en,. als wij dan nu bij geval eens door 
eenen anderen dan eenen Roomsch - katholijken gedoopt 
waren, mogten wij zeker van diens leer ook niet afwij-
ken? Het fchiint, dat de Notaris meent, dat, hetgeen 
men van het Evangelie gelooven moet, onveranderlijk 
afhangt van de gevoelens van hem , die in eenig land 
het eerst den Doop bedient. -- 2) [let Vormfel tracht de 
max uit 2 Cor. 1: 21 , 22 en Hand. VIII: 14--17 to be-
wijzen. Dat wij Protestanten nu hierin geen bevel on-
zes Heeren tot zoodanige uitwendige plegtigheid, als 
de Roomfchen bedienen, kunnen vinden, komt, meent 
de Notaris, daar van daan, dat men bij ons de yolmaak-
te leer der 4postelen heeft willen hervormen. -- 3) De 
Brood- en Mijn-verandering is, bij den Schrijver, bo-
ven alle bedenking verheven; want Jezus beefs die(dat 
hadden wij Protestanten over bet hoofd gezien !) met een 
dubbel voorwaar bevestigd. Jo. VI wordt bier vooral 
to hulp geroepen en gedrukt. I-let is er aardig op uit-
ge-
VOORTREFFELIJKHEID DEIt ROOMSCHE KERIC. 369

gedacht, dat, als Jezus oneigenlijk fpreekt, Hij, of 
de Evangelist, bet dan altijd er bij meldt, ter voorko-
naing van misvatting; b. v. Luc. II: 5o. Jo. VIII. II: 
I9 , ^_o , 2I. Matt. XVI: 2 ; waaruit dan ontegenfprekelijk 
volgt, dat de Heer Notaris , gelijktijdig met zoo vele 
honderdduizenden goede Katholieken, bet ligchaam van
zijnen Zaligmaker opeet, en daarna	1 Wij mogen 
het niet uitfpreken. Vgorts , dat Jezus , bij zijne om-
wandeling op aarde, ook eigenlijk en letterlijk eene
deur, een wijnjlok enz. was. Hoezeer wij den oordeel-
kundigen Schrijver niet gaarne tot verder gefchrijf wit-
den, uitlokken , wenschten wij echter wel, dat hij ons
wilde onderrigten , hoe men de woorden van Jezus bij 
de inflelling verttaanbaarder in bet Grieksch had kunnen 
uitdrukken, als Hij met de woorden der inftelling (ge-
113k wij Protestanten meenen) eens niet anders had wil-
len zeggen , dan : dit beteckent mijn ligchaam ; of ook 
in eene andere tail werkelijk gezegd had (*). --4) Bij de
Biccht,

(') Ben onzer geachte Correspondenten heeft to dezer ge-
legenheid ons de aandacht doen vestigen op eene 'zeer mork-
waardige plaats in de Brieven van den Kerkvader C H It Y S o s-
TOMUS tan C&SARIUS, (in Epist. ad C SSARIUM NO-
IV A c H U M) rakende de door de R. K. Kerk zoo freng vol, 
gehoudene leer der Transfubilantiatie. Men is ook altoos met 
deze pasfage verlegen geweest. Vanhier, dat in Italie, to 
Florence, alwaar de opgemelde Brieven in Inanuf. bewaard 
worden in des Groothertogs Bibliotheek van St. Laur., op 
verbod van denzelven, omftreeks bet jaar 168o, (mogelijk wel 
door een H. Brevet van hooger hand) bij bet bezigtigen en 
bezoeken der Bibliotheek, dit exemplaar door niemand mogt 
gezien worden. De Engelfche Reiziger M I s s o Iv, behalve 
andere geloofwaardige Schrijvers, vermeldt zulks uit Floren. 
ce, in zijn IIIe Deel, bi. 41st, en verzekert tevens, dat do 
bedoelde plaats in die Brieven werkelijk gevonden wordt, 
Zij luidt, getrouwelijk overgezet, aldus : , Want gelijk, voor-
„ dat bet brood gabeiligd wordt, wij bet brood noemen; 
0 docb, waoueer de Qoddelijke genade door iniddel des Pries:
,, ter$
B b a
370	r 0. L E S A C E TEN BR6Eri
Biecht, of belijdenis der zonden, hindert het de Protestait...
ten, dat de Priester de zonden vergeeft; maar die

komt daar ' van daan , dat wij niet opmerken , dat hij

een daartoe gemagtigde van Jezus is. Wij verzoeken

die volmagt to zien, en tevens, kan bet zijn, bet ta-


rief der daarop vallende kosten. - 5) De Zalving der

z eken, of het Oliefel. Het is maar jammer, dat de Pro.

testant alleen aan bet gebed des geloofs kracht toe.

fchrijft, en geene blijvende inftelling vindt eener van

de Joo;dche meesters ontleende en ons vreemde ge-


woonte, die Jacobus aanvoert en voor, de Christenen

wijzigt, en geene kracht hoegenaamd in eene wonderolie

opmerkt. Dan, men ga maar eens bij een flerfbed; hoe

rijk is de Priester bij den kranken ! hoe gerust doet hij

ferven! Hoe arm is, daarentegen, de Protestantfche

Leeraar! hij kan flechts vermanen tot geduld, tot be-


rouw, tot onderwerping, tot vertrouwen op de verge.!

vende genade door Jezus, en daar om bidden. Dit at,

les is niets ! „ Kunt ge bij deze krankbedden de liefde.

„ rijke moeder niet van de vreemde, den herder niet

van den huurling, den ma,gthebbenden Priester des

b Hcereil niet van de genen, die zich niet ontzien'fek

„ ten. in to voeren, onderfcheiden?" Kunt gij, Pro-


testant! den geest der. waarheid en der leugen bier niet

owlderfcheiden, vooral ook als gij hier leest, dat een

Pra.tcstant , als hij arm is , geenen Leeraar, maar flechts,

eenen vaak nietswetenden Krankbezoeker, darft roe-


pen? - 6) Het Priesterfehap. Al wederom, arme Pro,

tcstanten ! Uwe Leeraars leggen ook wel eenen Propo-


nent de handen op, maar kunnen den H. Geest niet me=

cladeelen. Dit kunnen de Rooms ch-katholijke Bisfchop-


pcn,, en de door hen geordende Leeraars. Vol des Hei-


l;gen Geestes, prediken zij daarom nigt zelden -- er,

bar,

~, ters hetzelve heiligt, is bet wet bevrijd van de benaming

~, van brood, dewijl bet waardig wordt gehouden den naam

van bet ligchaam des Heeren to dragen; fshoon de. satmop
dri brood: in hetzeive gebleven.is~"
VOORTRtFFELIJKHEID DER ROOAISCHI KERK. 371
birmelijk flecht ! - 7) Ten aanzien van her HuMweiijh 
fchijnt de Schrijver in de, voor eenen Notaris althans 
zeer onverfchoonbare, dwaling, dat hetzelve voor de 
Protestanten niets anders zou. zijn, dan cene verbreek-
bare burgerlijke overeenkomst, en dat de Roomfche 
Kerk alleen hetzelve voor eene heilige en onfchendbare 
verbindtenis houden zou. - 8) [let Fasten, en de ont-
houding van Spiji en des Huwelijks. Hier beroept zich
de Schrijver op Luc. V: 33--35 en der Apostclen voor-
beeld Hand. XIII en XIV , en fchijnt to meenen, dat 
bet vasten bij de Protestanten eene misdaad is , omdat 
zij bet niet , uit hoofde van bet bevel eener magthebben. 
de Kerk, voor noodig houden. De Roomfche 'Kerk 
begeert bet onthouden van fommige fpijzen, op zekere 
tijden, om de begeerlijkheden to leeren dooden; hoe-
wcl, zegt onze Engelschman, „ de vaster doorgaans 
door de rijken onderhouden worden met zoo vele ftna-
kelijke en wellustige geregten op hunne tafels , en met 
zoo veel toegevendheid aan hunnen verlekkerden mond, 
dat een maaltijd op eenen n vastendag veeleer gefchikt 
fchijnt otn eene ziekte door overlading der maag to 
weeg to brengen, dan om door onthouding eene ver-
ootmoediging in bet hart to doen ontftaan." „ En 
over bet geheel valt bet goede werk van de vasten to 
onderhouden, of anders gezegd op zekere dagen geen 
vleesch to eten, niet zoo hard, als zich altoos van de 
werken des vleefches to onthouden; gelijk bet ook veel 
ligter voor een' blinden ijveraar valt, zijne gewone ge-
beden to lezen, dan voor een' ootmoedig godvruchti-
gen, de driften van toorn, ongebondenheid, wreedheid 
en wraakzucht to bedwingen, ten einde voor zijnen 
Schepper to verfchijnen in zoodanig eene gemoedsge-
ftalte, als Hem aangenaam is. Het is minder moeije-
1ijk, zich to laten befprengen met gewijd water, dan 
alles aan to wenden om kiesch en vlekkeloos van hart
e worden. Het is veel gemakkelijker weg, bij een' 
biecht(toel neder to kiiielen, en de abfolutie to ontvan-
geti, dan zoodanig to leven , dat men zulks verdient , --
B b 4	pill
372	J. O. LESAQE TEN BROEK
niet uit de'handen der menfchen, maar nit de handen van 
Qod , die bet hart kent , en then men niet bedriegen kan."
De Roomfche Kerk boudt bet huwelijk voor een door 
Christus ingefteld $akrament,.en vereert lietzelve du$ 
Iiooger dan de Protestant; maar zij begeert, dat de be, 
dienaars der heilige dingen ongehuwd blijven , uit hoof. 
de van i Cor. VII: 32. (want vs. 26 en geheel bet ver-
band to vergelijken, zal onnoodig zijn;) doch de Kerk 
gebiedt niemand, den geestelijken ftand aan to nemen; 
en wat de onthouding van beide de fekfen (de Monni-
ken en Nonnen, en geheel bet heilige Kloosterleven) 
betreft, dit is eene Wet voor elk bevattelijke poging om 
bet rift der Hemelen to bekomen. Matt. XIX. Openb. 
XIV: 4, r Cor. VII: 8. (Eene poging, echter, die 
door der Apostelen en Bijbelheiligen voorbeeld niet zeer 
soadrukkelijk is aangedrongen.) -- Ten aanzien, 9) van 
#e Heiligen, hunne overbliiffels en beelden, worden wij 
bier onderrigt, dat de Roomschgezinde flechts aan de 
Heiligen verzoekt, voor hem to bidden; dat men dit 
pok overledenen verzoeken kan, omdat zij zich verblij-
den over eenen zondaar, die zich bekeert ; dat de kracht 
der reliquien duidelijk blijkt uit bet ontwaken van eenen 
dooden bij bet aanraken der beenderen van Eliza, de 
genezingen door bet aanraken- van Jezus kleederen, de 
zweetdoeken van. Paulus, en de fchaduw van Petrus. 
D?aarbij, ubi rerum testimonia adfunt etc. ; er gefchieden 
beden nog vele wonderen door die reliquien, en deze 
zouden nog overvloediger zijn, indien men er maar 
meer geloof aan gaf ! ! (Een der noodlottige gevolgen 
alzoo van de hedendaagfcheverlichting!)Men mag eene 
beeldtenis van zijne vrienden hebben; de Roomschge-
zinde aanbidt bet beeld niet, maar den verheerlijkten 
Heilig; dit weet en begrijpt tegenwoordig ieder Protes-
tant,(inzonderheid bij bet jaarlijksch naar Kevelaar op-
trekken, enz. enz.) io) De plaats der Zuivering. 
De eeuwige ftraf wordt op eene boetvaardige biecht 
wet kwijtgefcholdeu, edoch in eene tijdelijke veranderd,
blijr
VOORTREFFELIJKIIEID DEE. ROOi+ISCHE KER . 373
blljkens 2 ,Sam. XII; 1 ,14, Matt. XII: 32 ex I Cor. 
iII; 13; alzoo beftaat er (onwederfprekelijk) daartoe; 
eerie itrafplaats na den dood, Dit is -een leerftuk, datt 
de Zaligmaker door zijne Kerk (buiten het Evangelie) 
heeft geopenbaard. In die ftrafplaats kunnen de zielen 
wet vbldoen, maar niet verdienen;' doch zij wordert 
geholpen door de gebeden der Heiligen. -- i i ) Ten aan-
zien van de goede bherken gelooft de ongelukkige Pro-
testant niet, dat een geloof zonder de werken dood is; 
de goede werken zijn wet degelijk verdienftelijk, dock 
Diet anders dan uit kracht der voldoening van Jezus, 
enz. (dit is dan de Roomfche leer ?) en er beftaan gee-
ne goede werken, welke niet verzeld zijn van gehoor• 
zaamheid, liefde en dankbaarheid, Hoe vele mag daft 
niet menig verdienftelijk Klooster van die overto'llige, 
die ten behoeve van anderen en voor klinkende munt 
verrigt werden, van de rekening wegdoen ! -- Door u) 
de Overleveringen weet de Katholiek met zekerheid den 
waren zin der H. Schrift, en hoe de Apostelen hunne 
woorden en brieven zelve hebben uitgebreid en ver-
klaard. I-let Opperwezen heeft opzettelijk gewild, dat 
een gedeelte van de leer der zaligheid onbefchreven zou 
blijven, een gedeelte moeijelijk to verftaan zou wezen 
zonder het onbefchrevene; en van dit laatfte is de Ka• 
tholijke Kerk door den H. Geest tot Eenige en wettige be.. 
waarfter aangefteld, gelijk men Jo. XIV: 26 (letterlijk 
en duidelijk?) lezen kan. De verblinde Protestant heeft 
uu zoo lang maar niet willen opmerken, hoe de onfeil. 
bare Kerk altijd en onveranderlijk, door den H. Geest 
geleid,hetzelfde leert. (Den ouden deun , namelijk, van 
overleveringen en onfeilbaarheid.) -- 13) De,Ketterijen 
maken, dat het Iicht der waarheid met nieuiven glans
fchittert; (gelijk zij nu aanleiding gaveti tot dit` voor.k treffelijk werkje van den Heer Notaris.) „ o Hoe troost-
,, rijk' en bevestigend voor ons geloof," roept de Schrij-
ver in verrukking uit, „door alle tijden heen eene zigt-
„ bare Kerk to zien vonnisfen, en haar to mogen hoo-
„ reM Te zien; dat- het laatfte Concilie met dezelfde
B b 5	„ over-
374	J. G. L ESAGE TX N DROEJ
„ overtuiging, met hetzelfde vertrouwen, .en met een ge.
•	lijk gezag,,als de eerfte,ApostolifcheKerkvergadering
•	to Jeruzalem gehouien, zegt,: het.heeft den H. Gest
• en ons goedgedacht ! "enz. W.elk eenen allezins zekeren 
weg hebben des Schrijvers lieve Protestantfche broe-
ders verlaten ; - 14) De I7erdraagzaamheid is , buiten 
de Katholijke.Kerk, nu overal ten top; maar Deze zal 
mooit verdraagzaam worden; want djt is haar, Matt. 
XVIII:__i7 en Tit. III: io, verboden. Als LUTER en 
Y A L V JJ N nu eens opflonden, met de DordfcheY7ders,
• zouden bet anathema uitfpreken over de tegenwoor-
4ige Protestanten, (en, door dezen Schrijver gewon-
nen, dadelijk terugkeeren tot de alleen nog onverdraag-
zame, en alzoo alleen zaligmakende , Kerk ?) Het zal op 
cene algemeene verbroedering van alle Protestanten nog' 
cens nitloopen ! Dat koint van de Zendeling- en Bg-
bel-genootfchappen! Wij. moeten dan maar, hoe eer-
~Ier hoe beter , tot de barmhartige Moeder, de Roomsch-
katholijke Kerk, terugkeeren, die den terugkeer van al-
le dwalinden verlangt, maar welker fchoot to rein is 
om de dwalingen zelve to koesteren. Protestanten ! gij 
bebt immers Libertd en Egaliw genoegzaam leeren ken-
lien; zoekt die bij de barmhartige Moeder voor altijd to 
ontvlugten; daar wordt u het . brood des levees, en al. 
les, alles beloofd. -- 15) Hot Geloof, dat de Kerk ge-
looft, tot welke Jezus gezegd heeft : „ die u hoort, 
hoort mif," is bet t&nige zaligmakende, enz.
Wij hebben ons wel willen verledigen tot eene zooo 
uitvoer ge aanmelding van dit nietsbeteeketiend ge-
fchriftje, niet omdat wij, aan bet gezond verfland der 
Lezers onzer Letteroefeningen twijfelende, dit voor de-
z.elve bijzonder noodig hielden, maar omdat men zoo 
veel ophef maakt van het gefchrijf van dezen armhar-
tigen kampvechtet, wien wij hartelijk wenfchen., dat 
I)u zijn Roomsch geloof aan hetgeen de Kerk gelooft 
beter terughoude van bet geven,van ergernisfen, dan, 
geliik hij in de voorrede fchijnt to kennen to geven, zij-
ng Prote'stantfcbe belijdenis heeft kunnen doen, en wien
w4
VOORTREFFELIJKHEID DER ROOMSCFIE KIRK, 375
wij welmeenend raden , ziju hart en wandel gedurig 
zelf en met ernst voor God to beproeven , in goo ver 
hem dan de Roomfche Kerk zulks veroorlov.e. Want, 
(en ook dit nog willen wij , als een werkzaam tegengift 
voor den zoodanigen, wien dit boekje eenigzins mogt 
gevaarlijk zijn, van meergemelden Engelfchen Geesteli'-
ken overnemen :) „duizenden welmeenende zielen in do 
Roomfche Kerk worden verleid om den pligt van zelf-
heproeving aan anderen over to laten; zij worden daar-
toe verleid door de leerftellingen van de biecht, van 
overtollige werken, en- van alle de winstgevende uit-
vindingen, die uit dit Kapitaal Fonds voortvloeijen. En 
deze koophandel wordt" (werd immers voorheen, en 
die Kerk is zichzelve Reeds gelijk !) „ zoo fterk,
gedre-,
ven in. de Roomfche landen, dat, wanneer wij.te Ro-
me of Napels" (of in Spanje) , woo.tlden, en genegen• 
waren om onze eigene werken to beproeven, bet zeer, 
hagchelijk zou zijn, of men ons zulks zonder verhit - 
dering zou laten doen, en dat wij bet voor een geluk 
zouden mogen rekenen, wanneer de eerfte perfoon, then 
wij daarover raadpleegden, ons niet dit voornemen, en 
to gelijk' misfchien ons gezond verfland,deed verliezen. 
-- Wat ! uwL(jgene daden to beproeven ! om Gods wil , 
zie toch van dit voornemen of ! -- hoe! zoudt gij uw 
eigcn verftand en, oordeel betrouwen in eene zaak van 
zoo veel gewigt, daar er zoo veel menfchen zijn, wel-
ker< beroep dit' medebrengt, die hiervan meer kenniq, 
liebben dan gij, en die dit zoo veilig en zoo voordeelig 
v or u kunnen doen?
,, Indien onze werken eenige beproeving noodig 
mogter. geoordeeld worden , _ zou men ons raden , de-
zelve vooral opp to geven aan iemand, die daarvan ken-
nis heeft, hetzij dan aan den eenen of anderen ervare-
nen en bekenden biechtvader, --- of aan bet een of 
ander klooster of godvruchtig genootfchap , die een' 
grooten voorraad van alle foorten van goede werken 
~ezitten , uitgevoerd door Heiligen en belijders,, daar wij 
naar Qnzen zip ko.nden. uitzoeken,	en of ons eigen
~e-
376 vOORTREFFELIJBHEID DER RUOMSCBE 1C&RK.,
gebrek invullen, of met nieuwe goede werken voorzien 
worden, die men daar fchielijk kan klaarmaken, en als 
zoodanig laten teekenen en zegelen door den Paufelij-
ken Secretaris en de NOTARISSEN van bet geestelijk hof. 
Saar is niets meer noodig ow deze noodlottige doling 
aan to toonen, dan alleen dezelve open to leggen: der. 
halve zal ik enkel eene korte aanmerkingdaarbijvoegen; 
dat, namelijk, de genen, die overtuigd zijn van dus 
deugdzaam to wezen bij procuratie, en de goedheid van
hunne daden enkel door gedeputeerden kunnen aantoo-, nen, geene reden hoegenaamd kunnen hebben om over
Gods regtvaardigheid to klagen, wanneer die hun ook, 
op zoodanig eene wijze de zaligheid fchenkt, to weten 
bij procuratie."
Het blijkt iederen Lezer voorzeker, dat de Heer No•
taris in de opgave der eigendommelijke /cheonheid en 
beminnelijkheid der Roomsch-katholijke leer niet zeer 
gelukkig, noch ook volledig is.
.&jzonderheden uit de tijden der Hervarming, betref_ 
fende de daden, lotgevallen, gevoelens en het karak-
ter der Hervormers; door w. N. M U N T I N G, Pre-
dikant to Wageningen. Te Utrecht, bij j!. G. van
Terveen. 1815- In gr. Evo. XXII en 280 Bl- f 2 - 4 -;
k elijk men de "nieuwe Gefchiedenis , in tegenover. 
ltelling der oude, van de algemeenwording des Chris. 
tendoms kan dagteekenen, hetwelk voor de wereld ge-
heel nieuwe oogpunten, nieuwe denkbeelden, nieuwo 
gevoelens-, en voor bet hart eene geheel nieuwe wereld 
ontfloot, zoo wordt de nicuwere Gefchiedenis, in 
tegenoverftelling van die der,Middeleeuwen, van de Her-
vorming gedagteekend. Ook van haar begint een gel heel nieuw tijdvak voor den menfchelijken geest ; en
bet is deze opbeuring der befchaafde wereld uit bet diep-

fte zedebederf en de groffte onkunde, gelijk van bet

Chris-
W. N. M U N T I N G, lE TIJDEN DER HERVORMING. 377
Christendom uit de& grootfte verbastering, waaraan ook 
de oude Kerk zelve de grootfte verpligtimgen heeft. 
Immers, wat zou er van haar geworden zijn, indien 
zij, zonder tegenwigt, in dat Heidendom onder Chris. 
telijke namen ware gedompeld gebleyen, waarin het 
Monopolie over den geest, hetwelk zij zich aanmatig 
de, haar allengskens ternedrftortte? In de worfteling, 
met de ontluikende klasfeke verlichting en befchaving, 
die met' zoo veel magt doorbrak, had zij eindelijk ge-
zegevierd, of ware bezweken. In bet -eerfte geval wa-
re doodflaap des geestes, en de duisternis der tiende 
Eeuw, voor altijd bet lot der Europe 
geworden : in bet tweede had een befchaafd Atheismus 
('t welk in de vijftiende en zestiende Eeuwen reeds fterk 
bij de Grooten in bet zuidelijk Europa regeerde) een 
tijdlang onder de vormen van bet nude Kerkgeloof gere-
geerd; doch zou eindelijk gewis die lastige 'kluisteTs 
verbroken , en, terwijl bet allengs de zedelijkheid 
vergiftigd en vermoord had, zich nu ook uiterlijk 
in zijne voile afzigtige gedaante vertoond hebben, zoo 
als onder Rome's eerf'e Keizers. Thans, daarentegen, 
riep de Hervorming den 13ijbel to hulp; dit nog niet ge-
heel vergettne hoofdboek der C?tristenheid moest de ou-
de Kerk nu ook als op nietfw leeren kennen en beoefe-
Den; zij moest de godgeleerde kundigheden aankweeken; 
zij moest , om niet to zeer'bij de, reine zeden der Her-
vormers of to fteken, hare kerkelijke tucht verbeteren, 
hare kloosters en feminarien reinigen : en zeggen wlj 
dan wel to veel, wanneer wij eenen F E N E L oN , eenen 
CALMET,eenen MASS ILLON,eenen 0sERTI#UR, 
S A I L E R , en zoo vele anderen , als middellijke ge-
wrochten der Hervorming erkennerL? gelijk de geheele, 
thans zoo luisterrijke, toeftand der Roomfche Kerke in 
Duitschland, het. Vaderland der Hervorming, haar in 
een licht vertoont , waarbij bet Catholieismus der v4fi-
tiende Eeuw in eerie faagte ternedrzinkt, die gewis den 
gemoedelijken en kundigen aanhanger dier kere huive-
ring aanjaagt. Efi zoo wordt bet begrljpeir; hoe zelfs
Roomsch-
379
W. N. DI UNT TIN G
Roomschgezinden, gelijk C H. V I L L E It S, zonder hutn
geloof to verzaken , met dankbaren ophef van de welda, 
den der Hervorming kunnen fpreken; weldaden, die ge• 
wis nog grooter en algemeerier zouden geweest zijn; 
zonder den openlijken en bedekten tegenftand der licht. 
fchuwende Jezuiten, het heilloosfte eedgefpan tegen re. 
de en menfchengeluk, hetgeen immer beftaan heeft.
Hoe belangri,;k is het dus niet voor de belijders der ou-
de zoo wel, als der Protestantfche Kerken 1 deze groote 
gebeurtenis to leeren kennen, en wel uit de bronnen,r 
de gefchriften der Hervormers zelven 1 Voor eenige ja-
ren heeft de Beer M U L L E R van Schafhaufen, broe•
 der des grooten Gefchiedfchrijvers , ons uit min beken-
de ftukken vele kostbare, en grootendeels nieuwe, aan., 
vullingen tot die Gefchiedenis geleverd. De Eerw. DI u N+ 
T I N G biedt ons,bier andere, • mede zeer welkome , bij. 
dragen tot dezelve, die echter meer uit de reeds be-
kende gefchriften der groote Hervormers , en van hun-
nen tijdgenoot E R A S DI u s , geput zijn. Doch ook 
deze hebben voor den algemeenen Lezer geene mindere 
nuttigheid. Wie toch leest tegenwoordig nog de La-
tijnfche folianten van L U T E R en Z W I N G L I U S? 
Hoe weinig zelfs is E R A S M u s in handen van den ge-
leerden ftand !, Het is dus allezins prijzenswaardig, nit 
dezen ruimen voorraad als 't ware eenige proeijes to
geven, tot Raving van de goede oogmerken en het edee ie hartr der eerfte Hervormers ; doch ook sevens van
hunne zwakheid als menfchen , en van den onzaligen 
kerktwist over beuzelingen, die de Protestanten tot op 
dezen dag , althans in den uiterlijken kerkvorm , heeft ver. 
deeld gehouden, en daardoor aan hunne zaak onbegri.~ 
pelijk veel nadeel gedaan.
,Het voor ons liggende gefchrift belooft en bevat ech•
ter geenszins eene volledige, doorloopende Gefchiede

nis der Hervorming; deze is (uitvoerig, doch niet kri-


tisch genoeg) reeds door S E C K E N D O It F geleverd;

haar beloop , (trekking en gevolgen in 't groot zijn met

weinige, doch filfche trekken door Ro EZ IL T s o N BU

it 0 $-
bE TtJnEN nER HERVORMING.	379
t o s d o n (eenzijdiger en gebrekkiger door H u m E) ge.
teekend. De Heer M U N T I N G, daarentegen , geeft

'llechts Fragmenten, met de loffelijke bedoeling, (die

hij in de voorrede opgeeft) om aan de hoogachting, die

de Hervormers bij Protestanten wooral waard:g Nijn,

bevorderlijk to wezen. In bet eerfte Hoofdftuk worden

de aanleidingen, of medewerkende oorzaken, tot de

Kerkverbetering, in bet tweede bet algemeen beloop

van L U T ER's Hervorming in Duitschland, tot op

zijne volkomene fcheiding van den Paus, afgefchetst.

Het derde Hoofdftuk, getiteld : L U T E R en E R A S-


Di u s , is zeer merkwaardig, daar bet uit de brieven van

E R A S DI U S menige opheldering geeft omtrent de denk-


wijze van dezen grooten man. Het blijkt daaruit, dat

t R A S M U S, hoezeer in den beginne der Hervormninge

geenszins ongenegen, en zelfs, door zijne hekelfchrif-


'ten op de Monniken, dezelve grootendeels in de hand

gewerkt hebbende, naderhand geheel afkeerig werd

van de zaak der Hervormers; gewis uit hoofde van then

grondtrek in zijn karakter, welken L U T E R (zie bl.

9G.) zoo juist treft, wanneer hij zegt: „ dat bet hem

„ aan kracht ontbrak, om zich openlijk voor de groote

„ zaak to verklaren; dat hij in zijnen krirg moect

„ blijven, en zich bezig houden met bet ophelderen

„ der wetenfdhappen." Rust was bet groote verlan-


gen van E R A S M U S, die daaromtrent (in den beteren

zin) een Epicurist was , en zich met ftaats- en kerk-


gefchil zoo min mogelijk to bemoeijen, maar liever in

de vreedzame letteren zijne dagen door to brengen

aocht. Daarom hinderde hem ook de voortvarendheid

van L U T E R, en deszelfs driftig karakter, zoo zeer.

Daaren`boven is bet niet to ontkennen , dat L U T E R ,

om de verdienften, welke de Roomfche Kerk in hare uiter-


lijke werken ftelde, to gereeder to kunnen vernietigen, oak

de wezenlijke waarde der ChristelUke deugd to na kwam;

hetwelk E R A s m u s, die de prediking van deugd en

goede werken boven alle's wilde gefteld hebben, gewel-


dig hinderde, en uiisj'diezi bet voorname ilruikelblok

was,
3So
W. X. MUNTINU
was, hetwelk zijne vereeniging met L U T E R In den 
weg fond; gelijk de onverzettelijkheid, of (om het reg. 
to woord to gebruiken) onverdraagzaamheid,- van L U. 
T E R zijne overeenkomst met Z W I N G L I tf s hinder-
de, waartoe deze met zijne medehelpers zich gereede. 
lijk zou hebben laten vinden. Hoe jammer, dat die 
zelfde voortrelfelijke eigenfchappen , welke L U T L It zoo 
gefchikt maakten tot Hervormer, - openhartigheid, 
moed en fandvastigheid, - meer dan eens in ruwheid van 
taal, onbedachtzaamheid en hardnekkigheid ontaardden ! 
Wij zouden aan de gemelde redenen de,verwijdering van 
z It A S M U s van het groote werk der Hervorming liever 
toefchrijven, dan aan de verzoekingen van eer, aanzien 
en achting bij fommige Grooten en 1lanzignlij ken van 
zijnen t #d, (zoo als de Schrijver zegt, bl. 103) daar 
zulks ons voorkomt eene dubbelhartigheid to zijn, waarA 
van men den grooten man niet 'zonder de fprekendfe 
bewijzen mag befchuldigen, en daar de Heer M U N-
T I N G zelf bewijzen genoeg to berde brengt, dat 
Z R A S M U S aan den eenen kant een ongemeen groot 
voorfander was van Christelijke werken, welke de 
toetsiteen der godzaligheid zijn, en die L U T E R in de 
Theorie misfchien wat to laag felde, en aanden~ande= 
ren, karat to veel van de Roomschgezinden, met name 
van de Monniken, moest lijden, om belaI gshalve hun-
ne zaak aan to kleven.
Van het onderwerp des vierden Hoofdfuks, L U= 
T E R en Z W I N G L I U S, hebben wij zoo even in 't 
voorbijgaan reeds iets gezegd. Ten opzigte van laatst; 
genoemden Hervormer treft men hier vele merkwaardi-
ge bijzonderheden, uit zijne werken, aan. In het vijfde 
Hoofdftuk worden L U T E R'S groote verdienften - om-
trent de vertaling des Bijbels uireengezet; fchoon er 
van de „ Latijnfche overzetting v66r de Hervorming
• wel veertien Duitfche vertalingen in omloop waren,,
• maar die zeer groote gebreken hadden, en niet ge;
• fchikt Karen voor het yolk, om er' den regten zin
•	dor H. Schrift uit op to maker, (bl. ICI)." S E c- i
KEN-
DE 'rIJDEN DER 1fURVORMING.	381
R E N D 0 k F telt er flechts vijf op (Hist. Luth. A°. 
i522)+ -Op bet Plot Warburg, waar hij in 1521 zijne 
Bijbelvertaling begon, zou hij bet Hebreeuwsch en 
Griekseh nog,eerst geleerd liebben.(?) In I52a voltooi-
de hij bet Nieuwe Testament, dock eerst in 1534 den 
geheelen Bijbel. L U T E R dacht zeer onbekrompen 
omtrent fommige uitlegkundige puntens 1 5'0- V' 7, 
kearde hij oneclit, en deze plaats is eerst na 's mans 
dood in zijne Bijbelvertaling ingeflopen; hij. twijfelde 
aan de echtheid van 'den Brief aan de RebrcEn, then 
van j U D-A S, en de Openbaring van j o A N N E s, voor-
a1 aaa de laatffe. Zijn afkeer tegen den Brief van j A-
c o s u s was aan zijn godgeleerd ftelfel - de kIeinach-
ting der werken -- toe to fchrijven; naderhand, ,ech, 
ter, hvain bij van adit gevoelen eenigzins terug, (bl. 
173.),In bet zesde Hoofdftuk worden eenige plaatfen 
.over dat lievelingsgevoelen van L U T E IL to berde ge-
bragt, Men fchijnt reeds in zijnen tijd j E z u s als een' 
blaoten Zedeleeraar en voorbeeld befchouwd to hebben, 
tvaartegen hij zich fterk uitlaat, (bl. 185.) Veel goeds 
en nuttigs komt ook voor in bet zevende Hoofdftuk
verdienflen van L U T E R omtrent de fcholen en het 
godsdienflig onderwijs. De groote man trachtte aan de 
zoo verkeerdelijk gering gefchatte orde der fchoolonder-, 
wijzers de verfchuldigde achting te hergeveu, wier ge-
brek hen nutteloos moet maken. Het gevoelen des Her-
Voxmers over denn ongehuwdenn ftand befluit bet werk, 
;ac'hter 't welk nog eenige eehte ftukken als bijvoeg--
fels geplaatst zijn.
De itijl is vrij wel; ook die der vertaalde ftukl:en is 
redelijk, fchoon bet zeer moeijelijk zij, L U T E R'S 
krachtige taal naar behooren over to gieten. Edne be-
iagehelijke Pout hebben wij gevonden op bl. 179, waar 
men leest : ,, Wanneer nu de werken der geregtvaar. 
;, digden en bet geloof konden gedeeld, en van elkan-
„ der gefeheiden worden, zoo zouden zij in waarheid
„ ontuchtig (onbekwaam, untuchtig) zijn."
Gaarue zouden wij , indien de plaats bet ons vergunde,
POEK13ESCH, 180, No. 9.	C c	L V-
392 w. N. M V N T I N G, DE TIJDEN DER HERVORMING.
L V T E R's krachtige verdediging van het huwelijk, 
ook voor den geestelijken i}and, mededeelen, om als 
een klein correctief to die nen tegen bet fraaije gezegde 
van den Heer CHAT E A u B R I A N T, in den fare 1816, 
in eene Europefche Wetgevende Kamer gebezigd, dat 
gehuwde geestelijken Godsmoordenaars zijn : de Lezer 
kan haar vinden op bl. 217.
Lij krede dyer. den weleerw. zeer gel. Heere c. G. S. 
B E G E M A N N, in leven Hoogduitsch Predikars der
Hervormde Gemeente van ,fmferdam,- en ddaar 
overleden op den 6den April 1816. In het Gsnoot. 
fchap, Kunst door oefening befchaafd, uitgeffroken 
door J. B. D. w I B M E R, S. S. Min. Cand. To
Amfterdam, bij A. Vink. In gr. 8vo. 2$ Bl. f :. 5. g
Dit ftukje zal de boogachters en vrienden van wij. 
len Ds. B E G E M A N N zeker welkom zijn , hoewel het 
in korte oogenblikken vervaardigd werd, gelijk de Re-
denaar zelf erkent, en ook allezins blijkbaar is. De 
reden van zoodanigen fpoed, ook nu bij de uitgave, is 
buiten twijfel, dat de indruk van het oogenblik van 's 
mans overlijden der deelneminge en des aftreks moest 
voordeelig zijn. Bij eene' herziening had evenwel bet 
opftel, naar onze gedachten, in, waarde kunnen win-
nen; en wij twijfelen geenszins, of, bij minder fpoed, 
bad de Schrijver b. v. bet woord Godgeleerde, bl. 20, 
met ten beter gekozen verwisfeld, en eene en andere 
plattitude (b. v. bl. 2i. ziet daar, de Held lag in ha 
sand!) verholpen, enz. Intusfchen vond de waardige 
.B E G E M ANN in dezen zijnen Lofredenaar eenen ware 
men vriend, die hem, als eenen bij uitftek deugdzamen 
man , dit aandenken wilde ftichten. Wij hadden wel ver-
langd, dat de Redenaar wat meer had kunnen erg mon gen bijzonderen, en zien ook niet, dat er noodzake
was, 's mans ftrenge zedeleer, en zijne tranen, bij bet 
ver-
J. B. D. W IBM E R, LIJKREDE OP C. G. S. BEGEMANN. 393
verlies van het zintuig des gezigts, to doen voorkomen 
als kleine vlekken, die men, in alien' gevalle , in eene 
Lijkrede opzettelijk moet verontfchuldigen; voor het 
minst had dit dan alzoo moeten gefchieden, dat ook bet 
lofwaardige in dezen wat fterker in het oog viel.
Wij verfchoonen echter dit een en ander gaarne bij 
eenen nog jeugdigen Lijk. en Lof-redenaar, in wien 
wij niet alleen een hartelijk en warm gevoel voor bet 
ware en goede, maar ook eenen goeden aanleg tot een-
voudige welfprekendheid, met blijdfchap opmerken, en 
in wien wij alzoo den bekwamen Prediker met vertrou-
wen to gemoet zien.
Verhandelingen, bekroond met den prijs van het Le-
gaat van J. M O N N I K H 0 F F. VIlde Deel. Te lm-
Jlerdam, bij L. van Es. 1815. In gr. 8vo. VIII, 
191 B1. f 1-16-: Ook onder den titel van Ver-
handeling over de zamengeflelde Lies- en Balzaks-
breuken , door F. G. VAN I N G E N , in leven Doc-
tor in de Gences- en Heelkunde to Dordrecht, enz.
iloewel deze Verhandeling weinig nieuws bevat, 
kunnen wij haar echter min geoefende Heelmeesters zeer
ter lezing aanbevelen, als bevattende eene vrij beknop.e to en geleidelijke ontvouwing van een der moeijelijkite
gededlten der Heelkunde. Er zijn welligt geene uit-
wendige gebreken, welke zoo ligt miskend en dus ook 
verkeerd behandeld worden, als de zamengettelde Brea-
ken. De Schrijver dezer Prijsverhandeling brengt daar-
van vele en zeer leerzame voorbeelden bij, en tracht, 
door de duidelijkP a kenmerken der gebreken , welke 
hier overeenkomst hebben, en die dus gelegenheid tot 
dwaling geven, zijnen Kunstbroederen een zeker rigt-
fnoer aan de hand to geven, waarnaar zij hunne han-
delwijze kunnen inrigten. Daar de Ontleedkunde bier 
de voornaamfte bron van alle kennis, de grond van alle
C c a	re-
3g4
LE GAA1°
redelijke behandeling is, begint hij , naar aanleiding der 
vraag, met eene ontleedkundige befchouwing der dee-
len , die de onware breuken vormen , in derzelver ge-
zonden en zieken Nat ; dit laatfle is echter meer eene 
bloote optelling en ziektekundige befchrijving der daar 
plaats hebbende gezwellen , dan eene ontleedkundige 
befchouwing der ontaardingen van de deelen zelve. 
Na deze ontleedkundige befchouwing , bepaalt v A N
I N G E N de eigenaardige kenteekenen , waarin de on-
ware breuken onderling en van de ware lies- en dije-

breuken verfchillen. Hij gaat in dit hoofdftuk alle die

kenteekenen, bij elke der genoemde breuken, na, en

wijst, uit de vergelijking, derzelver verfchil of over-


eenkomst aan. De manier, waarop dit gefchiedt, komt

ons een weinig omflagtig voor. Telkens bij elk gebrek

afzonderlijk ftilftaande, ook dan, wanneer er geen

zweem 'van overeenkomst , geen gevaar van dwaling

hoegenaamd is, geeft dit natuurlijk aanleiding tot veler-


lei herhalingen en uitweidingen; zie b. V. 55 56, 57,

59, 6o, 66 enz. Wij weten ook niet regt, waarom,

in dit hoofdftuk, in de tweede afdeeling, over het be-


fiaan der zamengeftelde onware breuken gehandeld

words. In het derde hoofdftuk, over de oorzaken dezer

g-~breken, heerscht meer beknoptheid. Belangrijk is,

z.)o wel u-It hoofde van eigene, als der hier, in een

k-)rt beflek, bijeengebragte waarnemingen van ande-


ren, het vierde hoofdfluk, over de genezing en, ge-


neesbaarheid der onware breuken, door oplosfing, of

door de kunstbewerking. Hier zoude men intusfchen

wel wat meer uitvoerigheid verlangen, vooral ten aan-


zien van de mogelijkheid of onmogelijkheid der oplos-


fing, en over de verfchillende wijzen, om dezelve to

verrigten; daar de Schrijver het veelal bid korte ftellin-


gen of regels laat, en het bewijs, of de verdere verkla-


ring , fchuldig blijft. Het is , eindelijk , blijkbaar , dat

de viifde of lgatfte afdeeling der vraag eene onmiddellijke

hetrekking op dit vierde hoofdfluk heeft; de Schrijver

geeft, door haar, in zijn laatfie hoofdfluk, afzonder-


lijk
VAN MONNIKHOPF.	38S
lijk to behandelen, aan dit gedeelte bet aanzien van een 
bijvoegfel of aanhangfel: want, daar de geheele Ver. 
handeling van waarnemingen doorzaaid is, weet men 
niet regt, waarom daartoe nog een geheel hoofddeel 
moest afgezonderd worden, dat daarenboven, niet min-
der dan een der vorigen, even zeer redenering als een-
voudig verhaal van waargenomene daadzaken bevat.
Finland en de Finnen. Naar het Hoogduitsch van P. 
R ii ii s. In II Deelen.
(Vervoig en clot van bI. 3oi.)
.L.letgene, daarentegen, kwalijk tusfchen eene onaf. 
gebroken reeks van gebeurtenisfen plaats kon vinden, 
maar voor den vreemdeling van aanbelang is to verne-
men, -- eene naauwkeurige Landbefchrijving, en op. 
gave wegens den akkerbouw, voortbrengfelen van den 
grond, ftaat der kunften , huishouding , levenswijze, taal,, 
fpelen, dichtkunde, volksgeaardheid en zeden, zoo wel 
als uitvoerige, plaatsbefchrijvingen, en wat van dezen 
aard meer is , -- heeft onze Schrijver in een tweetal, af-
deelingen en aanhangfel meerendeels uit goede bronnen 
en met fmaak to zamengevoegd; gelijk wijdaarvanteeds 
eenen wenk given. Alvorens wij evenwel over dit laat-
fte gedeelte van zijnen arbeid iets meer zeggen, meenen 
wij aan onze Lezers eene proeve verfchuldigd to zijn 
uit de bier verhaalde gebeurtenisfen; en zullen wij die 
ontleenen uit bet tijdvak onder K A R E L D E N XII, door 
R u H s met alle regt de lijdensgefchiedenis van Finland 
betiteld. Ziet hier dan, uit andere ftalen, een kort ta-
fereel van volksellende , hoedanig wij twijfelen , of de 
gefchiedenis der 18de Eeuwe elders uitleverde in ons 
werelddeel, immers zoo men den jammer daarlaat,then 
mogelijk bet inlandsch woedcn der Franfchen op eigen 
bodem bier of girds gefticht hebbe in bet heete der 
Omwentelinge.
C c a	„ Over-
386	F. Runs
„ Overal (lezen wij D. I. bI. 294) begonnen de ge• 
volgen van den oorlog en de plundering zich to open. 
baren, voornamelijk in Oesterbottn: alle de visfchers-
gereedfchappen waren vernield of onbruikbaar gemaakt 
op vele plaatfen heerschte reeds hongersnood. De ru-
we huiden, welke de Rusfen achtergelaten badden, 
werden als toefpijs bij brood uit boomfchorfen gekookt. 
Gehikkig hij, die eenige van bet paardenvoeder overge-
blevene korrels haver bijeen kon zamelen ! De dringen-
de behoefte veroorzaakte de ijsfelijkfte voorvallen. Eene 
moeder was met hare zeven kinderen Karen vervolgers 
ontfnapt; doch in de barre woestenij, in welke zij zich 
vcrborgen had, mangelden haar alle middelen , om haar 
en haar dierbaar kroost bet noodige voedfcl to verfchaf-
fen. Radeloos doolde zij rond, om bet een of ander to 
vinden, waarmede zij bet ]even van hare lievelingen 
zou kunnen verlengen. Digt bij eerie beek zag zij een 
dood paard en zeven doode menfchenligchamen liggen 
gretig werd eerst bet paard, en vervolgens de overige 
lijken verteerd. Doch ook deze voorraad verminderde 
twee van hare kinderen ftierven den hongerdood; zij 
befloot ook deze tot voedfel voor haar en de nog le-
venden. to gebruiken : echter werd hare buitendien zwak-
ke"„gezondheid door deze onnatuurlijke fpijs dermate 
on4ermijnd, dat zij weldra under hare diepe ellende be-
zweek, en hare jammerdagen eindigde." -- ,, De ver-
woesting en verwildering van bet land kenteckenden zich 
insgelijks in de ongemeene vermeerdering der wolven, 
wier foutheid alles to boven ging: over dag, zoo wel 
als bij nacht, vertoonden zij zich even vermeten, loer-
den voor de venfters en aan de deuren op buit, ver-
fcheurden de menfchen , welke zij magtig konden worden 
en de zomer alleen verfchafte den ongelukkigen inwo-
ners cenige rust teen deze rondzwervende roofdieren."
Deze en foortgeliike onheilen, als to mcermalen Fin-
land en de Finnen ueliepen , gevoegd bij de nadeelen 
van den grond, van een ongunfig luchtgeftel in bet 
kille Noorden, en de ongefchil:theid van dit gewest en
des-
FINLAND EN bE FINNEN.	3$?
deszelfs havens voor uitgebreiden uitheemfchenhandel, 
bragten eigenaardig to wege, dat de akkerbouw en kun-
iten bij dit Volk, gelijk mede deszelfs befchaving, over 
bet geheel niet anders dan tragen voortgang nemen kon-
den, en ook maar weinig vorderden. Reeds van then 
kant befchouwd, verdienen alzoo de narigten, die 
R ii H s hun aangaande ons mededeelt, ten voile geloof, 
behalve dat zij doorgaans uit echte bronnen geput zijn. 
Hij laat zich daarover in zeer vele bijzonderheden uit, 
waarin ons beftek verbiedt, dat wij hem zelfs op groo-
ten affland volgen. Men vergenoege zich hierom met 
eenen en anderen trek, door ons uit zijn Ilde Deel ont-
leend; terwijl wij bet taal- en aardrijk§kundige vooral, 
hoe belangrijk, wegens bet dorre der itof, geheel on-
aangeroerd zullen laten. -- Vergelijken wij des Schrij-
vers opgaven van Finlands oudflen toefland met die we-
gens den tegenwoordigen Nat van zaken aldaar, wij 
mogen dan, de menigerlei en reeds van ons aangeduide 
nadeelen opmerkende, waarmede dlt Volk to kampen 
bad, den goeden invloed der eeuwen op deszelfs vor-
ming, befchaving en zeden, voorzeker niet misken-
nen. Wel is waar, als eene Europefche Natie, faan 
zij niet hooger, dan in den tweeden, of liever derden 
rang, bij vele anderen; waaronder echter, die door 
weelde en verfijning eerder befmet dan verbeterd wer-
den, en mogelijk in haren trots op den bijgeloovigenen 
lompen Fin to fchaamteloos durven fmalen.. Bij den 
regtfchapen Nederlander verdient bet karakter van dit 
Volk hoogachting, als gehecht aan zijn gegeven woord 
en goede trouw ; waarvan de Hr. R U H S , ten bewijze , 
hun nationaal en aloud fpreekwoord inroept : „ Aan 
„ bet woordhouden erkent men den man; aan den ho-
,, ren den os." Gastvrij, daarenboven, en minzaam 
ontvangen zij den vreemdeling; maar niet gereedelijk 
fchenken zij aan dezen hun vol vertrouwen, of laten 
zich diep met hem in, alvorens hem genoegzaam to 
kennen. Eene ongeveinsde rondheid is bet, die hunne 
koelzinnigheid doet wijken. Door beleedigingen in toorn
,C c 4	oats
398	F. P. it H s
onrftoken, zijn zij doldriftig, hevig, oploopend en 
wraakzuchtig. Weinige omgang met buitenlander5 
maakt lien eigenaardig van nieuwigheder. afkeerig;. e.n 
valt bet dus geenszins gemakkelijk, den Finlandfchen
Boer tot zelfs de geringlte verandering in zijne }evens, wijze, akkerbouw enz. to bewegen. Zoo blijven zij,,
ondanks de pogingen van nieuwe huishoudkundigen,,
door de Regering begunftigd, gehecht aan bet fvedjen

of afzengen van bosfchen en boomitammen, ter ont-


ginning van den grond; en zelfs bet nuttelooze van

then arbeid, bet fcbadelijke dezer vernieling van veel

nuttig houtgewas, of de verwoestingen, door bet on-


bedwingbaar vuur in zijne woede aangerigt, verm.o-


gen niet, dan langzaam en gebrekkig, hen daarvan

of to brengen. Evenzeer getuigen de binnenlandfche

woningen der boeren, niet to onregt den naam van

rookhutten verdienende , en het fleehte maakfel van

hunne fchepen, dat,, hoewel de wetenfchappen zich

eenen zetel ltichteden to Abo, ll%iborg en elders in de

fleden, haar gebied nogtans zich weinig buiten hare

muren uitftrekte, zoo niet binnen die der leerfcholen

bepaalde. Althans, hoewel bet licht van bet Chris-


tendom, en de vrijheid van onderzoek, die de Hervor-


ming ademt, daar to lande zijn doorgedrongen in vroe-


gere eeuwen; blijft evenwel dit armoedig en te'vens fh f-


zinnig Yolk in grove domheid gewikkekl , ftrekt ten

fpeelbal aan fchandelijk en jammerhartig bedrog van,on~

befchaamde dweepers, of leent bet oor aan de vernier

tele fnorkerij van bezweerders en hunnevermeendetoo'

vergrillen. Hiero:ntrent vinden wij verhalen aangetee-


kend in dit werk, die aan den eenen kant een diep me-


delijden verwekken, aan den anderen leant den ligtziit-


nigen moeten doen meesmuilen, zoo niet uitfchateren;

terwijl zij den nadenkenden lezer met fchaamte en ver-


ontwaardiging vervullen over dit gedeelte van Europa,

waar zulk eene dombeid en bijgeloof nog nestelt. Ove-


igens vertoonen zich de Finncn, (wij beroepen ons op

bet
FINLAND EN DE FINNVIV.
389
let reeds gezegde, en op hetgene wij nog: hierbij zulr 
len voegen) omtrent hunne zeden, in geen ongunftig 
licht. Onbekend immers met velerlei behoeften van' 
meer befchaafde Natien, leven zij zeer m'atig, wordt 
bij hen in de noordelijke ftreken des zomers maar alleert 
up zortYlag gekookt, en hoort men zeer• zelden van 
twist, trakeel, vechterijen, of grove misdaden. Aan 
bekwaamheden in het werktuigkundige . ontbreekt bet 
bun niet, met name in het bearbeiden van, hou.t, dat, 
door de boereti vervaardigd tot de geriefelijkheden 
der huishouding., ook buitenlands verzonden.wordt. 
Hunne Feestvieringen vallen veeltijds luidruchtig , en 
wedergalmen van gezang. Bovenal toch beminnen zij; 
en beoefenden oudtijds zeer algemcen, de Dichtkunst. 
No& is zij onder de Finnen in hooge waardc,, en eene
zeer geliefde uitfpanning, die echter cc ne verdwaasdd 
Geestelijkheid met eene zwarte kole wil teekenen,daar-
om vooral gebelgd op deze kunst , omdat zij Heidenfehe 
Goden weleer, bezong, zich tot tooverzangen geleeltd 
had, en aan bezweerders ten di-enite ftond. Wat ons 
aangaat,, wij lazen niQt zonder _eenige goedkeur;ng-, 
beide, de gedichten en fpreekwoorden, waarvan ons.de 
Heer R ii x s eene en andere. proeve aanbiedt, en die, 
de ruwheid van dit Volk in aanmerking genomen, qns 
toefchijnen hetzelve niet onvoordeelig to keni'chetfen. 
1n beiden aithans ftraalt bet naive niet.onbevallig door, 
en in de fpreekwoorden (nu anders, dan voormaals 
door A,C ER L B I, vertolkt) heerscht kracht en nadruk.
Wij eindigen ons verslag met eene gunilige aanprij-
zing van dit werk aan onze Lezers, die wij omtrent 
deszelfs inhoud en verdieniten genoegzaam vermeenen 
voorgelicht to hebben ; terwijl wij , om ons oordeel -aan-
gaande de Finfche fpreekwoorden to wettigen, uirden 
voorraad, hier aangeboden, nog ten flotte een drietal
-willen mededeelen. De brave man deelt ook van het 
weinige mede: de flechte zelfs niet van het vele. --'De 
irijze man kent alles : de ongelukkige beproeft alles. --
C c 5	Be-
390	F. R u H S, FINLAND EN DE FINNEN.

Begin het verk, en gij hebt het voleindigd: door uit to 
flellen, gaat de tijd verloren. (*)

(*) Bij A CE R B r, naar de opgave in eene poor, hebben de 
twee eerfte fpreekwoorden eenen anderen zin, en zouden zij 
zeer to onregt du; vertaald zijn: De brave man zuinigt uit 
van zijn vaatje: de flechte wil niets geven van zijn fchepel, 
of overvloed. - De wijze man weet, vat hij doen zat: maar 
dwazen beproeven elles. - Men vergelijke deze vertalingen, 
en kieze, war meest voldoende geacht wordt. Wij voor ons, 
der Noordfcbe of Finfche tale onkundig, veroorloven onS niet 
uitfpraak -te doen tusfchen den Engelfchen Reiziger en Pom-
merfchen Geleerde, die mogelijk zijneu Medefchrijver to laag 
ftelde.
Verdediging der Bedenkingen over het Hollandfche Zegelregt 
en her Franfche Regt van Registratie, tegen bet Gefchrift, 
uitgegeven under den titel van : Tsgenbedenkingen of Pergelij-
king van de Registratie met het Zegel. Te Amflerdam, bij 
H. Gartman. 1816. In gr. 8vo. 71 BI. f :-14-:
lets can de Notarisfen, Mrs. c. R. S. T 0 E L A E a , en z. c. 
BON 1) T, to Am(lerdasn, door Mr. j. V A N 'S G R A V E N-
W E E R T , Infpecteur der Registratie in de Provintien Noord-
Holland en Utrecht, over zekere bewoordingen, voorkamende 
in hunne Verdediging der Bedenkingen over bet Hollandfche 
Zegelregt. Te Amfierdam, bij J. G. Rohloff 1816. In gr. 
8vo. 1g B1. f :-5-8
Wij hadden onze beoordeeling over bet eerst aangekondigd
werkje gereed, toen wij vernamen, dat er een nader gefchrift,

tot wederlegging daarvan, ter perfe was. Wij wachteden dus

daarmede, tot dat wij ook dat gefchrifc gelezen zouden heb-


ben. Groot was intusfchen onze verwondering, wanneer wij

bet ftukje van den Heer VAN 'S G P. A V E N W E E R T lazen,

en bemerkten, dat bet flechts een berigt of weerwraak was

tegen bet verhaal van zekere gebeurtenis, met den Notaris

B O N r) T voorgevallen. Wij kunnen ons met foortgelijke twis-


ten niet inlaten; doch bet verhaal van den Heer VAN 'S GRA-


VEN-
OVER ZEGELREGT EN REGISTRA.TIE.	391
V E N W E E R T heeft ons niet kunnen doen twijfelen orntrent 
bet berigt van den Heer BON DT, die federt vele jaren bij 
bet Publiek bekend itaat voor een waarheidlievend man. De 
nijdige zet, then de Heer VAN 'S G R A V E N W E E R T aan 
den Heer Notaris T o E L A E R toeduwt , deed ons denken aan 
bet ex ungue leonem. Wij gevoelen met den Heer T o E L A E R, 
dat het beter is en veiliger, zich aan hooger magt to adres-
feren, dan met onkunde of waanwijsheid telkens to moeten 
twisten,
\Vat den verderen inhoud van her tukje betreft, gelooven
wij, voor ons, dat de Heer VAN 'S G R A V E N W E E R T de

beste partij gekozen heeft, met aan deszelfs motto: je ne

ddcide pas ~:,?c. getrouw to blijven, en zich niet to wagen in

eenen zoo ongelijken kampftrijd. De beide Notarisfen, Schrij-


vers van het eerstgemelde werkje, doen in hetzelve zien, dat

zij de bevoegde regters zijn, om bet in ons Land nimmer

bekend geweest en bij het Fransch Beftuur uitgevonden mid-


del van Registratie to ontmaskeren, en to doen befchouwen

als fchadelijk voor 's Lands kas en verderfelijk voor de ze-


den. Wij vragen met het meeste vertrouwen, (en elk Prak-


tizijn zal dit gereedelijk erkennen) of dat regt uiet duizende

guldens aan 's Lands fchatkist heeft onthouden, die gervillig

opgebragt zouden zijn bij eene, hetzij dan oude of uicuwe,

Zegel-ordonnantie? Dat zelfde Registratie-refit bederft in-


derdaad de zeden; want wij weten van nabij, dat bet eene

ftudie geworden is, om dal middel van belasting, tevens tot

ontdekking van een ieders vermogen, op de beste wijze to

ontduiken; en, hoezeer dan ook die daad in onze oogen eerie

heimelijke misdaad tegen bet Vaderland is, kan zij niettemin

daarmede verdedigd worden, dat dit Fransch middel een' even

heimelijken krijg veert tegen de bezittingen der Ingezetenen,.

die (want de menfchen hebben vele vonden gezocht) zich

daartegen weten to bedienen van de menigvuldige middelen,

die de Franfche f'elfels en inrigtingen zoo overvloediglijk aan

de hand geven. Intusfchen voldingt de op .emelde Verdedi

ging de zaak in gefchil zoo geheelenal, dat welgemelde hlee-


ren Notarisfen hunne Verdediging zeer wet hebben kunnen

beiluiten met de verklaring, dat zij tegen alien verderen aan-


vat de pen niet meer zullen opvatten. De anonyrne Schrij-


vers zullen daartoe ook wet geenen lust hebben. Non tali

auxilio, uou defenforibus &c. hat omt bier aan op waar-


hcid
OVER ZEGELREGT EN REGISTRATIE.
392
heid en gezond verfland. Magtfpreuken doen niets of. - 
Wij kunnen echter niet voorbij, in her algemeeu aan to mer-
ken, dat de meeste verdedigers van her Franfche ontuig, die, 
hetzij dan nit onkunde van onze voorvaderlijke inzettingen, of, 
befmet door de Franfche pestilentie, dikwerf alleen daarom 
voor hetzelve ijveren, omdat zij df de kennis daarvan met 
den paplepel ingekregen hebben, df onder bet Fransch Be-
fuur in emploi geraakt zijn; niet veel anders weren, en, 
gelijk men zegt, eigen haard verdedigen. Voor echte Vader-
landers, die een onbefinet oud-Hollandsch hart in den boe-
zem dragen, en de oude inzettingen gekend en geeerbiedigd 
hebben, is her niet to lijden, om, no de affchudding van 
eene -vreemde overheerfching, thans nog eenen Franfchen 
geest to zien woelen,.en een zoo algemeen gehaat middel, 
door dft gebiedende noodzakelijkheid tot hiertoe geduld, naar 
de Franfche caprices to hooren aitleggen. Dat middel kan 
noch behoort immer een middel to worden, om jonge lieden 
tot de waarneming van ambten in 's Lands dienst op to lei-
den: integendeel zijn wij her met de Schrijvers en den door 
hen aangehaalden G A G N E R A U X volkoinen eens, dat niet 
dan eene veeljarige ondervinding iemand tot den post, zelfs 
nog maar van ontvanger van dat refit, bekwaam kan maken. 
Zoo wij niet geheelenal dwalen, dan houden wij her daar-
voor, dat eene grondige regtsgeleerde kennis vereischt wordt, 
orn foortgelijken post naar behooren waar to nemeu. Zon-
der die kennis moet men telkens mistasten; en dan vooral, 
wanneer her Fransch'wantrouwen doer vermoeden, dat No-
tarisfen, flaande ter goeder naam en faam, in flaat zoudeu 
zijn, oin de ontvangers to bedriegen. Laat ons ronduit zeg-
gen, zoo als bet is. Vreemd geweld drong ons wetten en 
finantidle flelfels op, die door niemand, zelfs niet door de 
uitvoerders daarvan, begrepen werden. Hinc ills lacrynn,e. 
Gelukkig is de Vorst, die Nederland regeert, een geboren 
Nederlander. Hoogstdezelve heeft reeds de affchafgng van 
her hatelijk en verderfelijk Regis tratie-regt befloten; en wij
hebben bet volkomenst vertrouwen , dat Hij eenmaal aan dat 
zelfde Nederland andere wetten zal geven, naar den aard des 
Voiks ingerigt, en bevrijd van alien vreemden invloed.
D. P. G. HUMBERT DE SUPERVILLE, JESUS. 393
Jjsu . Par D. P. G. HUMBERT DE SUPERVILLE. A
Leide, cbez 1'Auteur. 1815.
In ons Tijdfchrift voor Knnflen enWetenfehappen ,1812 , No. 159 
gaven wij eene beoordeeling van bet Fragment, waarvan hier 
eene nadere bewerking verfchijnt. Wij kunnen echter niet 
denken, dat de Schrijver daarmede bedoeld hebbe,. hetgeen 
hij in zijn kort berigt voor het Fragment als reeds voltooid 
aankondigt, namelijk bet geheele Draw, en eene Perhande-
ling, tot algemeene Noot op het week dienende. Immers,, het 
fluk kan nu wel, zoo men wil, als een geheel worden aange. 
merkt, daar bet met de kruiIging, die wij door eene ver-
fchijning ontwaren, en door eenige voorgaande en volgende 
tooneelen, meer leven en werking bekomt; maar als een dra-
snatisch tafereel van die rijkfle, en voor de menschkunde, 
gelijk voor de menschheid, belangrijkfle gebeurtenis - van 
het lijden des Zaligmakers - zal deze proeve toch niet gel-
den kunnen. Zonder nu onze aanmerkingen op bet gezegde 
Fragment to berhalen, (die ook gedeeltelijk wegvallen, daar 
de Schrijver zijne aanprijzing der Redewet, tegenover bet 
Geluk geplaatst, gelijk mede eene foort van Hymnus op de 
menfchelijke vrijheid, wijsfelijk heeft weggelaten, en ook bier 
en daar andere bekortingen in de a1 to lange redevoeringen 
heeft aangebragt) zullen wij ons flechts bij de nieuwe too-
neelen bepalen, en nog iets van den heerfchenden geest des 
werks zeggen, 't geen wij niet voorbij kunnen, hoezeer bet 
met onze vorige beoordeeling meestal overeenkomt.
In bet eerile tooneel verfchijnt j U D A S volkolnen in het 
iicht, waarin hem de Dichter befchouwt, niet door goud-, 
maar door eerzucht gedreven ; die geenszins den perfoon, 
welken hij voor den Mesfias houdt, door gevaar tot aanneming 
zijner waardigheid wil dringen, (volgens fommige Nieuweren) 
maar een eerzuchtig hoveling van 11 E R O DES , die, in een 
oogenblik van drift, den man, die zijne plans in den weg 
fchijnt to flaan, nan zijne vijanden in hander levert. Doch hij 
gevoelt zeer wel 's mans grootheid, wordt verteerd door 
wroeging, en beraamt nu een ontwerp, om J E z v s to bevrij. 
den, met zelteren B E Z E K, eenen aanhanger van K A J A P 11 A S, 
die hetzelve aan den Hoogepriester verraadt. B A R K A a A s en
Kt-
394	D. P. G. HUMBERT DE SUPERVrLLE
K E D A R , (de berouwhebbende moordenaar aan bet kruis). 
mede in de zamenzwering betrokken, worden daarop, gelijk 
men later verneemt, vastgezet, en het ontwerp van J U D A s 
fpat in duigen. De uitdrukking van dit kar2kter, en het ge. 
fprek met B E Z E K, loopt echter niet waarfchijnlijk, niet na. 
tuurlijk af. Er heerscht eene moeijelijk to befchrijvene ge-
dwongenheid, flijfheid, en gezwollenheid in den toon, die, 
dikwerf door puntjes afgebroken, meer fchijnt (doch ook 
flechts fchijnt) to behelzen, dan men er inderdaad in vindt. 
Somtijds' wordt bet gefprek een volfagen raadfel ; JUDAS 
ondervroagt, omtrent xijne eigene beweegredenen, u E z E x, 
die dan natuurlijk altijd mistast. Men oordeele!
JUDAS.
Qui douc puts-je fervir?
BiZEC.
Il est taut de motifs qui peuvent faire agir.
' ox yeux de quelques uns ce Jefus est coupable 
D'un crime.
JUDAS.
Et quel est it? 
BAZEC.
Un crime impardonnable.
JUDAS.
En est it au -desfus du mipris de nos loisg
BAZEC.
Il en est un .ldfus... it est du fang des Reis. 
Et de David un jour...
JUDAS.
BEzecl BEzec! arrctt. 
Grains de fonder ce cceur.
BI ZEC.
Prefage de tetnpete
Etoit .lefts , dit-on. De l'orage naisfant 
On ddtournc le cours.
JUDAS.
Ton mil est plnitrant.
(Dat
J1sus.	395
(Dat was bet voorzeker, daar hij in die tijden reeds afleiders 
van bet onweder kende!)
En iets verder:
B,'zee est h Judas.
JUDAS.
. En esclave ?
EAZEC.
Et gu'importe?
JUDAS.
. pproche done; dcoute.
J U D A $ zou dus , zoo bet uit deze plaats fchijnt, zelf een 
plan op de heerfchappij over .ludda gehad hebben, en de 
vrees, dat dit door J E z o s gedwarsboomd mogt worden, 
zou hem tot bet verraad hebben aangezet. Hoe onwaarfchijn-
lijk ! J O. A N N E S Of J O N A T H A S komt intusfchen op bet 
tooneel, en bezwijmt door aandoening in de armen van.... 
junAs,diedaarop met verdubbelde vastheid bet befluit'ter 
redding van j E z u s vernieuwt. Hierop volgt nu bet voorheen 
reeds uitgegevene Fragment. Na hetzelve worden wij in de 
Regtzaal van bet Sanhedrin verplaatst. Het verheven flit. 
zwijgeu van den Heiland, bij de ongerijmde befchuldigingen 
der valfche getuigen, is bier in eene woordenrijkheid veran-
derd, die Diet altijd even gepast is. Meest van alien hin-
derde ons de toekaatfing van befchuldiging en verantwoor-
ding in den vorm van Antithefen , die zeifs bij E U R I P I D E S , 
waar hij toch praat- en pleitzieke Grieken ten tooneele voert, 
gansch niet bet fchitterendst gedeelte zijner zamenfpraken uit-
maakt, en hier vooral ten hoogile onvoegzaam is. J a z v s 
redetwisten met K A J A P U A S I En hoe redetwisten?
J96US.
Auguste et fainte loi, prononce fur Jdfus l 
11 combat pour to caufe.
CA! PHAS.
It vient pour to ddtruire. 
Jesus.
Il to fait triompher.
CA IPHAS.
Grand Dieu! qu'ofe fit dire?
A	J ¢-
396	D, P. G. HUMBERT DE SUPEQVILLE
J9 Sus.
Ce qu'Israel enfin punit fur les mechans.
CAtPHAS.
Ce qui l'aurait fauve.
En zoo gaat bet met ce qui en ce que nog, viermaal, err
eus zevenmaal in de zes repels , voort. j E Z U S zegt ver-
volgens, dat Hij bet hemelsch brood gezocht had. (De
Evangelien zeggen, dat Hij bet gaf, ja dat Hij bet was.)
INaderhand beweert Hij zelfs, -dat de echte wet Gods niet
op, Sinai gegeven was, maar dat dezelve in ons hart ligt,
en wat dergelijke wijsgeerige fpreuken nit de achttiende Eeuw 
meer zijn, die bet Christendom geheel onafhankelijk van bet 
4ude Verbond befchouwen, en daardoor van zijn' grondflag 
berooven. K A J A P HAS fpreekt bet doodvonnis uit; terftond 
doen zich ftemmen hooren : Laat ons van hter gaan! (een 
verhaal Uit T A C 1 T U S , die bet even v66r de verwoesting van 
Jeruzalem ftelt :) alle de Priesters vlugten weg, en K AJ A-
P H A s zijgt roerloos neder op zijn' noel. J E Z U S Nat alleen 
met J O N A T H A S, wien Hij eenige wezenlijk fchoone lesfen 
over zijn toekomflig gedrag en lot geeft, en daarop met de 
Rameinen en den Hopman (die zijnen moed bewondert en 
zijne onfehuld erkent) ter kruisflraffe geleid words. K A J A-
;PH A S llerleeft; B E z E K komt hem berigt brengen van de 
plislnkte zamenzwering van J u D A s, die zelf ten tooneele 
v.erfchijnt, en, na bet hooren van donderflagen, de toene-
snende duisternis , bet fcheliren van bet voorhangfel , en bet 
verfchijnen eener menfchelijke gedaante, zich zoeko tc ver-
worgen, en in zijne angften verftikt, nog in zijn laatfte oogen-
blik befproeid door eenen bloedftroom der verfchljning.
Wanneer wij nu over bet geheel kortelijk oils gevoelett 
moeten zeggen, zoo huldigen wij van harte de opregte bedoe. 
ling, en ook de wezenlijke kunde des Schrijvers, (waarvan 
zijne Noten getuigen;) dock bet karakter, waarop bet voor-
naibelijh aankwam, met die edele, verhevene eenvoudigheid 
in denken en zeggen, die Goddelijke, Hem pasfende magt-
fprenken, waardoor Hij zich van de Wetgeleerden onderfcheid-
de, is gedeeltelijk , en de coulcur locale, de fchildering van 
plaatfen en tijden met eigenaaidlige verwen, geheel gemist. Er 
is niets hoegenaanid Oostersch in deze gefprekken; en, de 
Schrijver moge zich op de Fra; fche Treurfpeldichters beroe-
pen,
JESUS.	397
pen, die ook alle Helden in Ednen vorm gieten, naar ons 
gevoel pasfen deze redeneringen en lange aanspraken Met in 
den mond des vrifwilligen, geduldigen en itillen Lijders. P1. 
L A T U S is geheel weggelaten, zoo als mede de Moeder van 
7 E z u s : iets, waarvan wij de noodzalielijkheid niet inzien.
Als Fransch dichtJluk befchouwd, bezit deze tooneelproeve 
(esfai dramatique) juist geene zeer uitftekende verdienflen; 
doch heeft eenige goede en iterke plaatfen. Wij zouden haast 
zeggen, dat foinmige wel war al to fterk waren.
Gefchiedenis der vijftien TYeken, of de lraatfle Regering van 
B`U 0 N A P A FLT E. Uit het Fransch vertaald naar de veer-
tiende uitgave. Benevens eenige andere merku°aardige fluk-
ken, het einde zijner vorige regering betrefende. Te 4m-
flerdarn en 's Gravenhage, bij de Gebroeders van Cleef.
1815. In gr. Evc. 124 BI. f 1-: -:
Een tafereel van Frankrijks ellende, volkomen naar waar-
heid, maar in eenen wat dichterlijken ftijl geteekend, vol lofs 
voor den goeden Koning, en hebbende de duidelijke flrek-
king, om den Franschman to overtuigen, dat hij ziju behoud 
en de nog overgeblevene welvaart, en zijne algeheele hoop 
voor de toekomst , aan then Vorst verfchuldigd is. Her is 
tevens eene foort van betoog, dat 's Konings grootmoedig. 
heid ,zijne beleedigers vergeven kan, maar geenszins die der 
Natie, welke overluid om regt vraagt, en vordert, dat haree 
vijanden van de middelen beroofd worden om haar to benaw 
deelen.
Onder de bijlagen, of tot een aanhangfel, vinden wij eerst 
eene wederlegging der Engelfche nieuwspapieren, die, den Fran-
fchen burger en foldaat verwarrende, beweerden, dat de 
Franfche Natie geene vastheid hoegenaamd in hare gevoelens 
heeft. Eene vermetele uitfpra!k! ! - Zie hier uit dezelve eeni-
ge zinfneden ter proeve. ,, Her is zeker, dat die man (s u 0-
,WA PA R T E) aan de natie geene ware genegenheid inboezemde; 
loch, hij, had aan zijne zegekar verfcheidene partijen weten 
to ketenen, die zich beurtelings in de plaats des yolks ge-
fteld hadden, en die leve de keizer! riepen, zoo als zij wei-
nige dagen to voren leve de natie! geroepen hadden. Allen,
$OEKI5$SC1I. 1816. No. 9.	D d	die
ags	GESCHIEDENIS DER VIJFTIEN WEKEN.
die zich daor de revolutie verrijkt, alien, die zich door de. 
zelve groot genraakt hadden, konden zich als zoo vest over. 
weldigers befchouwen ; en B U O N A P A It T E's overweldiging be-
gunftigde en befchermde alle foort van overweldigingen. B u o-
N A P A R T E was, om zoo to fpreken, in hunne oogen niet de 
rertegenwoordiger der natie; maar de vertegenwoordiger van 
alle hartstogten, van 211e ondeugden en van alle belangen, wel-
ke de omwenteling lead doen geboren worden : niet alleen be. 
minde de natie B U 0 N A P A R T E niet, maar niemand in Frankrijk 
was opregtelijk aan den geweldenaar verknocht; zijne aanhan-
gers meenden in hem, de eene ftraffeloosheid'zijner euvelda-
den to zien; de andere een middel ter voldoening van zijne 
ftaatzucht, van zijne- ijdelheid of van zijne gierigheid. ' Men 
beminde a U O N A P A R T E niet ; men beminde llechts hetgeen 
hij beloofde, hetgeen hij gaf. Het al to befaamd geroep van 
leve de keizer! had voor hen, die het aanhieven, eene betee-
kenis, die altoos in verband fond met eenig perfoonlijk be-
lang, met eenig onteerend gevoel, voor hetwelk men niet 
durfde uitkomen. Wanneer een kldine of groote ambtenaar, 
tea magiftraatsperfoon leve de keizer! riep, zeide hij in zich-
%elven: leie het geld, dat ik ontvang! De kamerheer zeide: 
love de ordeslinten, leve de waardigheden van het hof! De 
foldaat zeide : leve de - oorlog , en de voordeelen , die hij geeft ! 
Bet graauw zeide : leve het plunderen en de verdeeling de.* 
leanden! De jakobijn: leve de revolutie!"
Verder eenige merkwaardige 4nekdoten omtrent B U O N A-
P AR T E ; en, hetgeen wij vooral bier (nu in deszelfs geheet 
M onverminkt) reset genoegen vonden, bet antwoord van den 
Dwingeland op bet rapport der Commisfie van bet Wetgevend 
Ligchaam, van a8 Dec. 1813, in hetwelk geheel de man in a1 
iijn trots en afzigtelijkheid, en (Keizerlijken?) ftijl en fpreek, 
trant to proeven is. Voorts een paar eude'J1ukken ter vergelij. 
king met: de gefchiedenis der omwenteling; en eindelijk bet 
zeer bekende berigt van hetgeen to Fontainebleau tusfchen 
B U o N A P A R T E en eenige Generaals of Maarfchalken gebeurd

is, 4 April 18 Wij wenfchen zeer, dat dit in Frankrijk, naar bet fchijnt.,
druk gelezen gefchrift vele snisleiden en dolzinnigen opregt 
voor den Koning wiunen snag.
Jets
J. R. M O'D D E R M A N, GEPR 1TENTEERDE SUPERIORITEtT. 399
lets over de ter deter dagen door de Stad Groningen-op nieuw, 
over het Oldambt, Westerwoldingerland, het Gorecht en Sap-
pemeer, geprxtendeerde Superioriteit , door Mr. 1. R. M aD-
D E R M A r, gewezen Commisfaris van bet District Winfcha-
ten. Te Groningen, bij J. Oomkens. 1816. In gr. 8vo.
73 Bh f:-rl-:
Ilet fchijnt voor bet Publiek wel van weinig belang, wie 
de voordragt tot aanflelling der Schouten, op de bij den ti. 
tel vermelde plaatfen, heeft, en of dezelve al dan niet bin-
lien de Gemeenten hunnes befluurs moeten woneti; dan, be-
halve dat er fommige Lezers zijn, die behagen fcheppen in 
deze foort van onderzoekingen, words hier bet vermoeden 
gewekt, dat bet to dezen aanzien gearresteerde in bet Con-
cept-Reglement van befluur voor bet platte land, door de 
Kd. Greot-Achtb. Heeren Staten van de Provincie Gronitt-
gen, de voorbode is van bet zich toeeigenen van meerdere 
regten en gezag door de Stad, en bet op tzieuw heffen van
vroegere belastingen, die, door de ingevoerde gelijkheid van 
listen, door andere van 's Rijks wege vervangen, en at. 
zoo fchijnen vervallen to zijn. In eenen zekeren zin kan 
bet daarom geenen Nederlander onverfchillig zijn, op hoeda. 
nig eene wijze dit gefchil zal worden beflist, en voor welk 
eenen regter.
Na eene kor,e opgave van bet oude vermeende regt, ell 
deszelfs al of niet geldenden grond, hebben wij bier bet Re-
quest, door de gezamenlijke Schouten, op aandrang van de 
Grmogendfle ingezetenen hunner Gemeenten, bij zijne Maj. 
den Koning in Jan. 1816 ingediend; eene meer uitvoerige uit-
eenzetting van bet bezwaar en gevoerd fustenu; en, als Bij-
lagen, de fententie, in 1639 geflagen tegen s E a o H U N I N-
CA, die alstoen der Stad bet oppergezag over bedoelde pleat. 
fen betwistte; bet thins gearresteerde Concept. Reglement, 
waarover men zich bij bet Request bezwaart; zeker verdrag, 
in 1435 voor den tijd van twaalf jaren gefloten; en eindelijk 
-zekere fentencie, geflagen in 164o, door de van hunne Hoog 
Mog., de Heeren Staten Generaal der Vereenigde Nederlan-
den, daartoe fpeciaal gecommitteerde Regters.
Wij vertrouwen, dat deze eenvoudige -eanmelding voldoen.
D d 2	de
400 J. R. M 0 D D E R M A N, GEPRZTENDEERDE SUPERIORITBIT.
de zal zijn, om de aandacht van de zoodanigen, wien dit 
gefchil bijzonder belangrijk wezen Inogt, op dit lets to ves-
tigen.
De groote Pisfcherij , in derzelver vaderlandsch aanbelang, 
Eene Voorlezing bij de Letterkundige Maatfchappij Ver-
fcheidenheid en Overeenftemming, 6 Oct. 1815. door x. D E 
V 0 G E L, werkend Medelid der Maatfchappij. Te Rotterdam, 
hij N. Cornel. x815. In gr. 8vo. 55 BI. f : - I I -:
Het bevreemdt ons niet, dat deze voorlezing algemeenen 
bijval vond: bet onderwerp is voor iederen Nederlander be-
langrijk, en moest hem natuurlijk belangrijker nog worden, 
zoo als de redenaar bet eenvoudig, maar daardoor overtui-
gend, uiteenzet; en moeijelijk kon dit met meerder kennir 
van zaken gefchiedd zijn, dan door den Heer D E v o G E L, 
die bier blijkt de fteller der Memorie geweest to zijn, door 
welke bet Cosnmittd tot de zaken der groote hisfcherij L 0 D E-
W IJ K NAPOLEON voor dezen belangrijken tak van volksbe-
drijf poogde to winnen, en ook werkelijk won.
Het ftukje is eene voorlezing; en de fchrijver geeft onr 
een' wenk, dat, zoo bet bij de lezing bijval vindt, gelijk het 
bij de voorlezing vond, bet welligt dan flechts de voorloo-
per is van uitgebreider behandeling. Aan dien bijval kunnen 
wij naauwelijks twijfelen; bij ons voor bet minst wekte bet 
den lust tot bet Hollandsch zee-banket wecjerom krachtig 
op, en doet ons den eerften ventjager met des to groote5• 
verlangen nu weder binnen korc to gemoete zien; terwijl wij 
wenfchen, dat, als de lezer dit ons gefcbrijf in handed krijgr, 
hij zich door bet genot reeds van den nieuwen baring tot den 
aankoop van dit klein gefchrift zal voelen opgewekt, hetwelk 
hem I) de opkomst en bloei van, enhetgrootbelang, vanouds 
in dezen handeltak gefteld._) den gewigtigen en veelzijdigea 
invloed op de vaderlandfclle welvaart, 3) en den lateren toe-
ftand, met de ernfcige pogingen tot behoud en herftel van 
dezen handel, op eene onderhoudcnde wijze vermeldt; terwiji 
de weinige niet onbelangrijke bijlagen met een, door den 
fchrijver eenigzins bef'chaafd, niet onaardig dichtfcukje: Ter
;eleygenheid ran de aankamst van den eer flen nieuwen baring in
1815,
K. b E V O G E L, DE GROOTE YISSCHERIJ.
401
1815 , befloten worden, hetwelk men ter zelfde gelegenheid 
in 1816 met genoegen lezen of zingen kan. - De grootfte 
beoefenaar van zuivere taal en fpelling fcbijut de fchrijver 
niet to zijn.
Griekfche' Spraakkunst , voor de Scholen ; door Mr. G. D o R n 
S E I F F E N, Leeraar aan de Latijnfche School, to Utrecht. 
Te elnnJlerdam, bij H. Gartman. 1815. In gr. 8vo. 142 
Bl. f i-5-:
Door dit werkje voorziet de geleerde D O R N S E I F F E N in 
eene zeer wezenlijke behoefte to onzent. Her is toch bij ve-
ien eene uitgemaakte zaak, dat men, bij bet geleerd onder-
wijs, liever met de Griekfche, dan met de Latijnfche taal 
beginnen moest; en in alien gevalle was bet reeds daarom 
wenfchelijk, dat op de fcholen bet onderwijs in beide de ta-
len eenen gelijken gang hield, omdat de jeugd, de drooge en 
altijd onaangename eerfle beginfelen van bet Latijn doorge-
worfteld, en nu met fleeds vermeerderenden lust en genoegen 
voortwerkende, doorgaans eenen tegenzin in bet Grieksch op-
vat, omdat zij zich daarin dan weder met de dorre eerfle be-
ginfelen moet pijnigen. Maar bet kon moeijelijk anders ge-
fchikt worden, zoo lang men tot bet aanleeren van bet 
Grieksch geene andere dan Latijnfche hulpmiddelen had. Wij 
verblijden ons dus over dit fchoolboek, en vernemen met ge-
noegen, dat ook reeds een Woordenboek van bet Grieksch in 
bet Hollandsch ter perfe is gelegd. Dit werkje komt ons voor 
met oordeel en kennis van zaken tc zijn opgefteld, en bet 
heeft billijke aanfpraak op' den lof van duidelijkheid en ge-
noegzame volledigheid. Het trok onze aandacht, dat de fchrij-
ver van bet anders nu algemeene denkbeeld, dat alle aoristi 
fecundi veri no minis imperfecta, alle futura fecunda futura 
contracta van verba derivata, en de paula post futura futura 
van verba reduplicata zijn, afwijkt, en, op de oude wijze, 
bet paulo post futurusn van bet plusquamperfectum pasf. af-
leidt, enz. Wij wenfchen zeer, dat een druk vertier van dit 
fchoolboek den fchrijver zal aanmoedigen tot bet fpoedig vol-
doen aan zijne belofte, van, op dezelfde wijze, voor eene 
Profodie, en onderwijs omtrent de Acceoeter., de Dialecten, 
en eene Syntaxis, to zorgen.
D d 3	Vruch-
4o
A. VAN DER VELDE
Vruchten der Eenzaanaheid, van A D R I A N A V A N D E R V E L-
D E. Te Sneek, bij C. van Gorcum. Voor reekening van 
den Schrijffter. In gr. 8vo. 72 B1. f 1-1o-:
.CJ.et ftedeken Sneek moet, dachten wij, cosh iet bijzonders 
hebben, dat bet vrouwelijk genie meer dan elders uitlokt, en 
bijzonder den finaak bij de fchoone fekke voor de fchoone 
kunften wijzigt. Eene F E N N A M A S T E N E R O E K leverde daar 
onlangs zeer uitmuncende Zedelijke Yerhalen ; F R A N C IJ N-
T J E D E B o E R en hare lieve dichtftukjes trekken algemeen 
de aandacht van de vrienden en beoefenaars der kunst; en nu 
levers ons , Inede aldaar, eene A D R I A N A V A N DER V E L-
DE deze Yruchten der Eenzaarnheid. Dan, met welk een 
gunflig voorgevoel wij ook dit werkje in de hand nawen, wij 
moeten met leedwezen verklaren, dat onder.a1 deze rijmpjes 
geen enkel is, dat ook maar eenigermate aanfpraak inaken kan 
op eenen, zelfs ntaar geringen, lof; en volftrekt niets, dat 
zich tot den rang van een, ook maar middelmatig, dichtflukje 
opheft. Alles is rijmelarij; finaak, vernuft en vinding ontbre-
Iten overal; verrficatie en rijm zelfs zijn uiterst gebrekkig, 
en de teal is flecht. En echter (wat kan de naam van Sneek 
niet reeds doen!) pronkc dit boekje met eene lijst van Intee-
kenaren, (meest echter Sneekenears) die zeer aanmerkelijk is, 
vooral als wij er uit bet voorberigt bijvodgen, dat bet groot-
fle getal niet verkoos genoemd to worden. De kundige vrien-
den, die zoo clerk, en na de twee eerfle flukken gelezen of 
gehoord to hebben, op de uitgave aandrongen, zijn Sneekfche 
fnaken geweest, die her meisje voor den gek hielden, of - 
zij moeten onnoozelen heeten.
De twee gezegde flukken bezingen of berijmen de heuge-
lijke verheffing van onzen geliefden Koning, en de overwin-
ning van 18 Junij 1315, op deze wijze b. v.

Ook in bet Keizerlijke Weenen
nam men 't belangrijke befluit, 
Braband met Holland to vereenen,
tot eeu eanzienlijk Koningrijk
't werd aan Oranjes Scam verbonden,
om bier bet Koningrijk Bewind
V it
VRUCtITEN 13EIt EENZAAMIIEID.
403
tit to oeffenen, op zulke gronden,
als men bet best en nuttigst keurt. - enz.

In denzelfden trant wordc de Lerte bezongen; voorts de 
Ceboorte, de Verrijzenis, en Hemelvaart van den Zaligmaker; 
alle de overige flukjes zijn Gelegenheidsverzen, op geboorte, 
huwelijk , flerven, vertrek, enz. van vrienden of vriendinnen.
Inmiddels koesteren wij voor de vervaardigfter, indien 
wij haar naar deze flukjes mogen beoordeelen, wezenlijk 
achting, van wege hare godsdienftige ftemming, en de aan-
doeningen van een nederig en godvruchtig hart, gelijk deze 
hare werkzaamheden in hare eenzaamheid daarvan getuigen. 
Maar zoodanige flichtelijke werkzaamheden moesten niet bul. 
ten die eenzaamheid, ten voorfchijn komen, althans niet in 
rijm en vooral niet in druk. Zij zie eens vooral of van ie-
dere poging tot den naam en lof eener Dichteres en Schrijf-
iter, en zoeke zich. to vergenoegen met uit to munten in 
zoodanige vrouwelijke, flille , en dikwijls onopgemerkte 
deugd, die kostelijk is voor God. Het is de godsdienftige 
ftemming van al de ftukjes, die ons terughoudt van bet na-
der ftaven van ons ongunftig gevoelen, door hot mededeelen 
van eenige proefjes. Zie hier echter, Lezer! hoe zij zich. 
dichterlijk troost met bet wederzien in den Hemel van eene 
vriendin

Daar zullen we onzen loftoon iningen,
zoo als voorheen op narde onz' klagt; 
de trouw van onzen leidsman zingen,
die door deez' rampwoestiju ons bragt!

Dat gunnen en gelooven wij gaarne; Inaar zeker dan niet 
met deze hier vervaardigde zangllukjes, waarvoor wel geen 
der hemelfche zangers de muzijk flellen zou.
Eugenia, de Zegepraal over de Liefde. Naar het Hoogduitsai 
van A. L A F 0 N T A I N E. II deelen. Met Platen. Te Aw fler-
dam, bij H. Gartman. 118:5. In gr. 8vo. 64o Bl. f 5-I6-:
Vergis u niet, Lezer! De Dame op bet cerfte titelvignet 
is E U G E N I A pier; - evenwel, gij vindt haar op dat van 
D d 4	bet
404	A. LA1'ONTAINE
her tweede decl; en zij komt daar inderdaad nog tijdig ge-
noeg.
Die roman zal fpoedig afloopen, dachten wij. Eene jonge
Duffer van onbekenden oorfprong, her genadebrood bij eene

rrotfche familie moede, gaac op reis, om als kamenier bij

vreemden to dienen; in eene herberg op weg ontmoet zij

eenen ouden Heer, eenen jeugdigen H E R K U L E S, en eenen

wanhopigen minnaar. Maar, hoe kan her zoo komen! alle de-


ze vreemden moeten near hetzelfde dorpje als zij ; en bier'

nu maar op weg worden de groote zaken geklonken! HER-


,K U L E s blijkt de zoon to zijn van den fchatrijken ouden ;

de geliefde van den wanhopigen (die her met hem eens is,

fchoon zi) hem voor een meisje houdt , en met dit gewaand

vriendinnetje gereisd had , dagen of weken aaneen) is mede

zijn kind; en, door H E R K U L E s en bet Juffertje, dot kame-


nier wilde worden, her fpoedig eens zijn, en de oude her

gaarne zoo ziet, komt alles in orde, en binnen de eerfle 6o

bladzijden zijn de huwelijken voltrokken, en dus vier lieve

menfchen geholpen. Maar onder dezelve vonden wij E U G E-


N I A niet. Wij lazen hierop den levensloop van den ouden

Fiver: deze was wel zeer merkwaardig, door eene vroege lief-


de van en tot zekere Freule s I D O N I A , waarvan echter

geen huwelijk worden kon; en nog merkwaardiger, door een

nachtbezoek op hare kanier, na eenen vrolijken avond, in

zekere herberg, en zijne ongelukkige dwaling, dot hij bij

eene andere was, die hij dan ook, als man van eer, des

morgens al tijdig tronwde, en met welke hij gouden dagen

bad; maar, ook bier vonden wij geene E U G E N I A. Her

kind, bet gevolg van lien nacht, waarin de brave man zich

zoo ongelukki!; vergat en vergiste, was een zoon; die, dach-


ten wij, zal eindelijk eene E U G E N I A zoeken en vinden;

maar neen, hij heel ROBERT, en trouwt eene MARIA; en,

war zijne relatie met andere meisjes betreft, die heetten

R L A RA, van welker zonderlinge lotgevallen wij uitvoerig on-


derrigt worden, en JULIA, die hij eens fchaken Her, niet

om haar to huwen, maar om haar to redden nit ongeluk. Eitr-


delijk krijgen. wij, bl. iio van her tweede Deel, van de

geboorte van onze heldin E U G E N I A berigr; zijnde zij de

dochter van S I D O N I A'S broeder, een' Baron; en ziet ! al

vroeg krijgt ROBERT, her kind van bovengemelden nachr,

(zijner moeder eerst nict, en vervolgens bij gisfing en al ver-


der
EUGENIA.
405
der bekend) bet in bet hoofd, om de familien, tusfchen wel-
ke bet finds lang niet zoo geheel in orde was, to verzoenen, 
door een huwelijk tusfehen haar en eenen zoon van hoven. 
gezegden HER K U LE S. Dan, er moest vooraf uog veel wa-
ter ten dale loopen; want die kinderen moesten eerst nog 
opgroeijen; en dan vader de Baron, en H E R K U L E S zelf, 
met zijn vast karakter, vonden juist in dat plan Been beha. 
gen. )Mar de jonge lieden, hoewel van bet plan oubewust, 
hadcen er niet tegen; evenwel, beiden overwonnen de lief-
de, uit kinderpligt; maar, die overwonnen hebbende, krijgen 
zij echter elkander, tot wederzijdsch genoegen der ouderen, 
en vel op den grafheuvel van eenen voorzaat van den B% 
ron, in een duel eens doodgetloken door een' voorzaat van 
den vader van H E R K U L E S; ell to dezer gelegenheid ontdekt 
zich nu SID O N I A , alts de moeder van SOB E R T. Dit alles 
loop: dan in de 200 laatite bladzijden dezes werks af; maar 
nog al meer, nog at een huwclijk, en de Franfehe overheer, 
fching, tot de overwinning op Montmartre; want in dit be-
langrijk tijdvak valt de gefchiedenis van deze jonge gelieven.
Waarlijk, langwijlig is deze E U G E'N I A niet ; en, die 
booftzakelijk eenen roman tot uitfpanning lezen wil, behoort 
dezen vooral pier over bet hoofd to zien.
lets over Raadfels, met Raadfels tot Toegift. Te tlmnierdam 
bij A. B. Saakes. I8 I5. In kl. 8vo. 4.6 Bl. f :-12-:
Schoon s IM so,;, met zijnen leeuw en eenige bijen, als 't 
ware, als de Vader der Raadfelen, op bet titelvignet pronkt, 
hielden wij echter, bij bet doorbladeren van de toegift, be-
fta,lnde in 6t ftuks, ook deze voorbeelden voor kinderen wet 
bet meest vermakelijk, en namen met onze kleinfte de proef, 
die vrij wet flaagde, in de ontknooping der meeste; alhoe-
wel zij van hare oudere zuster A N N A eenigen wenk be-
hoefde bij fommige, en bet deze daarbij wet eens wat druk 
maakte. Maar de lezing van bet lets, of de kleine Verhan. 
dcling, over Raadfels, gaf ons een bijzonder genoegen, en 
overtuigde ons , dat bet ontwerpen en de oplosfing van raadfe-
len iets meet is dan kinderfpel, en tot iets meer dan tot kin-
derfpel bruikbaar. Ten aanzien der Franfche Charades en
Lo-
406
LETS OVER RAADSELS.
Logogryphes, bij ons fuikergebak, en op de fraaije kofh'j- en 
theekopjes, zijn wij het met onzen Schrijver, die daarmede 
niet hoog loopt, (even weinig als;met het Bijbelsclz Presten-
boek van Ds. H O N D I U S in de vorige eeuw) volkomen eons 
en wij meenen ook met hem, dat men nuttiger en op eene 
aangeuamer wijze, door goed gevondene en wel gekozene 
raadfels, het vernuft fcherpen, en een tafel- of ande; gezel-
fchap, bij voorkomende gelegenheden, zoo wel als de ''ieve 
jeugd, onderhouden kan. Ziet bier eene proeve nit de roe. 
gift , waarvan ieder lezer, bij een weinig oplettendheil op 
hetgeen wij hier •boven fchreven, zonder eenige nadere aan-
wijzing, het antwoord wel vinden zal.
Lees mij van achtren of van voren, 
Zoo als hot u behaagt, 
'k Ben Reeds dezelfde maagd,
Die,, als ik deugdzaam ben, de braven kan bekoren.
Als een bijvoeglijk woord, ontvlugt de Traagheid mij; 
Maar nijvre Winzucht roelnt met vreugde mijn waardij; , 
En, als zelfftandig woord, ben ik een finartlijk ding, 
Of noemt Geleerdheid mij haar' dierbren lieveling.
Bijvoegfel tot de(n) tllntanak der Akadem e van GroniJgen, 
voor bet Taar 1,816.
YV ij herinneren ons, v66r vele jaren een boekjc gelezen to
hebben van j E A N P A U L, beftaande nit twee zeer verfchil-


lende verbandelingen in dcsn bandje - de eerfte over de on-


iterfelijkheid der ziele; de andere, op komieken trant, ter

verklaring der houtfneeplaten in LUTE F.'s kleinen Catechis-


mus - voorafgegaan door eene algemeene voorrede, met de.

zen nanhef: De mensch bcjlaat nit twee deelen - nit ernst

en nit boert, enz. Dezelfde weldadige working nu, welke

zich die Duitfcher van zijne zonderlinge bijeenvoeging be.,

loofde - dat, namelijk, ligchaam en geest, door ingefpan-


nen aandacht vermocid, daarna door vrolijk lagchen weer tot

hLn evenwigt zouden terngkomen - hebben wij eenigermate

bij dit Bijvoegfel ondervonden. Wij gelooven wel niet, dat

de Heer VAN s VINDE'REN dit joist bedoeld hebbe; niaar htt

fchijnt
DIJVOEGSEL TOT 'DEN GRONINGER ALMANAK.	407
fchijnt hem omtrent to gaan als zekere goedhartige moeder-
tjes, die eerst bet noodige en bet nutte mededeelen, maar 
vervolgens, eenmaal aan bet praten zijnde, 41 voortkeuvelen, 
en ons bij flat menigen, ook al niet kwaad gemeenden, glim-
lach afdwingen. Zoo hebben wij bet plan van zulken Aka-
demifchen Almanak in der tijd moeten prijzen; kunnen ook 
de gepastheid van dit Bijvoegfel niet ontkennen; vinden in 
hetzelve, alwat de Akademieu in bet algemeen betreft, zeer 
belangrijk; maar	In bet kort, Lezer, -zoo gij misfchien 
een' zoon ter Akademie wenscht to zenden, dan zijt gij van 
alle information ontflagen - papa zelf behoeft niet eens me-
de to gaan, om den jongman to brengen - ook heeft bij 
geese aanbeveling noodig, voor zoo ver men kon'.goedvinden 
Groringen to kiezen. De weg derwaarts, de vereischte kos-
ten. de beflaande nitfpanningen en gelegenheden tot oefening 
in tidderlijke en befchaafde exercitien, alles is hier, tot in 
kleinigheden toe, afgebakend. En wij twijfelen niet, of ve-
len zullen deze keuze doer, wanneer ze zien, hoe goedkoop 
alles bier gefleld is ; en tevens, wat al wandelwegen en ver-
dere uitilapjes enz. enz. to Groningen to vinden zijn, die 
men er misfchien zoo niet zou verwacht hebben. En, hoe 
gemakkelijk! ,, de ftadspoorten gefloten zijnde, kan men de-
„ zelve echter tot Io uren des avonds , voor 4 duiten ie-
„ der perfoan, binuen komen, en na Io uren gedurende den 
„ geheelen nacht voor Ia fluiver." Dat is regt pleizierig: men 
behoeft zich alzoo, wanneer men. buiten eens pret Wil ma-
ken, in bet geheel Wet to generen. Voorts : veertig gulden 
boor eene kamer, en twee gulden 's weeks voor bet middag-
eten. Waarlijk, bet is fchande koop! Als bet leven voor de 
Heeren Profesforen er naar proportie is , dan worden ze, met 
hunne tegenwoordige tractementen, alien rijk. Evenwel, dat 
zal zoo wel niet zijn. De Heer V A N S W I N D E R E N fpreekt 
Ook van kamers, die meer dan f too -: -: doen. En in alien geval 
zouden wij Hollanders raden, hier lunar op 'te rekenen. Het 
bloed kruipt , s'aar het niet gaan kan; en de Profesfor kan 
ons niet kwalijk nemen, dat wij op bet een of ander een 
beetje zoeken of to dingen. De Groningfche Akademie is 
nog maar de eenige, die Alsnanakken levert; en dus zijn wij, 
als waarnemende zekere regterlijke function in bet gebied der 
letteren, in gemoede verpligt, tegen eene al to groote inge= 
nomenheid met de eene, ten nadeele van de andere Hooge-
fcho
408
ISIJVOEGSEL TOT DEN GRONINGER ALMANAL
fholen, to waken. Ja, al zouden wij, dus, nog al verdet 
in verdenking raken, dat wij zelven partijdig tegen Gronin. 
gen zijn, wij weten bet Deter, floren er ons niet aan, en 
hopen en vertrouwen, dat wij zoo veel meer gelegenheid 
zullen hebben oin dic to doen zien, As bet achtbaar Colle-
gie van voortreffelijke geleerden in die ftad, op nieuw, met 
voortreffelijker mannen is verrijkt, die gewisfelijk niet zullen 
nalaten, de gelecterde wereld met roem van zich to doen 
dpreken.
De dankbare Weeskinderen, een Leesboekje ten gebruike in 
de Scholen der' Liefdadigheid. Door j o H. H A Z E U, c o A 
N E L I S Z. Met Afbeeldingen. Te Arnflerdam , bij J. test 
Brink, Gerritsz. 1815. In hl. 8vo. 86 BI. f :-6-:


D e Heer H A Z E U, door menig kindergefchrift niet onv)or-
deelig bekend, had nu den inval , lets meer opzettelijk %oor 
de kinderen in de Godshuizen to geven; en dit boekje be-
Lelsc eenvoudige en nuctige gefprekjes tusfchen eenen m.es-
ter en eenige aankomende kinderen in bet Diakonie-Wee is 
to Amflerdam. Dit huis, gelijk ook bet Diakonie Oude - ou. 
svenhuis, bet Diakonie-Corvers,'of, en bet Diakonie-Befede-
linghuis, waarover deze gefprekken mede loopen, vindt men 
bier tevens in houtfnce afgebeeld. Het doel is niet enkel, 
de kinderen met den oorfprong, de inrigting en de voorreg-
ten dezer flichtingen bekend re maken, maar hen tot dank-
bare vereering der Christelijke weldadigheid, en een waar-
dig gebruik maken hunner voorregten, krachtig op to wek-
ken. Nu bepaalde zich tie Schrljver tot deze vier geflichten, 
zijnde de voornaam!le van de Gereformeerde Gemeente, en 
zal in bet vervolg ook die der andere gezindheden behan-
delen. Dit zien wij gaarne, alzoo bet plan en de behande, 
ling onze goedkeuring wegdraagt. En, al mogt men dit werk-
je tot een leesboekje voor zoodanige kinderen in andere 
plaatfen minder gefchikt rekenen, de Schoolleeraren aldaar 
zullen zich niet beklagen hetzelve to hebben ingezien, en 
daarin handleiding vinden, om op dergelijke wijze hunnen 
kweekelingen veel goeds en nuttigs to zeggen, dat dezen 
dan meer bijzonder becreft.
No. VII. Boekbefch. bl. 286. reg. 23. flaat koorlijklie, lees 
bekoorlijkfle. No. VIII. Boekbefch. bl. 331. reg. 16. Zaani-
flag, lees Haamflede. En bl. 359• reg. 24. Franfche, leer. 
Hollandfche.
BOEKBESCHOUWING.
Leerredenen van J. DECKER Z I M M E R M A N. Uit-
gegeven , bi inteekeniri , ten voordeele van het ker-
kelijk fonds der Evang.-Luterfche Gemeente to Ut-
recht. Te Utrecht, bij F. D. Zi mmerman. 1815. 
In gr. 8vo. XXVI, 252 BlL f 2 - Io -
.let bepaald oogmerk van de uitgave dezer Leerre-
denen, op den titel vermeld, flrekt den Eerw. z I M-
M E R M A N tot eer, en hetgeen hierover in bet voorbe-
rigt gezegd wordt, getuigt van de fchoone betrekking, 
'die Leeraar, Kerkeraad en Gemeente onderling verbindt. 
,, Den ijver van mijnen Kerkeraad, in deszelfs onver-
moeide werkzaamheid ter inflandhouding van den open-
baren Godsdienst in ons midden, gedurende bet moeije-
lijk tijdvak van den algemeenen druk in I8io tot 1813, 
erkennende, heb ik gemeend, mijne ongeveinsde ach-
ting voor den even verlichten als moedigen godsdienst-
ijver dezer waardige mannen niet beter to kunnen be-
tuigen, dan door eene openlijke proeve to geven, hoe 
gaarne ik, in mijnen kring, bij mijne middelen, -tot bet 
herilel van ons Gemeentefonds bet mijne belangeloos 
bijdraag. Dit , en niet mijn roem, is bet doel der uit-
gave dezer Leerredenen ; en met dit doel geef ik dezel-
ve gerustelijk in handen van den vaderlandfchen beoor-
deelaar, en mijne waarde Landgenooten in her alge-
meen. Indien ik deze Leerredenen met bet oogmerk, 
om dezelve door den druk gemeen to maken, opgef eld 
had, zouden zij volkomener zijn; ik geef thans, wat 
ik heb , en ik heb nict anders , dan wat mijn zeer be-
perkte tijd, bij overladen werk, mil toelaat, nit een 
eenvoudig, welmeenend, warm hart, dat God, Gods-
dienst, deugd, vaderland en Vorst mint, aan de be-
fc-having, de opklaring, maar vooral vrome flichting
zoEKBESCH. 1016. No. I9.	E e	mij-
410	J. D. ZIMMERMAN
mijner Medechristenen ten offer to brengen." Deze 
taal is zoo hartelijk en befcheiden, dat zij een ieder 
moet innemen, en de itrengfte kritiek zou ontwapenen, 
indien de Heer Z I M M E R M A N ze moest vreezen. Dan, 
zoo min wij ons bet regt van ftrenge-kritiek over bet 
werk van een' anderen willen aanmatigen, zoo min be. 
hoeft de Eerw. Schrijver bet uitgeven van zijnen kan-
felarbeid zoo angstvallig to verontfchuldigen. Want, 
offchoon zijne Preken Met tot de meesterftukken be-
hooren, waarop onze leeftijd, inzonderheid ons vader-
land, kan roemen, zij bezitten in ons oog althans die 
waarde, welke derzelver uitgave, vooral bij hetboven. 
gemeld loffelijk oogmerk, volkomen wettigt. Zagen wij 
ceniglijk op dit oogmerk, wij zonden alleen van bet 
waarlijk goede en fchoone fpreken, dat deze ftukken 
onderfcheidt , en niet blijven hechten op bet minder 
voortreffelijke en gebrekkige in dezelve; dan, over-
tuigd, dat bet den Heere Z I M M E R M A N aangenaam 
zijn zal, bij deze gelegenheid tevens befcheidene aan-
merkingen op zijnen arbeid to ve_rnemen, ftellen wij 
Sons oordeel gerustelijk ter neder.
De tekften en onderwerpen dezer Leerredenen zijn 
belangrijk, en de wijze, waarop dezelve worden be-
handeld, is doorgaans geleidelijk, dikwijls ongewoon 
en treffend. Schriftverklaring, anders in bet Luter-
fche Kerkgenootfchap op den kanfel minder gebezigd, 
is de groote grondflag. waarop alles words gebouwd; 
de ontwikkeling van den tekst is fielder, de redenering 
ftevig, en de toepasfing, over 't geheel, diepgaande; 
ftijl en taal zijn warm en levendig, en bet verftand 
words verlicht en overtuigd, terwijl bet hart de wel-
dadige kracht van den Godsdienst gevoelt.
Hetgeen de waarde van deze Preken , in ons oog, 
vermeerdert , beitaat in bet eigenaardige, dat zij ons 
toefchijnen van de Indiviclualiteit des Opftellers to heb-
ben aangenomen. De kunst moge Karen hoogften roem 
cJaarin zoeken, dat zij de dingen zuiver obiectief voor-
ftelt; bij de behandeling van onderwerpen, die bet
hart
LEERREDENEN.	4-11
hart onmiddellijk raken, en met de geheele zedelijke en 
godsdienftige natuur van den mensch in bet naauwst 
verband ftaan, is bet niet to vermijden, of de bijzonde-
re gemoedsilemming van den Spreker moet zich meer 
of min openbaren. En hoe reiner en godsdienftiger de-
ze stemming is, hoe meer bet geheel eenen toon zai 
aannemen, die uit bet harte komt, en tot bet harte 
gaat. Dan, ook dit heeft zijne grenzen. Te algenaeen 
op gevat , zou bet aanleiding kunnen geven, oin de bij. 
zondere wijzigingen van onze stemming, voortvloeijen-
de uit onze phyfieke organifatie, to veel in to volgen, 
en op ons werk over to brengen.
Wij meenen van bet eene zoo wet, als van bet an-
dere, blijken in bet werk van den Heer z I M M E R M A N 
to vinden. Zoo erkennen wij gaarne, dat de dichterlij-
ke aanleg en de waarlijk kinderlijke gemoedegesteldheid 
van den Schrijver, zoo voordeelig voor bet regt ver-
stand van den. geese des Christendoms, zich doorgaans 
duidelijk openbaren. Vandaar toch die warmte, welke 
ons overal zoo weldadig tegenkomt, die levendigheid f 
welke ons zoo aangenaam bezig houdt, die nalviteit en 
eenvoudigheid, met din woord, die gemoedelijke Loon, 
welke bij bet voordragen van godsdienftige dingen zoo 
vruchtbaar werkt.
Maar dit bijzondere en eigenaardige van den Prediker 
fchijnt ons hier en daar wat al to fterk nit to komen, 
en hem van den regten trant en toon to verwijderen , 
welken de gewijde welfprekendheid voorfchrijft. Wij 
ontdekken zekere vrijheid en losheid in de behandeling 
van tekften,die hem to ver van dezelve doer afdwalen, 
en tot ongelijkfoortige denkbeelden brengt; of wij zien 
zijne godsdienftigheid in een werk der verbeelding ont-
aarden, waardoor hij in een' i'pelenden tools vervalt, 
en beelden en wendingen gebruikt, die minder overeen• 
komftig zijR met den aard en de waardigheid der be-
handelde onderwerpen. De Eerw. Z I M M E R M A 1'# 
beeft dit zelf gevoeld, daar hij zich bl. 37, in eene 
zloot, over dezen fpelenden tooii verontf buldigt. Wig
E e z	la.-
412
J. D. ZIMMERMAN
laten die verontfchnldiging, vooral op' die plaats, 
gelden, en houden even min van die menfehen, die 
nooit meer kinderen kunnen worden ; maar - font 
certi denique fines, en wat op eene andere plaats, en 
met een ander, hoewel even goed oogmerk, volkomen 
past, dat voegt minder in eene gewijde rede en op den 
predikiloel. Wij hebben hierbij niet alleen bet oog op 
enkele plaatfen, waarin deze invloed van de eigenaar-
dige flemming des Predikers ilerk uitkomt ; maar bet is 
de geheele manier, welke wij bier bedoelen. Ten be-
wijze beroepen wij ons, onder andere, op de vijfde 
Leerrede, over Markus VII: 31-37, waarvan niet de 
wonderbare genezing van den dooven, die horn was, 
maar bet bijvoegfel : Jezus zag op naar den heynel, bet 
onderwerp uitmaakt. Deze woorden worden vooreerst 
in hun verband, en, daarna toepasfelijk ontvouwd. De 
E erw. Z I M M E R M A N leest in dezen blik van Jezus , 
I°.) mededoogen met bet menschdom, bij al de kwa-
len, waaronder bet zwoegt; 2°.) onderwerping onder 
de raadsbefluiten des Allerhoogflen; 3°.) den wensch, 
dat de menfchen zelve meer en meer Gods oogmerken, 
in dezen weg van zijn welbehagen, mogten leeren be-
vroeden ; 4°.) de hede , dat God bet lijden der men-
fchen toch ook nog zoo veel mogelijk verminderen mogt; 
50.) de bede, dat Hij zelf veel tot de vermindering der 
menfchelijke . ellende mogt bijdragen ; 60.) dankbare 
blijdfchap. - Wij voor ons zijn van oordeel, dat men 
dergelijke hoogstgewigtige oogenblikken uit bet ]even 
des Zaligmakers niet in zoo vele bijzonderheden kan en 
mag ontwikkelen, maar tot thn groot en verheven ge-
voel mo,-t terugbrengen, wat zijn binnenfle vervulde, 
en meenen in de opgegevene bijzonderheden al to veel 
de vrucht van de verbeelding des Leeraars to ontdek-
k:en, om ze met overtuiging aan to nemen. Zoo min 
de uitlegkunde, welke bier vereischt wordt, op loutere 
taalkennis berust, zoo min behoort zij to ontaarden in 
de fpcling van dichterlijk vernuft ; en, hiervan fchijnt 
ons de Eerw. Z I i Al F It M A N niet altijd vrij to blijven.
DC
LEERREDLNEN.	413
De toepasfelijke ontvouwing der bovenflaande tekst-
woorden beflaat in de vermaning, om naar den hemel 
op to zien, wanneer wij genieten, lijden en werken; 
welke vermaning in zeer vele bijzonderheden aangedron. 
gen wordt.
Dit is de indruk, welken deze Preken in 't algemeen 
op ons gemaakt hebben. Om dit ons oordeel nader to 
Raven, en tevens llet voortreffelijke en minder volmaak-
te meer to doen uitkomen, zullen wij den inhoud der 
flukken opgeven, zonder nogtans alle afdeelingen en 
onderafdeelingen naanwkeurig aan to flippen, waaraan 
zich de Heer Z I M M E R M A N, onzes oordeels , tot we-
zenli1k nadeel van zijne preekmanier, to veel overgeeft.
De, eerfle Leerrede, gehouden ter gelegenheid der 
laatile Godsdienstoefening van het jaar 1813, loopt over 
een gedeelte van den Lofzang van Zaeharias, Luk. I: 
68, 69', 74, 75. Naar de leiding van deze woorden, 
overweegt de Eerw. Z I Al M E R M A N in de eerfte plaats.,
vat God al voornamelijk in bet afgeloopen jaar aan ons 
gedaan heeft, en vindt dit zees eigenaardig daarin, dat 
God I°.) zijn yolk heeft bezocht, 2°.) zijn yolk heeft 
verlost, en 3°.) eenen horen des heils heeft opgerigt. 
De verdere woorden van Zacliarias geven nu onge-
zochte aanleiding, om de inzigten en oogmerken to be-
hartigen, waarmede God zijn yolk heeft bezocht. De-
ze inzigten zijn daarin gelegen, dat wij, verlost zijn-
de uit de hand onzer vijanden, I0.) Hem dienen zou-
den, 2G.)-zondervrees, 3u.) -ons leven lang,q°.)-
in heiligheid en geregtigheid, 5°.)--die Hem behagelijk
is. Tekst en onderwerp waken hier cen zoo fchoon ge-
heel uit, en alles is zoo levendig voorgefleld , zoo 
krachtig en warm aangedrongen , dat wij deze Preek met 
groot genoegen hebben gelezen.
Het afflerven van den Amflerdamfchen, weleer Ut-
rechtfchen , Leeraar F O R T At E IJ E R, den veelgeliefden 
Schoonvader van den Heer Z I M M E R M A N, gaf dezen 
aanleiding, om op den volgenden Hemelvaartsdag, naar 
Lukas XXIV; 5o----52 , voor zijne Gemeente to behande-
E e 3	Ion
414	J. D.- ZIMMERMAN
len ;, eenige bijzonderheden uit de laatfte bijeenkomst 
van jezus met zijne Leerlingen, die veel iloffe behel-
zen to onzer opwekking en vertroosting bij het graf on-
zer geliefden." Offchoon wij in 't algemeen niet hou-
den van die manier, om Feestiloffen to behandelen, 
waarbij het naastgelegen oogmerk der gebeurtenisfe uit 
het oog verloren, en derzelver fymbolifcht zin op ons 
wordt overgebragt, wij erkennen de gepastheid van de-
ze Preek in de bovengemelde omitandigheden. De vier 
deelen van het ftuk worden door den tekst bepaald. I°.) 
Jezus hief de handen op, en zegende zijrie Discipelen. 
Mogt ons ook zulk een zegen van onze ilervende ge-
lie€den ten deele vallen ! 2°.) Hij fcheidde van hen, en 
voer ten hemel. a) Zoo wordt de mensch met zijnen 
dood niet vernietigd, maar verplaatst naar een ander 
gewest in Gods fchepping. b) Hij wordt derwaarts 
aanf onds met zijn iterven verplaatst. c) Hij komt daar 
in eenen beteren ftaat , dan die was ; waarin hij bier op 
aarde verkeerd heeft. g°.) De Discipelen baden Jezus 
aan. Zoo moeten ook wij onze vereeuwigde vrienden in 
aandenken houden en vereeren. 4°.) a) De Discipelen 
keerden weder naar Jeruzalem. Ook wij moeten ons niet 
to lang aan de droefheid overgeven. b) Zij keerden der-
waarts terug met groote vreugde. Ook wij moeten met 
groote vreugde over de verlosfing onzer geliefden ver-
vuld zijn, en alzoo wederkeeren in den kring onzer 
verpligtingen.
De derde en vierde Leerrede, gehouden ter voortzet-

ting eener reeks van voordragten over fommige Pfal-


men in den winter des jaars I$I2, behooren bij elkan-


der, en maken to zamen een fchoonn geheel uit. WYj

houden deze twee Preken voor de besten nit den gehee-


len bundel, zoo om de bondige en bevallige ontwikke-


ling van den tekst, als om de juiste en vruchtb are over

brenging van denzelven. De CXXIX en CXXI Pfal.

men , twee liederen Hammalaoth, (volgens z I M M E It-


WAN liederen, in verband ftaande met de verlosf ng nit

Babel, en bij of na de terugkomst der joden uit die ge-


van-
LEERREDENEN.
475
vangenis gezongen) geven de ftof tot deze Leerredenen. 
De eerfle Pfalm wordt in twee deelen gefplitst. Van 
vs. 1-4 worden bezongen de heerlijke reddingen, wel.
ke voor bet yolk Israel hebben plaats gehad in bet ver. 
ledenc terwijl van vs. 5-8 even gunftige verwachtin. 
gen warden afgeleid met opzigt tot bet toekonflige. De 
ontwikkeling hiervan maakt het eerfte deel der Leerre. 
de uit : terwijl de Leeraar in bet tweede deel de groote 
en vertroostende waarheid van den Pfalm op ons over-
brengt, en als verpligtingen daaruit afleidt, dat wij
dezely( moeten erkennen, belijden, tot eene flofe van 
verwonlering en dankbaarheld Jlellen, en toepasfen op 
onze vtrwachtingen.voor de toekomst.
Het tweede Reislied wordt bij deelen ontvouwd. Je-
hova zal op de terugreis naar Judea mij befchermen, - 
Hij zal mij in alle gevaren befchermen, welke met die 
reis van zelve verbonden zijn, - Hij zal mij befcher-
men in alle onvoorziene onfpoeden. Dit zijn de drie bij-
zonderheden, welke in do tekstverklaring fchilderach-
tig worden ontwikkeld. De overbrenging is dezelfde 
als in de voorgaande Preek; en bet zijn de volgende 
punten, welke- hier worden toegepast : Gods zorg voor 
ons mogen wij uitflrekken over de kleinfe bijzonderhe-
den in ons lot ; - met bet flerkst vertrouwen moeten 
wij vervuld zijn, dat bet ons altijd zal welgaan ; 
-- vooral moeten wij Gods hoede ons beloven, met 
opzigt tot hetgeen wezenlijk kwaad voor ons is, - en 
vasthouden aan de hope, dat zij van nu of tot in eeu-
wigheid voortduurt.
De genezing der tien melaatfche mannen, Luk. XVMI 
ii-r9, is de tekst der zesde Leerrede, die tot onder-
werp heeft : Het gezigt van ongelukkigen, alseene fem, 
die ons ernflige waarheden verkondigt. Hoewel men bet
Luterfche Predikanten, die telken jare dezelfde tekilen 
moeten behandelen, niet ten kwade kan duiden, dat 
zij op eenige afwisfeling bedacht zijn, in bet algemeen 
is de afwijking van bet hoofddenkbeeld, in den tekst
opgefloten, of to keuren. Meestal is zulk een onge-
E e 4	woon
416	J. D. ZI1%fME MAi4
woon en nieuw onderwerp 6f bij gevolgtrekking, 6f 
uit eene bijzaak in den tekst afgeleid; en, hoe belanb 
rijk en treffend het op zichzelve ook wezen moge, al-
toos mist bet then nadruk en klem, welke uit de 
voile toepasfing van den geheelen tekst voortvloeit.. 
We1 begrepen, heeft ieder tekst maar eon hooffdenk-
beeld; maar bij deze eenheid zal bet den geoe;enden 
Prediker niet moeijelijk vallen, eene aangename afwis-
feling in de behandeling to brengen. Het gezegde.'chijnt 
ons toepasfelijk op deze Preek, die voor 't overage ge-
leidelijk en goed afloopt. Na eene verklaring vn den 
tekst, overeenkomftig het vroeger opgegeven onder-
werp , wordt dit laatfte in deze vier punten oatwik-
keld. Het gezigt van ongelukkigen predikt on; , dat 
dikwerf reeds in dit ]even de ondeugd gef'raft wordt , ---
dat de goeden vaak in bet lot der boozen moeten dee-
len, -- dat de menfchen doorgaans in hun gedrag bei-
de foorten van lijdenden vermengen,l-- en dat de mensehh 
hierdoor zoo wel, als ook nog van, `andere zijden, bet 
meest misfchien zijne verdorvenheid blootlegt in zijne 
betrekking tot lijdenden. De toepasfing is , dat wij die 
waarheden voortaan in de jammerklagten der ongeluk-
kigen hooren, in hunne tranen lezen; dat wij dit niet 
aileen hooren, maar ook daarnaar moeten doen; dat 
daardoor de Godheid zoo we], als menschheid, in 
klaarder licht voor de lijdenden worden gefteld; dat 
de ongelukkigen zich in hun lot behooren to bemoe-
digen.
In de zevende Leerrede wordt de uitfpraak van Salo-

mo , Spr. XXVIII: 140. Welgelukzalig is hi j, die altoos

vreest, in de eerfte plaats befchouwd als eene.onder-


vinding der bejaarden , en voorts toegepast als een raad

voor de jongen. Wij erkennen ten voile bet verdien-


itelijke van deze Preek, die, even gelijk de voorgaan-


de, veel menfchenkennis ten toon fpreidt; maar zij

mist, in ons oog, die eenvoudigheid en duidelijkheid

van ontwikkeling, en dat geleidelijke en natuurlijke der

ver-
tEEkR DENEN.	417
verdeeling,'t 'geen ze alieen zoo vruchtbaar kon maken 
voor de toehooraers, als zij verdiende to zijn.
In de achtfte Leerrede, 'gehouden bij eene dankzeg-
ging na, en voorbereiding tot, de bedlening des H. 
Avondmaals, over Hand. XXIV: i5a, vinden wij bet 
verband der tekstwoorden breedvoerig ontwiklteld, en 
de oaiftandigheden naauwkeurig aangewezen, waarin 
Paulus dezelve uitfprak. Hoe veel goeds deze ontwik-
keling. op zichzelve ook moge bezitten, zij fchijnt ons, 
bier hinder to voegen, omdat de verdere redeneringen 
op ecn' anderen zin der tekstwoorden zijn,gebouwd, 
dan welke uit die ontwikkeling eigenaardig voortvloeit. 
Het is bij gevolgtrekking, dat bet gezegde van I~aulus 
En (ik) heb de hope tot God, of, naar onze vettaling, 
en meer overeenkomitig met bet oorfpronkelijke: Heb-
kende hope tot God, op ons alien in bet algemeei wordt 
overgebragt. De toepasfing beflaat uit de navolgende 
punten : i0.) Ik heb de hope tot God l -- Gij kunt dat 
zeggen; gij moogt dat zeggen; -- welaan, wees er dan
trotsch op, dat gij dit zeggen kunt, en moogt. ao.) Be-
waar ik die trotschheid, en leg haar aan den dag, zelfs 
hij het nederigst lot. 3°.) Ondertusfchen kan de hoop, 
die wij tot God hebben, en in elken toefland behouden, 
ons in onze rampen ook vertroosten. 40.) Kunnen en me-
gen wij op Hem hopen - dit vervulle ons dan ook met 
moed op den weg onzer zedelijkeengodsdienfigevorming.
De negende en laatfte Leerrede is gehouden- in'-den 
zomer van bet jaar 1813, ter, gelegenheid der openlij-
ke aanneming van eenige leerlingen tot leden der Ge-
meente, waarbij de aanfpraken, zangverten en. gebe-
den zijn gevoegd, zoodat men bet geheel als leene bij-
drage tot de Liturgie van bet Luterfche Kerkgenoot-
fchap, of liever van fommige Gemeenten in hetzelve, 
kan aanmerken. De Eerw. z i M M E R M A N,' die, door 
zijne-in i8ia uitgegevene Redevoering en Aanfpraken 
bij eene openlijke aanneming, reeds eene proeve gege-
ven had , hoe men dergelijke plegt4ge verrigtingen vrucht-
baarder kon maken voor de aankomelingen, levert hier-
E e 5	van
418	J. D. ZIMMERMAN
van weder een nieuw bewijs. Wij hebben deze Preek, 
benevens de Aanfpraken, met veel genoegen gelezen, 
en juichen de pogingen van den waardigen man volko-
men toe, die op alle middelen bedacht is , om de waar-
neming van zijnen post vOor zijne Gemeente nuttiger to 
waken, en , bij bet geniis van den Doop der Bejaarden, 
aan de inwijding der aankomelingen in de Gemeente van 
Christus al then ernst en al dat gewigt bij to zetten, 
wat zulk een flap verdient. De woorden van Paulus, 
2 Tim. I: 6b, Dat gij verwekt Gods gave, die in u is, 
geven den Leeraar aanleiding, om deze vier waarheden 
to belrandelen : leder mensch heeft, met opzigt tct het 
godsditnftige, zekere gaven in zich. Die gaven zoekt 
God in ons aan to wakkeren. En evenwel fluitneren ztj 
ligtelijk in. Hetgeen wij , naar des Apostels vermaning, 
moeten trachten to verhoeden. Op de ontvouwing van 
deze vier bijzonderheden volgen de aanfpraken, eerst 
eene algemeene, en dan de bijzondere, tot ieder' aan-
komeling gerigt. Allen zijn niet even treffend; maar 
alien zijn eenvoudig, hartelijk, en ademen een'wsrmen 
godsdienftigen geest, die van de fchoone betrekking 
tusfchen Leeraar en leerlingen blijkbaar getuigt.
Ten flotte diene de volgende aanhaling tot eene proe-
ve, van den ftijl, die wel door geene eigenlijke Germa-
nismen ontfierd wordt, maar toch over 't geheel den co-
lor nativus onzer tale mist. Wij nemen eene plaats over 
uit de vierde Leerrede, bl. 98, 99, die toevallig voor 
ons open. ligt : „ Op welke kleinigheden zien wij niet 
onzen I?ichter zijn geloof aan de befcherming van Jeho= 
vah op zijnen reistogt toepasfen ! Tot op het wankelen 
en uitglijden van zijnen voet bij bet beklimmen der fteil-
ten! In denzelfden geest en toon fprak ook onze Ver. 
losfer: Geen haar, zegt Hij, valt er van uw hoofd, 
zonder den wil uwes hemelfchen Vaders , die ook met het 
fchijnbaar nietigite, zoodra bet zijne menfchen betreft, 
zich bemoeit. En waarom zou niet de Geloovige dit 
zijnen Meecter nafpreken, en bet van zijne lippen aan-
nemen? Is, behalve hare gerustitelleude kracht, de ge-
dach-
LEERREDENEN.
419
daehte, dat zich Diets in onzen toeftand inmengt, zon-

der dat God bet weet, en er deel aan heeft , Diet zoet ?

Zij moet onze borst doen zwellen door een levendig ge-


voel onzer waarde : want let de Alwetende op beuze-


lingen rondom ons, hoe veel belang moet Hij dan Diet

in ons zelven ftellen, daar Hij den hoogen troon zijner

Godheid voor ons verlaat , enn al de teederheid aanneemt

van cenen Vader, die den wasdom en de ontwikkeling

van zijn kind Diet alleen in het groote in bet oog houdt

en bevordert, maar wien zelfs geen trek van bet aan-


gezigtje, geene beweging der 'ledematen, wien geene

bete, geene aanraking ontgaat, waaruit misfchien, met

der tad, nadeelige gevolgen voor bet wichtje, dat Hij

zoo lief heeft, zouden kunnen ontfpruiten. Men zegge

Diet, „dat men God, door Hem zulk eene opletteudheid

I, op kleinigheden toe to fchrijven, verlaagt; daar zij-


„ ne majefteit to hoog is , om zich tot ftofdeelen of to

„ laten..,." „ Arme mensch," zou ik ten antwoord

geven: „ wat noemt gij ftofdeelen? Weet gij Diet,

„ dat allengs millioenen van dezelve zich kunnen za.

„ menpakken, en dan eenen fteenklomp vormen , die

„ den man verplettert, wiens invloed op ons geflacht

„ zoo groot kan wezen, dat hij zelfs na eeuwen Dog

„ gevoeld wordt ? " Dat beet : er is veel , dat wij klein

no emen , omdat bet binnen een' engen omtrek beperkt

is , en Diet zeer in bet oog valt. Klein noemen wij al-


dus onze ftille binnenkamer, waarin een zieke zwoegt,

en wij kunnen pas begrijpen, dat God aan dien ziekenl

bier zou denken, en denken zelfs aan iederen genees-


droppel, dien hij nuttigt, en denzelven meer of mint

krachtig maken. Maar is dit alles nu ook klein.? Kan

bet Diet door zijnen ins-loed zeer groot worden, en dus

die zelfde geneesdroppcel in verband komen, daar hij

cen nuttig mensch en huisvaderr zijne krachten, terug-


geeft, met de welvaart van duizenden? Ja, bier ban-


gen derhalve aan zijden draden bet geluk van maatfchap-


pyen en volken, de befchaving,het geloof en de deugd

van eeuwenlange t~dperken, met de toekomftige zalig-


heid
4^_o	J. D. ZIMMERMAN, LEERREDENEhr.
heid van talrijke fcharen. En waarlijk (gij ziet bet, wij 
moeten de benaming kleinigheden omkeeren) zulkegroo-
te dingen kan God toch wel niet achteloos laten voor-
bijgaan. Juist hierdoor zou zijne grootheid gekrenkt 
worden. Zij zou afdalen tot de kleinheid van ons men-
fchen, die eeuwiglijk , in ons oordeel over bet gewigt der 
dingen, ons laten leiden - misleiden door den fchijn."
Drieral van Leerredenen over belangrijkeOnderwerpen, 
door H E R M A N M U N T I N G H E, Hoogleeraar in de
Faculteit der Godgeleerdheid to Groningen. Te Gionin-
gen, bij J. Oomkens. 1816. In gr. 8vo. zoa 131. f I-: -:
Jeze Leerredenen vorderen van onze zijde flechts
eene fpoedige aanmelding. De belangrijke onderwcrpen
zijn: De pligt, om , bij alle de verfchillende mee'ningen
over Christus , met ernst to flaan naar de zekere wer-
tuiging van hetgeen Hij waarlijk is ; M A T T. XVI: I5--
so. -- I)e leer der verzoening door Christus in hare 
betrekking, en bet hoe barer betrekking, tot de Chris-
telijke deugdsbetrachting; TIT. II: 14. -- De Godde-
lijke inwerking van het goede in ons ; r I L I P P. II: 13. 
De Redenaar betuigt zich de gevoelens van L U T E R en 
C A L V Ij N , ten aanzien van den waren aard der Chris-
telijke leer, hoofdzakelijk en van ganfcher barte toege-
daan. De man is to wel bekend, dan dat men iets an-
ders dan de grootfte befcheidenheid , en tevens iets zeer 
voortreffelijks in zijne foort , van hem verwachten kan. 
De Leerredenen zijn tegen de ontkenning der gevoelens 
van genoemde Hervormers, maar niet minder fterk te-
gen bet misbruik van dezelve, gerigt. Zij zijn bet na-
denken overwaardig van de zoodanigen, die bij de ver-
fchijning onlangs van bet boekje Christendom en Her-
vorming enz. wat al to luide triumf bliezen , even alsof 
hetzelve aan die gevoelens nu zoo aanftonds den dood. 
Reek gaf; en tevens bet nadenken en de bedaarde zing
it. M U N T I N G H E, DRIETAL LEERREDENEN. 421
zing van de zoodanigen, die, dezer gevoelens van har-
te toegedaan, zich al to zeer verontrusteden; zij heb-
ben inderdaad weinig to vreezen, zoolang zij nog man-
nen :Is M .U N T I N G H E aan hunne zijde hebben , vats 
wien zij echter ook wO zullen doen, den regten geest 
,en ftrekking hunner beledene leerfcellige gevoelens (voor 
Zoo veel des noods) aan to leeren en to beoefenen. Ein-
delijk, ook zij, die welligt al to zeer vreesden voor 
fcheuring en verbittering tusfchen verfchillend denken-
de, naar zich echter onderling hoogachtende en ver-
draagzame mannen , mogen ook deze Leerredenen le-
zen tot hunne gerustftelling; want naauwelijks zal er 
iemand zijn onder dezulken , die M U N T I N O H E niet 
gaarne, en met leering en ftichting, meermalen hooren 
zou, hoe zeer hij, van hem ook mogt verfchillen, en 
die hem, als Christenleeraar, als uitmuntend Christen-
leeraar, om deze zijne gevoelens de hand van broeder-
fchap weigeren zou.
De Leerredenen zijn geen twistfchrift, noch opzet-
telijke wederlegging van bet genoemde gefchrift; de 
Hoogleeraar flelt zijne meening flechts duidelijk en met 
ernst voor; echter gaf dat boekje hem tot de eerfl:e en 
tweede aanleiding; de derde is een vroeger opftel, dat 
hij nu bij deze latere Leerredenen voegt; en inderdaad, 
's mans gevoelen over de werking van God to onzer 
zedelijke verbetering of bekeering is bier geen onge-
lijkfoortig bijvoegfel.
Meer zeggen wij van deze Leerredenen nitt voor
onze Lezers : men moge, wat ons betreft, toetfen en

kiezen; maar, daar wij onpartijdig zijn, moeten wii bier

toch btjvoegen , dat bet duidelijk is , dat de Schrijver

van Christendom en Hervornaing eigenlijk de regte, man

niet is, in ons oog, om tegen eenen Gereformeerden

Hoogleeraar, , als m u N T I N G HE , op to treden als kamp-


vechter; en wij wenfchen zeer, dat, hoe men ook nog

nopens eenige bijzonderheden uiteenloope , ieder Christen

z66 mag gevoelen,-dat hij gewaarborgd is tegen onver-


fchilligheid? of traagheid en moedeloosheid ten goede,

en
422 Il. M U N T I N G H E, DRIETAL LEERREDENEr3'.
en evenzeer tegen zoodanig trotsch zelfgevoel, hetwelk 
6f de heilige zedeleer vervalfchen en verflappen doet, 
6f (naar ons inzien) eindelijk ook tot wanhoop leidt. 
Dat de Leerredenen op die wijze de Hervormde leer 
voorflellen en aandringen, en vooral uit dit oogpunt 
voortreffelijk zijn, zal de onbevooroordeeldeLezervoor. 
zeker met ons gevoelen.
De conflanti et aequabili j E s u C H R I S T I irxiole,, 
doctrina , ac docendi ratione, five comnlenta lone$
de Euangelio ,7oannis, cum Matthcei, Marci et Lu. 
cue Euangeliis comparato. Scripfit E. A. B o R:; E R.
Pars I. Hagx comitum, apud Y. 4llart. iSx6. 8vo. 
form. maj. f 1-16-:
Hoe zeer er reeds veel over bet karakter van JE z us 
en zijne wijze van handelen gefchreven zij, er blilft, 
echter, nog veel overig voor den opmerkzamen. Veel 
is hicrover nog to zeggen, 't geen tot hiertoe 6f niet 
behoorlijk opgemerkt, 6f niet juist genoeg bepaald, 6f 
niet in bet genoegzame daglicht geplaatst is. Na al het-
geen door den diepdenkenden H E s s , die vele jaren 
vlijts aan dit onderwerp met de edelfte oogmerken befleed 
heeft, (zelfs in de t veede uitgave van zijn loffelijk en 
bekend werk) hiertoe betrekkelijk is voorgedragen, is 
het er verre van daan , dat men dit overfchoon en aller-
belangrijkst onderwerp als uitgeput zou mogen befchou• 
wen.. Intusfchen zijn wij gansch niet genegen, om 
zoo maar alles goed to keuren, wat men ons als nieuw 
hierover zou kunnen opdisfchen. De begeerte, out 
toch lets nieuws to vinden en to fchrijven, kan al won: 
derlijke dingen voortbrengen, welke voor den echten 
eerbiediger van j n z u s volflrekt onaannemelijk zijn. 
Wat dezelve bij onze naburen, de Duitfchers, heeft 
voortgebragt, is niet onbekend, en men weet, dat vele 
derzelven met eenen geheel anderen geest bezield zijn,
don
E. A. B O R G F, R, COMMtNTATIONES.	423
dan de waardige ii E S s. Hoewel die floute nieuwighe-
den, die wij beoogen, in ons land, gelukkig, weinig 
of niet opgang maken, en men bij ons, vrij algemeen, 
van dezelve afkeerig is, komt er , evenwel, nik en dan, 
jets voor den dag, dat eenigzins daarnaar zweemt, en 
aan.bedenking onderhevig is. Zoo lazen wij onlangs 
jets, 't welk, ligtelijk, aanleiding zou kunnen geven, 
om de meer dan menfchelijke grootheid van J E Z U s in 
het oog van fommigen to verkleinen. Wij bedoelen de 
beide flukes over bet temperament van ,J E Z US, in bet 
Mergelwerk van bet Letterkundig Magazijn van We-
tenfehap , Kunst en Sinaak, No. 4 en 5 van dit loopen-
de jaar. Dat j E z u s als mensch , fchoon vltkkeloos 
en zonder zonde, zijn bijzonder temperament gehad 
hebbe, willen wij niet ontkennen, en bet zou ons voor-
komen der moeite waardig to zijn, dat bet een of ander 
Godgeleerd Genootfchap in ons vaderland eene prijs-
vraag uitfchreef, om to onaerzoeken, wat men van JE-
z t s temperament to denken hebbe, zonder iets hoe-
genaamd aan zijne voorbeeldelooze grootheid to kort to 
doen. Of nu de S teller dier ltukj es dit behoorlijk in 't 
oog gehouden hebbe, hieraan twijfelen wij zeer; en 
wij vreezen, dat, misfchien wel tegen 's mans oog-
nierk, men hem befchuldigen zal, als hebbende de ver-
hevene en goddelijk - groote deugden van j E z u s tot 
temperaments - deugden verlaagd. Dit merken wij niet 
op , om tegen den Schrijver van de genoemde Verhan-
deling bet harnas aan to trekken ; hiertoe hebben wij 
geen' lust hoegenaamd: maar wij doen bet alleen, om 
den nadeeligen indruk, welken die Verhandeling op 
anderen zou kunnen gemaakt hebben, tegen to gaan, 
en uit zuiveren eerbied voor Hem, die fprak en leer-
de, zoo als nooit een mensch gefproken of geleerd 
beeft.
Het voor ons liggend ilukje van den Hoogleeraar
% o R c r R is van eenen geheel anderen aard. Ilet flrekt

vc,lkomen en in allen opzigte tot eer van j r•. z u s; en

deszelfs ganfche inrigting adeuit niets, dan de edele

zucht,
424	>E. A. t O R 6 9
zucht, om die cer to bevorderen. Trouwens, offehoort 
her voorname oogmerk van den achtingwaardigen Schrij-
ver is, om uit her ftandvastige en ziFhzelve'overal ge-
lijkblijvende karakter van J E z u s , en nit zijne altijd 
gelijkvormige leer en leerwijze 'door de vergelijking van 
her Evangelic van Joannes met" dat. der Brie overige 
Evangelisten, eene bijdrage to leveren tot ftavin; der 
innerlijke bewijzen voor de waarrreid van onzen Gods-
dienst, kan, echter, dat ftandvastige, en zich overal, 
bij alle voorkomende gelegenheden, tot in de minfle bij-
zonderheden, of zoogenaamde kieinigheden, toe, vol-
komen gelijkblijvende , 't welk hij in j E z u s fpreken 
en handelen heeft opgemerkt, niet anders dan d. be-
wondering en hoogachting voor j r: z u s groothed be-
vestigen en veriterken. Met zeer veel genoegen hebben 
wij, derhalve, opgemerkt, hoe een man van gene en 
van ktrnde lets nieuws of minder gewoons vinden kan, 
betwelk door alle ware hoogachters van J E z us en 
van den Bijbel met dankzegging en blijdfchap verdient 
ontvangen to worden.
Genie en kunde zeggen wij, dat den Steller van dit 
gefchrift kenfchetfen; en hierin zal ieder bevoegd Le-
zer met ons , zonder twijfel, volkomen overeenftem-
rnen. Her vindingrijk vernuft en de ongemeene geleerd-
heid van den jeugdigen Hoogleeraar ftralen, immers, 
overal in dit ftukje door; en wij hebben alle reden om 
to verwachten, dat deszelfs aftrek, zoo wel buiten als 
binnen ons land, den Schrijver zal aanfporen, om met 
;lust enr ijver voort to gaan, en zijne belangrijke taak 
op denzelfden - voet, als hij zoo gelukkig begonnen 
heeft, geheel of to werken.
De inrigiing van bet werk komt hierop neder. Met
bet eerfte hoofdftuk van Joannes beginnende, teekent de

Heer B OR G E R alle de plaatfen op , waarin hij lets tot

zijn biizonder oogmerk meent to vinden , tot aan hoofdlt.

111: 12. Overal, de rhalve , wordt bet Evangelic van

Joannes tot grondflag gelegd, en met hetzelve worden

de overige Evangelisten vergeleken, niet in gelijklui-


der}•
COU 2NTATIONES.	4.2S
dende of zoogenaamde parallele plaatfen, maar in de+ 
zulke, die wezenlijk verfcheiden zijn van inhoud, en 
in welke, niettegenftaande deze verfcheidenheid,aange~ 
toond words, dat j x z u s zichzelven volkomen gelijk 
blijft. Zoo wordt, om ons tot de eerfte plaats to bepalen, 
de vraag van r E z u s : vat soekt gij ? Joan. I; 39, 
welke Hij deed aan twee Discipelen van Joanness den 
Dooper, befchouwd, als gedaan met het menschlievend
oogmerk, om hunne begeerte voor to komen, eti hun
moed in to boezemen; dewijl zij, uit eerbiedvoor $em, 
aarzelden, Hem! aan to fpreken, en Hem' flilzw'lgend
volgden, Met deze plaats werden, zeer gepast , ve gele-
ken andere plaatfen uit de- overige Evangelisten, aiwaar 
j E z u s zijne voorkomende menschlievenheid toon~e aalt 
die genera, die Hem wenschten to naderell,. of lets met 
Hem to doen hadden, en hun hunne fchroomvall?gheid 
benam ; zoo als IVlatth. IX: 22. Mark. V: 33, 34, Luk. 
VIII: 47, 48, en vooral Luk. XIX: 2 volgg. , ilwaai` 
Zacheus , aan j E z u s zelven zijne begeerte, om Hem 
to fpreken en in perfoon nader to leeren kennen, )lee 
durvende openbaren , door j E z u s op de innemend-
lte wijze wordt bemoedigd, en hem van zelf datgene 
wordy aangeboden, 't, welk hij niet verzoeken durfde : 
terwiji, daaxentegen, zij; die arglistiglijk en uit een 
kwaad oogmerk tot,,,,,Hem kwamen, minder vriendelijk 
behandeld werden ; zo.o als Matth. XII: 38 volgg. XVI; 
I volgg. XXII: 17 volgg. Voorts wordt door onzen 
Schrijver, met regt, opgemerkt, dat j a z u s zijne 
voorkomende vraag aan de Discipelen van Joannes deed, 
fchoon Hij zeer wel wist, wat zij zochten, uit verge-
lijking met Joan. I: 49. II: 24, 25. IV: x7, IS, 39 1 
en als een dergelijk voorbeeld wordt bijgebragt Matth. 
XX: 32 en Luk. XVIII: 41, alwaar twee blinden om 
ziine pulp fmeeken , en j F z us, fchoon wetende, wat 
zij begeerden, hun op de genegenfle wijze vraagt : vat 
)wilt gij , dat ik n doe l Zeer wel words ook vergele. 
ken Joan. XX: i5; doch minder gepast, zoo als het
YOEI{BESCH. i8i6. No. io.	F f	on:s
414
L. A. $OI<CEte
ons voorkOtnt, wordt, in eene noot, tot een vd1kotiien 
gelijkend, voorbeeld aangevoerd Joan. XVIII: 4, alwaar 
J F z u s, wetende al wat Hem overkomen zou, aan 
de bende, uitgezonden om Hem to vatten, vraagt t 
'icn zoekt gij 2 Dot J f;: z u s dit met eene zachte en vlei• 
jende item zou gevraagd hebben, zoodat zijne vrieltdelijk. 
lieid telve die menfchen ontilelde en ter aardewi'erp, 
deze, opvatting van b o R G E R komt ons niet waarfchijn. 
lijk vior. Liever denken wij , dat j E z u s dit zoo fprak, 
dat .•ij, die Hem niot verwachtten en op eenen a.*-
Aand niet •herkenden, daardoor wel uitgelokt werden 
om Hem to befchouwen als iemand, die hun gunftig 
was, maar dat bet onverwaehte van de woorden, op 
hun antwoord hun toegefproken, Ik ben het, en de 
iterke en ontzettende toon, waarop dezelve uitgefpro. 
ken vterden, hun ontzag inboezemde en de grootfte vrees 
aanjoeg. Zachtzinnigheid kon, naar ons oordeel, be-
zwaarfijk zulk eene uitwerking doen, vooral op eene 
bende krijgsknechten en geregtsdienaars. -- Schnon wij 
in -de opvatting van nog andere plaatfen min of meer 
van den Heer B O R G E R verfchillen , en ook niet ver-
wachten, dat men bet overal met hem eens zijn zal, 
('t geen hij zelf in zijne voorrede bl. 13 verklaart niet 
fuel mogelijk to zijn) twijfelen wij echter niet, of men 
zal over 't geheel met ons erkennen, dat zijn werk zeer 
veel licht, en over verfcheidene plaatfen der Evangelis-
ten, en over j E z u s wijze van handelen, verfpreidt., 
en men ds.tr zelfs, waar men met deft Schrijver niet 
inftemt, zijne geleerdheid, fcherpzinnigheid, en prijs-
waardig oogmerk, behoorlijk regt zal doen.
Voorts verblijdde zich Recenfent hartelijk, dat hij 
weder een werk ter verklaring des Bijbels zag, in bet 
Latijn gefchreven; to meer, daar deszelfs Opfteller die 
taal zoo fchoon meesterls. Dat zijn voorbeeld vele 
navolgers vinde, die, en door bet belang der behan-
delde Taken, en door hunne fchrijfwijze, den Neder. 
landfchen naam tot roem veritrekken, en dat men, op 
Onzen vaderlandfchen bodem, niet-alleen once-fchoone
Moe-
COM J NTATIONESt	427
ilioedertaal, taar ook de zoo nuttige taal det geleer-
den, meer en meer beoefend zie bij hen, die zich by 
de ftudien toeleggen en als Schrijvers optreden, is, 
in onze dagen, geen ijdele wensch.
i7erhandeling over de Keratonyxis, (Punctio Corneae, 
Horenvlies :fleck) eene onlangs uitgevondeneiunstbe-
werking, om de blindheid, welke door de Cataract 
ontflaat, to genezen; benevens eenige genomete Proe-
ven en Waarnemingen aangaande deze nieiwe me-
thode. Door w. MEN S E R T , Chirurgiae Doctor,
Lid vdn het Genoot/chap ter bevordering dir Heel-
kunde to Amflerdam , alsmede van dat der Kopkinen-
ting to Rotterdam , praktiferend Oculist en Scads Ope-
rateur van de Cataract to flmJterdam. Te 4&erdam ;
bJ L. van Es. USU. In gr. 8vo. VIII en 2o8 
Blf f i-i6-:
1J e . beroemde Amflerdanifche Oculist, Dr. tr. N= 
S E R T , voldoet door dit werk aan zijne bij de uitgave 
van de Hollandfche vertaling der Verhandelijig van den 
Heer w. H. j. E U C H H 0 R N over de Keratonyxis aan 
bet publiek gedane belofte , van, zoodra hij genoegza= 
me proeven omtrent deze nieuwe operatie zoude geno-
men .hebben, dezelve to zullen mededeelen, en levert 
zelfs meer dan hij beloofd heeft; daar 's mans Verhan-, 
de',ing niet flechts eene opgave zijner gedane gperatien, 
volgens de onlangs uitgevondene nieuwe kunstbewq-
king, de Kcratonyxis, bevat, maar ook tevens aan het 
geheele onderwerp der nieuwe operatie is toegewijd.
De verdienftelijke Schrijver verdeelt zijne Verhandej 
ling in drie hoofdftukken, of liever drie hdofdftukken 
gaan zijne eigenen waarnemingen nopens de Keratonyxis 
vooraf; in bet' eerie van welke de Heer MEN s E WT 
handelt over de Operatie van de Cataract in Vet alge-
meen, en betoogt, dat, daar dezelve, maar vooral:de 
uitneining of extractie der Cataract , met regt als eene
r f 2	der
42$	W. MENSERT
der moeijelijkfte heelkundige kunstbewerkingen moet
worden befchouwd, het ons niet vreemd kan voorko..
men, dat, offchoon deze kunstbewerking, zoo door
extractie als depresfie der Cataract, eenen trap van 
volkomenheid bereikt heeft, die niets to verbeteren 
fchijnt overgelaten to hebben, men de§niettemin op eene 
nieuwe, voor iederen eerstbeginnenden Operateur ge-
.makkeljk uit to oefenen, en op alle Cataracten aan to 
wendel methode, (hij bedoelt de Keratonyxis, Horen-
vlies -leek) is bedacht geweest. Voorts laat hij hierop 
volgen de befchrijving dezer nieuwe kunstbewerking 
door EU C II H O It N, en de voordeelen, volgens zijne op-
gave, ian dezelve verknocht; en vergelijkt wijders de-
zelve bet hetgeen ten voordeele der uitneming van de 
Cataract door de W E N Z E z s , Vader en Zoon , de be-
roemde D E BEER, M u R S I N N A en meer anderen, 
alsmedeten voordeele van de oude methode, de depress 
fie of tederdrukking van de Cataract, door P o T T, 
R I C H(TE R , S C ARP A, en een aantal andere beroem-
de mannen, alien op ondervinding, en ten gevolge van 
de gelutkige uitkomften hunner kunstbewerkingen, ge-
zegd is;•befluitende Dr. BI r N s E R T uit deze uiteenloo4 
pende gevoelens en voorfchriften, dat, offchoon geen 
deskundige ontkennen zal , dat er in de operatic van de 
Cataract, op '- welke der drie wijzen dan ook uitgeoe-
fend, vele zwarigheden in de uitoefening voorkomen, 
welke door den geoefendften en kundigften Oogarts nim• 
mer geheel uit den weg kunnen geruimd worden, bet 
even min to ontkennen is , dat men vele moeijelijkheden 
in de operatic van de Cataract in bet algemeen door ge-
oefendheid en genoegzame handigheid voor deze kunst-
bewerking kan to boven komen, en dat dus de zwarig-
heden, bij deze operatic voorkomende, niet altijd aan 
de kunst, maar grootendeels aan den kunstoefenaar, 
moeten geweten worden; want dat de Genees- enHeel-
kunde , niet flechts in bet algemeen , maar inzonderheid 
de operatie van de Cataract , zich op eigenfchappen en 
taienten grondt, welke eensdeels aangeboren, en an-
der-
VERHANDELINd OVER 1% rgRATONYRIS. 429
derdeels in de vroege jeugd door menigvuldige oefening 
verkregen worden. Daar de operatie van de Cataract 
zonder tegenfpraak de teederite in de Heelkunde is , en-
eene zeer groote naauwkeurigheid vereischt, en het bij 
dezelve ook zeer veel aankomt op de fcherpte van het 
gezigt, de vaste hand en dunne buigzame vingets,als.. 
mede op de kloekmoedigheid en bekwaamheid van den 
Operateur; zoodat het uit then hoofde zeer gemikkelijk 
to bevatten is, dat mannen gelijk R I C H T E R , BEER,
IURSINNA, ARNj;MAN, SCHMIDT, EIMLY,
L A N G E N B E C x en anderen in Duitschland, W E N-
z E L, de vader en zoon, D U P U Y T R E N en meer an-
deren in Frankrijk, en s CAP. P A in Italie, ieder op 
zijne wijze, en met zijne eigene uitgevonden inilrumen-
ten, of verbetering in de methode, uitmuntend oper--
ten of geopereerd hebben, en dat zelfs de uitkomllen 
over het algemeen ten naastenbij overeenkomftig,zijri;
waarom de Dr. van begrip is,.dat, bij overigens even 
voordeelige omftandigheden, zoo wel met betrekking 
tot den aard der Cataract, als den toeftand,des lijders,
en bij eene evenredige kunstvaardigheid van den Opera-
teur, de kunstbewerking Been zoo groot verfchil in de 
uitkomst kan to weeg brengen; en dat hij dus , offchoon, 
uit hoofde zijner zoo veelvuldige welgeflaagde operation, 
aan de extractie met regt den voorrang gevende, daarom 
echter niet ontkent , dat de depresfie , even als de Kerato-
nyxis, hare bijzondere verdienilen heeft , en daarom aan 
elk derzelven waarde en vertrouwen moet worden toe-
gekend ; als zijnde Dr. kI E N S E R T, met wijlen den 
beroemden Amfterdamfchen Heeikun4ige VAN G E s-
S C H E R , van gevoelen, dat de bijzondere manieren 
van de Cataract to genezen, niet alleen alien verftan-
diglijk uitgedacht, maar ook gelijkelijk goed zijn, en 
dat, hetgene ons doorgaans bepaalt om de eene boven de
andere to verkiezen, meer van de handigheid des Heel-
meesters, die dezelve verrigt, dan wel van de bijzon-
dere voordeelen, welke zij intuit, afhangt, en men
zich dus nit eens van de nederdrukking en dan wedtr
F f 3	van
430	W, MENSERT
van de uitneming zoude kunnen bedienen, en wel 
naar dat 6f de gefteidheid van bet oog, 6f de vermoe--
delijke ftaat der Raar, 6f eenige nevensgaande toevallige 
omltandigheden, waarander voorzeker ook de bijzonde-
re aanleg of voorkeur van den Operateur tot deze of 
gene manier van operatie moet gebragt worden, de eerie 
of andere dezer handelwijzen fchijnen to begunftigen; 
offchooi hij zeer juist aanmerkt, dat bet een vereischte 
van iederen Cataract - Operateur behoort to wezen, dat 
hij zich alle drie de manieren, om de Cataract to ope 
rdren, eigen make, en naar den aard van bet voorko-
mend geval zoo we], als volgens zijne individudle ge 
fchiktlieid, de manier van operdren hepale : eindigende 
hij voorts dit hoofdftuk met de flellige verzckering, dat 
zijne waarnemingen hem bevestigd hebben in bet reeds 
v66r de gedane operatie van de Keratonyxis door hem 
daarvan opgevat, en bij gelegenheid van de vertaling 
der Verhandeling van Dr. B U C H H 0 R N vermeld gevoe-
len, dat de Keratonyxis geenszins de depresfie, en veel 
minder de, extraotie, kan nutteloos maken, maar dai 
aij den Operateur eene keuze to meer in zijne•operatierP 
tot behandeling van zijne aan de Cataract lijden~le na-
tuurgenooten 'verfchaft , en alzoo cene uitnemende winst 
voor de Heelkunde mag genoemd worden.
Het tweede hoofdftuk heeft ten onderwerp den oor. 
fprong en de ontwikkeling dezer operatie, of nieuwe 
manier om de graauwe ftaar door de horenvlies - fteek 
to operdren. Dr. M E N S E R T betoogt in hetzelve i 
dat de fteek door bet horenvlies, door middel van 
cene naald, om de Cataract neder to drukken, niet al-
leen lang v66r B U -C H H O R N is bekdnd geweest, madt 
ook door verfcheidene andere kunstoefenaren is opge-. 
teekend en uitgeoefend; na alvorens van de oplosfing 
en opflorping der geheele of gedeeltelijk verduisterde 
lens, en wat des aangaande zoo bij oudete als latere 
Schrijvers is bekend geweest, gefproken to hebben.
In bet derde hoofdftuk toont de Schrijver aan; dat 
de J sraton, xis, of operatic van de Cataract door mid-
dei
VERHANDELING OVER DE KERATONYXIS. 43.1
de1 eener naald of een antler dergelijk inflrume#it, om 
door bet horenvlies to operdren , niet flechts. in
.Duitschland, maar ook in Frankrij k en Engeland, hoe. 
wel eenigzins van de B u c x H o R N s c H E methode ver, 
fchillende en afwijl ende , in 't bijzonder in Frankrij k door 
Dr. M O N T A I N, en in Engeland door Dr. S A u N. 
D E R s , is voorgefteld en aangeprezen. -- Het ver.. 
wondert ons intusfcben eenigzins, dat de Schrijver, 
die zich zoo veel moeite gegeven heeft, om, op bet 
voeti'poor van den Hoogleeraar H E c x E R, alles bijeen 
to verzamelen,• wat er federt A V I C E N N A orer deze 
manier van operatie van de ' Cataract gezegd en ge-
fchreven is , bij de aanhaling van de verfchillende 
Schrijvers , zoo wel bier, als ter gelegenheid van bet 
Vermelden van de oude manier van depresfie, een van 
derzelver grootfte voorflanders , den beroemlen En-
gelfchen Heelkundige BELL, fchijnt over It lioofd ge, 
zien to hebben; daar bet echter uit zijn voortreffelijk 
werk ten duidelijk(le blijkt, dat deze manier van ope-
ratie van de Cataract door de Keratonyxis door fom-
mige heelkundigen.in Engeland werkelijk verrigt werd, 
maar door de meesten verworpen, uit hoofde dat de 
bewegingen van de naald volgens de posterieure of 
oude depresfie veel gemakkelijker en vrijer zijn, dan 
volgens de nieuwe of anterieure door bet horenvlies, 
en omdat de operatie per Keratonyxin, voordat de ui--
werking van de Hyosciamus en de Bella4onna op de
pupil, en vooral de groote verwijding, welke dezelve 
daarop to weeg brengen, bekend was, moeijelijk kott-
de bewerkftelligd worden z.onder kwetfing.van de Iris,; 
immers zegt hij: „ It has been alledged.by force, that 
„ the operation may be performed, not only with mo-
„ re cafe, but with more fafety, by. introducing the
• needle through the transparent Cornea, and aftgr 
„ pasfing it through the pupil, to pushdown the C~.j-
~, •taract with the point of it to the bottom of the
• eye. This propofal however will never probably be
•	admitted into general practice, for it is imposf`ible
hr 4	.Min
432	w. MKNStitT
n in this manner to deprefs the lens fo eafily as when 
„ the needle is entered in the manner we have direc-
ted , and befides it' can fcarcely be done without 
„ injuring the iris; a circumllance, which of itfelf 
„ ought to be confidered as a valid objection to it. (*)'
Wijders komt het ons, • onder verbetering, voor, 
dat bet den praktifchen Oogarts tamelijk onverfchilligg 
is, of de Keratony.xis, alhoewel onder eene andere be'
naming, reeds den vroegfte geneeskundigen al of niet 
is bekend geweest; daar men, volgens bet getuigenis
van Dr. M E N S E R T zelven, aan Dr. B U C H H o R N den
roem niet kan betwisten, van: niet flechts 'deze opera-
tie ter i toefening voorgefleld, maar ook tot eene be-
kwame nnethode verheven, en derzelver uitvoerbaarheid 
door vele daadzaken bewezen to hebben, evenmin als 
dat de Hoogleeraar L A N G E N B E C K aan dezelve eenen 
aanmerhelijken trap van verbetering heeft bijgezet.
Op deze drie hoofdflukketi nu laat Dr. Ml E N S E R T , 
ter Having van ziin gevoelen omtrent deze nieuwe 
kunstbewerking, volgen zeventien waarnemingen der
door hem gedane operatien van de Keratonyxis, verzeld 
van praktikale aanmerkingen, van welke er zeven vol-
komen gelukten; bij,eene achtfte, een' patient met eene
cataracta adherens membranacea, werd er tamelijk ge-
weld vereischt, dewiji de vastgroeijingen der lens, of
liever van bet capfel, met de pupil veel weerftand bo-
den; zelfs.was bet niet mogelijk, de operatic naar be-
hooren to voleindigen, en echter verbeterde bet gezigt
dagelijks meer en meer ; doch ongelukkig werd de lij-
der door eene zinkingkoorts overvallen, aan welke hij
overleed binnen eene maand, nadat hij de operatic on-
dergaan had. Bij drie anderen, natnelijk eene jufvrouww
van 5•- jaren van eene rheumatieke gefteldheid, eenen
83Jarigen grijsaard, de oudfte Heelmeester te. Amfler-
4'arn, en een kind van otntrent 21 jaar, gelukte de Ke-
ra-
(*) B. BELL, a System of Surgery, voi. III. the fifth edl-
slon, chap, XXVII. fect. XVII, p. x.33. Edinb. 179t.
VERHANDELING OVER DE -RERATONYXIS. 433
ratonyxis flechts aan den oog; bij den tweeden ont. 
flond, ten gevolge eener indigestie, welke de lijder op 
den eigen dag van de operatie zichzelven door de maag 
to overladen had op dgri hals gehaald, inflammatie en 
hypopion aan bet linker oog; terwijl bij de eerlle, door 
cene ophthalmia rheumatiCa en arthritica, en de daar. 
uit ontflane fynizefis pupillae, insgelijks bet gezigt aan 
letzelfde oog verloren ging, en bij bet kind an bet 
regter bog de oogappel nog door een dun vlies, de 
overgeblevene verduisterde capfula, overdekt werd. 
Intusfchen was bij de beide eerflen de pupil van bet
regter oog zeer fielder, en zagen en lazen de pat.enten 
,met dat oog zeer goed : bet 2elfde had bij bet Mid ten 
aanzien van bet linker oog plaats. Bij de twaalfde werd 
de capfiila zelfs niet geheel geabforbeerd, maar bleef
deeds -in de pupil, als een aan een fpinneweb gelijkend 
tveeffel, zigtbaar, hetwelk de patiente echter niet be-
lettede vrij goed to zien, en door middel van cenen Cart 
taract-bril to lezen, fchri4ven, en de voornaamile vrou-
welijke handwerken vrij goed to verrigten. Bij den der-
tienden (de patient was ' een jongetje van acht jaren,
met aangeboren Cataract op beide de oogen) verhinder-
de de verduisterde capfula lentis insgelijks bet volko-
men flagen der operatie; offchoon echter de patient in 
den tijd van drie jaren reeds zoo verre gekomen is, dat 
liij tamelijk groote gedrukte letteren zonder bril kan le-
zen , en bet this to verwachten is , dat bet gezigt al-
lengs nog veel verbeteren zal. Bij den veertiendenwas 
de operatie natuurlijk nutteloos, daar bet bij naauw-
keurig onderzoek aan Dr. M E N S E R T, nog v66r bet 
verrigten der Keratonyxis , gebleken was , dat bet reg-
ter oog (bet gezigt van bet linker was reeds voor eeni-
ge jaren verloren) niet alleen aan Cataract , maar tevens 
aan Amaurofis lijdende was. Bij een' vijftienden, een 
kind van acht maanden, werd deze operatie op beide 
oogen verrigt; bij 't doen der Keratonyxis bleek bet, 
dat de Cataracten van eenen bijzonderen taaijen en za-
menhangenden aard waren : er verfchenen wel heldere
F f 5	flip.
434	W. MINSERT
ftippen in de pupil; doch, daar de verminderhig ell 
reforbtie der afgefcheidene cataractdeeltjes zeer langg
4:aam voortging, oordeelde"men, zeven weken daarna;
eene nieuwe poging, en herhaling der operatie, to moe+
ten in 't werk ftellen; doch bij bet verrigten derzelve

yverkreeg men mindere verwijding in de oogappels dan

de eerfce mail, hetwelk verzeld ging met eene zeer ver-


meerderde fenfibiliteit in beide oogen, en dus veel

meer noeite aanbragt om de kunstbewerking to vol-


voeren; er had daarenboven, onder bet verrigten der-


zelve eene kwetfing.van de Iris plaats, en eene, kor-


ten tjd daarna er bijkomende, Ophthalrnia Catharralis

deed de operatie geheel inislukken, alhoewel men na-


derhald beyond, dat bet kind over bet geheel van

cen' leer ziek en atoniek geftel was , en niet flechts

bet gezigt, maar ook bet gebiuik van onderfcheidene

andere organen miste. Intusfchen levert deze mislukte

operatie, onzes oordeels, eene zeer belangrijke bijdra-


ge voor de Ophthalmologifche ftudien, dewijl zij een

nieuw ea treffend bewijs verfchaft , dat bet horenvlies ,

offchoon in den gezonden last ongevoelig, door eene

beleediging, of kwetfing door de operatie, even als dit

bij fommige,andere deelen van bet menfchelijk ligchaaui

plaits heeft, gevoclig wordt, en men dus uit dezelve

het gewigtig gevoig kan afleiden, dat, bijaldien men

bij zulke jonge kindercn al mogt verkiezen de Kerato-


nyxis to verrigten, (wij voor ons zouden liefst verkie-


zen deze kunstbewerking niet voor den ouderdom van

twee jaren in 't werk to ftellen) men in alien gevalle

nimmer de operatie binnen 't jaar behoort to herhalen,

uit hoofde van de bij zoodanige jeugdige voorwerpen,

bij welke, onzes wetens, de operatie van de Cataract

nimmer beproefd is, natuurlijk plaats hebbende zeer

groote irritabiliteit, welke vaak door de minfte oorzaak

ziekelijk gewijzigd en to hoog gei'pannen wordt ; to

meer, daar het uit bet geheele beloop der zaak ons vrIj

waarfchijnlijk voorkomt, dat, indien men ilechts niet

to voorbarig geweest ware , en de reforbtic met geduld

bad
VERHANDELING OVER DE kERATONYXIS. 435
had afgewacht, de eerfte operatie met eene gelukkige 
uitkomst zoude zijn bekroond geworden. In twee ge+ 
uallen, eindelijk, bet een bij een' beer van 66 jaren, 
die, ten gevolge van aanhoudende rheumatieke ophthal. 
mien, bet gezigt in bet linker oog geheel verloren had,
e,n bet ander bij een kind, werd de Keratonyxis met een' 
ongunitigen uitflag in bet werk gef'reld. Bij den eeriten 
had eene wederoprijzing der Cataract , eene arthritifche 
ophthalmie, en ten laatfte eene zamengroeijing van de
vernaauwde pupil met de weder opgerezene Cataract 
plaats ; terwijl bij bet kind eene na de operatie ontfta-
ne Iritis , met vernaauwing en vereeniging van den oog. 
appel verbonden, de oorzaak was van bet mislukken 
der operatie. Behalve deze zeventien waarnemingen, 
heeft Dr. Di E N S 1. R T ook nog deze operatie verrigt 
bij eene vrouw van 304 jaren, alsmede bij eene to Am-
/terdani wonende weduwe; doch van well e betide ge. 
vallen de Schrijver zegt buiten Nat to zijn om ons 
vooralsnog den afloop to l unnen mededeclen: zoodat 
deze' beroemde Oculist thans aan i9 perfonen, en, bij 
naauwkeurige optelling, aan 28 oogen, de Keratoii xii 
verrigt hebbe, en het, met bijrekening van de herhalin-
gen dezer operatie, reeds 35 malen is , dat hij, in. cen 
tijdperk van vier jaren, deze nieuwe kunstbewerking 
heeft in 't werk gefteld; terwijl, in hetzelfde tijdvak, 
door hem aan 116 perfonen , op 178 oogen, en dus 178 
maal, de extractie van de Cataract verrigt is; van wel-
ke operatien er 132 volkomen en 9 andere flechts ge-
deeltelijk gelukt zijn, terwijl de 37 overige geheel on 
gunftig afliepen.
(Het vervolg hierna.)
Be-
436 C. Ir. S C H M I D T, OVER HET MLNSCHEN-IIAAIti
Beknopte herhandeling, over den aard en de eigen. 
fchappen van het Menfehen - haar , enz. benevens acne
nadrukkel#ke aanbeveling der than zoo met roem be-
kende Macasfar - olic, enz. R 0 w L A N D 's Treatife
jevolgd, enz. door c. F. S C HDI I D T, Lid der Roll. 
Huishoud. Maatfch. der Kunflen en /J7etenfchappen,
enz. Te Amjterdam, bij Witfen Geysbeek en Comp, 
enz, In kl 8vo. 46 Bl- f : - I I -
De Verhandeling, welke het eerfle gedeelte van dit 
boekje uitmaakt, bevat eenige algemeen bekende bij-
zondtrheden, de eigenfchappen van bet Haar en de 
ziekten van hetzelve betreffende, en fchijnt voorname-
lijk ie moeten dienen ter inleiding van een vertoog 
over de deugden' en eigenfchappen der Macasfar-olie, 
welke bier als een algemeen behoed- en heelmiddel der 
kwalen van bet Haar wordt aangeprdzen. De Verhan-
deling is zeer oppervlakkig, en geeft ons Been groot 
denkbeeld van de natuur- en geneeskundige kennis van 
den 1-leer R O W'L AND ; liet berint omtrent de Macac-
far-olie geldt alleen hen, die dezelve gebruiken wil-
len, waarover wij geen zeggen hebben.
Bundel van gewijde Poezij in Holland/ehe dichtnaat gebragt 
door JAN MESSCHERT VAN VOLLENHOVEN., In 'S
Gravenhage, bij J. Allart. In gr. 8vo. 324 Bl. f s-Ia-:
,tllle pogingen tot uitbreiding van godsdienflige kennis, alle
ijver OM Gods heilig woord meer en meet to doen flrekken

ten algemeeneu nutte is to loven; en van deze zijde be-


fchouwd, zijn ook vooral de Bijbelgenootfchappen nan to

prijzeH. Het blijft echter nog cene zeer belangrijke vraag, of

het wel zoo volflrekt dienflig zij, den geheelen Bijbel der

oakundige menigte, onvoorbereid, kosteloos in handen to ge-


ven. Iloeveel zal zij nict verilaan, hoeveel zal zij verkeer-


dellk begrijpen, boeveel zonder moodzake vergeestelijken;

dock
EUNDEL V4N GEWIJDL P0ir2Ij.
437
doch ook weder, hoeveel duidelijks, hoeveel leerzaams, hoe-
veel troostelijks zullen haar de Evangelien, Handelingen, veel-
at de Brieven, bet 'gefchiedkundige in de boeken van Mo-s 
zes, de Prediker, Spreuken, Pfalmen en dergelijke boeken
der H. S. geven! Ware bet dan ook beter, haar als 't ware 
een uittrekfel ter hand to flellen? Bedenkelijke en toch gewig. 
tige vraag, die wij hier niet gaarne willen toeflemmen noch 
ontkennen. Liever merken wij als met ruimte aan, dat zoo• 
danige godgeleerden en inenfchenvrienden hoogen lof verdie-
nen, die pogingen in bet werk flellen, om den zin en de uit-
drukkingen des Bijbels uit to leggen en op to helderen, en 
alles in eene duidelijker taal, naar onze dagen berekend, over 
to brengen. Het zij men zoodanige fchriften als hoofdlezing 
of als raadpleging vlijtig gebruike, altijd zijn zij hoogst be-
langrijk. De brave, godsdienftige en vlijtige VAN H A ME L S-
v E L D verdient hier in de eerfte plaats genoemd to worden, 
wiens verlichte kennis en menschlievende werken tijdgenoot 
to nakomeling in waarde moeten houden. Niet minder ver-
dienflelijk zijn de onfterfelij ke werken van D E G R 0 0 T, M I.
CHABLIS, CLARISSE, HERINGA en HESS ELINK. Doch
ook hoogst belangrijk zijn een Job, door s c II U L T E NO, en 
een Jefafas , door v A N D E R P A L M vertaald en opgehelderd,
Onder de oog, hart en verftand meest bevredigendee vopr-
ftellingen, hielden onze Vaders die van een', Christen in een-
zaamheid, een' Christen ; op zijne landhoeve, een' Christen in 
zijne kamer. Met zulke prentborden door den grooten L U I.
IBEN, met verzen van DE DECKER , KAMPHUIZEN, 
B R A N D T en - C L A A S BRUIN, waren hunne buitenvertrek,
ken en flaapkamers verfierd, vbbr nog wulpfche en Franfche 
prenten en zeden ook dAAr waren doorgedrongen. En welk 
tafereel, mijne Lezers! is aangenamer, dan den nijveren koopw 
man, na eenen welbefteden en gezegenden dag of week, 
in zijne kamer of op zijn buitenverblijf, in eenzaainheid, 
God to zien, vereeren, zichzelven to zien, oefenen, en al Zoo 
zich voor to bereiden tot den ouden dag en den hoogst ge. 
wigtigen overgang van de drukte dezer wereld tot de flille 
rustplaats van bet graf?
De betere en meer folide opvoeding van den hoogen fland 
in vorige dagen bragt bier veel toe bij. Het was toen als 't 
ware een vereischte van een regt befchaafd jongman, niet al-
ieen de Franfche en Engelfche talen to kuunen verflaan, en
ze-
43g	1. MESOCHEk1' VAN VOLL£wxovEP1
zekere alone geroemde Schrijvers onder dezen to lezen, maap 
ook der Latij_nfche- tale kundig to zijn en den waren fmaak' 
to putten nit de echte bron, eenigermate ten mintie gemeen= 
taam to Zijn met VIRGILIUS, HORATIUS en OVIDIUS.• 
Toen .vontl men dezen , en de Nederduitfehe Dichters v o N-
DEL, TIOOFT, CATS 'en anderen, nog bij WHGENAAR en 
den Bijbel in de huishoudelijke en bDekvertrekken der ver-
mogenden. Ook bij onze Moeders was een K A M P H U I Z E N g 
DR DECKER, POOT, SMITS, HOOGVLIET en VAN 
M E R K E i onder de uitfpannings - lectuur, en het genoegen, 
Zoo vele huisgezinnen door een' Abraham den Aartsvader; 
David, bet Nut der Tegenfpoeden en dergelijke fchriften aan. 
gebragt, is onuitfprekelijk, en zou als een godsdienflige ze-
gen en erfeuis op de kinderen zijn afgedaald, zoo onrust 
van djden en losheid van zeden niet den-ouden, erentvesten3 
Hollandfchen trant hadden verdrongen.
Uit zulk eene opvoeding volgde noodzakelijk,dat de kinderen 
v~ezenlijke liefhebberij voor fludie en eenen nuttigen omgang 
met zoogenaamde geletterden erlangden , en de -Letterkunde 
zelve niet alleen tot hen, die tot de profesfie van geleerden 
werden opgeleid, maar tot de rijken en befchaafden in 't al: 
gemeen behoorde. Welk een invloed flit ten goede had, hoe 
lit goede 'liefhebbers en beoefenaars van Hol!andfche letteren 
en -verdienflelijke Dichters vormde, kan men ligtelijk reeds' 
als van voren hieruit opniaken, en nit het voorbeeld van eenen
"PIETER NICO'LAAS SIMONSZOON VAN WINTER en 
JAN MESSCHEItT VAN VOLLENROVEN dadelljk lecren.
Wij hebben over beiden bij vorige gelegenheden hartelijke 
loffpraak gemaakt, en vinden thans, bij de aankondiging der 
iewijde Poezij van den laatflen, met genoegen deze gelegen-
heid vernieuwd.
Het algemeen, en bovenal bijzondere vrienden van den deer
VAN V O L L E N H O'V E N wecen, hoe hij zich in de Iaatile ja-


Teii van zijn werkzaam en weldoend leven op vertalingen uit

:ongewijde en gewijde fchriften met een alleiins gelukkig ge-


-volg toeleide. Na den dood van zijne brave en hoogst eer-


biedwaardige echtgenoote, vond hij bij de laatflen nicer be-


paaldelijk troost en bevestiging in then godsdienlligen ijver,

welke dit huisgezin heeds heeft gekenmerkt. Ja, zoo werk-


zaam was deze Grijsaard, dat hij, tot een blijvend gefchenk

-vat+r
ISUNDEL VAN GEWIJDE POe2IJ~
439
vaor kinderen en vrienden, dezen bundel zelf, in zijnen laar. 
ften levenFtijd, verfcheidene malen affchreef.
Dan, wat pogen wij den Heer VAN V O L L E N H O V E N en' 
tiezen zijnen arbeid to fchetfen, en laten niet den- kuttdigen 
Bloedverwant en Uitgever, den beroemden Amfterdamfehett 
Hoogleeraar D. J. VAN L E N N E P , zelven fpreken ?
„JAN MESSCHERT VAN VOLLENHOVEN,(duSltidelt 
zijne woorden) noon Van A N T H 0 N IJ VAN V O L L E N H O-~ 
V E N en MARIA MESS C H E R T, werd geboren to Rotterdam
op' den 2den van Herfstmaand des jaars 174.8. Zucht en asnleg 
tot de beoefening der fraaije letteren deden zich al vroeginhem 
befpeuren. Na op de Latijnfche fcholen zijner geboorteflal bij 
aanhoudendheid als een der ijverigfle en vlugfle leerlingen uit-
gemunt to hebben, behaalde hij ook bij bet verlaten deraelve 
grooten roem met bet uitfpreken van een Latijnsch gedi:ht,
.door hemzelven op trochaYfche versmaat vervaardigd, inbet-
welk zuiverheid van taal en zoetvloeijendheid van uitdrulking 
gepaard gingen met een' weelderigen rijkdom van gedaclten, 
die de vrucht was zoo wel van eigene vinding als van eene 
vlijtige behandeling der oude Romeinfche Dichters. •Te regt 
derhalve werd dit gedicht, den lof des Zomers tot ondetwerp 
hebbende, door den Heer V A N V o L L E N H o v E N zelven in 
lateren tijd niet onwaardig gekeurd om'door hem in foortge. 
lijke Nederduitfche versmaat overgebragt en onder zijne ande-
fe gedichten door den druk gemeen gemaakt to worden. De 
lof van zoo voortreffelijke letteroefeningen verzelde den be-
gaafden jongeling naar Amflerdam, alwaar hij zich eerlang 
met der woon vestigde. Omgang met den beroemden Hoog-
leeraar aan bet Amilerdamsch Athenwum, P. B U R M A N N U t
sECUNDUS, met JERONIMO DE BOSCH enanderekunst-
vrienden, verflerkten hem in zijnen fmnak voor dichtkunst,
en, daar hij nu gaarne ook in de Nederduitfche zijne krach-


ten beproeven wilde, zonder daarom nan de Latijnfche Zang,

godin vaarwel to zeggen, ondernam hij al vroeg, om nit zij.

nen inzonderheid geliefkoosden O V I D I U s bet een en ander

in bet Hollandsch over to brengen; welke proeven, naar bet

oordeel van deskundigen, toen reeds niet ongelukkig flaagden;

Ook andere flukjes, door hem in de. Genootfchappen Patti't

en Concordia et Libertate voorgelezen, toonden, tot welk

een' roem hij als navolger van H o O F T en V O N D E L zoude

kun-
440	J. INIESSCHERT VAN VOLLENHOVErl
kunnen opklintmen door geheel zich aan de Poezij toe to wi3-
den. Hij zelf echter vond bet raadzamer, met de uitgave 
dezereerfle dichtproeven tot een rijper' ouderdom tewachten, 
ja zelfs wile dichtlievende uitfpanningen een' geruimen tijd 
yoor meet ernflige bezigheden to doen achter flaan. Hij was 
nameiijk op den 29ften van Bloeimaand 1770 in den echt ge-
treden met EL1Se$ETH VAN DER POORTEN, dochter
van den, om zijne kunde en deugd, algemeen geachten lo-

s V VAN DER p O O R T E N, en volgde, na bet overlijdent

van dezen zijnen fchoonvader, hem op in des~elfs uitgebreid

kaabor eh handelbetrekkingen op de Oostzee. Welhaast met

eep talrijk en bloeijend kroost gezegend, begreep de Heer

T Aw V O L LEN H O V E N zich door niets to moeten laten afr

trekcen van de zorg voor zijn huisgezin, en daar hij met

onafgebroken ijver als ' koopman tot' deszelfs welzijn bezig

was, hield hij jaren lang weinig tijd voor letteroefeningetat

over. Doch zoo hij al hierdoor eenig vermaak mogt misfen,

ruime.,vergoeding voor hetzelve vond hij in de liefde der

zijnen, die oln flrijd aan zoo veel zorg.beantwoordden. Hec

mogc hem gebeuren zijne beide zonen en drie zijuer doch-


ters nog bij bet leven zijner echtgenoote naar wensch gehuwd

to .zien,. en hij fmaakte eindelijk bet genoegen van, nu zelf

is jaren gevorderd, bet zoo lang door hem gedreven handel-


huis aar zijn' oudflen fchoonzoon to kunnen overdragen. Dug

genoQt. hij rust na zoo veel arbeid. Dus ontfloot zich voor

hem bet vooruitzigt op een' flillen, vreedzamen ouderdom ,

maar ook tevens dat op de gelegenheid, om, zoo hij wilde,

zijne geftaakte letteroefeningen to hervatten. Vurig greep hij

die gelegenheid aan. De voortbrengfelen der jeugd werden

befchaafd. Vriendfchap, kinderliefde, en een.levendig gevoel

der genoegens van bet- buitenleven op de zoo aangename

Beek, tusfchen Overveen en Bloemendaal, ftrekten den Heer

VAN Y O L L E NH O V E N tot belangrijke onderwerpen voor

nieuwe dichtftukken, die in jeugdigen zwier met die van

vroegeren leeftijd gelijk ftonden, hoezeer coon en befcha-


ving eenen rijperen kenmerkten. Welhaast vormde ,zich een

bundel van Gedichten, welke in I8o8 to Amfterdam in 8voi

bij U Y L E N n R O E R bet licht zag. De bijval, met welken

deze bundel algemeen ontvangen werd, fpoorde den Dich-


ter tot verderen arbeid aan. Hetgeen hij eertijds van o v I-


D z V s vertaald had, bragc hem op bet denlcbeeld, om nog

an-
%t,NDEL VAN GEWIJDE PoeZIJ.	44,

tndere treffende plaatfen van then Schrijver, vooral flit de 
Gedaantewisfelingen, in bet Nederduitscb over to brengen 
3Jiemand, die de Proeven eener vrije navolging van eenige 
'tukken uit de werken van P. Ovidius Nafo, in III Deelen,
in 8vo, bij IMMERZEEL EN COMP. 180', 1810. to Am-
ferdam uitgegeven, met eenige aandacht gelezen heeft, zal 
ontkennen, dat de Heer V A N V O L L E N H 0 V E N, vooral in 
de twee laatfle Deelen van dit work, de bevalligheid en los-
heid van bet oorfpronkelijke zeengelukkig heeft weten uit to 
-drukken. Intusfchen klommen des Dichters jaren. De om; 
,flandighedeu des vaderlands flemden meer en meer zijnen 
.geest tot treurigheid. Hij bad bet ongeluk, zijne dierbare ga-
de to verliezen. Geen wonder, dat hij , om zich krachtiger 
op to beiren, nu bij voorkeur de gewijde Dichters opfloeg, 
'Cn zich hunne gedacliten door navolging wilde eigen naken. 
Eene eerlte gelukkige vrucht dezer poging was bet bcek Job 
in dichtmeat, bij j. W. IJ N T E M A , 1812 , in 8vo. Zi flond 
van anderfn gevolgd to worden. De verzameling, welkc thans 
in het lichz verfchijnt, lag voor de pers gereed, en was zelfs 
gedeeltelijk reeds .afgedrukt, toen de eerwaardige Dichter , op 
+den 5den van Lentemaand 1814, zijue joopbaan bier op' aar-
de befloot.'Zacht en kalm was dit uiteinde, even als de avond 
van een' fchoonen dag. Door geene andere zorgen gekweld, 
beval hij, weinige uren vdbr zijnen dood, aan mij de uitgave 
dezer gezangen; want ook mij vereerde hij met zijue vriend. 
fchap, wier herinnering mij altijd dierbaar zijn zal. Groot 
genoegen vond ik bij bet voibrengen van de lnij opgedragea 
taak, daar bet ftreelend gevoel van bet fchoone dezer gewijde 
Poezij onaffcheidelijk bij mij gepaard ging met bet denkbeeld, 
dat hij , die in de bearbeiding derzelve troost zocht onder 
den last des ouderdoms en den kommer van zijnen Hand als 
weduwenaar, thans hereenigd met zijne gade, ontlieven aan 
bet feed der flerfelijkheid, inflemde met de lofzangen der 
hlemellingen, in bet verblijf van eeuwige rust en vreugde."
lets van dit kort en juist geflelde voorberigt weg to laten, 
ware ter verminking geweest van een zoo wel ter zake die-
nend verflag, en zou hen onbevredigd hebben gelaten, die 
naar eenig levensberigt van den Heer V A N V 0 L L E N HOVE N 
verlangden.
Op dit berigc volgt eene korte voorrede van den Dichter, 
waarbij de aanmerking belangrijk is, dat hij bij de dichtmati-
Ap£i{ui scu. 1816. No. Io,	Q 4	ge-
441	j. MEfSCHEA1' VAN VOLLENFJ0VLN
ge overbrenging van Jefaias alleen de vertaling van Prof. v A it 
169P, PALM, en in bet overige gedeelte die van wijien den 
Hoogl. V A N S A M E L S V E L D ten grond genomen, alsmede dac 
Prof. W I L L M E TT ook dit werk met vriendelijkheid en naauw., 
keurigheid overzien en verbeterd heeft.
Bladz. I tot 246, dus verreweg bet grootile gedeelte, be - 
fatter. de Gedichten van Jefaias; hierop volgen, tot bl. 270, 
Treurzangen van Jeremias; daarna de Godfpraak van Nahum
tegen Ninive; Gezang van Mozes en der Israeliten na den 
uitcogt nit Egypce, Exod. XV:1-18 ; de Godfpraak van Bile-
am aan Balak, den KoningderMoabiten, Num. XXIII: 18-24; 
de uitfpraak van zegen door Bileam aan.. de Israeliten, Num.
XXIV: 3-9; Gezang van Mozes. voor het beklinmen van 
den berg Nebo, in bet land der Moabiten, Deutet. XXXII: 
1-43; Zegezang van Debora en Barak, na de ovwrwinning 
op de Kanaaniten bevochten , Richt. V: 2-31 ; Lofzang van 
Hanna, de 11loeder van Samuel, i Sam. II: 1-10; Klagt van 
David over den dood van Saul en Jonathan, 2 San. 1: 19_ 
27; Lofzang van Jonas, Jon. II: 2-9;Lied van den Profeet 
Habakuk of Sigjonoth, Habak. III: i-19; en eindelijk Lof-
zang van Judith, na bet verflaan van Holofernes, Judith XVI: 
2-21.
Wij zijn reeds to uitgebreid geworden, om den Lezer door 
proeven van de voorcreffelijkheid van her werk, de juistheid 
en den 'gemakkelijken dichttrant to overtuigen. Wij vonden er 
.een ongemeen behagen en flichting in.
Niet onbelangrijk zal bet zijn, hier eene kleine aanhaling to 
rloen, ter vergelijking van den gewonen krachtigen Bijbel-
tekst, de fraaije en juisce vertaling van V A N D E It P A L M, 
en de gelukkige dichterlijke overbrenging door v A N V O L-
L E N H 0 V E N. Wij kiezen daartoe, om de kortheid, vs. I s 
en 12 van bet Vde Hoofdll. van Jefaias.
Bijbeltekst
Wee den genen, die , haer vroeg opmakende in den morgen. 
ffondt, flerken drank najagen, ende vertoeven tot in de fche-
lneringe, tot dat de wyn haer heeft verhittet.
Elide harpen, ende 9nyten, trommelen ende pypen, ende 
wyn zyn in hare maeltyden: maer fy en aenfchouwen bet 
werk des Heeren niet, ende fy en fien niec op bet maekfel 
fyner handen.
VAN
BUNDEL VAN 6EWIJDY POeZIJ.
443
VAN DER PALM:

Wee hunner,
Die vroeg reeds in den uchtendftond 
Verhittenden drank bejagen, 
En toeven tot de fchemering, 
Door wijn ontgloeid.
Bij luit en citer,
Bij trom en fluit en voile bekers 
Brasfen en flempen zij
Maar wat Jehova werkt, dat trekt hunne aandacht niet. 
En war zijn hand bereidt, dat zien zij niet.

VAN VOLLENIIOVEN:

Wee hunner, die reeds vroeg, als 't eerst begint to dagenr 
Den iterken drank bejagen,
En tot de fcheemring toe, door heeten wiju
Ontgloeijen en bevangen zijn! 
Zij brasfen en zij fmullen 
Bij citer en bij luit, 
Terwiji zij betters vullen 
Bij trom, Inuzijk en fluit; 
Maar op Jehova'§ werken 
Zien ze onoplettend near. 
Zij willen niet bemerken 
De daden van den Heer.

Zulke werken, als her getnelde van den otivergelijkelijkel 
VAN D E R PALM en den braven en kundigen V O L L E N H o-
v E N, moesten den tragen geest onzer dagen tot echte en 
finaakvolle beoefening der Gewijde Schriften, tot lezing, na-
fporing en vergelijking opwekkea, en alzoo onze wensch 
vervuld worden, dat deze en dergelijke fchriften als huisboe-4 
ken bij den Bijbel gebezigd werden, zoodat huisvaders en 
huismoeders zorgden, dat dezelve, benevens de voortbreng-
fels der edelfte vernuften van ons vaderland, den zouen en 
dochteren ter lezing en leering werden gegeven, en daardoor 
aangevuld werd dit helaas thanss ce zeer verwaarloosd gedeel.
Se eener inderdaad refit fatfoenlijke opvoeding.
G g 2	Rei-
444
W. $OLTAU
Reize door Noorwegen en een gedeelte van Zweden. Naar het 
Iloogdaitsch van Dr. W. S Q L T A U. -re Leeuwarden, bij 
Steenbegen van Goor. i8r6. In gr. 8vo. VIII en 271
El. f'2 -ro-:
Deze Reis, hoezeer flechts voor Dilettanten (liefhebbers, 
geene beoefenaars) in de Aardrijkskunde gefchreven, bevat 
nogtans eene menigte zeer belangrijke, en tevens aangenaam 
voorgedragene, berigten omtrent een land, welks inwoners 
door handelbetrekkingen, volksgeaardheid, vrijheidsliefde, en 
gedteltelijk ook door overeenkomst van taal , zoo vele betrek-
king tot ons hebben. Het zijn ook eigenlijk meer de men-
fchar dan bet land, waarover S o L T A u handelt. Doch wan-
neei hij zegt, Reize door Noorwegen, zoo moeten wij niet al 
to veel verwachten. Geen tiende gedeelte van bet uitgeftrek-
te Koningrijk is bet voorwerp dezer Reize: niets words er 
gezegd van de belangrijke wesrkust, met alle de eilanden, en 
de rvee koopfteden Bergen en Drontheim; niets zelfs van 
bet westelijk gedeelte der zuidkust, of bet ftiftChristianfand. 
Maar over bet 11ift Christiania, of bet zuidoostelijk gedeel. 
to , komen des to belangrijker berigten, (hoewel geene ei-
genlijk gezegde befchrijving) en wet in een' zeer bevalligen 
vorm, voor. Het is echter, gelijk bij alle reisbefchrijvingen, 
volftrekt noodig, eene kaarc daarbij ter hand to nemen; en 
daar die van Noorwegen joist nict zeer algemeen zijn, badden 
wij wet gewenscht, al ware 't op een klein kaartje, den reis-
weg des Schrijvers aangezeekend to zien.
Hij kiest bet punt, waar deze reisbefchrijving begint, niet,
zoo als gewoonlijk, van zijne aankomst in, maar van zijne

afreize uit, de zuidelijke deelen van dit Koningrijk; ja hij

noemt niet eens de ftad , waaruit hij vertrokken is, fchoon

dezelve 'nit den zamenhang, en eenen terugblik op Noorwegen's

zuidelijke kuslen, ,(bl. s68) waarmede de reis had moeten

beginnen, blijkt, de find Laurwig, aaa de rivier Loven, to

zijn. De reis gaat vervolgens over Tonsherg, Tarlsberg en

Drammen, naar Christiania, Noorwegen's hoofdftad. De be-


fchrijving van alle deze en de tusfchenbeiden liggende plaar-


fen is bij uitftek onderhoudend en fchilderachtig; zij wordy

ook door gewigtige aanteekeningen nopens de volksgeaard-


held,
RaIZE DOOR NOORWEGEN EN ZwEDEN.
21eid, de zeden, de taal en letterkunde der Noormannen afge. 
wisfeld. Bovenal voldeed ons de befchrijving van Drammen, 
van bet fchoone dal, en den aanzienlijken handel dier driedub-
bele ftad, (bl. 14-so.) Van Christiania ging de refs over 
Droback en Mofs, en dus langs den oosteroeVer van den Chris-
tiania-Fiorde , of Golf, naar Frederiksflad; alien ain den Hot. 
landfchea handelaar zeer wel bekende plaatfen. Te Frederiks-
flad flak men den Glommen over, de grootfte rivier van Noor-
svegen, welke bij Ilavslund een' waterval van s tot 300 voe-
ten maakt. Over 't geheel is ten minfte bet bier bezochte ge-
deelte van Noorwegen zeer rijk nan fchoone gezigten en na-
tuurtooneelen , zelfs to midden des winters; en men zou zich 
ten zeer verkeerd denkbeeld van hetzeive maken, wanneer 
men bet, hoe fchaars ook bewoond, als eene (reek aanzag, 
waar naauwelijks de noodwendigheden, niet de gemakken, des 
oievens to belcomen zijn. In de herbergen ten platten lande 
Loch kan ment bijna zoo goed als in Holland, met eten en 
drinken to regt komen. In de, fteden gebruikt men wittebrood 
bij voorkeur (bi. 46), dus niet bet roggebrood, gelijk op 
vele plaatfen in Duitschland, en bij den Noorweegfchen Boer 
is eten en drinken fchering en inflag, (bl. 125.) Niet minder 
dan vijfmaal daags heeft dit bij hem plaats. Daarentegen is 
de Neorman minder dan de Deen en de Zweed aan geestrijke 
dranken gehecht, (bl: 45.) In Christiania vindt men flechts 
Edne brandewijnfokerij, en niet Edne brouwerij, daar ieder 
huisgezin zijn eigen bier brouwt. Zoo, vindt men ook ten 
platteu lande en in de kleine fteden geene bakkerijen, daar 
elk gezin voor zijn eigen brood zorgt. - Van Frederiksflad ging 
de reis zuidoostwaarts naar de Noorweegfche grensvesting 
Frederikshald, zoo bekend door den dood van It A a a L XII 
van Zweden, en niet minder merkwaardig door de hooge ja-
ren, welke hare ' inwoners bereiken. Onder C H R I T I A A N 
VI (in de eerfte heeft der achttiende Eeuw) waren hier acht 
perfonen, waarvan de jongfte 78 en de oudite Io5`jaren telde. 
(Deze laatfte bijzonderheid wederlegt bet onmiddeilijk volgen-
de gezegde: de ouderdom van alien to zasnen beliep 1417 ja-
ren. Z66 toch moesten zij door elkander ieder 177 jaren oud 
geweest zijn. Zou bier ook cene drukfout zijn voor acht pa-
ren ?) De Kroonprins van Deenemarken had bier in 1788 een' 
voorrijder van 103 jaren. -- Van Frederikshald ging de reis naar 
Zweden over den Swinefund. Het onderfcheid der beide lan-
G g 3	den
446	W. SOLTATI
den loopt aanflonds , ongunflig voor Zweden, in 't oog. De 
bergen, in Noorwegen digt met bout bewasfen, zijn in Zwe-
den (althans op de westkust) geheel kcal. De fireek is nicer 
heijig; de landman armer. Daze onaangename Overgang fchijnt 
op den Schrijver gewerkt, en hem minder gunflig voor Zwe-
den geflemd to hebben, van walks hier bereisde gedeelte flechts 
zeer oppervlakkige, ongunflige, en (in vergelijking met die 
over Noorwegen) vrij onvoldoende, berigten voorkomen. Go, 
therrburg wordt naauwelijks aangeflipt; doch do Schrijver zag
 ook flechts eene der voorfleden. Behalve deze aanzienlijke 
handelflad, en Halmfladt (niet Helnrfladt, bl. 2z6) in Hal-
lRnd, is op deze geheele westkust niet *cane plaats van be-
lang; doch bet tooneel verandert in Schonen, 't walk, door 
can' bergrug van Halland afgefcheiden, veal vruchtbaarder en 
aangenamer is. -- De Schrijver flak van Helfngborg naar Ko-
penhagen over, en eindigt met een' blik op die hoofdflad, op 
bet naburige Elzenpur, en eerie korte, doch voortreffelijke 
fchildering van den Deenfchen volksaard.
Wij hebben genoeg gezegd, om daze zeer good en bevallig
gefchrevene Reis , aan alle beminnaars zoo wel der Aardrijks-


en Volkenkunde, als eerier lectunr voor uitfpanning, aan to be-


velen. De Vertaler (sevens Uitgever) behoort geenszins tot

de klasfe der broddelaars, welke dezen tak der Letterkunde

tot een verachtelijk handwerk vernederen; en hij heeft ook

(zoo als ieder Vertaler eener Reisbefchrijving eigenlijk be-


hoorde to doen) zijnen Auteur met andere Schrijvers over

dat land, zoo alS FABRICIUS, onzen MEERMAN, CARR,

enz. vergeleken, en de overeenkomst of hot verfchil in eeni-


go Noten onder den tekst aangewezen. Alle zijne Aanteeke-


ningen zijn nogtans niet van dat belang: er ziju onder dezel-


ve, die wat re veel de zucht verraden, om aardig to willen

zijn. Twee derzelven (de eene eigenlijk in do Voorrede des

Vertalers, bl. 5.) zondigen tegen de Aardrijkskunde en Go.

fchiedenis. De Schrijver had gezegd: dat de „ weinige be-


„ bouwde. plekken in Zweden (bet door hem bereisde"gedeelte)

naar Oafen geleken, rondom welke eene zee van heidekruid

„ en dambezienflruiken golfde." Dit woord Oafen nu ver-


klaart de Vertaler door.,, dorre, onbewoonde zandwoestijrren in

„ Afrika, die oudtijds tot een verbanningsoord gebruikt war-


den." Niet alleen flrijdt dit lijnregt tegen de bedoeling des

Schrijvers, (gelijk ieder terflond ziet) maar deze uitleggipg is

oak
ItEIZE DOOR NOO&WEG&N EN ZWEDEN.	417
ook volftrekt valsch. Oafen zijn eilanden, fchoone, vrucht-
bare en welbefproeide eilarden to midden der Zandzee, of, 
met andere woorden, waterrijke plekken, die de barre zand-
woestijn van Afrika afwisfelen, en aan de Karavanen tot rust-
en ververfchingsplaatfen dienen. Men heeft zoo in de nabij 
Mid van Egypte de groote Oafe, de Oafe van Ammen e. a. 
In. Wij behoeven ons eigenlijk op geenen Schrijver to be-
roepen, , daar dit woord in then zin algemeen bekend en aan. 
genomen is: wil men zich echter overtuigen, zoo zie men dei 
Reizen van B R o w N E, die de Oafe van tlmmen befchreven 
heeft : H E E R E N'S Ideen over Egypte e. z. v. - Op bl. 
258, waar de Schrijver van den Zeefag van 2 April i8oi 
fpreekt, waarin de Deenen zich tegen de Engelfchen met roena 
overlaaddeu , zegt hij , dat de vijand overnaagtig , en de oor-
log onregtvaardig was. Op dit laatfle merkt de Vertaler aan: 
„ Dic zullen de Engelfchen juist niet beamen. Zij hebben 
„ het wegvoeren van de Deenfche Zeemagt destijds een maat 
„ regel van voorzigtigheid genoemd. Hot zij zoo!" Het 
wegvoeren der Deen%che Zeemagt gefchiedde zevendehalf ja-, 
ren later, in Sept. 1807. De Vertaler heeft deze twee da. 
den van vijandelijkheid, door Engeland tegen Deenemarken, 
gepleegd, blijkbaar verward. In den eerften togt was bet 
flechts om affland van bet fielfel der Zeeregten, die PAUL I 
verlevendigen wilds, to doen. -- Ook de Schrijver fchijnt zich
nu en dan to veel in bet verledene to verplaatfen, wanneer hij 
van Deenemarkens tegenwoordigen Koning als Kroonprins fpreekt. 
Ilij was toch reeds Koning in Februarij 18 , toen S O L T A U 
de reis deed.
In taxi en fpelling is deze Reis doorgaans zeer zuiver, etc 
men words door drukfouten weinig gehiuderd.
T O B I A S n o P P E, of Burger en Bloedverwant. Door A. L A-
F O N T A I N E. Met Platen. II Deelen. Te Flaarlern, bij 
F. Bohn. In gr. 8yo. Te zamen 616 Bl. f'6-:.:
111 wederom nicuw en zonderling, in L A F 0 N T A I N E'S lie-
ven toon; een boek tot uitfpanning na vermoeijenden arneid,, 
en tevens veel voor bet hart, en geheel voor den befchaaf-
den kriag., „ Ben ongemeen fraaije Roman," zegt de Holland-
O g 4	fche
44$	A. LAFONTAINg
fche Ultgever; en wij twijfelen naauwelijkg, of ieder Lezer 
ftemt bet hem toe.
B LAN K A VAN H O R R B E R G (hare gefchiedenis words anti 
bet floc eerst opgehelderd) is eene verlatene'weeze; in de 
eenzame herberg, wait haar de moeder ontviel, vindt een edel 
jong mensch de verlegene, die volftrekt Wets wist van hare 
betrekkiilgen, dan dat zij van hare moeder eenen geflotenen 
brief naar Hanover had. De kiefche jongeling geleidt haar, 
en de Lezer voorziet in bet einde een huwelijk van deze uir-
muntende menfchen. Maar de jongeling moet zich onverwacht 
verwijderen, en nu vernemen de reeds verbondene barren 
niets meet van elkander. Dan, kort hierop treedt T o B I A S 
H 0 PP E op bet tooneel, wiens voorkomen juist niet zeer uit-
lokt, maar die zeer fpoedig bet voortreffelijk tneisje onder-
fcheidt, en van haar gekend wordt in zijne zeer groete voor-
treffelijkheid. In Hanover vindt zij den onbekenden, waaraan 
de brief barer moeder hield, overleden, en wordt door T o-
B I :9 S H O P P E gebragt bij zijne zeer waardige bloedverwan-
ten. Zij is weldra aldaar de lieveling en vertrouwde van al-
len; ook de Lezer heeft haar lief, etc weet niet, of hij den 
eerflen minnaar terug verlangen, of haar met T 0 B I A s gelukkig 
gehuwd wil zien. Deze laatfte verwijdert zich ook voor een' 
tijd, en intusfchen ontdekt B LANKA , dat de beffemde echt-
genoot van eene der dochters van bet huis haar eerfle reisge-
noot en minnaar is. Zij oordeelt geraden, nu fpoedig weg 
to reizen. Intusfchen heeft T O B I A S zijnen liefften wensch 
opgegeven, daar hij de vroegere betrekking van zijnen gelief-
den neef tot B L A N K A ontdekt; en nu wordt bet tusfchett 
oom en neef een wedftrijd van edelmocdigheid. Na de af-
docning barer taken, met behulp- van T O B I A S , met Karen 
laaghartigen broeder, (waarbij bet blijkt, dat zij eene Freu. 
le VAN H O R R B E R G is, en de gefchiedenis barer moeder, 
en alzoo hare afkomst, nu ook words opgehelderd) befliss 
B L A N H A eindelijk ten voordeele van ii o P P E, en words zij-
ne gelukkige vrouw. Zeer gelukkig inderdaad, net zoo zeer 
oindat hare vriendin nu den jongeling huwen kan, want de-
ze door wederzijdfche ouders •verloofden fcheiden gemakke-
lijk, daar beider hart eene andere keuze had -- de dochter eu 
de zoon van H 0 P P E°S overledenen uittnuntendeu vriend, 
dien hij wel jaren lang had moeten miskennen, maar wiens 
gedrag nu reeds volkomen geregtvaardigd was, etl wien u 0 P-
PZ
TOBIAS HOPPE,	449
,pr, nu in zijne kinderen de voorbeeldelooze zich opofferende 
trouw kon vergelden. Bij dit alles komt nu nog bet huwe-
lijk van eene andere beminnelijke nicht, welker waardige 
minnaar, lang en met den meesten fchijn verdacht, nu naar
verdiende de lieveling van geheel de familie wordt. Alle dee ze gefchiedenisfen ftaan in naauw verband,, en zijn zoo door-
een geweven, dat ieder perfoon, tot bet laatfte toe, belangrijk 
blijft, en wij den Lezer waarlijk, door bet gezegde, flecht$ 
een zeer onvolledig denkbeeld geven van bet verhaal, dat in 
ons oog een meesterfluk van vinding is. Behalve dit, is de 
Roman vol van originele karakters , en doorzaaid met fraaije 
en treffende opmerkingen. Van beide eene kleine proeve. Zie 
bier de eerfle ontmoeting van H o P P E en B L A N K A:
„ Ik heb eene verfchrikkelijke haast, Heer Postmeester!" 
enz. Men zeide hem, dat B LAN K A de eerile paarden heb= 
ben moest, en hij dus konn wachten. „ Dat weet ik des noods 
ook !" antwoordde hij op eene grappige mapier, en nu kwani 
hij (a L A N K A verhaalt bet) bij mijn rijtuig, nam zijne muts 
if, en zeide: " In eenen bloeijenden leeftijd, Mejuffer! komt 
men nooit to last. Gij zoudt eenen armen drommel, die op 
beete kolen flaat, ongemeen verpligten, indien gij van uw 
segt op de eerfle paarden affland wildet doen."
,, Ik heb even zoo veel haast, als gij, Mijnheer!" zeide ik 
ernflig, offchoon er iets zeer grappigs in zijne manier van 
zeggen was.
„ Waarom wilt gij wedden, dat ik meet haast heb dan gij ? 
-- zeide hij. - Er is been woord, dat aan fchoone lippen 
beter past, dan bet .[a-woord! Ik wenschte wel, dat gij bet 
mij wildet geven!"
" Maar, - zeide de Postillon - de Dame zou immers 
met u in uwen wagen kunnen rijden, Mijnheer H o P P E ! dan 
kwaarnt gij beide weg."
" Ik zag donker voor mij veer, want dit wilde ik nog min: 
der. De man zag er gansch ni'et zoo uit, dat hij mijn ver-
trouwen verdiende. Ik antwoordde niet. Hij zong:
„ En op bet voorhoofd kwamen rimpels, 
En dit zeide mij : neen! 
Oh! Mifericos•de!"
„ Den laatften repel voegde hij er zeer grappig bij. „ Ik zotr 
Gg 5	u
450	A. TAFONTAINE

u waarlijk jets kwaads kunnen toewenfchen, Mejnffer.
de hij voorts,, - dat gij maar flechts eon paar minuten in 
uw leven niet hadt geweten, hoe gij zoudc voortkomen, op-
dat gij mogt weten, hoe aangenaam imij uw .Ja-woord zoude
zijn."
„ Nu dacht lk aan mijne eenzame herberg bij Kollin, en 
an alles,en ik zeide fchielijk en vriendelijk; „ Ja!" Ik maakte 
cene beweging onn op to flaan, en hij hielp mij uit den wa-
gen, en terwijl hij mil paar zijn rijtuig brags, zeide hij : „ Op 
die kar hadt gij hot toch nict uitgehouden, lief kind! Gij 
'komt door uw Ja-woord gemakkelijker to zitten, en dit fchen-
Ite de barmhartige God aan alle meisjes, die bet Ta-woord ge. 
ven. Ik vrees; dat velen in doornen zitten gaan." Zijn gezigt 
bras bij doze woorden zoo goedhartig en medelijdende, dat ik 
opgeruimd en vrolijk zeide: „ Ik hoop, Mijnheer Ho1'PE-"
„ Ei, ziedaar! - riep hij - de Meisjes weten in eene 
minuut meer van eenen man, dan wij in een jaar van haar! 
Gij kent mij ! Nu, op reis moet apes eerlijk in zijn work gaan. 
Namen dus tegen namen."
„ H O R R n E R G ! " - zeide ik. - Nu fpotte hij met mij-
nen naam, en bewees mij , terwiji bij mijne goederen in den 
wagen pakte, dat ik de weddenfchap zou verloren hebben. 
,, Want - zeide hij -' gij hebt den onbewegelijken, vasten 
naam HORRBERG: on bij mij gnat bet: hop! hop! hop!" 
Nu tong hij weder een vers ult hot liedje.
„ Mijne harp koti volflrekt geene goede plaats krijgen. ,, Ja 
.- zeide hij vrolijk -zoo gnat hot altijd met de harmonie en 
met de vreugde tevens. Zij krijgen altijd in de wereld de 
llechtfle plaats: l Eindelijk kreeg de harp eene plaats , om= 
dat ik zeide, dat, zij eene gedachtenis was aan eene dierbare 
Vriendin. „ Wei ! - riep hij - al zon ik dan ook op den bok 
zitten; zij moet mede, en dan wil ik eens zien, hoe dank-
War gij wezen zult." Hij zong nu weder met Wider flemme:
,, d man must prove himfelf polite 
In fuch a cafe as this."
,, Dit alles gaf den man een grappig voorkomen; maar er 
was volllrekt niets gemaakts in alles; bet was zijne natuur.
„ Eindelijk reden wij been: „ Iiidien wij een paaK Oosterlin-
gen waren, dan zouden wij eerst met elkander gebeden hebben,
dat
1'OBIAS -HOPPE*	451
,dar vrede under Ons mogt heerfchen, dat wij elkander op 
aeis niet in gevaar brengen, maar in ngod en dood elkander 
getrouw mogten blijven. Ik bob hiermede dit gebed uitge-
fproken, lief kind! Amen! En daar eene kennismaking op 
eene rais van ruim twintig mijlen - want ik boor, dat gij• 
naar Hanover gaat, en derwaarts ga 1k ook - niet zoo eene 
~oppervlakkige kennismaking op een Bal of Theegeielfchap is, 
Inaar eene, die op trouw en.'geloof moet rusten, eene verhe. 
vene kennismaking, naast die tusfchen Echtgenooten de ver= 
iievenfle; zoo zult gij mijne geloofsbelijdenis hooren: Ik ben 
T o B I A S H O P P E, een eerlijk, vrolijk man, die zoo huisfe-
lijk is als eene musch, en evenwel nog niet eene vaste woon. 
Plaats heeft; die I, U T E R'S Christelijke Huistafel van buiten 
kent, en evenwel nog geene vrouw en kinderen heeft.` lk 
bets niet zoo deugdzaam als G R A N O I S O N, -- als gij - dielt 
kent, en ieder Meisje behoor4e hem to kennen - Met 0001
wijS als PLATO Of zelfs alS ARISTOTELES, maar tOCh
een goed flag van een mensch, geloof ik. Opdat gij, mijne 
Vriendiij! - want die zult gij zijn, vbbr dat wij den Dons= 
toren van HalberJladt zien -- mij in de wijde wereld zult 
weten to vinden, wanneer de een of andere kwelgeest ons iuan 
elkander fcheidt, zoo hebt gij hier mijn adres."
„ Hij gaf mij een kaartje, dat ik lagchende in mijn' breizak 
Itak.
„ Ik zweeg. Hij hield zijn oor naar mij toe, en trok:de 
tlaapmuts van zijn' oor. „ Deert u lets, Mijnheer T O S I'A S 
HOP PE ?" vroeg ik.
,~ 1k luisterde naar uwe geloofsbelijdenis;'
„ Ik zeide vrolijk : ,, Mijn naam iS B L A N X A If O R R B ERG. 
Het Signalement, Mijnheer T OB I A S H O P P-E , zult gij zelf 
Wet maken."
„ 0 ja ! - zeide hij, mij aanziende. -- Dus B L A N K A 
B o RR B E R G, zeventien jaren oud, op zijn hoog§t achttien. 
net oog, of de geest, die inwendig is, fchijnt reeds ouder. 
i-let voorhoafd eenigzins fier; - of teekent het alleen moed 
tegen een ftijfzinnig noodlot? Op den mond en in twee IMP-
'ties, die de natuur in twee morgen-rozen gedrukt heeft, een 
lachje, dat de Manren tot zotten en een' man tot eene God-
lieid maken kan."
,, Stond in ons Oostersch gebed ook een artikel van vleije-
tij, Mijnheer HoPPE?"
„ Dat
452
A, LApONTAINg
• Dat ik weet niet. Op her kleine eirond van hear gelaac -. 
dus ging hij voort - hangt zoo war een digte nevel van ver. 
hevene droomerijen, en een donker wolkje van zorg: de eer-
Ile zal met de jaren wel verdwijnen; de tweede? de Hemel 
helpe u van dezelve af. Blond haar, dat met bet hear van 
A E R E N I C E aan den hemel wedij veren kan."
" Ik vrees, Mijnheer H o P P E ! dat gij mij in uwe befchrij-
ving nog geheel in den hemel zult verplaacfen, om van -mij 
met mijne harp bier op aarde maar ontflagen to worden."
,, We! nu, indien mijne_befchrijving u niet elegant genoeg 
is! ik zor, wel eons willen hooren, hoe een Meisje zichzelve 
prijsc. Kom aan, Nat u eens booren!"
• Dus -- zoo begon ik - een arm ding, dat in de wereld 
nets to doen heeft , dan een' brief to beflellen; dat flechts 
odnen Vr:end heeft, *iens naam zij bij ongeluk niet weet:'
n Schidijk gaf hij mij nu nog een kaartje met zljn adres; 
maar ik was niet meer van mijn' tekst to breqen, want miju 
,hart werd aangedaan. „ Een arm ding, -- dus ging ik voort--
dat achter zich niets to zien heefc dan een graf, en voor zich 
niets ziet dan cene donkere toekomst."
,, En den Heer T o E I A S H o P P E!" riep hij, terwijl hij tee 
gen over mij ging zitten. Ik moest evenwel lagchen.
" Ik hoop, lief kind I - zeide hij na eene korce pauze -1 
dat wij met elkander gekfcheren. "
„ Ik voor mij heb in alien ernst gefproken."
„ In ernst? Hemel! mijn lief kind! wat kan u dan beje+ 
gend zijn?"
„ Een engel des doods!" zeide ilc bedroefd.
„ Dit verdriet komt men in uwe jaren nog weer to boven. 
Maar inderdaad, ik vrees--zeide hij met een ernftig gezigt--
dat de fmart, die op uw gelaat geteekend is, eene andere 
fcheiding tot oorzaak heefc, en dat gi}itt achter de lijkbaar 
verbergt, opdat ik de eigenlijke fmart niet zien zal."
„ Het is nog geene vier weken geleden, dat mijne Moeder 
in mime armen flierf, en zij liet mij niemand achter, die 
met mij om haar verlies treurde."
•	De Hemel beware mij, zeide hij -- dat ik die fmart 
veroordeelen zou!"
•	Hij trok zijne muts over z1jne oogen, en ging in den
hoek van den wagen zitten. Ik zag hem met verontwaardig ging aan; want ik dacht, dar hij er mede fchertfen wilde, 
Maar
TOBIAS HOPPa.	4S3
Naar toen de Postillon iets zeide, en hij de muts weder 
opligtte, zag ik' iets in zijne oogen , dat geheel naar geene 
fcherts geleek. Hij ging eenige oogenblikken nit den wages. 
Ik werd van oogenblik tot oogenblik meer to vreden met 
mijn' reisgenoot."
Dit karakteristieke rooneeltje kostte ons meerdere ruimte, 
dan wij ons voorilelden, zoodat wlj ons van het mededee. 
len van treffende gezegden en opmerkingen moeten onthou-
den; dan, de Lezer zamelt er zich nit deze proeve wel 
zelf eenige op, en werd zeker tot nadere kennismaking met
B LANKA en T o B I A S uitgelokt.
Laudatio Funebris Divi Patris Clasfis N. N. Groninga, apud 
IV., van Boekeren. 1816. p. p. IS. form. maj. f :-4.:
Jongenswerk! mislukte en on'*riendelijke fcherts. - Zijne
Majesteit de Koning gaf aan het Kerkbefluur der Hervorm-


den eene audere en geconcentreerde wijziging. D4 Klasfi-


kale vergaderingen houden daardoor op, of komen flechts

eeumaal 's jaars bijeen; en hetgeen to voren door dezel-


ve gefchiedde, en waartoe gedurig herhaalde bijeenkom-


flen vereis.cht werden, wordt nu opgedragen aan eene min.

der talrijke Commisfie, enz. Niet ieder in de Hervormde

Kerk denkt eveneens over deze verandering; fommigen ver-


blijden er zich over, en verwachten er zeer veel goeds van;

anderen bedroeven zich over dezelve, en vreezen ik weet

niet wat; nog anderen befchouwen geheel die zaak als van

weinig belang; terwiji er eindelijk ook zijn, die hun oordeel

opfchorcen, tot dat de nieuwe regeling geheel in trein is ge-


bragt., en de reglementen, die men van cene aanflaande Sy-


node verwacht, bekend en in werking zijn, meenende dat

men dan eerst volkomen naar waarheid en regt zal kunnen

oordeelen over eenen maatregel, voor welks goede bedoe-


ling het verfland en hart van onzen geliefden en geeerbiedigden

Koning bij ieder' weldenkenden een genoegzame waarborg is.

Bij de Klasfikale vergaderingen fpijzigden de broeders door-


gaans met elkanderen, na den afloop der werkzaamheden; en

zoodanige bijeenkomflen waren teveus, voor foinmige meer

van de fedeu afgelegene Predikanten, eene aangename gele-


gen-
454	LAVDATIO FUN$BRI3.
fenheid bm de flad to bezoeken, ook fo ttnige l uisfelijke be. 
langen dan of to 'doen, en geheel de broederfchap to zienl 
En wien kon dat bij mogelijkheid hinderen? Indien al eens 
nu of dan (bijzunderheden weten wij joist Met) bij zooda= 
nig eenen maaltijd iets voorviel , dat niet geheel in deli 
haak was, is' het dan e'delmoedig, zulks to wijten aan geheel 
bet achtingwaardige Iigehaam der Ilervormde Geestelijkheid,' 
en die broederlijke bijeenkomften, aan eenen waarlijk Wet at-
tijd zoo geheel overvldedigen disch, en doorgaans geheel op+ 
iigene kosten, to doen voorkomen als zuip- en finulpartijen; 
en offeranden aan Bagchus, en misfchien ook aan Venus! 
gelijk de bedoeling fchijnt to zijn van den vermoedelijken 
vlasbaard, die deze Landatio in de wereld zendt, en die den. 
1(ielift zelf niet ongaarne eene ruime en aanzienlijke plants zotu 
bekleeden; aan welke tafel dan ook cenige mannen e grege 
Epicuri bijeen waren.
• Prandium tandem, post gravisfimos focietatis Iabores ex= 
„ antlatos appofttuin, arctisfimuni fraterni, amoris vincuktai,
• erat, animique 1--turn condimentum, quo quisque vocatus,
• etiam postridie, fapientisfimo Patrum inftituto, utilisfimis
•	nempe fermonibus, nuiriretur.
„ Meinlnistis autem Fratres ! nostre in Divi Patris, opipa.
•	ra prandio, quanta fuerit, frugalitatis prisc--, vel in hodi-
•	erna ubertate, memoria. Vinum capacioribus licet fcyphis
•	appofitum, non nifi tarde, et justa copia, ita ut ne guttu-
•	la quidem ungue decideret, bibebatur," cet.
•	Meministis quanta carnium fuerit copia, pisciumque de-
•	liciai, appofitarumque dapium fapor eximius, pomorum egre-
•	gia, maturitas, menfm fecund-- dulcedo, panisque et nigri, 
„ et albi, femel bisve cocti eximia materia," cet.
•	Lugete Fratres ! Patrem Optimum extinctum, lugete aides,
•	lugete et V OS BLAND U L lE P U E L L lE ," Cet.
•	Pattern eheu plangimus, per duo, et quod excurrit fecu-
•	lee, fumma celebritatis fama, ftimmaque omnium rerum
•	copice atque felicitate, per omnes Reipublicx mutationes,
•	ad hunc usque diem fuperititem."
Maar deze ftaaltjes zijn overgenoeg ter aanwijzing, dat ge= 
heel de Laudatio in icder opzigt een nietsbeteekenend prul-
chrift is.
Tiuee.
J. M U L D E R, TWEETAL REDEVOERINGEN.
455
Tweetal Redevoeringen, gehouden in het Departement Cronin-
gen, der Maatfchappij Tot Nut van 't Algemeen; door J,
M U L D E R , Leeraar bij de Hervormde Gemeente to Gronin-
gen. Te Groningen, bij R. J. Schierbeek. 1815. In gr. 
8vo. 24 BI. f :-5-8
Beide- deze Redevoeringen prijzen zich door bear nuttig doel
bijzonder aan: of is, de inftandhouding eener zoo tveldadige

inrigting, als die der Maatfchappij Tot Nut van 't Algemeen,

Diet hoogstbelangrijk? - Eenigermate fchijnt de ijver voor

deze Maatfchappij, en ook bijzonder voor de Departements.

vergaderingen, verflapt. Dit is ook wel elders bet geval;

en_ daarotn keuren wij de uitgave dezer Redevoeringen ten

hoogfte goed. De eerfte fpoort de oorzaken dezer verflap-


ping van den ijver voor de Maatfchappij in bet algemeen

no; zij worden bevonden deze to zijn: De zaak is Diet meet

nieuw; -- de Maatfchappij fticht dat nut Diet, dat men er

zich van beloofde; - en eindelijk: de tretirige omftandigheden

onder den Franfchen dwang. Deze bezwaren worden getoetst,

en derzelver invieed to keer gegaan. (Nog twee bedenkin

gen badden wij gaarne bier opgenomen en wedrlegd gezien:

I) De zorg, die bet Gouvernemenc draagt voor bet verbe-


terd Schoolonderwijs, maakt de bijzondere bemoeijingen, en

de opofferingen daartoe van partikulieren, minder noodig. 2)

De boekjes der Maatfchappij worden weinig gelezen; men

vindt zelfs de aan de leden uitgedeelde exemplaren fomtijds

voor een' fpotprijs to koop liggen: zij komen alzoo Diet in

de regte handeu.) De tweede Redevoering wijst bet nuttige

en noodzakelijke van de bijwoning der Departementsvergade.

ringen aan: Zij zijn zoo gefchikt om den trek tot nuttig en

gezellig verkeer op eene onkostbare wijze to volkoen;-heb-


ben de ftrekking ter verbetering van verftand en hart. (Kon

dit meet algemeen en altijd pro efondervindelijk aan ieder lid

bewezen worden! Wij kennen bet Groninger Departement Diet

bijzonder; maar hoorden elders wel eens klagen, dat men-


ge avond voor veritand en hart verloren was , en nuttiger in

eenen vriendenkring, in wijn- of koffijhuis zou zijn doorge.

bragc. Wij zeggen dit Diet als eerie befchuldiging, maar ge-


ven enkel eenen wenk. Tot nut van bet algemeen , moesten

da
456
J. AI U L D E R, TWEETAL REDEVOERINGEN'4
de kundig(le leden, die eigenlijk daar meer kunnen geven dun 
ontvangen, zich verledigen, om, na den afloop der voorlezin_ 
gen of werkzaamheden, bet gezellig verkeer doelmatig, zoo 
wet als algeineen onderhoudend, to leiden.) Eindelijk: zij heb-
ben den kennelijkflen iuvloed op de inflandhouding en bloei 
der Maatfchappij.
Wij wenfehen zeer, dat de uitgave dezer Redevoeringen 
aan bet nuttig doet van den Schrijver, zoo wet elders als to 
Groningen, volkomen zal beantwoorden.
Lecrasur voor hromven; bcJlaande in onderfcheidene Verhaleit 
ter veredeling van het hart. Door F E N N A M A S T E N-
B R O E K. Ilde en laatJle Deel. Te Groningen, bij W. Wou-
ters. 18 16. In gr. 8vo. seq. BI. f 2-8-:

Dit tweede zestal komt ons voor, in waarde aan bet eerile 
gelijk; en meer behoeven wij niet to zeggen, daar onze wel-
gemeende loffpraak vrij algemeenen bijval vond.
r. S U S A N N A It U D O L P H I, vroeg door haren braven va-
der van ijdelheid tot weldadigheid geleid , die door deze deugd 
juist haar geluk op narde vestigt ; 2. E G B E R D I N A D E 
G R A A F, de zachte, miskende en endelijk gelukkige deugd; 
3. AUGUSTA L I N D E N H O L M, eene uitmuntende ftie€moe-
der ; 4. C L A I, A VAN T U R N H A U S E N, eene treffende waar-
ichuwing tegen eenen onbedachten echt ; 5. CHRISTINA. 
w r L L I N G R o D E, de zachtmoedige echtgenoote van eenen 
'raven, maar voor een' tijd verdwaasden en verdwaalden 
man; en '6. J 0 H A N N A V A N II U L S T, een voorbeeld van 
vrouwelijke teederheid, braafheid, beleid en moed, bij een 
in onze dagen niet zeldzaam lijden; - alle deze verhalen ge-
ven de beste zedelesfen, en roeren bet hart; en wij hopen, 
dat zij bij menigell lezer en lezeres eenen meer dan voorbij-
gaanden indruk zullen uitwerken.
Mejufvrouw At A S T E N B R O E K toont in bet voorberigt bare 
gevoeligheid aan den Recenfent ook der Recenfenten, die den 
twijfel geopperd heeft, of zij wel een ineisje is; omdat -- ja, 
indien wij ons wet herinneren, omdat zij zoo goed fchreef, 
en dat Heer een meisjeskenner is! Zij had liever moeten zwij-
gen. Want, als men van een braaf en goed meisje vertellert 
ging, dat zij misfchien wet eon verkleede jongen is, zou dit 
wet zeer onaardig zijn; maar, als zij zich dan echter moeite 
gaf om hare fekfe aan bet geeerd Publiek to bew1jzen, zou 
men al ligt vermoeden, dat zij een weinig manziek was. Het 
doet ons daarom leed, dat onze gezegde Compere haar tot 
eene, hpewel zeer nederige, vergelijking met de Jufvrouweir 
W O L F F en D E KEN heeft uirgelokt. Ieder zweem van aan-
matiging out iert, in ons oog, de maagdelijke bevalligheid; 
en bet meisje, de vrouw , de moeder, is altijd ineer, naar 
mate zij minder fchijnen wil, en bij miskenning zwijgen 1--in, 
eenvoudig voortgaande to blijven, die zij is. Hare verdedi-
ging is de eervolle taak van den man.
BOEKBESCHOUWING.
„Ve overwinning van den Christelijken Godsdienst, be-
toogd door eene, ten algemeenen nutte ingerigte duide-
lij ke verklaring van den (!) Openbaring van j o A N-
N E s. Door Dr. J. H. JUNG (STILLING) Groot
Hertoglijk' Badensch' Geheim' Hofraad. Uit het 
Hoogduitsch. Te 4n/lerdam, bij J. C. Sepp en Zoon.
1816. In gr. 8vo. 316 Bl. f z - 16 - :
A titel is bedriegelijk; men levert ons, namelijk, 
onder denzelven, een werk, dat als „ Er(ier Nach-
trag zur Siegsgefchichte," enz. door den Hofraad werd 
uitgegeven, en hetwelk ons overtuigend gebleken is, 
op zichzelve geene volledige, veel min eene duidelijke, 
verklaring to zijn van bet ons nog altijd donkere Bijbel-
boek, en bij hetwelk „ De Gefchiedenis der. overwin-
ning van den Christelijken Godsdiejist," enz. vari den-
zelfden Schrljver (in twee Deelen, to Amilerdam, b%1 
W E P P E L M A N, 1801 ,, in bet Holi. uitgegeven) onmis-
baar is. Dit zal genoegzaam blijken , wanneer wij korte-
Jijk den inhoud van bet thans voor ons liggend gefchrift 
aanllippen, waarvanwij liefst enkelberigtgevers zijn, ons 
desgelijks ontflagen rekenende van de beoordeeling van 
let vroegere werk, waarvan wij eeniglijkzeggen, dat wij 
ons wel herinneren, daarin, gelijk ook doorgaans in ie-
dere andere:proef ter ontraadfeling van het, door des-
zelfs beelden vooral ook, zoo moeijelijk boek, wet bet 
.e en en ander gevonden to hebben, dat wezenlijk ophel-
dering gaf en nadenken overwaardig was, maar dat ons 
echter over bet geheel niet overtuigde, dat Prof. 
JUNG bet regte -vp4,xu had, met hoeveel verzekering 
en nagenoeg Profetifcheu toon de brave man oak nu 
weder fpreken mag. 1oezeer wij bij de lezing van bet 
lllaranatha van 'x x n n r, R ons nagenoeg overtuigd
ToEhrjscx. ISI6, rro, II.	34 h	hid.
43S	J. H. JUNG
bielden, dat bij en door de verwoesting van Jeruzaletn 
de Openbaring van JOANNE sin menig opzigt als ken-
ize1i k vervuld kan' befchouwd worden ; zoo hebben wij 
ock toen, en vooral.daarna, gevoeld, dat .ec')ter mis-
fcliien in de toekomst de verhevene beeldfpraak poi 
wel duidelijker worden kon, en alzoo misfchien eene 
nog eindelijke, meer volkomene vervulling mede be. 
doeld kon zijn; en 09k. J U N G's gefchrift ga£ ons aan-
leiding tot bet wel degelijk eenigermate hechten op den 
grooten worilelilrijd tusfchen bet -licht en de-duisternis 
tot den afloop der eeuwen... Nu.en dan geeft-ons de lc-
zing zeker donker voorgevoel; dan, wat de ontcijfe. 
Ting voor de toekomst betreft, zoo vermeenen wij, 
dat tot nog toe iedere poging mislukt is, en mislukkcn 
7al, tot ,de:- tijd dan eindelijk komt. Maar, wij willen 
van den inhoud van bet voor ons liggend werk referen-
;en zijn.
C H R r S T U s en de Apostelen wezen op de voorfpel-

lingen terug, en vestigden zeker bun gezag en achting

op geenen, valfchen grondflag. Het Joodfche yolk is

nog bet bewijs van de echtheid dervoorfpellingen. Geeft

ons de Bijbel de. gefchiedenis van bet Godsbelluur in

let verlosfingswerk, dan moest die in bet Paradijs be-


,ginnen, en met, de zegepraal van den, Verlasfer en zij-


pe verlosten eindigen. Het begin moet voorfpelling

en deze worden voortgezet tot de laatile dadd=

,zaak; de grondlegging van bet Christendom; maar er

.is, ook voorfpelling, er zijn,wenkeu.voor bet mingt,

.Aopdkg, aangaande de eindelijke uitkomst. Men moot

de, Openbaring niet wegleggen, tot de gedreigde oor-'

.deelen onvoorziens op ons losftormen; anders ftelien

wij ons, aan N.0 A c H's tijdgenooten, aan de Joden bij

Babels overheerfching, en bij. dee komst van den Mes;

ftas , gelijk. Qok beval. J E z, u s met nadrult, to letters

op de voorfpelling van. D A N,r e r, aangaande don gru-


wel der verwoesting en de H. clad, om op zijne hde

de to zijn, zoodra men dat teeken vernam. De vodr-


fpeliing dient tins tot meer, dan -om na de vervulling

lhet
OVERWINNING VAN DEN CIIRIST. GODSM 459
feet geloof to ilerken. - Pat de Openbaring door de 
Vljanden voor fabel gehouden wordt, maakt, dat zij 
de vervulling niet tegenwerken; daarom moest zij joist 
donke r zijn : de Christelijke onderzdeker vond echter 
altijd bet hem noodige licht. Van alle de uitleggers 
heeft de een meer j de ander minder gedwaald; maar rfieil 
beeft ook bier en daat gewigtige geheimen onthu~d. Dc 
niislukte pogingen wijzen de klippen aan; die hen bij 
de uitlegging mijden moot. Iedere voorfpellin= 'doelt 
op bet groote geheel, en wordt eerst oiivolkomcn, dan' 
van trap tot trap al meer volkomen, en eindelik in de 
grootfle volkomenheid vervuld. Zoo begint devervul-
ling van Gin. III: 14, 15 al in bet Paradijs, i1aar ein-
digt eerst aan bet eind van bet duizendjarig rijk. Door 
de belofte aan A B R A HAM, de voorfpelling van j A-
K 0 B 3 Gen. XLIX: 1o, en door JE s. VII: 14, wordt 
zoo eene trapswijze vervulling uitvoerig oppgehelderd. 
Zoo ging bet mct de Openbaring, bij jetuzalems ver 
woesting, (zoo zij zich vroeger dagteekent) en ouk bij'' 
de verfloring van bet Heidensch Rome. De verwach-
ting, dat het Vrederijk begon ten tijde van K 0 N S T A N-
't IJ N DEN G R O O T E N, is to leur gefleld ook bij de 
Hervorming hield men bet einde nabij ; maar tugfcheri 
1730 en 1750 was de verwachting op bet hoogst ge-
fpannen : de berekening, dat de Heer in 1736 kothert 
zoo 3 is gelogenftraft; dezelfde tiitkomst vermoedde 
j tt N-G (hij fchreef dit in 1804 en i8o5) omtreilt die; 
welke I8o6 daartoe opgaf. Tusfchen i74o eri 1750 
fchreef n E N G E L, eti verfpreidde rneerder licht: Men 
inag lezen, hetgeen men leest zoeken to verflaan; deii 
tin der voorfpelling nafporen naar den zamerihang of 
de analogie van bet reeds vetvttlde; in de omfandighe-
den moet men voor de toekomst diet bijzdnderen; de 
wootfpelling geeft flechts wenkeh, en doelt op het gruo-
te en geheele. Ziet men in zijnen tijd iets gebeilreii; 
met bet voorfpelde overeenkoinitig, dan vergelijkd eft 
onderzoeke men, wordt zekere Vervulling gewaar, era 
hfluit- tact bed*chtzaamheid. Trapsw1jze Wordt hf
1114 !,	dam=
46o.	J. H. JUN t
duidelijker, wat al of niet bedoeld werd; en naar mate. 
het naderrkomt, en men meerdere wenken behoeft , words 
de toekomst onthuld.
Men mag ook de tijdsbepalingen onderzoeken; fom. 
tijds wordt daarbij orize gewone tijdrekening gebruikt, 
ii. v. de 400 jaren vreemdelingfchap van ABRAHAM S 
nagefhcht, de 70 jaren der Babylonifche wegvoering, 
bet icoojarig rijk. Maar als de Profetie eenen ons 
onbekanden maatftaf heeft, b. v. 70 weken, 42 maan• 
den, e'n tijd, twee tijden en een halve tijd enz ,zou 
zoo iets toch niet geboekt zijn, zoo men de berekening 
niet mcgt onderzoeken. Ook heeft j E z u s bevolen, 
op de trekenen der tijden acht to geven , en in de voor-
fpellingen zelve ligt de fleutel bier of daar verborgen.
Uit M A T T H. XXIV: 36. M A R C. XIII: 32. Hand. 1: 7t volgt niet , dat j E z u s , ook na zijne verhooging, den
tijd zijner toekomst niet weet, noch dat Hij er dan ook 
cindelgk aan j o A N N E s niets van ontde~ken zou. Die 
de Openbaring verklaren wil, moet alle voorzeggingen, 
van hen Paradijs af, op de verlosfing door c H R 1 s T U S 
toepasfen, en alleen iets, hetwelk, niet allegorisch, 
maar klaar en duidelijk , als een teeken des tijds opgege-
ven wordt, voor zoodanig houden; b;, v. bet omringen 
van Jeruzalem door heirlegers , en , in onzen tijd , de 
afval, . Men moet geen fysthema, maar in de verkla-
ring van bet, woord van God den leiddraad volgen, 
dien het zelf aan de hand geeft; niet angstvallig aan de 
letter hangen,'maar het geheel op het oog houden; 
ook geen. jaar en dag willen bepalen, maar zoo onge-
veer io of 2o jaren onbegrepen;want hoe kon de Heer 
anders komen als een dief.in den,nacht?
.De ware Profetifehe• tijdrekening voor de tlpocalyp-
fas m Bent J U Iv G bij, A E, N, G E L to vinden. Volgens de-
zelve., ,zijn de 42, maanden, Openb. XIII: 5, gelijk aan 
de, 666 onzer gewone jaren, Ope;ib. XIII: i8. (Dit ge-
t al alleen, of ook n}aar mede, in de naamletters van
zekere perfonen .t,e,,, zoeken, is gevaarlijk.) Zoo bere-
kent men dan een Profetisch jaar op 196 gewone jaren,
I17
O'VERWTNNINC VAN DEN CHRIST. GODSD. 467,
71-7 dagen en z g uren ; en zoo naar evenredigheid kan 
men op de minuut of tot bet half uur berekenen. Maar 
gezegd 'getal 666 moet ook in verband gebragt worden 
met de Iooo jaren, Openb. XX. Nu is 9996 gelijk aan
110002 en 6669 is daar 3 van; zoo vond BEN G F, I eene 
rekenkundige progresfie, waarvan iii., bet lid van ver. 
meerdering is. Dien ten gevolge, is iii; een halve 
tijd, en z t i Ir eindelijk de Chronus , welke 5 tijden van 
2222 jaren bevat. Maar, hoe komt de geest deiivoor-
fpelling aan die zonderlinge getallen? a52 Chrqni, of 
i26o tijden, of a8o,oo0 onzer gewone jaren, geten bet 
getal, naar heivelk het den 14lmagtigen behaagd heeft, 
den loop van alle de Hemelfche ligchamen op hed naauw-
keurigst to regelen; en bet is onbegrijpel1jk, dat Been 
der AstrOnomi er zijne berekeningen naar'rigt; maar 
men is in den waan, dat uit de Openbaring iiiets goed6 
kan voortkbmen ! Gord alleen kon dezen maatflaf a prio-
ri weten; en alzoo is , reeds door deze uitvinding vat" 
31 E N G E L alleen , de Goddelijkheid der Openbaring van 
j o A N N E s bewezen. In bet 0. V. geldt inmiddels de-
ze Apocalyptifche berekening niet; daar hebben wij 
menfchelijke jaren en dagen ; alleen .fchtjnt D A N 16 L , 
bij zijnen blik op de afgelegene toekomst, die tijdsbe-
palingen als van verre to bedoelen.
J U N G verwerpt het gevoeleii van B E N G E L, dat de 
aarde zeven Chroni, d. i. 77771 jaren, in Karen tegen-
woordigen toefand duren moet, en er e8ne duizendja-
rige gevangenis van den Satan v66r bet iooojarig rijk 
zou voorfpeld zijn. Hij wil, dat.de aarde flechts 7000 
jaren duren zal; by vindt den weak daartoe in de zes-
daagfche fchepping, en bet bewijs in eene overlevering, 
dat bet zevenduizendfte jaar de groote Sabbath zal zijn; 
voorts in de groote gebeurtenisfen, waarmede zich ie-
der duizendjarige werkdag kenmerkt; en eindelijk in de 
fiellige woorden a PP. T R. III: 8, waarbij hij optnerkt, 
dat de Apostel iets verborgens wilde ophelderen , en 
men alzoo bet niet opnemen kan als Pf. XC, waar de 
nieening duidelijk was; .maar dat bet nu bekend word
H h 3	door
461	J. H. J" 'a
door p t T Rut, dat duixead jaren ddn groote were44 
dag, of zoo ddn dag duizend jaren is.
Dit is de inhoud van de II eerlte Hoofdftukken , waara
jn nQ& al bet een en ander voorkomt , vooral in bet eery 
fce Hoofdftnk, dat men zoo maar niet met eenen penne4 
trelt yerwexpen kan.- Maar, in gevolge de aangegevene 
vitcijiering-2 volgt nu Hoofdft. III de juiste bepaling, 
dat na omtrent zo jaren verleden, toen j u N 0 dit boete 
fchreef, bet geven uren en ten naastenbij negentien mia 
nuten van den zesden werkdag geweest is ; terwijl aazi 
den avond de groote Sabbath beginnen zou, wells be-
gin hie; bepaald wordt te~zullen zijn in bet jaar 1836; 
wanneer bet Beest uit den afgrond met den valfchen 
Profeet in den vuurpoel moet, de Satan voor, rooo ja* 
Ten gektrkerd wordt , en C H R i s T u s een 4uizendja-
rig rijk do vredes fticht. De Vertaler had liier, dunkt 
ops, de liadere bepaling of verbetering van deze bere= 
~ening doer j u N c zelven moeten herinneren; wij viii' 
den die in bet 24Ile ftukje van der Grauc Mann, in 18 r x 
gedrukt. De uitmuntende K o P P E , Schrijver van bet 
perk: „ De Bijbel, een werk der Goddet:jke wi/sheid," 
had bout gefghreven, dat 1836 eene misrekening was 
maar dat' men des. Heeren toekomst in 1826 wachteit 
moest.. Bij nader onderzoek vond j U N G, dat deze laat; 
il:e bepaling in- de Era j obelca ,Jnh. Gevrg. Frankii ge-
grond was. Hij beyond met overtuiging, dat de Zalig-
maker in bet jaar 4181 na de fchepping der wereld ge; 
horen is., en., daar onze tijdrekening drie jaren to kort 
is, het zevende duizendtal der wereldjaren in r8z6 on'-
	betwistbaar begint. Indien de gefpannen verwachti-ng 
cn vrees, nu onlangs,, door deze cijfering van onzen 
i v N G veroorzaakt is, dan blijkt bet du idelijk, hoe- gee 
Ikeel verkeerd. men hem verftaan heeft, op then grond 
h_et vergaap.der wereld en den oordeelsdag wachtende, 
c'•a,zr- hij door de toekomst des Heeren geheel iets anders-
hedoelt, en hij der wereld nog den duizendjarig rijk
gee£t v6br Karen oudergang. Ook zegt hij ter aange-
haalde PJaatfe nog, niet zoo vele - woorden, dat Jzij nocot
ge-
OVERWINNING VAN DEN CHRIST. GODSD., 463
geloofd heeft, dat de Heer juist in Oat bepaalde jaar
180, of 1836, komen zal; maar integendeel zeer ze-
ker weet, dat bet in geen van die beiden zal zijn; want
dan zou Hij niet onverwacht, en als een dief in den
nacht, komen. „ Wij weten nu," zegt hij, , dat de
komst onzes Heeren zeer nabij is; maar zijn juiste
„ tijd en zijn uur weten wij inlet geheel hog nie't, en
„ wilien die ook niet weten, om maar altijd wakendd
„ en biddende bevonden to worden, wanneer Hij ko.
„ men zal." Geheel kunnen wij hier den Schrtjver, niei:
volgen; met een woord zeggen wij echter, dat b j hem
de Babylonifche Vrouw nit de Katholijke Godsdienst,
noch de Paus, maar bet flreven naar de in.dsn grorid
verdorvene .Hierarchij is., en bet Beest, wtarop zijj
rijdt, de heerfchappij over de geheele aarde. Voorts,
dat de laatfle toevlugt van Satan bet Ongeloofwas, en
dat de afval, dat duidelijk teeken, zigtbaar,is vooral in 
de Protcstantfche perk; hebbende de Satan E V A VBR-
i u r T verleid, en deze gaf_haren man,, w I t genaamd., 
en hij at ; en deze andere of.tweede val bragt nu ook den 
anderen of tweeden dood met zieli. Dien afval zoclla 
men ongegrond_ in bet Pausdom;, ongegrond, want de 
Paus grondt zijn gezag op c H R r s T u s , en in de ltootti-
fche perk is de Godheid van c x R I S T u s een blijvend 
geloofsartikel. Met then afval verbindt s Thesf. 11, de 
verfchyning van den rnensch ' der zonde, den menscn-
gewordeuen Satan, waarvan reeds' zDA N I E L 'XI en kfI 
gewaagt. Van dezen zijn er drie kenteekenen : de valfclje 
Profeet ; bet merkteeken van bet Beest aan bet voor-
hoofd en de hand ; en bet.getal van bet Beest, dat zic'b , 
hoe dan ook, wel kenbaar zal •maken. De afval is nu 
reeds daar; dus Jonr welhaast de rnensch der zoridd; 
maar dan is ook, de komst des Heeren nabij. De gene, 
twee tijden , en twee en een hajve t rid , van de tiranttij 
van den Antichrist,, kunnen geene Apocalyptifche jar~n 
zijn, omdat geen rnensch 777 jaren regeren kan ; maar 
41 jaren van ellende zijn ook ellende genoeg..D,e Anti-
christ komt dan eerst, wanneer de'vertrooijing der H h 4	den
464	j. x. r u f4 d
den een erode neemt; dat dan eerst zal plaats hebben , 
als de voiheid der Heidenen is ingegaan. De zekere en 
bepaalde, 4 nu reeds aanwezige, kenteekenen zijn : de 
afval, en de- uitgebreide werkzaamheden tot bekeering 
der Heidenen. Wij vinden den val van den Antichrist 
I) A N. XII: i en a Thesf. II: 8 , maar cinftandiger Openb. 
XIX: Op deze zegepraal volgt de gevangenis 
van den Aartsvijand, den Draak, Openb. XX. Met bet 
betoog van de zekerheid der verwachting van een al-
gemeen rijk des vredes, waarin j E'z u s en zjn Gods-
dienst algemeen zal heerfchen, en het`gnderzoek, hoe
men zich dit rijk moge vot)rftellen, wordt dit Hoofd-
ftuk bet oten.
Het lVde is des Schrijvers per fistit bij zijne opge-
gevene gevoelens in. zijne vroegere verklaring van bet 
Openbaringsboek ; waarait dan volgt : i) Dat bet groot-
fle gedeelte der Openbaring nog niet vervuld is, maar 
wel fpcedig nu vervuld zal worden. *a) Dat veel, reeds 
~aanvankelijk vervuld, nog volkomener vervuld zal wor-
den. 3) Maar dat ook veel reeds in zijn geliieel en vol-
komen vervuld is.
Iloofdft. V onderzoekt, wie door de drie Engelen, 
Openb. XIV: 6-i2, bedoeld worden. L 'U T E R (daar 
blijft 3 u ii G bij) was de eerfte Engel; maar j A K 0 B 
B O HME , dien hij voor den tweeden,n gehouden had, 
worth nu door I SE N G E L vervangen ; i n met den der-
den , dien hij in A. H. F R A N K E bad gemeend to zien , 
had hij zich mede vergist; want deze Engel heeft nog 
niet geroepen, daar de mensch der zonde zijn beeld 
nog niet heeft opgerigt, en zijn merkteeken nog niet 
bekend is.
De Vrouw met de Zon bekleed, Openb. XIV, blijft,
Hoofdft. VI, wel de Moravifche Broedergemeente;

maar zij is nu echter flechts een fchaduwbeeld, en gee-


ne volkomene vervulling; want de bekeering van bet

Jodendom moet ook in de Openbaring voorfpeld zijn.,

Het Jodendom zal overgaan tot bet ware inwendige

Chris-
OVERW1NNING VAN DEN'-CHRIST. CODSD. 46S
Christendom ; bb deze geboorte zal bet moeijelijk toe, 
,gaan , . enz.
Hoofdft. VII geeft ofls des' Schrijvers vermoedens op 
over de zeven Donderflagen,=Openb. X, bet meten van 
den Tempel, bet vertreden der H. Stad, en de twee 
Getuigen, Openh, XI. Het roepen van dezen Engel 
bad zeker plaats in de 8fte eeuw, 'maar de Donderfla-
gen zijn nog toekomende; evenwel, mogeli k heeft-'Yel 
aide eene en andere in onze ooren gedonderd. Zij fp're, 
ken ook hunne eigene Diem, dus iets anders dan de En. 
gel; tusfchen bet roepen van den Engel en den val van 
bet Beest verloopt wel geen voile Chronus, echter, een 
geruime tijd.
Hoofdft. VIII geeft de aanmerkingen van den Schrij-
ver over de zeven Schalen, met den toorn van God 
opgevuld, waarvan de eerfte in 1789 begon uitgegoten. 
to worden; doch bet toen begonnene is de peremtori= 
fche vervulling nog niet.
Het IXde Ho©fdft. bevat drie vooripellingen aangaan. 
de bet Rijk des Vredes, met-.de's :Schrijvers aanmerkin-
gen; namelijk Pf. CX, XLV en LXXII.
Wij meenen nu onzen Lezer omtrent den aard llezes 
werks- genoegzaam to hebben ingelicht,' en wenfchen 
zeer, dat des Schrijvers verzekering, dat de ontwikke-
ling zijner gedachten nergens nadeel, maar wel bier en 
,daar nut flichten kan, ook bij ons mag worden beves= 
tigd ! Ons gaf bet weinig overtuiging, weinig wijsliei&; 
maar die in ,bet ontcijferen der ,Ypocalypfis eend'aange= 
name verpoozing van nuttigen arbeid vindt, moge be4 
proeven, of J U N G hem overtuigen kan. Deze -verkia= 
ring van bet moeijelijk boek is zeker nog de laatfte niet.
4,66
U- Z- D ONU R.,.C .U J. T I U a
Leerredenen van H. 1j, D o N R E R CURT 1 U S, Th. Doct.j 
Predikant to 4rnhem. Ilde en-laatjle Stuk. Te -,Irn. 
hem, bij P. Nijliof€. 1815. In gr. 8vo. 2oi Bl. 
f 1-14-;

T e vorige bundel dezer Leerredenen gal ons to ge.
reeder aanleiding tot eene duidelijke uiteenzetting van

pns gevoelen over de foort zoo wel, als de waardij van,

's mans trant en behandeling, daar met. eenige fcherp,

heid gevallen was over de aanmerking op zijne, vroeger

uitgegevene, Gelegenheidsleerrede, dat de flijl enz. joist

niet fchitterend to noemen was. Na deze duidelijke ver-


kiaring, echter, -behaagt ons oordeel, in bet genoemde

opzigt, aan de, Schrijvers der Bijdragen tot de Theologi•

fche Letterkunde nog niet, omdat -- wij herinneren

pns de woorden juist niet naauwkeurig - de kanfelflijl

geene hoogere vlugt zou gedoogen. Inderdaad, wij

kunnen niet nalaten, ons over dit oordeel to verwonde-


ren, hetzelve van eenige onwillekeurige partijdigheid

verdacht to houden , en openlijk tegen to fpreken. Dan j

ons gedragende aan bet geftelde bij den eerflen bundel,

tredeii wij hieromtrent in geene nadere bijzonderheden a

en verklaren gaarne , des Heeren D o N K-E R c U R T 1 U S

flukken niet flechts voor voortreffelijk in hunne foort,

maar tevens deze foort voor de algemeen-nuttigfle to

bouden. Schaars is bet genie, dat uit zichzelven fchit-


pert en gloeit, en verachtelijk bet klatergqud, dat bet

Cdel metaal door glimmen en glinfleren wi1 op zijde flre-


yen. Zeldzaatn is de gave, die de volkomenfte helder-


he id des verftands met de volheid van. bet waxmfte hart

en de ontvlamming der meest beziede rede verbindt;

terwijl bet altijd ongelukkig is , wanneer de groote hoop

aan brommende klanken en verhitte inbeeldingen blijft

hangen. Hoe meer eenheid (opdat wij er dit, als van

ter, zijde, bijvoegen) in eene leerrede heerscht, hoe

meer zij , gelijk ieder voortbrengfel van kunst en wel-


fprekendheid, voor bet gevoel des befchaafdeu mans,

in
j„EEYtREDZN S.	457
in waarde en kraclit, wint; doch-dit vereischte leeft 
bier veelal noodig, gematigd en gewijzigd to wordet , 
iaaar de behoefte van -toehoorders , die niet.alles tevens.
kunnen bevatten.
De Heer D 0 N K E R C U R r i u s fchrijf* eenen zee= 
zuiveren en tevens eenvoudigen flijl, Zijne denkbeeldeL 
vloeijen helder en gemakkelijk, als nit eene oorfpioiake: 
lijke en rijke bron, voort. Zljne verdeeling is doorgaans 
gepast en natuurlijk. Over bet geheel heeft ms deze 
bundel minder, dan de eerfle zoodanig eigenaarligs op. 
geleverd, als ons nu eens floffe ter bewondering, dan 
ter ligte berisping fcheen aan de hand to geven. Het
zijn, gelooven wij, de bier behandelde tekiten, die dit 
v;rfchil veroorzaken. Dezelven zijn, bijna alias; be-
kend, ja beroemd, om derzeiver treffende belsngrijkw 
heid, Geen Leeraar• van• eenigen finaak, die dezelven 
niet nu of dan behandeld heeft. Bet is gewis dub1 el 
moeijelijk, den Iiefhebber van eene fchoone fUchtelijke 
voordragt, of lectuur, bij deze onderwerpen geheel to 
voldoen. Doch, ons beginfel in bet oog houdende, en 
,alzoo' alles als in zijne foort beoordeelende, zal hij ge-
-wis -niet- zonder bet wezenlijktte genoegen_ dezen gate, 
fchen bundel lezaen.
Zie bier de lijst der Leerredenen, naar tekst enthema. 
I. Matth. XV: I2-=i4. Jezus waardering van bet oor-
leel der menfehen. II. Luk. X: ;8-42. De volmaakte 
gelijkvormiglfeid van. Jezus openbaar en bijzonder go-
drag. III. Joann. XXI: i 5-i9. Jezus handelwijze met zijne 
gevallene en berouwbebbende vriendeii. IV. Joann. XI: 
5. Jezus vrieudfchap in Karen invlo,ed op het h&sfelijk 
geluk. V. Joann...XIX: 25-27. Jezus beveeltzijneMoe-
der aah Joannes. VI. Luk. XXII: 19b . Over bet denken 
aan Jezus.
De eerfte dezer Leerredenen verdeelt zijn Eerw., na
de' inleiding, .aldus : ,, 1k wil : I. over den tekst bet

noodige licht traebten to verfpreiden. II. Jezus waarde-


ring van bet oordeel der menfeben nader met u beffou-


.w.en. III. Ul. opwekken tot naaawgezette trouw aan

bet-
468	H. H. DONKER CURTIUS
hetzdlfle beginfel, hetwelk wij zullen bntdekken, dat;-
Jezus gevolgd heeft. -- Van. de vijIde zegt hij : Ik zal 
I. een paar annmerkingen mededeelen, gefchikt om 
cenig licht to verbreiden over bet verhaalde in den tekst. 
1L,-De drie bier voorkomende hoofdperfonen (J O A N-
N:5 S , MARIA, J E z u s) nader befchouwen. III. De-
ze befchouwing tanwenden tot onze leering. - Dit 
tot eere pioeve van 's mans behandeling hebbende ap-
gegevel, zal bet welligt reeds geene verwondering ba-
ren, (ht de eerfte ons meest bevredigde.
Merr ziet, dat de Leeraar zich getrouwelijk houdt bij 
het -ealmaal opgevatte voornemen, om Jezus in zijn 
beftaaa en handelwijze to doen kennen. NiPmand kan 
de gelozene oogpunten en bewijzen anders dan gepast 
en gevigtig noemen; inzonderheid ook de laatfte Leer-
rede, als clot van bet geheel. Over de bewerking ver-
klaarden wij ons reeds : zij is (men. vergeve ons de uit-
drukking, en' vatre ze vooral niet als berisping op) 
meer breed dam diep; mger in den grond en de zaken, 
dan in bet voorkomen;en de bewoordingen, zuiver bij 
belsch. Gewis behooren zij tot de bevattelijke , verhel-
derende, regt leerzame kanfel-voortbrengfels. En met 
uitwendige gaven gunftig bedeeld, gelijk wij meenen, 
.moet D 0 N K E R C U R T'~ U s noodwendig tot de aange-
name en gezochte Leeraars behooren.
Wij willen thans eenige plaatfen vermelden, die, om 
deze of gene reden, door ons zijn aangeftipt.
Op bl. io2 Root ons bet woord: menfchclijke deugd, 
als de regte niet zijnde, en eenigzins tegengefteld aan 
Christelijke. Dergelijke uitdrukkingen, al waren ze 
juist, doen to ligt oude wanbegrippen omtrent een veel 
to groot verfchil tusfchen deugdengodsvruchf ofltftaan. 
Op bl. 104 volgt daarna iets , dat den Prediker in zijn 
voorftelling niet gunftig is. Immers , wij lezen in bet 
Evangelie niet, dat wij, voor Jezus ftaande, zullen 
gevraagd worden : hebt gij mij lief?" dan in den zin
van: hetgeen gij aan een der minflen van mijne broede-
r"nr
LEERREDENEPI.	469
ren gedaan hebt, dat hebt gii ook aan mij gedaan; in 
den zin van refit menfchelijke deugd.
Op hl. io6 lezen wij, dat Jezus met gebiedende al 
magt den dooden uit bet graf terugriep. Dit , herin..' 
nerde ons , dat ook de deer s I E G E N BEE S bij doze 
plaats bijzonder aandringt op des Heilands -- opper--
magt,, willen wij bet noemen. Het lijdt gewis pen. 
twijfel, dat Jezus in een gansch verhevener licht.dank 
eenig Profeet voorkomt; God gaf Hem den gust diet 
met mate. Maar bet beweerde komt, dunkt ons, on-
gelukkig to pas, bij, eene, gelegenheid, dat Jezus bad, 
en de verhooring zijns gebeds openlijk vermeldde.
Op bl. 112, reg. 4. van ond., zal dubbelzinuig zee 
ker ondubbelzinnig moeten zijn.
Op bl. 134 en 135 ilooten wij nogmaals, op iets, dat
misfchien regtzinnig meet heeten, maar dat ons voor,

komt, even zoo min met den doorgaanden inhoud en.

geest des N. Verbonds , als met de rede en hett natuur-


lijk befef van ieder mensch to ftrgoken. De voor=zienig•

heid is Godes, en - zoo men perfonen in de Godheid

wil onderfcheidenn - des Vaders, die alle dingen ge-


fchapen heeft, en ze draagt door het woord zijner kracht..

Hier, onder bet woord, Christus to verftaan, fchijnt

ons ware ijdelheid. En wij. meenen dus, dat men, bui-


ten hetgeen de Christelijke Kerk in bet bijzonder aan-


gaat , niet van Jezus , als den Koning des Heelals enz. enz.,

behoort to fpreken. De Pijbel vordert zel er niet, dat

wij God den Vader bier voorbijzien, en bet baart ligt

verwarring van denkbeeldenn en fchadelijk misverftand!

Op bl. 169 liep ons bet ftrijdige van .zoo gemelde

voorftelling nog meer in het - oog, omdat de befcher-


ming van Jezus bier geheel zoo wordt voorgefteld, als

men de hoede van bet Opperwezen in den loop der din-


gen opmerkt, en zou kurnen blijven opmerken,,,gl.ge-


loofde men ook flechts aan eene , zoogenaamde , alga,

meene voorzienigheid. Christus , meenen wij, hoedt

ons door zijn woord en geest, Diet zoo zeer door den

card der dingen, door omfIandighedeu en wisfelingep.

van
470	n. H. 7yoNKRtt cftAtItts
van bet wereldsoh• beloop. Zonder Mm, die aan Gods 
regterhand verheven en een met God is , hiervan te 
willen uitfluiten ,' blijft ons in dit opzigt de Vader die= 
gene,-.u/t -wien, door wien en tot wien alle dingen ztjnz.
Deze aanteekeningen zijn alle van berispenden card. 
Wij betnigen, echter,- daarentegen, niet flechis met 
den algemeenen geest veel opp to hebben, inaar ook 
door cnderfeheidene plaatfen aangenaam getroffen to 
zip. Order hetgeen wij, zoo ten goede als ten kwa 
de, dachten to kunnen melded, kwam ons dit bet be.' 
langnjkfte voor. De zaak, zeker, is maar aangeroerdh 
Meer kon hier niet gefchieden. Doch wij gem bet ge-
it4de, vooral bet laatffie, den Tdeere D 'O N K .H R en an-
deren in overweging, betuigende niets meet to wen., 
free clan bijbelfche regtzinnigheid. Is bet ook noodig, 
ens, door vooroordeel misfchien verduisterd, verfland 
daaraan met eenig geweld to onderwerpen, wij doen 
bet gaarne; doch tegen alien menfchelijk gezag verzet 
,tleh dat verfland ten fterkfte.
Ziehier een gering flaal van 's mans fchrijfwijze 
,, Gij, hoofden en beftuurders van huisgezinnen; gij, 
ouders, die bet belang kent van bet huisgezin, bet 
*elk bet voorwerp van uwe zorg i.5! acht gij bet geen 
groot yortrregt en geluk, wanneer uw huts dikwerf 
tvordt bezocht door eenen wijzen en deugdzamen, Wiens 
ontmoetlng u en de tiwen telkens winst bezorgt vboi` 
verfland en hart? Ja ! gij getroelt seine hartevretrtgd; 
wanneer hij uwe woning binnentreedt, en in den hritig 
van uw huisgezin zich eene piaats neemt ! Ja, bij 
fclieiden gevoelt "gij dankbaarheid voor bet leerzaamn, 
nuttig woord, hettvelk "iiij oiider zijne gefprekken meitg= 
de! Aan a verblijve, h_beoordeelen, wat groot geluk 
bet huisgezin had, dat, van t1jd tot tijd, vereerd were 
met bet bezoek van den gi'oot(len en besten alter men= 
fchen. Ei ! verbeeldt u Hem , in den kring van dit huisy 
gezin , rustig en onttrokken- aah bet gewoel der wereld; 
fitergezeten. Denkt u dat onbeneveld brein , dal vlek-
keioos refine bart; net hoe veer grond doet•-het -n
Diets
LEERREDEPPEN.	]}71
niets anders verwachten dan bit belangrijkst , za,-
ligst onderhoud! r Hij levert deeds de flof voor bet 
gefprek, en altijd is die nieuw, bevallig en-boogat; 
belangrijk, zoodat men willens on"vwillens enkel oor 
en aandacht is. Hij leidt den gang van bet gefprek,ep, 
gelijk Hij alle ftijfheid en alien fchroom verbant-, zoo 
zorgt Hij tegen alle afwijking naar ijdelheid, en rlgt 
elk woord op bet hoogst belang van zijne vrienden. ~
Leerrede over Pf. CXPIIL 23--25. UitgtJ roken op 
den -Dank- en Biddag, den 5den Ytilij 1815; Door
J. R 0 E L o r F s, Leeraar der Hervornide Gemeente 
to Oudewater. In 's Gravenhage, bij J. Allart: i8i5.
In gr. 8vo. 43 BI. f : - i i -:
y 1' ij zouden bij de aanmelding dezes opftels uitvoe. 
riger zijn, ware bet niet, dat reeds een aantal van
foortgelijke to dezer gelegenheid, en vroeger, ons to kortheid drong,- en wij de aandacht onzer Lezeren
voor een' ftapel gefchriftcn van allerlei aard verzoeken 
moeten, van welke wij de aankondiging nit mogen 
ophouden, zal ons Tijdfchrift maar eenigermate gelij-
ken tred houden met den fpoedigen gang van zoo me-
nige drukpers. Wij fchatten dit opftel waarlijk hoo-
ger dan de Leeraar bet zelf aangeeft , als eeniglijk cene 
dankbare hulde van een beweldadigd hart aan onzen 
zoo zeer geliefden en geeerbiedigden Koning; dat eeiit 
inaal openlijk bet levendigst gevoel van eerbied en hefde 
,voor bet Koninklijk huis, aan hetwelk h j onder he: boo-. 
£C Godsbefluuralles verfchuldigd is, wenscht to betoo-
nen; en zijn van oordeel, al hebben wij uitmuntende 
Leerredenen, welke in deze dagen door de grootfle RWde= 
'naars zij;r uitgegeven, (waarmede hij deze niet wenscht 
vergefeken''te zien) dat den Eerw. R d t L o F F§ de 
Tof toelkomt, van goed en, naar hit oogmerk van 11 n 
'gedenkdag, voor zijne Gemeeote bijzonlder doelniatig
ge%
472	J, x 0 E L 0 F r s, LExXXEDL,
gep.redikt to hebben; •terwijl wij ook het overvloedig 
gebruik van den Uitfchrijvingsbrief, op die wrize en 
%]zoo needs. aangedrongen, als hier gefchiedt, voor 
gene Gemeente, waaronder vele landlieden en ande-
ren, die misfchien then voortreffelijken Brief alleen 
door bet hoorena voorlezen kennen, hiertoe mede reke-
nen. Hoezeer• dan fotomige Lezers, . met ons,. wel 
ever bet geheel wat minder uitvoerigheid zouden ver.. 
langen, en de Leerrede, wat meer bekort, zoo zij die 
moesten aanhooren, 'bij hen meerdere werking zou 
doen,,'zal echter niemand dezelve eene plaats onwaar-
dig ho$en inn eene verzameling van godsdienftige.op-
.atellen van- den dag,. en, _integendeel, nog wel iets 
vinden, elders niet aangevoerd, of dat althans hier 
bijzonder de aandacht opwekt; b. v. dit gene.maar
• Leefden wij nog onder den, weleer voor ons vader-
„ land zoo heilrijken, ouden regeringsvorm, waarin
• alles met zoo veel bedaard nadenken; maar ook zoo 
„ langzaam en door. zoo vele omwegen befloten werd , 
;, de vijand was reeds . in ons midden doorgedrongen
• geweest, eer de Nederlandfche helden met hunne 
,, oude waarde op bet tooneel des oorlogs hadden kun-
,, ne'i1 verfchijnen." - Nog eens : wij houden dit op-
ltel doelmatig en goed, behalve dat bet van 's Leer-
aars erkentelijk gevoel voor boning en Vaderland ten 
duidelijklte blijken doet.
Dverdenking over het seven - en - dertigJle der Evangeli-
fcbe Gezangen bij de Nederland/che Hervormde Kerk 
in gebruik. Te Utrecht, bij J. van Schoonhoven. 
ISIS. In gr. Svo. II2 Bl. f :-i8-:
li-et Gezang zelve,, met bet opfchrift : Zonde en Ge-
Made, is geen onderwerp onzer beoordeeling to dezer 
plaatfe. De daarin liggende denkbeelden worden goed 
uiteengezet, van vets tot vers, opgehelderd, bevestigd,
en
OVERDENRUr(G•	473
en gemoedelijk aangedrongen. Wij twijfelen geetlszins j, 
of een aantal brave menfchen ontvangen en lezen dit ah• 
les met uitnemende ifichting; anderen zullen er echter 
zijn, *ien bet Gezang wel even zeer roert en behaagt., 
maar voor wien.zuudanige uitbreiding minder•behoefte 
is ; en onder dezen zijn er din ook welligt , die mee-
nen, dat de goede wijn hier een tweinig verwaterd is.
Yerhandeling over de geratonyxf's, (Punctio Corneae, 
Horenviles - fleek) enz. Door W. M E N s E R T, Chir.
Doct. &c. Te fmflerdam, bij L. van Es. 1816.
(Tweede Verflag.)
,t .ihoewel bet nu uit opgemelde waarneniingen an. 
der andere ontegenzeggelijk blijkt, dat de losfcheuring
en losmaking van eene Cataracta adherens membra-
nacea door middel van de naald niet zeer gemakkelijk to 
verrigten is , en dat men zich in de Cataracta membra• 
nacea , en vooral in die , welke met de Iris vergroeid of 
vereenigd zijn, niet op de anterieure depresfie verlaten 
kan; en dezelve daarenboven fchijnen to bewijzen, 
dat, niettegenftaande den grooten invloed van het ex-
.tract van de Belladonna op de Iris , en de door dit mid-
del to weeg gebragte groote verwijding van de pupil, 
men echter nog vaak gevaar loopt, om, indien er met 
.de naalde, ter verbrijzeling van den voorlten wand van 
bet capfel, tamelijk geweld moet gebruikt worden, de 
Iris to kwetfen en to beleedigen; waarom, indien men 
v66r de operatie met eenen zekeren graad van 'waar. 
fchijnlijkheid tot bet beftaan van foortgelijke Catarac-
ten konde befluiten, bet welligt raadzamer zoude zijn, 
om in deze gevallen , in plaats van de Keratonyxis , de 
gewone of posterieure depresfie in 't werk to ftellen, 
als bij welke de bewegingen en handgrepen van den Ope-
rateur vrijer en gemakkelijker zijn;' - zoo is bet niet-
temin buiten kijf, dat men uit het refultaat derzelven
IOEKJ3ESCI. 1816. No. x1.	I ;	gcens-
474	W. MENsERT
geenszins de voordeelen der nieuwe kunstbewerking 
naar derzelver waarde beoordeelen en afmeten, of de. 
ieive met de extractie vergelijken kan, vermits de Ke. 
ratonyxis door Dr. M E N S E R T inzonderheid bij zoo. 
danige voorwerpen verrigt is, bij welke hij, uit hoof. 
de van de plaatsgrijpende ongunflige omftandigheden, 
bet min raadzaam oordeelde, de operatie bij extractie 
in bet werk-te ilellen.
Uit bet voorafgegane- nu oordeelt onze Schrijver, zoo 
door redenering als ervaring, bewezen to hebben, dat 
men in bet algemeen de extractie .van de Cataract als 
de zekerfte, en voor eene daartoe gefchikte en welge-
oefende hand als de beste methode to befchouwen heb. 
be, en dat de Keratonyxis geenszins als eene algemee-
ne kunstbewerking, voor alle gevallen even nuttig _en 
dienflig, behoort aangeprezen.te worden, maar in fom-
mige foorten van ilaren, in welke door de ondervinding 
reeds hare voordeelen boven de extractie gebleken zijn, 
als b. v. in aangeboren Cataracten , alsmede in de vloei-
bare 'en melkftaar, boven de uitneming den voorrang 
verdient; terwijl voorts de Keratonyxis insgelijks in 
bijzondere omflandigheden, b. v. bij diepliggende oo-
gen, bij vreesachtige lijders , bij ftuipachtige bewegingen 
van bet oog, bij eenen ziekelijken toeftand van bet ho-
renvlies, en eindelijk bij eene chronifche Blepharoph, thalmia, of amaurotifchen toefland van bet oog, kan
en behoort beproefd to worden.
Wij betuigen, in naam van bet geneeskundig pu•
bliek , aan Dr. M E N S E R T onzen hartelijken dank voor

deze, inzonderheid door zijne eigene waarnemingen en

bijgevoegde praktikale aanmerkingen, allezins belang-


rijke bijdrage ter volmaking van bet zoo gewigtig,

door hem bijzonder beoefend, yak der Geneeskunde,

namelijk de oogziekten. Zij levert ons op nieuw een

doorflaand bewijs op , zoo wel van 's mans onvermoei-


den ijver in bet fleeds voortzetten zijner ophthalmologi-


fche ftudien, als van zijne uitflekende talenten in bet

uitoefenen van de operatie van de Cataract door de uit.

ile-
VERHANDELING OVEk DE I{ERATONYXIS.	473
neming of de extractie. Inderdaad, men behoeft flechts 
eenmaal van zijne kunstbewerking ooggetuige geweest 
to zijn, om zich met ons ten voile overtuigd to hou-
den, dat de Schrijver door zijne buitengewone handig-
heid als 't ware voor deze kunstbewerking fchijnt ge-
boren to zijn , en to dien opzigte de beide w P, 'N Z E L s 
op zijde ftreeft; zoodat wij bet Vaderland in bet alge= 
meen, en de aan de Cataract lijdenden in bet bijzon-
der, met bet bezit van eenen, met zulke uitnemende 
aangeborene en verkregene talenten toegerusten, Oog-
arts van harte gelukwenfchen.
Aan den anderen kant, echter, indachtig aan de 
fpreuk: amicus Plato -fed magis amica veritas, moo• 
ten wij den Schrijver ronduit bekennen, dat de trek-
king, welke hij aan zijne Verhandeling over de Kerato-
vyxis gegeven heeft, ons min doelmatig en onvoldoert= 
de is voorgekomen. Immers ware bet to wenfchen ge: 
weest , en konde men natuurlijk verwacht hebben , dat 
Dr. M G N s E R T een gedeel'te zijner Verhandeling zou; 
de befteed hebben, om B u c u Ho R N's manier, vooral 
met de verbetering van den Hoogleeraar L A N G E N-
s n c x, zoo a priori op ontleed- en natuurkundige grond 
den, als a posteriori uit de ervaring, met de gebruike-
lijke methoden to vergelijken, ten einde men ook van 
dien kant derzelver waarde of onwaarde zoude hebben 
kunnen beoordeelen. Het is zoo, de Schrijver erkent 
de voordeelen dezer nieuwe kunstbewerking boven de 
oude in fommige door hem opgegevene gevallen, bij 
welke dezelve zoo zeer in 't oog loopen, dat men er 
niet meer aan twijfelen kan : dan, een algemeen overt' 
z1gt, eene praktikale, op anatomifche, phyfiologifche 
en. pathologifche gronden fteunende, vergelijking tus-
fchen de Keratonyxis en de oude methoden, is Dr. 
M E N s t R T oris fchuldig gebleven.
Het kan zekerlijk niemand vreemd voorkometi, dat 
de Schrijver, uit hoofde van bet buitengemeen geluk-
kig flagon zijner operation, eene bijzondere gehechtheid 
aan de extractie van de Cataract betoont. Ook zijn w1i
I i s	bet
476	W. MENSERT
bet met den S chrijver volkomen eens , dat een bekwaarr! 
Oculist zich bet opereren van de Cataract ap alle drie 
onderfcheidene wijzen behoort eigen to maken, ten ein-
de in ftaat to zijn, dezelve alle bij voorkomende gele-
genheden uit to oefenen. - Maar niet zoo eenftemmig 
denken wij met den Schrijver, wanneer hij nit eene 
reeks yan opeengeftapelde, ~elkander tegenfprekende an-
toriteicen, en uiteenl oopende gevoelens en voorfchrif-
ten van beroemde mannen, poogt to bewijzen, dat alle 
drie de methoden , bijzondere gevallen uitgezonderd , 
in bet algemeen gelijkelijk goed en doelmatig zijn, en 
bet voornamelijk op de dexteriteit, en aangeboren aan-
leg, en gebruikelijke wijze van opereren van den Ocu-
list aankomt. Gaarne erkennen wij, dat deze vereisch-
tent dot bet welgelukken der operatie zeer veel toebren-
gen , en dat welligt in vele gevallen Dr. M E N S E R T , 
uit hoofde van zijne bijzondere en zeldzame gelchikt-
heid in bet verrigten der operatie van de Cataract door 
extractie, bij de uitneming even gelukkig flagenzal,als 
een ander bij bet bewerkftelligen der Keratonyxis : (men 
herinnere zich fleclits, wat de Roonhuifianen met hunne 
zoo gebrekkelijke vectis in de verloskunde verrigt heb-
ben; en echter zal wel geen verloskundige onderftaan , 
om dezelve met de tbans gebruikelijke vroedkundige in-
flrumenten eenigermate to willen vergelijken :) doch bet 
is echter geen bloote opinie, geen enkele dexteriteit van 
den Operateur, maar bet zijn anatomifche, phyfiologi-
fche en pathologifche gronden, als b. v. de gevaarloos-
heid van de plaats, waar de operatie gefchiedt, de ge. 
makkelijkheid, waarmede dezelve verrigt en bet bedoel-
de punt bereikt words, de niet-beleediging of ten min-
ite niet aanmerkelijke kwetfing der inwendige deelen, en 
de meer- of minder bevige en foms gevaarlijke toevallen, 
welke zIj to weeg brengen; bet zijn, zeggen wij, deze
en dergelijke gronden, welke de waarde of den voor-
rang der bedoelde operatie behooren to bepalen. Toet-
fen wij nu aan deze gronden de verfchillende manieren
van opereren van de Cataract, dan zekerlijk zijn wij
hui-
VERHANDELING OVER DE ERRATONYXIS. 477
buiverig om met den Hr. n2 E N S E R T in to ftemmen, 
dat in bet algemeen de extractie als de zekerfte en beste 
inethode to befchouwen zij ; maar vermeenen door de 
ervaring, de beste leermeesteresfe in bet ondermaan-
fche, geregtigd to zijn, om integendeel to beweren, 
dat de methode van de operatie van de Cataract door 
depresfie , in alle de door B U c H H o R N en L A N C F; N-
B E c x befchrevene gevallen , anterieur of per Kerato-
nyxin, en in de overige posterieur per Scleroticam op 
de oude wijze aangewend , boven de extractie verreweg 
de voorkeus verdient; ja oordeelen , dat , inzonderheid 
ma de belangrijke verbetering dezer methode door B u c H-
II o r.N en L A N GE n B E C K, de onpartijdige waarne-
aning en ondervinding ten voordeele van de oude metho-
de, de depresfie, ter genezing der Cataract, nict aar-
zelen zal eene beflisfende uitfpraak to doen; vooral, 
wanneer men in aaumerking neemt,
Imo. Dat de operatie van de Cataract door nederdruk-
king niet dan gewone handigheid bij den Operateur ver-
eischt, en geenszins then zeldzamen aangeboren aan-
leg, welken men, zal men in de operatie van de Cata-
ract bij-uitneming-gelukkig flagen, behoort te bezit-
ten; en dat men daarenboven, de operatie per Kerato-
nyxin verrigtende , even als bij de extractie , bet ge-
wigtig voordeel heeft, van door hVt horenvlies alle 
handgrepen to kunnen zien.
2do. Dat , blijkens de menigvtildige ervaring van P 'O T T ,
BELL, CALLISEN en SCARPA, thans nog ver-
Tijkt met de waarnemingen van B U C H H O R N en L AN-
GE N B E C K , in alle foorten van Cataract , de depresf e , 
zoo al niet.de anterieure, ten minfl:e de posterieure per 
.Scleroticam, met gelijke hoop op een' gelukkigen uit-
flag kan in bet werk gefleld worden als de extractie, en 
er noch foort van Cataract, de Catare ctae c dh~rentes 
membranaceae en capfulares zelve niet uitgezonderd, 
noch bijzondere omftandigheid beflaat , waarin deze ope-
ratie op eene van beide manieren niet flechts uitvoerbaar
is,.maarook door SELL, CA-LLISEN, SCARPA en
I i	an
47$	W. MENSERT
anderen tnet een' gewenschten uitflag is nitgeoefenda 
waartegen de ijverigfte voorflanders van de operatic vaA 
de Cataract bij uitneming zelve bet raadzaam vinden, 
ow in bijzondere foorten van ftaar en iii bijzondere ge• 
vallen van huiine geliefkoosde methode of to Happen , 
en de depresfie, bet zij anterieur, bet zij posterieur,in 
't werk to flellen.
3tio. Dat de depresfie, zelfs op de oude manier vo1, 
gens de methode van S C A R P A, en nog veel minder 
volgens de nieuwe manier van B U C 11110 R N en L A N-
G E N B E C R, behoorlijk verrigt, over het algemeen van 
weiniger, en verre minder gevaarlijke, toevallen vcrzeld 
is, dan de operatic van de Cataract bij extractie; en dat 
dezelve bij de anterieure depresfie, of Kereuonyxis, 
doorgaans onbeduidende zijn.
4ro• Dat de aan de Cataract lijdenden, door de opera-
tic van de depresfie, blijkens de menigvuldige en•een-
fleinntige ervaring der beroemdfle Oogartfen , als R I C Ij-
E_ R, C A L L I S EN, BELL enz. , over bet algemeen 
niet flechts minder gevaar loopen van eene naflaar, Ca-
taracta fecundaria, to krijgen; maar ook doorgaans een 
fterker en dtiurzamer gezigt verkrijgen, dan na de ope-
ratie van de Cataract bij uitneming, wanneer bet niet 
zeldzaam gebeurt, dat bet gezigt, offchoon na de ope-
ratie herfleld, allengs trapswijze weder verhindert, en 
eindelijk geheel verloren gaat, waarvan men onder an-
dere bij B E L L een aantal voorbeelden aantreft , en 
hetwelk door de eerile waarneming van Dr. MEN-
s E R T zelven insgelijks bevestigd wordt.
5Cc. Dat de depresfie, op eene van beide manieren, bet 
zij per Scleroticazn, bet zij per Cornear, aangewend, 
indien dezelve niet naar wensch mogt uitvallen, een-
cx anderalaal kan in 't werk gefteld worden, en bet 
xelfs aan C A L L I S E N gelukt is , om volgens de oude 
m anler van depresfie, na alvorens deze operatic.-drie-
meal vruchteloos beproefd to hebben , eindelijk de vier-
de maal bet gezigt op den duur to herflellen, (Principia
Girurg. hodierna, part alters, p. X66. Ilafniec I7 yo)
en
VERHANDELING OVER DE SERATONYxIS. 479
en men, alle pogingen ter depresfie op den duur vruch, 
celoos bevindende, nog altoos eindelijk tot de operatie 
van de Cataract bij extractie zijne toevlugt kan nemen; 
waartegen, wanneer men bij de uitneming van de Ca-
taract ongelukkig flaagt, alle hoop van bet gezigt to 
heritellen voor den lijder onherftelbaar verloren is.
6w0. Dat, na de operatie van de Cataract bij depres-
fie, volgens de oude methode, de patienten doorgaans 
tien aa twaalf dagen na de operatie in ftaat zijn om bet 
geopereerde oog met voorzigtigheid to gebruiken; en 
dat de anterieure depresfe, of Keratony~tis, nog daar-
enboven bet groot en gewigtig voordeel heeft, dat de 
genezing van bet geopereerde oog flechts weinig tijds 
vordert, en aan geringe zwarigheden onderworpen is; 
en dat, offchoon de voorzigtigheid fchijnt to vorderen, 
dat zelfs bij de anterieure depresfie de patient gedu-
iende de eerfte dagen na de operatie een ftrikt dieet 
in acht neemt, en zoo al niet bet bed, ten minfte zij-
ne kamer houdt; zoo, behoeft hij echter geenszins, 
even als na de operatie van de Cataract bij extractie, 
gedurende eenige dagen in-een duister vertrek to bedde 
to liggen, noch zich to onderwerpen aan een' zeer 
fchralen en verkaelenden eetregel, waarvan de gevol-
gen bij zwakke perfonen en bij menfchen van een' 
nicer gevorderden ouderdom dikwerf voor't geftel onher-
itelbaar zijn, ten minfte vaak tot onderfcheidene ze-
nuwkwalen, atonie van de fpijsverteringswerktuigen, 
en zelfs tot eene febris lenta nervofa, aanleiding geven. 
Indien men, herhalen wij, dit alles bedaardelijk wikt 
en weegt, is bet dan wel to verwonderen, dat, zelfs 
vGbr bet uitvinden van de Z U C ,H H 0 R N S C H E en 
LANGENBECKSCIiE methode, mannenalsP0TT,
BELL, CALLiSEN, SCARPA,_ ADAMS, SAUN-
D E R S, STEVEN S b N, in 8hn woord de beroemdfte
Engelfche Heelkundigen, de operatie van de Cataract 
bij uitneming vaaiwel gezegd; en dezelve alleen door 
de posterieure depresfie verrigt hebben ? uit hoofde dat 
deze kunstbewerking gemakkef~jker -te ' verrigteh , min-
I i 4	der
480 W. M E N S E X T, VERHAND. OVER DE KERATONYXIS,
der gevaarlijk om de andere deelen van bet oog tekwet. 
fen en to beleedigen, en in,'t algemeen met meerder 
wezenlijke voordeelen vbor den lijder verzeld is.
Wij eindigen deze Recente, welke wij, door het ge. 
wigt der take onmerkbaar weggefleept, veel wijdloopi-
ger gemaakt hebben, dan wel in den beginne ons oog. 
merk was , of het beftek van dit Tijdfchrift andcrzins 
zonde toelaten, met de voor ons liggende Verhandeling 
ter vlijtige' lazing en overweging aan to prijzen van al» 
le zoodanige Genees- en Heelkundigen, die de oph-
thalmologifche ftudien op derzelver wezenlijken prija 
weten to fchatten.
Staatkundige Gefchriften, betre$ende eenige gewigtige Gebeur. 
ienisfen in de Vereenigde Nederlanden , gedurende de jareoe
17862 1787 en vervolgens. Door Mr. HER M. T o L L I Lt S.
,Ilde Deel. In 's Gravenhage, bij J. Allgrt. 1815. In gr„
8v¢. XXIV en 233 Blh f 2 -6 -;
Gelijlt de Hoogleeraar T o L L I v s ons, in bet eerfle. Deel der 
verzauleling zijner voorheen uitgegevene Staatkundige Ge-
fchriften, bet geval van Hattem en Elburg volgens echte 
itukken had voorgefteld, zoo loopt dit tweede over de ons 
derhandeling, ter bemiddeling van de zwevende gefchillen in 
1787, door den Franfehen Zaakgelastigde D E R A Y N E V A L 
met den Pruis/ufchen Minister v o N o d R T z, benevens aan,. 
werkingen over dezelve van den Uitgever, onder den titel 
van: Prije kenfchetfe der twee hoofdpartijen, in de onderharl-
deling tusfchen den Heere Grave V o N c d R z, en den Heere
D E R A Y N E V A L, opgemaakt door een' jong' Patriot. Sehoon
wij bet belang van dit gedeelte onzer nieuwere Vaderlandfche 
Gefchiedenis voor den zamenhang van bet geheel niet ont. 
kennen, is echter, onzes inziens, bij de nieuwe uitgave, na 
bijna dertig jaien, eene al to groote uitvoerigheid gelaten, 
welke in de oogenblikken zelve, toen men partijen bellrijden 
moest, misfchien nuttig, thans echter van. 'minder belang 
fchijnt to ziju., Immers,, wil men aan eene korte onderhande-
liy:g, w#arbJJ flechcs twee- of driemaal Nota's gewisfeld wor-
den.
V. T O L L I U S, STAATKUNDIGE GESCHAIFTEN.	481
den, en die nog vruchteloos afloopt, een geheel boekdeel toe.
wijden, zoo blijft er voor de meer gewigtige voorvallen van
dat onvergetelijke jaar (1787), die ook in 't licht behooren
gefteld to worden,, weinig plaats over, of men moet tot een 
onoverzienbaar aantal deelen de toevlugt nemen. Het, komt` 
ons, onder verbetering, voor, dat de geleerde en verdienfte-
lijke Schrijver beter zou gedaan hebben, de ftukken alleen in 
de Nederduitfche vertaling, en van zijne aanmerkingen, of 
Commentai'ius tot dezelve, tlec'its een uittrekfel to geven. 
Dan, wij hebben nog eene andere bedenking van meer be-
lang. Het komt ons voor, dac deze onderhandeling weinig 
Woe; , om de zaken, waarover gefchil vies, uit bet oogpunt 
van den Heer T o L L I U S to doen befchouwen. Scho6n de 
Recenf. verklaart, opregtelijk en van harte in de wijze van 
befchouwing met den eerbiedwaardigen Grijsaard dins to zijn, 
en de woelingen tot verandering van de Conflitutie, en bet ge-
zag des Stadhouders v66r 1787, voor de bron on2er onhei-
len aan to zien, betuigt hij echter even onbewimptld, dat, 
naar zijn gevoelen, juist deze onderhandeling niet ee meeste 
itrekking heeft, om bet ongelijk der Patriotten en de fchade-
lijkheid hunner maatregelen to doer zien. Het is een gefchil 
van eer, wie bet eerst, bet meest, en voornamelijk moest 
toegeven, de Staten van Holland, of de Stadhouder. Hier-
over nu kan zekerlijk zeer verfchillend gedacht worden, zon-
der dat zulks den dns- of andersdenkenden (bij bet onzekere 
en onbepaalde van de magt des Stadhouders in de oude Con-
ititutie) misdadig make. De Heer R A Y N E V A L deed van zij-
nen kant wet voorflagen, dies zoo als zij lagen, onaanneme-
lijk waren: de uitwerking, bij de Staten van Gelderland, van 
de ontruiming der beide fleden, Hattem en Elburg; bet to 
rdet doen der Iegeringsreglementen in de Provincien Utrecht en 
Overljsfel niet alleen, maar zelfs in Gelderland; voorts bet af-
zien, door den Stadhouder, van her Militair Commando, de 
benoeming van Officieren, en bet geven van bet wachtwoord. 
Op die wijze ware zekerlijk de magt van Stadhouder zoo 
wet, als van Kapitein-Generaal, bijna niet meer dan een ijdel 
fchaduwbeeld gebleven. Maar was bet aan den anderen kant 
cok niet een weinig fterk, om geene wijziging to willen dul-
den in de herroeping der fchorfing van bet Kapitein- Gene-
raalfchap? Het is waar, deze weigering kwam uir de edellie 
brow, ult gevoel (an eere, voort; maar Iran ftaatkunde, en
i $	zucht
4492	H. TOLLIt18
xncht tot bevrediging des deerlijk verfcheurden Staats, hiet 
aiet eenige verzachting in de ge(lrengfie toepasfing der begin-
felon bewerkt hebben? terwiji men, door at to zeer op zijn 
link o ftaan, juist voedfel gaf aan de kwaadwilligheid der 
onrustzoekers. Hot punt is zekerlijk to teeder, niet alleen 
om to beflisfen, maar zelfs om er langer op to vertoeven; to 
ineer, daar men twijfelen mag, of zelfs de grootfte toege-
vendheid wel de geweuschte uitwerking zou gedaan hebben. 
Want er zat eene andere bron van bederf, die niet alleen in 
de oude veete tusfchen Staats- en Stadhoudersgezinden moet 
gezocht worden; her was die tusfchen de Revolutionnaiten, 
die geene bemiddeling of bevrediging wilden, en fpoedig ook 
tile beda-,rde Staatsgezinden van bet kusfen zouden gedrongen 
hebben, en de Conjlitutionnelen, van welke denkwijze ook. 
Dit moe; men niet nit hot oog verliezen. Zoo men deze 
laatften lud kunnen vereenigen, ware hoogstwaarfchijnlijk de 
buitenlanifche tusfchenkomst vermijd geworden, zoo wel als 
de hevige happen, die in den zomer van 1787 in Holland en 
elders phats hadden. Wij nemen dus de vrijhcid, den Heere 
TOLL Ii s, wiens hartelijke, onbevoordeelde vaderlandsliefde 
bij ons voor 't overige op hoogen prijs ftaat, in bedenking 
to geven, of bet niet beret zou geweest zijn, de flukken nit 
bet oogpunt, zoo als zich thans de zaken ontwikkeld heb-
ben, dan nit die van den toenmaligen tijd (in den aanvang 
des jaars 1787) to befchouwen. Men gevoelt ligtelijk, dat 
dit geenszins ten voordeele der door den Hoogleeraar beflre-
dene partij zou uitvallen; doch wij voor ons gelooven, dat 
bet hem misichien minder ongunflig over vele Staatsleden van 
;786, en gefirenger omtrent de Deniagogen in de Raadzalen 
en bet Volk zou hebben doen oordeelen.
Voor It. overige doen wij volkomen regt aan bet oogmerk
dezer verzameling, om de lang als in cen' put verfcholene

waarheid daaruit to voorfchijn to halen, en wenfchen den grij-


zen Hoogleeraar lust en krachten toe, om zijn aangekondigd

voornemen to kunnen volvoeren ,, eener onzijdige beoordee-


„ ling van al bet belangrijkIle, wat bij Engel/cbe, Haogduit-


„ fche en Franfche Schrijvers van eenig gewigt over de Ge-


fchiedenisfen van ons Vaderland, federt 1784 tot aan onze

„ tijden, is geboekt geworden." (Voorberigt, bl. VIII.)

Deze toets zou voor de Vaderlandfche Gefchiedenis van een

anberekenbaar gewigt kunnen zijn. Slechts dCne daadzaak

zul-
STAATEUNDIGE GESCHRIFTEN.
483
zullen wij trit dit gefchrift to berde brengen, die ons fterk 
getroffen heeft. Wanneer een man als- de Pruisfrfche Baron 
V O N G 6 R T Z, die zelfs bij den Franschman s >s G U R edel in 
%ijn beftaan, deugdzaam bij grondbeginfels, en angstvallig 
verbonden aan zijne pligten genoemd, wordt; wanneer deze, 
bij zijne eer en bij al wat heiligst is, kan zweren, bl. 103, 
dat' de Prins then invloed niet heeft, welken men zegt, (op 
de Staten van Gelderland) dient men zulks wel to gelooven; 
en daarmede vervallen dan de befchuldigingen, die, den grond 
tot de openbare verdeeldheden.gelegd hebben: en welk eene 
reeks gevolgen vloeijen fiieruit niet voort! - Welk eene op-
eenflapeling van ellenden.... Doch de dagen onzer plagen 
zijn i>aorbij, en met dezelve, zoo God bet wil, ook voor 
altijd die onzer inwendige veeten!
De Ontmaskeraar van de Geheimen der Magnetifeurs en Som-
nambules voor weldenkende en deugdgeainde Menfchen ont-
maskerd, door J. H 0 0 G E N D 0 R P, Predikant to St. Maar-
tensdijk. Te Dordrecht, bij A. Blusfd en Zoon. 1816. In
gr. 8 yo- 7o Bl- f : - 15 - :
Men doet dezen Ontmaskeraar misfchien war al to veel eer 
aan. Of, zoo er dusdanige eenvoudige zielen zijn, die zich 
door redeneringen als de zijne laten wegilepen; dan vreezen 
wij waarlijk, dat dezen door den Heer H o o GK N D o RP niet 
zullen genezen worden. Is dit, 'omdat wij zijne middelen, 
op zichzelven, voor krachteloos houden? Integendeel, hij 
ontzenuwt bet geftelde van zijne partij-volkomen; ho doer 
meer: hij maakt bet geheel belagchelijk. Maar, volgens zij-
ne eigene leer, words er vertrouwen bij den lijder vereischt, 
hetzij hij door bet Magnetismts of door eenig ander genes. 
middel zal herfteid w-orden. En de bedoelde eenvoudigen 
zijn of Roomsch; in welk geval 's mans naam en titel reeds 
veel kwaad doen -•- of zij zijn,.waarfchijnlijk, vroom-Ge-
reformeerd; en dan is Domind veel to los en to grappig om 
veel ingang to vinden. Het beste gebruik, 'dat welligt van's 
mans werk to maken valt, beflaat in een goed uittrekfel, in 
zoodanig Maand- of ander werkje geplaatst, ais meest in de
bedoelde handers komt. Overigens bevelen wij bet verflandi-
go
,18.E j. H 0 0 G E N D 0 R P, DE ONTMASKERAAR ONTMASKMD.

ge lieden, als eene aangename, lachverwekkende, na den 
etens leccuur, bran harte aan.
ridhel en Mathilda, Treurfpel in vijf Bedrijven, door Mr. 
SAMUEL IPERUSZOON WISELIUS. Teilmflerdant, bij 
H. Gartman. i8xg. In kl. 8vo. XPI, 122 BL f :-16-:
De Heer w 1 s E L I U S, als Dichter met roem behend, gaf 
in 1813 een oorfpronkelijk Treurfpel, Polydorus genaamd, in 
bet licht, waarvan wij in dit Tijdfchrift (*) eel) aanprijzend 
verilag gaven, en waardoor hij zich, volgens ons toen genii 
gevoelen, heeft doen kennen als een' man, van wien her va-
derlandsch Tooneel, zoo hij anders dit vak bleef beoefenen, 
de voorcreffelijkfle bijdragen verwachten inogt.
Wij zien thans onze verwachting, op eene aangename wij-
¢e, aanvankelijk bekroonen. De Heer W I S a L I U s blij£t dit 
vak beoefenen, en levert ons eene nieuwe bijdrage, welke 
wij met genoegen aankondigen, en, in vele opzigten, zelfs 
boven den Polydorus fiellen. Misfen wij bier al die fraaije 
lierzangerige alleenfptaken, welke, in ons oog, bet eerfle 
fluk zoo bijzonder verfieren, en zijn de regt dichterlijke fchil-
deringen bier niet zoo overvlocdiglijk als elders aangebragt, 
-de leemten, welke wij in den Polydorus opmerkten en den 
Dichter met befcheidene vrijmoedigheid voorflelden, worden 
cok bier niet gevonden, en hot ontbreekt in dit Treurfpel 
cok waarlijk niet aan echte poezij, nan fchoone, fchicterende 
befchrijvingen. Wij ontdekken• bier minder bet doel, om de 
Ouden na to volgen, en meer overeenkomst met de beste 
Franfcbe modellen; te'rwijl de beelden, boezeer ook bier 
fraai en meesterlijk, en, waar bet zijn moot, in den echten 
Oosterfchen trant, minder zijn opeengehoopt dan in den Po-
lydorus, bet fluk ook voor den aanfchouwer verflaanbaar is, 
zonder dat hij daartoe geleerde aanteekeningen behoeft, en
hot • onderwerp zelve, hoogst gelukkig gekozen, den alge.n meenen bijval van ons tooneelminnend publiek zal wegdragen.
Wien toch, die met bet onderwerp dezes Treurfpels reeds 
bekend was, en den fchoonen Roman van Mevrouw c o T-
TIN,
(*) Zie Failed, Letteroejj: Poor 1814, No. X, bl. 435. Boekbefcb.
S. I. W.I S E L I U S, ADHEL EN MATHILDA.
485
TIN, Mathilda genaamd, gelezen heeft, zal hat niet ten 
hoogfte aangenaam zijn, dat hij de trekken, door die bemin-
uelijke Schrijffter voorgefteld,'hier ziet verlevendigd, - dat 
hij den edelen Malek . Ydhel, hat voorwerp zijner inuige hoog. 
achting en doorgaande bewondering, als met de oogen mag 
aanfchouwen ; 'dat hij dien voortreffelijken Arabier thans fpre-
ken hoort en handelen ziet? `Vij althans gevoelen ons aw den 
Hear W I S E L I U s reeds verpligt voor de keus eener ftoffe, 
welke, misfchien, in belangrijkheid voor hart en gevoel, door 
nets pvertroffen words.
Is de keus van het onderwerp reeds gelukkig, (en hoe 
veal ligt daaraau niet gelegen!) ook de behandeling is, in 
ons oog, meesterlijk. En wanneer wij dic zeggen, dan zat 
ieder, die eenig denkbeeld heeft van. de moeijelijkheid, om 
uit zulk eene uitgebreide en ingewikkelde Gefchiedenis een 
vportreffelijk Treurfpel, met inachtneming der eenheid van 
daad en tijd, en bewaring derhoofdkarakters, to vervaardigen, 
tevens gevoelen, dat wij den Dichter geenen geringen lof 
toebrengen.
De hoofdperfonaadjes zijn alle uitnemend geteekend, de ka. 
rakters goad voorgefleld, uitgewerkt en volgehouden. Adhel 
en Mathilda nemen aller harten in. De edele Bisfchop van 
Tyrus wekt aller eerbied. Zijne gevoelens (voor dien tijd, 
misfchien, al to verlicht) zullen ook nu nog met vrucht, en 
welligt tot befchaming van eenigen zijner hedendaagfche ambts-
broeders, op den Schouwburg worden gepredikt. Meti oor-
deele over de gegroudheid dezer opmerking uit de volgende 
trekken
De Bisfchop.
Maar mogt ik vord'ren, ik, dat hij (Bdhel) om mij verzaakte, 
Wat hij , als Muzelman, voor zich pligtmatig houdt? 
Waartoe hem, Lufignan! zoo hatelijk befchouwd? 
Gij deedt voor 't Christendom al 't geen gij kondt verrigten; 
Hij doet voor d'Islam't geen hij dwalend houdt voor pligten: 
En dwarfing, zoo zij uit geen' boozen..wil ontftaat, 
Strekt niemand in mijn oog tot fchuld of fchande of fuaad,
Lufgnan, BITS. 
Ik weet, gij mint dat rot.
486
S. t. WISELIIIS
De Bisfchop.
Ik fmeek her Alvermogen, 
Dat (mogt her v66r miju' dood nog zijn!) der Heidnen oogert 
Voor 't onbeneveld licht der waarheid opengaan; 
Doch 'k zie, zoo wel als ons, ook hen als kind'ren aan 
Van Un', die 't ganfohe Rijk der Schepping flrekt ten Vader; 
Wiens weergalooze liefde en hun en ons to gader 
pen levensadem fchonk, ons zaam befchermt en voedt. 
Of fproten we alle niet nit een en 't zelfde bloed? 
Hoe zou de Schepper ooit zijn fcheps'len knnnen haten, 
Die 't hem nog welgevalr in duisternis to laten? 
Geen haat woont imtner in de zuiv're liefdebron ; 
Doch, waar' bet moog'!ijk, dat de Algoedheid haten kon, 
Gewis-zij butte hen, die, tegan beter weten, 
De broedermin, dien pligt, then eerflen pligt, vergeten; 
Wier hart, met ijs omkorst, die vonk van 't hemelsch vuur 
In wrok en wrevel dooft, wedrflrevig aan Natuur.
Her derde Bedrijf mogt dan al uit her fluk kunnen zijn weg. 
genomen zonder bet geheel to benadeelen, bet is, in ons 
oog, bijzonder keurig en regt cot; amore bewerkt. Zonder 
dit Bedrijf, dat den aanfchouwer met Adhel en Mathilda be-
kend maakt, en hem in her lot der geliefden her vurigfle be-
lang doet flellen, zoude bet geheel (met verlof van A R I s. 
T o T E L E s !) geene werking, hoegenaamd, doen. Her vijfde 
Tooneel van her vierde Bedrijf moet bijzonder treffen, bij-
aldien de rol van Adhel waardiglijk vervuld worde. Welk eene 
fchoone, kiefche en iloute taal doer de Dichter hem hier 
fpreken, wanneer hij met zoo veel nadruk als achtbaarheid 
voor den vrede pleit, en door zijne redenen de Christenen 
befchaamt! Wij nemen nit dit heeriijke pleitgeding de vol-
gende regels over, om tevens tot eene proeve to iirekken 
van 's Dichters kunstvermogen:
Adhel.
Doorluchtig Legerhoofd en verd're Christenhelden, 
Die zijn geleide volgt in de Aziaanfche velden,
De Faam verkondigde a genoeg mijns Broeders dawn 
En war verand'ring 't Oost door hem heeft ondergaan, 
Sinds hij, in 't hoog bewiud dier onafineetb're landen, 
Het_roer van Staat regeert met rooit verflapte handen;
En
ADHEL EN MATHILDA.
En hoe hij 't Mammeluksch en 't Bedouijnsch geweld
En 's Kalifs aardfche magt hun perken heeft gefleld,
Door wijslijk 's Vorilen ftaf van 't wierookvat to fcheiden. 
'k Heb dus niet noodig,,hier breedvoerig uit to weiden, 
Hoe Indus en Euphraat en Nijl en Moogenland 
En 't brandend Libye, tot waar'Afrijkes frand 
Het Middellandfche zout, bij Hercules pilaren, 
Zijn fnelle frootnen met den Oceaan ziet paren, 
Gezamenlijk de wet mijns Sultan$ ondergaan.
Doch 'k mag niet zwijgen, hoe bij 't wapp'ren zijner vaan 
Van Salems, Askalons en Jaffa's burgs en wallen, 
Gansch Idumea mede is in zijn hand gevallen, 
En hoe ons talloos heer zich van den Libation, 
Langs Acco, Ephrata en Schur reeds flrekt tot On.
.

De Muzelman, verdeeld in duizend kleine•Rijken,.
Kon nooit voorheen in 't veld zijn ware kracht doen blijken, 
Maar heeft, door tweedragtstoorts inwendig fel geblaakt, 
Aan fieren Godefried 't verwinnen ligt gemaakt.
Doch naauwlijks had het Oost, van d'eerfett fchrik bekomen, 
Aan duizend euveldaan der Christ'nen aard vernomen, 
Naauw zag 't lien, niet bezield door ijver voor 't geloof, 
Maar wel ontvlamd door zucht naar plond'ring, moord en roof, 
Of 't wist, om zelfbehoud, zijn veete op zij' to fellen. 
Wat heren finds then tijd Euroop hier heen deed fnellen 
Tot feun der magt, die zich in 't Morgenland beyond, 
't Was, of een afgrond 't al met open muil verflond. 
Nog bleef een aantal fe6n, met Sions burgt en wallen, 
Weleer door list of form in 's Christens hand gevallen, 
In weerwil van 't geweld der onzen, in uw magt. 
Wat al verdragen finds gefloten en verkrachtl 
Doch nu ook kwam de tijd met rasfche fchre&n genaken, 
Die 't Oost zijn reuzenkracht op eens moest kenbaar makeu, 
Toen naamlijk Saladijn, zoo onbeperkt van geest 
In 't hachlijk flaatsbewind, als in het veld gevreesd, 
Tot Sultan op den troon van Noureddijn verheven, 
Twee werelddeelen naar zijn' wil en wet deed levee. 
Egyptenaar en Pers en Moor en Arabier 
Erkenden nu hun leus in Kurdestans banier.
t Kw
488
S. I. WISELIJS
't Korafshietendom, ja zelfs de Nadhirieten,
Hoe grimmig ook voorheen in haat op de Islamieten, 
't Stroomde al op. Mecca toe met benden zonder tal; 
?t Zwoer al, bij _Zemzems,Bron, der Westerlingen. vat. 
Van to en of is de ramp der Christ'nen regt begonnen.
Waar toch is 't veld,waar ooic.mijn Broeder werd verwonnen$' 
Wat vest werd ooit door hem vergeefs berend? War vloed 
Is niet door hem. geverwd met 's Europeers bloed? enz.
Richard.
'k Weerfpreek in dat tafreel, wat regt en waar is, nlet, 
Doch kies den krijg, wijl de eer den vrede mij verbiedt.
lldhel.
Niet'hooger kunt gij de eer dan ik, 6 Richard ! fchatten; 
Maar zoudt ge u in haar' aard en wezen ook misvatten, 
En wurdt wet 't denkbeeld zelf, dat gij van de eer u maakt, 
boor oordeel goedgekeurd, door wijsheid niet gewraakt? 
Vermaardheid toch en eer zijn kenlijk onderfcheiden.
Wie jaagt naar de eer alleen, gewint doorgaans haar beiden; 
Doch lacht vermaardheid, in bet kleed der eer, hem aan, 
Dan zal hem de eer veeltijds in eeuwigheid ontgaan. 
Wat werelden, 6 Vorst! vermaardheid ook omvadem, 
tij derft een' hechten grond, berustende op den adem 
Der'wufte menigte, die, los en ligt van hoofd, 
Den afgod, nu gevierd, flraks w.eer van dienst berooft. 
Integendeel fleunt de eer op alter wijzen oordeel, 
En fchobn zij voor een' tijd eens blink' met minder voordeel, 
Hoe meer de tijd vervliegt, hoe meer haar glans verbreedt: 
Zij hecht zich aan den mensch , vermaardheid flechts aan't kleed.
enz.
Eene enkele bedenking houde de Dichter ons ten goede. 
Is de toefland van Mathilda, bij bet zien van den doodelijk 
gewonden ddhel, wet natuurlijk? en moest haar eerfle ge-
voel geene droefheid , geene wanhoop zijn over bet verlies 
van Karen geliefden, in flede van wraakzucht tegen den moor-
denaar?
De verfificatie laat bier en daar nog al iets ,te wenfchen 
over. Het komt ons voor; dat fommige regels moeijelijk
zijn uit to fpreken; en wij twijfelen niet, of de Toonee!r feeler zal dit ondervinden.
De
ADIIEL EN' MATHILDA.	489
be Voorrede is bijzonder lezenswaardig. Wij, vooit ons, 
zijn bet volkomen met den Schrijver daarin eens, dat bet 
,Ioodzakelijk is, dat bet Gouvernement zich de zaak van den
Schouwburg aantrekke, en dar bet Nederlandfche fnjlituus 
-Lich onverwijld bezig houde met eene geheele hervorming 
'van ons zoo verbasterd en diepgezonken Nationaal Tooneel, 
De Heer w i S E L I U S, thans zelf tot dezen aanzienlijken en 
eerwaardigen kring behoorende, moge in deze edele werk-
2aamheid met ijver voorgaan; en bet kan niet misfen, of er 
zal veel goeds uit deze pogingen geboren worden.
2'er Nagedachtenis van c o E N R A A D W E R T Z, uitgefproken in 
de Remonflrantsch Cereformeerde Kerk to Amfterdam , z April 
18 16, door B. K L Ij N , B s z. Te Amflerdam, bij J. tes Brink, 
-Gsz. IS 16. In gr. 8vo. 41 Bl, f I-io-:
Meerma!en gevoelen wij eene bijzondere moeljelijkheid in 
vnze taut, als openbare aankondigers en beoordeelaars der 
uitgegeveie gefchriften. Ook bij bet opgemelde dichtftuk 
heeft dit plants. Gaarne zouden wij , al wit ons mogelijk is,
toebrengen, om den roem vale WERTZ, den luister zijner 
Tulle, maar onfchatbare verdienften, zoo wijd mogelijk uit to 
breiden; gaarne zouden wij bet gedenktluk, hem door dank-
baarheid en hoogachting, door de hand van HLIJN opgerigt, 
in al deszelfs waarachtige fchoonheid doen fchitteren voor 
bet oog van elken beoefenaar der Nederlandfche letterlcundrl; 
gaarne, derhalve, zouden wij iedere onvolkomenheid, die in 
bet laatile mogt zijn aan to wijzen, met deli mantel der lief-
de, befcheidenheid en voorzigtigheid bedekken: overtuigd, 
dat er menfchen zijn, die flechts oogen voor aangewezene 
gebreken hebben; die niet weten, dat zelfs een aantal fou-
ten menig werk niet beletten een meesterliuk to zijn; die -; 
men vergeve ons deze vergelijking! - de wereld met hun 
gefchreeuw vervullen en verfchrikken, omdat zij in de zon 
eenige vlekken hebben ontdekt. Doch , een pligt, op bet 
belang der letteren zelve gegrond, noopt ons, naar de mate 
van eigen licht en vermogen, der waarheid, bet zij ze vleije 
of berispe, eene gelijke hulde toe to brengen.
Het mededeelen van zijne gedachten en gewsarwordingen 
,over eenig iaakrijk onderwerp, zoo dat ieder die' gedachten
JCOEKBESCn. 1816. No. II.	K k	en
440	if. sLn11, a a z.
en gewasrwofdingen volkomen opvangen en in Karen loop 
volgen kan, en hij, bij clot, een volkomen denkbeeld heeft 
van de zaak, met al die klaarheid en warmte, welke dezelve 
bij den fpreker of fchrijver eigen is, of eigen zijn moet --
met 64n woord, bet flellen, bet w81 fpreken, is eene det 
nnoeijelijkfte zoo wel, als -verdienftelijkfte bezigheden van den 
jnenfchelijken geest. De eigenlijke redevoering, vooral, vor. 
Bert bijzondere talenten. In de lofrede zijn maar zeer weini. 
gen.regt gelukkig geflaagd. En deze hoogte to bereiken, in 
weerwil der boeijen van rijm en maat, is, bij al de meerde, 
re vrjheid, welke den llichter moge zijn toegettaan, weinig 
minder dan onmogelijk.
K LIJ tv, echter, heeft uitnemend veel geleverd. Zijn dicht. 
ttuk is vol van de belangrijkfte zaken, van de keurigfte ge-
dachtet. Breng bet in onrijm over, en bet blijft eene fcboo-
ne lijk- en lofrede, waaruit gij den man, zijnen 1eefijd, zijn 
vak van werkzaamheid, de hooge verdienfte, zoo wel van dit 
vak als van hetgeen hij daarin heeft gedaan, vo1tomenlijk 
leert kennen; waarbij gij bet verlies van zulken man befeft, 
betreutt met uw geheele hart, maar tevens 21 den [roost ge-
voeit, then bet terugzigt, bet nadenken en bet Chrstendomt 
bij bet graf van zulken man, opleveren. Dit nu, the de be. 
fchrijvingen, alle de befpiegeliugen, alle de gewaarwordin-
gen, hiertoe vereischt, in fchoone verzen, in beer ijke en 
geheel oorfpronkelijke beelden, met de gelukkigfte dichterlij. 
ke wendingen, to hebben uitgevoerd, ware genoegzaam, onz 
dun Zinger eene hoogstvereerende plaats onder zijne waardige 
medegenooten in deze fchoonfte oefenfchool van menfche.ijke 
beltwaamheid aan to wijzen.
Inderdaad, bet geheel heeft eene uitnemende hooding. Na 
ten' korcen lierzang, als ter voorbereiding, om to doen op-
merken, dat, de aanftaande treurige plegtigheid niet zonder 
troost en reinen wellust is, volgt, in ftatige Alexandrilnen, 
terst eene captatio benevolentiae, eene vraag om verfchoo-
ning, dat de tier niet dan dof en treurig zal kennen klinken; 
daarna eene befpiegeling over bet doel des levens en de reg-
te waarde van den mensch, to wecen wijsheid en deugd, geen 
z nnelijk genot of uirwendige grootheid; - W E R T Z werd in 
middelmatigen !land geboren, - hij wijdde zijnen geest aan 
bet Vaderland, - de burgerrwist woedde toen, maar God 
fchonk ons ten [roost de Maatfchappij ToT NUT VAN 'T AL'
TER NACEDACHTEN#S VAN C. WERTZ.
491
ct1+4EEN, waarvan w E R T z de voornaamfte fteun was; - het 
onderwijs der jeugd is bet edelst beroep, de verrukkelijkne 
bezigheid,' indien wdl waargenomen; en wERTZ float ons 
nog als een model voor oogen ; - welk een bezit f •maar hoe 
treurig dan ook bet verlies van zulken man! - fJij is net 
dood, hij /laapt; - zalig is bet, aan bet fterfbed des bra+ 
ven to ve'rtoeven; -- hij blijft de onze, -- zijn reine roem, 
zoo wel als zijn geest, zijn onfterfelijk; -- wij flaan alt 
kinderen om bet graf buns vaders, en zweren hem waardig 
to zullen zijn. Dit is de zeer ruwe en gebrekkige omtrek 
van bet geheel.
De deelen, die hetzelve vormen, en die men flechts bier 
en door nit deze opgave vermoeden kin, zijn vooral niet mine 
der voortreffelijk en doelmatig. - De befchrijving van den 
gelukkigen middeliland - van bet gebrekkig, en bet doelma-
tig fchoolonderwijs -- van w E RT z zelven -- van ons ge-
voel bij bet fterfbed - van de onflerfelijkheid; voorts de 
befpiegeling van bet seven en zijn duel -- van HEM, wiens 
oog over bet zinkend vaderland bleef waken - van den 
troost der onferfelijkheid, die ook daarom zeker is, dat alle 
teed bier op aarde zijnen troost en balfem vindt; eindelijk 
vergelijkingen als deze:

Wat zegt bet, of de boom met melkruid is omgroeid;
En t roosje langs zijn fchors met voile fcheuten bloeit! 
War zegt bet, of die pronk uitwendig hem mag fieren, 
Als op den hollen clam geen malfche vrucht wit tieren, 
Als door den najaarsftorm zijn kruin ter nederftort,
En 't fierfel van zijn fchors met hem verpletterd wordtt 
War zegt bet, of demensch,doorpraalenprachtomgeven--f

en zoo vele andere ftukken, zijn ass kostbare paarlen tot een 
f erlijk fnoer geregen.
Ja, wij aarzelen niet to beweren, dat bet geheele fnoer nit
echte paarlen beftaat, en dat bet enkel vlekjes of oneffenhen den zijn, waardoor bier en dear eene kleine ongeregeldheid
ontftaat , fchadelijk voor den algemeenen indruk , wit wij ct 
berispen vinden.
Het gevoeligst misfchien van alles fluiten wij bij bet voor. 
Itangetjv, waarvan de aanhef en bet Plot even treffend zijn, 
maar de tusfchenbeiden liggende deukbeelden niec zoo ge-
K k 2	mak;
492
!. ItLIJN, DsZ:
makkelijk en tlatuurlijk vloeijen. Het loopt, toch, niet zoo 
klaar in her oog, dat juist bet treuren ons tot den troost 
voert. Of wel; dat bet fchreijen verligting geeft, is cene 
gansch. andere zaak, dan plat men daar in de kerk met elk-
ander treuren, maar oak de een den ander troost der on. 
iterfelijkheid zou toedienen. '-Wij gelooven intusfchen gaar. 
no, eat bet nederig kruid, vergeet mij Wet, bier zoo wdl 
aangebragt,. den ioehoorder dit min of meer haperende ge. 
reedelijk zal hebben doen vergeten.
Vervolgens, bl. 9. Ik flemde W E R T z zijn' lof. Waaroni 
niet liever dan dit platte zijn -- lk fiemde, w E R T z, uw' 1of. 
Bl.. I5.
- waar de volksgeest kwijnt,
Een licht to ontjfeken -- fluit dit wdl?
Bl. 17. Op wiens onwrikbre magi bet lot der volken drijft-
cok dit fchijnt ons niet regt to vlotten.
BI. I9. Hij heeft van 't distlig land enz. Bier verraadt her 
tweemail wieden en tweemaal ploegen een' flechter' grond, 
clan wij gewoon zijn bij E L IJ N aan to trefFen.
Bl. 20. Al wat de geest ontving en karig op kon prijken - 
dit is duister: waarop hij ooit kon prijken, zouden wij 
verllaan.
BI. 2r. Maar 't Been zijn geest vermogt, door eigen hand-
ling flaaft. Dit fchijnt ons toe niet volkomen datgene to zijn, 
teat .it1.IJN bier moest zeggen; to weten: Maar, van hetgeen 
hij put, terflond weer andren haft; ten zij bet om de herha-
ling to vermijden gefchiedde.
BI.'28., Hier fchijnt ons hei woord veege,vs. it min gepast. 
B1. 31 znu, om bet verband met voorgaand en volgend,
voor de twee eer(te regels beter lets dusdanigs gelezen wor-
den
Wij voeken, dat, in fpijt der felfle droefenis,
't Vertoeven bij bet graf der ziele een weldaad is.
B1. 34 de banden glijden door?
Bl. 35. Zouden wij nogmaals eene in u! veranderen,
Bl. 36. vs. 4- zou, dunkt ons, G:j bliift de matte ziel met 
lavend vocht befproeijen, op bet roosten enz. beter pasfen; 
en, om de opklimming, kon men laten volgen: Ja, juichen 
doet
Eindelijk vordert de zin op bl. 4.0, naar ous inzien, deze 
of dergelijke verandering:
Dc.*
TER NAGDDACHTENI! VAN C. WERTZ.
493
Dat waken, om door liefd' hun wedermin to winners, 
Huts 't underling belang als eigen re doen minnen.

Is dit nu alles `' vragen wij fchier onszelven. Vorderde dat 
nog eenige verfchooning? la, zoo uaau.w fleekt het in hetgeets 
den naam van kunstftuk 7-al dragon. Zoo ligt fluit in het bij-
zonder de minfte afwijking van den regten zin en bedoe-
ling in eerie rede, even als in eenen helderen en fnelvlietenden 
firoom een enkele uittlekende brok rots of ander beletfel de 
in het oog Ioopendfte beroering veroorzaakt.. Maar,;.is dit 
dan indernaad alles, wat wij to berispen vinden, en waar. 
op men, buiten twijfel, nog wel het een en ander zal'.zoe-
lten of to dingen? Recen'fenten zijn toch zoo min als andere 
menfchen onfeilbaar; en, in de meeste gevalleu moge at 
de fchuld bij den Schrijver liggen, in enkele blijkt het wet 
eens, dat hij geheel fcheef is beoordeeld. - Neen , bet is Met 
alles. Er zijn b. v. regels, die ons hard voorkomen; er zijn 
gedeelten, die war heel lang, of wel kort, fchijnen, enz. 
Maar, wit men hier in komen, dan is er. eigenlijk gees einde 
aan her werk; en dan kan men, vooral,, Iigtelijk zoo Lang 
likken, dat alle kracht en heerlijkheid nit het fluk zelve, al-
le nattnirlijkheid en glans en gloed to eenemaal verloren gaau. 
In het algetneen is ons oordeel over den Heer B. K L 1J N, 
dat hij de uitnemendfle talented, hoofd en hart, gevoet en 
verbeelding, bezit; fchoon ze nog voor meerdere oefening en 
volmaking vatbaar zijn, om tot die gemakkelijkheid in den 
dichterlijken ftijl, dat meesterfchap over rijtn en maat to gera-
ken, dat hij , met B I L D E It D IJ E , de taal knede als was , en 
ze, als D A E D A L U S, tot vleugelen (voor boeijen) make, 
op welke hij zich boven alles verheft.
Ten flotte, als de beste lofrede en asnprijzing, zullen wij 
eenige proeven laten volgen.

Weg met then fnooden lust, die 't fchijngoed doer beminnen, 
De ziel in flrikken nijpt der breidellooze zinnen ! 
Weg met dat gifrig rag, waaruit de looze 1pin 
De zwakke prooi beloert, en vangt haar prooi danrin! 
Dit leven zij Been doel, maar middel tot het leveej
ken,
Geen (land der Maatfchappij kan meer haar (meerder) hell bewer-
Haar' voorfpoed, roetn en eer onrwikklen of beperken;
K k 3	Geen
494	7, I< L IJ N , U Z.
Geen hand fchrasgt met meer kracht de zeedlijkheld en ddugd„ 
Dan waar de mensch zich wijdt aan 't vormen van de jeugd, 
Hoogst moeilijk is de kweek van zulke teedre loten, 
Die, dikwerf nit moeras of flechten grond ontfproten, 
Verzwakt, verwaarloosd' zijn; - een meesterlijke hand 
Deidt can alleen die fcheut tot eene vruchtbre plant. 
Zij bu:gt bet rijsje zacht in de eerfte vaag der lente, 
Verzorgt den jongen flam, omwindc de teedere ente, 
Die door een' zachten'groei in 't jeugdig vruchthout fchier, 
En ras verkwiklijk ooft aan haren kweeker biedt.

Waarooit eens fterflings roem voor tijd of toeval zwicht, 
De roem van w E R T z houdt ftand, is fchatting aan den pligr. 
Zij flaan voor ons gezigt, die onvergeetbre trekken, 
Dat aanfchijn, 't welk de ziel tot eerbied op kon wekken, 
Vat liefderijk gelaat, dat flerkdoordringend oog, 
Die mond, waarom de lach der zielrust zich bewoog; 
Zij klinkt ons nog in 't oor, die mannelijke rede, 
Die diep in 't harte drong, en voerde 't harte mede.
Zijn wil ontnam de fcllors aan 't edel fijn geffeent,
bat thans den gloed van 't fchoone in 't fchittrend punt vereent, 
Hij heeft met eigen hand de flijpftift aangegrepent 
De diamant wordt flechts door diamant geflepen.
Een heimlijk zoet gevoel doorzweeft ons, grijpt ons aan; 
Gelijk bet kieken, dat de vlerkjes nit mag flaan ,
En 't moedernest ontflijgt, op dun gepluimde fchachten, 
Zoo zweeft de vlotte ziel , op vleuglen van gedachten, 
Van nit dit flof omhoog, doorklieft eene eedler ffeer, 
En baadt zich'in den gloed van 't ftrandloos hemelmeer.
Wac ook de gang van 't lot mogt in zijn lot verwrikken, 
Zijn trouw bleef ongefloord, die trouw fprak nit zijn blikken; 
Weldadig - waar de nood om hulp en bijfland riep, 
Opbeurend - waar de hoop in 't lijdend harte fliep, 
Voorkomend - waar de moed door 't leed begon to zinken , 
Verlichtend - waar green flraal van hemelgfans mogt blinken, 
Belangloos - waar de mond de bulp der vriendfchap vroeg, 
Vertroostend - waar de fmart de ziel ter nederfloeg. 
.Cetuigt gij allen, of verbeelding mij duet dwalen, 
Daar',c in dit minlifk beeld u d'eedleu wERTz wil malen.
Wan•
TEA NAGEDACHTEMI$ VAN C. WERT2.	493
Wanneer Wij hierbij voegen, dat dit Werkje in alien opzigo 
to keurig is uitgevoerd, en met een allerliefst, aandoenlijk
vignetje van E A M P H U Y ZEN en VAN S E N U S op den titel
pronkt - dan is voorzeker genoeg gezegd, om elken hoog. 
achter van ware, inzonderheid vaderlandfche, verdienfte, el. 
ken vriend der Nlaatfchappij, eenig en met regt die TOT NUT 
VAN HET ALGEMEEN genoemd, elken kweeker, liefheb;,er of 
vader van de aanvallige kleinen, die haast onze plaatfen zul, 
len vervangen - om, met een woord, elken regtfchapen 
man to nopen, zich deze Nagedachtenis van c aE N R A A D 
W E R T Z aan to fchaffen.
Brief aan de Heeren Mrs. c. R. S. TOE L A E R en E. C. 9 O N D T 1
Notarisfen to AmflerdaM, over hunne Verdediging der Be, 
denkingen , enz. Door J A M E S C O H E N, Verificateur der Re-
gistratie-, Zegel- en Hypotheek - Regten in de Pravincien
Noord-Holland en Utrecht. Te Arnflerdam, bij S. Dela. 
chaux eh M. Westerman. 1816. In gr. 8vo. 99 Bl. f : -18 -
Vnze beoordeeling over de Verdediging der Bedenkingen van 
de Heeren Notarisfen T O E L A E R en B O N D T, en over het 
lets aan dezelve Notarisfen, was reeds ter perfe , toen wij 
den boven aangekondigden Brief van den Heer C o HEN in hanT 
den kregen, en daaruit moesten ontwaren, dat 21 wederom 
een Ambtenaar bij de Registratie bier de voorvdchter was. 
Wij lazen'en herlazen de 99 bladzijden, waartoe deze Brief is 
uitgedijd, zonder de overtuiging to gevoelen, dat de voor, 
tneide Bedenkingen daardoor waren wederlegd; zoodat wij 
dan ook gaarne, gelooven , dat de Heeren T o E L A E R en 
B o N D T niet behoeven gebruik to maken van de uitnoodiging 
des Heeren C O H E N , on tegen deszelfs gefchrijf de pen op 
to vatten en tweemaal hetzelfde to zeggen. Zij kunnen, ge-
lijk men in de Praktijk zegt, bij hunne conclufren (befluit) 
perftsteren. Behalve de langdradigheid van den Brief, die elk 
den lust beneemt om denzelven to lezen en de uitgerekte re-
deneringen to overwegen, is dezelve, hoe befcheiden,anders 
in fommige opzigten, meestal ingerigt, om, door fchampere 
gezegden, de zwakheid van betoog aan to vullen. Gaarne 
laten wij aan den oordeelkundigen lezer de befisfing over,'of
Kk 4	CA
496
en in hoe verre de Heer c o H E N zijn Registratie=rege vier-
dedigd heeft; want hec is ontze taak niet, en wij hebben er oolr 
geenen lust toe, om, in ons Maandwerk, eene brochure daar-
over to fchrijven. De Heer c o HEN houde het intusfchen 
ons ten goede, hem to zeggen, dat hij dwaalt, eensdeels 
met to beweren, dat de ftilzwijgendheid van partieulieren een-
bewijs zoude zijrr, hoe weinig belting dozen ffellen in de af-
fchaffrng of bet behoud - van de Registratie, en - anderdeelt 
met, op grond_ van-Belgifche dagbladen, vast to ftellen, das 
bet grot/le getal Ingezetenen in de Zuidelijke Provinclen 
de fcheone inrigting der Registratie op derzelver wezentijke 
waarde weten to flellen. Wij kunnen met de berigten, door 
den Heer• coaEN deswege ingewonnen, niet ittftemmen. Zoo 
zij zijn van Ambtenaren voor dat'middel, dan zijn zij partij-
dig, en doen to dezer zake niets af. Particulieren, _ dat zijn 
onzijdige bevoegden, (hetgrootfiegedeelte, zijn.hier woorden 
fonder beteekenis) voor, zoo verre zij het Registratie-regt, 
omzwaehteld met een aantal decifren en interpretation,-be-
grijpen' of kunnen begrijpen, denken er geheel anders over. 
Dezen' waren met regt verblijd, toen Nedrlandi gellefde Vorst 
dat Franfche bastaardkind geener Hollandfche adoptie waardig, 
zchtte. Zij zagen ook nog in dezen jare Hoogstdeszelfs be-
fluit omtrent de affchaflTng van het Registratie-regt nader be:
vesrigd, toen bij decrees in dato r t -Febr..11. de beleening.n contracten van dat regt en van alle formaliteiten desweger
werden vrijgefteld,-•en daardoor belet werd, dat de adminia
itratie kennis droeg van foortgelijke handelingen. Het zwijgenrr

is geene onverfchilligheid. Men zwijgt, omd'at men wees, dar

de affebaffing van dat regt befloten en door een opgevolgd

beflult bevestigd is. ' Het zijn- hier niet de ktagten (de onwe-


derlegbare redeneringen) van twee Amflerdamfche Notarisfen,

die de zaak beflisfen: vddr dat dezen dachten to fchrijven,

was 's Lands befluur reeds ingeliclit omtrent de harelijkheid

en fchadelijkheid van, dat gevaarvol middel van belasting; ell

men mag vertrouwetr, dat de belangelooze pogingen: vani

echte Vaderlanders veel, zeer veel hebben toegebragt orn;,

dat vreemde onkruid uit den Hollandfchen tuin uit to roei-


jen. De afrchaffing van her zedebedervend Registratie-regt,

bellond reeds vdbr de vereeniging van Belgie met Holland,,,

en de Belgifche beoordeeiing in de Franfche taal over her,.

gefchrevene in de Nederlandfche fpraak. is dus pas& fstum.,

Her
SRIEF.	437
iIet gevoelen van Dagbladfclarijvers, bif welke gelegenbeid 
dan ook geuit, is niet de algemeene opinie. Als de Heer 
a o u E N tens met de Praktizijns en de Notarisfen, in de 
Zuidelijke Provincien geraadpleegd had, zou hij, met ons,
gehoord hebben, hoe algemeen afkeerig van dat regt men 
ook daar is, en wat men at in zijn beroep daarvan onder-
vonden had. Zij zelfs, die fchijnen voor dat regt to zijn, 
zijn bet alleen uit vreeze voor erger kwaad, en wenschten 
wel, even als in de Noordelijke. Provincien , dat ook ' nog 
befl:ond hun oud Zegelregt, zoo weinig verfchillende van 
bergeen weleer in 'Holland plaats vond. Eene veeljariie on-
derdrukking en een langdurig gebruik alleen hebben fomrni-' 
gen daarvan gewoon gemaakt. Men zou derhalve verkeerd 
redeneren, met daaruit of to leiden, dat zij de fchoone (ge-
vaarlijke) inrigting van de Registratie op derzelver wezenlijke 
(ingebeelde) waarde zouden weten to fchatten.
Ons Maandwerk is. niet gefchikt voor eene beredeneerde 
wederlegging; anders zou men gemakkelijk kunnen doen zien, 
zoo wel de, verkeerde toepaslng van *de bij den Heer c o-
a P -N aangehaalde Artikelen uit bet Burgerlijk Wetboek, als. 
deszelfs onnaauwkeurige opgave van daadzaken , waarvan fom-
mi,ge aan ons van .nabij bekend zijn: maar, na de gedecre-
Seerde en na4r bevestigde affchafhng van -het algemeen ge-
hate Registratie-regt, is dit onnoodig. Het pleit is onveran. 
derlijk beflist; en bet fpijt ons alleen maar, dat, bij foort-
gelijke twisten,~het belang tnaar al to zeer de hoofdrol fpeelt, 
en de Ambtenaren voor her behoud van bet afgefchafte regt 
zoo bijzonder ijveren. Men denkt, niet onnatuurlijk, bij de 
affchafftng, der belasting zijnen post'te verliezen.en om brood 
to zullen loopen: maar ilelt men dan zoo weinig vertrouwen 
op- de algemeen bekende regtvaardigheid van Neerlands Vorst? 
Hoogstdezelve zal nimmer dulden, dat Ambtenaren, die hun• 
nen pligt wel waargenomen, en de ackting van alwat in den 
laude wet denkt verdiend hebben, bet flagtoffer zoiiden zijn 
van de affchaffing van een middel van belasting, waartegen de 
kreet van elk warm Vaderlander is opgegaan. De overruigihg 
daarvan behoort elk Ambtenaar nan to fporen, niec alleen 
om. bet ingekankerd kwaad to helpen uitroeijen, maar (waar-
van wij onlangs een trelfend bewijs kregen) ook zelf bet .va-
derlandsch vuur aan to wakkeren, liever dan de nog niet uit-
gedoofde kool van bet verbrande vreemde onkruid op to re. 
kenen.
K k 5	Re-
493
A. LAFONTAINE, ROZEN.
l oxen, of Verhaten van A. L A F O N T A I N E.. Te Dordrecht, 
bij A. Blusfd en Zoon. 18 15. In gr. 8vo. 22o Bl. f2-4-:
Zoodanige Lezers, die om deze'fde reden, als wij, zich 
van eenen Roman van L A F O N T A I N E doorgaans een meet 
bijzonder genoegen beloven, dan hetgeen men juist bij * eenen 
Roman verwacht, zullen zich bier, even als wij ons, bedro-
gen vinden. Niet, dat deze Verhalen niet onderhoudend zou-
den zijn, of dat er lets in zou voorkomen, den goeden fmaak 
of der zedelijkheid nadeelig; integendeel, aan iemand, die 
eene liefdesgefchiedenis, wel en onderhoudend gefchreven, en 
Diets meer, verlangt, durven wij NANTHILD, - MIJNHEIiR
ADAM SLIM, OF DE PROEF, - en DE HUWELIjRSAVONTVREN
VAN DEN, GRAAF VAN AICH, (de drie Verhaten, die hij bier 
vinden zal) gerustelijk aanprijzen. Maar wij vonden in dezel-
ve Diet datgeen, war dezen Romandichter anders zoo boven 
anderen kenmerkt ; niet alleen niet die gedurig nieuwe en tref-
fende wenken van nuttige kennis, maar ook niet dat roerend 
treffen van her hart , en dat gedurig en onverwacht ge-
leid worden tat bet tastbaar voelen van her ware en goede; 
of, laten wij liever zeggen, dat gedurig voedfel voor ver-
fland en hart, hetwelk van vele zijner andere gefchriften me-
nigen indruk vruchtbaar bij ons achterliet, niettegenftaande ge-
heel her beloop des dikwijls war al to onwaarfchijnlijken ver-
haals al fpoed°g bij ons vergeten was. En alzoo zijn, in ons& 
oog, deze niet zeer geurige Rozen weinig meet, dan ieder 
welgefchreven verhaal, dat men - pour pasfer le teens - als 
ten onfchadelijk middel tegen de zelfverveling lezen kan.
R
Kleine Romans en Gothifche Vertellingen. Uit bet Engelseh. 
Inhoud : I. De Puinhoopen der lbdij van Fitz - Martin. II. 
Het Kasteel aan bet Strand. III. De geheimzinnige Monnik, 
of de bloedige Spelonk. IF. Het Kasteel van Courtney, of bet 
Roovershol. Y. Het Kasteel der Gastvrijheid, of bet Spook. 
Te Middelburg, bij de Gebroeders Abrahams. Isis. In gr.
Evo. 122 B1. f I -4-:
Onmenfchelijkheden eh fpookverfchijningen, bij welker le-
zing
ELBINE ROMANS EN COTHISC"HE VERTELLINCEN.	499
Zing iemand de haren to berge ripen ; ziet daar den inhoucl 
van deze vijf anders nog al welgeftelde verhalen, die alzoo 
vermaak en uitfpanning beloven eeniglijk aan de zoodanigen, 
wien bet ongeloofelijke, affchuwelijke en verfchrikkelijke ont-
fpant en vermaakt; terwijl bet zedclijk doel geen ander we-
zen kan, dalo waarfchuwing tegen zoodanige gruwelen, at& 
waarvoor, Gode zij danki de mensch maar zeldzaam vat-
baar i9.
De Voortrefelijkheid van den Mensch. Uitgegeven door dl 
Maatfchappij : Tot Nnt van 't Algemeen. Te AmJlerdam, 
bij C. de Vries, enz. In ki. 8vu. 47 BI. f : - 3 -


I et is wet buiten twijfel, dat geene kennis voor der, mensch 
belangrijker is, dan die van zijne eigene natuur en aanleg, en 
flat alzoo bet onderwerp van dit gefehrift onder de nuttigfle 
moet gerekend worden. Zekerlijk blijft dat onderwerp altijd 
onuitputtelijk, en zal de fchranderlle denker wet ncoit over 
zijne kunde in dezen volkomen to vreden,zijn; en hetgeen 
hij door nafporing clan naauwkeurig weet, dat alles zal hij 
wet moeijelijk zoodanig kunnen voordragen, dat bet binnen 
den beperkteu kring der bevatting komt van dat publiek, voor 
hetwelk de Msatfchappij Tot Nut van 't Algemeen b".izonder 
werkzaam is. Zoo iets was dan ook de bedoeling dezer Maat-
fchappij niet; zij ontwikkelde zelve hare vraag in dezer voe-
ge: „ Eene eenvoudige, duidelijke en wet bevatbare aanwij-
•	zing: I) Dat de mensch, naar zijne ligchamelijke vermo-,
gens, volmaakt is berekend, om aan bet oogmerk van zij-
•	nen Schepper to beantwoorden. ) Dat, behalve alle de 
„ onder/aheidene vermogens, welke hij bezit, zijne driften
en begeerten geenszins in zichzelve zondig en kwaad zijn; 
,, maar, integendeel, befchouwd moeten worden, als hoogst-
•	wijze en weldadige gefchenken van God, zonder welke de 
~, mensch aan zijne betlemming niet zoude kunnen beantwoor-
•	den. En 3y Hoe hij dezelve kan en behoort aan to wen-
•	den, tot verheerlijking van God, en de bevordering van
• zijn eigen geluk." Het eenvoudig opfel van Mr. J. A. 
BRAND behaalde den gouden eerprijs ; en zulks met regt, 
daar bet allezins voldoet aan de vereischten, en, boezeer, 
naar den card des onderwerps, ter vlugtige lezing voor dent 
getneenen man niet gefchikt, evenwel voor denzelven, zQQ 
bij flechts tot opmerkzaamheid en nadenken een weinig is ge. 
oefend, verflaanbaar genoeg is; terwijl hij, waar hem iets 
minder duidelijk was, ligt eenen kundiger vriend vindt, die 
hem bet donkere 'opbeldert. De huisvader zal, bij de aan-
dachtige overpeinzing van dit boekje, overvloedige aanleldiggi 
hebben 'tot belangrijke gefprekken met zijne kinderen; en wlj
n iuven de Leeraars ook wet opwekken, om dic klein gefchrift
In
Soo	DE VOO.RTRXPPSL1JKH!ID VAN DEN MBNSCH.
in to zien, en daaruit aanleiding to nemen bij her godsdienftig 
ondertigt der jeugd, in hetwelk wij vreezen, dat her werken 
op zoodanige zelfkennis, als waartoe dit boekje is ingerigt, 
wel eens al to zeer veronachtzaamd wordt. Wij wenfchen, 
dat dit boekje regt vlijtig mag gebruikt en beoefend worden, 
- BI. 19. reg. 7 van ond. vonden wij. eene voor den ge. 
meenen man zinftorende drukfout : n Het uitwendige (inwen. 
dige) gevoel, van hetwelk wij eigenlijk hier niet fpreken,
geefc hem kennis van de inwendige gefteldheid zijns lig" chaams," enz.
Onderwijs omti.ent het Kaartfpel voor den Getneenen Man.
Door G. B E N T H E M It E D DIN G I us, Theol. Doct. en Pre.
dikant to 4sfen. Te Zaltboemel, bij J. Noman. In hi. 8vo.
8o Bi. f :.Io-:

Geen onderwijs in, maar omtrent her Kaartfpel, en wel 
voor dea gemeenen man. Her voorberigt roetnt een Hoog-
duitsch gefchrift van W I T T I N G, waarvan de Schrijver hier 
en dear ook gebruik heeft gemaakt, maar hetwelk gefchreven 
was voor een ander publiek, alleen voor aanzienlijker flanden. 
Wij zijn niet genoegzaatn bekend met bet kaartfpelend gedeel-
te van dat publiek, hetwelk, zich nu de Heer It E D D I N G I u a 
kiest,, oin to beoordeelen, of hij voor hetzelve wel den juis-
ten toon heeft gevat, en alzoo goed gevolg van zijne mensch. 
lievende poging kan hoped. Ons gefchrijf komt ook zeldzaatm 
onder bet oog van dat gedeelte ouzer medeburgeren; zoodat 
aldaar onze aanprijzing ook weiuig vrucht belooft.. Dat be-
fchaafdere flanden dan her boekje eens inzien, en waar zii 
kunnen bet ter lezing geven, daar bet behoort. De Schrijvet 
is niet zoo flellig tegen kaart en fpel, dat hij dezelve voor 
gehee) ongeoorloofd houdt; hij keurt her misbruik af, en 
meent her alleen onder zekere bepalingen to kunnen toeflaan; 
en wij zijn zeer genegen, hier met hem in to flemmen. Met 
dat al, en ook bier geven wij hem gelijk, houdt hij de ver-
vulling dier voorwaarden, -bij de mindere en meer behoeftige 
klasllen, bij uitftek moeijelijk, en raadt hetzelve daaroln, 
aan deze ten flerkfle af. Hij wijst de nadeelen en gevaren 
aan, voegt er voorbeelden bij, en lost eenige bedenkin-
gen op. Wij prijzen 's mans oogmerk, eu wenfchen harce-
lijk, dat ieder, ook in hoogere flanden, zich voor die geva. 
ren en bet misbruik hoeden zal. Wij gunnen den gemeenen 
man zijne uicfpanning; zij is voor hem inderdaad behoefte: 
kon men bij hem (en wearom niet ook in iederen Eland?) een 
meet leerzaam en minder gevaarlijk tijdverdrijf in een ledig 
uur, en dan geheel in den gezelligen kring en met zijn huis-
gezin, in zwang brengen! En ware her niet wenfchelijk, dart 
men in de hoogere ftanden daarcoe bet voorbeeld gaf?
IIRIEF AAN DIN REDACTE'p'R DER VADERI.. LETTEROEFF. Sot
aZ
BRIEF AAN DEN HEER REDACTEUR VAN IIET MAAND.WERK'DE VADERLANDSCHE LETTER OEFENIN GEN. (*)
l oen ik vernam, dat er eene Recenfie van mijn antwoord
op de herhaalde aanvallen der.Heeren n o N D T en T o E LAB R

tegen alle de beambten der,Registratie en eenigen derzelven

bij name, waaronder ik op eene allezins befchaafde en waar-


beidlievende w:jze goedertieren gerangfchi~t was geworden,

in uw Maandwerit geplaatst was, kon ik Wet nalaten, Mijn

Beer! u mijne verwondering to betuigen, daar ik tot .dat

oogenblik onLundig genoeg van den aard uws Maandwerk9

was geweest, om bet alleen tot beoordeeling van wetenfchap-


pelt ike of kunstmatige onderwerpen ingerigt to befehouwen,

en geenszins om nitfprank to doen over een van 's Lands mid4

delen, door, eenige Praktizijns verkeerdelijk beoordeeld, veet

minder over gefcbillen tusfchen ambtenaren en publieke •be-


ambten, bij de wet onder ons toeverzigt geplaatst: ik koester-


de echter eenige vrees, en bet was deze, dat mijne niet

noemenswaardige verdediging'.tegen een enkcl punt - her on-


doorwrochte werk van eenen enkelen nacht, en in de eerfte

opwelling mijner verontwaardijing over eene hoogst onver-


diende aantijging op bet papier gefteld - onder zoo.vele goe-


de wederleggingen, als de Tegenbedenkingen, her lets, over de

Registratie, en inzonderheid de Brief van den Heer Perifrca-


teur C O HE N, met een enke) woord in den praktizijnsban

zoude gedaan worden, en ik dus niet de eer zoude genieten

van op nieuw in mijn perfoon to worden aangevallen. Groo-


ter was dan nog mijne verwondering, toen ik uit de Recen-


fie zelve vernam, dat ik alleen mij op die eer zou mogen

vevhoovaardigen: hoe groot ook mijne waanwi' sheid wezen

anoge, ik had mij nimmer kttnnen voorftellen, dat mijn naam,

belangrijk genoeg ware, om voor her ganfche hoogere en la.

gere Beftuur, ja zelfs zijdelings voor..het Gouvernement to

kunnen boeten, en tot eene nieuwe fchijnreden to veritrek-


ken, 'om her tot walgens toe door de beide Notarisfen her-


baalde in een meer algemeen verfpreid werk, dan hunne ge,

fchriften' - dit zal men toch- wel willen gelooven - nog

eens to herhalen; hierdoor hunne belangzuchtige en herfen-


fehimmige denkbeelden over de zedeldosheidd en hatelijkheid

der

t") De Redacteur, bewast van time zuivcre bedoelingen, en afkee-


tig om dir Maandwcrk in een Twtsrfchrift to zien bervormd, heefr zich

Reeds vcrpligt geacht, aUe zoogenaaWe Antikritiek, ter plaatfinge inge-

conden, van de hand to wijzen. inzor,derheid nadat een onzer andere 
tecenferende Tijdfchrif+en tot opnetnh g derzelve eene afzonderlijke Ru.
briek heeft opengefteld. Dan, in dir bijzonder geval , hcef, hij , om your 
hem voldoende redenen, gemeend, den herhaaldcn aandraug ter plaatfinge
to moeten gehoor geven; zich'voor tegenwoordig onthoudende van alit 
eanmerkingen, ten erode het onpartijdig oordedl 4as Publieks vooruit 
#e toopen noclt voarin to semen.
5O2	BRIF.r
der Registratle, Karen oorfprong, de onkunde van alle de bd. 
ambten, en war die Heeren ons al meer hebben toegevoegd, 
eenen,fchijn van waarheid en algemeene bekrachtiging to ge-
ven, en, met verzwijging hunner grove Inisvattingen, hunner 
herhaalde beleedigingen, vooral door re verzwijgen dat zij op 
eene honende wijze aanvallers zijn geweest, tevens hunne lof-
rede to kunnen fchrijven. - Waarlijk, flim genoeg van deu 
Heer Cenfor herekend, en de uitvlugten zijner pleit aal waar. 
dig! Ik zoude alsnu begrijpen der welvoegelijkheid to kort 
to doen, indien ik u niet openlijk verzocht mijnen dank voor 
deze onderfcheiding aan den Beer Cenfor to betuigen, en heat 
tevens to verzoeken, de navolgende aan;nerkingen op zijne 
Recenfie in overweging to nemen: ik zal mij dan eersr tot 
mijzelven bepalen.
Van zichzelven to moeten fpreken, is altijd onaangenaani
en moeijelijk: men zegt meestal to veel of re weinig, eu

zulks,is in onze eeuw en op mijne jaren inzonderheid her ge.

val: trouwens, her doet mij leed zoo flecht de pen re han-


teren, of zoo onkundig in mijn ambt to zijn, dat de fcherp-


zinnige Heer Cenfor na de lezing van mijn verflag niet meer

twijfelt aan de waarheid der voorgevens van den Heer Nota.

rig BOND T: andere perfonen, zelfs vijanden van her middel

der Registratie, mannen ter goeder naam en faam, en onder

doze, welke de roem van Nederland zijn en in de hoogfte

ftaatsambten onze onfchatbare onafhankelijkheid handhaven,

hebben bier anders over gedacht, gefproken en zelfs aan mij

gefchreven: ten opzigte van den Heer Cenfor en zijne vrien-


den alleen zal ik mij dan met her bekende: non cuivis homixi

contingit adire Corinthum, moeten behelpen en even onkun-


dig blijven voorthandelen: de aanmerking, om nits meer to

zeggen, is echter niet beleefd, jegens een Opperambtenaar

van een Landsmiddel, noch gefchikt om bet publiek ver-


trouwen in to boezemen. Wat bet ex ungue leonem betreft,

bier vooral ftel ik roem in. De Heeren Schrijvers hebben,

naar ik verneem, den klaauw niet zonder pijnlijke aandoening

gevoeld ; de Recenfie bewijst zulks overvloedig, en de on-


derfcheidene gefchriften van ambtenaren der Registratie, wel-


ke zich niet onbeantwoord hebben laten beleedigen, waar.

borgt bet publiek en bet Gouvernement, dat er bier en daar

nog eenige ambtenaren beflaan en in 's Lands dienst verder op.

wasfen, welke moeds genoeg bezitten om openlijk eenen

kampftrijd over hunne ambtsbetrekkingen aan to vangen, zelf-


ftandigheids genoeg om zich niet ongeltraft to laten honen of

ringelooren van eenige Praktizijns, en kunde genoeg om zich

niet aan hunnen leiband to onderwerpen: wij houden ons wij-


ders niet voor onfeilbaar: ik heb op dit punt mijn vorig ge-


fchrift nagelezen, en vol(Irekt geene nijdige zetten in m'ing

verklaring betrekkelijk den Heer TOE L A E R gevonden; want

bet komt h;er.. aan op waarheid en gezond verfiand, en n we

gramfchap, Heer Cenfor! doer mij verzekerd zijn, dat ik de

waarheid gefproken heb. - 1k beu den Heer Cenfor mede

zeer
AATJ DEN RtDACTWR DER :VADERL. LETTEROEtr. SO3
seer verpligr voor de goedkeuring van'mijn motto; doch dit 
motto had hem juist moeten doen zwijgen over mijn gefchrijf, 
daar ik niet bet gekate middel, maar alleen mijn perfoon ver-
dedigd heb: ik wil hem nu doen weten, dat ik met dit ont-
werp zwanger ging en bet ongetwijfeld, zoude voltrokken 
hebben, indien de Heer C O H E N mij niet over zijnen gedruk-
ten Brief had onderhouden v66r deszelfs uitgaaf, en ik in 
dezen mijne eigene begrippen niet nagenoeg ontwikkeld had 
gevonden: terwijl mijne waamvijsheid zoo verre gaat, dat ik 
nog vertronwen durf en met den Heer Cenfor en met de be!-
de Heeren Notarisfen to kunnen en to mogen wedijveren.
Dit van mijzelven: nu van bet overige gedeelte der Re-
cenfle. De Heer Cenfor gelieft de Notarisfen als bevoegde 
Regters in de zaak to befchouwen: anderen, en ik heb zulks 
mede reeds gezegd, befchouwen onzen hoogstgeeerbiedigden 
Koning, de vertegenwoordigende ftaatsligchamen, Zijner Ma• 
jefleits raadslieden, en zeifs de 'zmbtenaren der Registratie, 
die gewisfelijk bij de affchaffing van dat middel niet zoo veelt 
be!ang hebben, als fommige Praktizijns vooronder'flellen, als 
de eenige bevoegde Regters in deze: bet denkbeeld van de-
zen fpruit misfchien nit onkunde voort; maar de Heer Cent 
for diende toch zijn vak to wel to verftaan, om ons niet voor 
de regtbank van partij to willen, doen vonnisfen. Regter en 
partij in den perfoon, bet is fchrikkelijk, en dit, Heer Cen-
for! dit is de affchuwelijke en zedelooze zijde van vele Fran-
fche inrigtingen. -- Wat, betn ontduiken van de Regten, (on-
danks de toenemende ophrengflen van bet middel) bet zede-
looze van dat middel, bet ontdekken van ieders vermogen en 
meer andere der herfenfchimmen van den Heer Cenfoi be-
treft, omtrent deze prijze ik den Brief van den Heer coiEty 
als een heilzaam tegengift aan; een' Brief, in welken, mijns 
erachtens, bewezen is, dac de zaak door de verdediging der 
beide Not-arisfen nog niet voldongen was. -- Het kamt bier 
aan op waarbeid en gezond verftand. - En hiermede zoude 
ik deze mijne plegtige dankbetuiging kunnen befluiten, indien 
de Heer Cenfor niet goedvond van Franfchen geest en Fran-
fche caprices to fpreken, en -van ter zijde de meeste aml:te-
naren der Registratie, inzonderheid alle de hoofdbeambten, 
en meer andere perfonen, welke alien voorname, ja zelfs eer-
ile flaatsambten bekleeden, als onkundig van ailes, wat. niet 
Fransch is, voor to dragen, en, wat nog erger is , als Fransch-
gezind of to fchilderen, omdat zij onder de rampzalige over-
heerfching posten bekleed hebben, en niet dwaas genoeg 
zijp, om bet goede, dat in vele Franfche inrigtingen beflond, 
alleen om zijnen oorfprong to verwerpen. - Dit is, ten eer-
fle, niet edelmoedig, en zoude kunnen doen gelooven, dat 
de Heer Cenfor naar zijn oordeel niet genoeg geraadpleegd 
wordt, dewijl er vrij wat inrigtingen van Franfchen oorfprong 
beflaan blijven en zelfs weder ingevoerd worden, omdat de 
vormen van adminiflratie meer overeenkomflig met dell, aard 
eerier eenhoofdige regering dan ooze yorige inrigtingen zijn:
tent
504 BRIEF AAN DEN REDACTEUR DER VADERL.LETTEROErr.
ten tweede is bet vrij oppervlakkig de denkwijze en het ka-
rakter of den geest van anderen beoordeeld; en ten derde is 
de oordeelvelling zeer lJartijdig en hoogst onbillijk jegens mijj 
en vele andere perfonen van mijne jaren: bet is toch, Heer 
Cenfor! aan ons, die vb6r twintig jaren wezenlijk den pap-
lepel nog in den mond hadden, eene hoedanigheid, welke ons 
ten minfle niet fchuldig maakt aan de inhaling van bet Tro. 
jaanfche paard, bet is aan ons, jongeren der Natie! niet to 
wljten, dat wij in onze opvoeding niets dan Franfche inrig-
iingen hebben leeren kennen of met de Franfche pestilentie be. 
fmet zijn, maar aan hen alleen, die 	Doch laat-ons de-
zen twist liever in her midden laten, en war er ook, in 
ten tijdvak van achttien jaren, met den besten wil misfchien, 
buiten en binnen Troje mogt gezondigd zijn, op her voet-
fpoor van onzen geliefden Koning en volgens de wetten des 
Christendoms, vergeven en vergeten: laat ons vooral geen 
nieuwe partijfchappen aankweeken: laat her Noorden en her 
Zuiden van her Rijk zich broederlijk vereenigen, en dan 
eerst, Heer Cenfor! en niet door de affchaffing der Regis-
tratie of van andere kleinigheden, zullen wij her volksgeluk 
bjj een volgend geflacht herfleld zien: anders to denken, ken. 
merkt eene zeer bekrompene faatkuude. Ik voor mijzelven 
vleije mij mijne denkwijze finds her eerfe ochtendgloren on-
zer onafhankelijkheid op genoegzame en verfchillende wijzen 
aan den dag gelegd to hebben om mij deze hatelijke befchul-
diging volflrekt niet aan to trekken en mijnen weg bedaard tt 
kunnen voortwandeleu. Al war ik dus over dit punt gezegd 
heb, is alleen tilt waarheidsliefde gefchreven.-Ten flotte kan 
ik niet nalaten, Heer Cenfor! u en eenige belanghebbende, 
v66r wij fcheiden, nog twee tijdingen mede to deelen: de 
tene is deze, dat de affchaffing van de nuttige inrigting der 
Registratie (ik fpreek niet van de benaming, noch van her 
tarief, maar alleen van de inrigting) onwaarfchijnlijker is dais 
vast, daar vele der kundigfle raadslieden van onzen Vorst die 
inrigting van eene allezins gunftige zijde hebben leeren ken-
nen: de tweede, dat de Notarisfen der zuidelijkeProvincien 
weike toch finds meer dan twintig jaren die inrigting hebben 
kunnen doorgronden - zich openlijk en duidelijk tegen de 
affchaffing verklaard hebben, ja zich reeds gewend hebben 
aan Zijne Majefteit, of nog zullen wendee, om die inrigting 
to mogen behouden, terwiji zij uwe hooggeprezene Zegel-
ordonnantien als wangedrogten durven befchouwen: nit welk 
alles men zoude kunnen opmaken, dat uw fysthema, en dat 
der door u geprezene Notarisfen, voor verbetering vatbaar 
is, of wel, dat gij u fandvastig houdt aau her oude fpreek-
woord: onbekend maakt onbemind.
Ik verzoek u, Mijn Heer de Redacteur! in bet eerstkomend 
Nummer van uw Maandwerk daze dankbetuiging -- ik bedoel 
hierdoor her geheele fuk - eene plaats to willen inruimen.
,Imflerdam ,
den 5 Augustus ISi6..	VAN 'S GRAVENWEERT4
BOEKBESCiOUWING
l5efchriften tegen het ,erkje: De voartrefelijkheid van 
do Leer der Roomseh - katholijke Kerk gefchetst rloor` 
J. 0. LE SAGS TEN BROER, 6nx.


JJ ij bet flapeltje boekjes , dat tbans voo"r ong-1119t i 
(en denkelijk kwam. ons nog niet alles ter hand) tomO 
de vraag bij ons op ,-of dan bet in ons bog zoo we nigg 
beteekenend boekje niet to veel eers gefchied? naat 
-hetzelfde gevoel, dat ons eene vrij uitvoerige .beoorx 
Heeling afdwong,' kan deze • vraag genoegzaam beans, 
woorden. NienwSgierigheid deed ons bet boekje gietig
 inzien, •en dit deed zij ook aan honderden; wij verxas-
den ons over het weinigbeteckenende van ,den inhtizd, 
Ynaar bij nadenken evenzeer, dat wij iets verwacc,e:kid; 
den, dat meer beteekenen zou. In den eerflen.,'•+;lag 
trof ons bier en daar de zbete 0 verleidende toon iiet 
fluitje, hoezeer wij dadelijk tegen de .verderfeli ke uiti 
werking gewaarborgd werden door de duideliyk;•..~,•rtren 
van den echten verdoemenden, onverdraagzamen-geesty 
zoo geheelenal karakteristiek bij bet Pausdom,: en do 
Route beweringen en trotfche magtfpreuken der onbee 
grijpelijk dwaze aanmatiging, ook onwillekeurig, db
herit,neringen opriepen aan de.ijsfelijk bloedige daadza, ken, waardoor die lieve, goede en heilige moeder, de
zich noemende alleen zaligmakeride kerk, voorheen ba. 
re kindertucht uitoefende, en de zielen harer gehoorza. 
men behouden wilde van bet eeuwig verderf; terwijl 
zij alsnog (bij haren grootendeels verlamden arm tot die 
manoeuvres met bet wereldliik zwaard) hare dwalende 
kinderen met zoodanige verwenfchingen overlaadt, dat 
onze vroeger genoemde Engelschmar , met bet. groot-
Re.regt , bet ook den verbitterdflen vi jand zetten durft s 
buiten hare formulieren to vloeken! Het gevoel van ver-
1 O XRE$cx. iSr6. No. I2,	L I	Ont^
S06'	GESCHRIFTEN TEGEN HET WERKJE
ontwaardiging wekt dan natuurlijk de tegenfpraak op; 
to meer, als,men wegens zekere omflandigheden, en 
vooral wegens zeer oppervlakkige godsdienftige kennis 
en laakbare onverfchilligheid bij naauwelijks half on-
derwezenen, voor een aantal z1jner geloofsgenooten niet 
zonder alle bekommering is. Hierbij konit nu ook, dat 
men, bij eene zoo ongezochte aanleiding als deze, een 
vrijmoedig en hartig woord tegen den geest van bet 
Pausdom, in dit tijdftip vooral, bijzonder gepast mag 
j ekeien. Eene billijke huivering werd to regt bij vele 
gem)edelijke Christenen geboren door de ftoute en zeer 
getwaagde pogingen van fommige zoogenaamde voor-
ftarders van godsdienftige verlichting, waarbij men dan 
einielijkk bet Christendom tegen enkele wijsgeerte verr 
wijelen zou; van welke regtmatige huivering fommige 
onverdraagzamen, onverlichten, kettermakenden onder 
de ?rotestanten maar al to zeer partij trekken, om zoo.
darig eene heillooze onderneming ook ddd.r to doenver, inoiden, waar de edelttjoedige Godsdienstvriend algemes-
ne. wel willendheid en onderlinge hoogfchatting bij ver.
fchillend denkende Christenen aankweekt, de fcheurin-


gen heelen wil, de waarheid in liefde leert beoefenen,

en, van de vorderingen in iedere wetenfchap gebruik

;nakende, verouderde woorden en uitleggingen ter zij.

de legt, en de Godsdienstleer terugleidt tot de echte

eenvoudigheid. En als dan nu, met wijze voorzigtig-


keid, de weg al meer en meer gebaand wordt, waar-


door zich de Protestanten onderling naderen, en de

echte, oude Protestantfche grondregel, ,,geenerleimen-


fchelijke fchriften of uitleggingen eenigzins gelijk te fel-


den met het woord van God," meer geldend wordt , (maar

dit door velen wordt misduid en kwalijk begrepen) zoo

kon zich de kettermaker en dweeper al ligt ten dezen

vereenigen, en ook den ftraks genoemden braver en ge-


moedelijken hoogachter van bet eenvoudig Evangelie wel-


ligt medeflepen, om zich, als bet E6nige redmiddel, to

werpen in den fchoot der kettermakende en alleen zalig-


makende Roomfche kerk, Mar men tegen zoodanige wijsr

geer-
VAN J. C. LE aa.GZ TIN fit f.	P7
geerte door bet toekennen van onfeilbaar. gezag aan 
feilbare menfchen gewaarborgd is; meenende daardoor 
voor bet minst bet echte Evangelie, hetgeen hem bo-
ven alles dierbaar s, to redden; terwijl hij, zoo al niet 
voor zich, dan~ zeker voor zijne kinderen, verliezen 
zou datzelfde Evangelie, waarvan ons bet vrij en vrucht* 
baar genot door bet bloed onzer vaderen in dit goede 
land zoo duur verkregen is. Zoodanig een [tap is wel. 
ligt maar al to zeer reeds voorbereid , en er vrij wit on-
kruid gezaaid, terwift da wachters fiepcn, die, edel. 
tnoediglijk tegenwerkende den fektengeest en religie, 
ltaat, misfehien daarbij (bier of daar voor bet minst) 
een weinig nalatig waren in. bet opzettelijk wapenen te* 
gen bet domme bijgeloof, en de naakte tentoonflelling 
verzuimden van den eigenwilligen Godsdienst, en in 
bet onveranderlijk grondbeginfel , dat Roomsch en Pro-
testant nog altijd vaneen fcheidt.
Wij vertrouwen alzoo, dat de Naaldwijkfchc Nota-
ris refit tijdig. nog flapenden heeft opgewekt, en very 
blijden ons zeer, dat waarheid en gezond verlland, 
m.annelljke vastheid en zachtmoedige liefde tevens, ier 
der gefchrift, waatrtoe hij din Prostestanten aanleiding 
gaf, (immers dat ons onder, bet oog kwam)'zoo driide-
lijk kenmerkt; en, hoezeer in geene bijzonderhedett 
kunnende nitweiden om dezen fpoed, haasten wij ons, 
deze werkjes met welgemeenden lof aan to melden.
Broederlijke Brief van u. W. L F. S A .G E TEN B R d E it, 
Hervormd Predikant to 'HaamJiede, enz. aatf I. a. 
L E S AGE T E 'N B R o E K, Notaris to Naaldw jk; ovet 
de voortrefelijkheid van de Leer der Roomsch-ka-
tholijke Iferk, door den laatjlen gefchetst. Te Rot-
terdam, bij N. Cornel. 1816.' In kl. 8yo. 5$ Bd.,
f :-8-:
Christelijk en broeder`lijk is dit opflel, en doet den 
eetwaardigen mats inderdaad grootelijks eer .aan, wit 
L 1 z	ver-
508	GLSCHRIFTEN TECEN HIT wERSJE
verftand en hart betreft. Hij volgt. hier den Schrijver 
wel niet op den voet, maar verwijst hem, waar het pas 
geeft, tot andere gefchriften; doch b'ondig en goed 
wederlegt. hij de hoofdzaak, de voorgewende voortref-
felijkheid; zacht, maar met ernst, brengt hij den broe-
de; het onvoegzame (in zijne betrekking van zoon en 
broeder) van. zijn openlijk alzoo fchrijven onder het 
oog, en raadt hem minzaam -tot eene nadere-toetfing. 
Wij houden dit opftel volkomen voldoende voor den 
eenvoudigen Protestant, die juist niet in zijn geloof 
door des Notaris gefchrijf gefchokt, maar door dat ge-
fchrijf geergerd en bedroefd were. Hij zal hier zijn ge-
loof en gemoedsrust bevestigd voelen, en zijn verlan-
gen, tot afwering der ergernis, bevredigd zien.
Maar, voelt zich iemand, door het eerfte gefchrijf, 
min of nieer toch.ontrust; voelt hij, dat het hem aan 
genoegzame kennis en gronden ontbreekt, om zijn Pro• 
testantisme voor zichzelven Reeds to handhaven tegen ie-
dere bedenking; of, al is dit zijn geval niet, wil hij 
zich in Nat flellen, om grgndig en duidelijk het Pro-
testantsch geloof, in ieder gefprek met eenen Room-
fchen of Onroomfchen', to verdedigen, - zoo durven 
wij hem, bij voorkeur, het volgend werkje aanptijzen:
De voortrefelijkheid van de Leer der Roomsch-ka-
tholijke Kerk enz. getoetst, door j. j. s e H o L-
T E N , Prefident van h.;t Provinciaal Kerkbefluur van 
Noord - Braband , en Predikant to. Breda. Tweede
Druk. ' Te Breda, bij W. van Bergen" en Comp. 
1816. In hl. Svo. i6E Blf f i - : -:
Inderdaad, in dit gefchrift weten wij bijna niets to
berispen, dan dat het hier en daar wat te'uitvoerig is,

hetwelk echter in den fpoed, waarmede het' in de we-


reld kwam en komen.moest, genoegzame verontfchul-


diging vindt. Het komt ons voor, dat de Notaris T )E It

B R o E K hetzelve uiet lezen kan, zonder van fchaamte

to
VAN J. G. LE SAGE TEN BROEIC.	509
to blozen over zijne, in hem geheelenal onverfcho.onlij-
ke, onkunde, of.... maar dit woord houden-wij te-
rug. Mogten wij hopen, dat bet onder de Roomsch-
gezinden verfpreid werd ! maar de waakzame zorg der 
genen, die daar voor bet heil der zielen verantwoor-
den, is welligt daartegen gerigt, immers tot zoolang 
men het- den leeken in handen geven kan met een zoo-
danig antidotum, als waaraan wij vermeenen, dat -wet 
reeds een aantal hoefden en handen werkzaam ziju, en 
bij weiks gebrek bet voor de onfeilbare kerk bet vei-
ligst zal zijn, den lezer met bet weigeren der abfolutie 
to dreigen.
De Heer S C H o L T E N voelt TEN B R o E K op den 
voet; en oak de eenvoudigfte lezer voelt bij iederen vol-
zin, dat de eerfte met bet volfte regt in een.godsdien-
flig twistgeding Prefadent, en de Iaatfte op zijn best 
daar Notaris moet zijn.
i) Ten aanzien der iiivoering en wijze van invoering en 
bewaring van den. Godsdienst door,wonderen en gere-
gelde opvolging van zijne leeraren, wordt bet beweer-
de door TEN B R 0 E -K met onwederfprekelijke _ daadza-
ken, uit de H. Schrift, en de letterlijk aangevoerde 
woorden van Roomschgezinde Schrijvers , volkomen we-
derlegd. s) Even verftaanbaar en overtuigend is de 
wederlegging van hetgeen ten aanzien van de onderfchei-
dene afwijkingen. der onroomfche Christelijke gezindhe-
den was aangevoerd en daaruit werd afgeleid; ten aan-
zien der Formulieren , den meer of min verdraagzamen 
geest, en de fchijnflrijdigheid of duisterheid der .11. 
Schrift. Even fchrander en met gegronde kennis yan 
takenn wordt 3) onderzoek naar bet bezit der H. Boe-
ken, en derzelver regte verklaring,door eene magtheb-
bende onfeilbare kerk, gedaan; waar wij vooral ook 
hartelijk inftemmen met de aaQvrage aan de onfeilbare 
lerk, die de gave van onfeilbare fchriftverltlaring be-
zit, om toch eindelijk dan eens to voldoen aan hare du-
e verpligting, door de Christenheid met zulk eene wel-
dadige gift to begunftigen. 4) De verdediging van de
L 1 3	ons
510	OR§CHRIFTEhI TEGEN BET WERKJE
ons betwiste kenmerken der •ware kerk, zoo als wij 
Protestanten die opgeven, is alles afdoende; terwijl de
leer S C H O L T$ N 5) eindelijk de kenmerken der 
Roomschgezinden ten toets brengt, en z.oo overtuigend 
de opperhoofdigheid van Peirus omverl'toot, dat wij 
vermeenen , dat de Heer TEN B R 0 E K zelf, zoo hij 
nog eenigzins voor overtuiging vatbaar is, nu zijn ge. 
ding voor verloren zal rekenen.
Wij hebben bij deze eerfte afdeeling de hoofdpunten 
eangegeven , omdat de Heer S C H o L T E N die uit het 
aaneengefchakeld vertoog, of liever gefchrijf, zelf had 
moeten opzoeken en rangfchikken; doch, daar bij her 
tweede hoofdftuk, hetwelk de allesovertrefende fchoon-
heid enz. der Rooms ch. katholiike leer zou aanwiizen, 
de bijzonderheden behoorlijk geprotokolleerd waren door 
den Heer TEN B R o E K zelven, en door ons reeds 
vroeger zijn aangeffipt, zoo kunnen wij volftaan met 
de betuiging, dat wij bier in dit tegenfchrift alles even 
behoorlijk nagegaan en bondig wederlegd vinden; en 
,geepszins aarzelen,den Heere s e H o L T E N onzen dank 
to betuigen voor dit zijn meesterffuk, (daarvoor hou.u 
den wij zijnen arbeid inderdaad, met hoeveel overhaas-
ting hij dan ook werken moest) als waardoor hij geheel 
de Protestantfche kerk op nieuw aan zich verpligt heeft,
.Jefcheidene 4anmerkingen over een f ukje van j. G.
L E SAGE TEN B R O E K, betateld : De voortreffe..
Iftheid, enz. Nevens eene Opwekking aan de Na-
derlandfche Hervormde Christenen, tot een getrouw
en naar/iig onderzoek der waarheden van den Gods. 
dienst. In Brieven , door ALE T H o F I L U S aan tif-
nen Friend FILE K K L E Z I U S. (Tweede Druk.) En 
yervolg op de Befcheidene 4anmerkingen, enz. Te
Utrecht, bij J. van Sehoonhovent i8I6. In gr. 8va. 
Te zamen I32 BI. f i .6-:
De verdienftelijke ongetloemde ScZrijver-deter Brieveti
we•
VAN J. G. L& $Ate% TEN BROER.	611
ovederlegt, met •goed .gevolg, in bet eerfte ftilkjt~, dat 
alles, wat de Heer. T It N $ R OF, tt, als zoog~enaamd be+ 
wijs , uit den Bijbel heeft aangevoerd. In bet 't*eede 
volgt, hij zijnen Schrijver suede op den voet ; n%aa'r heeft, 
zijne taak nog niet afgewerkt, zoodat wij'nog een of 
meer flukjes to wachten hebben,, welke wij, xenzjj Be-
zelve lets zeer bijzotiders beheisden, onze;lezers ver-
zoeken nu voor alsdan bier maar to houden voor door 
ons aangemeld, daar reeds de geest en waarde van dit 
tegenfchrift uit:dit begin genoegzaam blijken kan. Wij 
voor ons rekenen bet bove.ilgemeld gefchrift van deti 
Eerw. S c x o L T E N voor al~erlei foort van lezers ten 
voile en meer voldoende ; maar vinden daarom Xleihofi. 
lus niet verwerpelijk, daar, ook hij, overtuigen& ge. 
noeg, waarheid en gezond verftand ter nnder fchrijft; 
noch ook nutteloos, daar deze Brieven weer meer bij= 
zonder gerigt zijn ten behoeve van zoodanige lezers, 
die, door de dikwijls froute 'en onbekookte aanvalleh van 
fommigen onder de Protestanten, op vrij algemeen aan-
genomene en als 't ware geeikte- leerbegrippen,- mis-
tchien wel zoodanige oppermagtige regten en alles af-
doende uitfpraken verlangen zouden , ale den Roomsch 
gezinden bij zijne gevoelens gerustfrellen, uit vreesdat 
men nog eenmaal zoodanige geloofsflcukken, waarmede 
hunne hoop en moed zoo vast verbonden zijn, zou 
kunnen wegdoen uit de Hervormde belijderiis, of dat 
voor bet minst alles voor den Protestant onvast wor-
den kon, en men, uit hoofde van den Protestant~cheti 
grondregel, iederee bijzondere vereeniging tot deze of 
die geloofsbelljdenis zou moeten verkiaren voor contra-
bande: welke bijzondere belijdenisfen echter, . onzes 
inziens, dan eerst, maar dan ook van lelve, zullen 
wegvallen, wanneer de echt verdraagzame geest der 
Christelijke, beilige liefde, eii bet ftreven naar 'feet 
E4nige noodige, bet deel gewvorden is van iedereh be°lij-
der ; hetwelk vooralsnog behoort tot de vrome 'wenfehen l 
De optivekking, waarvan de titel gewaagt, wachten *ij 
aan- bet •f1ot.
L 1 4	Nielt
6t2	ca3C1IUFT*N TEQEN.HET WEXH3L^
Niet minder in-z!
van eenen eenigzins anderea aard en flrekking, is het 
gefchrift
.Ben Protestant aan zijrte Medeprotestanterr, ter gele-
genheidvan de 'affchetfing der voortrefelijkheid van 
glen Katholyken Kerkleer, enz. Te. 4mjlsrdam, bij
P. den Hengst en Zoon. i8i6. In gr. 8yo, 71. Bl,
f
Mede _van eenen ongenoemden, wiens naam echter 
leder, die er belang in flelt, bij den..-Drukker verne-
men kin., De Schrijver behoort, naar het ons .voor-
komt,,tot, en fchrijft voornamelijk voor, den meer be-
fchaafden hand; en, hoewel regtzinnig Gereformeerd,. 
fchrijft hj wel bier of-.daar een enkel woord, dat den 
gwakken hinderen kon, Maar hij is zijn flak volkomen
meester,-fchrijft fiksch en Perm; met de vereischtebe'e fcheidenheid, en heeft, dit blijkt allkzins, ingefchie-
denis en wijsgeerte meer dan de gewone , oak befchaaf• 
de, leek rondgezien. Hij bepaalt zich, vooral tot do 
lioofdzaak tusfchen Roomsch en Onroomsch in gefchil,'
de onfeilbaarheid der kerk, en geeft. eenen wenk op
eene mogeliike toekomst, die aJlezins opmerking en be. 
hartiging waardig is.
Zijn vertoog moge in de befchaafdere kringen vele 
aandaehtige lezers vinden ! Hetzelve gaf inmiddels aan, 
leiding tot zeker tegenfchrift, dat wij tevens nu thet 
een enk 1 woord moeten aanmelden;
Vrajmoedige Bedenkingen van eenen Protestant , die 
yoornemens is tot den Roomsch - katholij ken Godsdienst 
over ; to gaan. Briefswi/ze medegedeeld aan den 
Schrijver van bet werkje, getiteld: Ben Protestant 
aan zijne' Medeprotestanten, enz. Te Bm/lerdam,
kij Geysbeek en trop, A16, In gr. avo.. 37 Bh
f ;-8.-;

+A an dezen titel geven wij echter weinig vertrouwen, 
yer+
VAN J. 0. Lt $AC;t TEN DR'OEK.	513
vermoedende, na de aandachtige lezing, veeleer eenen 
of anderen e focietate Jefi, iemand althans, bij wien 
cene leugen om bestwil juist geene zonde is. Re man 
geeft het volkomenst regt van L U T E R enz. toe, om 
de toenmalige Roomfche kerk to houden voor bet rijk 
van den Antichrist, daar dat fUWEEL alstoen in de ban-
den van booswichten was. Hij ftaat op het punt, om 
dat juweel nu aan to nemen uit de zuivere handen; de 
wankelende wijsgeerte ftaat hem tegen, en 'hij houdt 
dien voor dwaas, die in zijn' garna1cnkop den gang der 
natuur beter dan de Alwijsheid zelve meent to rege-. 
hen.. Men moet de leer van C H R 13 T U S in geen fys-
tenhen onder regelen brengen; (dit is de vermetelheid-
van den Protestantfchen garnalenkop !) weldadigheid, 
de Christelijke hoofddeugd, wordt het meest bij de 
Roomschgezinden beoefend; en het anathema van her 
Coneilie van Trente ftaat maar gelijk met de betlisfing 
der Dordfche Vaders omtrent de verkiezing en verwer-
ping, enz. enz. Wij kunnen niet aanftippen, zonder 
ons gedrongen to voelen tot wederlegging, waarvoor 
echter die Protestant, aan wien dit boekje gerigt 
wordt, volkomen berekend is; en dien wij niet willen 
vooruitloopen.
Eindelijk ontvingen wij nog
Hst grondbeginfel der Protestantfche Kerk, op aanlei-
ding van het vertoog van den Beer J. G. L E S A G Z 
T E N B R o E K, enz. behandeld, in cene Leerrede 
op het Feest der Hcrvorming, door J. D E'C K E R 
Z I M M E R M A N, Christen- Leeraar bij de Evang. 
Luterfche Gemeente to Utrecht. Ts Utrecht, bij' F.
D. Zimmerman. 1816. In gr. 8ve. 42 Bl. f ; -to-:
Welke - Leerrede Hand. XVII to, i t ten tekst 
beeft , en , allezins duidelijk, overtuigend en gepast, den 
Protestantfchen grondregel : de Bijbel alleen is kenbron 
van de geopenbaarde waarheden des Christendoms, -1~} 
qls bet grondbeginfel der Kerkhervormers , oplieldert en
L 1 5	flaaft,~
514	GESHHRIlT]CN TEGEN RET WEWJtj
1taaft, (vooral, gelijk bier allezins voegde, door de ei» 
gene woorden en betuigingen van den grooten L u-~ 
Tic it;) en e) -de voortrefFelijkheid van dezen grondre 
gel bepleit, bondig •inderdaad, tegen de bedenkingen 
uit de (voorgewende) duisterheid en veclduidigheid (door, 
welk woord gemeend wordt, dat men aan de uitfpra-
ken meer dan acne beteekenis kan hechten) der H. 
Schrift, waarbij dan ook bet fchriftuurlijk voorfchrift, 
tot eigen onderzoek wordt aangebonden. Hierbij komt 
cane oordeelkundige toepasfing, welke wij gaarne on-
e lezers mededeelden, zoo ons beflek dit niet ver-
bood; waarom wij alleen zeggen, dat dezelve in drie 
zaninerkingen afioopt : ,z) hoe wij bet gezagvan. geloofs-
form.nlieren en fymbolifche boeken, wat de verklaring 
van den zin .der H. Schriften.hetreft, to beoordeelen 
bebben; a) "hoe zeer wij tot bet lezen des Bijbels ver-
pligt zijn; 3) en hoe wij dien lezen moeten met toepas-
fing op ons hart en gedrag. - Deze Leerrede verdient 
geheel onze aanprijzing. Dan, aan bet Voorberigt, 
zijnde, een Brief aan L E. sec IF, TEN B R o E K , en bet 
Nafchrift, tegen de Recenfien van _diens gefchrijf in 
onze Tijdfchriften en vooral in de Baekzaal gerigt, ge-
ven wij in geenen deele denzelfden lof. De Boekzaa4 
moge zichzelve verdedigen; maar ook wij vermeenden, 
in ons beoordeelen, den I-leer L E -s A c E T E N B R o E K 
Tbij zijne functie van Notaris, aan bet hoofd van zijn 
gefchrijf door hemzelven opgegeven, to mogen aanmel-
den,c en hebben then titel meer dan eens in den loop 
van onze. beoordeeling herhaald; doch zien daarin gee-
ne poging, om de zaak der Protestantfche kerk doar, 
fmaad_ to handhaven , veel min , dat wij d_ aardoor 
bet gevoelen zouderr geuit heb ben , dat een Nato rir 
over geloofszaken niet zou kunnen of mogen fchrijven; 
hoezeer wij bet ne furor ultra crepidam eenen Notaris 
zoo wel, als eenen, fchoenlapper, meenen toe to voe= 
gen, wanneer hij over geloofszaken als een gek fchrij{ 
yen wil; terwijl wij hat doen opmerken, dat deze Schrij-
	er nog al een NQtarir was , ook eenigzina belangrigken
hiel-
VAN J. Go LE SAGE TEN BROE,K.	51S
bielden voor bet • Publick, dan het hier' medegedeeldc
berigt , dat .DS. D E C K E R Z I M b1 E R M A'N , Ilu twee
jaren geleden, een' dag en nacht in de woning van den 
Naaldwijkfchen Notaris heeft doorgebragt, en daary 
order den invloed van des Notaris vriendfchappelijk 
en verfandige gefprekken , eenige zeer genoeggelijke urea 
fleet. Dit was ons geval niet, (in parenthefi!) eu'dus 
wren wij then, Heer bij ons gefchrijf uit then hoofde . 
geene pligtpleging fchuldig.
Iu het bijzonder heeft ons bet volgend clot van bet
Voorberigt , of denBrief ;aan L E SAGE TEN B R QE K,
gehinderd
,, lk bid den Almagtigen, dat u steeds bet geloof, 
;, welk gij heden voorflaat, en welk ook voor mij, (ik 
„ beken het) vooral zoo verre bet op den openbaren kerk-
„ dienst invloed heeft , vies zonder ails aanlokkeliJkheid 
„ is', met then vrede Gods, vervulle, welken C H It 1ST u s , 
3, (en dit is, zijne kracht !) in elke kerkgezindte,., then, 
„ die van harte tot hem nadert, zoo rijkelijk aanbiedt,
„ Wat mij betreft - mag 1k, alt Protestantsch. 
,, leeraar, flechts zoo peel wezenlijk goeds in mijuen 
„ kring ftichten, als ik bij menig eenen eerwaardigen 
~, kerkdienaar uwer geloofspartij, met aandoening en 
„ dank aan God, die in alien en door alien werkt , vaak 
~, opgemerkt heb, dan verzelt mij gewis eenmaal de 
,, troost in bet graf, da.t ik geen ledig arbeider $eweest 
„ ben in den wijnberg des Heeren."
Dit is in ons, oog niet minder belagchelijk, dan wane
veer WY
iemand, die bet geoorloofd rekent en zich ten
pligt maakt , bij zijne wettige vrouw tog eenige bijzit-


tten aan to houden , vrede Gods bij dit zijn geloof toe•-


wenschten, met de verklaring, dat bet geloof,.dat by

voorftaat, voor ons ook ' niet zonder alle aanlokkelij k-


heid is, en dat wij , maar zoo veel wijsheid aan den dag

leggende en zoo werkzaam en nuttig zijnde als S.-AL o-


I+IO, -- die zevenhondard wijven en driehonderd bij-


wjven had, -+ den troost naar bet graf zouden mede-


ne-
5i6 GtSCHRi?TEN TEGEN J. G. LS SAGS TEN E1t0E1C.
nemen, dat wij geene nuttelooze ballasten der mast, 
fchappij geweest zijn !
.enige Liederen van David, benevans 'alle de Liede-
ren van 4zaf, vertaald en opgehelderd door j. H.
V A N D E R P A L M. Te Lcyden, bij A. en J. Hon-
koop. 1815. In gr. Svo. XVIII en sgi .B1. f 2 - r3 -


Het is nu vier - en - tEvintig jaren geleden , dat de
Ileer V A N D E R P A L M eenige Liederen van David ver-


taald en opgehelderd uitgaf. Dat 'dezelve met veel ge-


noegen ontvangen zijn, is in bet minfte niet te verwon-


deren. De man, toch, heeft in zijne taal en voordragt

iets hijzonder innemends : zijne behandeling, van welk

onderwerp ook, is vol van fmaak; bij bet behandelen

van de aloude gewijde dichtftukken toont hij zelf Dich-


ter to zijn, en met zijne bedrevenheid in de Oosterfche

denkwijze weet hij diep' in den geest des Hebreeuw-


fcl*n Dichters in to dringen. Voorts vermijdt hij zorg-


vuldig allen fchijn en praal van geleerdheid, en geeft

cenvoudig bet refultaat zijner nafporingen op; hetgeen

aan bet gros der lezeren niet dan gevallig zijn kan. E.in-


delijk, bet boekje is; niet in bet Latijn, maar in bet

Nederduitsch gefchreven : en, behalve dat' hierdoor

velen, der Latijnfche tale onkundig, bet ook kochten

en lazen, was bet voor niet weinige Predikanten des

te aangenamer, omdat bet Nederduitsch ban veel ge-


meenzamer is dan bet Latijn, en fommigen deze laatfte

tail niet zeer vlug meer lezen of verftaan kunnen, -

Recenfent, die bet werkje met groot genoegen gebruikt,

en, bij voorkomende gelegenheden, aan anderen zeer

aangeprezen heeft , verheugt zich, dat eene nieuwe uit-


gave er van noodig was geworden , uit hoofde van bet

nut, 't welk er Reeds nit kan getrokken wordtn : bet

kan, immers, meer en nicer verftrekken.ter eere van de

kemelsch-fchoone Hebreeuwfche dichtkunde, welker

ziel
J. H. V A N D E R P A L M, LIEDER$N VAN DAVID ENZ. 511
zieiverheffende fchoonheid door vele oudere Nederdnit-
fchc uitleggers niet gevoeld, ja, veelal, jammerlijlt 
misvotmd is, maar door onzen VAN D E R PALM in 
derzelver waarde en luister words voorgedragen.
Intusfchen is het een zeer zeldzaam verfchijnfel, dat 
een werk door den Auteur zelven, na vier-en-twintig 
jaren, onveranderd weder verfchijnt; de verandering in 
de fpelling doet, immers, niets tent de zaak : ja nog zeldza. 
mer , dat een werk , 't welk insgelijks vier - en - twintig 
jaren to voren was afgewerkt, juist zoo als bet toen 
was, in bet licht gegeven words. Dit is niet alleen op-
Inerkelijk, wanneer wij aan onze naburen, de Duit-
fchers , denken, die, gelijk men weet, gewoonlijk. het 
eens uitgegevene zoodanig omwerken en veranderen, 
dat- de vorige uitgaven bijkans oI bruikbaar wordelj; 
maar bet is ook in zichzelve zoo zonderling, dat het 
bij menigeen groote verwondering.zal baren. -- Hoe! 
zal men mogelijk vragen : is dan de Heer VA fl D k R 
PALM , na omtrent een vierde gedeelte van eene eeuw, 
nergens van gedachten inveranderd'? Hlj is, intusfchen, 
Hoogleeraar geworden', en bet behandelen der gewijde 
Dichters maakt, federt, een voornaam, gedeelte van ztj-
ne f'udien uit: en heeft hij in de voormaals uitgegeve-
ne dichtftukken van David. noch bij den Heer M u N-
T I N G HE , wiens fchoone vertaling der Pfalmen hem, 
volgens de voorrede, to laat ter hand kwam,,dan dat 
hij er eenig wezenlijk nut voor zijn gefchrift uit kon 
trekken, noch bij iemand anders, noch door zijne eige-
ne beoefening, niets hoegenaamd gevonden, 't welk 
voor .eenige verbetering vatbaar was? Mogelijk, heeft 
hij, a£keerig van de gewoonte der Duitfchers , de 
eerfte uitgave. zijner Liederen van David niet onbruik-
baar willen maken. Maar hij had, evenwel, zijne ver-
meerderingen en verbeteringen, voor de bezitters dies 
uitgave, afzonderlijk kunnen laten drukken. , Met 'de 
Liederen van Azaf kwam zoodanige zorgvuldigheid niet 
to pas. Doch hij wilde, volgens zijn voorberigt der 
nieuwe uitgave, denzelfden ouden vorm van "bearbei-
den ,
Sig	J. H. VAN DER PALM
den, en de overeenkomst in flijl, toon en trant, bee 
waren. Dit is kiesch, en in 't geheel niet of to keu-
ten. Maar, wat de zaken zelve, wat -de uitlegging van 
bet een of ander lied, van deze of gene plaats betreft; 
bierin Ikon verandering of verbetering komen, en de 
nude vorm behouden zijn : en alles fchijnt, echter, ge. 
bleven to zijn, zoo als.llet was, de nieuwe fpelling a1• 
leen uitgezonderd ! Zou misfchien voor den Heer v A rr 
ri Ii R P A L , die zoo veel vlugheid en genie bezit, bet 
verwerken van 't een of antler op den ouden voet wat 
ie vervelend, to verdrietig, to lastig, to onaangenaani 
geweest zijn? Of hebben zijne meiigvuldige en ver-
fchillende werkzaamheden hem verhinderd ? -- Dan,
vat hlervan zijn inoge, aiwat uit de hand van eenen 
V A.N D E R P A L M komt, kan ons niet antlers dan wel: 
kom zijn, om bet even of bet pa$ door hem bewerkt 
zij., of jaren lang bij hem afgewerkt gelegen hebbe : en 
wij danken hem, derhalve, zeer voor de aangenamebij-
lage' dezer nieuwe uitgave, welke afzonderlijk•voor de 
bezitters_ der oude to verkrijgen is.
Eene recenfie der onveranderd -geblevene Liederen 
van David, alzoo niet to pas komende, bepalen wij 
ons bij de Liederen van Azaf.
Dat alle de Liederen, die den naam van Azaf dragen, 
to. zamen nitgegeven zijn, fchoon de Uitgever ze niet 
alien aan den ouden Azaf, den tijdgenoot van David, 
met regt toekent, keuren wij volkoinen goed : doch bij 
de opgave van den inhoud des Soften Pfalms, bl. 183, 
zou bet fchijnen,, alsof een en dezelfde'Azaf ,le maker 
van alien ware. , dzaf, zegt de geachte Auteur, de 
Dichter van, dezen Pfalm en van de elf hierna volgende , 
die to zamen eenen bundel uitmaken, was het hoofd vari 
fen geflacht der Leviten, en aan hem, benevens 'ande-
ren, was de bejluring van den muzikalen dienst van ,7e. 
Nova op Sion toevertrouwd door David, wiens tijdgenoot
gevolgelil k geweest is, I C H R O N. XXIV.
Doch, de kleine onnaauwkeu'righeid, die op bl. 
194 eenigzins verholpen wordt, daargelaten; laat ons;
uit
LIEDEREN VAN DAVID EN AZAF.	519
uit dezen nieuwen bundel, een lied van den ouden 
Azaf uitkiezen, om er, ten flotte,iets van to zeg.gen,, 
en wel den 73ften Pfalm.
De inhoud van dit belangrijk lied words ons zeer juist, 
en wel zoo opgegeven, dat wij . met V A N D E R. PAL nt.'s 
den natuurlijken gang der denkbeelden ons natuurlijk 
en levendig voor oogen ftellen,- en eerst mGt. Azaf, a1 
't ware, aan het twijfelen geraken over bet-wijs en wel, 
dadig beftuur der Voorzienigheid, wanneer dezelve aatz 
goddeloozen een benijdenswaardig lot doet overkomen; 
maar naderhand, met denzelfden wijzen op de uitkomst 
lettende, ons verbeelden in de diepite geheimen der 
Godsregering ingeleid to zijn , en die boozen in hunnen 
voorffpoed als op eene gladde fteilte geplaatst to zien, 
vanwaar zij -in bet grootfte onheil nederftorten; voorts 
onze eerfte dwaling, met hem, ten Rerkfte afkeuren, 
en ons• bevestigd' gevoelen in de gehoorzaamlieid aan 
God; en eindelijk de Godsregering ten yolle verdedi-
gen kunnen.
De vertaling is , zoo als men van onzen V A N D E R 
P A L M verwachten in oest , vloeijend en krachtig.. Qolt 
is zij, naar de federt eenigen tijd gebruikelijke.en alle-
zins aanprijzenswaardige wijze, in 't algemeen gefchikt 
naar de bijzondere itnrigting der Hebreeuwfche verzen: 
in 't algemeen, zeggen wij; want Lotntijds is or door 
onzen Schrijver minder acht -op gellagen. Zoo-Is het 
z3fte vs. in drie deelen geppaitst , . daar er in 't ~ He-
breeuwsch. Iaaar twee zijn. Dus heeft VAN D E R
PALM:
„ En nu, -wat is tnijn lot?
Ik ben gettaag bij u,
Gij hebt mij bij de hand gevat.'
Veel overeenkomftiger met het oorfpronkelijke, heeft
de Heer DI UNTINGHS:
„ Nu houd ik mij geflaag blj u; 
Gij bebt miju regterhand gevat."
V'oorts
520J. H. V A bt D E R P A L M~ LIEbEREN VAN DAVID ENZ,
Voorts zouden wij op meer dan eerie plaits van dft 
gedicht, en hier en daar op verfcheiden andere plaat-
fen, wat de opvatting betreft, nog al cenige aanmer-
kingen to maken hebben. Dan, wij herinneren ons, 
dat in, zulke oude dichtflukken de gedachten-van ieder 
eenigzins bevoegd beoefenaar derzelven niet wel kun-
nen overeenflemmen, en dat de bearbeiding der Liede-
ren van Azaf zoo wel, als die der Liederen van David, 
een werk is van vroegere jaren. Tevens echter hopen 
wij, dat, wanneer onze, Schrijver alle de Davidifche 
Pfalmen bij elkander uitgeeft, waartoe wij hem ten flerk-
fle aanfporen, hij zijnen vroegeren arbeid niet alleen 
overzien, maar ook volmaken zal, en zijn werk zoo 
volledig bearbeid zal geven, als een man van zijne be-
kwaamheden doen kan; waartoe,wij hem tijd, gezond-
heid, geduld en lust van heeler harte toewenfchen. 
Blj deze gelegenheid herinnert Recenfentozich de belof-
te, door den Heer VAN D E R PALM in 't jaar i8o5
gedaan, bij de uitgave van zijnen 1efaias vertaald en
opgehelderd, in het voorberigt bl. VII, van eenen klein nen bundel afzonderlijke aanmerkingen over cenige wei-
nige plaatfen, waar zijn gevoelen van dat van alle an-
deren afwijkt, to geven. Deze belofte is wel niet flel-
lig, maar toch zoodanig, dat men meende er eenigen 
flaat op to kunnen maken. Althans bet is jammer, dat 
het werk daardoor eenigzins onvolledig kan fchiinen; 
daar men ook op fommige plaatfen de gronden van bet 
gevoelen des beroemden Vertalers wat van naderbii be-
geerde to kennen. Wij wenfchen dus, dat de hoop, 
welke men beeft opgev4t, niet voor altijd to leur ge-
fleld worde !
Leer.
J. F. T R O M M 8 D O R F F, LE$AEOEY.
Sal
Leerboek der artfenijmengkundige proefondervindelijke 
Scheikunde; door J. B. T It O M M S D O R F F. Naar
de derde, eel verbeterde uitgave uit hetHoogduitseh, 
door N. c. DI E P P E N , Chirurgijn en flpotheker is
Diemen. Met de noodige Aanmerkingen en gene 
Voorrede verrijkt, door C. G. C. R E I NW A R D T,
Hoogleeraar in de Scheikunde en Natuurlijke His-
tories Te dmflerdam, bij R. J. Berntrop. 1815,
In gr. 8vo. Ifle Deel, XVI en 278, IIde.Deel, XII. 
On 317 Bl. f 5 - 8
Met de vertaling van dit werk is den Artfenijmeng. 
kundigen, in ons V .erland, een groote dienst bewe. 
2en. • Vervaardigd'onder bet opz.igt van een' man, vol-
leerd in de wetenfchap, waarover bet handelt, en met 
zijne aanmerkingen verrijkt, is bet Been wonder, zoo 
dezelve, eenige weinige en weinigbeduidende onnaauw. 
iceurigheden uitgezonderd, zeer wel geflaagd, en., door
eene gepaste bijvoeging der laatfte , gewigtige ontdekn kingen in de Scheikunde, zelfs boven het oorfpronke.
lijke to ftellen is. -- Het werk is in twee afdeelingen 
gefplitst, waarvan de eerfte een kort, doch evenwel 
zeer duidelijk, overzigt van de geheele Sdheikunde, in 
zoo verre dezelve met de Artfenijmengkunde in verband 
-faat, bevat. In eene korte inleiding worden de kung 
digheden opggeven, welke tot een'. Apotheker yer-
..ciscut worden: men ziet er uit, dat daartoe vrij wat
 -meer noodig is, dan fcheikundige kennis alleen, waar-
bij men bet, in ons land, to veel berusten last, ez} 
bet overige verwaarloost. R E I N W A R n T raadt dais, 
in zijne voorrede, behalve ditLcerboek,ook de naarfti. 
ge beoefening van dat van H A C E N ten fterkfte aan. --
-Na de inleiding handelt de Schrijver over de algemeene 
grondbeginfelen der wetenfehap ; leerende in bet eerfte 
hoofdi},uk, wat men door de beftanddeelen der ligeha.
LOEKBESCH. 1816, NO. i;.	M in	Tn.en
5az	J. B. TR0MMSb0RrF
men en derzelver fcheikundige ontleding verftaat , waar,
bij, eene -volledige lijst der thans bekendegrondj2ofen ge-


voegd, wordt. Het verwonderde :ons , in dezelve bet io-


dium onder de metalen gerangfchikt to vinden, daar

bet, uit hoofde van.zijne eigenfchap van zoo wel met

de waterflof als de zuurflof ten zuur to vormen , eene

plaats bij de zoutfiof verdient. Het heeft daarenboven

geen van de algemeene kenmerken der metalen. - Het

tweede hoofdfluk leert de werktuigelijke verdeeling als

een hulpmiddel en voorbereiding der eigenlijke fcheiding

kennen, en tevens de verfchillende werktuigelijke be-


werkingen, waarvan men in de Scheikunde gebruik

maakt. -- In bet derde wordt de belangrijke leer der

verwantfchap, wel een weinig oppervlakkig, maar ech-


ter zoo voorgedragen, dat bet ter verklaring der fchei-


kundige bewerkingen in de Apotheek voldoende kan ge-


rekend worden. Zelfs vinden wij bier de denkbeelden

van den fchranderen B E R T H 0 L L E T betrekkelijk dit

onderwerp beknopt en duidelijk voorgefteld. Doch , daar

deze voorftelling meer als een aanhangfel voorkomt,

zonder met bet overige een geheel nit to maken, zal

dit zeker bij velen verwarring veroorzaken, die nu,

niet wetende waaraan zich to houden, de gemakkelijker

en meer bekendeBergmannfche verklaringswijze-nog a1-


tijd zullen blijven volgen. De meer afgetrokkene be-


fchouwing der verwantfchap moge denApotheker,voor

zijne dagelijkfche werkzaamheden, minder noodzakelijk

wezen; zij blijft evenwel de grond van alle fcheikundi

ge we-ehfchap. ` Op dit hoofdverfchijnfel komt eindelijk

alles near; bet verdient dus in alle zljne,uitgeflrektheid

en invloed ingezien en begrepen to worden. Ookrmis-


hagen ons die oppervlakkige en eenzijdige befchouwin.

gen van de gronden eener wetenfchap, waarbij men:,

met eene kleingeestige karigheid, alleen juist zoo veel

leert , als even ger,-oeg is ter dadelijke toepasfing op:eene

of andere kunst. Hoe kan de gebrekkige kennis van bet

hoofdpunt eenig bepaald en duidelijk begrip van een der

overige deelen mogelijk maken ? At oet men niet , verder

voort.
LEERBOEK DER •SCHLIKUNDE.
523
voortgaande, telkens op ottbekende en onvermoede zwa 
righe-?en ftuiten? Men fnijde dan, bij de toepasfing der 
wetenfchap op eenige kunst, ailes at, wat, ten op-
zigte van bijzonderheden , voor de laatfte min belaug-
rijk is ; ten opzigte der algemeene waarheden en grondd 
beginfelen, is de uitvoerigfte ontwikkeling, de veelzij-
digf}e befpiegeling en bet ftrengfte betoog inderdaad bet 
beknoptst en duidelijkst overzigt. - De Schrijver gaat 
in bet vierde hoofdftuk over tot de befchrijving der nood-
zakelijktte fcheikundige werktuigen, en derzelver ge-
bruik. Wij vinden bier met genoegen eene vergelijking 
tusfchen bet Trooisch, bet gewoon Medicinaal, en bet 
Decimaal gewigt. - Het vijfde hoofdtluk handelt over 
de voornaamfte fcheikundige bewerkingen ; en bevat ve-
le doelmatige praktifche aanmerkingen.. -- Met bet zes-
de treedt de Schrijver meet in bijzonderheden omtrent 
de voornaamfte zamengettelde ligchamen en groindftoffen, 
behandelende eerst de algemeen verfpreide onWeegbare 
grondftoffen, en vervolgens de voornaamfte zamenftel-
lingen en derzelver beftanddeelen. Door de zorg vats 
den voortreffelijken R E I N W A R D T, zijn bier telkens 
de belangrijkfte ontdekkingen van onze dagen ingelascht, 
en tevens.een gebeel hoofdftuk over de dierlijke zamen. 
itellingen. -- Wij moeten onzen Lezeren opmerkzaam 
nlaken, dat, § 85, de warmteftof ten onregte ais:bet 
eenigst vloeibaar ligchaam befchouwd wordt ; de vloei-
baarhcid hangt toch niet alleen van de warmteftof if,, 
en. de warmteftof zelve wordt, zonder grond, eene 
vloeiftof genoemd. Binnen geene vatetr bevatbaar, laat 
zij zich ten aanzieri der gedaante met de weegbare ftof. 
fen niet vergelijken. Zulke ongegronde benamingen ge-
ven aanleiding tot verwarring. --- § ioz worden damp 
en wafem verward : door bet koken wordt bet water
datnpvormig, en geen wafem; wafem is bet water, ult 
den damp- in den drop - vormigen flaat overgaande, 
maar nog fijn verdeeld. Onder de eigenfcliappen der
alkalien fchijnt T It o M -M S D O R iF de oplosbaarheid in
water nog voor eene kenfchetfende eigenfehap to hou.
M m 2	den,,
524	J. E. TROMMSDORFF
den, en dus de magnefia uit den rang dier ligchamen to 
fluiten. Ons komt het echter voor, dat hot water gee-
ne zoo overwegende verwantfchap heeft, om daarnaar 
de floffen fcheikundig to rangfchikken. Hiertoe is de 
verwantfchap tot de zuren veel gefchikter; en dan be-' 
hoort de magnefia voorzeker tot de alkalien, daar zij 
met verreweg de xneeste zuren eene onzijdige verbinding 
aangaat.
In de tweede afdeeling worden de fcheikundige berei-
dingen, welke de Apotheker to verrigten heeft, afzon-
derlijk opgegeven, en door bijgevoegde aanmerkingen, 
uit de grondbeginfelen , in de eerfte afdeeling opgege-
ven, verklaard. Meestal wordt bij' hetzelfde geneesmid-
del van meer dan gene bereiding gewaagd, en dan, in 
de aanmerkingen , aangewezen , welke to verkiezen zij , 
en waarom. Het is jammer, dafbier niet telkens bij-
gevoegd is , waarin T R o M M S D o R F F van de Bataaf-
fche Apotheek verfchilt, en waarin hij met dezelve over-
eenkomt. Het is waar, een vlijtig en aandachtig Lezer 
kan die vergelijking wel zelf doen; doch velen behoe-
,yen daartoe toch eene handleiding,. en zullen nu, zel-
ven, na eene oppervlakkige befchouwing, oordeelende, 
al ligt menig voorfchrift van T R o M M S D o R F F beter 
keuren, en, zoo als dat dan gaat, volgen. Dit kan 
b. v. bij de, volgens onze 4potheek, moeijelijke en dik-
maals mislukkende bereiding van het phosphorzuur 
bet geval zijn; en kiest men dan de vrij gemaklrelijke 
inanier door verbranding in dampkrings- of in zuurilof-
luchr (Ifte D. bl. 183. No. 4. bl. 139. N°. 8.) , zoo zal 
men cen phosphorzuur verkrijgen, nu eens meer, dan 
eens minder flprk en verdund. Zoo geeft de bereiding
van Hahnemann's onvolkomen kwikverzuurfel (IIde D.
=bl. 73 volgg.) een geneesmiddel, hetwelk van dat der 
Bataaffche 4pothe`k ze>er verfchilt; en zoo vele an. 
denen.
De orde, in de opgave dezer bereidingen, is zeer
geleidelijk. Eerst iyorden de alk alien , vervolgens

de zuren, daarna de alkalifche en aardachtige zouten,

dan
LEERBOEIt DER SCHEII{UNDE.	$25
dan de metalen afgehandeld. Vervolgens gaat de Schrij-
ver over tot de meer zamengeflelde verbindingen en 
vermengingen, zeepen, extracten, fpecerijachtige wa-
teren; olien, enz. enz. - In deze afdeeling zijn ons 
eenige onnaauwkeurigheden ontmoet, welke wij, met 
een paar niet opgeteekende , den zin veranderende 
drukfouten, onzen 'Lezeren nog moeten bekend ma-
ken. B1. 170 (Isle D.) ilaat, bovenaan, tot dat; dit 
moat blijkbaar als zijn. Bl. 199, reg. i6, flaat een, 
voor geen. Bl. 192 mogt ten aanzien der phosphorzu-
re Joda wel aangemerkt zijn , dat men dezelve, als
geneesmiddel, wel misfen kan. Bl. 193. NNo. 4. wordt
van vervalfching van den azijn met zuren (in 't alge-
meen) 'gefproken, daar men bier alleen bet zwavel--, 
falpeter- en zout - zuur op bet oog gehad- kan hebben. 
131. 248. No. 9. ware de aanmerking niet kwaad ge-
weest, dat de Apotheker 'de zoutzure zwaar;Iarde in 
geen terpentijn-moitier moet afwrijvgn. - Ilde D. 
bl. ISI. wordt gezegd, dat de zelfflandigheden, wel-
ke fliktlof bevatten, alleen ammoniak leveren; waar-
uit men, bijna zoude opmaken, dat zij geene bran4ige 
olie geven, hetwelk toch in de. ol. ianimak Dipjelii 
anders blijkt. B1. 236 en volgg. wordt over'de ~e-
reidinug der pillen; conferven enz. gehandeld, zonter 
aan 'te merken, in hoeverre deze vertnengingen als 
fcheik undige bewerkingen moeten aange m.erkt woden, 
in ho everre niet.
Twee bladwijzers, een van de voorkomende zaken, 
een van de Latijnfche benamingen, maken bet gebruik 
van dit werk gemakkelijker en vruchtbaarder.
De vertaling is, bebalve eenige weinige ongelijkhe-
den in de fpelling, wel geflaagd.
M In 3	Ge-
526	1. B. SALGUES
Gedenkfchriften om to dienen tot de Historic van Frank-
rijk , onder de Regering van N A P O L E O N B U 0-
N A P A R T E , en gedurende de afwezi ggheid van het
Huis van Bourbon; behelzende ook de belangrijkfte 
.wfnekdoten , betrefende de voornaamfe Perfonages. 
(naadjen) van lien Hid. Door J. B. S A L C U E S.
Ife Deel. Te Dordrecht, bij A. Blasfe en Zoon.
i 8I 5. In gr. Svo. f 2-4-:
Onder de tallooze gefchriften over den Corficaan. 
fchen dwingeland behoort dit werkje van den ,I-leer 
S A L G U IE S tot de besten. Men ziet daarin duidelijk 
de onvermoeide pogingen des Schri vers, ,ori zich goe-
de en echte berigten to verfchaffen; zijne zucht voor 
regt en orde, en onzijdigheid, in zoo verre die bij bet 
tegenwoordige geflacht mogelijk is. Wezenlijk behoort 
de Heer S A L G, u E s , hoezeer een beflist voorflander 
der bourbons , geenszins tot die lieden , zoo als G 0 L D-
S M i T H en anderen , welke de pen der historie door 
cent opeenilapeling van fcheldwoorden onteeren ; hij 
lev=rt daadzaken , en genoeg daadzaken, otn den tiran; 
wieils bloedige loopbaan hij fchetst, aan'den vigek der 
nak%0me'lingl'chsap to wijden; dock hetgeen onbewezen 
en P.isfchien verdicht is, (zoo als b. v. de fchande-
11)k. P;-vensrwijze zijner moeder en zusters to Marfeille,
dooi GO 7. D S DI I T H als zeker geboekt) deelt de 1-Jeer 
$A L G U E $ of fchroomvallig mede, of fpreekt bet zells
tegen. Daarentegen bewijst hij duidelijk, dat N A P O-
L E O N zich geheel ten onregte voor Franschman uit-
gaf, en tot dat einde zijnen geboortedag op i5 Aug.
1769 flelde, onitrent twee maanden na de overgave van
bet eiland Coi fca aan Frankrijk; daar hij toch, vol-
gens de acte zijner geboorte, bij die van zijn huwe-
lijk overgelegd, den 5 Febr. 1768 geboren was. Van
den minnehandel 2ijner moeder met IJ AR B E U F, die
volgens den aard der zaak niet zeer ruchtbaar kon wor-
den ,
GEnENKSCHRIFTEN.	527
den, en dien men toch overal als bewezen vermeldt, 
fpreekt de Heer S A L G u 1t s in gepaste uitdrukkingen, 
en houdt zich bij de waarfchijnlijkheid en bet algemeene 
gerucbt, (bI. 66.) Het eerfte gedeelte dezer Gedenk-
fchriften behoort minder (althans in die uitgebreidheid) 
tot bet onderwerp ; en toch zou men hetzelve niet 
gaarne misfen. Het is eene Gefchiedenis van Corfica, 
van de oudfle tijden of , vooral van de worflelingen 
diens landaards tegen de Genu6fchc- dwingelandij. Wij 
zien uit dit verflag weder de onpartijdigheid en waar-
heidsliefde des Schrijvers. Had hij alleen aan haat en
afkeer gehoor gegeven, hij zou gewis deze gelegenheid 
niet verzuimd hebben , om de landgenooten van u u o-
N A B A R T E, die lang zelfs tegen Frankrij k durfden
worhelen•, met befchimpingen to overladen, volgens de 
bekende regelen van S E N E C A, die zoo wil op N A P 0-
LEON pasfen:-
Lex prima ulcisci: lex alters vivere furto: 
Tertia mentiri : quarta negare Deos.
Dan neen! hij toont aan, dat de Mijsgeer, die zoo 
fprak, eene welverdiende kastijding voor eene bui van 
zinnelijkheid gehad had, die hem nu tot cene zeer na-
tuurlijke bui van ontevredenheid met zijne gastheeren 
verleidde. De Schrijver doet regt aan cie edele, doch 
ongelukkige pogingen der Corficanen, oni zich de vrij-
heid to verfchaf en. Daar de gefchiedenis van dit ciland 
zeer weinig bel end is, zullen wij in dezelve met een 
enkel woord onzen Scbrijver volgen.
Mogelijk was geen land op den aardbodem beflendiger 
ongelukldg, noch meer bezoedeld met bloed en moord. 
Tweeduizend jaren lang was bet door partijzucht en al-
lerlei driften verfcheurd. Eerst aan de Phoceers, (Pho-
ciers Mat er verkeerdelijk in den tekst) daarna aan de 
Karthagers en Roineinen onderworpen, kenden zij fle.chts 
onder , de laatfl:en eenig geluk, (dock alleen door den 
beflendigen vrede , dien zij daaronder begonnen te genie-
ten.) Dan nu vernielden de invallen der $arbaren al
hl m 4	dat
$a$	r. s. S AL G 11 $
dat goede; en LUUandalen, Gotten y Longobarden, Sarrt 
cenen bragten bet ten,toppunt van ellende. De laatften 
werden door de Pizanen, Genuezen en afgevaardigden 
van den Paus verjaagd, die bet eiland nu tot een wor-
ftelperk van hunne twisten maakten , en door de inwo-
ners even zeer gehaat werden, die zich met verfchil-
lenden uitflag tegen deze vreemdelingen'verdedigden. 
Deze tegenftand werd vooral geweldig en bloedig, toen 
de Genuezen, niet met den fchepter des Monarchs, 
maar met de roede der Heerfchers gewapend, bet onge-
lukkige land bij uitfluiting vertrapten. Vergeefs was 
op onderfcheidene tijdftippen de beldenmoed van sAM-
PIETRO D'ORNANO, (1550) ANDREAS CEC-
CALDI, LOUIS GIAFFERI en HYACINTHUS
P A 0 L I (1730) ; vergeefs de benoeming van den veelbe-

lovenden en nietsvermogenden gelukzoeker T H E O D o-


1iUS VON NEUHOFEN (NEUHO'F) tot Koning

(1735) : de eerfte werd vermoord, de- anderen bezwe-


ken, en de befpottelijke Koning werd to dnz/lerdam in

hechtenis genomen, waaruit hij wel door de ligtgeloo-


vigheid der Yoden , die hem vijf millioenen fchoten , ont-


fnapte en naar eorfica terugkeerde, doch andermaal to

Napels en to Londen in last kwam, en eindelijk tot zij-


nen dood Engelsch genadebrood at. De ;Corficanen

wendden zich toen om befcherming tot Frankrijk,

hetwelk hunne bede niet verhoorde, maar integendeel

onder M A I L L E B O I S den Genudzen to pulp kwam.

Deze onderwierp Corftca in drie weken; doch de oor-


log van 1741 riep de Franfche hulpbenden nit bet eiland

terug, en nu werd de opfland onder M A T R A en G A F-


F O it I o met dubbele kracht vernieuwd. In plaats van

laatstgenoemden held, die verraderlijk vermoord werd,

(in 175;) kwam de beroemde P A S C A L P A 0 L I, zoon

van H Y A C I N T H Ir s , aan bet hoofd 7 .ier landgenoo-


ten; een man, die hun niet alleen de overwinning,

maar, 't geen veel meer zegt, wetten, befchaving, or-


de, krijgstucht en zeden verfchafte. Doch, toen nu

Corflca eindelijk eenige verademing ftond to genieten,

wierp
CEDE NKSC HRdFTEN.	529
wierp de flordige baatzucht van het Franf he Hof al 
deszelfs hoop op geluk omverre. Frankrijk was aan 
Genoa zes millioenen fchuldig, en leverde daarvoor aan 
hetzelve zeven bataljons, ter bezetting voor vier jaren 
van de nog overige Genu6fche vestingen (in 1764) ; en 
toen deze verftreken waren, kocht het van dat Gemee-
nebest de opperheerfchappij, met regt van wederkoop, 
voor de vernietiging der gemelde fchuld. Nu was het 
met de Corficanen gedaan. Nadat de onvoorzigtige 
C H A U V E L I N eenig nadeel geleden had, knGtte de 
Generaal D E V A UX , in eenen flag, de magt van P A 0-
L I, die nu naar Holland en vervolgens naar London 
'vlood, aldaar bleef tot de Franfche omwenteling, toen 
naarp;Corfica terugkeerde, (1789) en dat eiland in 1793 
in opitand bragt tegen de Franfche regeringloosheid, 
die hij van harte haatte en beftreed, even als harem 
voorvechter B U 0 N A P ART E, then hij van het eiland 
verjoeg. Op dezen vestigt nu s A L c up- s nicer bepaal-
delijk bet oog: hij volgt hem naar Toulon; ziet hem 
daar in 1793 de eerfte proeven zijner krijgskunst en 
wreedheid afleggen; logen(traft bet vrij algemeen aan-
genomen gevoelen, alsof B U O N A P ART E, na den 
dood van R o B E S P I E R R E, als Terrorist, zou afgezet
zijn; (hij werd flechts_als Brtillerij-officier op reform
gefteld, doch tot de Vnfanterie verwezen) ziet hem to 
Parijs eerst gebrek lijden, daarna op 13 .Venddmiaire 
(5 October) voor bet bloed en de vrijheid der Parijfche 
burgers het bevel over het leger van Italie koopen, en 
verzelt hem eindelijk naar dat leger, waar de veldtogt 
van 1796 naar waarheid, en ontdaan van de weidfche 
pralerijen der Franfche bulletins, tot op de gevolgen 
van den flag bij Lodi, en de bloedige teregtftellingen 
der Italiaanfche opftandelingen, wordt voorgefteld.
De Lezer ziet genoegzaam, van hoe veel gewigt dit 
werk (waarvan wij de voortzetting met verlangen to 
gemoet zien) voor de Gefchiedenis is. De vertaling is 
vrij wel ; enkele Gallicismen in het zamenftel der zin-
fueden uitgezonderd.
Min 5	Men-
530
J. L. EWALD
ifexfchenbeffemming en Levensgenot. Zedekundige V"oorlezin-
gen, door 1. L. E W A L D. Me Deel. Te dnmflerdam, bij J. 
van der Hey. i8rg. In gr. 8vo. 430 Bl- f 4- 10-:
Godsdienftigheid en zedelijkheid zijn naauwe verwanten,
anaar de eerfte is bij E w n L n de moeder; zeker ondertleunt

haar de dochter, maar deze is tot hare onderftenning door de

moeder zelve bekwaam gemaakt. In dozen geest is de aan-


fpraak tot aanvang van hot godsdienflig onderwijs, hij vol-


wasfenen, (hetwelk bier de plaats eener voorrede beflsat) uit-


muntend gefteld, en geheel deze aanfpraak is de meest ge-


fchiktc en roerende voorbereiding tot de lezing der uitmun-


tende vertoogen, met welke dit uitmuntend work wordt Voort-


gezet en voltooid. De XXIIte voorlezing heeft ten onder-


werp: „Wanneer heeft de mensch ware liefde jegens zichzel-


ven?" Die pligten moeten zich op zelfliefde gronden; maar

liefde gaat niet nit tot een zelf; de geliefde is haar zelf'; bet

self, als zoodanig, kent de liefde niet. Hetgeen men zelflief-


de noemt, is niets anders dau ooze aandrift tot geluk. Be-


hoorlijk gerigr, is de zelfliefde op zelfachting gegrond, maar

achting voor onze menschheid; en deze achting drijfc tot bet

befchaven van onzen grooten aanleg als mensch. De volgen-


de hoofdpunten zijn de flotfom van dit vertoog: Zonder vat-


baarheid voor genot, geen genot. Zonder befchaving, geene

vatbearheid voor genot. Zonder zedelijke en godsdienflige

befchaving, geene echte befchaving van den mensch. Dus

zonder godsdienftigheid en zedelijkheid geene ware zelfliefde,

geen geluk. - XXIII. „ Befchaving van bet denkvermogen

is onontbeerlijk, zelfs voor godsdienftige befchaving." Rang

op aarde verfchaft geen geluk ; maar de rang onder denkende

wezens is alleen een teeken en pand, dat zij voor hooger ge-


luk vatbaar geworden zijn. Eeu mensch is een wezen, het-


geen zeer weinig is, maar veel worden kan. Veel to weten,

is de befchaving niet; men kan wel zoo Lang door brillen

zien, dat men niet linger met bet bloote odg zien kan. Het

verhevenfte voorwerp, waaraan zich ons denkvermogen oefenen

kan, is onze betrekking tot de Godheid. Godsdienstkernis is

nog wel geene godsdienfligheid; maar innerlijk en met de

hoogile wijsheid heeft God bier verband gelegd. De redo

katt
MENSCMENBESTEMMING EN LEVESISGE.'OT.	S31
kan bier *el misbruikt worden, en words bet flog dagelijks; 
maar dit is geen verfland , maar onverftand. Hetgeen bier van 
her misbruik en regt gebruik, van bet denkvermogen in zaken 
van godsdienst voorkomt, zijn waarlijk gouden appelen in 
zilveren fchalen; waarvan wij vooral de befchaafdere flan.. 
den de ernflige overweging aanprijzen. -- XXIV. „ Ware 
vorming des harte maakt ons der Godheid gelijkvormig." Vet 
trouwen en liefde voor eenig wezenAort ons, ongemerkt, die 
gezindheden in bet hart, die dit wezen bezit; hoe moot dan 
niet vertrouwen en liefde voor j E z u s en God ons hart ver-
edelen, daar wij hunne reinheid, hunne edelheid kennen! --
XXV..,Aankweeking van bet gewetenverlevendigt de Godheid, 
die in ons woont." Dit opflel is voortreflelijk, en dit molten 
wij zeggen van ieder der volgende; wij willen ons daar dan 
coltL.grootendeels toe bepalen, niet alleen nit plaatsgebrek, 
maar omdat Vvij van een werk fpreken, dat reeds in vele ban-
den is, en dat wij in nog meerdere wenfchen'; wij geven dan 
liever van toon en fchrijfwijze ten flotte eene proef. --
XXVI. ,, Heerfchappij over 'verbeelding en hart." - XXVII. 
,, Vorming tot eenen wijduitgeftrekten en veelomvattenden 
zin;" dat zegt: eenen wijduitgeflrekten, voor alle foot-ten 
-van menfchelijke goedheid en grootheid vatbaren, zin. Dien 
zin hezat 7EZUS in den hoogilen trap. Hij is tot echte, be-
oefenende menfchenliefde onontbeerlijk. Treffend waar is de 
bier Uit R E I NH A R D aangehaalde wenk, dat men beter in 
vroeger tijd de eerile vorming van de ziel met bet lezen van 
A n Bijbel begon, waarin ons zoodanige kraclttige karakters 
voorkomen, als in den afgeflepenen tegenwoordigen toeftand 
eene zeldzaamheld geworden zijn , en dat men om Robinfon 
Crufoe, en andere 'leesboeken onzer jeugd den Bijbel niet moot 
uit bet oog verliezen. - XXVIII. „ Pligten omtrent ons lig-
-cheam." -- XXIX. „ Wij zijn flechts hnishouders, ook van 
die goederen, welke wij regtmatig bezitten." -. XXX. „ Be-
-perking en leiding van onze eerzucht." - XXXI. „ Rangor-
dening onzer vermaken." Zinnelijke. Hier zijn de vragen : Is 
dit vermaak opk geoorloofd? Gaat bet ook gepaard met ver. 
zuim van betrekking en beroep,-of'zal bet mij ook in 't ver-
volg daartoe minder gefchikt maken? Welke uitwerkfelen zat 
bet hebben op mijn gemoed? Kan bet den broeder ook er-
geren? Overigens : men fchatte als let vergankelijks ieder 
zinnelijk genot; en de zedelijlte mensch zoekt de zinnelijke
yet-
53^-	j. L. E W A L D
vermaken door jet beters to kruiden; hij gebruikt dezelve sI-

tijd flechts als middel, nooit als doel; verhoogt ze tevens

tot gemengde, die ook lets aan den geest en bet hart geven;

en zijn fmaak vormt zich bet meest voor de genoegens vats

den geest. - XXXII. ,, Magt der gewoonte, en der vastheid

van grondbeginfelen." -- XXXIII. „ Liefde is de bron

en inhoud van alle onze pligten otntrent de menfchen." -

XXXIV. „ Het hooge genoegen in bet verfchaffen van

vreugde aan anderen." - XXXV. „ Regtvaardigheid de grond.

ilag van alle liefde." - XXXVI. „ Waarheid, leugen, opregr-


heid, valschheid, eed. " - XXXVII. ,, Dienstvaardigheid en

weldadigheid." - XXXVIII. „ Vredegezindheid." - XXXIX.

Huisfelijke betrekkingen." Hebt gij , o mensch ! eene moe-


der met een moederhart, eenen vader met vaderlijk gevoel

gehad, zoo draagt gij een onvergankelijk zaad van ware gods-


dienftigheid in u om, dat wel lang,irerborgen blijft, hetwelk

de winter van kouden wereldgeest, watervloeden van harts.

rogten, of gebrek aan vruchtbaarmakenden regen, wel nog

]anger dood kan latetr; maar dat even we! eens, ter regter tijd,

zijue lente vinden zal, en welks vruchten noch duivel noch

hel zal kunnen doen afvallen. Ilebt gij, o ongelukkige I geene

moeder, geenen vader gehad, dezen verhevenen naam waar-


dig; heeft uw hemelfche Opvoeder u geen aader wezen la-


ten ontmoeren, dat de plants van vader of moeder bij u

verving, dat liefde in u opwekte, door liefde en vertrou-


wen, door wijsheid en kracht; zoo is de kostelljkfte zaaitijd

voor de menfchelijkheid, en haze edelfte vrucht, de gods.

dienst, ongebruikt voorbij gevloden, en de Vader in den he-


mel moet, Tangs andere wegen, voor u zorgen; anders leeft

gij zonder God in de wereld. Hoe dikwijls heb ik niet de

voorname lieden beklaagd! enz. Waar blijven de kinderen?

Is bet een rijk of voornaam huis, dan hebben zij eene gou-


vernanre, mogelijk wel eene Franfcke, die, al heefc zij ook

befchaving, voor de Duitfche jeugd zoo zeer past, als bet

Spaanfche klimaat voor den eikenboom, maar welke die meest-


al niet heeft, wijl zij welligt in Frankrijk eene winkeldoch.

ter of bet meisje van eene modemaakfler was. Maar is bet

een Duitsch meisje, (hetwelk God ten minfte alle zulke Duit-


fche huisgezinnen moge geven, waar de moeder geen cijd

heeft moeder to zijn) hoe zelden willen deze nog de plants

der moeder innemen, en hoe, veel zeldzamer kunnen zij dit!

Kin-
)IENSCIIENEESTEMMING EN LEVENSGENOT.	533
Xinderen kunnen dus geene regte kinderen worden , wijl zij 
geene moeder en geenen vader hadden. Zij zijn van der 
jeugd of aan weezen; en hunne ouders leven evenwel uog!--
XL. „ Invloed der huisfelijkheid op godsdienfligheid, en der 
godsdienfligheid op huisfelijkheid." - XLI. „ Zedelijk gedrag 
in de burgerlijke betrekkingen." - XLII. „ Vriendfchap." - 
XLIII. „ Middelen ter bevordering van zijne zedelijkheid."
Wij zijn inderdaad oneens met onszelven, wat wij, ter 
proeve van bet goede der vertaling, en van den waarlijkhart-
indringenden fchrijftraut, willen overnemen, en bepalen ons 
daarom flechts tot bet volgende nit bet laatfle vertoog: „ Er 
is geen grootere hinderpaal, om Christen to worden, dan die 
erbarmelijke trots op deugden, welke alleen een voor zich-
zelven verblinde koesteren kan. Een diepe val ware her bes. 
to geneesmiddel. - Voornamelijk wordt de mensch door zij. 
ne lotgevallen verbeterd. ,, In de natuur en in den Bijbel," 
zegt een groot befchotiwer der inenfchen, ,, fpreekt God in 
„ bet algemeen tot alle menfchen. Maar in onze lotgevallen 
,, neemt Hij ons aan eerie zijde,' en zegt ons dingen, die 
,, niemand anders verflaat, maar ook niemand 'anders behoeft 
„ to verflaan." Zoo is bet ook in waarh2id. Bij onverwacht 
zwaar lijden gevoelt bet een ieder; bij onverwacht groot ge 
noegen wordt bet ten minfte door zachte gemoederen ge-
voetd. Maar is de mensch 66ns opmerkzaam gemaakt op de-
.ze Godsflem; is hij doordrongen van de overtuiging, dat al-
les, wat op menfchen werkt, ook middel is ter vorming van 
het hart en de gezindheden; dan wordt zijn gehoor fijner. Ook 
bij kleine gebeurtenisfen des levens vraagt hij in flilte, wat 
God daarmede omtrent teem voorhebbe; en 'bet antwoord 
blijft voor hem niet achter. Laat ons dus opmerkzaam wor-
den op ieder lotgeval, dat ons treft. Elke vreugde, die ons 
gewordt, zij ons een gefchenk van God, dat Hij ons nit 
liefde toedeelt, en zij ons des to meer waard, wijl zij ons 
een bewijs is zijner liefde. Elk lijden willen wij eanzien als 
eene artfenij, die ons van eerie krankheid genezen, die one 
reinigen of kracht geven moet. En wanneer wij in flilte in 
de tegenwoordigheid van God nadenken, zoo zullen.wij ze-
ker vinden, waarvan wij genezelr, van welken kant wij gere 
nigd of gefterkt moeten worden, en wij zullen alles doen, 
wat wij kunnen, opdat dit vaderlijk oogmerk van God met 
ous bereikt worde. Hadden wij ons door eenen verkeerden
hatts-
534 J. L. E W AL D, DSENSCHENBESTEMMING EN LEVENSGENOT.
hartstogt laten wegflepen, waren wij op den weg om then 
to bevredigen, en dus op eenen kwaden weg, en kwam da2r 
lets tusfchenbeiden, dat ons de iiitvoering moeijelijker maak 
te, zoo al niet verhinderde; o! wij willen niet met deze ver-
hindering morren, daartegen aandruifchen, die zoeken weg to 
nemen. Wij willen bet aauzien voor hetgeen bet is ; voor 
iets, dat God ons heeft toegefchikt, om ons eene booze 
daad to beletten. -"
(Meer dan eens hebben wij bet meervoudig werkwoord in 
het enkelvoudig moeten veranderen, hetgeen wij gelooven 
dat aan den Corrector Iigt, daar wij dit in bet vroegere van 
bet werk zoo niet opmerkten.)
Zoo Lang dusdanige werken, een ruim vertier bij ons vin. 
den, hebben wij bet vertroostend gevoel, dat fommiger klag-
ten over Reeds voortgaande onvatbaarheid voor bet godsdien-
flige, en algeheele wegzinking tot zedeloosheid, omdat bet 
tout des Christendoms bij ons zouteloos werd, vqor bet 
mint overdreven zijn ; en dat de wanhoop aan bet herflel 
der Hollandfche natie tot de voorvaderlijke deugd de vrucht
van.eene partijdige moedeloosheid is.		
De Gefchiedenis van J E Z U S in Gefprekken	door	F R E E R K
s O E K S T R A, Lecraar bij de Doopsgezinden to Harlingen. 
Te Harlingen, bij M. van der Plaats. 1815. In kl. 8vo. 259
Bl. f 1-5-.
De Eerw. F. H O E K ST R A , die zich door bet uitgeven van
afzonderlijke Leerredenen, en vooral door zijne Yragen en

4ntwoorden over den Godsdienst, gunflig heeft doen kennen,

als een man, die niet alleen zijnen hand en bet Kerkge-


nootfchap, waartoe hij behoort, vereert, maar, overtuigd

van bet groot belang der opvoeding, zich tevens verdienite-


lijk gemaakt heeft bij de jeugd, levert uu weder, in de bo-


vengemeide Gefchiedenis, eene belangrijke bijdrage ter bevor-


dering der godsdienftige opvoeding. Zijn Eerw. rekende bet

geenszins beneden zich, aan dit gewigtig vak zijne talenten to

befteden; daarin volgende bet loffelijk voorbeeld dier acbtba-


re maunen van naam, die, zoo wel binnen als buiten den

kring der Maatfchappij, Tot Nut van her 4lgemeen, ter gods-


dien-
F. H O E K S T R A, GISCMIEDENIS VAN JEZUS.	535
dienflige vorming der jeugd, en ter verlichting van den zoo-
genaamden gemeenen man, medewerken. Ten voile bet moei-
jelijke befeffende, om den juisten kinder- of volkstoon to 
treffen,. wilde zijn Eerw. hieraan echter zijne krachtett be 
proeven, en ftelde zich tot model voor, de Gefchiedenis van:
JO,ZEF, door WILLEM VAN 00STERWIJK HULSI1OFF,
die hij , to regt, als een meestertluk van deze foort in onze 
taal befchouwt. Naar bet ons voorkomt, is zijn Eerw. in de 
navolging gelukkig geflaagd. Stijl en vorm beantwoorden aan 
bet voorgelleld doel, als kenmerkende zich door bet duidelij~ 
ke, cenvoudige en onderhoudende. Gro.otvader Proomaard 
deelt in zestien gefprekken den hoofdzakelijken inholld det 
gefchiedenis 'van J E z U s mede aan zeven zijner kieinkinde. 
re.n, waarvan de oudfte Ia, de jongfte 7 jaren voorondert 
held wordt bereikt to hebben. Hetgeen van den kant der 
ftaat- en aardrijkskundige gefteldheid van bet Joodfche land
ter opheldering,dezer gefchiedenis dient, is even weinig ver, geten, als hetgeen daartoe noodig is, afgeleid uit de denk.
wijze en gebruiken dier tijden. Jammer is bet, dunkt ons, 
dat er geen kaartje van_ het H. land is bijgevoegd, dewijl de 
kinderen 'gedurig door grootvader, die daartoe eene kaart 
bij de hand heeft, aangefpoord worden, de plaatfen op to 
zoeken, waar de verhaaide gebeurtenisfen zijn voorgevalletl, 
De vragen, door de kinderen voorgefteld, en de aanmerkin. 
gen, door hen gemaakt, zijn natuurlijk; de antwoorden van 
grootvader gepast, ens diens ingevlochtene lesfenr zeer be. 
langrijk. De gefchiedenis blijft Heeds de hoofdzaak, en de 
voordragt is zoodanig -ingerigt, als vereischt wordt, otn hoo-
gen eerbied, hartelijke liefde voor, en zucht ter navolging 
van den Heiland in to boezemen. Befpiegelingen over de 
natuur van den, Eeniggeborenen des Vaders, over bet god-
delijke met . den menfche j E z u s vereenigd , over de be-
doelingen van zijn lijden, en bet verband van zijnend
dood
met de, leer der zondvergifffenis, enz. konden in dit boeks-
ken, als voor • kinderen gefchikt, geene voegzame plaats vin-
den. Bovendien moest ook alles vermijd worden, waai-
.door hetzelve , wegens bet leerftellige, minder bruikbaar 
zou zijn voor kinderen van ouders, die tot verfchillende 
gezindheden behooren. Hiervoor is uitnemend, naar bet ons 
voorkomt , gezorgd , en de behandeling beantwoordt ook 
vau then kant aan bet oogmerk, waartoe deze gefchiedenis
op-
536
F. HOEtST1tA
opgefleld is. Wij maken dus geene zwarigheid, dit werkje 
met ruimte aan to prijzen , en zijn her met den Eerw. a of K-
S T R A eens, wanneer hij in bet voorberigt fchrijft : „ Ie-
mand, die Been vreemdeling is in de kinderwereld, of wer-
kelijk to doen heeft met de opvoeding en her ondercvijs der 
jeugd, met prijsuitdeelingen, en war meer van dien aard is, 
zal niet ligt klagen over een' to grooten voorraad van daar-
toe gefchikte leer- en leesboekjes, al is bet ook over ge-
lijke onderwerpen. De ruimte van keuze zal hem to beter 
in flsat flellen, om, door afwisfelende verfcheidenheid van 
voedfel, die overal her jong gellacht bemint, de weetgierig-
heid op to wekken en to onderhouden."
Wij zullen bij dit algemeene nog eenige bijzonderheden, 
rakende vorm en inhoud, bier nevens voegen. Na eene kor. 
te en gepaste inleiding, volgt aldus de eerjle dvond:
„Grootvader. Wet zoo, kinderen! gij hebc ter dege op de 
klok gepast. Ik kan wet zien, dat gij nnar de vertelling ver-
langt.
Klaartje. 11c zit al, grootvader! Gij moest nu maar ter-
flond beginnen, als bet u belieft	Maar war zal dat 
boek, grootvader? Wij zullen, hoop ik, niet lezen.
Grootvader. Neen, Klaartje! wees maar gerusr, ik zal 
mijn woord houden. De anderen dienden ook, zoo wet als 
gij, behoorlijk hunne plants genomen to hebben, eer ik begin,
Vooraf moet ik u eens vragen, of gij haast niet kunt gis. 
fen, wiens leven ik u verhalen zal. Willem heeft er reeds 
zoo veel van gezegd, dat die her, dunkc mij, wet weten 
zal. (Te weten in de inleiding, waar grootvader ook reeds 
had to kennen gegeven, dat hij zou fpreken „ over een zeer 
hoogwaardig, cen heilig Perfonaadje.")
Keesje. Ik denk, dat grootvader van onzen Lieven Beer 
vertellen zal. Die beeft zekerlijk nooit kwaad gedaan, en 
zoo veel goed, als Been Mensch doen kan.
Grootvader. Schoon gij was voorbarig antwoordt, mijn 
jongen! is her echter niet zoo geheelenal mis, dat gij daar 
zegt. Ik bedoel eigenlijk onzen Lieven Beer, bet hoog1e 
van alle wezens, de eerfte en eenigfle oorzaak van alle din-
gen, dien bedoel ik eigenlijk niet, maar al iemand, die veel 
sneer is dan een gewoon Mensch, veel meer dan een Engel 
zelfs; iemand, die bij den goeden God her mast in vergelijking
kan
GESCHIEDENIS VAN JEZt13.	537
kan komen, zoo wij ooic eenig wezen bij denzelven verge-
lijken mogen.
Willem. Is bet dan ook	Maar ik durf den naam haast 
Wet noemen.
Grootvader. Noem hem maar; want ik weet, dat gij hem 
' nu niet ijdel zult gebruiken; en dan is bet ook geen zonde. 
Niet gaarne zou ik van u hooren, dat gij onder uw fpelen , 
of als gij boos en verdrietig waart, dien naam veel [lees ooic) 
in den mond hadt, gelijk vele kinders, en ook wel groote men-
fchen, de gewoonte hebben. Maar hier is bet nu wat antlers.
Willem. Ik wilde j E z u s noemen.
Grootvader. Ja, kinderen! die is bet. Het Leven of de Ge-
fchiedenis van j a z U s C H K I S T U S wilde ik u verhalen. 
Guurtje. o ! Daar hebben wij wel meer van gehad. 
Klaartje. Ja, daar is mijn vraagboek , daar ik op fchool in
leer, geheel. vol van.
Gerrit. Ook hooren wij er Cle zondagen in de kerk over, 
preken; ten minllen dien naam hoor ik dikwijls noemen.
Groetvader. Nu, als gij bet weet, behoef ik bet u niet 
to zeggen.
Saartje. Ziet gij wel? GU zult nog maken, dat grootva. 
der er weer uitfcheidt. - Grootvader kin ons toch alles veal 
beter beduiden, dau wij bet uit onze vraagboeiten, of in de 
kerk, leeren kunnen.
Guurtje, Khvartje en Gerrit, (bijna alien to gelijk:) Och, 
lieve grootvader I wij hebben_ bet zoo niet gemeend -- wij 
willen er gaarne, heel gairne van hooren.
Grootvader. lit geloof u wel, lieve kinderen! en laat mi) 
ook niet zoo ligt van mijn voornemen afbrengen, a!s ik daar 
flraks voor een oogenblik fcheen. - Luistert dan verder! "
En nu pat grootvader voort met vertellen, hoe onze 
Lieve Neer in oude tijden Prifeten (wier hoedanigheid en be-
diening tusfchenbciden words aangewezen) heeft gezonden, 
om zijnen wil bekend to maken, enz.; hoe die Profeten ook 
de komst van den MesJias of den Christus (de beteekenis van 
welke namen weder bevattelijk wordt aangeduid) voorfpeld 
hebben; hoe de openbaringen aan bet Joodfche yolk ter 
voorbereiding ftrekten, om de wereld van tijd tot tijd wijzer 
eu beter to doen worden, en eindelijk in de volheid des tijds
de groote Verlosfer in de wereld kwam tot behoud van bet 
geheele menschdom. Eer echtgr nog cen begin gemaakt wordy.
IIUEIIBESCH. Ign6. No. 12.	N n	met
538
F. HOEKSTRA
met bet verhaal van de daden en lorgevailen des Heilands, 
leert grootvader den kinderen bet land kennen, waarin dit al-
les gebeurde, en geeft hun een begrip van de ftaatkundige en 
godsdienflige gefteldheid der Joden, ten tijde van de komst 
des Zaligmakers.
De tweede !hand wordt befteed aan bet verhaal van den 
tijd, wanneer jEzus, en de omflandigheden, onder welke 
Hij geboren is. Het gebeurde met de wijzen nit bet Oosten 
vooronderftelt de Schrijver plaats gehad to bebben „ toen 
J E z u s misfchien meet dan een jaar oud was." Het bevel 
van H E R O D E S , om de kinderen to Bethlehem, van twee ja• 
ren oud en daar beneden, om to brengen, inaakt dit niet on-
waarfchijnlijk. Doch bet laat zich bezwaarlijk denken, dat 
MARIA en J O Z E F zoo fang, to Bethlehem zullen vertoefd 
bebben, werwaarts echter de Heer H o E-K s•T It A de wijzen,
op bet luchtverfchijnfel afgaande, laat aanlanden. Het is be-
kend, dat anderen (gelijk A. H U L S H o F F in zijne Kerkelijke 
Redevoeringen) de wijzen naar Nazareth laten optrekken; 
welke opvatting geacht kan worden beter. mete de bovenge-
melde vooronderitelling overeen to komen.
Het gefprek van den derden Avond loopt over de kinderja-
ren en de jeugd van onzen Zaligmaker, alsmede over zijne 
eerfle reize mer zijne ouders naar Jeruzakm ter gelegenheid 
van bet Paaschfeest, welks herkoinst en bedoeling in bet 
voorbijgaan vermeld wordt; terwiji de Schrijver nog al uit-
voerig is in bet bijbrengen van gewigtige redenen, ter verde-
diging van j a z u s , toen hij' opzettelijk ftil achterbleef to Je. 
ruzalem, waar zijne ouders hem, na angflig zoeken, in den 
Tempel vonden. Zeer juist en belangrijk is intusfehen de aan• 
meriting van grootvader, nadat hij de kinderen, die op JE-
z u s onvergenoegd waren geworden, bevredigd, bad: „ Gij 
ziet ook, hoop ik, wel, dat de redenen, die jEzus voor 
zijn gedrag had, niec op andere kinderen kunnen toegepast 
worden, en dat zijn voorbeeld hier niet van u nagevolgd mag 
worden; want gij zoudt 11 nooit op die wijze kunnen verde-
digen ats J E z u s. - Kinderen moeten nooit lets van belang 
doen, zonder hunne ouders eerst to vragen. Vooral moeten
zij hen niet ongernst maken, door flil weg to blijven of nit 
to gaan, zonder dat vsder en moeder weten, waar zij zijn."
Mar bet nan 't einde van dit gefprek nog wat to vroeg is 
om naar huis to gaan, zegt grootvader: „ Laat ons dan nog
cells
CESCRIEDENIS VAN JEWS,
539
eeins zingen uit c AMP H u IS E N , dat wij in lang niet gedaan 
hebben." Zulks •gebeurt meermalen in bet vervoig. Dit zal 
misfchien velen vreemd voorkomen, die C A M P H U I S E N Met 
eens bij name kennen. Dezen moeten weten, dat de Stichte• 
lijke Rijmen en Pfalmen van dezen kraciitigen en godvree-
zenden Dichter nog bet ineest bekend zijn bij de Doopsge-
zinden, en door velen hnnner to regt in hooge waarde wor. 
den gehouden. ,Zij, die bet voorbeeld van grootvader, bij 
bet lezen van deze gefchiedenis met hunne kinderen, willen 
navoigen, en de vol- en kortzinnige Rijmen van CAtvtPHUI• 
s E N, met derzelver moeijelijke en verouderde zangwijzen, 
voor kinderen minder gefchikt achten, of wel met beiden on= 
bekend, kunnen zicli bedienen van Christelijke Gezangen of 
Evangelifehe Liederen, waarvan de verfchillende gezindheden 
nu genoegzamen voorraad bezitten.
Wij zouden dus kunnen voortgaan met den inhoud van a1= 
le gefprekken op to geven, die geleidelijk afloopen, en ge-
durig met aamnerkingen en lesfen doorvlochten worden, wel-
ke voor bet kinderlijk verfiand bevattelijk en voor bet hart 
heilzaam zijn; dan, wij achten zulks onnoodig om de waardij 
van dit werkje to doen kennen. Hetgeen in de gefprekkent
van JOANNES DEN DOOPER over JEZUSS of in die van
.j E z u s zelven voorkomt, als boven bet peil van 't kinder-
lijk verftand ftijgende, Words oordeelkundig weggelaten, daar 
bet hoofddoel is om de gefchiedenis van j E z u s aan kinder 
ren to doen kennen, en bun hart to vervullen met eerbied 
en hoogachting voor den Heiland en zijn beminnelijk karak• 
ter. Overal, waar zulks gefchieden kan, worden bondige re• 
denen gegeven, waarom J E z u s bij voorkomende gelegenhe-
den dus en niet anders fprak of handelde; welke redenen 
Steeds dienen, om bet gadelooze zijner w1jsheid, zachtmoe-
digheid, nederigheid, onderwerping, liefde en grootmoedig-
held in bet licht to itellen: terwijl over zijne wonderen, Iij. 
den, fterven, opflanding en verheerlijking derwijze gehandeld 
words, dat bet niet kan, nalaten eerbiedwekkende begrippen 
An to boezemen nopens de hooge waardigheid van J E z U s, 
als Zoon van God, en zijne onuitfprekelijke verdienflen, als 
Verlosfer des Menschdoms. Heerscht, daarenboven, in dit 
werkje eene klaarheid, die wij vooral in kinderboekjes vor-
deren; de helderheid gaat ook gepaard met gevoel, 't welk, 
door de onderwerpen, waarover gefproken words, opgewekt
N n a	en
540	F. HOZICITRA
en gewijzigd, nu tegen Pharizeers enz. verontwaardiging, dart 
weder medelijden met en liefde voor i tt z v s en zijne Vrienden 
doet geboren worden.
Onder 't geen bij bet doorlezen ons voorkwam als minder 
juist gefteld, behoort, wat wij bl. 133 enz. opgeteekendvon-
den omtrent de vraag der Discipelen nopens den Blindgebo-
renen, wiens gefchiedenis anders uitvoerig en inderdaad fraai 
verhandeld words. Wij bedoelen de vraag: „ Meester! wie 
heeft gezondigd, deze, of zijne ouders, dat hij blind geboren 
moest worden?" Het was natuurlijk, dat ook de kinderen 
aanmerkten: „ En deze blinde, grootvader! Was immers zoo
geboren; hoe kon hij bet dan helpen?" - Grootvader. ,, Dac 
merkt gij to regt ann, Saartje! En dus ziet gij, dat de Apos-
telen in 'c geheel niet vooraf bedacht moeten hebben, wat 
zij vraagden; want bet was onmogelijk, dat de blinde man 
zeif door eenige misdaad deze fl;raf zich op den hall gehaald 
zoude hebben, omdat hij van de geboorte of aan blind ge-
weest was." - Uit dit autwoord fchijnt bet, alsof de Eerw. 
H o E x s r R A deze vraag enkel op wit losfen nit de onbe-
dachtbeld der Apostelen; welke oplosfing ors minder nanne-
melijk toefchijnt dan de gewone, volgens welke zij in bet 
denkbeeld londen van bet voorbell:aan der zielen, die, we-
gens hare voorheen bedreven zonden, geloofd werden ge-
plaatst to worden in ziekelijke of gebrekkige ligchamen, ont 
daarvoor to boeten. Misfchien heeft de Eerw. H O E R S T R A 
dit bedoeld, maar, als boven de vatbaarheid der kinderen, 
niet gebijzo;rderd, toen hij grootvader kort to voren zeggen 
deed: ,, De Leerlingen van onzen Heiland deden wel meer 
dwaze vragen, omdat zij nog niet beter wisten, en omdat zij 
over vele dingen dachten en fpraken, zoo als men toen ge-
meenlijk dacht en fprak. Men geloofde toen vrij algemeen, 
dat blindheid, doofheid, en andere ongemakken, den men. 
fchen overkwamen, omdat zij of iemand van hun geflacht 
eene zware misdaad begaau had, en ons (onze) Lieve Heer, 
daardoor vertoornd, tot flraf hun zulk eene bezoeking toe-
zond," enz. Dau, dit is, dunkt ons, niet klaar genoeg ont-
wikkeld, om de vraag der Discipelen op to helderen, die 
wel bet gevolg was van een toen heerfchend dwaalbegrip, 
maar, onzes achtens , niet voortkwam uit eene losheid of on-
bcdachtheid, welke wij ongaarne~ aan de Discipelen des Hee-
ren zouden toefchrijveu.
No
GESCRIIDLPIIS VAN ILZUS.	541
Na de naauwkeurige lezing van dit boekje, hopen wij dan 
ook met den Schrijver, dat hetzelve in de Cbristelijke huis, 
gezinnen goede vruchten zal voortbrengen, die den naam van 
onzen Goddelijken Verlosfer vereeren. Wij wenfchen van bar-
te, dat die hoop niet onvervuld blijve, de Schrijver door een 
gunitig onthaal van hetzelve zijnen arbeid beloond vinde, en 
sevens, overeenkomftig zijnen lust, aangemoedigd worde, om 
de Gefchiedenis der Apostelen, waartoe zijn Eerw. , onzes oor-
deels, de vereischte bekwaamheid bezit, op gelijken trant to, 
behandelen.
De Gevallen van Rudolf Reybridge, of Schetfen van heden. 
daagfche Karakters, Zeden, en wifze van Opvoeding. UIt
bet Engelsch van w. L I N L E Y. Met Platen. Iffe Deel. Te 
Haarlem, bij F. Bohn. In gr. 8vo. 288 Bl. f 2 - 18 -:
In hoe vele deelen bet levensberigt van dezen held nog zal 
worden voortgezet , words niet gemeld ; gelukkig is dit van 
geen groot belang, daar de roman van then goeden ftem-
pel is, dat de lezer zich over een deel meer of min niet 
bezwaren zal. Het werk is in de ernflig-luinsige manier van 
F I E L D I N G; waaromtrent de vertaler een lezenswaardig woord 
laat voorafgaan : hij houdt deze gefchiedenis van Reybridge 
voor eene niet ougelukkige navolging van den fchrijftrant en 
de karakters, in den Tom Jones en andere romans van FIEL-
DING voorkomende, en gewijzigd door hedendaagfche ze-
den. den. C E R V ANTES was , zegt hij to regt, de vader van 
deze foort van verdichtingen, die ironie en luim met de aan-
doenlijkfte voorvallen verbond. Slechts de Engelfchen kon-
den, als hij, hun humour ook in hunne romans uitgieten; in 
den Tom Jones vindt men bet ware attifche zout, de ironie 
Van S 0 R R ATE S met de boert Van L U C I ANUS verbonden. 
R I C H A R D S O N fchreef reeds vroeger zijne ernflig -aandoen. 
lijke romans in 1,ieven; zijne manier fcheen gemakkelijker, 
en vond overal navolgers, hoewel de natuur fechts dcnen 
R I C II A R D s o N heeft voortgebragt. Onze voortreffelijke land-
genooten , D E K E N en w o L F F, vereenigden de manier van 
R I C H A R D S O N met den geest van FIELDING: hare wer. 
ken blijven zeker klasfiek; dan zij bereiken echter niet de
N n 3	droo-
$42	W. LINLEY
drooge humour, den Engelschmav misfchien bij uitfluiting el, 
gen. Nu kwam de trant van lrerther , Siegwart enz. in de 
mode ; A. L A F O N T A I N E heeft dezen verdrongen ; hij koos 
xich 3 T E R N E , den vader der aandoenlijk - luimige foort, 
Incest ten voorbeeld; zijn Zonderling alleen heeft meet van 
den Tom ,Tones. K N I G G E heefc welligt onder de Duitfche 
fchrijvers bet meest van FIELDING. -- Dusverre de verta-
ler, die to regt meende, dat deze navolging van FIELDING 
ook den Nederlandfchen lezer thans bijzonder welkom zijn 
moest; daar, door de zoo Lang geflremde gemeenfchap 
met Engeland, de hedendaagfche zeden van dat belangrijk 
yolk ons bijna vreeind geworden zijn. Hij verdient ook voor 
zljnen welvolbragten arbeid allezins lof.
Het zedelijk does geeft ons de fchrijver zelf op met p L A-

T O'S uitfpraak: dat de regtvaardige door de Goden niet ver-


laten wordt•, maar dat alles, wat hem overkomt, op zijn wel-


zijn zal uitloopen in seven of in flerven. Hij fchetst bij zij-


nen held eene reeks van ongevallen en teleurllellingen, die

door een fchijnbaar hard noodlot op hem nederkomen, dock

die ten flotte bevonden worden op zijn welzijn uit to loo-


pen. Juist dat lijden moet middel zijn, om bet does van zijn

geluk to bevorderen. Deze zedeleer wil hij geheel in de A-


bel invlechten; want, zegt hij, de zedekunde van eenig ver-


dicht verhaal dient zoo weinig mogelijk op den achtergrond

geplaatst, en toch ook niet, zonder genocgzame aanleidiug,

in algemeene, afgefletene voorfchriften gekleed to worden,

Dit zal dan deze roman vooruit hebben boven zoo menig au-


der zoogenoemd zedelijk verhaal; en in zoo verre dan ook

verwacht hij gereeder zijn zedelijk doel to bereiken, -dan

FIELDING door zijne meesterflukken, als zich de lezer

doorgaans minder voelt opgewekt, om in gevallen en karak-


ters, waarover hij gelagchen heeft, een zedelijk does op to

Inerken. „ Bedenken wij deeds," dus eindigt bet voorbe.

rigt, „ dat bet de hoogite graad van ongodsdien(tigheid is,

onze zwakke begrippen van voegzaamheid en betamelijk,

heid, die de uitkomst der dingen behoorde to hebben, voor=

of vast to fellen, en dan aan bet hoogfte. beftuur van een

plwetend God to twijfelen. Of zon bet kwaad alleen geduld

worden om zijn zelfs wille? Dan zou bet eene eigenfchap in

den Allerhoogflen zijn, onderfcheiden, of liever vlak flrijdig,

Islet de Iiefde tot zijue fchepfelfn, welke wij Hem toch al-


tijd
CEVALLEN VAN REYBRIDGE.	543
tijd moeten toefchrijven. Waarom heeft zijne Voorzienigheid 
in de phyfseke wereld zoo wet aan tie bije haar voedfel, den 
zoeten honig, in bet minst bruikbare onkruid, als aan de fpin 
bet hare ('t welk wij vergif noemen) in de zoetfte bloemen 
gelegd? Uit alle kwaad, uit alle ellende, moet dus vroeger of 
later goed to voorfchijn komen; zelfs is de goedheid van den 
Almagtigen zoo groot, dat Hij ook verdiende ftraffen tot ons 
best doer uitloopen. , Fiet was een genadig vonnis," zegt 
de zinrij ke 'fchrijver van bet weekblad de LPereld, „ 't welk 
de Schepper tegen den mensch wegens zijne ongehoorzaam. 
heid uitfprak:.in bet zweet uws aanfchijns zult gij uw brood 
eten; want juist aan die ftraf is hij gezondheid, flerkte, en 
alle genoegens des levens verfchuldigd."
Wij vermeenden zoo lang bij bet voorwerk to moeten- ver-
wijlen, om onze lezers to doen opmerken, dat de roman, 
hun bier aangeboden, niet is van den gewonen ftempel; maar 
xekenen ons minder gehouden tot uitvoerigheid bij de opga. 
ve van bet opzet van dit werk en den inhoud van dit eer-
fte deel. Rudolf Reybridge, wiens nog donkere afkomst zich 
eindelijk wel verder zal ophelderen, was bet nangenomen 
kind eener zeer deugdzame, nitmuntende, maar in wereld-
fche zaken wat al to argeloQze, en in bet beoordeelen van 
menfchen wat al to toegevende en ligt bedrogene, bejaarde 
jonkvrouw; naar verftand en hart was 'hij een zeer uitmun. 
tend kind; een eerwaardig en zeer waardig vriend gaf hem 
voortreffelijk onderrigt, en vaste beginfelen. Dan, ongeluk-
kig, en tegen zijn zin en gevoel, most hij al vroeg be-
trekkingen aanknoopen met eenen eerloozen fchurk, die zich 
in bet vertrouwen indrong zijner brave voedftermoeder. 
Aan dezen gaf zij de gelden, die zij voor Karen kweekeling 
beftemde. Tot nog toe is Reybridge bet kind des ougeluks. 
Hij verloor op bet onverwachtst zijne we?doeniter, juist op 
bet oogenblik, dat zijn brave opvoeder van hem verwijderd 
was , en tot andere betrekkingen geroepen werd. Door hare 
befchikkingen was hij nu geheel in handen van den fchurk, 
die, en dit was bet minst, zijne gelden verdonkert en in-, 
flokt, en, hetgeen nog erger was, zich op allerlei wijze er 
op toelegde ow des jongelings deugdzaam karakter to ver-
woesten; die daarenboven, door bet terughouden en ver-
vreemden van de wederzijdfche brieven tusfchen hem en zija neat waardigeu opvoeder, den jongeling van de achting van
N n 4	de-
544	W. L I N L E Y, GEVALLEN VAN REYIIRIDGE.
dezen berooft, bet terugkeeren onmogelijk maakt, en hem 
tot wanhoop brengt. Net goede was intusfchen bij Reybrid 
ge to vast geworteld, dan dat hij, hoe misleid en verleid, 
cen deugniet worden kon. Wij eeren en beminnen hem we-
derom, en behlagen hem hartelijk, dat hij, op de Iaagfte 
en huichelacht;gfte wijze bedrogen, zich nog grooten dank 
aan den fchurk verfchuldigd rekent, omdat dese hem voort-
helpt naar de Qost-Indien, en, op de edelmoedigfte wijze, 
zoo als hij meent , in ftaat ftelt om daar zijne fortuin to be-
proeven. Eindelijk is bet ons bijzonder teed, dat hij ook 
daar al dadelijk de dupe van eenen bedrieger wordt, en wij 
allle reden hebben om ce vreezen, dat wij hem fpoedig in 
armoede en de grootfte ongelegenheid zullen aantreffev. Ona 
treurig gevoel wordt echter aanmerkelijk verzacht door bet 
gangegeven zedelijk doel des romans, hetwelk ons eiudelijlt 
cue treffendfte oplosfing doet hopen. Zoo ver wij zien kun-
nen, gnat de fchrijver regtflreeks of op dit zijn doel, en zul-
lea wij aan bet einde des werks hem onzen ]of hartelijk 
gaarne kunnen geven. Als fchetfen, inmiddels, van de te-
genwoordige karakters, zrden en wijze van opvoeding' bij 
de Engelfche natie, vonden wij tot nog toe niet veel, dat, 
als bijzonder nieuw en opmerkelijk, onze sandaeht trok. Tot 
nog toe fchijnt hec in E;1geland zoo al to zijn als voorheen, 
en zoo als bet zoo at gaac, behoudens hijzondere wijzigin. 
gen, in alle landen; men vindt overal goeden en kwaden. DL 
volgende deelen zullen ons misfchien meer bijzonderheden 
sangeven. - Hct fpreekt van zelve, dat wij dezen rowan 
gerust durven aanprijzen.
Louize's genoegelijke urea op her Land. Door F. EII R E N-
JS E R G, Hof- en Dotnprediker to Berlijn. Uit het Hoog-_
duitsch. Te Amjerdam, bij J, van der Hey.	In gr, 
gvo, 158 BI- f 1-0-,
De beminnelijke Louize prefenteert zich op bet titelvignet,
in een bevallig gewaad, aan bet Publiek; dan denkelijk zon,

der eenige bedoeling, want in geheel haar gefchrijf zien wij

eenen goeden, zgchcen, vrouwelijken geest, zonder praal-


zucht of aanmatiging. Dus zit zij nu hier in alle eer en on.

fchuld;
F. EHlPt4UE G, LOUIZE 0! HET LAND.
545
fchuld; en zal ook haar afbeeldfel, voor deze 11o11andfche 
vertaling althans, wel niet naar bet leven geteekend zijn. 
Nlaar geheel deze Louize is zonder aamn tigrng, want zij is 
een wezen van des Schrijvers verbeelding; evenwel onder on-
ze lieve Hollandfche meisjes vindt men ligt meer dan den, 
dat dienen kan voor origineel, ell welligt is de afbeelding op 
den titel die van de Hollandfche vriendin der Ehrenbergfche 
fchriften, die, zeer in zijnen geest en toon ingedrongen, de 
negen-en-twintigie befpiegeling, ter vervolkomening van bet 
werkje, bier, van haar eigen maakfel, heeft ingevoegd. 
De befpiegelingen zijn 34 in getal, en van zoodanigen aard, 
dat zij allezins bet voorkomen hebben, de gevoelens to 
zijn van een meisje van eenen befchaafden geest, en van een 
voor de genoegens van natuur en godsdienst open en on-
fchuldig hart, welks verbeelding door tooneel- en roman.lek-
tuur Dog niet yerwrongen is, en dat, zonder de droomen 
van ddnige en algeheele gelukzaligheid door mlnnarij en hu-
welijk, hare kommerlooze jeugd vrolijk en dankbaar geniet, 
en in en door hare genoegelijke eenzaamheid op bet ftille land, 
in den zomer, zichzelve, onwetende, op de beste wijze 
vormt voor alle waardige huisfelijke genietingen in de toe.
komst.
Wij wenfchen zeer, dat dit boekje eene aangename hand-
leiding worde van onze lieve Jufferfchap, die den zomer 
doorbrengt op bet land, en dat bet hare ziel even rein en 
zacht en beminnelijk vormen of bewaren zal, als wij deze 
denkbeeldige Louize bier aantreffen. Deze opftellen dragen 
alzoo onze geheele goedkeuring weg; en, in ftede van de 
dorre lijst der opfchriften, of een meer uitvoerig affchrij-
ven van een gedeelte van een of ander geheel, willen wij 
liever eene en andere korte periode opgeven, waaruit men 
den geest en bet hart van deze Louize, vertrouwen wij, 
genoegzaam kennen zal.
,, Voor zichzelven to leven, hoe heerlijk is ditl Men leeft 
inderdaad ook din eerst voor de menfchen, wanneer men 
voor zichzelven leeft. Hoe folterend, hoe doodelijk is bet 
voor verfland en hart, wanneer men voor de wereld leeft! 
Terwijl ik voor mijzelve leef, leef ik voor het fchoone, 
goede, en bet flille geluk des harte. Ik behoef Diets fclloon 
to noemen, dat Diet waarlijk fchoon is, en mag, zonder op 
bet oordeel der wereld to letten, voor alles mijn hart ope-
N n 5	nen,
546
F. EHRENBERG
nen, wat, door zijne betooverende fchoonheid, mijn harte 
aandoet en ftreelt. 1k behoef Wets to verbergen, noch mij-
ne aandoeningen, noch mijne tranen. Over alles, vat mij 
omringt, heeft de fchoonheid haar bevallig waas verfpreid; 
overal tref ik haar in nieuwe gedaanten aan. Het is bet ge-
bied der fchoonheid, waar ik woon en rondzwerf."
„ Dikwerf heb ik gebeden met hooggaanden ernst en aan. 
drang, maar nooit zoo als dezen morgen. De morgeu was 
fchoon, enz. Nu moest ik Hem alles zeggen; ik moest mij-
ne geheele ziel voor Hem uitfiorten; mijn ganfche hart moest 
ik voor Hem openleggen. lk moest tot Hem fpreken van de 
vreugde mijner jeugd; van de aangename lotgevallen, welke 
ik mij kon to binnen brengen; van die goede menfchen, 
waarmede Hij mij in kennis gebragt en vereenigd bad; van 
de verkwikkingen en bet genot, welke zij mij verfchaften; 
van de zoete gewaarwording mijns harte; van bet Teed en de 
fmart, die Hij mij toezond; van de ruwe wegen, waarop 
Hij mij geleid had; en ook daarvan, hoe mijn hart dik-
wijls gefidderd en getreurd heeft, hoe Hij mij redde en uit: 
hielp, en alles heerlijk deed uitkomen; - van mijne dwalin-
gen en misfappen, en van zijne barsnhartigheid, waardoor 
Hij mij vergiflenis fchonk, to regt wijzen wilde, genadig in 
liefde weder aannam, als ik vol berouw tot Hem kwam; 
van al bet fchoone en goede, dat ik bezit; van alles, wat 
fomtijds mijn hart bezwaart; van mijne hoop en wenfchen; 
van mijne zwakheid en mijne voornemens. Er beftond eene 
vertrouwelijkheid tusfchen mij en mijnen God, zoo als ik de-
zelve nooit in de verkeering met eenig menfchelijk wezen 
ondervonden heb, enz. Wat is de kleine, ara,e wereldvreug-
de, vergeleken met deze zaligheid ! En wereldvreugde zou 
mijn hart verdartelen, zoodat ik mij van U afkeerde, U 
vergat, deze zaligheid verbeurde?!"
Het volgende is uit gezegde 29ite befpiegeling : ,, Flier
flaan en groeijen wij, gelijk de druif, in onze koudere ge-


westen, op uitheemfchen bodem; eons moeten wij worden

overgeplant in beteren grond. Kom, mijne Henriette! flaan

wij bet oog op dezen wijngaard; hoezeer, door zorg en op-


pastiing gekweekt, kunnen nogtans deszelfs vruchten niet bo-


gen op then geurvollen fmaak, welken zij in zuidelijker

ilreken, in haar vaderland bezitten. Nogtans hij tiers en

groeic ook hier, zoo goed hij kan; buiten vaderland zelfs wil

hij zijn, wat hij door vreemde zorgworden kan; en niemand

wraakt
LOUIZE OP HET LAND.	547
wraakt zijnen trek naar de ftreken, waar h#j eigenlijk to huis 
is. 0! last ons ook. bier reeds- zijn, mat wij kunnen, en 
door de teederfte zorg des Hemels worden, wat wij in onze 
mate zijn kunnen l"
Dit werkje is ontleend uit de Bilder des Lebens, en wordt 
als eene voorproeve aangeboden; zullende, zoo deze proe-
ve fniaak vindc, gevolgd worden door bet overige van dat 
werk, en meer andere fchriften van dezen in Duitschland ge-
liefkoosden Schrijver, wiens achting als Schri ver, voor de 
fchoone Sekfe vooral, aldaar wedijvert met die van EwA-LD, 
welke laatfle (volgens den Voorredenaar) meer op bet hart, 
terwiji de eerfle krachtiger op bet verfdand werkt; zoo ech-
ter, dat beiden ook bet andere geenszins verwaarloozen. In-
middels heeft ' de Uitgever reeds de vertaling van bet Gods-
dien/lig Huisboek voor befchaafde Vrouwen, van dezen Schrij-
ver, ter perfe gelegd, voor welks waarde, voor zoo veel des 
noods, ons de naam van den- EerW. v E R w r x , als Vertaler, 
borg is.
Tijdwinst in ledige oogenblikken, of Mengelingen uit de beste 
Schrijvers verzameld, tot een Leesboek voor de Jeugd. , Te
Middelburg, bij S. van 13enthem. 1816. In kd. 8va. 194. 
Bd. f :-I6-:
Tijdwinst voor de jeugd kan dit werkje hier of daar wet zijn; 
en bet is goed, dat dit er flaat, want voor den volwasfenan, 
die reeds zoo bet een en ander gelezen heeft, is her tijd-
veriies, daar voiflrekt site de kleene voorvallen, anekdoten 
enz., gelijk de titel ook reeds zegt; van elders zijn ontleeild; 
hoewel de bronnen niet zijn aangewezen, veel min de echt-
heid der voorvallen geflaafd words. Vier gedlchtjes', echter,
 moeten wij, volgens her voorberigt, hiervan uitzonderen, -als 
welke de verzamelaar zelf vervaardigd heeft; en gaarne ga-
ven wij aan dezelve eenigen lof, ter openlijke vergelding 
van de eere, der vaderlandfche maandwerken, en dds oolc 
bet onze, aangedaan, als welke, blijkens den inhoud, wet 
degelijk mede order de beste fchrijvers (zie den titel)' gere-
kend werden-; dan, bet fmart oils, maar wij durven zelfs 
den grades comparatives bij dezen lof niet gebruiken, zoo 
ver is bet er van daan, dat wij den fuperlativus zouden mo-
gen aanwenden; met andere woorden: zij zijn naauwelijks 
iniddelnsatig.

In bet Meng. bl. 578. reg. io. flaat: Schotfche grijsklep-
pen; lees; -- grijspaarden.
54
ANTWOORD OP DELI BRIEF
ANTWOORD VAN DEN BEER CENSOR AAN DIN BEER INSPaC-

TEUR VAN '1 GRAVENWEERT, OP DECZELPS BRIEF
AAN DEN BEER REDACTRUR VAN DIT MAANDWERY,
IN DATO 5 AUG. III6.
Wei, Mijnheer VAN 'S GRAVENWEERT! war is dat voor 
een' Brief, dien Gij aan den Redacteur helit gefehreven, over 
de (dus genoemde) Recenfie van uw lets aan de Notarisfen 
TOE L A E R en B 0 N D T ! Dat had ik maar in her geheel Wet: 
verwacht, daar Gij weet, of, des noods, gemakkelijk kondt 
to weten komen, wie de Heer Cenfor was. In uw geval, 
wanneer ik mij die Recenfie zoo aaugetrokken had, was ik 
dien Heer Cenfor gaan fpreken, maar ik had Inij op den Re-
dacteur Met boos gemaakt, en, in eenen onvoegzamen ffijl, 
hem en den Heer Cenfor zoo hard en zoo nijdig behandeld. 
Die zoo kaatst, moet den bal ook wear verwachten. Her ge-
val ligt er dan toe; en ik zou bet al zeer onbeleefd noemen, 
wanneer ik uwen potfigen Brief, zoo vol van complimente,, 
en dankbetuigingen, onbeantwoord lief. Zoo boos ben ik 
niet. Ik zal dan antwoorden, en met U maar zoo war voort-
praten; dan blijf ik in den coon van uwen Brief. Luister 
dan eens!
Schrijf nooit weer op die wijze aan den Redacteur, en
verg althans Wet, om foortgelijke Brieven in her Maandwerk

to plaatfen. De Redacteur heeft, alleen om U to pleizieren,

er cen plaatsje voor ingeruimd, maar, tot behoud van bet

crediet van zijn werk, eene korce aanteekening er bijgevoegd,

omdat de geachte Lezers bet anders kwalijk zouden nemen,

dat dergelijke briefjes onder huime oogen kwamen. Dat moet

Gij nooit wear doen, zonder eens vooraf geraadpleegd to

hebben ; - en war is bet dan nog onbeleefd, den Redacteur

to berispen, omdat hij , par uw oordeel, jets nicer verza-


melt, dan wetenfchappelijke of kunstmatige onderwerpen. Zie,

dat hadt Gij , die nu en dan wel eens een zoet en verplig-


tend versje maakt, niet moeten doen. Blader, bij gelegen.

heid, die Maandwerkjes door, en Gij zult bevinden, dat,

van den aanvang af, daarin ook aangekondigd zijn Godgeleer-


de, Regtsgeleerde, Genees- en Heelkundige, I-iistorifche, ja

ook Politieke en andere werkjes en gefchriften, die wel eens

een e
VAN 10R. J. VAN 'S CRAfNWUIT.	549
eene zeer ftrenge cenfuur ondergingen, als de Schrijvers het 
vat a1 to bout maakten, of de menfchen knollen voor citroe-
nen in de hand ftopten.
Maar, mijn goede V A N 'S G R A V E N W E I R T! hoe komt 
Gij nu in het denkbeeld, dat ik uw Ietsje heb gerecenfeerd ? 
Dat is geheel mis ; want dais was voorzeker uw Procesver-
baal met onaangeroerd gelaten, en zoudt Gij welligt gedacht 
hebben, dat ik hinderlijk wilde zijn aan de groote uitzig-
ten, die Gij zegt to hebben. Ik protesteer dan bij deze wet 
expresfelijk, dat ik uw„ ondoorwrocht week van eenen enkeleft 
yacht" meedoogenloos zou hebben willen recenferen. Neen; 
ik heb uw Ietsje flechts gebruikt als een omflag voor bet wel-
doorwrochte werk van twee Notarisfen, op welke Gij zoo 
verfchrikkelijk boos zijt. Begrijpt Gij het' nut
Het is onaangenaam en moeijelijk, gelijk Gij wel zegt, 
van zichzelven to moeten fpreken,; men zegt meestal to veel 
of to weinig. Dat is wel waar; men zegt a1 ligt to veel. 
1k had daarom wel gewenscht, dat Gij, in uw Ietsje en in 
uwen Brief, U met uzelven maar in 't geheel niet bemoeid 
hadt. Mijn Rector, bij wien ik het Latijn leerde, waar-
fchuwde de jonge lieden er altijd voor. „ .Tongens! zeide 
„ hij , fpreekt neoit van uzelven, dan in den hoogflen nood. 
,, Pocht nooit, als gij er Wet 'hij kunt voegen : DIT OF DAT 
, HER IK BELANGELOOS GEDAAN." Dat was een man zonder 
complimenten. Gij moest eens in zijn bijzijn gezegd hebben; 
uwe denkwijze finds het eer fle ochtendgloren onxer onafhanke-
lijkheia' op geneegzame en verfchillende wijzen aan den dag ge-
legd to hebben. Of hij U ook van de taart gegeven'had! Gij 
hack hem van flukje tot beetje moecen zeggen, wat Gij ge-
daan hadt. Hij zou, omdat Gij zijnen ouden leerling (den 
Heer Cenfor) zoo fchamper bejegend hebt, U tot ftraffe 
daarvan opgelegd hebben, om op nienw to promoveren en 
een ander Disput to maken. Die Rector ging altijd iemand 
met looden fchoenen na.
o! Met welk een genoegen las ik in uwen Brief, dat en-
der de Mannen, die de roem van Nederland zijn, en in de 
hoogfte flaatsambten onze onfchatbare onafhankelilkheid hand: 
haven, gedeclareerde vijanden zijn van het middel van de 
Registratie. Dit wist ik ook wel : maar het ftreelde mij zoo, 
dit nit uwen eigen mond to hooren. Dar ebt ge bon op. 
Maar dat die Manneu met U daarover in correspondentie zon-
den
550
ANTWOORD OP Dh14 DRISt{
den zijn, seloof ik, dat, zonder nader bewijs, een beetle 
grootfpraak is. Uw iniferabel fetsjc en bet gefnap van ande-
ren kan die Mannen voorzeker niet overtuigd hebben.. Ik 
zeg er dus van hetzelfde, als van de extra-tijding, die Gij 
op bet einde van uwen Brief mij mededeelt: dit apes ver-
dient nadere confrrmatie. Vlei er a waarlijk niet mede. bat 
Franfche Regis tratie-onkruid words zeker uitgeroeid. Het 
Gouvernetnent. heeft er zich to ftellig over verklaard. Prant 
van , dat leelijke ding dan mnar niet meer, en breng zulke 
ongerijmde tijdingen niet in omloop. Geloof toe's alles maar 
Zoo niet. Wie, mijn goede VAN'S GRAVENWEERT! heeft 
U toch op de tnouw gefpeld, dat de Notarisfen in de Zui. 
delijke,Provincien veer de Registratie sullen ijveren, en onze 
Zegel-ordonnantien als wangedrogten durven hefchouwen? Ver-
flandige Mannen, die ondervinding hebben, zullen dit niet 
doen. Lees daarover eens de Recenfie van den Brief des 
Heeren C O H E N. 'c Geen daarin gezegd words, is wel waar. 
Als Gij, in plaatfe van den I-leer Cenfor aan to randen, 
hem eens een vriendfchappelijk bezoek gegeven hadc, zou hij 
U ook vriendelijk ontvangen, en er U zaii veel van verteld 
hebben!
Gij fpreekt al verder van eene re,tbank, waarin partij 
zelve, regter is. Zoo Gij gelijk hebt, dan zeg ik niet al-
	leen met U: bet is fchrikkelijk; maar ik voeg er bij : bet is 
afgrijfelijk, het is allerijsfelijkst, bet is om van to beven. - 
Laat mij een oogenblik bedarenl - - Nu dan; dat hebt 
Gij wezenlijk niet regc begrepen. Ik zal bet U eens uitleg-
gen. De Notarisfen T 0 E L A E it en B O N D T noemde iii he-
vgegde regters; dat wil nu eigenlijk zeggen: die Heeren (*) 
geven .zulke goede, beflisfende en overtuigende redenen van 
bun gevoelen, dar, er niet meer tegen to praten, to Ichrij-
ven of to haspelen valt. Het konrt bier inderdaad aan op 
waarheid-en gezond verJland. De politieke leer, die Gij er 
op laat volgen, kenmerkt eene zees bekrompen ffaatkuede.
Elk

(*) De Heer V A N 'S G R A V E N W E E R T noemt de Notarisfen Pu-
blieke Beambten, even slsof die ook 's Lands loontrekkende Dleoaars 
waxen. Zij zijn vrij en onafhankelijk. Zij zrjn juist de bevoegde be-
oordeelears, door de d.gelijkfche ondervinding. Zij zien, welke nadee-
lige gevolgen de Registratie heefr. Niemand kan er beter en onpartijdl-
ger over oordeelen.
VAN MR. J. VAN 'S GRAVENWEERT.	551
Elk weigeregeld Gouvernement moet en wit, wet degelijk, 
ztjn voorgelicht. Her onze inzonderheidd, hetwelk de vrij-
heid van fpreken en fchrijven waardeert, ziet (dit verzeker 
ik U) met genoegen, dat men wit en durft fpreken, en rond-
nit en onbewimpeld zegt, dat een Franfche geest kwaad doer, 
en Franfche caprices onverdragelijk zijn. De Nederlanders kun-
nen uit eigen oogen zien. Ons Land levert knappe koppen 
genoeg. De Naburen waren, weleer, jaloersch over onze in. 
rigtingen. Het flaat maar aan ons, ze wederom jaloersch to 
maken. Wij moeten van' al de kronkel- en flingerpaadjes van 
bet Franfche Doolhof niets weten. Zij kunnen goed zijn voor 
de Franfchen: voor ons zijn ze bet zeker niet. Zij beroeren 
ons gemoed, bederven onze zeden, en verwijderen de Inge-
zetenen van bet Gouvernement. Onze Nederlandfche Tuin, 
daarentegen, is vol van allerlei liefelijke bloemen, waarvan 
men de fchoonfte ruikertjes maken kan. Dit heb ik altijd ge. 
zegd en gefchreven, zoo dikwerf ik geraadpleegd ben; want 
ik bemin mijn Vaderland, en haat alle vreemde imitatie.
Hier had ik nu de pen neergelegd: maar Gij hebt U nog 
eene leelijke en onvoorzigtige uitdrukking laten ontvallen, 
die ik wet, om een lief ding, wilde, dat Gij Diet op bet 
papier gezet hadt. Die uitdrukking heeft mij boos gemaakt. 
Bet is tech, [leer Cenfor! zegt Gij, aan ons, die vddr twin-
tig jaren wezenlijk den paplepel nog in den mond hadden, --
eene hoedanigheid, welke ons ten minjle niet fchuldig maakt 
aan de inhaling Van HET TROJAANSCHE PAARD,--Diet to wij-
ten; MAAR AAN HEN ALLEEN, DIE	Foei, foei! dat is 
leelijk in den mond van iemand, die alles van hooren zeggen 
heeft. Dat is 's Konings voetfpoor- noch de wetten van her 
Christendom gevolgd. En war beteekenen die titteltjes? Daar-
van houde ik maar in 't geheel niet. Noem de dingen bij 
hunnen naam , of zwijg er van, als bet kwaad doet. Ik heb 
nooit eenig vreemd Dier ingehaald : maar ik . kan toch Wet 
verdragen bet 'renovare dolorem. Hoor eens, Mr. J. VAN 'S 
G R A V E N W E E R T! fpreek nooit wear van het Trojaanfc/te 
Paard. Wij, Geleerden, kunnen onder elkander volltaan, met 
to zeggen: dat is breeder to lezen bij [lomerus, Pirgilius, 
Ovidius enz.: maar alle menfchen laten zich met die exceptie 
niet affchepen. Zij willen weten, wat er mede bedocid wordt,, 
en wanneer dat Trojaanfche Paard is ingehaald. Dan zitten 
wij bitter met de banden in het haar, omdat het dan gait op
een
552 ANTWOOkD OP DEN BRIEF VAN MR. j. VAN'S GRAVENNEERT,
een disputeren. De een zegt: die gefchiedenis is 29 d 3s 
jaren geleden voorgevallen. Neen, zegt een ander : bet is 21 
jaren geleden gebeurd. Ben derde fpreekt weir van 6 jaren; 
in anno fcilicet, quo fete impleto Specimen tuum juridicum
inaugurale: de A?orte Civili, DEDICASTI ferenisfmo, celfrsfim 
,m,


Prineipi, imperil Gallici efrchithef;urario, Placenthe duci, 
invictisfmi imperatoris ac regis nomine res Hollandicas geren-
Ii, et scgIPSisTI: quarum (Gallic: conflitutionum legumque) 
fub auspiciis ut etiam nostrr Regienes floreant et fceleratorum 
eoetus exfirpentur, a Coelesti Nnsnine etiam atque etiam pre-
cor; nee non ad defendendum PROPOSUISTI: bonorum, prop. 
tet crimen Majestatis aut Perduellionis, confiscatio, Lege Poe-
nali Gallica prudentisfsme (tyrarnedis gratia) conjfituitur. - 
Tantum. En waar moet bet dan nu been? Hoor eens, Brief-
fchrijver! fpreek nooit weder van het Trojaanfche Paard. 
Die dat doer, moet zijne ooren kunnen fchudden, dat ze 
klappen. Laat daarom de liefhebbers en ftrikkers en kwik-
kers van vreemde Paarden rusten, en verbliid U liever met 
mij , dat de dappere Zoon van Neerlands geliefden Vorst bet 
laatfte Paard, hetwelk toch maar een kwaadaardige Hengst 
was, in zijn' draf gefluit heeft, en bet zoo heeft helpen 
dresferen, dat dat Beest is naar zee gerend, en in een ander 
werelddeel, nu wel voor altijd, op flal flaat. Wij mooten 
geen Paarden van vreemd ras hebben. Inlandsch goed is on. 
eindig beter. Meer wil ik er maar niet van zeggen.


Ten flotte, vddr wij foheiden, moet ik U-nog een' dubbelen 
raad geven. Wacht U, om immer we& to fchrijven in den 
toon, als Gij in den Brief aan den Redacteur U veroorloofd 
hebt. Dat voegt niet aan uwe jaren. Zijt voorts, als Gij 
eens weer fchrijft, voorzigtig in uwe uitdrukkingen; want 
Gij kunt immers niet vergen, dat men U altijd fnappen last! 
Gij hebt wat al to veel verbeelding van uzelven. Omdat de 
Notarisfen T o E L A E R en B O N D T op al bet geblaf en ge-
kef niet meer antwoorden willen, meent Gij, dat uw klaauw 
wet zosnder pijnlijke aandoening gevoeld is. o, Mijnheer VAN 
's G R A V E N W E E R T l Gij flaat den bat zoo deerlijk mis. 
Vraag bet die Heeren maar eens bij gelegenheid. Poor bet 
tegenwoordige hebben wij, geloof ik, afgedaan. Vaarwel dan, 
tot welrziens, zoo Gij zulks verkiest; doch niet meer to de-
zer plaatfe.
Amfierelam,	(2. N: 
den 5 Sept. 1316.
BOEKBESCHOUWING.
Leerredenen , door w 1 L H E t i B R o z a , Predikant to 
AmJerd_ am. IIIde en laatfle Dccl. In 's Gravenha• 
ge, bij J. Allart. 1815. In gr. SvO. 40o BI. f 3- 12
De ]erw. B R o a s geeft in de voortede tot denen 
derden en laatften bundel zijner Leerredenen voldoende 
gronden op , waarom bet zoo lang geduurd heeft , eet 
dezelve in bet licht verfcheen. Bij.gelegenheid van do 
beoordeeling der twee vorige bundels genoeg gezegd
hebbende over ilandpunt, geest en form der Leerren denen van B R o E S in 't algemeen, en dezelve, daar
bet publiek de eertlen reeds jaren lang heeft in handers 
gehad, ook hierdoor genoegzaam bekend zijnde, zul-
len wij ons bijzonder bepalen bij die, welke wij in dit 
deel voor ons hebben, dezelve doorloopende met die 
achting, welke wij den waardigen Kerkredenaar fchul-
dig zijn, en, terwijl vroegere lof nieuwen grond zal
vinden, hier en daar onze befcheidene, maar vrijmoee dige aanmerkingen naar onze overtuiging maken.
De title Leerrede is de Intre8predikatie, met wellce 
de Eerw. B R 0 E S 4eszelfs dienst bij de gemeente to 
Zutphen aanvaardde, en heeft ten onderwerp : het hoo-
ge en uitfluitende gezag der Christelijke openbaritg; 
naar Matth. XVII: 5e. , uit welke twee woorden : , hoort 
hem!" in verband met de, aldaar vermelde, verheer-
lijking op den berg befchouwd, deze zaak zeer fchoon 
wordt afgeleid.
Eerst wordt de tekst verklaard, en dan overgegaait 
tot de overweging van de leer, die in denzelven is very 
vat. Natuurlijk wordt bij de tekstverklaring de groote 
gebeurtenis vermeld, ter golegenheid van welke de ileum 
'nit den hemel ten aanzien van Jezus bet bevel gaf: 
„ hoort hem!" -- Van deze gebeurtenis is, naar ona
BOEKAESC1i. 1816. NO. 13.	0 0	gear
554	Iv. BROES
gevoel, niet genoeg partij getrokken. Net verband,
waarin dezelve met Jezus lijden bepaaldelijk flond, is

to - kort !ran( ewezen. Schoon het gezegde waar en des

noods voldvende is, de zaak hadden wij gaarne wat

breeder aangetoond gezien. Wij geven den Eerw. Schrij-


ver in bedenking, of niet deze verheerlijking voorname-


lijk ten doel had, de Apostelen van de denkbeelden

eener aardfche grootheid, welke zij bij Jezus verwacht

ten, a€ to brengen, en op de hemelfche oplettend to ma-


ken, die juist op cene zoo gebeel andere wijze dan acrd-


fche majesteit, namelijk door dat lijden moest verkre-


gen worden, dat,de leerlingen volftrekt niet met de

waardigheid van den Mesfias moisten overeen to bren-


gen. Tot dit einde kwamen Mozes en Elias, en juist

deze, to pas. Mozes was niet alleen de grondvester

van den Israelitifchen flaat, Elias niec alleen op eenen

„ donderwagen" (*) ten hemel gevoerd; maar beide

waren mannen, die om den dienst van den waren God

ontzettend veel hadden uitgeflaan, die to fpreken wis-


ten over bet verband, waarin lijden om der waarheid

wille met den Godsdienst en de eeuwige zaligheid flaat.

Zij waren de, vooral in hunnen verheerlijkten ftaat

voltooide, kenners van den geest en de ftrekking van

den Joodfchen . Godsdienst , en bijzonder bevoegd om

jezus to begroeten als den genen, die door zijia lijden

zou voleindigen, wat zij begonnen hadden. Hun wooed

had credriet bij de Apostelen. De heerlijkheid, die hen

thans omflraalde, gevoegd bij hetgeen zij, aangaande

Jezus beflemming, van mannen als Mozes en Elias

~hoorden, moet een gevoel in lien hebben opgewekt,

dergelijk zij nog niet ondervonden, en waarvoor zij

geene woorden hadden, welks natuur zij ook niet be-


vroedden, weshalve zij meenden, dat bet op aardfche

wij•

(*) Mar dit woord in de vertaling des Bijbels niet Nat, 
heeft het den fchijn, alsof het, om des klanks wille, door 
den Eerw. -B R o E s gekozen ware.
Ln%gatDVMN.	5gs
wljze koil verlengd worden door bet bouwen van ta,. 
bernakelen. Het kwam ons voor tegen de natuur van 
dit nameloos gevoel to ftrijden, dat wij bier eene be• 
fchrijving van hetzelve in vooronderitelde bijzonderhe., 
den vonden, to meer, daar bet geheele tooneel, van 
eenen volftrekt geestelijken aard, en bet werk waarfchijn,. 
lijk van een enkel oogenblik, door elke ontledende beg 
fchrijving eenen trageren , indruk. veritorenden gang ill 
de verbeelding van den lezer zal nemen.
Bij de opgave van bet oogmerk deter verfchijning ten 
anzien van Jezus zelven, fchijnt de Zaligmaker ons 
in een to klein-menfcbelijk licht to zijn voorgefteld, en 
z'alks to meer, daar de ware grond, waarop de be.. 
voegdheid van Mozes en Elias tot dit onderhoud met 
herb rust, gelijk wij zoo even reeds:,aanmerkten, niet 
genoeg uitkomt. De opneming van Eli-as ten bemal, 
in een onweder, was wel bet gevoig van den heerlij. 
ken arbeid dezes Profeets, .rnaar kon bij Jezus nooit 
hoofdzaak zijn. Wat hieromtrent verder zou moetef 
aangemerkt worden, is reeds gezegd. Maar voorts is 
de Zaligmaker, naar ons gevoel, wat to zeer afhanke-
lijk gefteld van den troost en de bemoediging, welke 
Mozes en Elias hem zouden toedeelen. Hij, toch, had 
wel andere bronnen. Hij was reeds, bij zijnen doop, 
voor den Zoou van God verklaard, kende zijn werk, 
en was bereid, bet op zich to nemen. En wat aangaat 
'die onderfteuning, welk e zelfs de hoogite mensch, we. 
gens de tegenkanting van deszelfs zinnelijk geftel tegen 
-zwaar lijden, noodig heeft, deze ontving Jezus eerst 
in Gethfemand door de verfchijning van eenen Engel, 
Wij zouden zeggen, dat deze verheerlijking op den 
berg enkel om der leerlingen en hunner toekomttige 
prediking wille door God zij verordend. Port, mnaar 
zakelijk, wordt nu deze laatie bedoeling door den Leer: 
gar opgegeven en gettaafd.
Om tot zijn hoofddoel, de aanwijzing van bet hoop 
en uitfluitende gezag der Christelijke openbaring, to 
'Jw.M=, otnfchrijft de, Redenaar de tekstwoordent
O .o z	s, poor
556	W. r1 R O E S
„ hoort hem ! " zeer treffend aldus : hoort hem boven 
alle Leeraars en Profeten; hoort hem met geheele on-
derwerping en den diepften eerbied ! - De taak zelve 
words Leer geleidelijk afgewerkt.
De 22fte Leerrede betoogt degepastheidenwaarfchijn. 
dijkheid der wonderbedrijven, welke de gefchiedinis aan 
_?ezus toekent, uit het verband, waarin.zij flaan met den 
grooten opgang, welken hij onder zijn yolk genaaakt 
'heeft. JO. XI: 47-48g- is de tekst. De-Leeraar wijst
aan, dat de wonderen van den Heiland de duidelijke
f1rekking hadden, om de fchare tot bet geloof aan hens

to leiden ; dat zij dit doel bereikt , ja dat zij meer dan

andere middelen tot dit oogmerk hebben medegewerkt.

Dat zij meer dan andere middelen hebben medegewerkt

om, bet geloof aan Jezus to doen ontilaan, willen wij

gaarne erkennen:: maar bet ware, op den duur wer-


kende geloof aan Jezus fteunt op andere gronden, -

op een hartelijk gevoel aangaande, en helder doorzigt

in de goddelijkheid van zijne openbaring en zijn karak-


ter. Dit bewijst de Evangelifche gefchiedenis even zoo

goed als datgeen, wat de Redenaar hier betoogt; en

ons komt voor, dat bet van belang geweest ware, dit

aan to merken. Immers , wat werkten de teekenen nog

uit bij de genen, die niet gelooven wilden ? Zij fchre-


ven ze nan den Duivel toe. Jezus wil nooit een, teeken

doen , wanneer onheiligheid dat begeert. JO. II: 24.

betrouwde hij zich niet toe aan de genen, die, om*zij-


ne teekenen, in zijnen naam geloofden. Nicodemus

geloofde ook om de teekenen; maar Jezus zegt hem

ten zij dat iemand wederom geboren worde, zoo kan

hij hat Koningrijk Gods niet zien. En door alle tijden

been, en nog: wie tot bet geloof ongereigd is door

waanwijsheid of zinnelijkheid , zal aan bet onderzoek

van de waarheid der, wonderen niet Lens toekomen.

Het eene doende, behoort men bet andere niet na to

laten. De waarheid en kracht der wonderen betoogen-


de, moest men niet vergeten, tevens to wijzen op den

grooten geest van bet Evangelie, die, bij eenige nade-


re
t!ERitEDMI .	557
re, kennis, niet zal nalaten, bet tot geloof genegen 
hart met kracht aan to grijpen en to overtuigen -want 
ook bier, gelijk bij de wonderen,komt bet op de voor-
afgaande vatbaarheid of onvatbaarheid van hart aan --
terwijl toch, ook no, een geloof, dat enkel op dewon. 
deren leunt, zonder dat bet hart doordrongen wordt 
van den geest des Evangelies , waarlijk niet veel tietee-
kent.
Joannes de Dooper deed geene wonderen. De Eerw. 
M R o E s fchrijft den invloed van dezen Godsgezatit aan 
deszelfs ernftigen toon en ftrenge levenswijze toe , maar 
durft niet even zoo veel aan bet deftige en innemend 
minzame gelaat van den Heiland toekennen, vermits
bet twijfelachtig is, of wel, daar hij in bet gewone ge-
tvaad, naar de gewone levenswijze, etende en drinken. 
de, onder de menfchen verkeerde, zijn voorkomen ge-
fchikt was, om op het yolk eenen zoo ttetken indruk 
to waken, als zijn voorganger. 11-laar wat zegt Jezua 
zelf, Matth. XI: is--iy. „ Joannes is gekomen, noch 
etende, noch drinkende, en zij zeggen : ,hij heeft den 
duivel. De zone des menfchen is gekomen, etende en 
drinkende, en zij zeggen : ziedaar een meni'che, die een 
vraat en wijnzuiper,is,enz.," en vs. 0 en 17, hebben~ 
toch wel kennelijk den zin : bet voorkomen en de leer. 
wijze van den' Leeraar kunnen niet ten goede werken, 
wanneer er geene leergierigheid is.
Behalve dit -- zegt de Leeraar verder -- ftonden Jo-
annes en zijn opvolger op verre na niet gelijk, ten 
aanzien van den last, welken zij to vervullen hadden. 
Jezus vond eene nieuwe leer to verkondigen, en moest 
bet vooroordeel regtfhreeks tegengaan: Met alzoo Joan-
nes. De voorganger kon, ten aanzien zijner getuige-
nisfen, heenwijzen naar .de'vervulling, die zich wel-
haast in zijnen opvolger vertoonen zou; dergelijk een 
beroep op eene, digt bij gelegene, uitkomst v'ond de-
ze niet. -- Wij moeten den Eerw. B x o E s in beden. 
king geven, of niet Joannes eigenlijk meer regtftreeks 
cene nieuwe leer verkondigde, en vooroordeelen aan-
0 o g	taste
558	w. nizoES
tastte, dan Jezus, die met `aile zachtzinnige w1jaheid 
en voorzigtigheid werkte , geene wet en Profeten wilds 
dntbinden, maar den re-ten geest er van aanwijzen - 
terwijl Joannes, Pharizeea en Sadduceen adderenge-
broedCels, voorwerpen van den toekomenden toornnoe-
mende, zoo wel als Jezus bet wee over Schriftgeleer-
den en Pharizeen uitriep , en flcraks bet vooroordeel :lice 
zij genoeg, Abraham tot eenenn vader to hebben, met 
voile kracht aangrijpt. En hoe vele fporen vinden wij 
diet van bet groote aanzien, dat Joannes onder bet yolk 
liad, en dat zij, op ?oannes prediking afgaande, in Je-
zits geloofden ? Op z jn gezag verlieten fommige zijner 
leerlingen hem, en gingen tot Jezus, nog eer deze 
eenig wonder gedaan had. Wat, eindelijk, de vervul-
ling aangaat, op welke Joannes zich beroepen kon, 
die was waarlijk oak niet aanilonds zoo duidelijk , blij-
keng de vraag -- dezelve zij nu voorts gedaan ten goe-
de van wien zij wille -: zijt gij de gene, die komett 
zoude, of verwachten wij eenen anderen?
Het laatfl:e deel der toepasfing kwam , naar ons ge-
Voel, zeer zonderling bij deze preek. Er is wel overgang 
gezocht en gevonden; maar bet komt voor als een bij-
hangfel, dat met de preek of niet to doen heeft, of be-
ter bij gene van geheel anderen inhaud dan deze zoude 
gepast hebben.
De 23fte Leerrede, over Matth. VIII: 24-27, be-
zigt bet wonderdadige in bet bedaren van den ftorm op 
zee tot tegenfpraak van hen, die de wonderen zoeken 
wq to redeneren, en vermaant tot Christeljke gela. 
.itenheid.
De iform op zee wordt nog al uitvoerig gefchilderd,
Wat kan er niet al gezegd worden over bet fchilderen

op den predikfloel, dat zoo vaak misbruikt wordt ?

Maar inzonderheid teeder is bet punt, rakende de fchil-


deraehtige uitbreiding van eenig gewijd verhaal. De

Evangelisten verhalen eenvoudig, en hun eenvoudig

verhaal treft ons; waarom laten wij dan, bij de be-


handeling, deze verhalen derzelver eenvoudigheid niet

be-
LE$RREDE! EN.	559
behouden.? Dit fhtit de verklarende uitbreiding echter 
niet uit. Willen wij ze ver&aaijen? waartoe dit? 
Maar niet alle gevallen, niet alle verhalen, niet alle 
predikers, niet alle hoorders zijn eenerlei. Stel, dat 
wij• dit willen en mogen : o, hoe ligt, hoe vtrbazend 
ligt lijdt bet verhaal door onze fchildering !
De bedenkingen van de tegenitanders der wonderem,, 
tegen bet wonderdadige in bet onderhavig verhaal, wor-
den meesterlijk beantwoord. Den toon, echter, waar-
op bet gefchiedt, weten wij niet beter to noemen, dan: 
tergend-fatyriek; hij mag dus goed zijn in een twist-
fchrift., wanneer men reden meent to hebben, met 
sneer dan met de fimpele waarheid to werken, maar is 
niet voor den kanfel, op welken hij ftrekken kan om 
fommigen to vermaken, niet om iemand teftichten.
Bij de opgaaf van de bedoeling dezes wonders ver-
fchijnt de Zaligmaker, naar ons gevoel, weder in cen 
verkleinend ooggpunt. Neen ! zulke opbeuringen had 
hij niet noodig, die nimmer zijne eere zocht. Hij had 
wel andere. Hij had eene fpijs , waarvan zinnelijken geen
denkbeeld hebben; bet doers van den wil zijns Vaders, 
reeds op zichzelve , afgefcheiden van alle gevolgen : en 
bet loon, dat buiten dit zijns waardig was, beftond 
dan in hat bier en da;r welflagen, reeds nu , en in 't 
vooruitzien van de eeuwige gevolgen. Wij kunnen ons 
den Zoon van God niet voorftellen, als to zijner op-
beuring eens gelegenheid noodig hebbende, om door 
een wonder zijne magt to toonen, en den lof des yolks 
to ontvangen. Voor de leerlingen en bet yolk had dit, 
gelijk alle wonderen van Jezus, allezins groote nuttig-
heid. Jezus deed dezelve daarom, wanneer en zoo als 
zij to pas kwamen in den natuurlijken loop der dingen; 
zijn hoofdoogmerk_was liefderijke hulp, en wij hebben 
niet noodig eene vooraf bepaalde fchikking daaromtrent 
angstvallig op te zoeken.
Overheerlv_k en met meesterlijke welfprekendheid 
fchetst bet derde deel dezer Leerrede de natuur en de 
voordeelen der gelatenhe.id in tegenfpoeden, en Jezus,
O o 4	fla-
$60	W. nRo!s
flapende in den florm op zee, wordt tot cone zinne, 
prent dezer gelatenheid genomen. Wij hebben met 
warme achting in den Eerw. B R o E s den man gezien, 
die ook dit gebruik -- zeker een der nuttigfte en waar-
digfte -- van de' bijbelfche verhalen weet to maken.
De 44fte Leerrede handhaaft de Evangelifche berig-
ten aangaande,7ezus karakter en wonderbedrijven, tegen 
de bedenking, die,, uit de verwerping van hem door ve-
lsn. zijner tijdgenooten, wordt afgeleid. Tekst, Marc.
Ill: sa. ~ Kort en fehoon wordt hot verhaalde voor-
gefteld, en 'zeer juist onderfcheiden, dat hier geen be-
rigt, maar een oordeel is ; en in het tweede deel vin-
den wij een juist en waardig voorflel van de nadeelige 
befluiten, die uit dit oordeel der Pharizeen zouden kun-
nen afgeleid worden, maar die door hot onderfcheiden,
tusfchen meening of 'oordeelvelling en historisch berigt
gereedelijk worden ontzenuwd. Beide, met derzelver 
kenbaar in den Bijbel doorflralende eigenfehappen , naast 
elkander gefteld, doen hier alles af. Hierbij komt, dat 
bet wonder door de Pharizeen niet ontkend, maar aan 
cene verkeerde oorzaak, working des Duivels, wordt 
toegefchreven, waardoor zij tevens, wanneer dezemee-
ning kan wederlegd worden, geliik zij kan en words, 
tegen dank ]let wonder erkennep, dewijl zij de daad bo-
vennatuurlijk noemen. Ilet derde deel der Leerrede 
bevat eene aanwijzing, hoe omzigtig men zich to ge-
dragen hebbe bij hot overnemen van eens anders evoe-
len, vooral in zaken van den Godsdicnst. Er wordt, 
en met rep, aangeraden, het nadeelige oordeel aan-
gaande den Godsdienst altijd to wantrouwen; dus het-
zelve van nabii to bezien, enz. In bet dcrde fink de-
zes deels wordti geleerd, dat ,wij, integendeel, wan-
neer er over onszelven geoordeeld vordt, hot gunflige 
gevoelen maeten wantrouwen. De bijvoeging van dit
fluk komt ons voor de eenheid van hot onderwerp to
vernietigen.
Schoon in 't voorbijgaan wel is opgegeven, nit wel-
U bronnen de tegenfVraak tegert den Qodsdienst voort,
vloeit a
2EERREDENEN.	S6I
rrloeit, hadden wij echter, omdat bet hier juist de 
plaats daartoe was, den Redenaar gaarne wat meer b--
zonder zien_ flilflaarl bij de onreinheid van hart, die den 
weg ter overtuiging alzoo toefluit , dat de onreine zich-
zelven diets maakt, niet to zien, wat hij ziet, zoodat 
itij niet, als 't ware, tot zichzelven zegt : dit of dat is 
wel zoo; ban ik wil het zoo niet befchouwen - maar 
zich ten voile overtuigd houdt, dat het zoo is, gelijk 
hij het befchouwt. Deze is de flaat van uiterfte ver-
floktheid, voor welke , gelijk voor bet lasteren van Je-
zus wonderen, als zonde tegen den H. Geest, geene 
hulp meer is. Het doen van Gods wil, zegt Jezus 
-zelf, geeft overtuiging aangaande de goddelijkheid van 
zijne leer; het tegendeel verwijdert van deze overtui-
ging. - Waarom nu niet gewaarfchuwd tegen deze on-
reinheid , als iets , dat den mensch eindelijk voor alle 
overtuiging onvatbaar maakt, alzoo dat ook de wonde. 
ren van Jezus deze niet meer kunnen to weeg bren-
gen. Zulk een voorflel zou menigeen' tot zelfonderzoek 
en zelfkennis kunneu brengen, en leerzaam uitfluitfet 
geven aangaande het ongeloof, dat er in de wereld is, 
zoodat de menigvuldigheid van hetzelve geene twijfelin. 
gen tegen den Godsdienst zou kunnenbaren. Devraag, 
bij twijfelingen , blijft toch altijd deze : wenscht gij , dat 
het waar mogt zijn,wat gij in twijfel trekt,of niet?--
zoo ja, dan kunt gij geholpen worden; zoo neen, dan , 
ligt de grond der twijfeling of des ongeloofs in uwe on-
reinheid, en geen betoog, geene wonderteekenen zul-
len u overtuigen, zoo lang deze grond aanwezig is.
De 2511e Leerrede,, naar Hand. VI: 7b, toont den 
hemelfchen oorprong en de voortrefelijkheid des Evan-
geliums, ter gepaster uur in bet licht gejield door de be-
keering van eene groote fchaar vijandige Priesters. De-
ze preek is geleidelijk en fchoon. Menschkundig en 
godsdienflig worden de middelen opgegeven, door wel-
ke God het hart dezer Priesteren kan getroffenhebben, 
en zijne genadekracht aan hen bewezen. Alle dweeperij 
words door deze opgaaf de weg afgefneden; de midde-
0 0 5	lea
5061
	w. B R O E S, LEERREDENEN.
len worden als natuurlijk, en 's menfchen medewerking 
als noodzakelijk kenbaar. Minder beviel ons de vast-
itelling eener reden, waarom deze Priesters niet een of 
twee jaren vroeger bekeerd waren; namelijk: dan zou 
Christus niet gekruist, en het groote Godsontwerp 
ten aanzien van onze heritelling niet zijn tot hand ge= 
komen. Nag dit gelden van eene fchare Priesters, dan 
ook van alien; en wij zouden niet sneer mogen itellen, 
dat Christus lijden en fterven moest, omdat de menfchen 
zoo waren; maar dat de menfchen, in 't bijzonder de 
Joden, zoo Madden moeten zijn, opdat Christus .ge-
kruist zoude worden. De logisch - denkende n It 0 E S 
gevoelt zelf, welke onb eftaanbare gevolgtrekkingen hier-
nit zouden voortvloeijen.
(Het vervolg hierna.)
Leerredenen van L. W. V A N D E R W E I D E, in leven 
Predikant to Dokkum. Te Utrecht, bij J. G. van 
Terveen. 1815. In gr. 8vo. a44 Bl. f a-:-:
Een bundel Leerredenen, waarvan wij in de nieuws-

papieren meenen gezien to hebben, dat deze eerfte druk

reeds is uitverkoeht, en die inderdaad een zoo gunflig

onthaal overwaardig is. De Eerw. A D R IAN I, des

vverledenen Schoonvader en Ambtgenoot, heeft deze

uitgave (door Ds. m u N T I N c, to [Tageningen , bezorgd)

vooraf doen gaan door een kort, maar belangrijk le-


vensberigt, waaruit wij den to vroeg geftorvenen VAN

3) E R W E I D E leeren kennen als een uitmuntend Chris.

tenleeraar en een regt beminnelijk mensch, die hoofd

en hart op de regte plaats had, en nog Been der-


ltig jaren oud, helaas ! der vaderlandfche Kerke ont-


rukt werd. Dit levensberigt, hoe vereerend ook voor

den overledenen, heeft aliezins het kenmerk van een-


tvoudige waarheid. De onderwerpen der voortreffelijke

Leerredenen zijn: Het oordeel van ,7ezias over het getal

der
L. W. V A N D E R W E I D E, LETRREDENEN. 563
tier genen, dia zalig worden. Matt. VII: 13, 14. --
De onzekerheid van den tijd onzes doods. Gen. XXVII: 
sb. -- Bet geloof aan God. Pf. XIV: is. - De nuttig-
heid des eenzamen gebeds. Matt. VI: 6a. r-- De aard. 
der wedergeboorte. Jo. III: 3. - De noodzakelijkheid 
eener ware godsdienfligheid in onze huisgezinnen. Jo13 
XXIV: 15b. - Over de droefheid ten aanzien van de 
ondeugden onzer medemenfchen. Pf. CXIX: 136.. -- De 
behoorlijke waardering van bet leven. Job X: is..4an-
prijzing van bet gebed in lijden. Jac. V: 13a. -- Het 
nut van flapelooze nachten. Esth. VI: i. -- Over Gods 
grootheid. Pf. CXLV: 3. -Nabetrachting op het Avond. 
maal. Hand. II: 46, 47. Het wezenlijk onopgefmukte 
eenvoudige, bet echte voelbaar Christelijke der zede-
leer, bet treffend en overtuigend fpreken door bet ver-
fland tot bet hart , - zou dit bet zijn ? of is bet bet 
gevbel, dat zieb ons onwederflaanbaar opdringt: de man 
fpreekt nit innerlijke overtuiging, en leeft zoo als hij 
leert, hetgeen ons in deze Leerredenen zoo bijzonder 
bekoort? Voor bet minst, zeker weemoedig gevoel, 
over bet zoo fpoedig wegbloeijen eener zoo heerlijk 
veel belovende plant , we6rhoudt ons om eenig gedeel-
te of to fchrijven; terwijl ook, , blijkens bet ruim 
vertier, eene meer bijzondere aanbeveling alhier 'over-
bodig is.
Onderzoek nopens drie taken, welke in den aanviang 
des Bijbels voorkomen, namelijk de fchepping, de 
levensjaren der eerfle menJ hen, en derzelver kennis 
en bekwaamheden. Te Leyden, bj J. van Thoir. In 
gr. Svo. 104 Bl- f : - IS - :
Bit werkje., zoo 't fchijnt, door, een' welmeenenX
man gefchreven, had, na bet vele goede en fchoone,

't welk wij over de genoemde flod'en bezitten , in 't bij-


zouder na den' Bijbel voor de Jeugd van v A N D E q

PALM,
+,5b¢	ONDERZO9it.
PALM, waarin al bet goede, dat bier voorkomt,''veel
beter gezegd wordt, gerust ongedrukt kunnen blijven.

De man , die althans geen Godgeleerde van beroep moet

zijn, (of anders onverantwoordelijk in zijne fudien' ten

achter is) verklaart bet geheele verhaal van M o z t s

plat letterlijk prozaisch, even alsof de Gefchiedfchrij-


ver iii onzen fhjl en in onze manier iijn verhaal had op.

geffeld..' Hij beroept zich daartoe op plaatIen nit her

Nieuwe Verbond, die ons vermanen, allex to geloo.

ven, wat m o z F s en de Profeten gefchreven hebben.

Doch gelooft hij zuiks nu niet, die b. v. door fchep-


pingsdagen geene dagen van 24 uren verflaat, hetgeen

toch, zoo als VAN n E R PALM to regt aanmerkt,

tene• 'onmogelijkheid was, daar de aarde nog niet

om de.zon wentelde, 't weak toch de oorzaak is, van

avoid en morgen., of nacht en dag? De Schrijver van

dit boekje is zelfs (oi-q zoo eens to fpreken) ultra-


letterlijk, daar hij door de A rde, waarvan m o z 8 s

Gen. I fpreekt, alle de hemelbollen, zonder onder=

fctleid, en door Hemel flechts de ruimte verflaat, die

ook to gelijk, op dat zelfde oogenblik, vbdr 6ooo -ja,

-ren, zou gefchapen zijn. Waarom dan niet ook te-


vens den tijd? -- Over de levensjaren der eer/le men-


fchen worden goede bedenkingen in h'et midden gebragt,

ten bewijze, dat bet geene jaren van drie, vier of -ze$

maanden_.waren, en aangedrongen uit de t1jdrekening

yan den Zondvloed : iets, hetgeen echter ook VAN

n E R P A'L M, en beter, heeft.-Voor bet overige zijn

bier eenige goede, fchoon geheel niet nieuwe, beden-


kingen over de kennis en bekwaamheden der eerie men-


fchen, die echter, onzes inziens, to verre gaan. W an-


tteer men, namelijk, den ~ mensch in den aanvang reeds

zoo fchrander, reeds zoo hoog verlicht, zoo in alles

bedreven Belt, vanwaar dan die voortreffelijke, menig-


maal opgemerkte, trapswijze opklimming in bet God-


delijk onderwijs , van de wieg. tot de kindschheid , tot de

jeugd, en eindelijk tot den mannelijken ouderdom de"s

menschdoms? Was toch dit reeds in' denbeginne zoo

vol.
OND!PZOEK.	561
volleerd, waartoe behoefde bet dan door zoo menig-
vuldige, gebeel bijzondere fchikkingen en Godsrer-
fchijningen, en daarna door den geftrengen pedageog, 
de wet van* M o z r; s , tot de vatbaarheid voor eene vol-
maaktere bedeeling to worden opgeleid ? Tegen bet- on-
waardige V elfel van oorfpronkelijke menschdieren zijn 
wij zoo zeer als de Schrijver; maar wie aan hetmensch-
dom eene kindschheid, of kinderlijken ouderdom, ont-
zeggen wil, die zondigt tegen alle d alogie, en tegen 
den geheelen geest der allengs verhelderde Openbaring.
De itijl van dit werkje is duidelijk, doch ook van de 
geringfte bevalligheid ontbloot. Nog eens : bet oog-
merk was waarfchijnlijk zeer goed; doch de Schrijver 
zal wel niet vele twijfelaars van zijn gevoelen overtui-
gen, en die bet met hem eens zijn - wel nu, diekun-
nen in betere gefchriften to re-t. Maar nogtans dra-
gen wij hem achting toe voor de allezins befcheidene 
wijze, waarop hij van zichzelven, en ook van zijne te-
genftanders , fpreekt, tegen w elken hem niet den hard 
woord ontfnapt. Eere hebbe daarvoor zijn hart ! en 
wanneer dit hem drong, om hetgeen hij voor noodza-
kelijke waarheden hield , ten nutte zijner medemenfchen, 
aan bet licht to brengen, dan verdient hij alien lof. 
Doch hij moest zijn handfchrift liefst vooraf aan een' 
kundig' vriend ter lezing gegeven hebben.
Flesfinga Zelandus aan zijn Zoontje; of Inleiding 
tot Godsdienjlig en Zedekundig Onderwijs. 11 Stuk-
ken. Te Leyden, bij J. van Thoir. i8i5.. In gr. 
8vo. Te zamen 361 131. f 2-4.-:
Het gaf ons wezenlijk genoegen, to zien, hoe ern-

ftig en hartelijk een man van den befchaafden ftand en

opvoeding bet godsdienfl:ig onderrigt van zijn kind, in

eigen perfoon en met de gemoedelijkfle trouw,, behar-


tigt; dat hij $ijbel en Christendom hoog waardeert,

en
56	'LESS1NGA ZELANDUS
en vrees door God en liefde tot den Zaligmaker, to 
gelijk met de beste lesfen om zijn kind tot een deugd-
zaam man en nuttig lid der maatfchappij to vormen , bet 
jeugdige hart zoekt in to planten. Dit wekte ons ge-
voel van hoogachting zoo zeer, dat wij naauwelijks van 
ons kunnen verkrijgen, de aanmerkingen, welke wj op 
de uitvoering van dit allezins prijswaardige doel hebben, 
bier ter neder to itellen; nogtans zijn wij dit aan onze 
Lezers verpligt, waaronder er zijn kunnen, die onze aan-
melding hebben afgewa,cht, alvorens zij juist dit nog 
al uitvoerig werkje, als de beste handleiding bij bet 
onderrigt hunner kinderen, zich hebben aangefchaft. 
Als zoodanig nu kunnen wij deze Inleiding niet aan-
melden. Wat bet eerite ituk betreft, hetwelk gefchied-
kundig-leeritellig is, houden wij des Schrijvers goeden 
wil voor bet beste; bet hapert en aan volledigheid, en 
aan evenredigheid, en aan bet juiste midden tusfchen to 
groote uitvoerigheid en al to groote bekorring. Ook 
tlvijfelen wij zeer, of alles berekend zij voor de vat-
baarb.eid en.belangftelling van een zeyenjarig kind, hoe-
danig bet zoontje van den waardigen Schrijver was', 
voor wien deze brieven allereerst gefchikt werden; en 
hoezecr wij ons niet geroepen voelen, bet zedelijk be-
derf, nit de eerf'e Paradijs-gefchiedenis oorfpronkelijk, 
en de fchromelijke gevolgen daarvan voor alle nakome-
lingen, en even weinig de noodige en doorJezus(meer 
clan een mensch, ja zelfs een heilig, onfchuldig en God= 
delijk wezen) aan God gegevene voldoening voor de 
zonden van bet menschdom, zoo als de Schrijver die 
opvat, bier of to loochenen, of toe to itemmen; zoo is 
bet ons echter bedenkelijk, daarover op die wijze, tot 
inleiding van Godsdienst en Zsdekunde, to fpreken bij 
een nog maar zevenjarig kind. Met dat al zeggen wij 
daarom niet, dat de vader, die er alzoo over denkt, 
er geheel van zwijgen moot ; en wij voelden bier en
daar, dat de Schrijver op de regte wijze bet kind rest 
goed van de zijde van bet hart zoekt aan to grijpen, 
ketwelk, bij :din eerftein leeftijd vooral, allezins doe1:
ma-
AAN ZIJN ZOONTJE.	567
matig is. - Het tweede ftuk vonden wij over het 
geheel beter en meer algemeen bruikbaar ; bet bevat de 
nuttigfte, en (voor bet kinderlijk verftand en hart ook?) 
doorgaans goed ontwikkelde 1, levensregelen en zede. 
kundige voorfchriften; hoewel er fommigen onder zijn, 
hoe volkomen waar en goed gemeend dan ook; welker 
beoefening wij eenen zevenjarigen HENRY moeijelijk 
zouden toevertrouwen, ten zij dan onder bet vaderlijk 
of een ander waakzaam oog : b. v. „ Het is vooral in 
„ een land, dat niet bergachtig is, van gewigt voor 
„ jonge lieden, zich door bet beklimmen van ladders,
• torens of gebouwen, door over daken to klauteren, 
,, Tangs goten op de' huizen to wandelen, of bij gele-
genheid op fchepen in den mast to klimmen, aan bet
• than op hoogten to gewennen;,want, bevindt men 
„ zich, ouder geworden zijnde, daa eens in bergach-
„ tige landen of ftreken, of waar bet ook wezen mo-
•	ge, of to pas kan komen, dan zal men den hinder
•	niet hebben, lien men er anders van hebben zoa,
• en vele genoegens in bet zien van heerlijke vergezig-
„ ten kunnen genieten, die men anders zou moeten
• misfen en ontberen." Voorzigtiglijk bewerkten wij 
ook wel gaarne bij bet kind de hier bedoelde hebbelijk-
heid; maar aan eenen zevenjarigen knaap durven wij in 
diervoege niet fchrijven. Taal en ftijl van bet werk-k 
je kenmerken den befchaafden man.
Ihaarnemingen over het gebruik der faba pechurim ita 
den fluor albus , door j. H. D E H E S , Med. Doct. 
to Medemblik , en w. E G E L I N 6 , Med. Doct. aan 
den Uithoorn. Te Leydcn, bij Haak en Comp. 185 
In gr. 8vo. 32 BI. f : - 8 -
Deze waarnemingen zijn door de beide nog jeugdige 
Geneesheeren elkander briefswijze medegedeeld. Zij 
ifrekken alle ten bewijze van de werkzaamheid der pe-
chu-
569	f. 8. D E H E S EN 'VC'. E SZ F L r N Q'
churim-boonen in de lastige en dikwijls voor gezond= 
heid en geven. gevaarlijke kwaal,•op den titel vermeld. 
Die van den Veer D E x E S zijn flechts vier in getal; zij 
zijn een weinig oppervlakkig gefteld, en bewijzen, ja, 
dat dit middel in den witteii vloed heipt, doch geven an-
ders weinig inlichting, aangaande den Nat der lijderes-
fen, de gefchiedenis der kwaal, de bijzondere omftan-
digheden, welke dezelve wijzigden, enz. In 't bijzonder 
is dit bet geval met de 3de waarneming, waarde Schrij-
ver vrij luchtig over eerie cephalalgie Rapt , welke hem 
echter zelf belangrijk voorkwam, en wier waarfchijn-
lijk verband met den witten vloed bet wel der moeite 
waardig ware geweest nader to onderzoeken. De waar. 
nemingen van den Heer E G E L I N G zijn talrijker en te-
vens uitvoeriger, makende hij ons meestal nader met 
zijne lijderesfen bekend, en met de omftandigheden, 
welke op de ziekte en op de behandeling invloed had-
den. Doch ook in deze waarnemingen misfen wij dik-
wijls de iiuidelijke aanwijzing van de gefteldheid der zieke 
en van de gronden der - behandeling, b. v. in de ifte 
en '3 de waarneming, enz. En bet is echter bij de aan-
prijzing van eenig geneesmiddel van bet hoog(te belang, 
dat men den waren toeftand des lijders juist en treffend 
wete to fchilderen. Hoe toch zal de lezer kunnen oor-
deelen, of de hem voorkomende gevallen met de be-
fchrevene overeenkomen , of niet ? Onze beide Schrij-
vers zullen ons toch-gaarne toeftaan, dat de naam eener 
ziekte weinig tot de zaak doet; dat b. v. fluor albus 
van een' zeer verfchillenden aard kan zijn; iets , dat n X 
x E s ook nog met een woord aanmerkt. De venerifche
en ontftekingachtige vloed daargelaten, blijft het toch 
nog de vraag, of de pechurim -boonen in alle fluor at. 
bus uit verflapping, en in elken graad van denzelven, 
dienitig zijn; of er niet fomtijds meer zamentrekkende, 
fomtijds nicer prikkelende maag-, fomtijds meer ze-
nuwverfterkende middelen noodig zijn. Het blijft dus 
altijd der verdere navorfching aanbevolen, to onder-
zoeken, wanneer eigenlijk dit middel baat.
on-
WAARNEMINGV .	$69
Ondertusfchen aebten wij , dat ons geneeskun4ig pit. 
bliek den bekwamen Schrijveren danlt verfchuldigd is 
voor bunnen ijver, daar zij genoegzaam bewezen heb, 
ben, dat het bedoelde middel bijzonder werkzaatn is, 
en this zeer verdient aangeprezen to worden. Zij zott. 
den echter then dank Dog oneindig meer verdiend heb, 
ben, wanneer zij wat dieper in hun onderwerp getre-
den warn, en in het (tellen der waarnemingen de r4ge, 
len der kunst meer in acht hadden genomen,
Belangrijke Bijdragen tot ha lfnimalisch Magnetismus, 
in Brieven; door w. VAN D E R HELD, to Dprd,
recht. Te Dordrecht, bij G. Bonten. 1816. In fir, 
8vo. III en 6o Bl. f : - it.;


De Schrijver noemt deze Bijdragen, met reps, bet,
langrijk: er wordt niets minder in bewezen, dan dat

onze dampkring vol geesten is; dat daarin ooze itfge.

ftorven vrienden om ons been waren, en zelfs zoo

vriendelijk zijn, van den gemagnetifeerde dg middelen

to komen influisteren, welke hij noodig heeft; .dat

voorts de menfchelijke geest alomtegenwoordig is , of al-


thans , in hetzelfde oogenblik , op meer plaatfen to gf,

lijk aanwexig zijn kan; alsmede, dat velg waarhedep

van den Christelijken Godsdienst, welke tot dusverre

onbegrijpelijk waren, door het Magnetismus worden op-


gehelderd. Wij zullen niet veel woorden meer behoe.

ven, om onze Lezers aan. to fporen, zich.dit boekje

(hetwelk toch ook maar weinig (tuivers kost) eigen to

maken, en in een verloren uurtje to do.orbladeren. 1-iet_

'is toch wel der moeite waardig, to leeren, (bl. 21)

hoe de Engelen to voren ook bewoners der aarde (*) ge-


weest

(*) Zoude dit ook eenige opheldering geven, omtrent bet 
Leerftuk der Praekdamiten
BOEKBESCH. 1816. NO. 13.	P p
570	W. VAN D E R HELD, BIJDRAGEN.
weese zijn; hoe de menfehen bier op aarde als in een' 
rook wandelen, welke van beneden naar boven pirami-
daalswijze opflijgt, 'en hoe ieder mensch van eene menig-
te,gcestelijkE wewens omringd is;. hoe uit de helderheid of 
graatiwhcid Van de dampen der menfchen derzelver 
bedoelingen (te weten voor den gemagnetifeerden hel-
derziende; zigtbaar Z n, en dergelijke gewigtige waar-
nemingen meer. Wij vreezen flechts, dat de groote 
waarheden, welke V A N D E R H E L D, als zoo vele ge-
volgtrekkingen, uit een paar magnetifche behandelingen 
afleidt, bij ongemagnetifeerde helderzienden niet veel 
ing-ang zullen vinden. Het is toch jammer, dat de 
waarheid, vooral de magnetifche waarheid, dikwijls 
zoo onwaarfchijnlijk is !
D e laatfle Yeldtogt van NAPOLEON B U O N A P A R-
T E, door Mr. J,A C O B U S S C H E L T E M A, Bidder
der Orde van den Nederlandfchen Leeuw, Lid van 
bet. Koninkl~k lnflituut en andere Maatfchappijen
van TYetenfehap. To flmflerdam , by 11. Gartman. 
1816. In gr. Svo. XYI en 3oo Bl., en 172 Bl. Bij-
L cn. f 5-5-:
H et werk, bier door ons aangekondigd, verfchijnt
niet onverwacht. Reeds eene poos tijds was bet oog-


merk•van den Schrijver daartoe bekend; men wist, dat

bij zelf naar Belgii gereisd was, om de plaatfelijke lig-


gingen op to nemen; men kende zijne bekwaamheden

in den _ilijl der Gefchiedenis , onder andere ook uit de

Yergelijking der affchudding van het Spaanfche en Fran-


fche juk; en men zag dus niets middelmatigs, bij bet

verhaal van zulk eene gebeurtenis, to gemoet. In de-


ze hooggefpannen verwachting deelden ook wij, en --


wij zijn niet teleurgefteld geworden. Het werk is , naar

ons gevoelen, bet onderwerp en den Schrijver waardig.

Vooraf gaat cene opdragt aan den Prins van Oranje,

den
J. S C H E L T E M A, LAATSTE VELDT.OGT, 571
den held der gebeurtenis. Het vaderlandfche hart v4n~ 
S C H E I, T E M A fort zich bier, in bondige taal, jegens 
den fpruit van F R -E D E R I K H E N D K I K ult, gefijk 
H 0'0 F T voOrheen jegens dezen held, bij de opdragt 
zijner Nederlandfche Historic, zijn bewonderend geyoei 
had botgevierd. Deze kortbondigheid en zaakrijkfehi 
van ftijl, aan kracht van taal gehuwd., welke bet eigen-
dom van den Nederlandfchen T A C I T U S zijn, heeft de 
Beer S C H E L T E M A zich door lange beoefening zoo 
eigen gemaakt, dat die bij hem in bloed en merg zijn 
overgegaan, en bij dus de voordragt van II o o F T na-
volgt , zonder eene altijd belagchelijke gemaaktheid, 
die' flechts zinfneden en woorden _ontleent , en niet ~iet 
op de groote taalverandering, in twee Eeuwen tljds
voorgevallen.
De Gefchiedenis zelve begint met eene noodzakelijke 
inleiding, en de voorbereidfelen tot den veldtogt. Mees, 
terlijk worden dezen ,gefchetst; en bier is eigenlijk de 
Gefchiedfchrijver (natuurlijk door zijne betrekkingen 
meer met ftaatkundige handelingen, dan met de bijz.on,. 
.derheden der krijgsverrigtingen gemeenzaam) op zijnen 
waren grond.. Zij geven hem meer dan eens gelegen-
heid tot korte, fkfche trekken, en tafereelen, die den 
meester kenmerken; b. v. de viugge fchets van bet on,
derwerp , op bi. s--r7 ; de ~ zedelijke gefteldheid des F`ran»
fchen lepers, bl. I3-I5; de fchilderij der fnelle, dodi 
voor hem zely' al to vroege , wederverheffing van N A P .o.. 
L E ON , bl. 25-2y ; van zijn' benarden toefand , bl. 
;5-45, e,. a. m. Wanneer nu verder de Schrijver, vo1' 
gens zijn ontwerp, de optogten, bewegingen en fchok. 
ken der wederzljdfche lepers moet vermelden , zoo is 
bet niet wel mogelijk , overal dezen toon vol to 
houden ; to minder, daar de hedendaagfche krijgs. 
kunde, die flechts in groote masfa's vecht, meer gene 
algemeene dan bijzond're dapperheid vereischt, e;n du$ 
den nieuweren Gefchiedfchrijver daaromtrent bij dien deb 
Oudheid in een' nadeeligen ftand plaatst, ja zelfs nog
bij II o,o F T , in wieps verhaal meer de worfleling door-
P p Z	itraalt
572	J. $CH&LTEMA
fllraalt van een folk., 't geen van had tot clad, ja bijna,
van man. tot man, den vijand wedertlaat, dan van 
krijgsmachines (gelijk toch de hedendaagfche legers zijn).
Deze aanmerking ftrekke geenszins, om de verdien-
fle van den Heer s C a E L T E M A to verkieinen, maar 
veeleer om die in een helder daglicht to itellen, daar 
hem de overwinning op die zwarigheid zoo menigmalen 
gelukt is, vooral in de meesterlijke fchiidering van bet 
ilagveld to Quatre-Bras (bl. iio), de hagcheliike kans 
bij Waterloo (bl. 128--131) , bet deel der Nederlanders 
in bet barnende gevaar (bl. 154.158) , de zege (bl. 
172--178), de vervolging (bi. 483-192), bet flagveld 
bl. x92), de aandoeningen to Brusfel (b1,196) , en verv. 
Hij heeft zich met reden van dat overdrevene Purismus 
onthouden, 't welk alle. legertermen in zuiver Neder-
landfche bewoordingen wil uitdrukken, en waarvan 
H 00 F ,T in zijnen tijd zulke affchrikkende voorbeelden 
gegeven heeft. Doch waarom dan toch blijkbaar on-
duitfchs woorden to hollandifiren, door b. v. korp. 
fen, kavallerie enz. , in plaats van met de c, die den 
vreemden oorfprong kenfchetst, met de k to fchrijven, 
en dus bet burgerregt to fchenken?
Na dus den vorm dezer belangrijke Gefchiedenis
kortelijk befchouwd to hebben, zullen wij nog iets van

de floffe zeggen. De hoofdzaak iss zekerlijk genoegzaani

bekend; en fom.migen zullen misf'chien vragen: waar-


toe deze nieuwe Gefchiedenis , na zoo vele berigten

van de Engelfehe, Pruisftfche zijde; van Franfche Buo-


napartisten en Koningsgezinden ? Maar ddna zaak was ,

.buiten ons land, niet of naauwelijks bekend; alle deze

verhalen zwegen er van, en zij verdiende toch zoo vol-


komen, door geheel Europa geroemd to worden, bij

_ous van mond tot mond to viiegen : het aandeel van

Nederlaraderr in die gevechten; de lof onzer dapperen.

Dit oogpunt is bet , dat de Heer S .C H E L T E M A zich

gekozen heeft, en daarop komt de ilotfom zijner na-


fporingen neder. Dat this de Prins van Oranje, wien

reeds de item der Natie den Held vanNederlandnoemt,

hot
LAATSTE VELDTOGT VAN NAPOLEON.	573
bet middelpunt dezes verhaals zij, is ligt to bevroeden; 
en met volkomen regt zegt s c H E L T E M A: „ Bij. den 
„ Nederlandfchen Schrijver konde er geen twijfel zijn, 
„ aan wien de Gefchiedenis der laat[te krijgsbedrijven 
„ moest worden opgedragen." Doch, behalve deze 
handhaving van de eer eener Natie, bij den vreemde-
ling, dien zij altijd meer dan regt doet, zoo menigma-
len miskend, wilde de Schrijver ook vele misvattingen, 
die de onderfcheidene verhalen dezer gebeurtenisbijden 
tijdgenoot, hebben in omloop gebragt, voorde-fakkelder 
oordeelkunde en bet licht der waarheid,doen verdwij-
nen. Van dien aard is, onder andere, bet volkomen val-
fche verilag van den dood des Hertogs van Brunswijk 
in den Rheinifchen Merkur, dat bekende blad, waarin 
goede bedoelingen zoo vaak langs verkeerde middelen 
zouden bereikt worden, en gezonde aanmerkingen naast 
leugenacbtige berigten ftonden. (Zie bl. 113 in de Noot.) 
Dit berigt, hetwelk den Hertog de eere des eer!len we 
derPands, die met alle regt onzen Kroonprins behoort, 
bij uitfluiting toekent, zelfs met een' ongunftigen te-
genflag op de andere Bevelhebbers , die den dans van bet 
vrolijke bal boven den krijgsdans, bet fpel der dansmu-
zijk boven bet fpelen van het gefchut zouden hebben 
verkozen, wordt met den aan verontwaardiging greu-
zenden ernst, dien de zaak vereischt, gelogenftraft.
De bijlagen en bijvoegfels, fchoon reeds van elders 
bekend, behooren tot eene Gefchiedenis als deze. Het 
zijn (behalve een gefprek van NAPOLEON met den 
Zwitferichen Generaal n' A F F R Y) de ofci,~4e berigten 
der Nederlandfche, Briifche, Pruisfifche en Franfche 
Veidheeren ; de maatregelen van den Hollandfchen Op-
pergeneesheer B R U G Al A N S, aan wien de Brabanders 
(en dat zij dit nimmer vergeten !) de bewaring voor de 
legerpest to danken hebben, die hun fchoone land in 
cene woestijn had kunnen verkeeren ; lijsten der Bid-
ders van de LPllemsorde; de namen derzulken, die zich 
door dapperheid onderfcheiden hebben, doch in of na 
idea flag gebleven zijn; brieven van rouwbeklag aan
pp 3	der•
374	f. scfELrEMA
derzelvef nabeftaanden; ftaatsftukken, betrekkelijk de 
doaau,e van bet domein Soestdijk; ftaat en verdeeling 
van de beide legers der Bondgenooten; naauwkeurige 
ftaat der verliezen, vooral der Nederlanderen, met do 
naamlijst der gefneuvelde en gekwetlte Militairen , (mis. 
fchien zou hiervan, om het werk min kostbaar to ma-
ken, wel iets hebbeti kunnen achterwege blijven ;) voorts 
nalesingen en eene narede, grootendeels getrokken uit 
een Engelsch verflag van den veldtogt, en, als toegift, 
een vers van Mr. D. 1. V A N L E N N E P, volmaakt in 
den ouden gefpierden trant, en genoegzaam met de
kracht van V ON D L L gedicht. Eene kaart heldert de
onderfcheidene togten en flanden der lepers op.
Heeft de Schrijver zijn oogmerk bereikt, heeft hij
aan Neerlands heldenroem eene gedenkzuil gefticht,
duurzamer ligt dan metaal, ook zijnen naam zal die zuil
vermelden, en de nakomelingfchap gal vernemen, dat,
na een' langen nacht van fchande , in dit heerlijk tijd-
ftip, waarop Nederland op nieuw to land en ter zee
zijne vijandeft (die tevens de vijanden der menschheid
ziin) Weet to overWinnen, bet ook zoo vele Dichters
vindt, om zijnen roem to bezingen, zoo vele Redenaars,
om dien to vermelden, en' eene trits waardigeGefchied-
fchrijvers , STUART, S C H E L T E M A en (dien wij
boven alien moesten genoemd hebben) VAN n E It
1 A t M, wiens Gedenkfchrift op onze verlosfing door de
beste keurmeesters van ftijl en inhoud de bckrooning
goo tuim is waardig geoordeeld. Mogten wij ons Lang
fn zoo veel licht en luister verblijden; en mogten de-
zelve, niet meer tanende door zucht tot bet vreemde,
bij een deugd2!aam nakroost fteeds helderder fchijnen
WIj kunnen ons niet onthouden , tot regtvaardiging
Van onzen lof, aan den ftlil dezes werks gegeven, als
een f'aaltje, van de reeds aangeftipte fchets van bet
geheel (bl. 2) bet volgende mede to deelen.
;, Eteropa was in rust bij den aanvang. De tijding:
fI U O N A P A R T E is geland 1 rolt gelijk de donder in
eenen flillen zomernaeht; ew ieder fpringt op, grijpt
naar
LAATSTE VELDTOGT VAN NAPOLEON.	57S
naar bet geweer, en geheel Europa is in blakenden oor-
log. Het verfchrikkelijkfte verraad baant N A P o L E o N 
den weg tot den troon. In twintig dagen reist hij van 
Cannes naar Parijs. Ironing L 0 D E W i3 K verlaat Frank 
rijk, en bet Huis van Bourbon is ten tweeden male bal-
ling 's lands. De Cerficaan overweldigt de kroon ook 
ten tweeden male, en nu fchijnt de man des bloeds de 
man des vredes : de wolf is op Elba in een latn veran' 
derd. Niemand gelooft zijne geveinsde gematigdheid. 
Alle Vorflen en volken vereenigen zich tegen hem 
alleen.
„ Zijne Franfchen wapenen zich insgelijks, en aide 
bedrijven van bet groote treurfpel, de pmwenteling, wor-
den op nieuw in eens afgefpeeld : de kortheid des tijds 
houdt de vernieuwing der bloedtooneelen tegen. M u-
R A T verrijst aan bet zuiden , en dreigt Italie in brand 
to fteken. Hij ftijgt als een vuurpi)l, en verdwijnt even 
fpoedig. De troon van Napels words verlaten, en Ko-
ning F E It D i N AND van Palermo derwaarts geroepen, 
zoo onverwacht, dat bet v66r weinige dagen onmoge-
lijk fcheen, en nu nog hemzelven ongeloofelijk moest 
voorkomen.
„ Op bet elude tegenftand van den geweldenaar aan 
alle z1jden. Binnen 's lands de Vendde aan bet blaken, 
en alles gereed tot uitbarfling; buiten's lands de legers 
in aantogt , legers van getergde en verbitterde vijan-
den, op wier genade nu, na bet verfmaden der groote 
barmhartigheid van bet vorige jaar, niets meer to ho-
pen vie]. EensIdaps valt N A P O L E O N met al zijne 
magt in bet Rijk der Nederlanden, en ons vaderland 
geraakt in bet grootlle gevaar. Er volgt een veldtogt, 
een veldtogt van vijf dagen, waarin meer. gebeurd is, 
meer bloeds getlort werd, dan in vele vroegere onrlo-
gen, met zoo vele en meer jaren op de gedenkrollen der
menfchelijke ellende gekenmerkt. In bet eerst words 
het Pruisffche leger overhoop geworpen door de over-
magt en bet geweld van den aanval; dan, to zelfden 
dage Root de geweldenaar teeds het hoofd op onze hel-
P p 4	den-
576	J. SCHELTEMA
dendrommen, onder den Prins van Oranje. WE rr. 
L I N G T O N kiest vervolgens de meest gefchikte plaats 
voor den grootcn flag, en volvoert zijnc voornemens 
met bngezien beleid. B L U C HER vertoont bet won-
der, om met een geflagen leger op den tweeden dag to 
kunnen aanvallen; en zoo wordt er in de velden voor 
IlZaterloo her groote gerigt gehoudeu. De Almagtige 
vonnist; Hij maakt de raadflagen der boozen en de ge-
Wone werkingen der Natuur, zoo wel als bet beleid 
der bevelhebberen en den cooed der legers aan deze zij-
de, dienstbaar tot bet hooge doel, en zoo wordt deze 
veldflag de nicest beflisfende, waarvan de Gefchiedenis 
gewaagt. Her fchoonfte en flerkite leger wordt in cans 
vernietigd, en met hetzelve verdwijnt de mast des ge-
Weldenaars. NAPOLEON komt alleen terug over de
Sambre, gelijk x E R x .t; s over den Hellefpont."
Ten befluite nog eenige trekken uit de regt Vortei 
lijke opdragt aan den Prins van Oranje.
,, In her warme gevoel des barren zie ik mij vervrij-
ntoedigd, om, bij de betuiging van mijne dankbaarheid, 
twjne wenfehen to voegen voor Uw bij±onder belang; 
waarmede bet algemeene zoo naauw vereenigd is. Zij 
bepalen zich voornamelijk, dat Uwedapperheid en krijgs-
kunde ndoit op nieuw zoo zwaar als onlangs mogen be-
proefd warden. Her zwaard roeste niet, maar her rus-
te. De helm, reeds topzwaar van lauwer, worde niet 
wederom opgezet. De befehermengel van Rusland biedt 
U den mirtekrans; de zachte hand de: beminnelijke 
Grootvorftin doorweve dezelve met de fchoonfterozen, 
en zoo vloeije U het genot toe der liefelijkite geuren van 
huisfelijk geluk, wel fchaars in Vorftenhoven, doch 
vvaarvan bet verhevene voorbeeld van Uwe deugdzame 
Ouderen U de mogelijkheid en do Waarde tevens heeft 
Ieeren kennen.
„ Alle liefhebbers des vaderlands houden zich ver-

zeketd, dat Gij her woord, door Uwen Vader op her

plegtigst gegeven, toen Hij de verzwaarde teugels van

her beWind moedig opvatte; op de begonnene wijze en

ix
LAATSTE VELDTOGT VAN NAPOLEON.
577
in deszelfs voetfpoor zult gefland doen. Zij verwach-
ten den rijkften oogst van deze veelbelovende lente. In. 
then Uwe K. H. (bet zij met de oude opregtheid ge-
fproken) voortgaat, om met die trouw voor bet vader-
land to leven , met welke Gij niet gefchroomd hebt de 
grootfte gevaren to tarten, en des noods voor hetzelve 
to flerven, dan zal, dan kan bet niet misfen, of 's 
yolks liefde zal, terwijl de wierook der dankbaarheid 
uit de harten opftijgt, bet hobbelige van Uwen weg met 
bloemen effenen, en, voor bet hell van den vrede en 
der burgerlijke veiligheid, kroonen van olijf en eikenloof 
bij afwisfeling aanbieden, tot dat eene bnverwelkelijke 
kroon Uw deel worde in beter leven en vaderland."
National Gedenkboek der hernieuwde Nederlandfche Unie, van 
den fare 1813. Door J. K o N IJ N E N S U R G. Met Platen
en Portretten. In 's Gravenhage, bij J. Allart. 1816. Ilea 
672 BI. f 4-16-:
De titel dezes boeks is eenigzins zonderling. Welke Unie is 
bet, die in 1813 vernieuwd is? Die van Utrecht, waardoor 
de grond tot ons eigenlijke Vaderland, de Yereenigde Neder-
landen, en tot deszelfs voorbeeldeloozen bloei, gelegd is? 
Doch de aanneming der Staatsregeling, waarbij de Souvereine 
Vorst der Vereenigde Nederlanden werd aangefleld, had plaacs 
in 1814. Of de Gendfche Bevrediging, die alle Nederlanden 
moest hereenigen, maar daarentegen , (quod omen Dens aver. 
14t!) door de weerbarfligheid, verraderij of eigenbelang-
zucht der Zuidelijke Provincien, geene acht jaren duurde, 
eer dezen zich, tot loon voor o R A N J E's vaderlijke bedoelingen 
en opofferingen to hunnen behoeve, den vreemdeling in de 
armen wierpen? Doch hetgeen hierop misfchien met eenige 
mogelijkheid zou kunnen flaan, is in 1815 gebeurd. Wij ge-
looven echter, dat de Schrijver de eerstgemelde Unie be-
doelt, waartoe zekerlijk de grond reeds in 1813 gelegd is , 
door de eigene vrijmaking der zeven vereenigde Gewescen. 
De titel is dan evenwel niet volkomen juist. Gedenkboek van
p p 5	Ne-
S`8	1. SONIJA'ENEUR0,
Nederlands Bevrijding, Verlosfrng, of 0rm'enteling, zou ge. 
Vaster geweest zijn. '
Her oogmerk dezes boeks, zegt de Heer E O N IJ N E rr-
sva.o in zijn Voorberigt,, verfchilt ten eeuemale van dat des 
Heeren n O S s C U A in zijue Cejtiedenis. Her meet meet tot 
kleine bijzonderheden afdalen, belangrijk ook voor den tijd-
genoot, maar die ,, in eene wijsgeerig bewerkte Gefchiede-
nis" niet to pas komen. De Schrijver wil, als 't ware, (ge. 
meenzaam) tot her Nederlandfche Volk fpreken, en hetzelve, 
ook door afbeeldingen in vrij aanzienlijken getale, de beleef-
de gebeurienisfen fprekend herinneren, en weder voor den 
geese brengen. Uit then hoofde is dan ook die werk (gelijk 
de Uitgever billijk doet opmerken) bij uitftek laag in prijs ge-
fte1d, en fleekt daaromtrent wezenlijk zeer voordeelig of bij 
den onmatig hoogen prijs der Gefchiedenis van den Heer 
B o s s C H A ; to meer, daar de druk bier zeer compres is.
Uit her genoemde oogpunt befchouwd, is een Gedenkfchrift 
der Omwenteling van 1813 en barer onmiddellijke gevolgen 
gewis voor elken Nedrrlander (der Noordelijke Provincien, 
die bij de verlosling alleen werkzaam geweest zijn) van be-
lang, en words' geenszins overtollig gemaakt door her werk 
van E o s $ C If A. Wie zon over eene gebeurtenis, waarmede 
alle de belangen van elk' onzer zoo regtftreeks, zoo onmid= 
dellijk in verband flonden, die zulke treffende blijken van 
Gods vaderzorg voor Holland oplevert, wie zou over zulk 
eene gebeurtenis niec gaarne tweederlei berigten lezen; opdat 
tijdgenoot en naneef ze met onuitwischbare letteren in hoofd 
en hart graveren? Doch wij eifchen dan ook niet to veel van 
zulk eenen Gefchiedfchrijver, (zoo bij al , gelijk bier, van 
de vorderingen afitand doer, die de wijsgeerige Gefchiedfchrij-
ver meet bevredigen) wanneer wij duidelijklteid, naauwkeu-
righeid, gemakkehjkheid en levendigheld van voorfielling in 
hem verlangen. Zien wij nu , of de Heer K o N tJ N E N s U R G 
aan deze onmisbare vereischten van een Volksboek voldaan
hebbe.
Zijn ftijl is meer beknopt dan uitvoerig. Zelden zoekt hij
zijne perioden to rouden; men ziet bet, dat hij meer welge-


vallen heeft in de afgebrokene volzinnen van 5 E N E C A , dan

in de bevallige nitvoerigheid van C I C E xt a. Wij gelodven

echter, dat (hoezeer deze laatfte ook tot een uiterfte kin ge.

dreven worden, en dan gewis allernadeeligsr is) trdgtans de

d ui-
fATIONAAL GEDEN1tBOE1.	579
tlnidelijkheid in een Volksboek meer nog door tamelijk lange, 
dan door geheel ineengedrongene volzinnen bevorderd words. 
En deze laatfle nogtans bemint de Heer x o N I1 N E N B U R O bij 
voorkeur: iets, 't welk bier en daar aan den flijl bet voor-
komen van moeijelijkheid en gedwongenheid bijzet. Kan, b. 
v. de ledigheid grfrnrnelen Tangs de firaten? (bl. 70.) De 
Heer VAN 11 o G E N D O R P wordt op bi. s8a gezegd, eene 
uitvoerige fchets van Conflitutie ontworpen to hebben, ge. 
grand ... op de leemten,-bij ondervinding kenbaar in de to groote 
magt der fleden en Platen, enz. Eene Staatsregeling, op leem-
ten gegrond, is zekerlijk niet voor tie Eeuwen ontworpen! 
De Heer E o it it N E N B U R G heeft willen zegr en : op de alou-
de Conftitutie dozer landen, met vermijding der leemten, enz. 
Uft al to groote zucht naar beknoptheid is hij dus onduide-
lijk geworden; en dit is to meermalen bet geval.
Wat de naauwkeurigheid betreft, zoo geeft dit boek zeker-
lijk veelvuldige blijken van onvermoeide nafporingen, in ee* 
aantal bijzondetheden, welke juist met den boven ontwikket, 
den aanleg des werks overeenkomen, en nergens elders ge-
vonden worden. Wij hebben omtrent degene, die ons Va-
derland aangaan, weinig of niet van belang aan to merken; 
doch meer dan Eene grove afwijking van de gefchiedlcmndige 
waarheid is ons ten aanzien van de buitenlaedfche gebemrte. 
nisfen (die bier zekerlijk niet dan kortelijk, en als in 't vdor' 
bijgaan, worden aangeflipt) voorgekomen. Op bl. 17 fchijnt 
bet, alsof in Mei 1813, toen NAPOLEON nit Parijs tert1g-
kwam, fleehts Rusland en Zweden zich naauwer hadden rer-
bonden, terwijl Pruisfen nog Heeds wankelde! Men weet 
echter, dat Pruisfen to Lutzen en Bautzen de hoof'dmagr, 
en Rusland flecbts Bondgenoot was. Zoo verre was bet van 
wankelen, dat reeds alle jonge manfehap in Pruisfen vot bran= 
dende vaderlandsliefde tot de wapenen gevlogen was! NA-
POLEON nam ook zijne fletling niet aan de Elbe, maar aan 
de Saale. Op bi. 18 wordt de flag bij Lutzen als eene ne-
derlaag van NAPOLEON befchouwd, en de uitkomst ter fta-
ving van dit gezegde ingeroepen. Deze ttitkomst was echter 
nadeelig, voor de $ondgenooten: zij snoe'sten tot, ja verre
achter de Elbe terug. Wat behoeven wij thans nog bet aan-
tal hunner buitendien zoo wonderbaree zegepralen to vergroo-
ten-? (BL s2.) :De voordeelen, door den' 1roonprins van Zwe.
1110M op o v D i N o T behaald , wares litter dan bet Manifrst van
Oos-
580	J. KONIJNENBURC
Oostenrijk, hetwelk bier voorkomt, als ten deele daarop ge.
grond to zijn. Pruisfen nam ooh tans niet eerst deel aan al-


le bondgenootfchappelijke bepaliugen. De Schrijver laat (bl.

27) M O R E A U aan de Katzbacla fneuvelen ;. bet is bekend,

dat bier bet Silezifche leger onder B L U cH E R frond, en m o-


x E A U ontving verre van daar, bij her groote leger, in ALE X-


A N n E R's amen, onder do muren van Dresden, de dood-


wond. 0 ttenberg (bl. 30) is niet v66r, maar eene vrij rui-


me poos ni den flag van Leipzig ingenomen. Her gerucht

liep toen wel, doch dit was voorbarig. Wie zal gelooven,

(bl. 32) dot de flag bij Leipzig den Bondgenooten, terwijl

zij 80,000 Franfchen velden, niet meer dan 5000 mail aan

dooden en gekwetften gekost hebbe? Zulke verkleiningen zijn

der Bulletins van NAPOLEON waardig ! Bij Hanan (bl. 34)

waren geene Rusfen, Inaar Beijerfchen en Oostenrijkers. Welk

eene zonderlinge opgave, der door de Bondgenooten in bet

laatst,van 1853 veroverde vestingen ! (bl. 35) Stettin, Praag,

(eene ongerepte Oostenrljkfche (lad) Torgau, Lanskroon , (in

Zweden?) Dantzig, Wittenbergg, Nuis (een open fladje, door

een' kleinen ftrooprogt, wegens deMagazijnen, overrompelden

firaks weder verlaten.) Hoe zondigt de opgave der veldfla-


gen in Spanje (bi. 36) tegen de Tijdrekenkundel flttoria,

(in 1813) Rodrigo, (Ciudad-Rodrigo) Bajadoz, (beide in

1811) Salamanca (in 1812) en de Bidasfoa (weder in 1813)

ilaan op deze wijze achter elkander. Op bl. 44 beet bet,

dat BLUCHER 1M7etz en Thionville na geringen wederfiand in

band-In kreeg. Beide doze vestingen zijn toen geheel niet, en

llletz zelfs niet in I8I5, ill de handen der Bondgenooten ge-


vgllen. Bij Laon vielen de 3ooo Franfchen den Oostenrijke-


ren niet in handen ; dozen ftonden daar niet, maar wel de

Pruifen en Rusfen onder BLUCHER. (Zie bl. 46. Van den-


zelfden veldflag words nog eens op bl. 49 gewaagd.) Wie

heeft iets gehoord van eene nederlaag to Yitry en St. Dizier,

waarbij B U O N A PAR T E zelf 5000 dooden, 7000 gevangenen

en too ftukken kanon zou verloren hebben? In November

(v66r de Omwenteling) ZOO NAPOLEON bij de Onderhan-


deling to Chdtillon (die eerst in Febraarij en Maart plaats

had) ftellig verklaard bebben, van bet bezit der Hollandfche

Gewesten tot geenen prijs to wiilen afzien. Vele dezer mis-


tastingen fchijnen gering, en derzelver gisping mar vitterij to

zweemen; doch in eene Gefchiedenis, zoo nabij ons in tijd

or
NATIONAAI. GEDBNKDOEK.
Sol
en plants, en van zoo veel algemeen gewigt, words elke bij. 
zonderheid belangrijk. Over 't algemeen is deze eerfte afdee-
ling, een kort overzigt van den Veldtogt van x813 en 14 be-
vattende, wezenl:ijk al to kort voor den inhoud, en gansch 
niet vrij van verwardheid in de voortelling; zoodat bet, vol-
gens deze befchrijving, zeer moeijelijk zou wezen, zich. een 
denkbeeld van deze onvergetelijke veldtogten to vormen. .
De Heer IC O N IJ N E N B U It G heeft vervolgeus eene wijze 
van daarftelling verkozen, die zich opzettelijk van de tijdre-
kenkundige orde verwijdert; door namelijk de Gefchiedenis 
in onderfcheidene masfa'.s of afzonderlijke groepen te.behan-
delen. Zie bier dezeive : i.) Kort Overzigt van den Yeld-
togt van 1813 en 1814, met (het) verdrag der zaamverbon-
dene Mogendheden, to Parijs gefloten. 2.) Maatregelen in 
Holland, on; zich van het juk der Fraufche dwingelandij to 
ontflaan. 3.) Komst van Z. If. H., den Heere Prinfe van 
Oranje, in Nederland, en de vestiging van 's Lands Conflitu-
tie. 4.) Ontruiming der Hollandfche Vestingen en Steden 
van Fr arzfche kr ijgSberaden , door medehulp der Europefche Ge-
allieerden. 5.) Befchouwingen, nit de voorgaande Gefchiede-
nis bij wijze van gevolgtrekking afgeleid. - Deze ftukken nu 
zijn bijna onafhankelijk van elkander behandeld. Na, in de 
eerfte afdeeling, reeds de verovering van Parijs to hebben 
vermeld, keert de Gefchiedboeker, in de tweede, naar de 
velden van Leipzig, en vijf maanden in tijd, terug, zouder 
zich zelfs op bet reeds vermelde to beroepen. Men is in de 
tweede afdeeling reeds tot de verovering van Helvoetfluis, 
in Wintermaand, gevorderd; en wordt in de derde , als ware 
't eene nieuwe Gefchiedenis, op nieuw rondgeleid in alle de 
doolhoven, en aanfchouwer van alle de botfingen, der Om-
wenteling van 1795 en later; iets, 't geen blijkbaar tot de 
inleiding behoord had; to meer, daar bier iets van de fpriug-
veren der geheele herfchepping, de overleggingen door de 
Heeren VAN II O G E N D O R P enz., gesegd wordt, om bet 
land, met verlosfing van bet flavenjuk, tevens eenen-vasteren 
vorm van befluur to geven. Is deze derde afdeeling, met de 
vestiging der Staatsregeling op den 30 van Lentemaand 1814, 
ten einde, zoo moeten wij andermaal naar Leipzig terug, om 
de onderfcheidene togten en werkzaamh'eden der Bondgenoo-
ten to bezien, waardoor ooze vestingen voor en na berend, 
en gedeeltelijk ingenomen werden. Niemand zal ontkenuen,
dat
582 J. K O NIJ N E N B U R G, IQATIONAAL GEDENKBOEK.
dat deze form, door bet kruifen van zoo, vele telkens afge-
brokene eu hervatte Ieiddraden, den minbedrevenen Lezer moet 
verwarren, en hem den eigenlijken draad der Gefchiedenis 
doen misfen. Het is eene form, die alleen bij 'ten overzigt 
in 't groot, bij eene vlagtige oratorifche befchouwing der ge-
beurtenisCen voegt, niec bij een verhaal, 't welk tot op klei-
ne bijzonderheden afdaalt, en w_aarbij men dus ook eene tijd-
tekenkundige orde verlangt, om zich deze voorvallen to ge-
makkelijker voor den geest to brengen. De grootife Gefchied. 
fchrijvers hebben zelfs deze wijze van doen niet verfinaad. 
in T H V C Y D I D E S wordt men, om bet gebeurde van elken 
zomer en winter uic elkander to houden, fours van dthene 
naar Sicilie, en vandaar naar Thracie of Lesbos, en terug, 
verplaatst; T A C I T u s boekt de gebeurtenisfen van ieder jaar, 
hoe ver in plaats verwijderd, zorgvuldig achtereen; H oo F T 
drukt volkomen bet voetfpoor van T H U C Y D I D E s; en zelfs 
$ E R O DoT U S , hoezeer voor bet oog ean' anderen weg in, 
flaande, houdt nogtans een' naauwelijks zigtbaren leiddraad 
vast, waaraan hij en Egypte, en Scythie, en dfrik4 vast. 
knoopt.
Voor bet overige hebben wij reeds gezegd, en bekentien 
nogmaals gaarne, dat er zoo vele goede en belangrijke bij-
zonderheden in dic werk to vinden zijn, becrekkelijk de bin-
nenlandfche lotgevallen,- dat wij. bet voor die klasfe van Le-
zers, welke gaarne een welgefchreven, uicvoerig verhaal der 
Umwenteling willen lezen, waarin welligt ook de pogingen 
hunner plaats, om de vrijheid to berwinnen, of bet lijden 
van hen en de hunnen, in de belegering hunner gad, ge-
boekt of aangellipt woiden, zonder dat zij juist de hooge 
vorderingen der Gefchiedenis kennen of verlangen, - dat wij 
bet voor deze klasfe van Lezers nuttig en belangrijk oordee-
len; maar dic oogmerk beter nog bereikt zouden keuren, in-
then de fiijl minder gedrongen, de gefchiedenis der vooraf-
gaande en volgende veldcogcen een weinig beter en naauw-
keuriger uiteengezet, en de natuurlijke volgreeks der gebeur-
tenisfen meer in 't oog gehouden ware. De zeer billijke 
prijs moet bet werk nog to meer aanbeveien. In eene vol-
gende Recenfte zullen wij op onderfcheidene bijzonderheden 
terugkomen, en aantoonen, waar bet hier en daar van de 
Gefchiedverhalen der Heeren D o i s C U A CU C 11 A D ver-
lchille.
In-
J. It O P S, IPQWIJDINGS + RIIDEVOERING.
583
Inwijdings-redevoering over het aanbolang van het Akade-
wisch onderwijs in de Nederlandfche Land- huishoudkiinde
gehouden door j A N K o P s , Math. Nag. et Ph. Nat. Doe:. , 
Hoogleeraar in de Kruidkunde en de Na tuurkennis der Plan.
ten,, en in de Land-huishoudkunde,, aan de Hopgefchoal to 
Utrecht. Aldaar, bij 0. J. van Paddenburg en J. van' 
Schoonhoven. i i6. In gr. Svo. 71 'Bl- f :- I4-:


De herfchepping van dns Akademiewezen'heeft, op hetvoorr beeld der naburen, ogk een' leerfloel voor de Land-huffs
houdkunde onder ons gebragt. Het oordeel over al war nieuw 
is pleegt verfchillend uit to vallen. Zoo gaalt her natuurlijk 
ook met deze zaak; inzonderbeid, daar men heeft,goedge-
vonden, den jongen lieden eene zekere verpligting op to leg-
gen, tot her bijwonen der lesfen in deze wetenfehap.
De Heer K O P S -- een man, door jaren lange betrekking, 
in dit vak en deszelfs bezwaren, zoo wet als nuttigheden, to 
huis - heeft dus eene zeer verflandige keuze gedaan voor bet 
onderwerp, door hem bij de aanvaarding van zijnen post be-
handeld. Hij heeft de zaak in her hart aangetast; hij heeft 
de beste inleiding voor zijn volgend werk gefchreven, en 
naauwelijks kunnen wij ons, begrijpen; hoe eeu zijner Ambt-
genooten anders gekozen hebbe.
Ter voldinging van her belangrijk pleit , ftelt hij zich de 
volgende vragen ter beantwoording voor•: War is, Land-huis-
houdkunde, en is deze wetenfehap wet van genoegzame aan-
gelegenheid voor Nederland? - Moet deze kennis niet at-
teen door de praktijk en ondervinding verkregen worden, en 
welk nut zal de enkel befchouwende wetenfebap tot uitbrei-
ding dezer tennis to weeg brengen? - Is niet de Neder-
Iandfche landbouw reeds in zoodanigen bloei, dat dit hooger 
onderwijs zou kunnen ontbeerd worden? en zal dit zelfs gee. 
me aanleiding geven tot gewaagde en fchadelijke ondernemin-
geni' - Eindelijk: welk nut zullen de jongelingen aan de 
Hoogefcholen van dit onderwijs kunnen trekken?
Wij kunnen den Hoogleeraar niet volgen bij alle deze be-
fchouwingen. Wij kunnen alleen zeggen, dat hij den flellig. 
(ten tegenilander toch menige waarheid, menige gedachte zal 
opperen, die ingang vindt. Veel aardigs en trefends komt,
in
984
). gore
in bet bijzonder, voor omtrent her nut dezer wetenfcbap 
yoor onderfcheidene betrekkingen en oefeningen van den 
mensch. Alles is daarenboven in eenen zeer vloeijenden, 
fraa1jen flijl gefchreven, die zich bier en daar welfprekend ver-
}left. De eigenlijke 'verhandeling mogt hiertoe al eens nain. 
der aanleiding geven, dezelve is omhangen met zeer veel 
bijcverk, ter gelegenheid pasfende, en 's mans ijver, belang-
fielling en ondoofbare zucht voor zijne nieuwe roeping in 
eels keurig en treffend licht ftellende. Wij meenen 'der Ut.. 
rechtfche Akademie flier ininder to mogen gelukwenfchen 
met die roeping. dan, hemzelven, die zijne vreugde en dank-
baarheid daarover met bevallige openhartigheid verkondigr.
Tot een flaal, en een voor ons belangrijk bewijs, dat 
x o r s de zaak uit bet regte oogpunt befchouwt, geven wij 
dit, onmiddellijk volgende op eenige aangehaalde dightregels
flit. B I L D E R D IJ E'S Buitenleven.
„ Met regt heeft onze Dichter bij aijne opwekking, om 
Met blindelings her oude fpoor to volgen, de leerrijkfle waar-
fchuwing gevoegd, om zich niet to ver van dat fpoor to 
verwijderen. Hoe vele landbouwkundige gefchriften, vooral 
van onze Duitfche naburen, deelen ontwerpen en raadgevin: 
gen mede, enkel rustende op onderftellingen, op zekere waar-
fchijnlijkheid; doch geenszins op die ondervinding, welke wij 
reeds roonden den grondllag van alle kennis in dezen to moe-
ten uitmaken. Deze gefchriften hebben den voortgang onzer 
wetenfchap niet weinig vertraagd: vele landbouwers hebben flit 
dezen hoorde alle werken over hunne kunst ter zijde gewor. 
pen, en alien raad, door de Land-huishoudkunde medegedeeld, 
met verfmading, afgewezen. Doch GU, mijne geachte Hoor-
ders! zijt overtuigd , dat al war waar, war edel , war nuttig, 
zelfs al war heilig is, kan verduisterd, onreerd, tedorven, 
verontreinigd worden, wanneer zich hiertoe verdedigers en 
voorflanders opdoen , aan welken deze zaak nietis toebetrouwd.
- „ Er zijn andere gevaarlijke klippen, waarvoor men 
zich nog fchroomvalliger to wachten heeft. Beroemde en er. 
varene land- huishoudkundigen van andere volkeren, die in 
alles bij de ondervinding zijn ter fchool geweest: een En-
gelfche YOUNG, een Duitfcke T H A E R, een Fr a i the T E s-
s I E R geven in hunne werken welgeflaagde proefnemingen op,
met de meerdere voordeelen, welke zij hierdoor verkregen : zij

overtuigen ons van her gebrekkige van zekere inrigtingen en

ban-
INWIJDIN4S - REDEVO$RINO.
585
handelwijzen, die bij ons plaats vinden , en men poogt hen 
op den voet to volgen; mar bier hangt alles, of van eene 
goede en juiste toepasfing, ten aanzien van plaats, grond, 
luchtgeftel en velle andere bijzouderhaden , welke zelden met 
die van ons vaderland overeenkomen: fechts done omftandig-
heid , aaumerkelijk verfchillende, kan de ondernomene proof 
geheel doewmislukken."
Redevoering over de verdienjlen der AmJlerdammers, ten aana
zien van den opbouw en de volmaking der Nederduitfche 
Taal- en Letterkunde , door J. P. V A CI C A P P E L L' K, gehouden 
ter aanvaarding van het Hoogleeraarambt in A Nederduit-
fche Taal- en Letterkunde aan de Doorluchtige Schole der 
Stad Anrferdam. Te Amflerdam, ter-Stalls-Drukktrij. I$ Id. 
In gr. 4t0. 75' Bt.
Wij willen deze Redevoering van den Heet V A N, C A P P E L-
LE niet laten liggen, tot de•andere van gelijke afkomst ons 
zijn ter hand gekomen. •- Her was eene volkomene "nieuwig-
heid, toen, .v66r een dozijn of meet jaren, befloten werd, 
eenen leerfoel voor Nederiandfche T_ aal- en Letterkunde aan 
de Leidfche Akademie op to rigten.~" Nu wordt dit voorbeeld 
algemeen gevolgd; en geen wonder, daar zelfs bet lager on. 
derwijs, federt korten, de noodige zorg draagt, dat onze na-
tie hare eigene taal algemeen behoorlijk kenne en zuiver fchrij-
ve; daar dit eene zaak is geworden van belangitelling voot 
elk, die op den naam van welopgevoed maar eenige aanfpraak 
maakt. Intusfchen is de Hollandfche taalkunde, nit bet.hoo-
gere oogpunt van eenen Akademifchen leerfloel befchouwd, 
wel geen nieuw vak, mar toch door w€inigen opzettelijk 
gekozen en bewerkt. En de keuze van Hoogleeraren zou 
ten juiterfte beperkt zijn geweest, indien juist mannen van 
naam in bet vak dnartoe hadden moeten worden opgefpoord. 
Dit was zelfs niet gebeurd bij de vervulling van den eenigen, 
Leidfchen leerfoel, v66r jaren. S I E G E N B E E K was niet an-
ders dan een jong mensch van bekwaamheid in oude en.nieu-
we letteren , van goeden fmaak, aanleg en ijver; en de uit-
komst heeft zijue roeping ten voile bekroond. - Bezorgeren 
van de Doorluchtige School to Amflerdam bepaalden zich tot
BOEKEESGH. 1816. N0. 13-	Q q	den
~$b	J. P. VAN CA PPELLE
den fleet J. P. VAN C APP ELL E. Dit kon, niettegenftaande at
bet aangevoerde, vreemd fchijnen. 's Mans eigenlijke vak

Wg3 zeif?; geene otide letterkunde, maar mathematifche we-


tetlfchappen; zijne bedrevenheid in de eerfte maakte hem

jleehts des to gefchikter, om eene Hoogleeraarspiaats in de

hatt#e:t tnet glans Waar to nemen. Zijne verhandelingen, eerst

bier en daar, naderhand in•een bundeltje, in bet licht ver-


fchenen , , onderfcheidden zich , over bet geheel , meer door

grondigheid, naauwkeurigheid, helderheid, en zekere netheid,

din wet door bijzondere verheffing en oratorifche fieraden,

ms ftukken van welfprekendheid, finaak en liefhebberij voor

Polleffsten. - Doch, de zaak viel tevens gemakkelijk uit

een adder. oogpunt to befchouwen; en deze Redevoering be-


vestigt ons in bet denkbeeld, dat dit to regc door Heeren

Curatoren gekozen is. De' nieuwe Hoogteeraar fcbrijft eenen

ten uiterite zuiveren, Hollandfchen ftijl, gekweekt zijnde on-


der die Ouden, nan welken alie nieuwere talen hare befcha-


ving en veredeling to darken hebben; hij is een man van hel-


dete, welgeordende gedachten, waartoe de wiskunde beter

flan eenige andere wetenfchap opleidt en voert; zijn ijver liet

hem vborheen toe, In twee afzonderlijke vakken eene eere-


Vblle plaats to bellaan, en doer ons bier zien, wat wij in

een derde van hem to hopen hebben; zijne bijzondere lief-


hebberij, eindelijk, feheen hem federt lang tot nafporingen

to bepalen, die, hoe verfchlllend ten aanzien van bet voor-


iverp, in Karen acrd' eene blijkbare overeenkomst hebben

met de beoefening der gefbhledenis van eenige letterkunde;

en wie weet, war wij in dezen nog to wachten hebben van

den man , die ons in zijne Inwijdingsredevoering zulk een

gepast, zulk een verdienltelijk ftaal van zijne aanvankelijke

werkzaamheid Ievert? - Wij willen hem niet ~vleijen: zijn

itijl bezit van onze zijde niet die hooge, geestdrijvende,

uitfluitende goedkeuring, waartoe anderen ons fchenen over

to hellen. De regelmatige gang zelfs van zijne volzinnen

komc ons voor, van den eenen kant een gevolg to zijn van

zekere koele bedaardheid, van den anderen ongunftig, zoo

niet ongefchikt, voor eene levendige, afwisfelende, nadrukkelijke

voordragt. Doch, buiten tegenfpraak hebben zulk een ftijl , zulk

eene manier, zulk eene geestgefceltenis hare voorregren in bet

gegeven geval, en voor zoo verre zij, gelijk bier, niet nala-


ten met blijken van gevoel, en zelfs fporen van eene bloeijende

ver-
REDEVOERINi.	5$7
verbeelding, vergezeld to gaan. De man van genie, in den 
hoogeren zin, ileept wel mede ; maar dikwijls gait de na-
volging, of naaping , ook zoo. lam of zoo woest to werk, 
dat men liever zou wenfchen,, at hij flechts elk op zijn ei-
gen pad wat voortgeholpen had. Een man als C A P P E LL g 
zal door leer vooral, en door vootbeeld , zoo verre ftichten, 
als men veilig kan. Hij zal den grond bewerken en wieden, 
zonder dien to dwingen meet voort to brengen dan hij in ftaat 
is, hetgeen toch ligt op ledige itruiken en distelen zou -air. 
loopen. - Is dit nu eene recenje van de Redevoering? Alt 
fink op zichzelve, zeker neen. Als Inangureel-oratie, mis-
fchien ja. Wat er nan ons oordeel ontbreken mogt, de ftof is 
zoo behandeld, dat elk derzelver keuze na de lezing nog 
meer dan v66r dezelve moet goedkeuren en toejuichen; en 
de aanfpraken zijn zoo gepast, zoo fraai, zoo gevoelig, zoo 
goede getuigenis dragende van eene beminnelijke inborst, dac 
wij Amftels leergierige jeugd, en elk, die tot den man in 
betrekking ftaat, gelukwenfchen met 's Hoogleeraars vestiging 
in deze ftad.
Heide - Bleemen Van J A N V A N W A L R L Te Haarkm, bij F,
Bohn. 1815. In gr. 8vo. YI en 18o Bl. f 3-12-:
De Heer V A N W A L R I! moge dan *1 (zoo als hij zelf, id 
een welgefchreven Voorberigt , erkent) zijnen toon niet tot 
dien van onze tegenwoordige Puikzangers kunnen verheffen, 
hij behoeft daarom de vruchten van, zijnen dichtgeesc niec 
achter to houden. Niet alle Dichters hebben de ftotttheid en 
verheffing van H E L M E R S, maar zij zijn daarom niet minder 
Dichters, en zij, die ons door hunne verhevene zangen ver-
tukken, kunnen, op hunne beurt, den zachten en roerendert 
toon van anderen niet trefren. Non omnia posfumus omnes. 
Er zijn onderfcheidene vakken in de kunst, en bet zoude to 
bejammeren zijn, dat den derzelve verwaarloosd wierd. Wie 
geene adelaarsvlerken heeft, poge niet zich boven de wolkett 
to verheffen! De nachtegaal en de leenwerik zweven in lage-
gere lucht, en zijn zij niet de ziel der woiiden en de vreugd 
der velden? Er heerscht thans eene algemeene zucht, een 
overhellende finaak tot bet floute en verhevene. bit heeft, 
inderdaad, veel voordeel gedaan aan de nationale kunst, die
Q q 2	ten
589	J.. VAN WALRt
een tijdlang, door eene to ver gedrevene kieschheid en keu. 
righeid, onder bet knellend keurslijf van koele letterzifters, 
zwoegde, en naauwelijks adem konde halen. Veel, zeer veel 
is er, to dezen aanzien, gewonnen. Dichterlijke verhefling en 
dichterlijk gevoel, floutheid en eenvoudige zachtheid, goede 
fmaak, keurigheid in taal en flijl, kunst en natuur zijn thans 
gelukkiglijk vereenigd, en men heeft, in opzen leeftijd, eenen 
trap van volkomenheid bereikt, welke, misfchien, weinig te-
wenfehen overlaat. Het zal er nu flechts op aankomen, om 
op de, eens bereikte hoogte flaande to blijven; dat is, om to 
zorgen, dat de poezij, van den eenen kant, niet tot de ver-
hevenheid van z W A N E N B u x G ontaarde , en, van de andere 
zijde, niet, door to veel netheid en polijsting, tot bloote 
verzenmakerlj en welluidend proze vervalle. De vrees voor 
het:eerstgemelde uiterfle, door den Heer FEITSH nog onlangs 
geuit, en waarover wij onze gedachten, ter gelegenheidn
van
bet verflag des Wen en laatflen Deels van 's Mans Oden en 
Gtdichten (*), hebben medegedeeld, fchijnt, waarlijk, niet 
zonder grond to zijn. Mogt men daartegen in tijds. op zijne 
hoede zijn, vooral ook door meer naar waarde to fchatten 
die Zangers der Natuur, die aan hunnen zachten, bevalligen 
en teederen toon de harten zoo onwederflaanbaar weten to 
boeijen! Deze hebben een eigen vak, waarin zij even zeer 
iiitmunten, als de floute en verrevene Dichters in bet hunne. 
Waarom is men.toch altijd gereed met clasfificatien , en noemt 
hen Dichters van den tweeden of derden rang, die in den 
trant 'van H O O F T, P O O T, S MI T S enz. zoo allergelukkigst 
flagen? Door dezen meer aan to moedigen, zal ook dit vak 
meer beoefend worden, en vele aankomende Dichters zullen 
minder gevaar loopen van tot den verfchrikkelijkllen bombast 
en Zwanehburgiaanfche raaskallerij to vervallen.
De Heer VAN w A LR A is voor beide gemelde uiterflen be-
veiligd. Hij noemt geene hooge vlugt; maar zljne poezij is 
doorgaans fchoon en bevallig. Geestigheid en vernuft zijn de 
eigenfchappen-zijner Muze, wier toon ten uiterfle keurig is, 
en wier uitdrukkingen, meestal poetisch, altijd ongedwon-
gen en gemakkclijk zijd. De Zededichten hebben ons, wat de 
kunst betreft, minder voldaan dan de overige ilukken. Het 
vers : ,Iari snijne Kinderen , op den dag hunner Echtverbindte-
vis, ademc wel een hartelijk gevoel, en bevat inderdaad vele
ale
(*) Vaderl. Letteroef voor Junij 1815, No. 8, bI. 359 en volgg.
HEIDE - BLOEIVIEIV.
589
ellernuttigile lesfen; maar onderfcheidene regels zijn, naar ons 
oordeei, niet po.etisch genoeg. B. v.
Ik was, tot heden toe, als vader, Reeds-uw ilut, 
Verzorger, raadsman, hulp, finds d'aanvang van uw leven;
Ik heb, met mijne gad, beflendig op uw nut,
Op 't fierfel van uw' geest getrouwlijk acht gegeven;,
Die pligten, zoo vol liefde als vrepgd u deeds betoond, 
Die zorg, die deeds mijn hart kon boeijen en behagen,
Door u met zoo veel eer als dankbaarheid beloond, 
Zijn, van glees dag of aan, een' ander' opgedragen;
Een' ander', die voortaan u meer moet zijn, dan ik!
k Draag aan zijn eerlijk hart de pligten, die 'k voordezen,
Vervuld heb, ernflig op, en, na dit oogenblik, 
Zal ik vernoegd zijn in uw ware vriend to cvezen.
Wanneer men maat en rijm wegneemt, blijft er dan wel 
eene enkele dichterlijke gedachte over? Er komen echter in 
dit fluk onderfcheidene partijen voor, waarop de gemaakte 
bedenking niet past. Het is billijk, dat wij daarvan mode eene 
proeve geven:
Verbeeldt u echter niet, dat al wie zoekt ook vind', 
Of dat bet Huwlijksmeer deeds effen been blijv' vloeijen,
Zoodat, bij 't zacht geruisch van voorfpoeds Zuiden_wind, 
In ieder golfje een flraal der zon van heil blijv' gloeijen....
Neen, Echtelingen, neen; hoe zoet dat meet ook zij, 
Te wanen, dat men daar geen onwedr hebb' to vreezen,
Maar immer kalmte vind' - zoo dwaas een vleijerij
Zou 't werk des Dichters wel, maar niet des Vaders wezen:
Ligt ziet ge ook, nu en dan, door flormen, groot of kleen, 
Zich 't fpieglend vlak tot een verbolgen zee verheffen';
Ligt pakken wolk bij wolk van zorgen tick opeen 
En dreigen uwe hulk met ziekte? of rams to treflen;
't Is dan inzonderheid, in bangeu zinkensnood,,
Dat liefde haar met kracht voor fchipbreuk moet behoeden; 
De kracht der liefde toch is flerker dan de dood;_ 
Zij troost en zegeviert, hoe ook de rampen woeden.
Kiest tusfchen de uicerflen (zoo 't flaat aan uwe keus) 
Altoos den middenweg, zoo mijdt gij vele fmerten;
Uw grootfle rijkdom zij 't genoegen - Iiefde uw leus! 
Want onze ware fchat ligt in ooze eigen hgrten; -
Q q 3	Ilex
590
1. VAN WALR
Hat is zonderling,,dat de Dichter overal fmert en fmertem 
fchrijft, ook als hij deze woorden op. hart en harten doet 
rijmen.
De vijfbntwintigfte verjaardag van 's Dichters huwelijk is 
met zuiver en hartelijk gevoel bezongen. Met een regt va-
derlandsch genoegen lazen wij bier eene voortrefFelijke ver-
taling der Italiaanfche Ode van den Graaf M E D IN I , Het Al-
end en Iledendaagsch Holland, en naast hetzelve verdient bet 
iVederland $erboren van den Heer V A N W A L R >; met regt 
eene plaats. De IVijsheid is regt can amore gedicht. Dit is 
eene manier, waarin de Hear VAN W A L R g , die gaarne den 
wijsgeer van Abddra offert, zeer gelukkig flaagt. Er h'eerscht 
bier overal eene• aangename luim, en alles vloeit los en ge, 
utakkelijk. Wij nemen de laatfte regels nit dit fink over;

Welzalig, die bezit! die armoe lijdt, moet vzsten;
Thans, nu toch iedereen zijn naadje naait, is 't zaak, 
Is 't Wijsheid, waar men kan, behendig toe to tasten;
Elk is zich zeif bet naast; 't hemd nader dan de rok;
'k Voel mij, bij 't ruim genot des levens, In eer to vrede,
Dan dat ik, quafi wijs, feegdarmig henen trok
En riep met Bias uit: ,, Kijk, ik draag a11es mede!"
Het diehtftuk: Aan M. J. van Bree, Schilder, onder-
rcheidc zich door verheffing en kracht. Maar bovenal munt, 
naar ons oordeel, nit de Hulde aan Mr. I. Bilderdijk, wear-
uit wij met genoegen eenige regels overnemen, mede om. to 
bewijzen, dat de versmaat der Ouden voor onze teal niet on-
gefchikt is; fchoon wij juist niet wenfcben, dat van die vers. 
mast een al to veelvuldig gebruik in onze poi;zij gemaake 
worde.
Eindlijk bezitten we u wear: uw vaderland konde niet dulden„ 
Dat of uwe asch of uw roem elders begraven zon zijn:
Zoo danherleefde mijuhoop, dat ik eens lien Man zou ontmooteu, 
Die, zes Lustren nu reeds, immer mijn oogelijn was:
'k Leerde kem kennen, 6 vreugde! den Dichter, den wonderen-
zanger•,
Die, wen hij zingt op een' lteen, fleenen verandert in goud ;
j1em, die door kwelling, noch juren, noch fnerpenden kommoo
verplet wind,
Ncsn, aan d4 Palmen gelijk, svoekerd'hij krachtenvan't feed,I
'k Leer-
IIEIDE - Bt-pEMEN.	59f
'k Leerde hem kennen den Diehter, did toovert in huwelijlts.
za ngen;
Hem, die, als Vader eu Man, over de harten ge¢iedt; 
Hem, die, als Bard deter dagen, den wapentoon tiaat op de
fchilden,
Die, ais een bruifende firoom, fort met het heer van de rots; 
Hem, die 't verforven herroept, het vertoont en bezielt als
oorfpronklijk;
Die, met een' Pythifchen vloek,'s Vaderlands zegepraal fpelt; 
Ziekten, hij zingt u tot wellust; pijn,gij vergoodtzijnefnaren;
Galliens Land werd het zijn; Sofokles adem is hij.
'k Leerde hem kennen, then fchepper; 6 ! kon ik ook leeten hetu
'olgen !
Sterkte weleer mij zijn liar, 'k mis nu dennmed wenh j zingt; 
'k Poog, en bezwijk bij het fuizelend pogen; vermeetle very
beelding
Heft me nog naauwelijks op, of ik val plotfeling aeer l , .. 
Kalmte, 6 mijn geest! - ja, gij kunt zgp veal lieht nog
ontvangen, verfpreiden,
Mar a1 uw glans is ontleend , 't fcheppen is' boven uw ffeer; 
Zoudt gij in fijnere lucht den Olympifchen Adeler volgen?
Dwaas, ken uzelyen en daal, itrijk bij de zwalulren ne¢r1 
Wentel geen' rollenden feen, als Sifyphus, hopeloos opwaarts;
Plof als Encdladus onder geen Etna to grodd !
Bilderdijk! werp van uw zon, wier fch!tt'repde glaps me ver-
bijstert.
Vriendlijke fraien op mij , 'k troost me in uwe Echo to zijn 
Kleefde er een loover, een blaadjen, een bloemtje aan mijn
nedrige bulde,
'k Dank het uw' koest'rendep gloed, die me dgortintelde,
aileen.
De vertaling van x o v s s E a u's Pygmalion is mee§ter1Vk, 
en verfiert dezen bundel. De minnezang, Vpgrtii_tj&jd, is 
fraai en wegflepend; dgch, naar oils oordeel, daargm jujst to 
gevaarlijker. Wij houden dit fuk, regtuit gefproken, vpor 
der zedelijkheid nadeelig, en zouden het, in dit opzigt, on-
der de verboden boeken rangfehikken. Het is mogelijk, dat 
wij wat al to freng op alit punt zijn, - maat wij toed€n 
onze kipderen, met name onze huwbare docht.ers, niet gaar-
ne dit vers in handen geven, en liever op eene andere wjjze 
de voorzigtigheid leeren. De overige vrolijke Gedichten enz., 
zoo oorfpronkelijke ais vertaalde, hebbeu ons zeer behaagd,
Q q 4	waar-
592	J.	VAN W A L 12, HEtPE-RLOEMEN.
waaronder, in' ons oog, uitmunten Zout en De St. efntonirr# 
van Padua. De vrije navolging der Lade ode van If oRA-
T I u s is' bij uitflek kunfig'; fchoon wij van, dat over=kuiJli-
ge in' de heerlijke Godentoai niet veel houden.
Voor onze Lezers, die fmaak voor bet grappige hebben, 
plaatfen wij nog, ten flotte,' een fluk, dat niet weinig OP 
9nze lachfpieten gewerkt heeft:
DE BESCHEIDEN BARRIER.
Een Hlgenmar reisde in Westfalen;
Misfchien wel om eeti vrouw to halen;
Aithans hij was zoo net en proper van gewaad, 
Als iemand, die uit vrijen gaat,
En opdat'niets aan zijn gedaante magt Inankeren,
Zockt bij een wezen op, om hem den baard to fcberen;
Hij lint er een' en vraagt den man,
Of hij hem knap raferen kan ?
joa well (is 't ant%voord van den moffchen floppelmaaijer) 
Zit inaar op deuzen fleel! - Hij zit;
Straks drukt een hand, gelijk een uirgefpreide waaijer, 
Des lijders kop terug, den nek fchier uit bet 1:d
De Jonker zwijgt en geeft' zich over op genade,
Schoon juist niet zeer op zijn gemak;
De kontenaar haalt, bij dees vriendlijke akkolade, 
Een groote zeepklont uit zijn' zak -
$puwt op bet finerig brok, om 't nat en week to pnaken,
En zet h,et driftig op de bibberende kaken
De greep, bet fpuwen en die eerfle onzachte tik 
Zijn voor den lijder flechts een enkel oogenblik;
„ Hou op eens ! (roept hij, nit en is meteen .verrezen)
0 Zoo'n goorheid zag ik nooit voordezen
Spuuwje op de zeep, als jij je klanten fcheert?"-Inoe 
IWe nee! (zeg: I-Hans en tacit hem veelbeduidend toe) 
Die fpeijen wi derekt op 't wiP en.
~ierzang. 4an mjjne Land- en Stadlenooten, bij het Huwe-
lijk van Z. K. H., den Prins van Oranjs,' en H. K. H , de 
Groothertogin van Rusland, enz. In 's Gravenhage, bij W. 
K. VI ndewaker. A gr. 8ve, t I Bl., f : -4- :.
IN
2ANGEN OP DEN KROONPRINS EN PRINSESSE.	593
Net HKIVelijk van Z. K. H.; den Kt oonprins der Nederlanden, 
enz. enz. Door A. D E K O N I N G, Predikant to Sliedrecht. 
Te Amterdam, bij W. van Vliet. In gr. 8vo.2e Bl. f ;,6-:
WILLEM FRED.ER.I-K GEORGE LODEWIJK, Prins van
Oranje, Erfvorst der Nederlanden. Zegezang. Door H. H.: 
K L IJ N. Te Hgarkm, • bij F. Bghn. In gr. 8vo. 3s Bl.
f :-II-:
Hulde aan H. K. H., Mevr. de Grootvorstinne A N N A P A ff-
L o w N A van Rusland, = bij Hoogstderzelver komst in, de Ne-
derlanden. Door Mr. H. A. S P AND A W. Te Groningen , 
bij j,. Oomkens. In gr. 4to. II Bl. f :-8-:
Ziehier een viertal ftukj es , aan w I L L E M en zij ne ANN A 
gewijd! Twee van dezelven lagen reeds eenen geruim.etr 
tijd bij oils, om ze als blaadjes tot den krans to verzamelen, 
lien wij van Ne6rlands Dichters waghteden, en waarin wij 
vooral bet gedenkftuk van T O L L E N S , als de koninginne der 
bloemen, hoopten to kunnen doen pralen. Wat deze laat-
lie hoop tot nog toe mogt, to leur ftellen, dat hebben 
K L IJ N en S P A N D A W, zoo veel mogelijk, vergoed. Wij 
weten bet, immers; federt latlg,bij heugelijke ondervinding: 
hoe de Hollandfche Tuin nioge verwoest en vertrapt zijn;, 
hoe lang bet welligt nog duren moge, eer zijne vruchtboo-, 
men de oude uitgebreidheid, de eiken, die hem omringendt 
befchermen, derzelver ftatige pracht en vastheid terug erlan-
gen, - bloemen van allerlei geur en kleur, gloeijend als edel_ 
;efeente en welriekend als de kostelijkfte voortbrengfels van 
bet Oosten, ontfpruiten aan alien kant welig en onnavolg-
baar.
Bet fpijt ons, dat men het eerfte ftukje, dat onze hand 
ter uadere befchouwing . aangrijpt, Lierzang genoelnd heeft. 
Deze naam_ bed4uidt, belooft zoo veel - doet aan HORA-
T I U S S E N, aan P I N D A R E N, of 'althans aan mannen als, 
F E I T H en H E L M E its denken, en	Wij zouden anders , 
in onze eenniaal opgevatte beeldfpraak blijvende, zoo gaarne 
gezegd hebben: ziedaar een bloefempje, dat zelfs geen' naam 
heeft, geheel onbekend is onder de kweekers en vereerders 
van flora's, liefelijken $oet; en enhter, hoe fraai ontplooit
Q q 5	bet
594	ZANGEN OP DEN KROONPRINS ELY PIINSESSL.
bet zijne blaadjes en fpreidt menige fchoonheid ten toonl hod 
frisch is ziju gloed, en hoe duidelijk ziet men hetzelve aap, 
dot hpt als een eigen kind is gekweekt aan de moederlijke 
borst~ der natuur 1
Hetgeen wij laten volgen, wordt ons opzettelijk aangekon. 
digd als een itruikje, dat op bet vrVe veld, in eenen openen 
pogrfchen tuin,is geteeld. Inderdaad, bet draagt al de kenmer-
ken van eenen vetten bodem, eenen vrijen luchtfroona, moar 
sevens van eene zekere achteloosheid in de kweeking en op-
pasfing. HHj, die bet als zljn voortbrengfel ten toon fielt, 
beeft betzelvo, in bet algemeen, joist gewaardeerd. Hoe zeer 
bet uitgebreid en zamengeiteld genoeg fchijnt, om den naam 
van dichtiluk to dragen, hoe veel overeenkomst bet in zijuen 
ganfchen aanleg hebbe met eene Cantate, hij wil noch de. 
zen, noch then niam nan hetzelve geven. Het is, indien 
zulks noodig zij , beter , dat een ander als gevader over bet 
fchuldeloos wichtje fta, en zoo zwierigen naam aan hetzelve 
geve, ass bet moge verdienen. Wij hebben veel lust hiertoe. 
Slechts vreezen wij, dat bet, een kind der liefde, niet vlek-
keloos genoeg is, ten aanzien van de vormen, door de wet 
vereischt, om Been' aanfloot to lijden, onder bet echte 
kroost der heilige Poeten toegelaten zijnde. Bij voorbeeld, 
de Heer D E K O N I N G vergeet nu en dan op de noodzakelij-
ke ineen£nielting van twee vokalen to letten; hrgeen inder. 
daad - al wilde men ook met bet ceremonleel de hand ligten, 
en zeggen : zulk eene kleine vrijheid zon bet vrijfte van alle 
wezens niet mogen nemen? - een weinig ongemakkelijk leest.
Nu komen we 2-an tt L IJ N. Dat is fraai. Waarlijk, daar zit 
groei en gloei in - gloed, willen wij zeggen. Als de won-
ierboom fchiet hij op, met eene fnelheid, met eene kracht, 
met eene weligheid van dos en rondom verfpreide fchittering 
van gebloemte, die bet oog verbazen. Dit is geene bloote 
loffpraak; bet is, daar ons gevoel, de karakteristiek van 
dit ftukje. Eerst worden de Dichters opgeroepen; de Pier, die 
nu niet klinkt, behoort niet in Nederland; de dag van qua. 
trebras en 1 aterloo (•) verjaart; terug met uwe gedachten 
naar bet geledene, naar bet gevreesde, naar het flagveld, 
naar de redding, naar de vreugde en bet loon, dat den Held 
ver tan de Newa wacht. Zoo zweeft - neen, zoo fueft hij,
al-
(*) Fist ftuk wets vroeger begonnen, naderhand voltooid.
ZANGEN OP DEN HROONPRINS EN PRINSESSE.
595
at klapwiekende en fchaterende en dartelende, op de wieken 
der dichtkunst voort, en fleept den lezer mede, fchoon hiJ 
ook naar den adem hijge, en de oogen hem fchemeren van 
.al de voorwerpen. Men zegge wat men wille, men kan aan 
R L IJ N geene hooge mate van vuur en kracht ontzeggen. le-
der wendt die flechts op zijne wijze aan - en elk heeft weer 
zijnen maatflaf, om die of die wijze als de voortreffelijkfle 
uit to meten. Misfchien is de Maker van dit itukje fom-
tijds wat woordenrijk; misfchien houdc hij nog to veel van 
eene vreemde conftructie, b. v. een werkwoord met zijn ge-
volg als een zelfflandig naamwoord to gebruiken; misfchien 
belet eene zekere drift hem , gelijk zoo inenigen Prozafchrij-
ver, die volltomene vloeibaarheid en weliuidendheid aan alle 
regels to geven, welke bet toppunc der kunst is; misfchien 
- Maar, de Redacteur wil, dat wij korc zijn. Dus
S P AND A W. Ja, bet is eerie ware verpoozing, hem naa 
den ander' to lezen. Wij kunnen dit elkeen aanprijzen. Uit 
den fnellen draf gnat men dan nu eerst in een ftatig flapper 
.over, en vervolgens in eene regte lu'stwandeling onder bloei-
jende acacia's, in de fchaduw van tanner en mitt. Wij hou-
den anders niet van rijmelooze verzen; en zelfs die, welke 
de Heer S P A N D A W hier voorop zendt, fchijnen ors de noo-
dige mate van zangerige welluidendheid to misfen, om ,der 
Goden taal to heeten. Met dat at, als eene foort van recita. 
tief onder de muzijk, behagen ze, om de treffende denk-
beelden, en de voorbereiding, die zij bet gemoed geven, tct 
bet indrinken, daarna, der zachtfte, Iiefelijkfte toonen, wel-
ke men zich wenfchen kan. Inderdaad, bet is niet, omdat 
wij hem boven .,den voorgaanden willen flellen - meat bee 
kan ons niet van bet hart, dezen zachtgeitemden Zanger ann 
de gems 6.Bn berispend woord to zeggen!
St. Clair en Olivia, nit het Engelsch van Mifs o w z N s o N, 
naar de derde oorfpronkelijke Uitgave. Met Platen. re 
zlmflerdam, bij J. van der Hey. 1816. In gr. $vo. 282 BI.
f 3-12-:
Deze roman geniet de buitengewone eer van met den
naam des vertalers en voorredenaars, bij wijze van brief

aan den uitgever, een man van bekende talenten, in bet

licht to verfchijner.. Men kan niet ontkennen, dat her

ook
596	MISS OWENSON
ook eeu buitengewone roman is, welks waardij veel min, 
der in eene kunflige intrigue en aaneenfchakeling van zeld. 
zamen lotwisfel, dan in het verhevene der karakters en fenti-
inenten, is to zoeken. Sommigen onzer lezers herinnerea 
zich misfchien de voorrede, bij wijze van zamenfpraak tus-
fchen den Autetw en eenen Franschman, voor j. j. R o u sr 
SEAU's Nouvelle Heloife geplaatst, en mogena daar de verde-
diging van dit karakteristieke herlezen. Veel heefte deze ro-
man, in geest en flrekking, van dat beroemde en beruchte 
link; nog meet misfchien van G O T Id E'S Werther , waarmede 
bet overigens ook in uitgebreidheid en vorm, voor zoo veel 
wiJ ons herinneren, groote overeenkomst heeft. Met Een 
woord, de korte inhoud der ganfche gefchiedenis is. deze: 
twee_ buitengewone jonge lieden leeren elkander kennen, na-
dat bet meisje reeds ftellig verloofd is - elkander niet Ino-• 
gende beminnen, worden zij hartelilke, vertrouwde, vurig 
lievende vrienden -- ongelukkig, echter, worden doze twee 
betrekkingen, in de gegeveue omitandigheden, bevonden gee-
-ne evenwijdige lijnen td zijn, die, hoe na ook aan elkander', 
tot in eenwigheid niet ineenloopen - de jongman kan einde-
lijk tier meer zwijgeu , bet meisje verraadt zich desgelijks - 
de bruidegom	Doch, wij hebben reeds meer nit fchool 
geklapt, dan wij ons bij eenen gewonen roman, waar de.lang-
zame ontwikkeliug der gefchiedenis een groot deel van bet 
vermaak bij de lecture uitmaakt, zouden veroorloven.
Wij willen nu een oogenblik ftilflaan bij de beoordeeling. 
Oin dan vooreerst den kwaden indruk weg to nemen, welken 
boven gewaagde vergelijking bij dozen of genen welligt zon 
hebben kunnen maken, zoo betuigen wij, Oat hot, ja, altijd 
Jets gevaarlijks in heeft, eene verkeerde, fchadelijke denk- en han-
delwijze met eenen glans van genie en verhevenheid to omge-
ven; doch dat bet, van den anderen kant , eene waarheid , eene
belangrijke waarheid is, die hier geleerd, en in de voorrede
ook nog bijzonder in bet licht gefteld wordt - to weten, dat
die Platonifche Iiefde, waarmede jonge menfehen van een
edel vertland en hart fomtijds gevaar loopen zich to mislei-
den, zoo als de Duitfchers zeggen, eine snif lithe (ache is,
die op heel veel onheil kan uitloopen. Ook_ heeft dit ge-
fchrift van cone Dame boven flraks gemelden vooruit, dat or
noch zelfinoord, noch dadelijke ontucht in voorkomr,'of
door de helden bedreven wordt. -- Wijders is hot in eenen
kie-
ST. CLAIR EN ;OLIVtA.	egr
kie(bhen, gevoelvollen ftijl gefebreven, en vertnald. Hier en 
door zijn kenrige befchrijvingen en dergelijke to vinden. Het 
is doorzaaid met bevallige, aangehaalde versjes, die in het 
oorfproukelijke gebleven, maar aan den voet der'bladzijde in 
onrijm zijn overgebragt. En eindelijk bevat bet vele aanmer-
kingen over zcden, oudheden enz. van lerland, bet fchouw-
tooneel der gebeurtenisfen, die iets nieuws en belangwek,6 
kends aan bet boekje bijzetten.. - En was nu, ten Iaatfle, 
de gefchiedenis, bet beloop, den roman, als zoodanig, be. 
treft - deze is waarlijk eenvoudig en'teffens natuurlijk; noels 
de karakters, noch de omftandigheden, en bekjer veteenigde 
werking op bet geheel, zijn nit de lucht, maar wel.degel}jk 
uit bet dadelijke leven, gegrepen - fchoon (voQral bet meis-
je) was hoog gekleurd. Intusfchen kunnen wij toch niet zeg-
gen, dat wij te, dezen volkomen zijn, voldaan geweest. De 
jongman words al zoo vroeg gewaarfchuwd; en dit doet se-
vens den lezer al zoo vroeg zien, waar bet been moet. Ilea 
meisje is zoo raadfelachtig in hare handelwijze, zoo dikwijis 
blootgefleld aan 's lezers berisping ten aanzien van onvoorzig-
tigheid; en dit komt, dunkt ons, daarvan, dat men:baar niet 
eene vriendin gegeven heeft, waaraan zij haar hart kon open-
leggen. Wij krijgen deze noodige ontdekkingen nu maar bij 
testamente; en dat is zoo wat half mosterd nit den maaltijd. 
Bet komt ons toch voor, dat dit .middel niet vereischt werd 
om de gefchiedenis in belangrijkheid to doen klimmen; zij 
doet dit buitendien volkomen.
. Eer wij affcheid nemen, en den Eerw. V A N T E U T R M be. 
danken voor zijne welvolvoerde task; fchoon bet zeker magtig 
moeijelijk is, zoo geestig een vocht geheel zonder ftorten, 
en met altijd ongedwongene hand, over to gieten - moeten 
wij nog een woord zeggen van het titelvignet en eene plaat. 
Aan beiden gelooven wij lof to mogen geven, wit teeke-
ning en gravure betreft - maar bet gelaat evenwel, voorat 
bet oog, van Mijnheer op bet eerfle, en bet ronde, voile 
aangezigt van de doode Jufvrouw op de laatfte, hebben ons 
was gehinderd. Had men her, ten opzigte van de laatite, er 
maar niet onder gefchreven ! Des to beer ware bet tevens 
voor den meet gewonen romanlezer, diA nu,j bij bet nafla3n 
der prentjes , was al tewfpoedig met den. afloop bekend 
xaakt.
Keur
599
A. BRUGGEMANS
Keur van belangrijke en onderhoudende Verhalen. Door A. 
B R U G G E M A N S. Te Dordrecht, bij A. Blusfd en Zoon.
I8I5. In gr. Svo. 265 Bl. f 2 - 8 -
Onder dezen nederigen titel geeft ons de Heer B R U G G E-
M A N s vier romantifche Verhalen vaft eigene vinding, of 
flechts van elders bijeengebragt? Daar ons bet Iaatfle nier 
blijkt, zoo willen wij bet eerfle vastflellen, en meenen, dat 
hij bet meest belangrijke en onderhondende uit zijne op(iellen 
voor dit werkje, en deszelfs nog volgende deelen, (bij een 
gtinitig onthaal) heeft uitgezocht. 's Mans Tafereelen uit het 
Menfchelijk Leven, vbdr ettelijke jaren in bet licht gegeven, 
hadden goeden aftrck, en wij vonden in deze Verhalen nu 
ook niets, waarover de Zedelijkheid en de Goede Smaak zul-
len fchuirnbekken. Trouwens , beide deze Dames zijn ook 
van eene to fatfoenlijke afkomst, dan dat zij deze uitdruk-
king van gevoel zekere Baronesfe (b!. Its) zouden hebben 
afgezien; gelijk daarenboven geene van beide bier reden tot 
blotdn vindt.
I) Iwan Leontif Codunosv bevat eene gebeurtenis, geduren. 
de den laatften oorlog in Pruisfen voorgevallen, en levert de 
gefchiedenis eener ongelukkige liefde van den kweekeling en 
neef van eenen Archimandriet, die, zijne echtgenoote en 
kind in de vlammen verloren hebbende, nu zelf wel zijne 
hoop op huwelijksgeluk finds fang had opgegeven, maar zij-
nen neef dit echter hartelijk gunde. De jougeling vond wel 
acne hem waardige beminde, terwijl hij oorlogsroem inoogst-
te; maar toen hij eindelijk zijne hand kon aanbieden, had 
zich die beminnelijke Louize op de ellendigfte wijze wegge. 
worpen, en hij kwam nog maar joist van pas, om ooggetui-
ge to zijn van haar flerven in wanhoop. Dit ongeluk had het 
jonge mensch toch, naar, ons inzien, ten deele aan zichzel-
ven to wij ten, daar hij het voor hem als 't ware gefchape= 
ne meisje nier gewaarfchuwd had, dat zij op hem rekenen 
kon, en alzoo, wanneer zij hem waarlijk liefhad, naar hem 
wachten moest.
a) Lydia van Zwartshach is de arme verlatene, maar in ie-

der opzigt allervoortreffelijkfle weeze', die, na vele beproe-


vin-
REUR VAN VERIIALEN.	599
vingeny waarin hare beminnelijkheid fechts to heerlijker uit-
komt, eene getukkige echtgenoote wordt.
3) De Gefchiedenis van den Marquis Rufino is met de meet-
to onwaarfchijnlijkheden opgehoopt ; dan prijst. zich mede 
aan door de vertooniug van een allerengelachtigst meisje, dat 
eindelijk 's mans liefde beloont. Daarenboven heeft dit ver. 
haal, door iluipmoordenaars, roovers, levendig wegftomme. 
len eener vrouw, enz. enz. alles , (eene fchaking alleen uit-
gezonderd) wit den leeslust bij zoo vele romans gaande houdt.
4) Sophia Dalberg, of de Gevolgen eener verwaarloosde O - 
voeding, is de gefchiedenis eener jeugdige fchoone, die eenen 
Officier, met wien zij doorgaat, maar die haar gelukkig 
meent, de voorkeur geeft boven eenen man, die haar een 
fatfoenlijk beftnan kon verzekeren. Het huwelijk vond ech. 
ter zwarigheden, en de Oiicicr, die over zi)n veriof uit-
bleef, raakt Tijnen Hand niet alleen, maar ook zijn vaderlijk 
erfgoed kwijt. Nu zijn de gelieven nabU de wanhoop; maar, 
toen de ellende op bet hoogst was, kwam ook de redding; 
en wij verblijden ons zeer, dat alles nog zoo gelukkig to 
regt kwam. Waarlijk, bet was tien tegen den! iDit Verhaal 
is het kortfte, maar tevens bet meest leerzame. Wij hopen, 
dat bet der jeugd en onbezonnenheid ter waarfchuwing trek. 
ken zal.
Over bet geheel zien wij niet, waarom deze Verhalen 
niet, even als zoo vele andere, der befchaafde jeugd eene 
onderhoudende tijdkorting zouden geven; waarom wij dan 
ook nog eenige volgende met vertrouwen to gemoet zien.
Pervolg van den Kluizenaar van de Chausfee-d'Antin, enz. 
Naar her Fransch. Te Dordrecht, bij A. Blusff en Zoon. 
1814. In gr. 8v0. 374 Bl- f 3 -10-:
Dit fink is, toevallig, zoo tang bij ons blijven liggen, dot
bet weinig to pas zou komen, er breed over nit to weidea;

al ware bet ook, dat wij bet niet reeds in bet oorfpronkelij-


ke had den doen kennen, en tevens van de overgieting in on-


ze taal, bij gelegenheid van bet eerfte deel, bet noodige had-


den gezegd. Wij moeten, echter, - of bet den Vertaler

behagen moat, meer van 's mans werk van gelijken ltempel

over
boo	VERVOI,G.VAN DEN KLUIZENAAlt.
over to brengen, , alle waakzaamheid aanbevelen,.tegen min
zuivere en gepaste uitdrukkingen in bet Hollandsch, gelijk
ons bij de lezing zijn voorgelcomen. Overigens ftrekke dais
-deze aankondiging alleen voor hen, wien zij, bij vroegere ge-
legenheden, mogt ontfnapt zijn. Hec werk 'verdient alle 
manprijzing, om nuttigheid en aangenaantheid. De Schrijvec 
Js wet een Franschman - en heeft dit karakter, ten tijde
van. N A P O L E O N's terngkeer , ook niet verzaakt. Maar, 
met visfchen vangt men visfchen, met dieven dieven, en ook 
'een Franschman alleen is in faat, ons alle de fluiphoeken 
,en kronkelpaden van bet Franfche hart en .karakter, alle de 
.dohigheden en jatnmerlijkheden dezer toongevers der beuze-
,lende wereld, alle de geruchtmakende nietigheden van dit 
-nietigfe en toch gevaar[ijkfe aller volken, naar waarde --
'of onwaarde - to leeren kennen. Wat -we hierbij to vo'e. 
'gen'hebben, is de wensch - doch die wel niet ter plaat-
,lb zal komen, want wie leest er Hollandsch, buiten ouze 
(oud,l) grenzen? -.- is dit, dat door bet Franfche voor. 
.beeld de ;lust bij de Engelfchen wierd opgewekt, om ook 
eens weer een' Spectator te'.geven. Wij verbeelden ons, 
plat daarvan, wel niet zoo vele taken, maar toch niet min. 
der zaaks, zou to zeggen vallen in onze dagerr.
. Eene.misfelijke drnkfout, bl. l+p, Petrus en Aria, voor 
Fetus en.,Arria, dwong ons een' glimlach af.
De Mlddelen. van Beflaan, of Ambachten, Konflen en Hand' 
werken , voorgsJleld ter opwekking voor Kinderen, on; zich in 
een of ander derielven bekwaam to waken, enz. Tweede 
Druk. Te ArnJlerdam, bij G. Roos. 1815. In hl. 8vo. 
58 Bl. f :-15-:


De tweede uitgave van een werkee, dat (iiaar bet voorbe-
rigt) eenig in zijue foort is, en het gefchiktfle order de tallooze 
.gefchenken, der jonge lieden federt eenige jaren.aaugeboden., 
om hen bedacht to doen zijn, zich bij meerdere jaren eenig middel 
man befaan to - kiezen ; en, bij bet wO - ontvangen van dezen 
tweeden druk, zal hetzelve nog worden voortgezet, _hoezeer 
dit eerfe flukje reeds eene ruime keuze geeft uit de verfchil-
lende Ambachten, Konflen. of Handwerken, als wordende bier 
de volgende, die al heel-'raar bij elkander komen, befchreven 
De Ratelwacht;•-- de Turftrappers, -de Jood, (zijne konstt 
ambaeht? of handwerk?) ` de Bierdrager, de 1Wanden-
maker.,.-de brave Matroos, -- de Koorndrager, - de Yleescir-
houwer, - de Scheepstirnmerman, - de Pakkers, -- de Kar-
reman ,-= deMosfelman, -- de Heelmeester, -- de Koh.:Ook is 
iedere dezer k'nflen , ambachten of handwerken, bij dezen 
tweeden drult , met een geheel nieuw , gekleurd plaatje verfierd, 
waar men de Ratclwacht bij helderen dag' in functie ziet.
BOEKBESCHOUWING.
Leerredenen , door W I L H L+ L M E R 0£ s, Predikant t0 
4mflerdam. IIIde en laatfle Dcel.
(Tweede Verflag.)

De a6fte Leerrede, over Matth. I: i8, flelt voor:
de bovennatuurlijke geboorte van Christus , een verba-
zend groot, echter niet onwaarfehijnlijk wonder, en ge-
wigtig om overdacht to worden bii de nadering van het 
Kersfeest. Eerst wit de Leeraar de overtuiging zijner 
hoorderen aangaande dit groote wonder verflerken, en 
din bet gebruik, inzonderheid op het Kersfeest daar-
van to maken, aanwijzen.
Na de vermelding van bet verhaal, worden de gis-
fingen van de tegenilanders dezer bovennatuurlijke gem 
boorte opgegeven, en wederlegd door beproeving en 
van bet verhaal en van bet wonder zelf. De Redenaar 
wijst de fijne , karakteristieke trekken , die de echthei 1 
des verhaals flaven, mat alle mogelijke fcherpzinnigheid 
aan. Zou niet een verdichter aan bet wonderkind eene 
inoeder hebben toegekend, die niet alleen Inaagd was, 
maar ook geenerlei betrekking tot eenen man had, en 
in den ongehuwden flaat tot den dood toe bleef? Zoo 
viel bet wonderbare en onbevlekt - heilige in de geboor,, 
to van Christus , 't welk immers de verzierder door de 
levendigile kleuren wilde doen uitkomen, veel fterker 
in bet oog; daar integendeel dit verhaal volftrekt de 
verdichting tegenfpreekt. - Een verdichter zou, aan-
gaande deze wonderbare geboorte, zekerlijk iets in de 
brieven of redevoeringeR der Apostelen hebben laten 
invloeijen. Er is lets karakteristieks in de perfonen, 
dat de fabel nooit bereiken ,kan. Maria, bij de eerie 
boodfchap door grooten fchrik en bevreemding bevan-
yen., zegt flit: „ Zie de dienstmaagd des Heeren; mij
JQ KI3KSCIi. 1816. 1t'0~ 14.	R r	9,C_
602
W. BToi:s
gefchiede naar uw woord!" Maar ftraks bekomen, en 
in hair gelot ( beeestigd, juicht zij. Haar ftilzwijgen 
jegens Jozef is ten eenemale overeenkomflig met hare 
gewone, ftilzwijgende onderwerping.
Hier en daar verttrooide omftandigheden , zamentref-
fende tot een bepaald doel, flaan borg voor de waar-
heid van bet verhaal. I-Iet huwelijk van Jozef en Ma-
ria wordt reeds in de derde maand van hare zwanger-
heid voltrokken. Niet lang hierna vertrek en de jongge. 
trouwden nit Nazaret. Verre vandaar, to Bethlehem, 
komt bet kind ter wereld. Eerst na twee jaren keeren 
de ouders met hunnen anderhalfjarigen zoon in deli 
kring hunner fladgenooten terug. Waar henen leidt dd
loop dezer verfcheidene omflandigheden? Duidelijk daar 
henen : dat Jezus gehouden wordt voor den, naar do 
gewone wet geborenen, en tevens echten zoom van Jo-
zef en Maria, - dat ter eerie zijde bet wonder verbor-
gen blijft, en aan den anderen kant bet vermoeden van 
or kuischheid van Maria wordt afgekeerd. Deze uitkomst, 
welke wij in de gefchiedenis van Jezus leven vinden, 
welke ook met Gods wijsheid bet best fchijnt overeen 
to ftemmen, is de gemeenfchappelijke vrucht van al de 
zoo even gemelde omftandigheden, zoodat, flechts gene 
verwrikt wordende, de uitkomst mist, of hare gepast. 
heid verliest. Geen verdichter zou ooit met die wijs-
heid dit plan hebben kunnen aanleggen.
Verder toont de Leeraar bet natuurlijk eigenaardige 
dezer wonderbare geboorte aan. Jezus words daardoor 
vrijgewaard van bet gewone bederf onzer nature, ter-
wijl tot zijn ambt eene volftrekte heiligheid vereischt 
werd. Zoude bet niet goed geweest zijn, er bij to voe-
gen, dat Jezus dus konde vrijblijven van de zonde, 
(als, naar Paulus, -de tweede Adam, in zijne onfchuld 
nog vrij , gelijk de eerfte) wanneer hij de verzoekingen 
overwon ? De meeste menfchen , toch , zijn gewoon. 
Jezus heiligheid voor een noodzakelijk gevolg zijner rei-
ne geboorte to houden; en dit geeft verwarring van
denk-
LEERREDENEN.	603
dent beelden, zoo wel als bet de verpligtende kracht 
van Jezus voorbeeld vermindert.
Het tweede deel wijst aan, hoe gowigtig bet zij, bet 
wonder dezer geboorte op bet Kersfeest to overdenken. 
Men wordt bij deze overdenking, namelijk, overtuigd, 
dat bet Christendom eene onmiddellijk Goddelijke open. 
baring is. Ilierdoor wordt, van eene andere zijde, de 
waarde van den mensch in bet allerhelderst licht ge. 
plaatst. Eindelijk is van de foort van werking, met 
welke God bet Christendom gevestigd heeft, afhahke. 
lijk, of wij de verdere voortduring en uitbreiding dezer 
inftelling, uaar de belofte van den Infteller en de pro. 
feten, mogen verwachten.
De 27fte Leerrede, naar Luc. II: 4o-52, ftelt voor; 
de voorfpoedige ontwikkeling van het kindeken „7ezw, 
met een voorbeeld van zijn vroegrijp ver/land.
Zeer joist wordt, aanftonds in de inleiding, als een 
karakteristiek bewijs voor de echtheid der Lvangelifche 
gefchiedverhalen , opgegeven, dat de Schrijvers van Je. 
zus jeugd niets wonderbaars, maar flechts korte berig+ 
ten ter neder ftellen.
Het eerfte deel der Leerrede ontvouwt bet tekstver. 
haal zeer juist, en geeft onderfcheidene, welgegronde 
ophelderingen, to breed om hier to vermelden; maar 
waardoor, dit verzekeren wij den Lezer, deze op bet 
regte ftandpunt geplaatst wordt, vanwaar hij dit voor. 
val to befchouwen heeft. -- Het tweede deel zal onder. 
zoeken, hoe jezus tot die hooge mate van verftand, 
welke hij hier ten toon fpreidt, is gekomen. De Leer,., 
aar ftelt vast, dat de gewone middelen van opvoeding, 
door bet voortreffelijk ouderenpaar gebezigd, benevens 
de leiding van 's Ileeren geest , onder medetiverking 
van Jezus eigen lust tot de deugd, zijde heiligheidont+ 
wikkeld en gevestigd hebben. Ten aanzien van de ont. 
wikkeling des verftands, wordt ultitekend veel fchoons 
,en waars gezegd; aangetoond, dat Jezus, omdat h'I 
geen geleerde worden moest, niets had dan de natuur, 
het leven cn den bijbel. Uit de omf}andiaheid, dat Je-
604	W. B R ©E S
zus juist to Nazaret leefde, worden juiste betluiten 
en beftieringen afgeleid; dan, dit alles moet in deze 
fchoone Leerrede, in haar geheel, gelezen worden. 
Dit eene merken wij aan : Zou niet de opvoeding en lei-
ding, inzonderheid van Maria, de opfcherping en ont-
wikl eling van wederzijden, door gefprekken tusfchen 
haar en haren zocn, de gelegenheid tot denken, welke 
juist bet timmermans handwerk, ook onder deny arbeid, 
Bunt, veel tot ontwikkeling van Jezus veritand hebben 
toegebragt ? - Deze Preek verdient de behartiging van 
alle ftanden, die er uit leeren kunnen, dat niemand, 
wiens verfatid onontwikkeld blijft, in datgene, wat 
hij als mensch weten moet, zonder fchuld is. 
- De 28fte Leerrede, naar Jo. XIX: 35b, wijst aan 
deer algemeenen inhoud en de tastbare waarheid der lij-
densgefchiedenis, tot voorbereidirig van derzelver fluks-
=tivijze'overweging.- De Leeraar -verdeelt, tot een alge-
meen overzigt, de lijdensgefchiedenis in drie tijdvakken. 
Het eerie bevat de voorbereidfelen tot aandegevangen-
neming; bet tweede gaat van de gevangenneming tot 
aan de overgifte van Jezus ter kruisftrafl'e; bet derde 
vandaar tot aan deszelfs flood.
Als eene zekere proef van de waarheid der gefchiede-
nisfe wordt opgegeven, dat de Joden geheel anders 
handelen, dan zij aanvankelijk befloten hadden. Hun eer-
-fte voornemen was, Jezus dood uit to flellen tot na den 
afloop van bet feest; terwijl eene, niet to vermoedene, 
omftandigheid (Judas aanbieding, hem to verraden) dit 
befluit verandert, tot groot voordeel voor de zaak van 
Jezus naderhand. Dit merk van waarheid - zegt de 
Redenaar-- is to meer overtuigende, dewijl de gefchie-
denis de feiten met kinderlijke eenvoudigheid'opgeeft, 
zonder eenige aanmerking over derzelver verbindtenis, 
of ophef over derzelver vreeindheid en doelmatigheid.--
Lene andere proef van de waarheid des gefchiedver-
haals is Jezus lijden in Gethfemane, dat een verdich-
ter, ten ntinf a nooit zoo flerk, zoude hebben opge-
geven.
13
LEER1tEDEP7 t.	6oS
In bet tweede tijdperk der lijdensgefchiedenisfe on-
derfcheidt de Leeraar , onder vele andere , vier merken 
barer waarheid : den grooten •rijkdom van berigte ta-
ken; den verborgen zamenhang van kleine bljzonderhe-
den met groote uitkomiten; eenige, zoo fijne als dui-
delijke, karaktertrekken; en eindelijk, den vasten re. 
gel, naar welken beide, bet fpreken en bet zwijgen 
van Jezus, bij zijne verhooren is ingerigt.
Vele bijzonderlieden worden als bewijzen der waar-
heid opgegeven in bet derde tijdperk; terwijl aange-
toond wordt, hoe bet groote en bet eigene in Jezus 
karakter bet doorflaandst merk der waarheid oplevert. 
Door de aanwijzing van den Redenaar, waarvan wij 
bier geene proef kunnen geven, maar die inhaarfcherp-
zinnig gelteld geheel moet gelezen worden, words bet 
gezegde van zekeren Schrijver, bier aangehaald, duide-
lijk, dat bet een veel, onoplosbaarder verfchijnfel zou 
wezen, wanneer de gefchiedenis .van den Heilaud ver-
dicht ware, dan dat die dd.nige, onvergelijkelijke per-
foon, met al de grootheid van zijn karakter en devreeind-
heid zijner wonderbedrijven , beftaan hebbe.
De 29fte Leerrede, tekst Jo. XVI: 32b. Yezus, wan-
veer ook door zijne vrienden verlaten, Met alleen; en 
daarom altijd kloekmoedig. Het eerfte deel bevat aan-
merkingen over den zirn, den vorm en den nadruk van 
bet gezegde in den tekst. In bet tweede wil de Eerw. 
B x o E s , in Jezus voorbeeld, eene fchoone proef van de 
waarde van den Godsdienst, inzonderheid van den Evan-
gelii'chen, daarin voorhouden, dat dezelve den mensch 
grootelijks opheft en veredelt ; en daarna bet gevvel 
van Gods alomtegenwoordigheid, die hoofdtak van den 
Christelijken zin, als hulpmiddel tot een kloekmoedig 
beftaan, ten gebruike aanprijzen: eene taak, die zeer
fchoon uitgevoerd wordt.
De 3ofte of laatfte Leerrede, tekst Jo. XX: s4-3o. 
eene befchouwing van bet ongeloofvan Thomas ; aangewend 
om twijfelingen aangaande bet Evangelic to wederleggen, 
to Ioorkomen, of derzelver grootfle fchade of to keeren.
R r 3	De
6o6	W. EAOES
De gefchiedenis wordt eerst opgehelderd, vervolgens 
ten' -opgegevenen gebruike aangewend. De Eerw. 
h kk o r; s kan niet befluiten, , aan bet ligchaam van Je-
zus, na deszelfs opflanding, eigenfchappen van eenen 
verheerlijkten ftaat toe to kennen. Wij, daarentegen, 
wanneer wij dit niet doen, weten tot de beantwoor-
ding van nienige vraag geenen raad; vinden bet, rote. 
gefideel, eigenaardig, dat Jezus, in wiens opflanding 
de onze is afgefchetst, ook in zijn ligchaam, na dezel-
ve, ons ons aanftaande vertoont; verwonderen ons, 
boe uitleggers, antlers zoo waakzaam, om opvattingen 
tegen to gaan , waardoor iets , dat als wonderdadig ver-
meld flaat, natuurlijke gebeurtenis zou worden, juist 
bier zulk eene opvatting, waartoe bet verhaal Been' den 
ininflen grond aan de hand geeft, maar wel bet tegen-
deel, zich veroorloven; terwijl wij eindelijk -- fchoon 
bet er bier de plaats niet voor is -- wel gronden voor 
ons gevoelen zouden kunnen opgeven, die wij zouden 
moeten wederlegd zien, ear wij bet andere gevoelen 
gannamen. Wij kunnen ook met den Eerw. B R o E S
'geenszins zien, hoe onze opvatting der zake bet ge-
loof aan Jezus opflanding eenigzins zoude kunnen ver-
xwakken;. maar wel bet tegendeel.
Hierop wordt van de gefchiedenis bet aangekondigd 
gebruik gemaakt tegen twijfelingen aan Jezus opflan-
ding. Thomas ongeloof wederlegt ze. Waar hij einde-
lijk met zoo veel moeite geloofde, kan Jezus opilanding 
geene verbeelding geweest zijn. Waar Thomas niet 
vermoedde, dat Jezus nog niet geflorven, maar dat hij 
nog dood was, daar is toch wel Been twijfel, dat Jezus 
waarlijk dood geweest is.
Maar beide deze aanmerkingen vooronderflellen de
waarheid van bet Evangelisch verhaal. Honderd in-


wendige bewijzen Haven hetzelve. De Leeraar brengt

cenige weinige bij. Toen de Zaligmaker voor de eerfle

reis in 't gezelfcbap zijner Jongeren komt, ttiyijfelen zij

op het zien, nadat zij to voren op bet bloote getuigenis

geloofd hebben. - De verfchijning aan Petrus zou door

gee-
LEERREDEN1 N.	6071
geenen verdichter met een enkel, eenvoudig woord 
vermeld, maar in eene uitgewerkte teekening vertoond 
zijn. - Het geheele zamenflel van de berigten der ver-
fchijningen fpreekt verdichting tegen. - De perfonen 
fpreken en handelen , ook bij deze gelegenheid, zeer karak-
teristiek. -- Met de allerdiepite wijsheid leidt Jezus zij. 
ne jongeren tot bet, hun zoo noodige, heldere en on-
wrikbare geloof aan zijne opilanding. Wie zou dit alles 
z66 hebben kunnen verdichten?
Het ongeloof van Thomas ftrekt ook, om twijfelin, 
gen aan den geopenbaarden Godsdienst of to keeren.
Gelijk Thomas niet wil gelooven zonder zien, zoo 
is ten alien tijde eene der glimpigite verzoekingen tot 
ongeloof de eigendunkelijke eisch, dat, hetgeen aan 
ons geloof wordt aangeprezen, niet flechts genoeg-
zaam baarblijkelijk zij en waardig om to worden toe-
geftemd, maar den allerhoogften trap van zekerheid 
hebbe. Ter vermijding van deze hip, beeft de Leer-
aar Brie herinneringen.
Vooreerst: de opflanding van Christus en de overi-
ge gebeurtenisfen, op welke de Goddelijke afkomst 
van den Evangelifchen Godsdienst fteunt, hebben geen 
hooger en bellisfender .bewijs aan to voeren, dan bet 
getuigenis der Apostelen. Ten andere: de waarheid van 
Jezus opflanding en overige wonderen is gegrond, hoe-
wel niet op de tastbaarfte, echter op genoegzame ze-
kerheid. Ten derde: de eisch van eene grootere, tast-
baarder zekerheid moet ons in bet fluk van den ge-
openbaarden Godsdienst des to ongepaster voorkomen, 
wanneer wij de wijze redenen ontdekken, om welke bet 
Gode behaagd heeft; geene andere en hoogere, dan er 
zich ons voordoet, to befchikken en coe to itaan. Na-
melijk, wanneer hier en daar tot genoegen van eenige 
twijfelenden een wonderteeken gefchiedde, zouden deze 
zinnelijke bewijzen, met toenemend wantrouwen aan 
bet getuigenis der Apostelen, overal en altijd gevorderd 
worden. -- Het geloof in Jezus moet den bedorven zin 
bekeeren; maar in een geloof, dat op zien en tasten
R r 4	rust ,
bo$	W. is ROE S
rust, koint geene zelfoverwinning, geene keus, gees, 
overleg, geene infpanning, geene gehoorzaamheid, gee-
se onderwerping to pas. (Allcrjuistfte aanmerking!) - 
indien de waarheid van Jezus opftanding en zijner Godde-
lijke zending niet betwijfeld konde worden, zou er wei-
nig onderzoek omtrent den Godsdienst zijn. Het ge-
brek aan tastbare zekerheid moge eenige menfchen, in 
weerwil der waarheidsliefde, door twijfeling fmartelijk 
ontrusten; aan de andere zijde geeft doorgezet onder-
zoek ook de helderfte en vastfte overtuiging.
Eindelijk is de befchouwing van Thomas ongeloof 
nuttig, om twijfelarij , waar zij is en blijft, onfchade-
lijk to maken. Het ongeloof van dezen Jonger levert 
voorfchriften daartegen op. -- Thomas bedenkelijkheid 
werd geene volftrekte verwerping der waarheid. - Bij 
zijne twijfeling aan Jezus opflanding geraakte zijn ge-
lieele geloof aan Jezus niet los. -- Thomas ging niet, 
gedurende zijne onzekerheid, tot de tegenpartijders 
over. -= Thomas bleef onder zijne twijfelingen op den
weg der godsvrucht en broederliefde.
De uitvoerigere opgaaf van den inhoud dezer Leerre-
de kan hare belangrijkheid doen zien.
Wij bctuigen, in den naam van bet godsdienflig pu-
bliek, aan den waardigen Kerkleeraar onzen dank voor 
dezen zijnen, met vlijt en fchranderheid volbragten, ar-
beid : opgaaf van de inwendige bewijzen voor de waar-
heid der Evangelifche gefchiedverhalen. Mogten deze 
Leerredenen velen, bij wie, fchoon niet uit onrein-
heid van hart ontftane, twijfelingen tegen de echtheid 
der Evangelifche gefchiedverhalen plaats hebben, in 
handen komen!-Schoon wij reeds vrijmoedig hebben 
to kennen gegeven , dat wij den Eerw. B R o E s niet gaar-
ne gewijde verhalen fchilderend zien uitbreiden - wat 
nood ook ? non omnia posfumus omnes in de prak-
tikale voordragt is hij meester , en weet bet hart to
treffen en to overtuigen. Dezelve is klaar, vloeijend,
hartelijk, en heeft in ons den wensch gaande gemaakt,
dat de B.edenaar volftrekt alles verfmaden mogt, waar-
door
LEERREDENEN.	609
door de minder achtingwaardige hoorder wil aangetrok-
ken zijn, en dit overlaten aan zulken, die, de ware 
kunst der rede niet bezittende, zich met kunstgrepen 
behelpen, om hier en daar eenen bijval in to oogften, 
met welken de ware Redenaar niet gediend is.
Wij geven, ten flotte, een klein flaal, ter raving 
van hetgeen wij van 's mans verdienfte als Redenaar 
gezegd hebben.
Uit de z7fte Leerrede. „ Slechts weinige menfchen 
kunnen zich geheel wijden aan de beoefeuing der we-
tenfchappen; aan velen, die lust zouden hebben om 
nuttige en fierlijke kennis to verzamelen in de uren, 
welke de waarneming van hun beroep overlaat, ont-
breken de kostbare middelen van boeken en bet onder-
wijs eens meesters. - Is voor dezen alien de tempel 
der wijsheid gefloten ? Neen ! Ziet, wat Jezus gewor-
den is, die des daags een handwerk dreef, - tot hoe 
groote kennis menigeen is opgeklommen in de uren, 
welke een antler voor ledigheid en ijdel vermaak weg-
werpt ! Ziet , wat Jezus geworden is door de opmer-
king der natuur en de beoefening der H. fchrift, 
met weinige of geene andere hulpmiddelen ! Befchouwt 
toch bet onderzoek der natuur en gefchiedenis-, der 
overige wetenfchappen, vooral bet onderzoek van den 
godsdienst , niet als eene taak, welke vreemd is aan 
uwen levensftand. Gij houdt immers, omdat gij koop. 
of ambachtslieden zijt, niet op menfchen en christenen 
to wezen , - uwe betrekking tot de tegenwoordige we-
reld fluit immers uwe roeping niet nit voor de wereld 
der geesten, in welke buik en fpijzen,woning en huis-
fieraden, alles, wat wij voor bet ligchaam behoe-
ven, to niet gedaan wordt. U, die in uwen bekrom-
pen ftaat van kostbare middelen des onderzoeks verfto-
ken zijt, ontga de moed niet, om uwen geest met wijs-
heid to voeden en to verfieren. De allerbeste boeken 
zijn u, to gelijk met den geleerden en met den rijken, 
ter hand: de natuur, de mensch, de bijbel; en zoo, 
inzonderheid voor den aanvanger, bij die boeken een
R r 5	Uit-
610	w. B ROES , LEERREDENEN.
uitlegger noodig is, gij vindt then ligt in eenen reeds 
onderwezenen vriend, en vooral in de openbare gods-
dienstoefening."
4d vocem „ geheele vaderlandfche kerk," bl. iS9, 
zij ons nog de aanmerking vergund, dat er eigenlijk 
geene vaderlandfche kerb, fchoon wel verfcheidene ker-
kelijke" genooti'chappen in bet vaderland, beflaat: dit 
zal dus waarfchijnlijk Hervormde moeten zijn.
Tot meerder gemak, is achter dit deel gevoegd eene 
korte fchets van bet inwendige bewijs voor de waarheid 
der Evangelifche gefchiedenis, in de Leerredenen door-
pans vervat, met aanwijzing der bladzijden.
jenheid in het Menigvuldige, of het Christendom, be-
fehouwd als eon vereenigingssniddel voor waarheids-
vrienden,. by de anderzins nog zoo groote verfcheiden-
heid hunner denkwijze, (land, zeden en, gebruiken. 
Leerredenen, gehouden ten tijde der Landdag-verga-
dering in Zurich, i 813, van j. j. HE S z, -intistes. 
Te Groningen, blj J. Oomkens. 1815. In gr. Svo.
122 Bl. f 1 -: -:
:Deze voortreffelijke Leerredenen, gehouden ten tijde
der bijeenkomst van de afgevaardigden-van al de flcanden

des ZwitferfchenEedgenoodfchaps in 1813, hebben na-


tuurlijk de naaste betrekking op en de grootfle waarde

voor Zwitferland; dan, dezelven zijn voor ieder Chris-


tenvolk en voor iederen bijzonderen Christen evenwel

van zeer groot belang : wij lazen die met bet uitfle-


kendst genoegen, en meenen de lezing en behartiging

aan iederen vriend van yolk en godsdienst ten flerkltt,

to moeten aanprijzen. Het in onderfcheidene-partijen

gefcheurde Christendom heeft voor iederen opregten

belijder dadelijk veel, en wel Wbet wezenlijke, gemeen•;

vnderlinge yerdraagzaamheid is geen betwiste pligt

meer,
J. J. HE SZ, E'LNHEID IN A ET WENIGVULDICE. GIr
meer, niet flechts bij Protestanten, maar zelfs tusfchen 
Roomfchen en Onroomfchen , (voor het minst, die de-
zen pligt nog betwisten durft, brandmerkt zichzelven 
bij iederen weldenkenden;) maar zamenflemmen en za-
menwerken in - hartelijke, wederzijdfche achting en lief. 
de is de pligt, dien men nu toch eindelijk ook vrij al. 
gemeen erkent; en het is vooroordeel en misvatting, 
dat men daartoe vooraf eene vormelijke kerkelijke veref., 
fening van leerbegrippen en inrigtihg van den eerdienst, 
eene uitwendige eenheid, noodzakelijk houdt. Het een-
voudige, groote oogpunt,-waartoe zich ieder Christen 
vereenigt , is geloof aan den eenen waren God, en aatl 
dien, welken Hij gezonden heeft, en broederlijke lief-
de. „ In onze dagen was voorzeker daarroede reeds 
veel gewonnen, dat het ftelfel van verdraagzaamheid 
eindelijk de overhand behield, waarvan de heilzame ge-' 
volgen zlch feeds zigtbaarder vertoonen. Reeds uit 
verdraagzaamheid gewent men zich, zonder aanmerking 
van onderfcheidene leerregelen en vormen, welke de 
kerken van elkkander fcheiden, dat, hetwelk zij altijd 
nog waars en goods gemeen hebben, beter en juister to 
bezien, dit reeds hooger to waarderen, over deze 
gemeenfchap, waar eene vormelijke noch noodig noch 
mogelijk is , reeds van harte zich to verheugen. Dit 
baant reeds tot wat hoogers den weg.
„ En waartoe dan ? " - Tot datgeen, waarvan men 
bet denkbeeld, niet alleen bij Protestantfche, maar 
'ook bij Katholijke Schrijvers (b. V. \V E S Z E N B E R c 
en ~ S A I L E R) fraai en naar behooren vindt uitgedrukt ; 
eene Christelijke overeenftemming, ook zonder vorme-
lijl e vereffening der kerkelijke verfchillen, waarvan zoo 
veel to overvloediger zegen to wachten is, naar mate 
men meer dat, waarin de gefcheidene kerken overcen-
flemmen, geldend maakt, en gemeenfchappelijk behan-
delt.
„ Dat voor de godsdienflige behoeften van on.^.n
leeftijd niets gefchikter zijn kan, dan eene - hoedanige

er onder waarheidsvrienden van zelf is --;. godsdienst-


ver-
612	J. J. x E s z
vereeniging van deze foort; - dat tot onderhouding 
en bevestiging van zulk eene geene half burgerlijke , 
half geestelijke kunst- en dwangmiddelen noodigzijn;-
dat ook juist in de tijdsorrittandigheden zelve daartoe 
de dringendite eifchen voorhanden zijn, - ja dat wer-
kelijk, onder Goddelijke leiding, daartoe in forte de. 
weg gebaand wordt, - dit is des Schrijvers innigfte 
overtuiging; dit is zijne. geliefkoosde gedachte," met 
welke de fteller dezer beoordeeling hartelijk inlemt, 
die er met den waardigen Antistes ook gaarne bijvoegt, 
met genoegen to zien, „ dat bet oude onderfcheid tus-
fchen de inwendige en uitwendige kerk, waarop de in-
rigting des Christendoms zelve,doelt, van nieuws we-
der opgezocht en behartigd wordt; - dat men de zoo 
verfchillende denkbeelden: kern en fchaal, voorhof en 
heiligdom, (in zoo verre zij bijeen behooren, en in 
zoo verre.zij gefcheiden zijn kunnen) niet zoo ligt meer 
verwisfelen zal; - dat de poging van alle echte ken. 
ners van bet Christendom tot wedervereeniging in dat-
geen, hetwelk in dezen godsdienst altijd en onder alle 
vormen even wezenlijk, even eigendommelijk is en 
blijft, zich duidelijk fteeds flerker openbaart; - dat 
hinderpalen voor deze vereeniging, welke voor korten 
nog in den weg lagen, deels reeds opgenomen, deels 
ligtelijk nog eindelijk weg to nemen zijn."
De Leerredenen zijn zeven in getal: i) gehoucten op 
Pinkfteren, over Hand. II: 6-tt. Het alle waarheids.-
vrienden liefderijk vereenigende Christendom ,, in weer-
wil der verfcheidenheid van toefland, talen, zeden en
gebruiken, is bet hoofddenkbeeld, waarvan deze Leer-
rede, op dat Christelijk feest der eendragt en des vre-
des, aanwijst, welk eene Godsdicnstvereeniging eigenlijk 
Gods wijsheid ten doel had; de tweede zet de beant-
woording dezer vraag voort, en , had de eerfte aangewe. 
zen, waaromtrent alle waarheidsvrienden zich van tijd 
tot tijd broederlijk moeten vereenigen, (de erkentenis 
en waardering der groote daden van Cod) zoo wijst 2) 
aan , naar Kslosf. III: z i , welke verfchaidenheden_ kon-
den
EEN'HEID IN HET MENIOVULDIGE.	613
den en moesten geduld worden. 3) Rom. X. A. De
prediking des Goddelijken woords, welke op 66ns wijd

en zijd zich hooren liet, is bet vermogende middel,

waarvan zich de Goddelijke Voorzienigheid bediend

heeft. Bij dit hoofdmiddel voegden zich, of liever daar'-


uit vloeiden voort, en dit is de inhoud van 4.), naar

Efef. II: i9, broedcrlijke goede verflandhouding, de me-


nigvuldigheid der verleende gaven en krachten, weder-


zijdfche voorbidding, briefwisieling, gastvrijheid en

weldadigheid. De Apostel dacht zich de Christenen

als een Goddelijk huisgezin en een heilige burgerttaat.

5) ,sac. IV: i , lost de tegenbedenking op , ontleend

uit den onderlingen haat en fcheuring der Christenen;

6) wijst aan, wat wij doen moeten, om den zegenrij-


ken invloed van den eendragt en vrede ftichtenden

Godsdienst meer to helpen bevorderen, Zach. VIII:

19b; 7) wenkt op den voor een Christenvolk ook nu

nog bereikbaren trap van zedelijke en godsdienflige

waarde, en wat bet van God mag hopen, a Kor. VI: i6.

Wij houden deze Leerredenen alle voor gouden appe-


len in zilveren fchalen, en- durven, ook al"s Leerrede-


nen, dezelve, wegens eenvoudige fehoonheki en over-


tuigende, hartindringende waarheid, allezins aanprij-


zen. Uit de tweede geven wij bet volgende tot eene

kleine proeve : „ De Apostel gewaagt niet alleen van de

befchaafde Grieken, maar ook van zulke buitenlanders,

welken men bet verwijt van ruwe domheid (barbaarsch-


heid) deed; hij noemt zelfs de Scythiers, welke onder

de geheel of bijna wilde volken geteld werden. Maar

ook dit onderfcheid kwam bij hem in gene aanmerking,

waar gefproken werd van hetgeen Christenen als Chris-


tenen vereenigt. De waarde vari elke van elders beko-


mene verlichting liet hij aan hare plaats; maar als Leer-


aar des Christendoms (eens Godsdiensts, welken bet

opgeklaarde Rome en Griekenland even zoo goed noo-


dig had, als bet ruwfte yolk) mogt en moest hij tot de

voordeelen van dezen Godsdienst ook juist dit tellen,

dat hij your bet hart en gewetcn van den onkundigilen,

den
614 J. J. I E S Z, EENHEID IN RET MENIGVULDIGE.
den ongeleerdften niet minder gefchikt was, dan.voor 
derzulken , welke reeds in kundigheden van elke foort 
groote voortgangen hadden gemaakt. Verheugen moest 
hij zich, bij zijn overzigt over'de Christenheid, reedss 
zoo wel getrouwe vereerders onzes Heeren onder de on-
befchaafde, als onder de befchaafde kringen van men-
fchen te vinden. Verheugen moest hij zich, dat zelfs 
dit anders zoo ' veel beduidend onderfcheid den needs 
verderen voortgang van het Christendom in geenen dee-
le ftremde; dat men veelmeer van deze in doorzigt en 
kundigheden aan elkander zoo ongelijke menfchen door. 
gaans zeggen kon : „ Christus is alles in allen. Dit is 
„ het, dat hen vereenigt; dit geeft aan alien dezelfde 
„ innerlijke waards, dat zij nu gemeenfchappelijk er-
„ kennen en vereeren den eenen waren God, en Jezus 
„ Christus, then Hij gezonden heeft."
Gtfprek over den waxen aard van het Christelijk Geloof 
voor Eonvoudigen, door Alethophilus. Te Leeuwar-
den, Ay J. W. Brouwer. 1815. In kl. 8vo. 47 Bl. 
f :-4-:

Zeker Predikant vindt twee eenvoudige, maar brave
manner in gefprek over eene door hem gehoudene

leerrede over bet Geloof,' waarop zij eenige bedenking

hadden, die hij door zijne eenvoudige en duidelijke te-


regtwijzing oplost. Het voorwerp van bet Geloof is,

volgens hem, de verklaring in den Bijbel, inzonder.

heid aangaande de vergeving der zonden, onder voor-


waarde van verbetering van hart en handel ; en dit

voorwaardelijke was bet vooral, dat de brave vrienden

tegenftond, als meenende zij, dat, daardoor bet vrije

der Goddelijke genade en bet geregtvaardigd worden

om niet geheel wegvallen moet. - Het heugt ons , dat,

in vroe.ger dagen, juist bet bezigen van die woorden

„ onder voorwaarde" fommigen fehrikkelijk' hinderde;

brave menfchen , intusfchen, waxen het in de hoofd-


zaak
GESPREK OVER HET GELOOF.	615
zaak eens, maar bet was een woordenjlrijd, waarbij 
men over en weder verketterde. Wij hebb en altijd ge-
meend, dat men zich gemakkelijk verdragen, kon, en 
in onze ambtsbediening bevonden, dat wij, zonder 
eenig bezwaar, die uitdrukking al of niet konden be-
zigen, en evenwel hetzelfde leeren, en voor iederen 
toehoorder even bevattelijk. Sinds lang, intusfchen, 
hoorden wij niets van belang aangaande dezen woor, 
denftrijd; met dat al kan dit boekje misfchien by foj. 
mige, ja welligt op vele plaatfen nuttig •zijn. .Het is 
kennelijk gerigt tegen de beide uiterften.: „ het ftreven 
„ naar deugd, zonder eene gemoedelijke werkzaamheid 
„ o:mtrent Gods barmhartigheid in Christus ; en 
,, bet vertrouwen op Gods barmhartigheid in Chris-
„ tus, zonder bet ijverig ftreven naar deugd."
Wij hopen, dat bet in de regte handen komen, en 
met vrucht zal gebruikt worden.
Nationaal Gedenkboek der hernieuwde Nederlandfche 
Unie., van den jare 1813. Door J. K O N IJ N E N-
BURG.
(Tweede Recenfie.)

Wij gaan•, volgens de aankondiging in ons vorigeL 
Nommer, thans over, om eenige daadzaken, zoo als 
zij in dit werk geboekt worden, met de wijze, waar-
op de Heeren B o s S C H A en C H A D die vermelden, 
in vergelijking to brengen.
De opftand to Amf erdam is bij C H A D zeer kort
behandeld; hij kept daarin den Heere F A L c K bet oog-


merk toe, om bet yolk op den 15den op to zetten, ten

einde „ eene openbare verklaring ten voordeele van

,, den Prins van Oranje to bewerken." Wij twijfelen

'aan de echtheid van dit feit, en gelooven veeleer, dat

de drang der omfiandigheden den Heer F A L C K , die ,

benevens bet edele Haagfche Driemanfchap , K E M P E OL

en eenige anderen, zekerlik een plan ter verlo.sfing in

den
616	J. KONIJNENBUP G
den zin had, vroeger dan hij meende verrast heeft. De
Heer B 0 s•s e H A flelt de zaak zelve twijfelachtig, zon-
der iemand to noemen; en de Schrijver van bet Gedenk-
boek gewaagt geheel niet van dit ontwerp van F A L C K,
wien beiden ook met luttel onderfcheidings to midden
der overige Officieren van den krijgsraad noemen. B o s-
S C H A nogtans zegt, dat hij de aanfpraak deed aan bet
Tusfchenbeftuur; eene aanfpraak, welke de late nako-
melingfchap no- in het onlangs uitgekomene klasfieke 
werk van V A N 'D E R P A L M zal bewonderen. Volgens 
B 0 s S C H A, maakten van de vierentwintig opgeroepe-
ne Heeren van hot Tusfchenbeftuur acht , volgens K o-
N IJ N E N B U R G flechts zcven zwarigheid, om dezen 
post aan to nemen. De oficiele bekendmaking en B o s-
s c II A's eigen gezegde bepalen bet getal op zeventien van 
de vierentwintig. Omtrent de opfchudding zelve treedt 
K O N IJ N E N B U R G in zeer vele bijzonderheden, die 
a o s s c H A niet heeft, en ook, volgens zijn plane, niet 
wel hebben kon; fchoon zij zekerlijk voor den An-
Jierdammer aangenaam en belangrijk zijn, en dus we-
der goed in bet ontwerp van K o N IJ N E N B u r. G die-
nen. Hij heeft ook de fchoone en korte aanfpraak van 
VAN D E FL HOOP, krachtiger dan 6dne, die wij bij, de 
Ouden lezen : „ Mijue Heeren, v66r dat wij onze be-
„ langrijke en gevaarvolle taak ondernemen, laat ons 
„ alien in itilte bedenken , dat God regeert ! "
Omtrent bet Haagfche werk evenaart niemand c H A D 
in naauwkeurigheid. Geen wonder ! hij had den toe-
gang tot de beste bronnen. Vooral in de eerfte, gehei-
me,handelingen van bet eerbiedwaardig verbond, dat 
aan Nederland de vrijheid en den Koning de kroon 
verfchafte, heeft hij bijzonderheden, zoo als niemand 
ze heeft. Gedeeltelijk heeft de Heer K 0 N IJ N E N-
B U R G zich hiervan bediend; maar ook eene menigte 
andere daarbij gevoegd. De Heer B 0 S S C H A, hoezeer 
iets korter, verhaalt de hoofdzal en met beknopte dui. 
delijkheid.
De lotgevallen van onzen tegenwoordigen Koning, 
v66r
NATIONAAL CEDENK Ot1 .	617
v66r de gelukkige Omwenteling, vertneldt B Q S s c H4 
in bet begin van zijn tweede Deel kort, dock meester-
lijk. In bet beftek van c 11 n p viel bet geheel uiet , 
daarvan to fpreken. K 0 N IJ N E N B U It G is daarpver, 
tegen zijne gewoonte, vrij kort; maar hij heeft de bij= 
zonderheden, ,dat de Vorst in den aanvang van 1813 de 
bijeenk.omst des Keizers van Rusland met den Kpniug 
van Pruisfen to Breslau bijwoonde; dat hij, op den <5 
April 1813 uit Zweden to Londen aangekomen , de bes-
te fchikkingen tot bet grpote Europefche verbpnd hielp 
wt hand brengen, en vervolgens op bet punt was, Qm 
zich in perfoon naar bet vereenigde leger in Duitsch-
land to begeven, waar hij zelf eep afzonderlijk Corps 
Nedtrlanders meende op to rigteu, toen de wapenitil-
ftand (door z.oo velen in Duitschland ipet leede oogen 
gezien) dat ontwerp kwam to leer ij<ellen. De Schri - 
ver zal deze bijzonderheden waarfchijnlij1I uit afzonder-
lijke mondelinge of fchriftelijke berigten hebben; im-
mers wij herinneren ons niet, dezelven ooit in druk to 
1lebben gelezen. Zeer uitvoerig is nu voorts de Heer 
K o N IJ N E N B U R G in de befchrijving van 's Vortlen 
blij onthaal, zoo in Engeland als bier to lande, en 
gvertreft daarin verve den Ieeer B o s s c 11 A.
Verder gaat bet verhaal van c 11 A D niet , wat deq 
krijgsgebeurtenisfen betreft: hij eindigt zilu kort, maar 
zaakrijk boekje met d,e -Ner1.zaamheden omtrent's Lands 
Conjlitutievan1814. BosSC HA en IKoNIJNENBURG 
beiden gaan verder, en vermelden de belegerin en en 
ontruimingen der onderfcheidene iteden; eene vereeni-
ging van groepen, die VAN D E R P AL r'1 meende, Oat 
aan ,ai>ne fchilderij de noodige eenheid zouden hebben 
doen misfen.
Omtrent Brielle komen de berigten.van B 0 S s c H A 
met die van K 0 N IJ N E N B U K o grootendeels overeen. 
Laatszgenoemde is echter weder meer uitvoerig. De
werkzaamheid en bet 1ijfsgevaar van Do. P A U W , M 
de moedige onverzettelijkheid zijner bade, om zijn ver-
blijf niet to ontdekken, komen in dit tafereel voorna-
MMurscx. 1816. NO- J4.	S a	me-
6I$	J. KO.NIJNEWE,URG
ntelijk uit. De verrigtingen to Oodtgensplaat bekomen, 
ook' eene zeer uiteengezette vermelding. In de opgave 
van het beleg van Koeverden heeft tusfchen de beide 
Schrijvers dit verfchil plaats, dat de vesting op den 
I2 November volgens K o N IJ N E N B U R.G in naam des 
Rusfifchen Keizers en van den Kroonprins van Zweden, 
volgens B 0 s s b'H A in naam des Keizers van Rusland, 
des Konings van Pruisfen „ en des Prinfen van Oran-
je" opgeeischt werd; een verfchil, niet zonder gewigt, 
daar, zoo het laatite waar zij , de ftelligc bedoeling der 
Bondgenooten, nog v66r eenige pogingen van onze 
zijde, volkomen 'zou blijken. Wij twijfelen echter, of 
enkele Kozakken dit zouden gedaan hebben, terwiji de 
Ridder R O S E N in de bezitneming van Friesland en 
Groningen met geen woord van den Prinfe gewaagde.
De bezetting van Groningen, waarvan` s o s s c H A 
naauwelijks gewaagt , wordt bij K 0 N IJ N E N B U R G uit-
voerig. geboekt , die daarentegen korter is in bet vermel-
den der belegering van Delfz~l, waaromtrent B o s-
S C IIA in vele bijzonderheden treedt. Iloezeer deze 
befchrijving bij K O N IJ N E N B U R G over 't algemeen 
zcer wel gefteld zij, kunnen wij echter niet voorbij, 
den Schrijver eenen logifchen misflag in den ftijl to doen 
opmerken, die zekerlijk aan zijne aandacht ontfnapt is. 
Hij fpreekt (bl. 36;) van het vertrek der,Rusfen, en 
van den Baron R O S E N, (bij -B o s s c a A beftendig 
ROSIN genoemd.) „ Hoe groot ook, " zegt hij , „ de 
„ fmart ware, eenen Man to moeten mislen, die door
•	zijne heuschheid', regtvaardighe,id en krijgstucht, al•
• ler gemoederen aan zich verbonden had; hoe beden-
k• elijk ook het uitzigt moest zijn, om den bijftand to
• derven van in den krijg geharde troepen, die, onder
„ & beste Legerhoofden, , zich ten alien tijde door
• eenen naauwgezetten dienst ondeffclieidden,, en,
„ ondanks het verfchil van taal en zeden, met hunne
„ Ncderlandfche fpitsbroeders, in ongeftoorde eendragt
•	leefifen, verfchafte,de verdedigir-g van eigen grond,
,; bij ecne volitrekte ongewoonheid aan het krijgslcven,, 
„ to
NATIONAAL GEDENKBOEK.	619
„ to midden eens geftrengen winters , geene geringe be-
„ kommering." Elk ziet, dat of bet begin, of bet 
Plot deter periode mank gaat. Immers,- juist omdat die 
vcrdediging zoo veel bekommering wekte, was' het uit-
zigt op de verwijdering der Rusfen zoo bedenkelijk,,en 
,bet gcmis van R 0 s EN zoo fmartelijk. Zoodat , in plaats 
van hoe groot ook enz. , de zin, beter geweest ware 
„ bij de fmart, eenen Man to moeten misfen, bij bet 
uitzigt enz. , ver/ehafte de verdediging enz."
De belegering van Deventer.... Doch wij oaken deze 
vergelijking, die, verder voortgezet, onzen Lezeren 
ligt tot verveling zou kunnen ftrekken; to meer, daar 
zij toch ook niet volledig kan zijn, vermits bet werk 
van den Heer B 0 S S C H A nog onvoltooid is , en bet 
Ilde Deel met bet jaar 1813 eindigt. Wij vergenoegen 
ons dus melt op to merken, dat K 0 N IJ N E N B U R G, 
to midden .eeher menigte alleen locale bedrijven, die 
voor den bewoner van andere fteden en gewesten in 
ons vaderland niet zeer,belangrijk zijn, toch ook zeer 
vele wetensvvaardige bijzonderheden mededeelt ; dat hij•,
flad voor flad , de lotgevallen vermeldt van Koeverden,
,Groningen, Delfzijl, Deventer-, Zwolle, Kampen, Does 
burg, Zutphen, 14rnhem , N, ijnzegen, Thiel, Grave, Ut-
recht, ~4rnJlerdam; (ten deele herhaling, op bl. 464 en 
467, van het op bl. 113 geboekte : zoo zijn ook's Prinfen 
eerfte komst to ilrflerdarn, op bl. 26I, en zijne twee 
de, op bl. 3o6 reeds omftandig vermeld, op nieuww 
bi. 473) en 474, fchoon korter, to vinden : dergelijk'e 
herhalingen ontfieren dit werk ;) voorts van Naardn, 
'Texel en de Helder, de IIillernflad, Gorinchem, 's 
Hertogenbosch, Bred, en Zeeland. Deze afdeeling al-
leen bevat 272 bladzijden.
Eer wij van dit werk afftappen , kunnen wij fillet 
-voorbij , nog eenige plaatfcn over to nemen nit bet 
Befluit, hetwelk, als eerie peroratio, toch'wel bet best 
en zorgvuldigst bad behooren gefchreven to zijn, doch 
waarin - wij zeggen dit met leedwezen --r voorna-
Inelijk ten ftijl heerscht, die er, zich als 't ware op toe-
S s 2	legs,
620	J. KON`IJNLNBURG
1egt, om van bet gemakkelijke, natuurlijke en ligt ver`-
flaanbare' of to wijken, ja wel eens tot verwarring van 
begrippen vervalt. 13. v. bl. 617. „ Frankrijks invloed 
„ op bet binnenlandsch beftuur en onze buitenland-
„ fche betrekkingen onderfcheidde zich weldra door 
„ dlvangeifchen cener verbindtenii, (ontaarde weldra in 
„ eene verbindtenis)welke Engelands wro1r zeer zeker tar-
„ ten moest," enz. -Bl. 619. „ De koophandel-werd 
„ ganfcbel jk outaaard,, en bijkans 'tot`bene vernielende 
„ proof gedoemd. Bl. 62o.',,, Duizende Eigendonl-
„ men,, in ieders vrijen regt tot nijverheid en vlijt ge-
„ grond, en voormaals de altijd wellende bronnen van 
„ welvaart, werden ontroofd, cn het Staatsbewind
• zelfs in aanmerkelijie vakken, tot handelaar her-
„ fchapen." -- B1. 629. „ Het aloude nationaal \Ter-
„ bond werd herfleld; en door eenparige algemeenheid
• met voile kracht." - Bl. 631. „ 1NTaant gij een beter
• inzien van algemeen belang"(te hebben.)-B1. 632.
• Mag, ik, als openhaar Schrijver, in naam der gan-
fche • fche Natie fpreken, dan.za1_zij' uwe namen" (die der 
verdienflelijj1e bevorderaars der Oniwenteling) „ in eer-
biedig en dankbaar aandenken bewaren; dan wenscht 
„ zij in elke Raadzaal van uwe afzonderlijke woon-
• plaatfen eenen eenvoudigen teen opgerigt, waarop
uwlieder naam zal prijken met bet korte opfchrift
• Het Vaderland aan zijnen Zoon." (Moet_en die Heeren 
zich zelve dan zulke fteenen laten oprigten, of moet de 
Natie de metfelaars zenden ?) - B1. 633. „ Wijsheid flaaf-
„ de bet doel onzes behouds." (Hoe lean men ecn doe] 
haven?) -- B1. 634. „Zoo drive once Staarshulk,Pals
• eene 4rk des heiligflen Verbonds , welke ons alien om-
• vat, op eene flille zee, ftatig en veilig voort ! " 
Tiler vetwart de Schrijver de 11rke Noachs met de Ache 
des 1/e;-bonds, welke niets met elkander gemeen hebben, 
dan den naam van frk in onze vertaling, en eene plaats
iti het boek'Gencfrs.
t-Wij kunnen den wensch niet oiatveinzen , dat dit Na-

iioidal Gedci'ikboik met meer Z`orgvuldigheids ware

be-
N•ATIONAAL GEDEIQREOEK.	6aI
bearbeid geworden. Jyist bet -.fchoone onderwerp em 
de overige verdienffen. van bet werk doen ons dit ver-
langen koesteren ; en , , zoo ei in 't vervolg cen tweede 
druk mogt noodig ziin, hopen wij, dat daarin vele 
der opgenoemde misffellirigen zu',len verholpen worden..
Karakterfchetfen, ,*den en Gewoonten van :Nederland-. 
fche Mannen en Ilrouwen , . in het _Yaar 18'16) hiJ-
eenve:'zamcld, op eene Reize door het Koningrijk;der 
Nederlanden , door den . Engelfehen Reiziger G,
J,O H N S O N , en den. Sthrij ver van • den . Ring van 
Gyges wedergevonden. Met Kaarten en Platen.: Ifle 
Deed. Noordholland. Te Amflerdam, bij E. Was.
kamp. In 8vo• 37& Bl• -f 5-,r5-:
Bij het doorloopenn van. den Inhoud van dit werkje 
viel ons terffond in bet oog, dat met de befchrijving van 
twaalf Noordhollandfche ifeden en plaatfen, dertien 
Hoofdffukken of 211 bladzijden waxen-gevuldi.terwijl 
de befchrijving van Zaandam alleen'zeven geheele 1-} ofd-
fiukken of 115 bladzijden bevat , : en dat de overige fie. 
den flechts twee Platen waardig zijn gekeurd, daar in-
tegendeel van Zaandam alleen zes- keurig bewerkte Plaat-
jes gevonden worden. Ilet fcheen onsdns toe , als .'t 
ware meer eene befchrijving van Zaandam te.zijn;. met 
eene eenigzins uitvoerige inleiding. Zoo: zeer wij nu 
in den befchrijver van plaatfen en zeden lokale kennis, 
of berigten van onpartijdige en bevoegde Corresponden-
ten "hadden verwacht, vonden wij ons al fpoedig in 
onze verwachting to leur geffeld, en nrishaagden ons 
vooral vele karakterfchetfen, bier en daar opzettelijl.c 
ingevlochten, zoo als under andere de befchrijving van 
bet voorgevallene in de Goudfche fchuit met de Fran-
fche Actrice en de oudt Hollandfche flame. \Vij bad, 
den liever gezien, dat onze brave Hollandfehe.Natie, 
ungewoan aan Frati'fche grappenwakers.,. alhier• gehand,
S s 3	haafd,
622	%ARARTER sc nvrSLN , ENZ.
haafd, en geenszins in een befpottelijk daglicht ware 
geffeld geworden. Vooronderfleld zelfs, dat dit voor-
va1 letterlijk hebbe plaats gehad, dafl nog eischte, on, 
zes inziens , de vaderlandsliefde van ieder I-lollandsch 
S.chrijver, om zulks met filzwijgen voorbij.te gaan, 
en geenszins door zonderlinge aan.merkingen voedfel to 
geven aan den lust van vreemdelingen, die ongetwij-
feld dit boek gretig aanvatten en als Evangelie zullen 
befehouwen, om den Hollander to befpotten. Doch, 
wij happen over alle foortgelijke uitweidingen henen, 
om. bij Zaandam bepaaldelijk to kunnen flilftaan. --
Wij ver_wachtten, zoo als de titel van bet werk nood-
zakelijk aan de hand geeft, eene befchrijving van het-
gene in 1816 plaats heeft ; doch wij moeten openhartig 
bekennen, dat wij ons jammerlijk to leur gefteld za-
gen, en met geene mogelijkheid ons voor den geest 
kunnen brengen, in welke huizen 'de Heer Schrijveg 
of zijne Correspondenten verkeerd en al die nieuwighe-
den hebben opgedaan. Waar toch vindt men eerie mo-
derne fecretaire naast eene glad gewreven latafel; een 
fraai bufet in de nabuurfchap van eenen ouderwetfchen 
riekenfIael,• eene hriefche klok tegenover eerie kostbare 
pendule? en dat bij rijke lieden ! --NB. een olie- en azijn-
apzetje in de plaats van eerie kristallen kroon aan den 
zolder opgehangen ? (bI. 265.) Welk denkbeeld toch
moeten vreemdelingen zich van ~de Zaandammers vor-
men, tivanneer zij lezen: Ales is met dwijltjes en
hleedjes belegd, om de matter nict to bezoedelen. Deze 
vindt men zelfs bij fommigen in het zoogenaamde fnui-
vertje, waarin de goedertieren Echigenoot bij eenen 
laauwen aschpot verkleumd nederzit•, zelfs .dan nog, 
wanner de koude Noordewind blaast en woedt ti en de 
bagel, door denzelven voortgezweept, tegen het lagee dak 
en de r arnmrlende glazen kleltert, enz. enz. Trou-
wetls, de Schrijver laat bier zeer verzaehtend op vol-
gen, bl. 267: Denk echter niet, dat deze handelwijze
Aij pllcri plaats heeft, Offphoon van nabij met Zaan-


dim bekend, verklaren wij , geen enkel huis to weten ,

waar
VAN P11EDIRL. MANMIN EN VROLJWEN.	629
waar zulke gebruiken plaats vinden. - Verder : bij wel-
ke Vrouw zal men zulke foort van redenering aantref-
fen, die, om aan haren lust tot opfchik to voldoen, 
Karen Echtgenoot door flecht voedfel ontijdig naar de 
eeuwigheid zendt, en zich troost met bet denkbeeld 
niemand Jlerft vddr zijn' tijd? (bl. 271.) In welk fat-
foerilijk huis, waar men toch alleen onder lieden, die 
met tentjagtjes afgehaald worden, een Collation ver-
waeht, eischt de etiquette, zich achter cenen grooten 
fsoop banket of koekjes to verfchuilen ? (bl. 272.) Welke 
Familie verbiedt geflrengelijk aan de kinderen het reini-
gen van mond en tanden ? (bl. 275.) Welke zonderlinge 
zamenknooping van een aanminnig gelaat, NB. bevalli-
gen tooi, ingetogen zeden, huisfelijke deugden, met bet-
gene men eenige regelen verder leest, dat de Tlrouwen 
fangs den grond worden voortgefchoven, en zzulks ver-
vorzaakt wordt door den`zwaren last van rokken, welke 
bare heupen drukken op cone vreesfelajke wijze, enz. ! 
(bl. X76.)
Wij zouden to omflagtig worden : wilden wij deze 
befchrijying van Zaandam flukswijze naar verdienflen 
wederleggen, hetwelk echter noodzakelijk zoude zijn, 
om iederen vreemdeling, die dit boek in hander, krijgt, 
en eerder eenen hoop Hottentotten, dan befchaafde 
lieden, in de Zaandammers denkt to zulleir aantreffen, 
van zijne dwaling terug to brengen. Ja,'wij vergroo-
ten her niet, indien wij zeggen, dat iedere bladzijde 
over d~ Zaan of Zaandam eene grove, Ionnaauwkeurig-
heid (om geen ander woord to bezigen) bevat. Wij 
mogen echter niet voorbij , bet volgende aan to merken. 
Het fcheen den Schrijver Wet to bevallen, dat men in 
den Schouwburg bij een voortreffelijk Treurfpel niet 
ander: hoorde dan bet kraken van noten enz. (bl. 279.) 
Waar toch heeft de Schrijver dan plaats gekozen ? 
Ilet bevalt ons inderdaad even weinig, wanneer wij 
in den Amflerdamfchen Schouwburg door allerlei luid-
ruchtig gefchreeuw worden gehinderd , en to huis koinende 
niet zelden onze kleederen door velerhande vuilibheid , van
S s 4	bo-
624	KARAKiERSCIIETS1i:'N, LNZ.
boven -afgezonden, jammerlijk befmet zien; terwijl. men
nog daarenboven, itaande de vertooning, gevaar loops,

eene ledige flesch, ja zelfs een' mensch 9p :het hoofd

to krijgen. Is 'bier Van ook de fmaak det Amftelaren

to befchuldigen ? -- Bijzonder fchijnt de Schrijver bet

op de Kermisfen gemunt to hebben, en waarlijk regt

hofffclijk -worden de Zaandammers bier• bij 'een' hoop

wiiden vergeleken: immers, zij zijn, als 't hare', bul-


ten zichzelven; zij fchijnen de logge aarde'niet mecr to

beivoneit; zij verlaten met innige vreugde en-al huppe-


lende hunne woningen,; zij zwerven honderd malen ginds

en her-waarts door de kramen; zy treden,al zingende de

herbergen in,: zij eten, zij drinken, zij fpringen eti

danfen, tot laat in den nacht!- (bl..28o.) Wij verklaren

conduit , bier nimmer ooggetuigen van to zijn •geweest,

en nog minder' van die losbandighederi en buitcnfpo-


righeden, lvelke verfchooning vinden in het algemeen

gezegde, dat het thans kermis is! (bl. 281.) Zonder-


linger Dog is deze opgave voor het jaar 1816, daar to

Zaandam alleen Schouwbarg is bij de Kermis; en deze

eerst in October- invalt, terwijl wij bet,boek"reeds in

Jiilij dezes jaars in handen namen. - \Vie ook beeft

den Schrijver wijs gemaakt, dat er eene gordijn voor de

f liilderi in de Groote of Bullekerk hangs , welke gedrr.

r,nde 'de godsdienjtoefening wordt toegefchoven', on; de

cogeiJ der toehoorderen deiarvan'af to trekken; en wat

nog nicer ze•gt,' dat, even als de Heer M A n s s T r. o o M

Met eigen oogen bet olie- en azijn - opzetje aan den zol-


dwr had zien hangen, (bl;'265.) ook de Schrifver in dit

g,'.va1 getuigt : My waren hiervan den v`olgenden dad

getuigen , en nogtans rnerkten wij op, dal deze gordi n

riiet verhinderen kon, dat velen der Gemeente, misfchien

vit gewoonte, hunne oogen deiwaarts wendden. ; bl. 298.)

AV' j verklaren flellig, dat (hoewel bet wenfchelijk wa-


re., dat zuilks gefchiedde) er simmer eene gordijti voor

bewuste fchilderij, geweest en ook thans (October

1816) nog nict is. - Eenige bladzijden verder (bl. 302.)

tivorden Ae Bewoners van de Zaan, die bet Huisje.van

Czaar PE rE R met bezigtigd hebben, zeer zacht en

min-
VAN NZDXRL. MANNEN EN VROUWEN. 625
tninzaam; voor onbefchaafde menfchen uitgekreteti. 
Ook geenszins malsch kunnen wij de beoordeeling noe` 
men van bet hoofdiieraad der Zaandammer Meisjes : im-
mers beet zulks een kapfel, dat eenc van de fchoonhe-
den eener Vrouw bedekt, namelijk het haar, dat zon-" 
der twijfel zal worden afgeknot, en eene oorzaak wordt 
van onreinheid en hoofdziekten (bl: 362.) ; ter-wijl, daar-
entegen, hetzelfde tooifel bij de Meisjes van Alkmaar 
als navolgenswaardi-g words aangeprezen : immers ; de. 
Beer J 0 x N S 0 N beiwonderde het , en wenschte, dat de 
Engelfche Vrouwen haar voorbeeld volgden : hij was vodr:. 
nemens , bij zijne tertigkomst in Engeland , zulk Pen hoofd-
tooifel to vereeren aan' cene jonge Dame. (bl* i2o.) --
tat de befchrijving der bijzondere plegtigheden be-
treft, van verjaring, v:ijen, bruiloften, begrafeni& 
enz. , welke -trouwens als v66r j aren voorgevallen voor-
komen, wij hebben to vergeefs naar bejaarde lieden ge-
zocht, die zich to binnen konden brengen, dat eenige 
derzelven aizoo hadden plaats' gehad. Oak eischt de 
titel eene befchrijving. van hetgene thans beflaat, en 
niet van hetgene in vroegere tijden in- gebruik was. Wil 
men de zeden onzer Voorvaderen leeren kennen, data 
leze men de oude Gefchiedenis : iedere itad, ieder plek-
je groads zal zijne zonderlinge gewoonte aantoonen. ---
Ook niet zeer heusch -hebben wij de befchrijving van bet 
zilveren bruiloftsfeest gevonden; en waarlijk, de Heer 
K....:.. , te- wiens huize die bruiloft door de 1 eeren 
werd bijgewoond, moet eene zonderlinge foort van dank-
baarheid in zijne gasten ontwaren, welke hij met zoo 
veel guile gastvrijheid heeft onthaald, wanneer Mj,.dir 
bock in handen krijgende,-zijne gulheid ais uit eigen-
belang geboren,-en zijne Gade als een lomp', an be--
fchoft en onbefchaafd wijf beltempeld. ziet. Ook o4n-
trent de fpeelwagentjes- is des Sehrijvers- oordeel zeer 
zonderling. Men ontm'oet (zegt hij , bl. 279.) vele/peel--
wagcntjes, waarop, b'uiten den voerman, gees man-ge-
zien wordt, Het Plaatje No. 6. bewiist echter bet te-
gOdeel,. dar, hetzelve toch twee Vrouwen en twee
S s 5	Man-
626	KARAKTUSCHETSL,N; ENZ.
Mannen bevat. Nimmer, ectiter, ziet inn de trot:= 
wen zonder hoed of kaper op zulke wagentjes zitten, 
bffchoon dezelve in dit Plaatje met ongedekte hoofden 
afgebeeld zijn.
Het Plaatje No. 7, dat alleen voor de afbeelding der 
kap fchijnt ingerigt, is zeer onjuist; bet fchijnt veel• 
eer, dat eene Vrouw, welke niet dagelijks de kap 
draagt, tot Model heeft gcdiend, daar men duidelijk 
ziet, dat de opgebonden haren zich onder die muts op 
bet 'achterhoofd verbergen , terwijl tevens de ondermun 
dood ouderwetsch, en bij niet UneVrouvrr meek in ge= 
bruik' is. Eindeliik is ook de afbeelding van een Zaan-
damsch Huis (Plaat 8) niet zeer juist gekozen, om 
eene echt Zaandamfche wooing voor to ftellen. De 
perken (voor bet huis' ~namelijk) prijken met glimmen-
de koralen en blocmen. Achter bet huisje zagen wij 
eerie plaats of twin, die zich tot de Zaan uitftrekt, en
op gelijke wijze is aangelegd, (bl. 340 en 341.) Hier
toch tast de Schrijver geweldig mis. Aan de noordzijde 
van bet huis is flechts 66n venfter, en geen twee, zoo 
als de teekening aanwijst. Er zijn geene koralen hoe-
genaamd, even min ais cene plaats achter bet huis.
Ten flotte eischt de liefde tot de waarheid, met een 
enkel woord to ge\vagen van de befchrijving der Papier-
fabrijk van de Heeren K 0 0 L E N C 0 r-r r. Wij moeten , 
om de zoo gedetailleerde opgave van een' antler', voor-
onderftellen, dat bier met den Heer Schrijver eene naau-
we correspondentie heeft plaats gehad. Dan, hoe veel 
lofs wij aan de kunde en den ijver van gemelde Fabri-
keurs moeten toezwaaijen, die, ter volmaking van hun-
he bewerkte f bffen enz. enz. , kosten noch moeite heb-
ben ontzien, vinden wij ons echter verpligt to verkla-
ren , dat niet zij , maar de Heeren r o c G E r N C 031 n. , 
bet eerst velin-papier hebben vervaardigd, hetwelk 
daarna, door gemelde Heeren K o o L E N COMP-, en 
tevens door andere Fabrikeurs, tot volmaking is ge-
bragt. Had de Schrijver dit geweten, welligt had, hij 
zich alsdan van de magtfpreuk onthouden, alsof de Fa-
brijk
VAN NEDE.RL. MANNEN EN VROUWEN.	627
brijk van de Heeren,x o o L de eenigfle op let vaste land 
is, welke met de beste der Engelfchen kan wedijveren, 
(bl. 37o.) even of de andere Fabrikanten in derzelver 
fchaduw niet konden flaan. Wij' herhalen,.de Heeren 
K O O L E N C o m P. v.erdienen our hunnen ijver allen lof; 
maar zouden hunne papieren, gefleld dat hunne Firma 
in dezelve niet gevonden wierd, dan our derzelver 
meerdere deu dzaamheid juist boven de voortbrengfels 
van alle andere Fabriketirs gekozen worden? Maken de 
Heeren K o o. L E' C o M P. dan alleen en uitfluitend 
goed velin-papier?
Dan, genoeg ! Onbewimpeld hebben wij onzee aan-
lnerkingen naar waarheid medegedeeld, . en alleen ge-
tracht , de zoodanigen , die , door het uitwendlge van 
dit werkje fours misleid, zich een verkeerd denkbeeld 
van de Zaan-bewoners zouden mogen makeil, van 
hunne dwaling terug to brengen. En wij lneenen den 
Schrijver ernilig to moeten raden, om, wanneer hijwe 
derom een foortgelijk ander werk tot Nationale Karak 
terfchet~ mogtr onder handen nemen, alsdan to raadple-
gen met eigen ' Inboorlingen, die gefchikt en bevoegd 
zijn, om hem onpartijdig to onderrigten.
S#aat- en 4ardrijkskundige Befchrijving van- het Koningrijk 
.der , Nederlanden, of der ilII. Nederlandfche Provineien, 
benevents het Groothertogdom Luxemburg, 'volgens de Tracta-
ten en de Grondwet des Jaars 1815', door N. G. V A N K AM-
P E N, Lid der Holl. Maatfchappij van' Wetenfchappef , der 
Maatfchappij van Nederl. Letterkunde, en van het Zeeuwfche 
Genootfchap der Wetenfchappen. Met eene geheel nieuwe 
Kaart. Ti Haarlem, bif F. Bohn. 1816. In gr. 8vo. X en 
415 Bl.f 3-13-;
,, Hoewel eene -menigte Befchrijvingen van afzonderlijke ge.
„ deelten onzes ouden Vaderlands , en der Belgifche Neder-


landen, beftaan; zoo was toCh, federt de ineenfdielting

,, der-
(_n$	N. G.-VAN IKAMPEN
„ derzelven tot den Koningrijk, eene nieuwe Befchrijving
„ eene wezenlijke behoefte geworden." Ziet daar her begin.

van her' Voorberigt' des werkzamen V A N~ K A M P E N, ge-


plaatst voor her boekdeel , dar hij , vergezeld van eene

nieuwe Landkaart, en op verzoek des Uitgevers, tot geleide

en' toelichting derzelve, in her licht zendr. Alle bedenking

wegens bet nuttelooze of overbodige van dezen zijnen ar-


beid, bij de erkende veelheid en verfcheidenheid van narig-


ten aangaande de thans hereenigde deeten van Nederland,

wordt daardoor tevens afgefneden. Want, behalve eenige

niet ongegronde bedenkingen, zoo' wegens dg uitvoerigheid

van deze en gene vroegere Befchrijvingen, juist hierom anin-


der berekend voor her algemeen, als wegens bet verouderd

sanzien van andere, daardoor minder gefchikt voor her te-


genwoordig gebruik, is dit nitgemaakt en blijkbaar, dat de

affch6iding der Gewesten, in de laatfte Eeuwen onder eenen

verfchilienden Regeringsvorm en Heerfchappije fiaande, den

Aardrijkskundigen tot hiertoe verbood, het geheel der Neder-


landen wider e6ne rubriek, of titel; to brengen. Zelfs de ver-


deeling der XVf Provincien, die oudtijds beftond, en Luxem-


Irurg en her nu Pransch gedeelte der Nederlanden (drtois)

$nfloot, verfchilde van de tegenwoordige, waaronder bet

Land Van Luik begrepen words, en die in maserdere opzigren

ook op eene andere wijze geregeld is (*); ont niet to fpre-


ken van onze naauwe betrekking' tot bet Groothercogdom

Luxembourg, dat, als een bijvoeg/el, en voormuur van her

Rijk der Nederlanden, van derzelver Staatkundige Befchrij

wing' wel niet to fcheiden is , in waarheid nogtans een gedeel-


.te uitmaakt van her hoogere Duit;chland. Ddarenboven, de

lierinnering aan de jong!te gebeurtenisfen en oorlogstooneelen

in Nederland, waardoor deze en gene plaatfen en flanden

verinaard geworden zijn ; her verval en herleven van onzen

btoei eu handel, en de ftichting zelve van den Troon van

Ne.

(*) Wij vermeenen onze Lezers geenen ondienst to doen, met aan 
hen, welken wij de nieu ve•Londverdeeling op bi, 633lceren kennen, te. 
vent to herinneren aan de oude Namen der XVII Provincien, die be. 
itonden in de Herogdommen Braband, Limburg, Luxemburg, en Gel-
derlarrd ; de Graaflcheppen Ylaanderen, Artois , Henegouwen ; Holland; 
Zeeland, Namen, en Zutphen; de Heerlijkheden Yriesland, Groningen, 
Overijsfel, Utrecht, on. Mechelen, benevene bet Markgraaffchap Ant-
werpea.
BESCiiRIJVING DER NEDERLANDEN.	624
Nederland, waardoor''hetzelve, als uit de asfche van eenen 
vernielenden brand, tot eene luisterrijke M•ogendheid.herrijst 
dit alles doet ons met welgeyallen bet HandboEk des Heeren 
VAN K A M P E N aankondigen, dat, zonder de borkonden on-
zer voormalige grootheid, bloei en vermaardheid onaangeroerd 
to laten, tevens befcheiden omtrent de Nederlanden beheist, 
floor den geachten Schrijver, deels uit eigen waarneming, 
deels uit ingewonnen berigten van kundige Mannen, verza 
meld. Alleen de hog zoo korte duur van den gezegeliden 
leer van zaken, dien wij mogten beleven, doet•ons vree-
zen, of men niet met de uitgave dezer Befchrijving zich 
tenigzins to zeer gehaast hebbe, om aan dezelve de'vereisch-
te' volledigheid en naauwkeurigheid to kunnen geven. Im-
mers, behalve een getal van 17 bladzijdert Bijvoegfels en 
Verbeteringen. achter bet werk gevoegd, en die alreeds ons 
vermoeden fchijnen te bevestigen, de Schrijver zelf'erkent, 
omtrent Belgie niet zoo gelukkig getlaagd to zijn in bet be-
komen van gewenschte narigten, als wet omtrent bet Naor. 
delijk Nederland; en to dhzen bevond• hij zich ook buiten 
flaat, om cene echte opgave der jongfte bevolking to geven, 
behalve van fommige groote rleden, en van bet eigenlijk ge-
zegde Noordhollirnd. ,, Veelal dus (betuigt hij) heeft men
•	zich met do algemeene telling van 1796 moeten vergenoe-
•	gen, in afwachting der officiele opgave, die men N$, eerst-
'„ ~daags van de bevolking, althans in de Noordelijke Gewe -
• ted, to gemtret zict." ',Dit, echter, willen wij geenszins 
gezegd hebben- orn den lof to verminderen, aan onzen kur. 
digen Landgenoot -verfchuldigd, 'in wien wij dit onvolko-
mene (bij eenen zeker to verwxchten tweeden druk gemak-
kelijk to herflellen)~ zeer gaarne over bet hoofd zien, svan-
neer wij delmoeite indenken; door hem befleed, orn bet meest 
merkwaardige en belangrijke over den geheelen omvang van 
Nedes•la id to verzamelen, en, in een beknopt boekdeel, zulk 
eenen rijkdtnn en verfcheidenheid van zaken bijeen -te bren-
gen, als bij uitnemeiidheid gefchikt Is, om den Lezer, dien 
hij bet l'aderland leert kennen, tevens een aa-ngenaam en nut-
tig onderhoud 'te verichaffen. Veel , zeker, moest dnartoe eene 
goede fchikking en' keuze van flof bijdragen, waardoor hij 
bet algemeene in eene uitgebreide en. heurige Inleiding vooruit 
zond, daarna eerst bet hoofdzakelijke van elk bijzonder Ge-
west 'aanteekende, voorts under iedere' der XVII Provin.
cicu
630	N. G. VAN K A N P E-N

cien rangfchikte, War hij van hate fleden, doipen en plaat-
,fen eene uitvoeriger befchrijving of vermelding waardig keur-
1e. Geleidelijk was deze orde, die zich in den aard der za-
ken.- aanbood ; en, terwijl nog de willekeurige fplitfing in ar-
rondisfementen onder de Franfche overheerfching, vooral ten 
aanzien van de Regtbanken, in ons Vaderland fiend houdt, 
mag her gerekend worden tot de duidelijkheid der aanwij-
zingen, met betrekking rot doze en gene plaatfen, iets toe 
to brengen, dat de Schrijver ook doze Landsverdeeling, ten 
minfle bij deze uitgave, niet uit her oog verloren heeft in 
zijne Befchrijving, die beide Staat- en Aardrijkskundig zijn 
zoude, en daarom ook mar ten deele de Provincien afhan-
delr naar den rang van hare ligging, ten deele en voorna. 
melijk de orde volgt, die zij hebben in den Staat. -Wij be-
vroeden evenwel niet volkomen, waarom de Heer VAN 
KAMPEN in dozen her gebaande fpoor verliet, en zouden al-
zoo beter keuren, dat meil zich geheellijk houde aan de ge-
wettigde of wel natuurlijke volgorde der Landen. Mear ge-
noeg zij deze herinnering: wij gaan voort tot 's Mans In-
leiding, en zullen die kortelijk doorloopen, om onze Lezers 
een ,eter denkbeeld, zoo wij hopen, to geven van den in-
bond zijns works, dan indien wi) ons tot eenig uittrekfel be-
paalden, waarvan de keuze to moeijelijker vallen zoude, 
wanneer wij geene yooringenomenheid verraden wilder met 
deze_ of gene Provincie or Stad onzes Vaderlands.
Aanvangende met de ligging, uitgebreidheid en grenzen van 
bet Koningrijk der Nederlanden en her naburig Groothertog-
dom Luxemburg, befchrijft bij den loop der drie hoofdrivie-
ren, den Rijn, Moos en Schelde, die haar doorkruifen, om-
zoomen, en wier monden zich uitflorten in de Noordzee, die 
ten. Westen en Noorden Nederland befpoelt. Andere, zoo 
ililflaande als ftroomende, wateren worden vermeld; doch der-
zelver befchrijving uitgefleld tot die der Provincien, wear 
zij gevonden worden. De laagte van her meerendeel dezer
Landen, waar boven de bodeni ook der gedachte Wereldzea 
verheven is, en die omringd worden van meer verhevene en 
bergachtige flreken, fchijnt nanleiding gegeven to hebben tot 
hunnen naam. Zij flelt her Vaderland bloot aan ovetflrooming 
en ijsgang der Rivieren, of inbraak der Zuiderzee of )iollert, 
riot altoos 'ifV to weren door kracht van dijken of paalwerk; 
eene min veilige befehertiting, d.ui Vlnanderen of Holland it,
de
BESCHRIJVING DER NnDERLANDEN.	631
de befchutting der, duinen onderviaden mogen tegen, bet ge-

weld van de baren der Noordzee. Aan den anderen kant,

evenwel, is deze zorgelijke ligging ,van Nederland, en zijn

die rivieren, binneuwateren en Noordzee, de weldadige en

voorname bronnen van onzen nationalen bloei, welvaart en

grootheid. Ten Zuiden alleen heeft dit Koningrijk zeer hoo-


ge, bosch- en bergrijke flreken; en loopen vandaar, tot in bet

bait des lands, fommige meer verhevene en dorre heivelden.

Zeer ongelijk, derhalve, is bier de luchtsgeJleltenis, char

vochtig en veel bezwangerd met zeedampen, ginds `frisch of

droog en alzoo meer gezond. Bveneens verfchilt- de vrucht-


baarheid en aard der voortbrengfelen in de on4erfcheidene ge-


westen. Ten Noorden is overvloed van vee en keurige wei:

landen; ook groeit aldaar menige' foort van,graan en vruch-


ten. Rijker, nogtans, in uitmuntend koorn, boekweit, vlas en

meekrap, is (Zeeland niet uitgezonderd) bet zuidelijk ge-


deelte, in deszelfs midden, en westelijker oorden. Delf[lof-


fen, houtgewas, wijn, die aali den Rijn of Moezel valt, en

de minerale wateren van Spa, treft men aan in Luxemburg,-


ook in bet daaraan grenzend gedeelte des Rijks. Behalve zoo

vele middelen van beflaan, en terwiji bij den overvloed, then

Nederland oplevert, alleen zout en wijn deszelfs voor-


naamfle behoefte uitmaken, brengt inzonderheid de Zee bet

hare toe tot de welvaart des Rijks. Van oudsher waren de

Yisfcherijen, met name de groote, of Haringvangst, eene rijke

goudmijn, niet minder voordeelig dan de uitgebreide wereld.

handel, door ongunst bovenal der latere Q ,,den en verlies der

aangelegene Oost- en Westindifcbe bezittingen to deerlijk ge.

flremd, geknakt en fchier geheel vernietigd, nu echter met

verbazende fnelheid herlevende bij den zegen van Vrede en

een gematigd Befluur. Zoo teekent VAN K A M P E N 22n;

dat, reeds in 1814, een getal van 137 Buizen ter Haring-


vangst uitliep, en 1500 Schepen onder Nederlandfche vlag de

zee doorkruisten. Mogten wij hetzelfde getuigen wegens de

kleine Visfcherij, die nog to naauwernood bet hoofd fchijnt

op to beuren, en aangaande bet Fabrijkwezen in ons Vader-


land, dat, wel is waar,-nog van de nijverheid, winding en

bekwaamheid des Vblks eene niet ongunflige proeve geeft,

echter over bet geheel zoo droevig in verval is en kwijnende?

dat de herinnering. aan deszelfs v origen bloei, de treurigrle

asn•
6g2	N. G. VAN KAMPEN

aan4oening verwekt bij bet gezigt der voornamere binnebfer 
den van Holland.
Na een zeer beknopt , dan t,o.ch voldoend overzigt• van alit 
alles, en bondig verflag der gefchiedenis van den 3yeder-
landfchen handel, ontmoeten wij bier wegens her volkskarak, 
ter eene waarlijk vereerende, dan 'loch getrouwe .opgave, 
die van de opregtheid, eerlijkheid, trouwe, weldadigheid, 
werkzame geaardbeid, geduld, en wel eens to ver geclreven 
,Winstzucht der ingezetenen iet goeds voor de toekonist to 
beloven fchijnt, wanneer zij flechts hunne overhelling tot den 
drank (volgens den Schrijver eene erffnet, met name in her 
Noordeliik deel) door rede, befchaving en Godsdienst leeren 
teugelen. Overigeus zij.ti daar, meest rwgrans in her Zuiden, 
4e zeden in den middeiftand, door omgang met uirheem-
fchen, Wet zoo verbasterd, .of er hleef-bij hen genoeg over 
van de vvoorvaderlijke en achtenswaardige eigeufchappen. Al-
coo gewagende 'van de Yaderlandsliefde, en gehechtheid des 
Volks aan zijue Regenten, (waartegen de koele Nederlander 
node, ep piet dan na gewelddadige onderdrukking, bet har-
4as aangespt, wanneer hij Qok met kracht her knellend juk 
verbrijzelt) geleidt deze aanmerking onzen Schrijver tat de 
gefchiedenis, of een kort verhaal van Nederlands latge,vallen;
	waarna,hij opgave doet wegens de Yolkstelltng in 1796, die 
.in de onderfcheidene Departementen, to zamen genomen, een 
getal :van 5,384,805 zielen aanduidde. Voorts verhaalt hij den 
deerlijken •ftaat, waarin *hot Keizerliik lpecreet van NA~ro-
LEO.N in i8io "s Lands geldmiddelen dompeide ; en die fe, 
derc.door her rijzen der Fondfen begonnen zijn zich op to ben-
ren; fchetst wijders den toeftand der Zee- en Landinagt,-bene-
vgns e ferkte, die .de Jigging der gewesten van rivieren en 
vestingen ontleent; en vervolgt met zijne Lezers bekend to 
maken met den acrd en varm van Regering-, gelijk die voor= 
maals was, en:nu in dir Koningriik is ingerigt onder den,Mo. 
„parch en bij Volksvertegenwoordigiug. Eindelijk bleef den 
Heese VAN IC A M P E N over, to fpreken van den Godsdienst, 
.of de onderfcheidene Gezindheden, die in ons Vaderland, met 
voile vrijheid ales gewetens, gevestigd zijn; en, ter eere vats 
Nederland, verflag to doen van den.flaaf der Kunfen, Lette. 
ren, AVetenfchappen en Befch¢ving in de pnderfcheidene ge-
westen. Vierbij laat wel de Schrijver nan her Zuidelijk ge-
deelte van .ons Vaderland :alle regt • belegenen; maar konu
toch,
IiESCR*11VINE DElt NEDERLANDEN.
633
eclek, gelijk znlks trouwens otlloochenbaar en w6bekend isr 
bet Noordelijk gedeelte voorcreffelijk uit, door de inrigting 
der Akademien, door eene reeks van bloeijende Genaotfohappen 
en nuttige MaatJehappijen zoo wel, als door den tijkdonn 
tan weteldberoemde Manned, die er vroeger en later, 'no: 
den Spaanfchen tijd, gebloeid hebben. Vervolgens onti ioeten 
wij eenen wenk aangaande de Yolkstale, die gewis, de kort. 
flondige' vereentging van de deelen des Rijks in aanmerking 
genomen, niet anders dan Beer nnderfcheiden zijn kan, en 
welke wij hopen, dat, door tle toenadeting en Vaderlands-
diefde der Inwoneren, onder begunfliging van, bet Koninklijk: 
Iluis,' zich allengs tot eene algemeene Sprake vormen gal, en 
zuiveren moge van den zuurdeefem, waarvan wij eene walg 
hebben. Met naauwkeurige aanwijzing van de tegenwoordige 
fiaatkundige verdeeling der XVII Provincien, in 'eenige bij. 
zonderheden onderfcheiden van die onder Keizer IC A R E L 
DEN V, kiest hij ten flotte deze volgorde voor zijne Be= 
fchrijving van elke derzelven: Noord-Braband, voormaals 
Staats-Braband. ZuidBraband, voormaals Depart. der Dyle. 
Limburg, voormaals Depart. der Nedernmaas en een gedeelte 
der Raer. Gelderland.' Luik, voormaals Depart. der Ourthel 
Oost - Vlaanderen , voormnals Depart. der Schelde. lest 
Vlaanderen, voormaals Depart. der Leye. Hcnegouwen, voor. 
mails Depart. van .Temappe. Holland. Zeeland. Namen, voor. 
maxis Depart. der Sambre en Maas, met uitzondering van bet 
Luxemburgfche. Antwerpen, voormaals Depart. der beide Ne. 
then. Utrecht. Friesland. Overijsfel. Groningen. Drenthe, 
Waarbij dan nog aan bet einde des boeks een'drietal fan. 
hangfels gevoegd zijn, waarin, op gelijken voet als ten aan-
zien van iedere Provincie, eerst bet Groothertogdom Luxem-~ 
berg, daarna de Landen, bij den tweeden Parijfchen Vrede 
van 1815 afgeflaan, en eindelijk bet Hertogdom bouillon, 
met de eanhoorige fleden enz., befchreven worden. Intus. 
fehen, daar wij reeds genoegzaam uitvoerig geweest zijn In 
ons algemeen verflag wegens de Inleiding, en de Lezer daar. 
Wit kan opmaken, in welken trant of fmaak bet werk ge. 
fchoeid, en hoedanig. over bet geheel deszelfs inhoud is, 
mogen wij ons tot geene bijzonderheden inlaten. Met rtumta 
kunnen wij trouwens dic Handboek, in meer dan tdn op'zigt 
onze bijzondere goedkeuring wegdragende, en rijk in veelheid 
en verfcheidenheid van gewigtige. narigten, bet vaderlandsch
BO1KBESCn. I8I6. No. 14,	T t	Pu-
634	ff. G. VAN RAM-PEN
,pnbliek. ;op, gebruilte aanprijzen,, en moeten aan de onziJdig•
held _4es I-I,eeren VAN 11,AMPF$N let regt doers-wedervaren,

dat., in z.1j•ne,Befchrijving van de, Pro vincien,. nagenoeg de.

zelfdeuitwgerigheid en gelijkheid van coon doorfirale; hoe-


zeer,, heltg&gn kwalijk anders zijn.kon, Holland,. Zeeland,en

Utrecht, met betrekking-tot de ,vbormaals Pereenigde-Neder-


landfche, Gewestrn, met de meeste naauwgezetheid behandeld

fchijnen. Met opzigt tot Gelderland is veel vergoed door,de

Bijvoegfelen. , Omtrent de overige.drie Provincien dunkt ons

bet verflag lets minder volledig, met, name ten aanzien van

bet ,Platte land. Vanhier zijn ettelijke _ dorpen van Gronin-


gerland,.met name order. het.Hunfingo-kwartier, niet anders

dan met On enz. aangeduid: en, terwijl elders fchrale buur-


ten met ouvermeld bleven, zijn in Vriesland, behalve meer

anderen, 1laxum, Marfum, Beetgum,. Dronriyp, Menaldunz

en, Wolvega met ililzwijgen voorbijgegaan; offchoon het laat-_

ice , van _ de beroemde V A N H A R E N S, die daar gewoond

hebben, eenigen titel tot, aandenken ontleenen mogt. Ook

kon de lijst der vermaarde Mannen, waarop dat Gewest,

of de voormalige Hoogefchool van Franeker, zich met reden

verheffen kan, eenige vermeerdering lijden; daar Harlingen

eenen SIMON STIJL en JOANNES STINSTRA, Leeuwarden

den, .taalkundigen j o. S C H R A P,4 R, en Franeker zelve den

vermaarden GEORGIUS COOPMANS en JoANNES MUL•

D E R,, behalve de genoemden door V A N K A M PEN, heeft uit-


geleverd,, allen bekend door hunne fchriften. Ook zouderr

wij, mast G IJ S B E it T J A P I X , aan den lateren Dichter in de

Vriefche . tale, JAN A L T H U I S E N, eenen tweeden rang dur.

ven toekennen. Overigens,, de uitdrukkiag onder Harlingen,

alsof ,, dear veel visfcherij zijn zoude in de Zuiderzee,"

is onnaauwkeurig; althans de visch words daar alleen ter

markt, of wel vann buiten, aangebragt door_ visfchers, die,

elders, en, Tangs. de 'zeekust in gehuchten wonen, of aan den

voet des dijks. Doch. mangel aan nieuwere befcheiden we-


gens Vriesland mogen wij , daaruit insgelijks afleiden,. dat

V A N K A, M P E N,, van Molquerum fprekende , zegt; . „ De

„ huizen itaan er zoo verward ondereen, dat; men bet 4leM

„ Vriefchen doolhof noemt, en een vreemdeling er naapweliks-


„ to regt kan komen. ", Dit was•n misfehien zoo v66r vijftig

of meerdere jaren: nu,,fchoon het plaatsje nog-bewijs draagt.

van vere'ardert. aanleg., is .er. zpo veel gefloopt, vervallen en

ver-
9ESCHRIJVINLi DER NZDERLANDEN.	63g
veranderd, dat het geen' doolhof langer heeten mag. - B1.
54 wordt betreffende de Loosdrechten gezegd,- dat' er eene 
porfeleinfabrijk aangelegd is: deze beitaat federt ongeveerdertig 
jaren aldaar niet meer, maar werd toen verplaatst aan den 
4mfed. -- BI. n58. ,, Op bet voorplein (van bet Paveljoen 
„ in den Hout) ziet men een namaakfel in gips der beroemde 
~, groep van Laokoon:" wij meenen, dat die groep van lood Is.
De Schrijver, die het vaderlandsch publiek uitnoodigt om 
kleene onnaauwkeurigbeden op to geven (*), houdt ons deze 
aanwijzingen voorzeker ten goede, die anders naar vitterije 
2weemen konden, welke wij beneden ons rekenen, aithans 
bij een werk, dat hooge aanfpraak op ooze goedkeuring 
en den dank der Natie heefc. Wij leggen de pen neder 
met vermelding, dat de Landkaart ons tot bet bedoelde ein~ 
tie zeer voldoende fchijnt, ten voile klaar is, en met naauw-
k'eurigheid opgemaakt.

(*) Opdien grond veroorloven wij ons ook , ten aanzien van bet gebruik,des 
woords fijl in Vriesland, lien Hcer V A N x,& M P z N to regt to wijzen. 
Immers, zoo wij wel onderrigt zijn, heefc dot woord door Dimmer do be.
teekenis van brag , ten zij misfchien van zoodAnige, waarbij eene wa-
terlozinp' met fuisdeuren. Daarentegen fchlint men, ten aanzien van bet 
Woord fluffs, afgeweken vas den ouden zin, door bet, zonder eenige 
onderichoiding, vnn bogen, of fleenen bruggett, waarbij geene file gevon-
den wordt , to bezigen. lie a I L I A A N, en w A a s z x D. Taalk. Rijdr. 
St. I. bl. 92.
Dreomen, en Gedachten over dezelve.. Te Dordretht, bij A. 
Blusfd en Zoon. ISIS. In gr. 8vo. XII,en I99jBl. f i-so-:
D e ongenoemde Schrijver van dit werkje heefc bier een quod-
i'ibet over bet op ;den titel vermelde onderwerp bijeengebragt, 
hefwelk, hoezeer ook door een' al to losfen band aaneenge= 
heeht,' om als een geregeld geheel befehouwd to worden, 
2ich ilogtans , als mengelwerk, zeer aangenaam last lezen. 
V,o'oraf• gaat eene Verhandeling van den in Duitschland beken--
d'en wijsgeerigcn Schrijver V I L L A U M E over de Droomen ,: die 
echter meer dient om can to toonen, wat dezelve Diet, datr 
*at zij al zijn. Vooreerst wederlegt hij nit de ondervindint 
It et gevoelen, dat zij altijd de voortzetting zijn van die veor-
)ellingen, welke den mensch in den wakenden toefand hebben
T t %	be-
636
DR OOMEN.
bezig gehouden. De Heer V ILL A U M a brengt eene menigt o 
voorbeelden, niet alleen van anderen, mnar,ook van zichzel 
ven, to berde, waarin de droom volflrekt afwijkt van den-
gewonen loop der voor(lellingen in den wakenden toeflanj ; 
zoodac niet alleen geenszins de denkbeelden, die men on. 
middellijk of daags to voren had, maar zelfs die van bet ge-
heele voorgaande leven volflrekc niet in fommige droomen 
voorkomen, maar door de avontuurlijkfte fpelingen der ver-
beeldingskracht, door gedachten zelfs, die met ooze door. 
gaande voorflellingen meet of min flrijdig zijn, worden ver. 
vangen. (Het verbaud, echter, tusfchen de. gewone reeks der 
voorflellingen, in zeer vele droomen, is niet to oncken-
nen. Vrouwen droomen zelden van flaatkunde, en lagchen 
den man nit, die in, zijnen droom keizers, koningen enz. 
ziet. Het is ook opmerkelijk, dat men veel meer van de 
eerfle woning zijner kiudschheid, dan van die, welke men 
thans bewoont, droomen zal. De Rec. kan dit nit eigene 
ondervinding, en nit die van vele bekenden van verfchillen-
den ouderdom en Eland, getuigen.) Daarna words her gevoe-
len van M U R A T o R I befchouwd, dat de ziel in den droom 
werkaaam is, dock add, dat de verbeeldingskracht daarbij da 
heerfchappij over het verftand behoudt. V I L L A U M E loochent 
bet eerfle; hij Acht de ziel in den droom volmaakt lijdelijk, 
doch gist, dat die droom door eene of andere ligchamplijke 
kracht (misfchien de zenuwvezelen) words voortgebragt, die 
ligtelijk in den flaap door bet bloed getokkeld worden, even 
als een onkundig fpeler de toonen van een Wavier in bet wil-
de aanflaat. Deze verklaring, die de Schrijver zelf nogtans 
tlechts voor een vermoeden opgeeft, is vrij vernuftig, en 
fchijnt ook door den zamenhang tusfchen verhit of zwaar 
bloed, en benaauwde,' althans zeer levendige droomeq, een!! 
meerderen graad van waarfchijnlUkheid to bekomen. Voorts,, 
gist V ILL A U M E , dat de verbeelding, bij dag door ;de le-. 
vendige indrukken der zinnen. en door bet verfland beteugeld, 
des nachts, als- 't ware, uit den band gefprongen, ongebln 
derd baar fpel oefent..De ziel, echter, fchioon lijdelijk, heefr 
Loch bewustheid van hare droomen. (Men, weet fomtijds,. 
dat.men, droomc; en ooh buitendien herinnert, men zich dik. 
werf her ge4roomde. Er heeft dus ook geheugen bij deft 
droom plaats. De.perfoonlijkheid kan zonder verfland plaats 
lebpe_a, gelijk de ondervinding leers; doch waar zijn de
arPn_
DROOMEN.	637
grenten en de voorwaarden dier perfoonlijkheid?) Zeer fcherp-
zinnig onderzoekt nu V I L L A U M E verder bet vreemde ver-
.fchijnfel, dat men fomtij•ds droomt, op eene plaats to zijn 
,din abjiracto)," die in bet ware beeld der zaak (in concreto) 
er geheel anders uitziet, dau in den droom; dat Bus, als 't 
.ware, de verbeelding bet gehengen- bedriegt. (De Schrijver 
,xegt, dat-de verbeeldingskracht ontbreekt; bet tegendi:el blijkt 
juist door hare fchepping van een a»der beeld.)' Ook de 
mensch in 't algemeen zoo wet , als de naenfchen in 't bijzon-
der blijven in den droom, zoo als zij wakende zijn. (Als per;-
wen, ja; maar hunne attributen wisfelen meermalen zeer fterk 
af.) De zigl vindt meermalen in den droom zaken uit, die zij 
,vent zelve niet to kunnen bedenken, dock die haar door een' 
gnderen, in den droom van hoar onderfcheiden' perfoon, als 
'# ware warden ingegeven. Aan de uicleggingg van dit ver-
fchijnfel zoo min, als aan vele andere, waagt zich de Schrij, ver, wiens Verhandeliug voor 't overige, •als bijdrage tot de
toelichting van dit duistere gebied, en aanfporing tot naden-
ken_ over hetzelve, eene wozenlijke waarde heeft. Een san-
bapgfel van een paar avontuurlijlte
r ter opheldering.
Het tweede gedeelte des boeks , beflaat nit y belangrijhe 
„ droomen, die echter geheel natuurlijk en overeenkom(lig 
„ met de wetten , van bet menfchelijke denkvermogen en de 
„ menfchelijke verbeelding zijn." De Vertaler (want zoo doet 
de Verzamelaar dezer mengelingen zich in bet voorberigt'ken-
uen)'wil dit gedeelte des werks uit een .rsthetisch, gelijk bet 
vorige nit een wijsgeerig oogpunt befchouwd hebben. Zoo 
dezelve lets tot bet hoofddoel des gefchrifts , de nadere ken-
nis van bet droomen, zouden bijdragen, dienden wij eerst to 
iweten, of ook alle deze verhalen waarheid behelsden, bet. 
welk van bet langfte, en verreweg bet best gefchrevene der-
zelven, de Walpurgis-nacht, bier althans voor een, groot ge. 
deelte genoegzaam ontkend wordt. Het zijn alle zeer leven-
dige en vrij geregelde droomen. De eerfte is een Broom, 
door - kunst voortgebragt, en kan voor de lieve jeugd van 
beide fekfen, die near de huwelijksfuik verlangt, hare groote 
nuttigheid hebben. Maar nog eens: de Wrlpurgis-nacht is 
het fraaifte dier verhalen ; bet is een allerlieffte kjeine Ro-
man, niet zonder gewigtige zedelesfen, maar volmaakt on-
vruchtbaar voor de theorie der droomen.
T t 3	10
63$	DAOOMEN.
Wij Wden verwacbt, voor deze theorie eenig gebrnik van 
bet dierlfjk. magnetismus gemaakt to zien, 't welk, hoezeer 
aan den eenen kant door ftelfelmatig ongeloof, aan den ande-
ren door bet drieste bijgeloof aangerand, nog altijd zeggete 
kan: kom, en ;de! Het is echter nu naauwelijks bier en daar 
.;net eem poor woorden eangeroerd. Nogtans is dit, zelfs vol. 
gens gettigenis van den Verzamelaar, bet eenige middel• Wt 
opheldering .flier waarlijk zeer zeldzame droomen; welke hij 
in zijn derde of laatfte fink mededeelt , en die nit de Ge-
fchiedenis ontleend zijn. Inderdaad is bet ons,,boe afkeerig 
ook van de zucht tot ftijving des bijgeloofs, onmogelijk, in 
de natuurlijke verklaring des Verzamelaars to berusten, of 
zich,, wanner dit niet goat, met bet gewone hulpmiddel•„ 
ontkenning, to behelpen. Erkennen wij liever, dot bet mug. 
vetismus ons eene nieuwe deur tot de kennis der natuur heeft 
opengedaan; dot wij dezen weg nog naauwelijks zijn ingetre-
den, maar dot hij nu reeds gewigtige fporen van bet" voor. 
been zoo raadfelachtige fomnambulismus vertoont, en misfchiei 
eenmaal dienen kan, om de fakkel der kennis ook tot de wey 
reld der droomen en andere raadfelachtige verfchijnfelen over 
to brengen, die de vereeniging van ziel en ligchaam verzellen.
De fchrijftrant van dit -werkje is zeer goed, en verraadt 
fchaars den Duitfchen grond, waarop bet oorfpronkelijk (al. 
tans voor bet meerendeel) is voortgebragt.
Beweegredenen, die J O H A N N E S W E P P E L M A N hebben gra
noopt, em van den Hervormden tot den Roomich-kaiholijkeo 
Codsdienst over to gaan. Benevens zijne afgelegde.Belijr!e= 
nis, Aanfpraak en Gebeden, bij die gelegenheid 'gedaan:
Te -Amjierdam, bij Geysbeek en Comp. 1816. In gr. 00.t
8o BlX f :-16-:
it JOUANNES WEPPELMAN, - of zijn zijne beweegree
denen, of is zij,ne belijdenis zoo bijzonder merkwsardigr 
-- Opregt moeten wij NEE N zeggen, Lezer! zoodat wij`gey 
looven, dot gij dit boekje, zonder eenige (chade, zeer welt 
ontberen kurt. Zijne Belijdenis, Aanfpraak en Gebeden heb-
ben nets bijzonders, bebelzen niets, dot men Met bij zoo-
danige gelegenheid iederen Papist kan laten zeggen of fchrij.
ven.
EEWEEGREDENEN VAN f. WEPPELMAIf.
639
ven. Zijile beweegredenen, ademen dweeperij en onverftand.' 
De' man had jaren aaneen" bet 'plan, om allen,' die hij voor 
vrienden en liefhebbers• van' den, gektiuisten C H R I S T U S 
hield', ult wile gezindheden , tot' din' do'el te' vereenigen. Zen-
deling- en Bijbelgenootfchappen,' veikeer met Hernhutters, 
overal opzoeken van vromen, van Predikanten,. enz. bragten 
hem niet tot zijn doel. Eh: om dVdieper en dieper inzien to 
krijgen (bet zijn 's mans eigene woordeh) in Gods plan we-
gens de algemeene zaligheid van bet nrenschdo'm, en de Chris= 
telijke eenheid en liefde, was, hij dag en nacht in het gebed, 
legde zich dikwijls boeteri `op van vasten, onthoudingen van 
kleinigheden, groote en kleine vernnoeijenisJen, deed tinge en 
groote reizen to voet, at' en Jliep weinig, /liep of vernaehtte 
fomwijlen op de heide en in b'dsfc'hen, ,gewende zich aan koude, 
regen, het fapen op Jli•aatfleenen, in de' open lucht, enz. En 
bekwam bij (en 'door?) dat alles zoo diepe w1jsheid en ech-
te kennis der Protestantfche leer, dat hij Met fc'hroomt rond-
ait to verklaren: De gemoedelijke en verflandige Protestant 
zal gereedelijk toeftemmen, dat er in het Gereformeerde Jlelfel 
Been verband is tusfchen geloof aan de leer van den Heerc 
j E z u s en de deugdbetrachting of goede werken. - Hij ken-
de inmiddels, en leerde hoe langer hoe meer 'kennen, een 
eantal deugdzame Roomschgezinden, en kwam zoQ't tot de 
overtuiging , dat zijn doel tot vereeniging van alle brave 
Christenen bet best, ja wel eeniglijk, zou worden bereikt, 
wanneer al de zoodanigen terugkeeren tot de Roomsch-ka-
tholijke Kerk, hun Kerkgenootfchap verlatende, dat met pro-
testeren begonnen is, met protesteren voortgezet wordt, en 
met protesteren eindigen zal. Maar nu was hem de transfub• 
flantiatie nog in den weg; en, om daarvan overtuigd to wor-
den, bezigde hij bet volgende huismiddel , dat hij ons als 
probatum fchijnt nan to prijzen. De woorden vati den Zalig-
maker: ten zij gij mijn vleesch eet, hebt gij geen leven in u-
zelven, waren hem telkens voor den geest. (NB. het bleed 
drinken, Jo. VI: 53-56, kwam onzen vriend niet to pas? 
in wel, maar bet drinken komt er juist niet op aan; hij wit 
-bet maar to ram-ell NUTTIGEN.) Zoo ' ik dan het vleesch en 
bleed van C II R I S T U s nuttig, dacht hi j, heb ik leven' in mijzel-
wen! Dit was hem. eene begeerlijke znak. Hij bad: Beer 
7 E z u s ! kom mijn zwak geloof to hulp. Hij nam een be-
fluit, om met bet nieuwe jaar I8i6 eene oxbepaalde vaste to
T t 4	doen1
640	BEWEEGREDENEN
doen, . tot bet God behagen zou, zijp hart tot aannemen of 
verwerpen to nopeu. Met blijdfchap,over dit heilig voorne-
inen, 'knielde , hij neder, en bad.... (Hoe lang?) Van zijn 
gebed opilaande, zeide, hij, bij bet opilaan: Het is mijn Jig-
chppm! E,n,ziet daar, nu is de zaak gezond, en JOHANNES 
W E PPE L 1VI A N wordt Roomsch-katholijk.
Ln die JOHANNES WEPPE.LMAN, Lezer! is.... Io-
IIANNES WJ;PPELMAN! - EvenWgl, een man, (volgens
bet zeggen van zijnen vader, nog van Bisfchoppelijke fami,. 
lie, en, hetgeen meer afdoet) in de Hervormde leer onder-
'wezen, door eenen Profesfor S E G A A R, D. D. H I N L 6-
1' E N en W 0 L T E R B E E K, en eenen Catechizeermeester , 
den braven TERWOGT. (Maar WEPPELMAN! WEP-
P E L M A N I discipulus est qui discit : laat een of ander Pater 
u dit eens vertolken. Go zegt wel, dat go jaren aaneen ge-
lleerd en onderwezen waart a maar 1 - maar. ! go legdet u vlij-
tig toe op , tegenfpraak,; en omdat Prof. s E G A A R met aCh-
ting van. Vader AUGVSTINUa en CBRYSaSTOMUS fprak, 
beelddet go u in, dac die mannen tot ons Kerkgenootfchap 
behoorden! Wij gelooven bet daarom gaarne, dat, zoo deze 
godvruchtige man nog leefde, hij zich over uw eindelijk nog 
Paapsch worclen niet verwonderen zou.) En deze j 0 H A N-
N E S W E P P ELM A N telde onder zijue bekenden en vrienden 
bij de Hervormden Do. V E R S T E R, to Rotterdam_, K U I P E R, 
to JQrdrecht,'vAN tIER ROEST C11 RUTGERS, to Haar-
Jem, Prof. SEGAAR, D. D. HINL6PEN en MASMAN, to 
Utrecht, Prof, KRonI, ce.Middelburg, Do. WANDERS, to 
iJledeniblik, en vele anderen. Deze mannen zijn alleu doo4 
en begravvn ; 'en zou bet daarom zijn, dat W E P P E L M A N 
zich bij voorkeur op dezen heroept? Ho had onder de Di-
rekteuren en Leden van bet Zendeling-genaotfchap immers 
een aantal, die nog leven, kunuen noemen? ja wel, ook deu 
een' of anderen, die bet nooit groot op heal had. Gerust, 
echter, kon hij zich op dezen beroepen, in denzelfden zin nor 
mclijk, ;Is ho die waardige overledenen aanhaajt, t. w. als 
hieria.mec hem inflemmende, u dat de Protestant!che leer, als
~, Was" (al is, zouden wij zeggen) ,, die de leerr des Thjbels,
, niemand zal bateu, die de Christelijke zedeleer verwaar-
loost, en zijn leven, zijn gewak, zijue eer, den lof der
„ menig;e" (tea koste der zcdelijkheid) „ lief heeft." Wend
w & P P & 4 iI A N boude zicb aan dit geioof, en_ ZQeke den
fchoa•
VAN J. WEPPELMAIL.
641
fchoonen tekst; I, Thesf. IV: II -, 12, te-verfiaan ea to be. 
oefenen !
Lodewijk van Eifach, of de verfchillende Opvoedingen. Naar
hot Hoogduitsch van A U G UST L A F O N T A I II E. II Deelen..
Met Platen. Te Amflerdam, bij H. Gartman. 1815. In gr.
Svo. 389 Bl. f 3.4-:
Zoo bet waar zij , hetgeen men zegt, dat L A F O N T A I N E 
geene romans meer vervaardigt, maar dat eeni en andere op 
zijnen naam gaan, (met zijne voorkennis eti toeftemming, bm= 
dat hij den vervaardiger zijnen naam en roemn in dew toe-
vertrouwt) en indien daartoe dan ook deze Lolewijk van 'Ei-
fach behoort, dan nmoeten wij verkiaren, dat de fchrijver 
hem zijne manier netjes heeft afgezien ; maar is L A F O N T A 1-
N E zelf de vervaardiger, dan meenen wij, dat deze rotnalq. 
vok niet van zijne miniien is. ,, Wees gegroet, kleine, We 
pastorij to Lichtenwalde! Daar fchemert dezelve door eeuen 
fcliaduwkrans van fombere olmen. Ben glad geloopen voet-
pad leidt over bet kerkhof naar de kerk, en een ander naat~ 
bet naburig fchoolgebouw. Waarom klopt mijn hart zoo bij 
cut herdenken? Kan ik nog altijd dit eiland der zaligen, dai 
tuintje, waaruit wij iederen zondag-morgen de geurige narcis. 
fen haalden, en met de kinderen van den buurman door bet 
kamperfoelie-prieel bet avondfpel affpraken, niet vergecen? 
Ach, thans nog kan ik mij geen volkomener geluk verbeel-
den, als (dan) onder haar firoodak, toen wj als kinderen 
ons in de lencezon onder hoenders en duiven koesterden. De 
goede moeder kwam alle vijf minuten-aan de deur, om ons 
to waarfchuwen, dac wij geen ongeluk zouden krijgen. De 
vader zag flechts met een' ter fluipfchen glimlach naar ons: 
want bet was flrijdig met de vaderlijke waardigheid, ons tf' 
laten blijken, dat hij zich over die wanorde verheugde: maar 
.wij wisten bet wel, en hielden ons fiil, tot dat de kraaijen. 
de haan ons verried, of ons fchateren, dat in lagchen nit-
berstte." (NB. Lagehen gaat toch we[ bet fchateren vQbr.)-
r Wees gegroet, helder, warm fchoolvertrek," enz.
„ o Schoone tijd der onfchuld, des geluks, der deugd, 
waar zijt gij henen?
n 1k wenschte, dat ik hem bier konde fchilderen, den 
T t 5	pre-
641	A. LA P0NTAINS
predikann LA s t tr s; en wat zou ik van _hem kiinnen zeggen7 
Hij was een eenvoudig man, een geleerd man zelfs, die de 
wereld flechts nit boeken kende," enz. ,, In zijn zacht. 
moedig hart was nimmer eene drift ontwaakt; in zijn leven, 
dat; gelijk de beek ftil door den ruin vol van witte narcisfen, 
door den tijd daarhenen rolde, was geen ftorm gerezen. Hij 
kende vats bet levers bet geluk-alleen, en van de hartstogten 
flechts de zachteren der deelneming., der vriendfchap, des 
mededoogens, der liefde. Zijne ziel was nimmer oneenig ge-
weest; hij had'altoos kunnen-achten hetgene hij beminde, en 
hij beminde al war hem omringde." Wat dunkt u, lezer? En 
wat dunks u van bet flot?
Toen vies BETTY 'aan bet hart van hare tante, en zeide
zaeht weenende:,; Neen, zoo gelukkig ben ik niet, lieve tante!"

„ Tante. floeg bet verflaauwde oog tot de wolken omhoog,
en haalde een' diepen zucht. „ Waaraan lag bet dan, BET" t Y ?" vroeg zij.
,, Ach, lieve tante, aan uw flelfel, geloof ik. Het had 
immers flechts deze wereld en bet geluk ten doe]."
„ Neen, BETTY, ik leorde u God eeren. Doe mij dit ver-
wijt uiet!"
,,.Tante, ja, dat deeds gij; maar God, de eeuwigheid, do 
innerljke geesten-wereld, de liefde, de deugd moesten Each 
niet alles voor mij zijn, flechts de trappen tot een verheven 
geluk in de wereld , dat ik , ach! niet heb gevonden. 
Mijne grootheid was mij n ideaal , Iieffte tame ! Ach , de graaf 
zisAcH heeft bet mij voorfpeld. Zijn ideaal was God, zijn 
geluk de onfterfelijkheid, zijn doen geloof."
En deze graaf EISACH was als eeu Spartaan opgevded; 
ja, maar de predikant LA s i u s had ook bet zijne gedaan aen 
then tot eene heldenziel gevormden rotsinan; en deze L A-
s I u s (de lezer kent hem reeds) dacht dus over de opvoe-
ding:,,, Tusfchen eenzame, afgezonderde rotfen is eeu Sparta 
mogelijk, bier niet. Ik leef onder menfchen , die meer behoef-
te hebbeu, dan een wollen mantel, ftroo -tot een bed, water 
tot drank, en ooft'tot eten; maar matigheid zal de knaap 
bier.leeren, onder mijn ftroodak, aan mijne tafel, die so-
C R A T E s to fober zoude vinden ; maar indien ik oak konde, 
On zou ik hem evenwel niet volgens de wet van L Y It u R-
c u s groot brengen. I-let beminnend hart van eene moeder 
moet den mensch tot liefde, tot mensch opvoeden, die over-
af
LODEWIJK VAN EISACII.
643
41 op aarde odder menfchen to huis behoort, omdnt hlj een 
hart heeft r als zij. L Y K U R G u s , neen , niet eens hij , niaar 
de doode, koude, 11ijve wet bragt llechts Ypartanen grout, 
geene menfchen. Het dertiende, hoofd{tuk ill L Y K-U R G I7 S 
van P L U T A R C H U S onderteeken ik met geheel mijne ziel; 
bet bevat de ware grondregels der opvoeding, buiten welke 
zij flechts cen fpel of eene geld -fpeculatie is; en ik dank 
u' voor dit_ hoofdftuk, offchoon ik, zonder bet to hebbeit 
befpeurd, alle mijne kinderen volgens darzelfde hoofdttuk 
heb opgevoed; want dat zij- halve Spartanen zijn, in matig-
beid in tevredenheid met weinig , in eenvoudige- gebruiken; 
hebt :gijzelf to zeer geroemd." Zoo fprak hij tot deli voed= 
ftervader van den jongen graaf; en deze proefjes zullen ge-
noeg zijn, om den lezer eenigerrnate de verfchillende opvoe. 
dingen to doen kernen, die hij bier, met 'derzetver uitkbm-
ften, vinden kan.
Proeve ten betooge, dat ook de Planeten, even aft ohze Aard-
bol, door levende en rcdelijke Schepfelen bewoond worden. Ne.
vens een Tafereel van ons Zonnejlelfel, volgens de nieuwjle 
Ontdekkingen. Door J. A. 0 o S T K A M P. Te Haarlem, bij
F., Bohn. I8I5. In gr. 8vo. 58 BI. f :-r4-:
Deze Verhandeling is gefchreven voor dezulken, die, ge-
heel onkundig van de fterrekunde enz., bet geftelde op deli 
titel voor onmogelijk en belagchelijk houden, en-heeft hee 
goede doel, bet eerbiedig gevoel voor de grootheid des 
Scheppers op to wekken. Tot dit oogmerk is bet boekje 
zeer gefchikt. Kolne bet dan nu ook maar vele van deze 
menfchen in handen! Bij her Tafereel zal de geheel ohkun= 
dige eenen uitlegger behoeven; maar bet ftaat hem echter 
pier in den weg, en is er voor liefhebbers dezer. wetenfchap 
bijgevoegd.
Allereer/le Beginfelen der Ce/ehiedenis onzes Vaderlands, voor 
de Scholen, door A. VAN D E R SWAN. Tweede vernteer-
derde Druk. Te Haarle m, bij F. Bohn. 1816. In kl. 8vc. 
co BI. f :-a-.
Nicu-
644	WERKJis
Nieuwe Nederlandfche Cefchiedenis, tot een Leesboek year de 
Jeugd, in Gefprekken, beginnende met den jare 1795, en
eindigende in den jare 1816. Tweede, vermeerderde en ver-
beterde Uitgave. Te Groningen, bij A. Hazelhof£ 1816. In 
ki. 8vo. 82 Bl. f : -4-:
t, Len nuttig boekje, om aan de kinderen eene oppervlak-
kige fchets van de Vaderlandfche Gefchiedenis tergeven. De 
Schrijver rekent vier tijdvakken; de Batavieren en Franken, 
de Graven, de Republiek en OverheerJching, en 'de VorJle. 
lijke Regering federt 1813. Natuurlijk beflaat dan ook bet 
eerfte tijdvak flechts Mile, en bet derde acht bladzijden. In 
zuIk een werkje behoorden echter geene misflagen to zijn;
ZOO als, b. v., dat DES I D E R LU S E R A S M U S een voorftan-
der was van de in Duitschland begonnen Hervorming. De 
DE WITTEN zijn ook niet eigenlijk door bet Haagfche Ge~ 
meen, maar = bet woord moet er nit - door de 5chutte-
tij vermoord. Voorts heeft die kleine werkje de verdienfte , 
die in menig grooter boek ontbreekt, van de voornaamfte nit-
vindingen in ons Vaderland, op den tijd, wanneer die gedaaa 
zijn, mede re deelen. Zelfs de bepaling der fpelling in I8o4 
wordt niet vergeten. De bloote optelling der groote man-
men op her' einde van ieder tijdvak is van geene waarde, ten 
zij een kundig leermeester die ontwikkele, en den leerling 
berigten van elk' dier mannen geve; doch alsdan kan zij ha-
re groote nuttigheid hebben. Elke onderneming, die, gelijk 
deze, ftrekken kan, om de kennis der Vaderlandfche Gefchie-
denis voor• de jeugd gemakkelijk to waken, verdient-aanprij-
zing en bemoediging.
En als zoodanig kunnen wij ook No. 2. -aanmerken, waar-
van thans de vermeerderde en verbeterde utgave voor oils 
ligt. Bij deze verbeteringen bad men toch ook wel die kun. 
men voegen, dat ons land voorheen niet door eenen Prins ge-
regeerd werd, wiens onderdanen wij waren, en wens wetten 
de Franfchen in 1795 kwamen verbreken. Voor 't overige 
is bet bevattelijk, zelfs meer of min in den kindertoon, 
gefchreven; en onder de hoofd-gebeurtenisfen van ons Vader-
land in de laatite dagen hebben wij er bij de doarfezing gee-
ne geluist.
Kor•
VoOR DE JEUOD.	645
8orteI aardrijkskundige Befchrijving van het Koningrijk der 
Nederlanden. Met eene genommerde Kaart. Te ifmJlerdam,
bij 'Mortier Covens en Zoon en J. ten Brink, Gz. 1816. In 
kl. 8vo. 72 Bl. f :-14-:
In dit kleine beftek is zoo veel bijeengebragt, als maar bij 
mogelijkheid gefchieden kon, omtrent de aardrijkskundige ge-
fteldheid van ors Koningrijk. Geene overtolligheden of 
uitlatingen van belang zijn ons voorgekotnen, doch wet hier 
en daar eenige onnaauwkenrigheden. B. v. op bl. 9, dat er 
geen koren in genoegzame hoeveelheid zou voorhanden zijn. 
Reeds ee Noordelijke Provincien konden zich in 18o9 zelve 
voeden; hoeveel to meer, na de vereeniging met her vrucht-
bare Braband en Vlaanderen? Dat er eenig ijzer is, dienc 
wel want to zijn, daar onze broeders van Luik en Namen 
ons thans bet Zweedfche ijzer voor onze tallooze benoodigd-
heden moeten vergoeden. Bij Oostvlaanderen had men onder 
de beste dorpen vooral IJeveren niet moeten vergeten. De 
opgave der bevolkiog mist ook juistheid. Haarlem b. v. is 
niet met 21,29.7, maar met ruim 17,000, Leiden, in plaats van 
30955 , nog met geene 28,000, en Middelburg met 13,ooo, 
in plaats van 17,637 zielen, bevolkt. Bezwaarlijk zal Delft
ook nog 13,737 inwoners tellen , en Jin lerdam is ook lo,ooo
menfchen to hoog opgegeven; zoodat de Schrijver eene ge-
heel verkeerde en to vroege opgave fchijnt gevolgd to zijn. 
In weerwil hiervan, is echter dit boekje voor aardrijkskundig 
fchoolgebruik uitmuntend gefcbikt, en eene zeer goede uit, 
breiding of verandering der bijna uitverkochte Aardrijks4un-
e'ige Befchrijving van bet Koningrijk Holland. Even als in 
dat boekje, zijn ook hier bij de onderfcheidene afdeelingeu 
^'ragen geplaatst, waarvan zich de onderwijzer bedienen kan, 
en die zelfs door onderfcheidingsteekenen voor her gebruik 
zoo wel van den meer- als miuder-gevorderden leerliug zijn 
ingerigt.
De Noordelijke Provincien beflaan hier 46, de Zuidelijke 
tlechts 17 bladzijden. De hulpbrounen tot kennis der laatfte 
.zijn ook minder overvloedig.
Eene uirgave van dit zelfde werkje in de Franfche cast zal 
ealang volgen.
Men.
6.4	WERKJES
Nieuwe Leesoefeningen_ voor Eerstbeginnenden,, ingerigt naar do 
J"erhandeling over de, lTederduitfche Spelling van den Hoog-
Jeeraar M. SIEGE N, B E E K. Zevende Druk. 1815. In kl. 
8vo. 48 BI. f : - 2 -
Nrrttige en aangename Oefeningen in de eerfle beginfelen der 
IYetenfchappen, een Leesboek voor Kinderen, het Franfche
werkje: Premiere Connaisfance, vrij gevolgd. 18r5. In kl. 
8vo. 126 BI. f :-6
.dardrijkskunde voor de Jeugd ten dienfle der Schoolen, in 
houdende eene beknopte Geographifche Befchrijving van het 
Koningrijk der Nederlanden, volgens de nieuwJle llaatkundi-
ge verdeeling. Ifle,Stukjej 1815. In kl. 8vo. 62 BI. f :-5-
Leesoefenfngen voor Meergevorderden. Inboudende eene beknop-
te Befchrijving der Vereenigde Nederlanden, federf de'
vroegfle tijden tot den Yrede to Parijs in 1814 geJloten. 
Ten aanzien der Spelling ingerigt, naar de Verhandeling,
over de Nederduitfche Spelling van den •Hoogleeraar m. s i E-
G E N BEE K. Nieuwe vermeerderde en verbeterde Druk. 1814.
In kl. 8vo. 186'Bl. f :-6-:
Alle to Irnhem, 1??ij J. H. Moeleman.
Ten aanzien dezer voortbrengfelen van de in werkjes voor 
kinderen en fchoren zeer- vrucbtbare pers van den Heer PA o E-
L E MAN, kan derielver enkele aanmelding nagenoeg voldoen.
' No. i is een zeer bruikbaar, en, •daar bet reeds den zeven-
den druk beleeft, ook druk gebruikt boekje; her is dus al-
gemeen bekend, en de afwisfelende verfchillende letter voor•` 
ode kinderen droagt vooral ook onze goedkeuring weg. Bij 
den achtften druk , inmiddels, mag doze en gene foul tegen 
de 'fpraakkunst nog wel verbeterd worden. B. v. bl. i7, dat 
wij daar opllaan : „ hij behoud(dt) de gezondheid niet, noch 
bevrijd(dt) ons van ziekte." BI. 5 zien wij daar ook, reg. 
23, nag voor noch. BI. 39. zag leggen, voor liggen. '
No. 2. Juist valt bij her op(laan ons oog op „ is mijnls 
hartelijkeN wench," aan bet Plot van bet voorberlgt; en reeds
1e -eerfte bladzijdc behoren voor behooreni waar hier meldt
46
VOOR DE JEUGDe
647
de ttre't ook filet van eene bijzondere naauwkeurigbeid in die 
taai" waarom wij 'teil (in den tin van fchrijfflijl) enz,;enz.. 
overftappen. Kinder- en fchoolboeken vereifchen intusfchen 
to dezen aanzien eene groote naauwkeurigheid. Wet den in-
houd betreft: bet werkje is voor klnderen, die reeds een 
weinig kunnen lezen, beflemd, en bevat een nuttig allerlel; 
mHeen zou bet, naar ons inzien, weinig verloren hebbeni.bij-
aldien er hetgeen van vreemde talen bier voorkomt, als zijn, 
d'e voor kinderen, die nog maar een weinig kunnen lezen, to 
vroeg, en waarlijk ook to luttel tot een voorbereidend on-. 
derrigt, ware uitgeligt.
No. 3. Ook dit gefchrijf beroemt zich op geene bijzonde-, 
re kieschheid in fpelling of tail, en dit hottdt onze eanwij, 
rzingen terug; bet is met fpoed liearbeid, opdat de fieve 
jeugd de aardrij.kskunde van bet vaderland vooral ook fpoedig 
nu zou eanleeren. Het overig gedeelce der wereld zal in een 
tw°ede flukje, dat al mede fpoedig beloofd wordt, behandeld 
worden. - Met kan voor een behulp dienen ; maar hoog loopen 
wij er niet mede. Er hapert bier en daar wel wat'aan de 
vereischte naauwkeurigheid; en wij hebben, bij de ons;meest 
bekende provincien, de reden pier kuhaen vinden, welke de 
keuze van den fchrijver in bet' opnoemen of ondet'l'iet en:. 
begrijpen van bijzondere dorpen bepaald hebbe. De aangave 
der onderfcheidene Christen -genoocfchappen, bl. 4 em 5, is 
zekerlijk voor verbetering vatbaar; en 'bet antwoord op de 
vraag: „ hoedanig is het algemeen karakter der Nederlan-
ders?" willen wij affchrijven: „ Zij zijn, als bet ware, g4-
„ boren Kooplieden, goede Zeelieden, bekwame Opmerkers, 
„ beoeffenen Kunften en Wetenfehappen; zij zijn getrouw aai 
„bun woord, arbeidzaam, opregt, openhartig, gemeenzaamt, 
„ enz. Eigenbelang is bij velen de drijfveer van hunne ban.
delingen." Zou dit laatfle lof of berisping zijnl Is lief 
lets, waarin de Nederlander andere m€nfchen vooruic of ach-
terlijk is?
No, 4 prijst zich zeer aan door den bij uitflek gematlgdeii 
prijs, waardoor dan ook de minvermogende onder de. jeugd 
zich met de vaderlandfche gefcbiedenis kan bekend maken. 
}3e eerfle druk is bekend; en, daar er na den Parijfchen vre4 
de nog veel weder gebeutd is', verlangen wij fpoedig' eene 
nieuwe uitgave, bij' welke men dan ook zorge, de fpellin 
vann den Hoogleeraar s i E c a tv a $-z , op deg 'titel, vermbld„l 
acerder.eere aan to dveaI	flet
648
WERKJES VOOR DE JEVGD.
Het Leven van J E z u s, voorKinderen; door J. F. F E D D E R S E N, 
Predikant to Maagdenburg. Naar den derden Hoogduitfchen 
D,•uk vertaald. Yijfde Druk. Gevolgd naar de Spelling van 
den Hoogleeraar M. S I E G E N B E E K. Te elmflerdam, bij W. 
van Vlier. In kl. 8vo. 164 BI. f :-r2-

Sii ds meer dan e5 jarcn was dit boekje reeds in Holland 
bekend, werd door menig Godsdienstleeraar en door menig 
1-luisvader met vrncht bij zijne kweekelingen gebruikt, en is 
in bet bijzonder ook door den Leeraar KROM, in zijne bij 
bet Nut van 't Algerneeis bekroonde Verhandeling, over de 
beste middelen om den gemeenen man met den inhoud des 
Bijbels bekend to maken, ernitig aanbevolen. Wij vertrou-
wea, deze nieuwe uitgave zal dan ook wederotn welkom 
zijn; en bij zoodanige Ouders, die gaarne hunne kinderen al( 
vroeg in j e z v s den Goddelij ken Leeraar, Verlosfer en Heer, 
en bet waardig voorwerp onzer aanbidding, doen opmerken, 
zal dit werkje buiten twijfel deszelfs uitnemende waarde heb-
hen behouden.
Vertellingen, Gefprekken en Brieven voor Kinderen. Door c.. 
0. S A L Z M A N N. Uit het Hoogduitsch. Met Platen. Te 
Bmferdam, bij J. van der Hey. :813. - Ilde Deeltje. 
181 s. In kl. 8 vo. Te zarnen 374 BI. f 3 - : -

Beide deze ftukjes kwamen ons to gelijk ter hand. [let der-
de ftukje, waarmede ook deze nalezing op die foort van ge-
fchriften van dezen voortreffelijken Kindervriend volledig zat 
zijn, is nom to wachten. leder deltje ftaat intusfchen op 
zichzelve, en is voor de lieve jeugd een bevallig gefchenk. 
Het oorfpronkelijke konden wij niet vergelijken: de uitge-
ver zegt,. dat hij hetzelve eenigermate naar den finaak van 
onzen landaard beeft omgewerkt. leder ftukje is onderhou-
dend, leerzaam, en naar de vatbaarheid der kinderen, in 
S A L Z M A N N's geheel eigenen, lieven trant; en bet kan pier 
misfen, of bij de lezing vat bet kind bet voornenaen op, 
om zich menigerlei goed aan- en menigerlei gebrek af- re wen-
Pen. In het bijzonder behaagde ons, in bet eerile ftukje, de 
briefwisfeling van de kleine Hoveniers met hunne brave en 
verftandige grootmoeder, en, in her tweede, die van Ferdi-
nand met zijnen vader. Dit jonkertje, dat in de find voor 
natuur en wetkzaamheid zou bedorven geworden zijn, werd 
aog regt.tijdig door zijnen vader. naar bet land bij eenen oom 
gezonden, waar bet hem van ti5d tot tijd al beter, en ein-
delijk zoo volkomen goed aanftond, dat wij geenszins twijfe-
len, of hij zal een uitmuntend man geworden zijn. Alles, 
intusfchen, is in deze ilukjes van den echt goeden ftempel; 
zoodat wij nicts to zeggen liebben, dan volledige aanprijzing,
BOEI<BESCHOUWING.
Christendom en Hervorming , vergeleken met den Pro. 
testantfchen KerkJlaat, bijzonder in de Nederlanden.
Tweede Uitgave. Vermeerderd met eene boor- en Na-
rede. Te Groningen, bij W. Wouters. i$LG, It)
gr. 8vo. LXVIII en 405 Bl. f 3 -8 -:
Deze fpoedige herdruk was ons nosh onverwaeht, 
noch onaangenaam. Wij hebhen ons niet gezet tot gene 
naauwkeurige vergelijking; hoewel de Schrijver' vai} 
eenige verbeteringen gewaagt, daar hij verzekert, zich 
noch in de orde, noch in de hoofdzaken afwijkingen te
hebhen veroorloofd; zoodat dan de bezitters der eerfte 
uitgave zich daarmede zonder aanmerkelijke fchade kunr 
nen vergenoegen , terwijl de voor- en narede, voor hell 
nu ook afzonderlijk gedrukt, alle onze aandacht trok. 
Niet onduidelijk hebben wij eenige vrees voor opfchud-
ding geuit, en misfchien, nevens anderen, ook bet oil. 
ze . bijgedragen tot bedaring van de eerst opwellende 
drift ; daarenboven 'denken wij nu ook : alea iacta _est 
en zoo home er dan van, wat er van komen moet, 
Maar vooral is ons deze herdruk niet onaangenaam, 
omdat geheel de zaak nu ook eene andere, meest geheel 
wijsgeerige, wending; neemt; en van de a enkel was-
geerigen penneftrijd vreezen wij,voor het minst bij hec 
ongeletterd godsdienftig publiek, juist geene zeer groo; 
to onrust. De Schrijver ruimt alsnu bet weld der B f 
belfche uitlegkunde genoegzaam geheel den Hoogleeraar 
IYI U N T I N G H E in, van wiens drietal Leerredenen , 
ter gelegenheid van dit tverkje uitgegeve'n, wij on. 
langs een gunflig berigt gaven, daarbij to kennen ge.. 
cende, den. Schrijver in dit opzigt niet voor den meest 
.gei'chikten man te ho.uden om met den Hoogleeraar tg 
kampen, waartoe wij liever eenen even bekwamen Exe-
.9OEKBESCH. ISI6. No. I5,	V V	Beet
650	CHRISTENDOM EN HERVORMING.
geet, zouden oproepen.. Maar of nu,. omgekeerd, de 
geteerde M U N T I N G H E- wel evenzeer voor den enket 
wijsgeeri;en wedltrijd met onzen Schrijver zal bliiken 
berekend to zijn, durven wij a priori niet vastftellen; 
ja,.wij ontveinzen niet, alsnu wel gewenscht to heb-
ben, dot de Profesfor bet korte voorberigt voor gezeg-
de Leerredenen had teruggehouden. Maa: ook to dezen 
aanzien is bet : alea iacta est; en wij moeten de uit-
komst afwachxen.
De voorrcde betoogt, dat de zedelijkheid de toets-

fteen wezen poet van iedere (telling in de godsdienst-


leer. --- Wij gelooven'niet, dat hierop iets valt uit to

zonderen, dan alleen de twijfel, of ons bet zedeliike,

zonder fteun in gezegde leer, altijd en in alles zoo dui-


delijk en ontwijfelbaar zeker is', dat bet iedere bijzon-


derheid toetfen kan. I-let Jlellige, erkent de Schrijver,

heeft bet zuiver redelijke moeten voorafgaan, en zoo

moest dit ftellige lang boven bet gezag der rede gelden;

maar het Christendom was bet meet werkzame middel,

waardoor zich de rede boven den ftaat van kindschheid

verhief, en die nu, op hare beurt, bet flellige toetfen,

en, in flede van daardoor gedwongen to worden, het-


zelve leiden en dwiiigen kan. Dit, echter, wordt door

hem wederom z66 gewijzigd, dat zulks, naar den card

der zake en de eigenlijke bedoeling van Jezus, traps-


wijze gefchiedt, en altijd trapswijze zal voortgaan, uit

hoofde der beperktheid van eindige wezens ; hetgeen

dan, ook den meergevorderden tt5t infchikkelilkheid je-


gens den zwakkeren noopt. Onzes inziens komt des

Schrijvers meening hierop near: Het leerftellige, of

pofitive Goddelijke openbaring, kan en zal noodig ge-


weest.zijn, om de rede aan den--gang-en op den weg'te

helper, en zoo to leiden, dat zij den inhoud van dat

pofitive aan de zedelijkheid toetfen kon; maar, tot die

'hoogte gekomen, (en zoo ver is zij nus reeds in eenen

zeer hoogen trap) valt dat itellige weg, en wordt van

geheel geen (of blijft welligt, van wege onze eindig.

held, nog wel van eenig, echter maar zeer gering) be-


loug.
CHRISTENDOM EN HERVO1tMIPta	65:
lunge l1ieruit blijkt dan de verpligting, vooral Oak van 
den tegenwootdigen Leeraar van'den Godsdienst: het-
geen vrOeger toereikende was am de eifchen van ver-
ftand en hart to bevredigen, zedelijke gezindheden voort 
to brengen, en neigingen ten kwade to beteugelen, is 
bet nu niet meer; en hij heeft this geene andere keus, 
dan am of de menfchen erger en flechter to laten wbrden; 
of het (door den Schrijver aangegeven) laacfte en hoop 
f}e grondbeginfel to bezigen. -- Wij geven gaarne onlze 
toeftemming aan de hartelijk aangedrongene verpligting 
om op de zedelijkheid to werken, en zijn geenszins ge-
tieigd to ontkennen, dat er veel waarheid is in hetgeeri 
bier wotdt beweefd; dan zouden niet ongezind zijn, 
bet een en under of to dingen op die zoo groote hoog-
te, door de menfchelijke' rede nu reeds en over 't ge-
heel, in den flaat der onvolmaaktheid en de gewesteri 
der zinnelijkheid, beklommen; en twijfelen daarout 
zeer, of men dat laatfte en hoogite grondbeginfel alle-
tins gefchikt en toereikend bevinden zal, in alle geval-
len --en in iedere omftandigheid , tot ontwijfelbare zeker-
heid, rust, en ftandvastigen lust en moed, zonder ver-
trouwen daarbij op pofitive Goddelijke openbaring, waaf-
door wij, als 't ware, een' nieuwen, nog meer ontwrp 
felbaren waarborg en krachtiger drangreden erlangenr 
Zoo geheel verfchilt de Schrijver hierin echter van ons 
niet, als bet in den eerften opflag fclsijnen mag; want 
hij beweert geenszins, dat bet Christendom reeds beefs 
uitgediend, H{j houdt hetzelve voor eene weldadige op• 
voedingsaanftalte, van God, am bet menschdom, van 
de heerfchappij des blooten inftincts, tot zelfbeheer-
fching door de rede to leiden; bet is sevens ten maat• 
regel, voor ons, die zoo wel zinnelijk als redelijk zijn i 
(beide behoort tot onze natuur) bijzonder gepast; Gods 
goedertierene infchikkelijkheid ftevigt door hetzehte dd 
Cede met .,Goddelijk gezag, en zulk eene fieviging kad 
flechts bij zeer ver gevorderden onnoodig zijn -- De 
wijsheid vordert nu, bet geloof an bet Christendom'
zelfs bij bet Yolk, meest op deszelfs zedelijken inhoud
y p 2	to
652	CHRISTENDOM EN HERVORbIINC.
to gronden; alhoewel de voorzigtigheid raadt,-om bet 
gezag, waarop de fubjective godsdienst dermeestemen-
fchen rust, (die accidenteel ook op de zedelijkheid in-
vloed maakt) niet geweldig aan to tasten. Scholastiekerij 
en monniken-moraal moet intusfchen dadelijk weg. Al 
verder : bet Christendom is als daadzaak volkomen be-
vestigd; God zond eenen bijzonderen Afgezant. De re-
de ftreeft naar eene approximative kennis van het verbe-
venite Wezen, enz. maar heeft geen eigenlijk (befchou-
welijk) bewijs van hetgeen zij aanneemt aangaande eene 
intelligibele wereld ; dit bewijs geeft ons nu bet gezag 
van dezen Gezant, die al mede het antropomorphismus 
in de voorltelling der eigenfchappen van de Godheid zui-
verde, en, bij al de onmogelijkheid van eene volko-
mene kennis van dezelve voor nog altijd zinnelijke men-
fchen, den menfchen de Godheid gaf onder die geftalte, 
welke hunne zedelijke en verftandsbehoeften dringend 
vorderden. In de hoedanigheid van Godsgezant is Je-
wus ons borg van eene zedelijke wereld, eenen ftaatvan 
gelukzaligheid, in gelijke betrekking met gelukwaardig-
heid en een eindeloos toenemen van beide. Deze ge-
rustftelling is niet overtollig, al liggen de gronden van 
bet geopenbaarde in de rede zelve, vooral als men het 
,gros der menfchen nagaat, en wat er over bet geheel 
van ons, zonder de verlichting door Jezus, zou ge-
worden zijn. Evenwel „ zuivert de gefterkte natuur 
zichzelve,"en eene bekrachtiging door wonderen,zins. 
verklaring der H. oorkonden door eene onfeilbare kerk, 
en onmiddelbare hyperphififche inlichtingen, meet men, 
als onnoodig, verwerpen. Ook brengt bet Christendom 
ons tot een' hoogeren trap , dan men zonder hetzelve 
kon bereiken, daar bet ons de onderrigtingen door den 
weg van bet hart aanbrengt. „ De leer van Jezus is
,p een iicht, opzettelijk voor bet menschdom opgefto-
„ ken, zoo in deszelfs doel en onmisbaarheid, als in
•	de gevolgen, klaarblijkelijk eener bijzondere befchik-
•	king van de Godheid waardig, en nogtans in hetwe-
3, zenlijke plet verfchillende van dat,,betwelk 4cn iege..
97 lij k
CHRISTENDOM EN HERVORMING.	653
,, lijk mensch verlicht, komende in de wereld, maar een 
„ en hetzelfde waarachtige licht." (Deze exegefe van 
j o. I toetfe een ExegeetA) Door de Christelijke liefde 
jegens God en• den tvenmensch wordt de zinnel kheid 
voor de zaak der zuivere rede of.der zedelijke wet ge-
wonnen. God wordt een voorwerp van liefde, eenzin-
nelijk gevoel, door den (fymbolifchen en enkel analogi-
fchen) antropomorphismus, waarvan zich Jezus bedien-
de, om zijne betrekking tot de wereld voor ons voor-
iiellingsvermogen bevattelijk to maken; en door dank-
bare, kinderlijke liefde tot den algemeenen Vader wordt 
liefde des naasten verhoogd, geheiligd en uitgebreid. 
De godsdienst faat met de zedelijkheid in een zusterlijk 
verband. Het zou echter niet goed zijn, wanneer hij het 
voortbrengfel der enkel befpiegelende rede was. De ver-
hevene waarheden van den godsdienst hadden dan de kou-
de van alle fellingen der befpiegeling, en zouden, in op-
zigt tot, de beoefenendc werkdadigheid, wezenlijk nadee-
jig worden. De mensch zou in het koude bewustzijn de-
ter befchouwelijke waarheden alle heiligheid der zedelij-
ke geboden tarten , en op rekening van zijne onjlerfelijk-
heid de pligten des levens, indien dezelve niet met zijne 
neigingen jlrookten , opoferen. -- De Christelijke gods-
dienst heeft mede gelukzaligheid, als het tweede beftand-
deel van het hooglie goed, ten doel, daar het mensch-
dom van den Goddelijken Leeraar zekere openbaringen 
ontving, ftrekkende tot trocst en hoop en verwachting, 
welke ons oniniddellijk treffen, als zinnelijk verflandige 
wezens. De mensch.is zinnelijk en redelijk; beide be-
boort tot zijn wezen.. Zinnelijkheid moet aan de rede 
onderworpen zijn; wij moeten langs den weg van zede-
lijkheid naar gelukzaligheid ftreven, en deze wordt naar 
de zedelijkheid geevenredigd. Onze deugd blijft ge-
mengd; zedelijkheid en zinnelijkheid in harmonic; hoe 
zedelijker, hoe voortreffelijker; voor eindelooze toene-
ming vatbaar, enz. Buiten betrekking op deze bedoe-
ling, heeft geen godsdienst eenige waarde; en alle aan-
doeningen, waarbij de wil zich niet tot zuivere zedelij-
V v 3	ke
6$s}	CI1RISTENDOM EN HERVORMINb,
ke hatxlelwijze beftemt, drijven flechts aan tot bevredla 
ging van neigingen, die zich op 'sinnelijke behoeften 
gronden. Zoo is zien op loon, vrees voor ftraf. Maar
zoii'det'bewustheid van yerband tusfchen'dit en -bet vold gend leven, en van eene zekere zegepraal ovet alle hin.
dernisfen bij onze zedelijke Veredeling, zou,-ons moed 
en kracht 'ontbreken. Het Christendom maakt hier ze. 
ler, hetgeen de rede,, uit hoofde der zedewet, onder-
ftelleft moet. Uit onszelve konden wij bet niet'weten, 
Want wij kennen noch begrijpen een flaat des levens bu-id 
ten'het ligchaam, maar voelen-er voor onzezedelijkheid 
de behoefte van. filet seas, inmiddels, genoeg; dat ati: 
onze' rede een gron62' voorhanden vas, orn, b~i de toege--
nomene e'ultuur van het menschdom, vatbaar to .iijn voor 
het ontvangen eener hoogere openbaring, en onderwijs, 
van hetgeen uit zijn' card overnatuurkk was, enz. 
iaardoor we-het geopenbaarde onder den voorraad Yan 
inenfchelijke kundigheden ols autogeen kunneit opnemen. 
Zoo konit dit dan eigenlijk ne$r op gelooven; en wel ten 
laat/le op gelooven aan de geloofwaardigheid van Je+ 
,bus:" Doch bet loopt niet aan tegen de reder maap 
Uuit zich aan dezelve; zoodat deze zich er door ge+ 
ferkt ziet , en in de wettigheid van hare vermoedens, 
zoo wel als in de juistheid barer uitfpraken, bevestigd 
wordt: Zoo blijft dan pofitive, openbaring; maar bet po. 
fitive is hulpmiddel, dat-wij Diet enkel als poftief, iet 
vreemds en heteronomiseh aannemen, maar uit overtui, 
ging dat bet waar en goed is. Het Christendom is al-
zoo de wijsgeerte van E M. K A N T , gelijk ook de zede-
leer van bet Evangelic met de refultaten van gezegde 
wljsgeerte volkomen infcemt, ala men maar onder bet
oog houdt, dat Jezus, ingevolge den aard en bet doel
diner tending, niet voor de f chool , maar voor bet yolk
leerde. Echter moet men die wiisgeerte niet aan allen
ten grondflag van den godsdienst op.dringen.; zij heeft
let voordeel van populariteit niet, zal ook wet alleen
voor de fchool gefchikt blijven , en had ook nooit dat
llehtI ala de leer van Jezus, kunnen verfpreitl¢n; -zij
kale
CHRISTENDOM EN KERVORMINO.	'65-5
kan dus dezelve niet vervangen. -Het overige. van 
'het voorberigt getuigt van des Schrijvers geprofesfeer-
de verdraagzaamheid en wereldburgerlijken geest.
Uit het door ons bier medegedeelde voelt •de lezer, 
dat de onwijsgeerige leek zich onbevoegd houden mag, 
om over de waarde of onwaarde van geheel dit werk-tie 
oordeelen, en wel zal doen, dat hij zich eenvoudig aan 
zijn Evangelie houdt. De Schrijver is Ka.ntiaan, en 
door de wijgeerte van K A N T van de waarbeid des 
Christendoms overtuigd, en al wat hij in iden Bijbel 
met die wijsgeerte niet kan doen overeenfiemnien of 
daaraan fluiten, moet hij, als tijdelijk, pl'aatfelijk, 
fchikking naar volksbegrip enz. enz. , wegeijferen , Hij 
verfchilt echter van menig' volger 'dezer fchool hicrin:, 
dat hij de gefchiedkundige daadzaak van de koulst van 
Jezus in de wereld niet onzeker of nutteloos houdt, 
maar daaraan ook voor zich, en den vender gevorder-
den w,ijsgeer, zekere waarde hecht.
Het komt ons voor, dat de wederlegging van zooda-
nig wijsgeerig oogpunt bij de befchouwing des Chris-
tendoms niet zoo geheel gamakkelijk is; :gin wij voegen 
ons liefst bij zoodanige Christen -wijsgeeren; die min-
der in de beginfelen, dale wel in de toepasfing, van 
onzen Schrijver verfchillen. Wij houden bet toch bo-
ven alle bedenking, dat geene pofitive Goddelijke open-
baring tegen de gezonde wijsgeerte der rede firijden kan..
Zij moge mec;-, maar zij kan geenszins fret mgetadeelzeg-
gen. Maar hierin konden wij wel, gelijk wij reeds vroe-
ger zeiden, verfchillen, of de menfchelijke rede,: in de-
zen ftaat barer kindschheid, (zoo als zij nog altijd bier 
op de wereld blijft) then trap van zuiverheid en kracht 
kan bereiken, dat zij juist bevoegd is, altijd, en in ie-
dere.bijzonderheid, de mogelijkheid to bevatten van bet-
geen de Godheid to openbaren doelmatig en noodig mogt 
houden; de waarheid van iets', waarvan het'juiste in-
nerlijke geen voorwerp was van onze tegenwoordige 
bevatting, kon welligt, geloofd op Goddelijk gezag, 
Jieilzaam werken op onze zedelijkheid. En is bet dan
V v 4	zoo
-656	CHRISTENDOM EN IgERVORMINO.
too geheel ongerijmd, in eene pofitive openbaring zoo-
genoemde verborgenheden to erkennen, die (om met 
de oud-orthodoxe Gereformeerden to fpreken) boven, 
alhoewel niet tegen, de rede zijn ? Ook zouden wij wel 
eens nu of dan van den Schrijver.kunnen verfchillen, 
ten aanzien van bet een en ander, dat hij zoo volftrekt
tegen de rede houdt to zijn. Overigens zijn wij bij de 
uitlegging -der H. Schrift nog al fchroomvallig, en 
vreezen zeer, of men niet wel gevaar loopt, geloof aan 
zichzelven (aan eigen doorzigt) bet geloof aan God en 
Jezus Christus to onderfchuiven, en, volilrekt begee-
rende, dat Jezus zal gedacht en gefproken hebben over-
eenkomftig onze wijsgeerte, (al is hot dan onwillekeu-
rig en onwetende) ons verftand to ftellen boven dat van 
then grooten Godsgezant. Het is in ons oog edelmoe-
diger, bet gezag van bet Christendom to outkennen, 
dan aan deszelfs Stichter gevoelens op to dringen, die 
hij nimmer heeft geuit, onidat wij, hetgeen hij geuit 
beeft, voor onwaarachtig of onbegrijpelijk houden; en, 
waarv onze wijsgeerte ons tot zoo iets lei`den.zou, be-
ginnen wij dezelve, uit overtuiging van de historifche 
zeker.heid.der pofitive Goddelijke openbaring, een wei-
nig to wantrouwen.
Wij when wel den Hoogleeraar M U N T I N G,H E,
tot wien de nog veel uitvoeriger narede gerigt is, niet

vooruitloopen, maar vermoeden echter, dat zijn ant-


woord wel eenigermate zal uitvallen in dezen geese.

De Schrijver treedt nu met zijnen naam op. (Mr. H. w.

H O v I N G, to Onderdam.) Het voorberigt voor des

Profesfors drietal Leerredenen trof hem gevoelig, en

hij verdedigt zich tegen de bem aldaar aangetijgde on-


kunde, vooroordeel, en trotschheld of roemzucht; op

welke verdediging hij telkens terugkomt, betuigende

bet geheel zuivere van zijne bedoeling. De zaak in ge-


fchil geeft hij in dezer voege op : „ Wat is bet hoogfte

„ begiufel onzer kennis van zedelijke en godsdienftige

„ waarheid? Is bet de rede? of is hot de openbaring

„ van den Goddelijken wil?" Hij ontwikkelt en ftaaft

zijn
CHRISTENDOM EN :HMVOftMING*
1657
2ijn gevoelen doorgaans met de eigene woQrden van
SCHMID, REINHOLD, E$ERHA-RD, enz. en.hij
meent to bewijzen,, dat der rede wel degelijk nog ander 
regt toekomt, dan de beoordeeling dex gronden , waar-
op wij ooze redenering gevangen zouden moeten leggen 
onder de gehoorzaamheid van j E z u s C H R I S.T U S, 
en gelooven zonder zien; en dat, al ontbreekt h;et help 
aan de vereischten om ;zelf een bevoegd uitlegger des-
Bijbels to zijn,.er nog iet anders is, buiten de philolo-
gie en theologifche dogmatlek, waarop het onvergeltj-
kelijk veel meer aankomt, ter beftemming van de be-
trekking, welke de;•inhoud des Bijbels hebben mag op 
ons doel en lot. • ,; Ik houd bet (hij rigt zich tot den 
,,, Hoogleeraar)-daarvoor, dat de rede bet -hooglle en 
„ laatfle grondbeginfel, de opperfle kengrond en toets-
fleen • fleen van allen zuiveren Godsdienst zoo wel, als van 
,, alle, zedelijke wetten is, en dat bij gevolg ook alive 
,,. opepbaring, ook bet Christendom en de heilige oor-
„ konden, -redelijk moeten verftaan, en vooral door 
,, ons, zelven redelijk op ons en onzen toeftand moeten
•	toegepast worden; - dat bij gevolg alles, wat daar
• in, niet zuivere rede is, niet voor ons is, maar al-
„ Teen geweest is voor bet yolk 'en voor de tijden, 
„.waarop wij zulks moeten to huis brengen; - dat 
„ zulks inzonderheid ook in het Christendom, zoude 
„ het.anders eene volmaakte leer zijn en zijn doel be
•	reiken, zoo moest zijn, omdat tot die volmaaktheid 
„ of doelmatigheid volflrektelijk behoorde de populari-
• teit; - dat zich hetzelve echter,'zoude bet niet 
„ geheel ontaarden, en zich to eenemale van zijn doel 
„ verwijderen, onnut, ja zelfs zeer zeker fchadelijk 
,, wo'rden, gefladig heeft moeten zuiveren van hetgeen 
„ bet moest aanhangen, om populair to zijn voor de 
„ tijd- en landgenooten van Jezus, en dat het de zaak
• nu is van U Hoog Eerw. en uwe flandgenooten, om 
„ daarvoor bet populaire van onzen tijd in de plaats 
„ to ftellen, of wel om bet zoo zuiver redelijk to ma-
„ ken, als de tijd en de flaat des Yolks bet gedoogen,
V v 5	„ op.
658	CHRISTENDOM EN HERVORMINC.
„ opdat bet oogmerk van deszelfs Stichter - bet eeni-
„ ge, dat wij mogen onderftellen, indien wij Rein en 
„ zijnen hoogen Zender niet willen onteeren, maar in 
„ bewondering van zijnen maatregel zullen kunnen ver~ 
7, eeren -- bereikt worde; namelijk: zelf'beheerfching 
y, van de menCchen door hunne rede, en zuiks 'ondet 
;, de begunfliging van een redelijk geloof aan God en 
„ aan de onfterfelijkheid." Ziet hier,fommierlijk, bet-
geen de Schrijver den Hoogleeraar ter take geeft : I) 
Een betoog, dat de rede niet is de hoogfte, laatlle, en 
algemeene kengrond van alle waarheid. 2) Eene dut-
delijke en bepaalde aanwijzing van bet punt, tot waar 
aan toe bet gezag der rede al of Diet mag geleden won. 
den in den godsdienst, opdat de Protestant dan eens 
voor al zijn non plus ultra, in tegenftelling van dat der 
Roomschgezinden, weten mag. 3) Bewijs, dat de tot 
hiertoe gemaakt'e verbeteringen in de Christelijk - Her-
vormde leer reeds alle vooroordeelen hebben uitgeroeid, 
en verdere verbetering en toenemende verlichting nu 
overtollig is. 4) Bewijs, dat godsdienftige vrijheid on-
beftaanbaar is met bet wezenlijk belang van bet Chris-
tendom, en dat de godsdienst van Jezus, en die der 
vrijheid, oppofta zijn. 5) Dito bewijs, dat de bepa-
lingen der Dordfche Synode nog pasfen en altijd pasfen 
zullen voor de behoeften des tijds en de helangen de; 
Christendoms; of immers niet in die misfelijke betrek-
kingloosheid ftaan tot den zedelijken toeftand en de 
verltandelijke vorderingen dezer eeuw, als des -Schrij-
vers meening is.
De Schrijver voelt, dat hij wat veel vergt, en wil 
daarom , edelmoedig , grootendeels en vooreerst al. 
thans , met de oplosfing van bet eerfte problema to 
vreden zijn.
Wij herhalen bet, wij willen niet vooruitloopen, en
kunnen ook volftaan net terug to wenken op hetgeen wij

hier boven, met een enkel wordd, aangaande mogelijk ver-


fehil tusfchen den Schrijver en ons, hebben aangeftipt.

Maar alles daargelaten, en cens het zuiver wijsgeerige zijn-


de
CHRISTENDOM EN IIERVORMING. 659
de daargefteld , zoo is nog altijd de bijzondere vraag : wat
is de Christelijke leer? Stemt die dan nief overeen met

de zekere'wijsgeerte, des Schrijvers hoogften kengrond,

zoo mag men die leer vrijelijk,verwerpen! W'at leert de

rede ? en : waft kerde jezus? zien wij liefst van elkan-


der onafhankelijk onderzocht; want, of de Sclrijver

41:zegt, dat, zoo men de H. Schrifti als hoogften ken-


grond boven de cede, aanneemt, elk een Volmaakt Exe-


geet moest zijn,-of zich op. Iijfsgenade aan E.fegeteir

overgeven, en dat' er dan Goddeiijke, wonderen bij aat7..

houdendheid noodig zijn, vooreerst em den regien zin

van al ~dat twijfelachtige aan zekere zieners in to g'even,

en ten andere om de overige menigte, waaraan tech de

echtheid der voorgegevene infpiratie langs geenen natuur-


i~ken weg ken bewezen worden, vats derzelver geloof.

waardigheid to overtuigen, - dit is eene zoo weinig

afdoende aardigheid, dat men op -die wijze ieder boek

(ook dit Christendom en Hervorming) wegredeneren

kon, en iederen ouden. Schrijver, als zonder' wonde-


ren van twijfelachtige uitlegging, zou mogen verwer-


pen, of gevoelens opdringen tegen deszelfs geniakke-


lijk to erkennen meening. Hetgeen de Schrijver er bij-


voegt :. bet best. van alien nog werd hierin door bet on-


feilbaar Opperhoofd der Roomsch - katholij ke Kerk voor-


zien; en hetgeen hij elders zegt : 'uw Hoog Eerw. is

verpligt, in den fchoot der onfeilbareRoomsch-katholijke

Kerk terug to keeren, -- is bet kunstje, tegenwoordig

bij velen aan de orde van den dag ; alsof er bij _het Paus-


dom alleen veiligheid was tegen den' dwang tot een zui-


ver w1jsgeerig geloof, en men onfeilbaar menfchelj k

gezag moest aannemen; om, zijnn vertro.uweti op bet

Goddelijke to behouden. Inderdaad dit ktinstje drong

een grooter aantal zwakken, maar die de H. Schrift

hartelijk hoogachten, tot bet overgeloof terug , dan de

lokftem van den zich noemenden Stedehouder onzes

Heeren door haarzelve ooit tot zich trekken zou. --


Maar door dit zand words echter ieder oog niet ver-


blind; en zoo veel gezond veritand heeft nog de wel-


on-
66o	CHRISTENDOM EN HERVORMINO,
onderwezen Nederlandfche Protestant, dat hij voelt I 
dat bet Rellen van Goddelijke open baring, zo9dra men 
*an dezelve zeker is., en -van de duideli
van Jezus, boven bet eigen inzigt van zwakke, feilba-
re menfchen, geenszins gelijk ftaat met bet itellen van 
bet inzigt, of liever de magtfpreuk, van.een' feilbaren 
Paus of Concilie bpven_ bet kennelijk woord van God.
Mr. H o V I N G vergeve het ons ; maar wij kunnen 
ons nog Diet overtuigen, dat wij Roomsch moeteit 
worden , of bet: uw Koningrijk kome'! in bet Onze Va-
der, opvatten en bidden in dezen zin. I emelfrhe Va-
der! geef, dat ik en alle menfchen de wijsgeerte van 
9 M. i a N T goed verJlaan kunnen en beoefenen l - ge. 
lijk wij ; denken, dat, indien hij anders confequent in 
zijne redenering zij, de zin moet zijn,. dien hij aan 
deze bede hecht.
In ons exemplaar van dit werk lag nog een afzon-
derlijk blaadje, zijnde Uittrekfel uit eenen Brief -yam 
den Schrijver, maar van geen zeer. groot belang,. en 
moetende dienen, gelooven wij.,, ter verdediging van 
den gedanen. flap , bet openlijk voor zijne gevoelens 
uitkomen, nu in dit tijdftip.
Gefprekken _ en Brieven tusfchen een vaornaam Roomsch-
katholijk Pastoor en een geacht Hervgrmd.Predikant, 
over belangrijke onderwerpen, tusfchen beider Kerk-
genootfchappen in verfchil. Te Dordrecht, bij A. 
B1usfE en Zoon. I8I$. In gr. 8vo. x68 Bl. f I - :-:
Wij hadden al vroeger kennis moeten nemen van dit
gefchrift, hetwelk zich in meer dan den opzigt door

bondigheid, door bet geven van een nieuw, althans

minder bekend gezigtpunt, en vooral door den geest

van verdraagzaamheid en der liefde, zeer voordeelig aan-


prijst. De aanleiding tot hetzelve, naar bet veorberigt,

gaan wij voorbij. De ftelling : „ Buiten de Kerk geene

2aligheid," wordt in bet eerfte gefprek getoetst; of

lie-
OESPRERKEN EN BRIEVEN.	6611,
liever, de beteekenis-van net woord kerk is net onder-
werp, daar de Protestant dezelve overneemt, zoodra, 
de bepaling hem maar niet uitfluit. De engere bepaling 
des Roomschgezinden wordt gegrond op de gift der 
fleutelen aan Petrus ; terwijl de andere Apostelen flechts 
de magt ontvingen , om , benevens hem , to binden en 
to ontbinden. De Predikant betwist, op de gewone 
gronden, zoodanig eene meerderheid van Petrus, als 
de Roomfchen willen; maar ftemt toe, dat aan Petrus 
een voorregt boven de andere Apostelen beloofd words, 
en, Openb. III: 7-9 inroepende, bepaalt hij dit fleu-
telregt tot de eerfle verkondiging des Evangeliums,met 
gewenscht gevoig, aan de Heidenen; ja ook voor den 
Jood heeft Petrus bet Koningrijk der Hemelen ontfloten 
op den Pinkfterdag.
Het tweede gefprek begint met net onderzoek, of 
Petrus de Petra is, waarop de Heer zijne Gemeente
gebouwd heeft. I P E T R. II: 4, 5, I C©r. III: I I,
Eph. II: 20. worden tot wederlegging van dit gevoelen
aangevoerd; en Petrus, alleen net getuigenis in den be-


doelden tekst afleggende, wordt daarom daar ook alleen

de rots genoemd, hetwelk vooral niet meerr zeggenkan,

dan dat hij net Koningrijk van God voor Jood en Hei-


den zou openen. Het beroep van den Pastoor op de

opeenvolging der Pausfen op den ftoel van Petrus , als

gevende door de ftipte vervulling de ware uitlegging

der belofte, geeft aan net gefprek eene gefchiedkundige

wending; maar de Predikant is in de Kerkelijke Gefchie-


denis ervaren genoeg, om regt duidelijk aan to wijzen,

dat eerst in bet laatst der vijfde eeuw de Bisfchop van

Rome zich heeft kunnen verheffen tot die oppermagt.

De Pastoor wil nu net „ buiten zijne Kerk geene zalig-


held," en „ die nict geloofd zal hebben (hetgeen die

Kerk gelooft) zal verdoemd worden s" redden, door

den Paus met de ConciliEn de onfeilbaarheid toe to ken-


nen ; de Predikant Rapt dat gezag der Concilien voor-


afsnog maar over , en is to vreden , dat : nu voor net

minst bet oppergezag van Petrus en. zijne opvolgers, uit

den
661	GESPREKKEN EN ERIEVE?f
den aangewezen tekst niet wordt afgeleid. En flu voigt 
dan, om regt good voet . bij ftuk to houden, bet onm 
derzoek , wat de •kerk is, en wat bet geloof is. De tegen-
*oordige inrigting der Christelijke kerk is ; volgens den 
Predikant, niet oorfpronkelijk, en zij kan niet anderg 
wezen dan eene maatfchappij, die door gelijke Christe. 
ltjke gezindheid,zich vrijwillig vereenigde.; en eene in4 
wendige, onzigtbare kerk, onder alle Christelijke ge-
ineenten verfpreid, is bij hem de Unige. De Pastoor 
maakt hiertegen uit de gefleldheid der Apostolifche ge-
meenten eene zeer goede bedenking, welke wordt op+ 
gelost door i Car. XI: 30-32, waar Paulus deze 
gebrekkige leden echter van de wereld onderfcheidt, 
Maar, hoe maakt men bet met een befluur en be/luurders 
voor zoo eene invendige kerk ? Het ambt der beftuur. 
deren was bet maken van inrigtingen; voorts bevelen
(hetgeen jezus ftellig bevolen had) en raden ; ja ook 
zekere uitwendiget tucht, MATT. XVIII: f5--17 en i 
Cor. V. bijz. vs. ii. Omtrent de leer echter ook., meent 
de Pastoor, volgens Hand. XX: 29, 3o gn i Jo. IV: 
i-3. Maar, zegt do Predikant, in de leer was de 
grootfle verdraagzaamheid, Phil. IV:, 15. I: 18; en 
zelfs, die i. Cor. XV de opflanding der dooden loo. 
chenden, werden niet.uitgefloten. „ Er moet dus een 
„ grondbeginfel ziin geweest , weiks beoefening zulk
• eene. verdraagzaamheid toeliet, en er moet een ken-
„ merk to ontdekken zijn, waaruit bet blijkt, dat men 
,, geene loochenaars der opflanding uit de Corinthifche
• gemeente behoefde of to fnijden , terwijl men volgens
• _?oannes niet mogt zeggen: zit gegroet, tegen ie-
• mand , die de leer van Christus niet medebrengt." 
Dit voert tot bet ond,erzoek, wat bet geloof is; bij welk 
onderzoek wij den Schrijver niet op den voet willen 
volgen, om niet to uitvoerig to zijn; bet zij voor on-
zen Lezer bier genoeg, dat Jo. VI: 29, 35, 40', 51 9
53, 54, 56, als gevende fynonyma, vergeleken wor-


den; en dat bet geloof bier niet zoo zeeer eene toeftem.

ming des verfiands , als wel en voornamelijk a ene werk.

zaam.'
TUSSCHEN'UN PA$T00R IN ZEN PREDTKANT. 663
zaamheid des harte omtrent Jezus Christus, intender. 
held als den Gekruisten Js, (verg. JO. III: 14-16.) zoo-
dat bet wel niet kan nalaten alle de waarheden aan to 
nemen en to ` belijden, welke ais waarheden van bet 
Evangelic door bet verfiand erkend worden, maar ech-
ter in orde bet geloof des harte voor eene regte erkente 
nis der waarheden moet gain. Die dispofitie, die ons; 
den Christus vertrouwen doet, en nict een geloof aan 
artikelen van godsdienstleer, wordt als alles afdoende 
gevorderd. ten ieder voelt, hoe deze verklaring eene 
groote ruimte geeft aan verfchiilende meeningen, en 
voor de leer eener onfeilbare, alleen zaligmakende 
perk de doodfteek is.
In bet derde gefprek worden Roin. IV: 5 en Hand. 
X: 6, 7, 9 nog aangevoerd, en voorts de kerktucht, 
als niet onuitvoerlijk, ook, voor zoo veel des noodg; 
over de leer, gehandhaafd, daar de dispofitie van bet 
hart zich ondubbelzinnig genoeg naar buiten vertoont, 
en de Predikant meent, dat de Apostelen, tegen gevotj 
lens ijverende, b. v. r Jo. IV: i-7, 2 JO. 9, io, ook 
Paulus, Gal. IV: 17 en V: 12, bepaalde perfonen op 
bet oog hadden , van welke duidelijk bleek , dat zij noch 
liefde,.noch vertrouwen tot Jezus hadden. Gemakke-
lijker laat zich de uitoefening der tucht aan ondeugen-
den verdedigen. De aanmatiging en onverdraagzaamheid 
der Roomsch-katholijke kerke is alzoo ten hoogfle wraak-
baar; en die der Protestanten, in 018 en, 16:9 vooral, 
waarop zich de Pastoof beroept, kan nochwildeSchrij-
ver verdedigen. De Pastoor wil:nu echter alles door de 
gedane belofte van onfeilbaarheid aan de Leeraars en 
Befluurders der Kerke wederom ontzenuwen, en be-
roept zich op MATT. XXVIII: 20. en Jo.'XIV: i6. Het 
aanvoeren van M A R K. XVI: 17, 18 is den Predikant 
voldoenle ten betooge, wat dit bij de Apostelen blij-
ven van den Geest tot in ecuwigheid beteekenen moet; 
en welk een geest van onfeilbaarheid de Roomfche Kerk-
hoofden , nu eens het gevoelen van A R i u z bevestigen-
dei
664	GESPaEKKEN EN BAIEVLrN
de, dan wederom'veroordeelende, e1 z, 'enz. bezaten, 
wordt uit de gefcluedenis uitvoerig aangewezen.
In het vierde gefprek krijgt de culte bij de Roomsch-
katholijken eene beurt; en daar zich de Pastoor op de 
vegbeid, die de Protestanten zelve nemen , om de pleg-
tigheidder befprenging in plaats van die van indompe-, 
ling bij den doop to ftellen, (een gebod van menfchen)
beroept, verwerpt de P,redikant niet alleen deze veran-
dering~, maar geheel den kinderdoop. Het verbod om 
to huwen wordt verder getoetst; maar uitvperiger de 
gelijkenisfen van bet onkruid onder de tarwe en het 
vischnet, waar de Predikant met veel oordeels dit on-
derfcheid meent to vinden, dat de eerfte eene opzettelij-
ke vervalfching' van de kerk, maar de tweede cene toe-
vallige opneming van flechte menfchen in dezelve moet 
aanduiden. De laatfte is natuurlijk, daar deugd geen 
erfgoed is , en de eerfte had plaats toen de menfchen flie-
pen., d. i. ten tijde van en na K O N S TAN T IJ N DEN 
G R 0 6 T E N, een tijd van rust, van welken tijd of zich 
alle de verderfelijke nicuwigheden teekenen. De uitgang 
der Protestanten wordt hierdoor geregtvaardigd; jam-
mer maar,-dat de Protestanten aan het'denkbeeld van 
eenen Nationaal-godsdienst bleven hechten, dat lhet 
Christendom alleen door onzuivere middelen geworden 
is. K A L V IJ N gevoelde de noodzakelijkheid der kerk-
tucht, maar wilde die invoeren, niet bij Christenen, 
die er zich vrijwillig toe verbonden en er hunne kinde-
ren in zouden opvoeden, maar bij zijne ftadgenooren, 
die het Protestantisme beleden; dit was een nieuwe lap 
op een oud klced. De tarwe zijn alleen. de kinderen des. 
Koningrijks; de overigen, kinderen des boozers; en de 
akker,is niet de kerk, maar de wereld. Hoog loopt de 
Predikant met de Hernhutterfche Broedergemeente. -- De 
.Pastoor begrijpt, dat, volgens zijn gevoelen, de zigtba-
re kerk onder een Antichristisch, en de onzigtbare ge-
heel •zonder beftuur is. Hierop merkt de, Predikant aan , 
met welk een medelijden Jezus de Joodfche kerk be, 
ichouwde, van wege hare blinde leidslieden; en dat er
hi
TUSSCHEN BEN PAITDOR EN EM PR!DIEANT. 665
in iedere -afdeeling der Christenheid menig leeraat-is, 
getrouw aan zijnen lastbrief; zoodat Jezus zljne •ge. 
meente nergens zonder ieeraars en arbeiders last.
Ten flotte thebben wij een' brief van den Pastoor, 
gelchreven op inftigatie van eenen geleerderen. mede-
broeder, houdende:.dat de verandering der mondelinge 
leerwijze in eene fchriftelljke aan de geheele wereld, 
piegtig en, openlljk, 'moest zijn bekend gemaakt; dat de 
Protestanten zelve erkennen, dat er een t1jd was,, toen 
men de gefchrevene Evangelien niet bezat, en dat 
Jezus nergens de befchrijving zijner gefchiedenis bevow 
len, en dus waarfcbijnlijk niet heeft gewild: al hetwel1 
in bet antwoord van den Predikant bendig wededegd
wordt.
Wij hebben in bet begin van deze oilze aankondiging 
ook des Schrijvers Christelijke liefde en verdraagzaam# 
heid geroemd;.maar, offchoon wij in ons Christelijk 
hart ook voor,hem, en, die met hem eveneens denken, 
ruimte hebben, niet alleen, maar (hoewel wij ohs anders 
en minder ftellig zouden uitdrukken) zelfs wel in zee 
keren zin tot zijn gevoelen neigen, zoo (mart ons 
echter zijn onnoodige en geheel kwalijk geplaatfte uitval
tegen de Uitleggers van de i8de en,.i9dd: Eeuw, in zijne
aan-teekening bl. 34 enz., welke.gewszins. then -geest 
van gematigdheid en liefde.ademt; en .ons ligt in bet 
-vermoeden zoii brengen, dat hij jegebsdenRoonischge• 
Linden verdraagzamer zijn wil, dan jegens den Protes,* 
tant , die van hem verfchilt: Of meent hij misfehieii;, 
dat zulk een uitlegger niet in goeden gemoede dwar
 len, en bij die dwaling den Zaligmaker hartelijk ver-A 
trouwen en liefhebben'kan?
1OERBESCH. I8I6. No. IS.	X It
Ej i•
666
3. Er . D O 01t N 11t
V sgeerig - Natuurkundige herhandelingen, door JA-
COB ELISA DOORNIK, Med. Doct.
Veniet tempus, cum posted tam aperta nos nefciisfe
mirentur. S E N E C A, Nat. 'Qu. VII.
To Arnhem, bij C. A. Thieme. i8t6. In gr. 8ve,. 
9, 296 en 27 Bl. (Met een' gegraveerden Titel en 't
Portret wan den Schrijver.) f 3-5-:
tot de eigenlijke kennis der Natuur de web 
Aer endervinding, in den tegenwoordigen toeftat d des 
men_ fchen, niet alleen de veiligite, maar ook de eeni-
ge regte is, behoeft men daarom niet alle pogingen 
vaarwel to zeggen, om door wijsgeerige bei'piegelin-
gen dat zelfde doel to bejagen, noch behoort men de., 
zulken , die zich daaraaai overgeven, to befpotten, to 
beklagen of to berispen , als jieten zij zich door dwaal-
lichtjes van den gebaanden koninklijken weg op gevaar-
lijke zijpaden leidon. Al lserde men door deze befpie-
gelingen alleen , dour. oefening -en meer dan gewone in-
fpaunitig, de kracJbten van onzen geest regt kennen en 
gebrulken, zoo -als de fprongen der danskunst ons juis-
ter leeren gaan; zouden dezelve reeds een groot nut 
1hebben. Maar zij hcb,ben daarenboven nog gewigtiger 
voordeelen : want men kan niet ontkennen, dat in den 
mensch hoogere vermogens liggen dan bet beperkt ver-
ftand, noch dat err vonr zijnen geest een ruimere werk-
kring mogelijk zij, dan die natuur, welke wij door on-
ze zinnen waarnemen. Van belang is bet dus voor 
den mensch, wiens bef'aan niet binnen den zinnelijken 
kring der dingen beperkt is, zijne hoogere vermogens 
to oefenen, en zich reeds bier to bekwamen tot then 
genotvollen arbeid, waarop hij meer date hoop heeft, 
de befchouwing nameliik van zichzelven, en van axles 
buiten zich, in een onderling verband en doelmatige 
orde.
wij
WIJSCEERIG -1VATUt3RXT. NDICE VItRHANbELTNGEN. 667
Wij zijn er dus zeer van verwijderd, deze wijsgeerig. 
'jatuurkundiga Verhandelingen alle. waarde to ontzeg. 
gen, hoewel zij bet gebied onzer dadelijke. kennis wei-
nig uitbreiden,, noch door waarnemingen en proeven 
enkele dtiistere plekken van bet veld der ervaring-op-
belderen. Ook .dit, dat zij, in weerwil van des Schri. 
Yers blijkbare zueht tot ooripronkelijkheid, weinig oor-
fpronlcelijks bevatten, maar meest de denkbeelden van 
anderen, eenigzins verkieed, vertoonen, beneemt haari 
in ons oog, weinig van hare waarde. In ons vaderland 
wordt de befpiegelende of wijsgeerige natuurkunde 
fchaars beoefend : want de droomerijen van fommige 
hooge geesten zijn zoo zeer van geen' wetenfchappelij. 
ken aard. D o o R N I K's naatn was federt Lang, met 
roem, in bet vak der echt-wijsgeerige natuurkunde 
bekend. Wij mogen ons,dus verblijden, dat~dit vak oQk 
op onzen bodem nog beoefend wordt. Daarbij, fchoor3 
veel, meest alles, van anderen ontleenende, is' de ma-
nier, waarmede hij alles tot a ne keten.(de natuurlijke 
gefchiedenis der aarde en van den mensch, in verband 
befchouwd) aaneenfchakelt, hem zoo geheel eigen,. be-
vat die bcfchouwing van den mensch en der aarde in 
dat verband, hoewel mede niet nieuw., noch overat 
even juist, toch zoo vele belangrijke wenken en gedach-
ten, dat bet werk niet alleen niet overtollig, maar der 
lezing en nadere overweging overwaardig geacht moet 
warden. .
De eerfle Verhandeling maakt, als 't ware, de inlele 
ding voor bet overige uit, en betoogt het nut der jpecu. 
lative (befpiegelende) wijsgeerte voor de natuurkunde, 
genoegzaam op dezelfde gronden , welke velen onzer 
Lezeren zich zullen herinneren nit de fchoone, door 
T E Y L E R'S Tweede Genootfchap uitgegevene, Verb 
handeling van den Hoogleeraar N I E u w E N x U I s over 
dit onderwerp. Vooral toont-hij bier ook bet nut der 
vooronderflellingen aan, als middelen ter uitbreiding der
wetenfchap ; echter alleen van - zulke vooronderftellin-
gen, welke in onzen geest en deszelfs vermogens ge.
X x a	grand
668	r. 1. nookNYKK
grond zijn. Toe hij echter onder zoodanige.vooronder-
ftellingen de grondbeginfelen der hedendaagfche fchei-
kunde , voor een grout gedeelte , kan rangfthikken , ver-
klaren wij niet to begripen. Eene wetenfchap, op by. 
pothetifche floffen fteunende, en die dan zelve verklaart 
geeneri voetftap te,.doen, dan met de weegfchaal in de 
hand, zoude eerie ware tegenftrijdigheid zijn. Enkele 
fcheikundige verfchijnfelen worden verklaard uit bet be-
ftaan eener warmteftof, eener' lichtftof; zij behoeven 
echter, tot hunne verklaring, bet beftaan dier ftoffen 
niet, en maken daarenboven de grondftellingen der we-
tenfchap niet uit.
De tweede Verhandeling leert ons de voortrefeli,'kheid
der aardekunde kennen.' De Schrijver verftaat daardoor

niet alleen eene befchouwing en befchrijving van den

tegenwoordigen toeftand der aarde, en verklaring van

haar tegenwoordig belaan; en van do verfchijnfelen,

welke zip 1-bans oplevert; maar tevens eenebefchouwing

der lotgevallen onzer planeet, der verfchillende veran-


deringen, welke er met en op haar zijn voorgevallen,.

en waardoor zij datgene geworden is, hetgene zij nu

is. Op deze wijze onderfcheidt hij zoo bier, als ook

ten aanzien van bet menfchelijk geflacht, natuurbe-


fchrijving (phyfiographia) van natuurgefchiedenis (phy-


fiogonia.) Eene onderfcheiding , zoo ons voorkomt,

van weinig aanbelang. Want (om nu to zwijgen

van de ongefchikte benaming phyfiogonia, hetwelk niet

gefchiedenis in 't algemeen beteekent, maar meer ver-


haal omtrent de geboorte, oorfprong der natuur) is niet

in de natuurlijke historie zoo wel de tegenwoordige. als

verleden toeftand der dingen begrepen ? Ook bet te-


genwoor.lige gefchiedt, en maakt dus een voorwerp der

gefchiedenis uit. -Dit daargelaten, vinden wij in deze

Verhandeling de voortreffelijkheid dezerwetenfchapzeer

fchoon voorgefteld en betoogd uit de betrekking dezer

wetenfchap tot de overige deelen der natuurkunde, in

't bijzonder haren weldadigen invloed op de natuurlijke

historie van den mensch uit bet grout aandeel, 't welk

ha-
WIJSGEERIG-N4TUURKUNDIGRr VERHANDELINOEN. 669
bare beoefening gehad heeft in het vermeerderen -der 
menfchelijke kundigheden , blijkbaar in de werken der 
groote vernuften, welke zich met haar hebben bezig 
gehoudeh.; eindelijk uit het belangrijk onderwerp dier 
wetenfchap zelf, om Welk laatfte to bewijzen de _$chrij-
ver eene geographisch-geologifche fchets der aarde heeft 
opgehangen; eene fchets, die echter nog al iets to ver. 
langen overig laat. De Schrijver maakt in dezelve voot-
al opmerkzaam op de groote hoeveelheid.water in ver-
gelijking van bet vaste land, en op den invloed, wel-
ken , de oceaan op de vorming van onzen bol Ynoet ge-
had hebben; voorts op de verfchillende grondlagen, 
waaruit de vaste aardklompen beftaan, derzelver onder-
linge opvolging, betrekking, uitgebreidheid en ftrek-
king, de veranderingen en omwentelingen, waarvan zij 
blijken dragen; en eindelijk ook op de toevallige delf-
ftoffen 5 welke zij bevatten, waardoor zij gedeeltelijk 
gevormd werden, en die grootendeels de overblijffels 
eener bewerktuigde voorwereld uitmaken. Deze onder-
fcheidene bijzonderheden zal men met genoegen in de 
Verhandeling zelve nagaan. De Schrijver eindigt dezel-
ve, en tracht de belangrijkhejd der aardekunde de kroon
op to zetten, door aan. to merken, dat eene natuurlijks 
gefchiedenis van het menfchelijk geflacht op deze weten-
fchap gevestigd is. Deze (telling wordt in den loop van 
dit werk op vele plaatlen herhaald. Wij verlangen zeer 
naar die natuurlijke gefchiedenis, waarmede de-Heer 
1 o o_R N I K zich federt jaren bezig houdt, en waarop
hij ons op vele plaatfen van zijn werk, in de voorrede
en elders, hoop geeft. Wij verlangen er to meer naar,
omdat wij bet naauw verband, tusfchen de natuurlijke
gefchiedenis der aarde en die van bet menfchelijk gh-
ilAcht nog zoo niet doorzien.
(Het vervo4,hiarna.)
670
J, H. V'A N WE R P A L :M
Gefchied- en Redekunflig Gedenkfchrift van Nederlinb 
HerJlellang in den Y are 18 13. Door J. H. V A N D E It
PALM. Te 4rnflerdam , bij P. ,den Hengst en Zaon; 
iSt6. In or. 8vo. VIII, 173 BI f i- i6
Indien tot de onpartijdige beoordeeling van eenig werk 
vereischt words, zonder eenige vooringehomenheid tot 
de befchouwing van hetzelve over to gaan, dan-ont-
breekt bet federt Lang aan eenen bevoegden regter over
de waarde van dit gefchrift, zoo verre vaderlandf'che 
gebeurtenisfen en vaderlandfche letteren deelnemiiig etj 
liefde vinden. Met verlangen werd, van den beginne 
stf: aan,, op de uitkomst geftaard van den worflelflrijd, 
door den grijzen Held (Held in meer dan eenen zin) 
zoo gepastelijk geopend - daarna vloeide de mond der 
bekwaamfte k-eurmeesters reeds onwillekeurig over, eer 
nog de naam des overwinnaars weed uitgeroepen - die 
naa:m zette, zoo mogelijk, nieuwe kracht aan hunne 
flem' en de algemeene verwachting bij --- en zoo groote 
opgewondenheid daalde niet bij de dadelijke verfchijning 
van' bet werk ; zij klom veeleer, en nam die bepaald. 
beid'e1 vastheid aan , welke bet beeld van de fchaduw, 
de fchilderij van de -bloote fehets, in des kunflenaars 
dog, onderfcheidt, Waar is de letteroefenaar, hoe ge-
woon op zijne eigene inzigten of to gaan , en flout zijn 
oordeel aan bet publiek voor to dragen, die~door zul. 
ken ftroom niet medegefleept, door zoodanig gezagniet 
verftomd zou worden?' Inderdaad, waar V A N D E R
PALM de pen voert, waar C RAs, HOOFT, VAN 
L E N N E P en VAN HALL uitfpraak doen, en alwat
fmaak heeft in Hollands grootfte fteden luide toejuicht, 
daar is de lof van onbekende Recenrenten zoo overbo 
dig, als hunne berisping onbeduidend, zoo niet yerme-
tel en belagchelijk, zou kunnen geacht worden, Liever 
willen wij de tolken van een vonnis zijn, dat geen hoo-
f el laerQep toelau, bij alien, tot wier kenuia, hetzelve,
zoo
CEDENKSCHRIIT.	671
zoo min als bet voorwerp , niet magt gekomen zijn. 
Maar	dit zelfs is geene zoo gemakkelijke taak. 
De gronden, voor de bekrooning zekerlijk.bijgebragt, 
zijn ons niet ter befchouwing gegeven; en.de goedkeu. 
'ring, in geleerde en min geleerde kringen vernome'n, 
uit zich in afgebrokene toejuichin; , op hartstogtelijken 
toon, onder fprekende en floute beelden, elk voor ziclz 
meer gefchikt om bet gemoed to leeren kennen desge-
nen, die prijst, dan de naauwkeurige hoedanigheid van 
datgene, wat geprezen wordt. Welaan, vertoonen- wij,
bet ftuk zelve ! eenige trekken daarvan , overflaauw voor-
zeker, maar naar waarheid, indien bet zijn kan - ge-
lijk in eenen onberoerden, fchoon ook niet helderen,. 
flroom de gedaante der voorwerpen zachtelijk wordt 
weerkaatst.
Zoo gij, in de eerile plaats, naar cene gelijkenia, 
vraagt, om u terflond een ruw denkbeeld van bet iluk 
to vormen - bet heeft zijns gelijke in onze letterkunde 
niet ; Zoo gij S A L L U S T I U S kent, wel nu, zoo zij hij 
uw hulpmiddel, hoe gebrekkig dit, bij bet verfchil vale 
taal en zeden, bij bet eigenaardige, vrije vooral, van 
een' man, die dus kan fchrijven, natuurlgh ook moet 
bevonden worden. De man zelf weidt over deze gelijk-
heid met bet opgegeven model, in hoe verre die bgdoeld 
en door hem bereikt mogt zijn, in eene keurige inlei-
ding, belangrijk uit. Hij zegt daar nog zees veel fraai$, 
en treffends over bet onderwerp , door hem to behan-
delen, dat wij misfchien, als de beste, opgaaf en beoor-
deeling,, van hem zouden overnemen, indien wij. niet 
wat breeder wenschten it zijn, en echter fchromen 
(neen, weigeren I) ons nA hem op nieuw to laten hoo-
ren. In bet kort, deze inleiding zegt oils alles, en 
ook niets meer.dan wij noodig hebben , ten aanzien van 
bet onderwerp zoo wel als de manier van behandeling, 
om op bet ftandpunt to flaan, vanwaar wij, met een 
gevestigd opzet en warme belangfle!ling, de groote 
fchilderij near behooren kunnen overzien.
pan begiut hij met N A P Q L E ON, zijn magt, zilla
X z 4	ka-
672	J. H. VAN DER PALM
karakter, zijn' val. Waar en krachtig is deze fchets , 
of liever deze teekening van de fraaifte uitvoering. De 
fchok, door heel .Europa gevoeld, toen dat gevaarte, 
op de uiterfle grenzen inflortte, brengt den Schrijver 
tot zich zelven, op den eigen vaderlandfchen bodem, 
terug. Thans ontlook de hoop in Nederland, om een-
maal van bet, zware fchandjuk ontflagen to worden : bet 
yolk woelde' op meer dan gene plaats-, de aanzienlijken 
fpraken ftouter dan voorheen tegen bet nieuw, ver-
awaard geweld, en eenige wijze liefhebbers der vrijheid 
dachten, bij tijds, op middelen, om eenmaal de heil~ 
zaamfte rigting voor ons land aan bet verloop der Fran-
fche heerfchappij to -geven. De hoop , echter, was ge-
mengd met welgegronde vrees , of die Itroom, over on-
zen bodem teruggedreven, denzelven niet geheel ver-
nielen kon, alvorens bet eigen nationaal beftaan zich 
aldaar wederom vestigde. -- De flag bij Leipzig bragt 
ons nader aan de vervulling. Met dezelve flaat de vrees 
in bet fchuldige hart der Franfche ambtenaren van al-
lerlei rang, die hunne vloekgenooten uit verwijderde 
oorden zien aanfpoeden, om veiligheid in Frankrijk to 
vinden. M o L i T o R begeeft zich met zijne manfchap, 
pen, benevens de Douaniers, uit Amflerdam naar Ut-
recht. Nu flaat de vlam van den opftand in de hoofd-
itad uit. Al, wat gezag van 's Keizers wege voert, 
ontvlugt deszelfs dreigend gevaar. En de nood en re= 
geringloosheid zelve,brengen , door middel der fchutte~ 
rij, eene eigene vaderlandfche ftadsregering op bet kus-
fen, die de rust herftelt en handhaaft, doch ook niet 
verder gaat.
Nu achten reeds genoemde mannen , \7 A N 110 G E NP
D 9 It P en V A N, S T iJ R U M, den tijd gekomen , om aan

de bevrijding van. Nederland to werken. Hier words de

karakterfchildering van eerstgemelden ingevlochten, op

eene wijze, die den kunftenaar, maar inderdaad nog

meer bet- voorwerp zijner kunst , den man, die ftof tot

zulk eene fclrets kan geven ,tot de.-hdogfte eer verftr: kt.

Teritond daarop volgt de~ beeldtenis van den ander',

eeue
GEDENKSCHRIFT.	673
eene' niet min fchoone fchilderij , bij welke bet roerend is 
voor bet gevoelig hart, dat de krijgsman (en ziju moed blijkt 
itraks op de zwaarfle proef) door zachtheid en fondheid der 
vormen (om in bet beeld to blijven) boven den flaatsman
zelfs gunflig affleekt. Dit tweemanfchap, van tijd tot tijd 
gefterkt door mannen, wier namen niet onvermeld zullen blij-
veu, is van nu of aan de fpil, 's Gravenhage bet middelpunt 
der omwenteling, in V A N D E R PALM'S tafereel. Vanhier 
gaan de pogingen nit, ona die groote flaatshervorming terfiond 
ep eenen breederen grondflag to vestigen; om, door eene 
floute, krijgshaftige houding, meer en sneer ontzag in to boe. 
zemen -- vanhier de zendelingen naar 4mJlerdam en Rotter-
dam, om aldaar bet werk to voltooijen, de afgevaardigden 
naar den P R INS vA N o R A N J E, om hem 'tot dadelijke aan-
vaarding van bet bewind to nopen, reeds in zijnen naam op-
gevat, benevens de boden, om de verbondene legers tegen to 
fnellen en tot fpoedige hulp to perfen. Slechts bet allerlaat-
fle bedrijf des belangrijken fchouwfpels, de uitroeping van 
den fouvereinen Vorst, words to .dmJterdam volfpeeld. Daar-
mede is Nederland herfleld, en, na' eenige weinige trekken, 
legt de kunflenaar bet penfeel neder.
Aldus gaven wij eenig denkbeeld van bet geheel. Deze is 
de omtrek der fchilderij , met hier en daar een toets, om 
de houding nader aan to duiden. Doch , hoe belangrijk dit is 
in dusdauig fluk, als nit bet verband der gefchiedenis losge-
rukt, bet is op verre na niet alles. De Schrijver zdlffpreekt 
van doorvoeden met merg, doorvlechten met zenuwen. De 
verdere ordonnantie, de groep6ring, bet licht en_ bruin, met 
de naauwkeurigheid der teekening en den gloed der kleuren --
ziedaar een flaauw denkbeeld van hetgeen to doen overfchiet! 
Een gedenkfluk voor Neerlands verlosfing, door den geest 
nit loutere woorden opgerigt,' moet even waar als fraai, even 
voldoende zijn voor bet verfland als voor bet hart.
Inderdaad, V A N D E R P A L M heeft in elk opzigtr meer ge-
dnan, dan wij hadden durven verwachten. Licht en gloed, 
waarheid en lof zijn op bet fchoonst vereenigd. De misluk-
te poging, om Staten -Generaal bijeen to roepen, wordt ge-
gispt, maar op eene wijze, die meer vereert dan fchandvlekt. 
De uittogt tegen ITZoerden words verdedigd, dock zoo, dat 
bet gebrek aan waakzaamheid en tucht, bij de volvoering, 
geenszins words over bet hoofd gezien. Het dralen van Am-
X x 5	Jterr
674
J. if. VAN DER PALM
fferdam, om eene dadelijk vijandige bonding agti to nemen., 
brengt deze ftad in de fchaduw van den Haag, maar nier, 
zonder dat gronden voor haar gedrag worden opgegeven; die 
voldoend licht op dezeive terugkaatfen. Het openlijk plan-
ten van den ftandaard des opflands wordt met warmte, on. 
Diet min klemmend, verdedigd ; di t is eene hoofdpartij, en 
zij is met eene zorg en een geluk bewerkt, die niets to wet-
ichen overlaat, die den roem van ons vaderland beflist. De 
verheffing van o R A N J E ten oppermagtigen zetel word t Diet 
voorbijgezien, en bet flandpunt, dat ons bier words aauge-
wezen, brengt de onvermijdeliike aanleidingen en duchtige 
gronden tot deze gebeurtenis teffens voor den•geest. Hier ea 
daar wordt een brief of eene aanfpraak ingevlochten, die nits: 
zoo uit mond of pen fchijnt gevleeid to zijn; maar bet ka-
rakter van perfonen en omftandigheden is daarin zoo wel be-
waard, dat bet geene verdichting mag heeten. De karakter-
fchetfen, eindelijk, mogen fommigen vleijend voorkomen, to 
hoogen lof voor levende perfonen to beheizen - de wijze 
man heeft daarroe inderdaad louter mannen gekozen, op wel. 
ken geene viek rust , en, zoo wij durven vertrouwen, nooic 
zal kunnen hechreu. Voeg bij deze onderfcheidene deelen, 
bet eene al fraaijer dan bet andere bewerkt, en alien onder-
ling op bet - zullen wij ze; gen: natuurlijkst of kunftigs: 
(trouwens, de hoogite kunst is natuur, gelijk natuur de 
hoogfle kunst is) _gefchik.t en atgewisfeld - voog hierbij een 
fraai en levendig tafereel van bet woelig AmJferdim, bij den 
aanvang der, dadelijke gebeurtenisfen in ons vaderland, nog 
eenige heerlijke trekken van 's Vorfren intogt aldaar, meer in 
bet midden, en geene minder bevallige fchets van bet lag-
thepd Rotterdam, sin bet einde van alles; en gij hebt een 
geheel, dat gewisfelijk naast ds volkomenfte-flukken van alle 
linden, en alle tijden, mag gefteld worden.
Mar, is er dan niets ten Taste van den Schrijver? En 
moeten, zij, die hem den krans hebben toegereikt, zij, die 
bierover luide gejuicht hebben, juist geacht worden, den 
flempel der volkomenheid en onfeiibaarheid op zijn werk ge-
drukt to hebben? Elk zal bet tegendeel erkennen, die de 
menfchelijke onvolkomeuheid in alles erkent. Moesten wij, 
op dezen grond, volfirekt iets aanmerken	doch, wie 
weet, of anwillekeurige partijdigheid deze bedenking zelve
Diet ingeeft	bet zou zijn, dat het gebeurde in den Haag
met
GEDERESCHRIFT.
675
met tene zekere voorkeur boven 4m/terdam is behandeld. 
Hier riep de volksftem den op(land tic; Mar verklaarde heft 
de inoed van enkele grooten - en beige i itten zich in hunrle 
tans, zoo als zij kunuen en heeds gewoon zijn geweest.. Hier 
ham de'voorzigtigheid vervolgens de overhand, en men- poor 
de door fluwe misleiding bet behoud to beproeven, atvorens' 
tot openbaar geweld de toevlugt to nemen; daar vertoonde 
zich de onverfaagdheid geheel bloot, en men riep den fchrik 
to bast; waar de magt ontbrak. Eene geheel verfchillende 
itaatkunde poogde in den Haag dus.- , in Amfferdam zoodanig 
voorwendfel nan den Franfcben krijgsbevelbebber to geven, 
waarop eenmaal zijne verantwoording bij den Keizer kon af-
fluiten. De middelen en de gang waren verfchillende; doch, 
na~ifrekening van omftandigheden en uitkomiten, is de lot` 
welligt volkometi' gelijk to ftellen.
Onze andere aanmerking zou vallen op de breede redene-
sing over de opdragt der Souvereiniteit. Als nuttig en wet-
tig komt deze opdragt bij die redenering blijkbaar voor 
haar daarenboven als natuurlijk en noodzakelijk to doen voor, 
komen, is den Schrijver, naar ons oordeel, niet zoo wdl ge. 
lukt. Het haudelen in 's Prinfen naam was een aangevat hulp. 
iniddel, en geenszins onbeftaanbaar mec bet denkbeeld van 
Eminent Hoofd, voorheen aan de waardigheid van Stadhbuder 
en Admiraal - Generaal gehecht.
Derdens hebben wij zachtelijk geflooten op eene kleinig-
heid in den vorm. Zij -is, dat de Auteur fomtijds fpreekt 
over bet uitflellen, en daarna over bet plaatfen, van eenige 
karakterfchets. Dit duidt, in ons oog, een weinig al to veel 
bedaardheid, to veel opzet en kunst aan. De natuur zelve 
houdt doorgaans hare werkplaats, hare raderen en veren ver-
borgen, om ons enkel uitkomften to doen zien. Hiertegett 
m'oeten wij wedcrom betuigen, dat de vloeijende flfjh zoo 
'veree verwijderd is van alle flijfheid en kimst, dat hij bier 
en daar aan bet losfe, bet onachtzame grenst, fahoon ook 
Van dezen kant in geene fout vervallende.
En ntf willen wij den lezer geen geurig nageregt tit 's 
mans eigenen voorraad onthouden. Een of ander der karak-
rers komt ons daartoe wel bet voegzaamst voor. Doch, welts 
zullen wij kiezen onder alle de meesterflukken? Een der reeds 
genoemden ? Of dat van K E M r E R , die niet to treffen moge 
zijn door, den portretfchilder, maar des to volkomener ge-
trof-
676	J. H. VAN DER PALM
troffen is in de zedelijke fchets van zijne kennelijke.gemoeds. 
gefteldheid ? Of dat van v A r0 D E R D U I N, de derde in bet 
bondgenootfcliap cot redding des lands, bet blanke beeld van 
oud-Hollandfche trouw en vertrouwen? Of zullen wij ons 
tot de enkele treklten bepalen, met eene befchroomde hand 
op bet papier geworpen , om den hesten der Koningen aan to 
duiden? Neon, wij willen niet flouter zijn dan VAN DLR 
P A L M ; wij willen bet dock niet wegrukken, dat hij over de 
ma;esteit der oppermagt heeft geworpen. Maar, de man, die 
naast hem ftaat, die bet eersc de gedachten opvangc nit zijne 
ziel, om ze, als een ftaag gezuiverde ftroom, in woorden en 
daden to doen afvloeijen tot hare beftemming - de man, die 
niet flechts bet fchip van flaat hielp redden, maar nog aan 
bet roer ftaat, en van duurzaam, onfchsthaar helan&voor den 
lande is - de Secretaris - generaal , A N T O N R E I N H A R D
F A L L K, fta bier voor alter oog, tot welken V A N D E R P A L M'S
gedenkftuk nict, maar dit gefchrift wet mogt komen!
„ Er zijn wainige menfehen, die zoo veel groote gaven 
van geest en gemoed in zich vereenigen a1S F A L C K. Een 
hoofd, zoo fielder, eeu overzigt, zoo ruim, een blik, zoo 
fnel en gewis, dat bet ware en goede zich van zelf aan hem 
fchijnen to ontdekken, misleiding of begoocheling bet mas-
ker voor hem firijken. Gevormd door de Schriften der On. 
den, door ftrenbe en regelmacige ftudien, die hem zelfs als 
Geleerden in bet Nederlandsch Jnftituut eerie plaats verwier-
ven; door de natuur met fmaak en gevoel voor bet fchoone 
begiftigd; door oefening rijk in kenn`is, zoo wet der wereld 
als der boeken; bij uitftek befchaafd, bevallig in den om< 
gang, voor fijne fcherts zoo wet als gepasten ernst geftemd;
	g hij in den kring der geletterden , in de gezelfchappen van 
den goeden toon, en in de vergadering der Scaatslieden gelij-
kelijk op zijne plaats. Staatsman to zijn, was zijne beflem. 
ming : en paart hij met zijne overige talenten alle de behoed-
zaamheid, tot then fland vercischt; bezit bij de groote kunst 
van to zwijgen zonder acbterdocht to wekken, en to fpreken 
zonder zich bloot to geven; de nog grooter kunst, om zijne 
hartstogten to bedwingen, om Wet flechts to voiharden wazr 
pligt gebiedt, maar ook om to kunnen buigen, waar eer eu
trouw bet gedoogen; wat post is dan voor zijne bekwaambe-
den to hoog, waarin hij zich niet handhaven kan, tot roem
en heil van zijn Vaderland en Vorsc ? Hoe geruscelijk sail
hem
OEUENE CIRIFT.	677
hem eene gewigtige onderhandeling kan worden'toevertrotlwd, 
dat moge de 4mJlerdamfche Koophandel getuigen, die' hem 
in -den jare S8I2 de aangilegenfte en teederftc belangen aan-
beval, om bij bet Hof van Petersburg to vereffenen. Indien 
men hem toen aldaar, gelijk daarna, gekend had, zijne rein 
zon niet to Stokholm geftaakt zijn. Kan fomtijds zulk een 
karakter, bij bet klitnmen in jaren en eer,'bij bet getuigenis 
dragen van vele ftreken en flechthedeii, bij den fchijnbaren 
nooddwang om list door list to ontwapenen , lets verliezen 
van zijnen zachten en fchoonen omtrek, van zijne me8warig-
heid of rondborftigheid ; deze bezergdheid moge otntrent an-
deren oprijzen, doch niet omtrent F a L c K! Hem behoedt en 
behoede steeds daarvoor zijn zuivere verftandelijke en zedelij. 
ke zin, zijne braafheid, door niemand befproken of berispt, 
en dat echt Nederlandsch hart, 't welk bij Nederlands'her-
fielling zich luisterrijk openbaarde."
AN T A R M poema Arabicum Moallakah, clam integris z ou-
Z E N I I fcholiis. E codice mauufcripto edidit, in Latinum
fermonem transtnKt, et lectionis varietatem addidit v. E. 
HEN I L. Obfervationes ad totum poema fubjunxi~ j. W I L L+
MILT. Lugd. Batav. apud S. et J. Luchtmans. I8I6. 4to. 
pP 2,.a.- f +-2-:
Onder die volken, welke de dichtkunst met bijzonderen lust
en ijver al voorlang beoefenen, behoort, voorzeker, eene

voorname plaats toegewezen to wordea sin de overoude Ara-


bieren. Van ouds, toch, even gelijk hunne aanverwanteu,

de Hebreers, munteden zij, in bet Oosten, ult in" de beoe-


fening dezer edele kunst; en dezelve blijft Reeds bij hen,in

de grootfle waarde. Hoezeer, intusfchen, hunne dichters, in

verhevenheid van denkbeelden en" gevoelens, die der Hebreers

geenszins evenaren, moet -men hun, echter, den lof toeken-


nen, dat zij, even als dezen, in weelderigheid vat, vernuft,

in rijkheid van beelden, en in floutheid van vlugt, den naam

van ware dichters ten voile verdjenen. Wij weten wel, dat

bet niet outbroken heeft t&n mannen, die luttel. waarde toe.

fchreven aan de Arabifche dichtftukken, in 't gemeen. Zoo

~heeft onze beroemde en to vroeg afgeftorvene it v, in zijne

re-
67a .	-V. E. A1 E N I L
red&vo4ring, to Leidanp in 1794 gedaan , over de voortrefelijkheid
der Hebreeuwfche dichtkunst boven de Arabifche, gals een bewjs-,

zoo wet voor de waarheid, als voor de Goddelijke majesteit vale

de Godsdienst, in de boeken van het 0. !! vervat,- de laatfle als

lijna verachtelijk afgefchilderd- in vergelijking met de eerfle;

em.de-Arabifche dichters voorgefleld a1s arm in vinding, meer

uitblinkende in, vergezochte, laffe en beuzelachtige fpelingen;

dan in juistheid en fchoonheid van beelden, en veelal meet

opgeblazen dan verheven, Dan, Wet zonder grond, voor-


waar, moge men zulke gebreken kunnen opgeven in latere

Arabifche dichters,,wier finaak door den omgang net. andere

Aziatifche volken verbasterd werd; hoe hooger men, bij die

yolk. opklimt, - des to heerlijker vertoont -zich de dichtkunst

bij hetzelve; en, fchoon altijd ver beneden de, onvergelijke-


lijjce-v„erhgvenlreid, der Hebreeuwfche, fchoon met de kiesch-


heid, de keurigheid en de fchoonheid, die men in de mees=

terflukken der Griekfche en Latijnfche dichters met alle re-


Jen bewondert, in geenen deele to vergeiljken, ileefc zij,

nogtans-, hare wezenlijke waarde,- hare •niet geringe voortref,-


felijkheid ; waarvan de -fmaakvolle w I L L•I A M j o r s, in zijn

bekend Latijnsch werk over de Aziatifche dichtkunst, voor

ieder bevoegd lezer genoegzame bewijzen heeft opgeleverd.

Voorts kunnen zulken van onze lezers, die in de oude ge-


leerde talen niet bedreven zijn , nit de vertaling des TTreur-


zangs van een' der beroemdae Arabifche 'dichters, 113N D o-


R E I D, door den leer B I L DE R D IJ E vervaardigd, opmaken,

dat wij niet to'hodg van de Arabifche dichtkunst hebben op=

gegeven. In de voorrede 'zegc deze onze vaderlandfche pnrk-


dichter, betreffende de Oosterfche poezij in het algemeen.: Ech.

ten dichtgeest en verhevenheid heeft men haar t' alien tijd',

toegekend;-en het bloemrijke zoo wet als het nadrukkelijke van

haren jlijl is mede Wet onbekend genoeg, om het eenvoudig als

lets merkwaardigs op to teekenen, wanneer men niet voorheeft

bet uitvoerig to kenfchetfen. Maar, vraagt hij vervolgens 0

zijn de Oosterlingen met al to gezwollen F- Hierop antwoordl

hij, onder andere, dit: Wanner de natuur, zoo ruw zij osk

weze"n moog, en zoo flout of oneigen zif zich uitdrukke, haat

eigen taal fpreekt, 'die het hart, om zich to verflaan is geven,

aan de door de zintuigen verrijkte verbeelding afborgt; dan

mege die taal den ongevoelige, den koele, den ongeroerde ver-.

wonderen , en hem als wartaal voorkomen , omdat MI haar voor

zich
ANTAA A.
67 9~
each snbegrijpelijk vindt; maar zij zal echter altijd waarheid, 
en dus, altijd fchoon en verheven zijn. En the haar beftraf-
fen , werken niets anders uit , dan bun ondichterlijk gejtel aas 
den kundige bloat to leggea en aan to tooven. Voor 'E overi-
ge, zij, die Latijn verflaan, kunnen over den fmaak der Ara. 
bieren, of bun gevoel Voor bet fchoone, een joist oordeel 
vellen door bet Iezen van de keurige redevoering des Hoog. 
leeraars W I L L M E T over dit onderwerp, to Harderwljk ge-
daan in 't jaar 1794-
- Dan, om, na deze, voor velen onzer lezeren weiligt Wet on-
gepaste, inleiding, nader to komen tot de befchouwing van bet 
voor ons liggend Arabisch dichtfluk: dit is ruim twee eeuwen 
ouder dan bet zoo even aangeroerde van I a N D o R E I D, en 
deszelfs hooger ouderdom zoo wel, als groote beroemdheid 
bij de Arabieren, moet ons reeds een gunflig denkbeeld van 
hetzelve inboezemen. Het is, namelijk, een der zeven dicht-
flukken, die met gouden letteren, op bet kostbaarst doek ge. 
werkt, aan de deuren van den tempel to Mekka, als de best-
gekenrden. in eenen zekeren wedllrijd van dichters, opgehan-
gen waren. Vanhier de bun eigene naam van Moallakat, dat 
is, opgehangene, of, zoo als wij naar onze gewoonte zeggen 
z, ouden, bekroonde dichtllukken. Van zoodanige dichtllukken, 
v66r bet Mobammedanismus vervaardigd, zijn er ilechcszeven 
overgebleven: en deze zijn nog maar gedeeltelijk uitgegeven 
in bet oorfpronkelijk Arabisch ; want, fchoon de Heer w.1 o. 
sv E s ze alien uitgegeven heeft met eene vertaling in bet Eu-
gelsch, heeft hij echter, dat zeer to bejammeren is, bet Ara-
itisch flechts met Latijnfche letters doen drukken. Vats alien 
is er ook eene Hoogduitfche vertaling door den Heer A. T H.
	Y A R T M ANN gegeven to Munfler, in 't jaar I Eat , onder de-
zen titel : Bet helderfchijnend Zevengeflarnte aan den Arabifchen 
Dichterhemel, enz. (Die hetlftrahlenden Pleiaden am Arabi-
fchen poetifeben Himmel, oder. die freben am Tempel su Mekks 
aufgehanggenen. 4rabifchen Gedichte.) Het hiertoe beboorend 
dichtfuk Vat 'AN NTA It A was nim}ner in her Arabisch uitgeko. 
men: en dear bet-, voorzeker, Been der minile, ja, volgens 
den Heer M'E N I L , bet voortreffelijkile van alien ,is , heeft de 
beoefenaar der Oosterfche lecf-erkunde grooten dank aan me-
NIL, die -zeer -veel moelte, vlijt en tijd a*n de bewerking
en de uitgave van hetzelve befteed heefr, en aan den Hoog-
leeraar wig: i. Atc T, die dew -zljnen uitmuntenden Leerling
tot
680	V. E. A1ENIL
tot bet bewerken van hetzelve heeft aangefpoord, hem de; 
noodige hulp hiertoe verkeend, en zijnen verdienftelijken at-. 
beid,met zeer geleerde aanmerkiugen verrijkt en verfierd heeft.
Reeds in den jare 184 had gemelde jonge Oosterling~ Prow 
ponent bij de Wale kerk, eene Latijnfche Disfertatie uitgege.. 
ven over A N T A R 4 en zijn zfrabisch dichtjtuk de Moallakah ,, 
met een tiental bijgevoegde belangrijke ftellingen of thefes, en 
het een en ander openlijk, onder voorzicting van zijnen waar-
digen Leermeester, verdedigd; met welke uitgave en verde=
diging bij veel lof behaald beeft. Deze Disfertatie verfcllijnt 
.bier, volgens derzelver oogmerk, bij de uitgave van bet dicht 
ftuk zelve als voorwerk, met de bier en daar bijgevoegde 
aanteekeningen van den Heer W I L L M E T , zoo als bet ftuk 
zelve to voren was uitgekomen: en in dit fluk wordt geban. 
deld, vooreerst, over den Autheur, deszelfs.namen, geaacht, 
leeftijd, leven,en bijzondere, vooral dichterlijke, hoedanighe., 
den; dan over bet dichtfluk zelve, de gelegenbeid en, tijd van 
deszelfs vervaardiging, over de foort van dichtftulcken, waar. 
-toe bet b.ehoore, over de versmaat, en breedvoerig. over des-
zelfs inhoud, met eene korte opgave van ;deszelfs:dichterlij-
ke waarde ; in de derde en laatfte plaats' worden opgegeven 
de handfchriften, uitleggers en uitgevers van bet dich,tiluk. 
Op dit voorwerk nu volgt thans het dic,htftuk; in bet Ara. 
bisch, gepuneteerd, uit een oud en voortreffelijk bandfchrift 
van alle de zeven Moallakat, weleer door den Heer r. S C H E I-
D I u s bezeten, en nu een eigendom van den Heer W I L L.. 
MET, voorts de Latijnfche vertaling, vervolgens eene:opga-
ve det verfchillende lezingen, bier en daar met oordeelkundii 
ge aanmerkiugen vergezeld, dan de Arabifche en gepuncteerde 
Scholiast z_o U Z E N I U S, mede uit bet gemelde handfchrift, 
en eindelijk de aanmerkingen van den Hoogleeraar WILL-
.MET, welke ruim de helft van bet gebeele werk beflaan, 
en, zoo als men van den in bet Arabisch doorkupdigen man 
.verwachten moet , aan hetzelve eene groote` waarde bijzetten.. 
De Heer`MENIL had, volgens bL 35, reeds op eenige very 
zen van bet dichtftuk zijne,.aanmerkingen opgefteld, dock 
heeft dezelve ingehouden., onldat zijn Leermeester hem ver-
gund-had, deszelfs breedvoeriger aanmerkingen, fchoon met 
een ander oogmerk bijna op jeder vets gemaakt, bij dit werk 
to voegen.
Uit deze korte en hoofdzakelijke opgave van .den voor-
naam
ANTARA.
681
haamiien injroud dezes geheelen werks kunnen onze.lezers op-
maken, dat her geen vlugtig bearbeid fluk is, zoo als men 
wel eens in her naburige Duitschland in her licht ziet ge-
flooten. Het is een werk, in den regt ouderwetfchen Hol. 
laudf,'chen trant, met niet minder vlijt, zorgvuldigheid en 
grondige geleerdheid bearbeid, dan die uitgaven van Griekfche 
en Latijilfche Schrijvers, op welke de buitenlanders zelve, 
met reden, zoo veel prijs ftellen; en, daar niet dfsn der ze-
ven Arabifche dichtftukken, onder den naam van Moallakat 
bekend, nog op eene zoo zeer voor den beoefenaar der Oos-
terfche letterkunde allezins voldoende wijze is uitgege. 
ven, als dit van A N T A R A door den Heer w I L L M E T en 
zijn' Kweekeliug M E N I L , ftrekt dit werk, voorzeker, ter 
handhaving van den ouden vaderlandfchen roem in bet vak 
der letterkunde, bijzonder van die der Oosterlingen. Moge-
lijk zou de een en ander, in de nanmerkingen van den Hoog-
leeraar, gaarne, bij gepaste gelegenheid, her nut van her Ara-
bisch op bet Hebreeuwsch, en fommige nitdrukkingen of 
beelden bij A N T A R A , ter opheldering van eenige plaatfen bij 
de gewijde Dichters, aangewend hebben gezien; vooral, 
daar de Heer ME N I L, in zijne inleiding, met alien grond, her 
groote nut aanroert van de Oosterfche en bijzonder van de 
Arabifche letterkunde tot bet regt verftand des Bijbels, en 
voornamelijk van bet Oude Verbpnd. Dan, de Heer WILL-
MET fchijnt zich alleenlijk to hebben willen bepalen tot de 
verklaring des' Arabifchen Dichters : en ieder eenigermate be-
voegd regter zal moeten erkennen , dat hij , in her algemeen, 
daarin uititekend wel geflaagd is, en zoo wel de taal van den, 
Dichter, als de beelden, door hem gebezigd, den gang zij-
ner denkbeelden, en de gewoonten, waarop gezien of gezin-
fpeeld words, met een' fchat van Oosterfche geleerdheid, 
heeft verkiaard en opgehelderd.
Dan, zullen mogelijk fommige onzer lezeren vragen, was 
was die A N T A R A toch voor een man? En was is de'inhoud 
van zijn bekroond en zoo beroemd dichtftuk? Laat ons, der% 
halve, ten flotte, deze beide vragen beantwoorden.
Van A N TAR A'S leven weet men zeer weinig. Die weet 
men, dat hij de zoon was eener flavin; dat hij, fchoon, al-
thans van moeders kant, van eene geringe afkomst, en als flaaf 
aangezien, zeer uitgemunt heeft in-den krijg, door zijne held-
haftige tiaden zich veel roem heeft verworven, en, als't wa-
BOEKBESCII. IVI6. No. 15.	Y y	re,
682	V. E. MENU
re-, de laagheid van zijne afkoinst heeft vergoed, en volko-
men verdiend onder de vrije menfchen gerangfbhikt to wor-
den.-Zulk een man nu, die den krijg beminde, die zich Heeds 
betoonde flout, ondernemend, vurig, onverfchrokken- van 
card, gehard tegen gevaren, brandende van woede tegen zij-
ne vijanden, en voor wien niets grooters, niets edelers was, 
dan met zwaard en fpies to paard to ftijgen, en rondom zich 
fchrik en dood to verfpreiden: zulk een man, wanneer hem 
de natuur tot dichter gevormd heeft, zal gaarne van den 
krijg zingen, en in zijne gedichten, in zijnen flijl, in de ge. 
heele houding van zijn gedicht, zal men den fieren krijgsman 
zien doorftralen. A N TAR A dan, die onder de Arabieren 
zoodanig uitblonk in de, bij zijne landgenooten, hooggefchar-
te dichtkunst, dat MOHAMMED, zoo dikwijls hij een zijner 
verzen hoorde opzeggen, verklaarde, geen' Arabier immer to 
hebben hooren befchrijven, wien hij zoo zeer zou wenfchen 
to 'zien; A t T A R A, in een' wedftrijd van dichters naar den 
prijs willende dingen, en bij uitnemendheid gefchikt om den 
eereprijs to behalen ; ANT A R A kon geen onderwerp uitkie-
zen, voor hem beter gefchikt, en waarin hij nieerder kon 
fchitteren, dan• den krijg, aan welken hij al, wat hij was, 
verfchuldigd was, en voor welken hij zich geheelenal geflemd 
gevoelde. Tot zoodanig een onderwerp had hij eene gepaste 
gelegenheid in den oorlog, welke tusfchen den clam, waar-
toe hij behoorde, en eenen anderen !trabifchen clam gevoerd 
werd, en waarvan hij door zijnen clam als aanvoerder was 
aangefleld. Tot den vijandigen clam behoorde des Dichters 
geliefde. ABL A geheeten: en' daar de Arabieren in hunne 
dichttlukken gaarne van bet een of under, bet zij wezenlij'k, 
bet zij verdicht, voorwerp hunner liefde melding maken, had 
A N T A R X in zijne ABLA, voor twice bezit hi j, in de vijand-
fchap vaii zijnen clam met den hares, de grootfle hinderpalen 
in den weg zag, des to gefchikter gelegenheid om van zijne 
liefde to gewagen, dewijl zijne liefde tot haar, en bet deel, 
betwelk hij, overeenkomifig zijne zucht tot den krijg, had 
aan den oorlog, welke tusfchen c.e beide flammen woedde, 
in zulk een bijzonder en trefFend verband tot elkander flon-
den.
De Dichter dan, van zijne fchoone en dierbare ABLA ver-

wijderd, en midden in de woeste en bloedige bezigheden

van den krijg, betreurt de ledige woning van zijne geliefde,

en
ANTAitAj
6S3
en haar tegenwoordig verblijf midden onder zijne vijandens, 
die haar als leeuwen omringen, zoodat bet hem niet mogelijk 
zij haar op to zoeken. Hlj fpreekt van her fchielijk ontflaan 
zijner liefde tot haar, van hare fchoonheid, van de gemak-
ken, die zij genikt, terwijl hij: aan .alle de ongemakken vari 
bet krilgslevetri gedtirig is blootgefteld; en - in deze befchrij. 
ving worden hare kameelen, die. zoo bijzonder nuttige dieren 
in Arable, nlet vergeten. Voor zich wenschte hij den fterk-
flen en fnelflen kameel, om naar haar toe to 'kunnen vlie-
geu; welken• kameel hij, volgens de gewoonte der Arabifehe 
Dic l rers•,. zeer uitvperig afteekent. Nu volgt eene befchrij-
ving van hemzelven, gefchikt om zich ten fterkfte aan bet 
voorwerp ,zijner, liefde ,aan to,bevelen. Hij prijst zichzelven 
aan als zacht, ' wanneer hij niet beleedigd, maar als wreed, 
wanneer ho beleedigd words. Hij verheft den lof van zijn' 
voortreffelijken wijn, waarvan echter her rijkelijkst gebruik 
hem noon _ de zoo ,••; hooggefbltatte 7nilddadigheid doet vergeten 
of verzuimen.. Maar vooral weidt hij ' nit in de befchrijving 
van zijne heldhaftlgheid, waarvan hij verfchillende blijken, met 
de grootfie zelfvoldoening, opgeeft. Deze befchrijving, wordt 
eensklaps afgebroken door een' zeer levendigen en roerenden 
uitroep over het gemis van zijne fchoone, wier bezit hem 
verbodenis, en over de flaauwe hoop, die hij eens had, ont 
haar ann hare oppasfers heimelijk to ontvreemden. Hierna 
wordt dezelfde befchrijving wedet opgenomen en tot aan bet 
flot van bet gedicht vervolgd ; hetwelk. A N T A R A eindigt 
met den hevigen wensch , dat hij , indien hij in den tegen.
woordigen hardaekkigen krijg kWam to vallen, vooraf bet gen noegen mogt finaken van twee zijner ergfte vijanden to zien
fneven, 'die hem 'fchrikkelijk belasterd en ter dood gedoemd 
hadden, -en die hem eens kort op de hielen zaten, toen hij 
den vader van eenen derzelven nedrvelde, en zijn dood 11g. 
chaam aan wilde dieren ter prooije gaf.
Voorts heeft' •dit gedicht, in deszelfs rijken inhoud, 'eve 
korten, krachtigen• en tevens vloeijend•en flijl, zeer vele le. 
vendige fpraakWendingen en fchicterende beelden; en bet ftelt 
ons'. als 't ware; voor oogen eenen vut'igen Arabifchenk ljgsi 
man en bier minder. •vurigen Arabifohen.minnaar, die, fchoon 
van -eene ]age afkomst zijnde en bij••het krijgsleven to-huis 
boorende, niets'; echter,,verzuimd hady om zijne,uitnemende
nA.
Y y a
684
V. E. MEN I L, ANTARA.
natuurgaven aan to kweeken en zoodanig to befchaven, als 
de toennnalige tijden bet gedoogden.
Cedichten van C o R N E L I S L o o T s, Ridder der Orde van 
den Nederlandfchen Leeuw, en Lid van bet Koninklijk InJli-
tuut. Ifle Deel. Te Ansflerdam, bij J. van der Hey. 1816. 
In gr. 8vo. XX, 194 Bl. f 3 -12 -:

Wij molten bet publiek en de nakomelingfchap, ten minfle 
elk, die prijs flelt op Nederlandfehe letterkunde en dicttt-
kunst , gelukwenfchen met de verfchijuing van deze verzame-
ling. Van lemand,-die reeds zoo tang de Tier behandeldheeft, 
en zoo vele afzonderlijke flukken en flukjet in bet licht ge-
geven, begint men billijk to vreezen, dat hij nooit tot eene 
algemeene uitgave zal komen, of daarin, cerwiji hij al uitilelt 
en uit(lelt , door den dood mag verhinderd worden. In dat 
geval krijgt men dan, ja, uit andere handen doorgaans de na-
latenfchap, maar bezwaarlijk zoo volledig, en sevens zoo 
wel gekuischt, als de fchat bij gefchenke onder levenden zou 
zijn geweest. Deze vrees, deze zwarigheid is voorbij. L o o T s 
levert ons aanvankelijk in dit eerfte deel een aantal oude en 
nieuwe, uitgebreide en kieinere flukken. Wij danken hem, 
zoo wel voor de verzameling van bet verflrooide, als voor 
de openbaarmaking van hetgeen tot hiertoe niet algemeen was 
bekend geworden; voor de vlugtige uitvloeifels van zijnen 
geest niet min, dan voor bet uicvoerig bewerkte. Het• geheel 
wordt voorafgegaan door een luimig voorberigt, beflaande, 
behalve bet een en ander, was men in ztilk een fluk gewoon-
lijk vindt, nit eerie korte levensfchets of gefchiedenis van 
zijnen geest en dichtkunst, door den Auteur zelven, welke 
gewisfelijk ter regte beoordeeling van den man en zijn werk 
niet ondienflig kan geacht worden.
Het is, in ons oog, uitgemaakt, dat zelden iemand zoo
ruim door de natuur begiftigd werd met de eigenfchappen,

die bij de dichtkunst moeten ten grondflag liggen, zoo zeer

Dichter geboren werd, als hij, wiens work bier voor ons

ligt. Men ziet nit hot voorberigt, dat zijne opvoeding nets

ter wereld bijdroeg, -om de geflrooide zaden vroeg to doen

kiemen; dat zijne levensbeflemming en werkzaamheid (als be-


diende en daarna boekhouder bij een wisfelkantoor) de onbe-


dui
C. L o o T S, C DICHTEN.	685
duidendfte, droogfte en ongemakkelijkfte waren voor een' man 
van genie, welke men zich verbeelden kan. De tijdsomftan-
digheden , in bet vervolg, fchijnen wel eenige gefchiktheid en 
dadelijke uitwerking gehad to hebben, om, door hare woe-
lingen, geestdrijverijen, partijfchappen en ongehoordt omwen-
telingen, bet fmeulend vuur der_dichtvonken aan to blazen; 
maar,, van den anderen kant, misten zij alle aanleiding, om 
dezen gloed door fillen, gezetten letterarbeid to voeden. En 
inderdaad blijkt onze Dichter weinige foortgelijke offers aan 
de Zanggodinnen gebragt to hebben. Hij mogt zich verheu-
gen in bet licht van H E L M E R S , en fraal bij flraal van hem 
opvangen; deszelfs voorbeeld, ter onvermoeide, door geene 
betrekkingen opgehoudene, verzameling van fchatten der ken-
nis, werd fchaars door helm nagevolgd. Ilij is als eene rijke 
bronwel, die geftadig geeft, zonder dot men bijna begrijpen 
kan, vanwaar bet komt. Slechts ter loops bet een en ander 
opfnappende, words dit bij hem, als in eene gezonde maag 
en verder hecht geftel, tot eene toereikende fpijs en grond 
der ontwikkeling van de verwonderlijkfte krachten. Dit groei-
jen op den kouden grond, dit uitgaau van eigene kracht, dit 
fpelend behandelen van eene kunst, tot welke de langdurig. 
lie oefening zoo min, als de uitgebreidfe wetenfchap; an-
deren kan voeren, is - wij meenen, beide ten goede en 
ten kwade - in zijne voortbrengfelen zigtbaar.' Zij bezitten 
ten eigenaardig karakter van losheid, van natuurlijkheid, waar-
door zij altijd en iedereen voldoen. Dan, met regt fchijnt 
ons de Dichter to verzoeken, dot men ltem niet met geleer-
de en volkomen befchaafde zangers vergelijke. In den bouw 
zijner verzen is hij niet altijd zoo• naauwlettend op vloei-
baarheid, in zijne uitdrukkingen niet overal zoo kiesch, in 
de opeenvolging zijner gedachten en fchilderingen niet zoo 
opzettelijk regelmatig, noch in zijne fof altijd zoo rijk, als 
men - hoewel zelden alles gelijk - bij anderen mag aau-
treffen. Vanhier ook, dot niet alle onderwerpen even gunfig 
voor hem zijn; dot hij bet beste zings, wanneer de zingens-
liof zich van zelve, in eenig feesz of dergelijke, aanbiedt, 
en hij althans niet genoodzaakt is, eerst als wijsgeer de dra-
den to fpinnen of to ontwarren nit de dikke kluwens van an-
deren, om ze fraks daarna in zijn gloeijend purper to doopeu 
en tot een fieraad to vlechten. Ilet een en ander zal ligte-
lijk van zelve blijken bij de volgende, nadere behandeling
Y y 3	van
686
C, LOOTS
van ieder fuk afzonderlijk, voor zoo ver wij bet noodig en 
mogelijk of gepast zullen achten,' hierin to treden. -
Hot werk wordt geopend met De Overwinning der Neder-
landers bij Chattam, Dit ftuk is vijfcien jaren oud, en vroe. 
ger afzonderlijk uitgegeven. Hot zou; ongepast kunnen fchij-
nen, breed over zulk een ftuk uit to weiden, en, daar bet 
oordeel diet wel grootelijks verfchillen kan, to herhalen, wat 
zoo veel vroeger overr hetzelve is gezegd. Het is keurig; bet 
levert een eigen bewijs op, dat ten man als L o o r S geene 
veeljar;ge beoefening noodig heeft om meester to, zijn, en 
dat hij ook iaan de gedurige behandeling minder to danken 
beeft dan andere kunfienaars. Intusfchen meenen wij toch bier 
eene foort van fchroomvalliger gang op to merken, dan in 
flukken van later dagteekening, en waarbij bet onderwerp hem 
niet minder bezield, de gelukkige luim even zeer heeft de 
hand geboden. De (room van gedachten en gevoel komt ons 
voor, daar nog onbelemmerder, en hierdoor als 't ware fnel. 
ler, krachtiger to vloeijen, en fchuimende en brullende alles 
mede re voeren. -- Zou misfchien ook aan eenige mindere 
vastheid van tact, die zoo ligt overdrijving voor dichter?ijke 
krachrfpraak' in de plaats flelt, zijn toe to fchrijven, dat de 
Dichter bet „ vreeslijk vuur van Chattam opgerezen, door 't 
fidderend Engeland, van oord tot oord de lucht" doet verwen2
Hierop volgt een fluk in lierzangerige maat, De Dwingelan 
dij getiteld, dat ons njet vroeger voor oogen kwam, maai 
alit den inhoud enz. genoegzaam blijkt reeds van tamelijketi 
ouderdom to zijn. (i8oo.) Wij kunnen niet zeggen, het'zelvemet 
zoo veel genoegen gelezen to hebben, als wij bet vorige her= 
lazen. Ifet is mogelijk, dat bet onderwerp hiertoe iets heeft 
bijgedragen ; fchoon bet fluk geene herhaliiig is van de zbu-
telooze declamatien, federt bet vierde van eene eeuw, in 
rijm en onrijm, tegen de dwingelandij en dwingelanden, bier 
en elders uitgeboezemd. Misfchien, echter, was bet onder-
kwerp, bij de uitfluiting dier verfietene gemeenplaatfeu•, min-
der rijk en belangwekkend, dan dit in den eerften opflag 
fcheen, Hoe bet zij, geen twijfel, of bet heeft de toehoor-
ders in der tijd voldaan; moar of de Dichrer was trager eit 
firuikelender in zijnen gang dan wij hem elders zien, of wij 
waren trager en flruikelden ligcer over kieine oneffenheden. 
Het komt ons in bet algemeen voor, dat de zaken meer ge-
zocht dan gevonden zijn, en dac de geweldige togt rmar Ro-
me,
GEDICI1TEN.	687
me, Egypte enz., tot dit einde ondernoiien, waarlijk ver-
moeiJend was; fchoon wij dankbaar erkennen, bier en dear 
veel voortreffelijks aangewezen to hebben gezien.
Omtrent bijzonderheden bet volgende: Op bl. 22. reg. 
zo. is eeuwig grimmig moeijelijk om nit to fpreken. - BI. 24-
reg. zo. vordert zacht opfehiet althans eene geweldige bewe-
ging van den mond. - BI. 29. reg. 13. moest geen klemtoon 
op mij vallen. - BL 41. reg. 14. is zweert: 'k ben vrill 
op grond van den zin, toch wel moeijelijk to verfchoonen.-
Bl. 49. reg. 14. flaat eilanden.
Het volgende, in foortgelijke mast, is de Eeuwzang bij 
hot begin der Negentiende Eexw. De Dichter maakt daar-
omtrent, in het voorberigt, eene foort van ontfchuldiging; 
betuigende, dat hij, bij rijper jaren en ondervinding, ge-
wis huiverig zou zijn, lets dergelijks to ondernemen. Dus 
voorbereid, lazen wij bet iluk met groot genoegen; fchoon 
wij flier ontkennen willen, dat de proeven , elders door L o o T $ 
gegeven, gevoegd bij bet gewigt des onderwerps, ors thane 
lets grootfchers en voortreflelijkers zoudendoen wagen to hopen.
Zoo ergens, dan moest hier de geest van then tijd duide-
lijk uitkomen en fpreken. WiJ hadden toen, ja, reeds veel 
geleerd; onze eigene revolutie was al vier, vijf jaren oud, 
en de Franfcbe had Karen eerstgeboren , den onzaligen R o-
E E S P I E R R Y, (zijn j onger broer woont thars op St. Helena) 
reeds gebaard en weer verflonden: maar, wij waren toch nog 
magtig in den fchik met de voorbereidtler van zoo veel licht 
en lucbt (vrijheid, zeg ik), de eeuw van VOLTAIRE, 
enz. En, fchoon wij tot eer van LOOTS moeten zeggen, 
dat hij al vroeg tot omzien kwam , waartoe H ELM E R s , die, 
in bet flaatkundige, altijd achteruit, naar het oude, gezien 
had, wel bet zijne mag hebben toegebragt; zoo komt ech. 
ter in dezen Eeuwzang vrij was voor, dat thans contreban-
de zou wezen. Dit moet den man niet tot verwijt ftrek-
ken. Lof zij veeleer hem, die order at de fin;ering van 
drift en partijfchap nets gezegd heeft, of hij durft het open-
lijk herhalen!
Dit ter zijde gefteld, neemt.een Eeuwlge zang, een terug-
zigt op bonderd verloopene jaren, zeker, ligt iets catalogus-
achtigs aan, en zoo vele battens hinderen de diehterlijke vlugt 
wet eens in haren eigenen grootfcheu en sevens gemakkeliJ-
ken gang. Deze zwarigheid, echter, is door LOOTS zeer
Y Y 4	ge-
68B	C. LOOT $
gelukkig to boven gekomen. Zijn ftuk is een goed dichter.. 
lijk geheel, vol fchoone plaacfen, en doorgaans vloeijende; 
fchoon de fraaije maat, in gelijke coupletten van twaalf af-
wisfelende regels, dit niet gemakkelijk maakte.
Wij merken enkel aan : • waarom toch LOOTS, op bl. 6o.. 
reg, 7 van ond. de niet heefc laten fmelten 'in eik, en fchrij-
yen verpletterend voor verpletti-end? - Verder, of bl. 66. 
reg. 12. dat zrtam niet war plat is voor de omitandigheid? --
Is ook bl. 72. reg. 5. ginds 't zwerk niet hard?
Lofdicht op B 0 E R H A V E is her volgende ftuk , van nieu-
were dagteekening. Dit fcheen ons, terftond op- her eerfte 
aanzien, eene moeijelijke onderneming, Een lijkdicht op eenenn 
pas overledenen is nog eene andere zaak. Maar een lofdicht, 
en een lofdicht op 110 E R H A V E, wens verdien(te veel beter 
Inet de el uit to meten, dan in eens to vertoonen is; wiens 
niaar dragelijke fchatcing eenen man vereischt, in alle de tak= 
ken der geneeskunst en hare gefchiedenis door en door be-
trend! .... Dan, hier moor her echte dichterlijk genie to hul, 
pe komen , die voor elk veld een belangrijk stand- en gezigt-
punt weet to kiezen, met de vlugheid van eenen geest, die 
aan edn blik genoeg heeft, om bet belangrijkfte van alles to
kennen. Wij durven zeggen, dat her fink den Zanger en den 
bezongenen vereert; Oar niemand hetzelve zonder groot ge-
noegen kan lezen.
Her is in den aanvang de geneeskunst zelve, die bezongen 
wordt. Na lange fchemering, breekt haar voile dag door in 
B O E R H A V E. Wonderbaar aardig is de gefchiedenis van 's 
mans bepaling tot deze kunst hier behandeld. •Her li.ijgeloof 
bragt horn als eene vergelding voor zoo veel kwaads, als 
hatzelve der heilbrengende wetenfchap der Artfen heeds had 
gedaan. Men kent de anecdote, betreffende zijne verkettering 
als Spinozist; maar bet 'is waarlijk niet ligt, iets zoo dage-. 
lijksCh in een dichterlijk kleed to tooijen. Misfchien zullen 
ook fotnmigen oordeelen, dat her gemeeue nog to veel door 
dit kleed heenfchijnt, om in do rij van a(lerlei grootfche ge-
dachten en beelden to flaan. Nu worden zijne hoedanigheden, 
talenten en fchatten van kennis opengelegd. Maar, de hof is 
inderdaad to ruim, Het is niet wel mogelijk , alles onder den 
gezigtpunt to bevatten, en in volkomen regelmatig verband to 
doen optreden. He_ is ons voorgekomen, dat b. v. de fchei-
kunde war to veel oe zich zelve ftaat.
O.u~
GEDICHTEI.	689
Onze kleine aanteekeningen zijn wijders deze: Op bl. 85. 
reg. Io. zouden wij aarde hebt ge-beter keuren. - BI. 93• 
reg. 8. En ook in l E z u s kerk. Is dat genoeg van den Gods. 
dienst, wiens hoofdwet liefde is? Of zou dit niets op des. 
zelfs dienaren vermogt hebben ? -- Bl. 97. reg. 2. ware voor 
had bier ook beter, mogt? Voorts is deze brok zeer fraaj. - 
731. 98. reg. 6. Is die blaas niet war gemeen? - Bl. 98. laat. 
i1e reg. zelfs is waarfcbijnlijk eene drukfout. - BI. 107. reg. 
8 env. Met alleu eerbied voor L A V 0 1 S I E R, achten wij bet 
juist geen bijzonderen lof voor B OERHA V E, met hem ge-
lijlt geftelci to worden; vooral niet op zuat eene wijze:
zwieren ,
Ja, L A V 0 1 s I E R deed eens haar (der Scheikunst) fchepter wijder 
Vond nieuw gefteente om grootsch haar diadeem to fieren, 
Maar 't offer van een eeuw, een eeuw van licht en gloed, 
Had ook zijn hand gevuld met rijken overvloed; 
't Viel ligt om mildlijk nit zoo vol een fchat to geven; 
Doch had her lot den tijd verfchikt van beider leven, 
Dan had zich l. A V OI SIE R verheven op uw' geest, 
En gij waart in ooze eeuw een L A V o I S I E R geweest.
Wij komen aan den Lijkzang op H ELM E R S. Wij kunnen 
ons niet herinneren , in der tijd zeer veel van dit ftuk gehoord 
to hebben. Hetzelve verdiende zulks echter. Her is den on-
fterfelijken Bard waardig; wij zullen meer zeggen: her draagt 
zijne eigen kleur en verw. Bedriegen wij ons niet, dan was 
bet aldus, dat II E L M E R S zou wenfchen bezongen to wor-
den. Hij zou zich zelfs niet geflooten hebben aan her over-
drevene, dat anderen welligt in dit ftuk mogen berispen. De 
lofredenaar, mast vooral de lijkdichter, is geen historiefcbrij-
ver. Hij weet niets van deszelfs bedachtzamen, koelen gang. 
Hij weent op bet graf des verlorenen; hij ziet hem in hemel-
glans voor zich ftaan; deszelfs eigenaardig karakter, naar 
geest en hart, is zijn ideaal, en de uiterften zelfs, waarcoe 
bet mogt overhellen, zijn voor hem helder lichtende punten. 
Her fpreekt van zelve, dat her onderwerp wezenlijke waardgj. 
moet bezitten; anders is alles klatergoud: maar wie kent de-
zelve niet aan 1I E L M E R S toe? Inderdaad, niet flechts bet 
genie, ook her hart vau den fchoonbroeder, van den vriend, 
doer dit vers eer nan. Wij hebben altijd begrepen, dat eene 
lofrede her best flaagde, wanner ze in haren held de kunst of 
wetenfchap of deugd, waardoor hij uitmuntte, verhief; hem,,
Y y S	als.
69o'	C. LOOTS

als 't ware, tot haren vertegenwoordiger fteltende. Dit 'is 
bier gebeurd. HELM E R s en de Dichter, de dichter in den' 
hoogfcen zin, de lierdichter, zijn Edn. Wij zien.het gedaclr-` 
tenbeeld flechts omhangeu met zijne bijzonderheden, lotge= 
vallen en omftandigheden. Wijders is bet niec flechts eeti 
]of-, maar ook een lijkdicht; de aanhef is allezins gepast, en 
bet Plot niec minder treffend. Het verheugt ons, dac n E L-
EI E R S z66 bezongen is. 'En, fchoon wlj 's mans godsdien. 
Itige denkwijze nooit hebben goedgekeurd, en dus ook niec 
itemmen in al den lof, aan zijnen vrijen en ftouten geest 
toegez:waaid; zoo vinden wij toch, als kunstregters, nets 
zonderlings to berispen, dan de volgende regel op bl. 129, 
die ons voorkomt in een zoo deftig vets geenszins to voegen:
Als wij 't verwarde nest, den mierenbroed ontgaan.

Wij zijn genaderd tot De Lof van den BurgerJland. - Dit 
dichtftuk bezit eene menigte van fchoonheden. Ilet kon niet 
misfen, pf bet moest bij de gelegenheid een feest derMaat. 
fchappij Tot Nut van 't ,Ylgemeen - doorgaans voldoen, 
meer ~dan'.voldoen. Wij ~ gelooven echter; dat bet geen zeer 
volmaakt .geheel., niet zeer gelukkig aangevat is. En vanhier 
misfehien', ~dat de fpaplhipg ;der denkbeelden, de opwinding 
van bet gevoel , om de gemakkelijke vloeijing to vergoeden, 
wel vela treffende fcbilderijen en beelden, maar ook bier en 
dear ware overdrijvingen heeft voortgebragt. Het moest niet 
zoo zeer de gefchiedenis zijn, die bet pleit door afzonder-
lijke voorbeelden van bargerdeugd befliste; vooral nadat de-
ze -leermeesteresfe der volken zoo overdadig zwart was afge. 
maald. Het moest geene vergerijking tusfchen de helden uic 
den adel en die nit den burgerfland zijn, welker onpartijdig-
heid to dezer plaatfe geen mensch zal toeftaan - zelfs hij 
net,= die niets van de gefchiedenis weet, want LOOTS Zelf 
kon.de A'LDEGONDES, ORANJES, PETERS niet van bet 
tooneel _houden. Ook kwamen de invectiven tegen adel 
en ridderfland, hoezeer met dit oogmerk niet .gemaakc en: 
wel to verantwoorden, op bet oogenblik wat ongepast.
Wij willen er niets meer van zeggen, dan, bij herhaling, dat 
deze kroon voor den burgerftand luweelen bevat van bet eer. 
fte water, en,. tot bewijs, eenige ftaaitjes aanhalen:
Na.
GEDICHTEN.
691
Natuur fchiep alles toed en grootsch en fchoon en 'heerlijk. 
De bloem is om haar geur, de vrucht. om 't fop begeerl3fk: 
Iiet eeuwig woud, dat trotsch op adel roemen 4nag; 
Befchut, befchaduwt ons, bezielt ons met ontzag: 
Maar niets , niets mag, zoo hoog in waarde en fchoonheid hake, 
Als 't nuttig graan, fchoon't golft in nederige dalen'; 
't Is 't graan, waaraan de zon haar' glans met •wellust'geeft, 
Waar't regendropje op blinks, waar langs bet koeltje zweeft, 
En drukt met-zacht geftreel de ligc bewogene aardn, 
En vbrmt van een valei een zee met gouden baren; 
?t Is 't groan, dar.alles voedt en 't leven doet befcaan:
Gij, nutte burgerftand! zijc dat alvoedend graan.

COLUMBUS! eedle ziel ! nit uw vergeten fraud,
Uit uw bekrompen kluis, waar't flaauwe lampje brandt, 
Ziet gij veel verder don Kastieljes trotfche koning 
Van zijn verheven Croon, nit zijn verlichte woning:
Waar andren golven zien, ziet gij een vruchtbren grond, 
En zonder kiel zeilt reeds uw geest den aardbol rond.
GU fmeekt dier dwazen hulp, die trotschlijk u verfmaden, 
3choon gij de vrucht hun biedt en naauwlijks vergt de. bladen. 
In 't eind, gij triomfeert , en rukt van nit den nacht 
Een wereld, waaraan mensch noch Godfpraak immer dacht; 
Gij keert, o, burger! met then buit, behaald op de eeuwen-, 
En ketens zij n uw loon, fchoon de aarde wraak moog fchreeuwen. 
„ Welaan," dus was uw taal, toen, aau 't ondankbaar hof, 
De hoogmoed tandenknarfle en bleek wend voor uw' lof; 
„ Welaan, laat mij mijn boei, als 't vorstlijk eereteeken, 
„ Mijn burgerlijke roem zal door mijn daden fpreken; 
„ 't Nieuw werelddeel, o vorst ! zij aan uw kroon gegund, 
„ Ik heb 't ontdekt, en gij, bewaar bet, zoo gij kunt; 
„ Zie door eens burgers hand uw diadeem bepereld, - 
„ Niet met wat landgewin, maar met een nieuwe wereld."
It Is op de vlakte Met van 't fneeuwwit fchuimend nat, 
Schoon't blinkend zilver fchijn', dat op den oever fpat, 
't Is op de vlakte niet der rijk vergulde baren , 
Dat wij den kostbren (chat van parelen vergaren;
Neen, diep, waar't oog niet reikt, daar ligt haar glans bedekt. 
o Dak ! dat fchuw den top aan 't zoekend oog onttrekt,
o School
692	C. LOOTS
o School van Rv rT E R 1 die, met kinderlijke vingren,
De hennipdraden pluist, tot lijnen weet to flingren,
Of draait, bedekt met zweet en flof, her fnorrend wiel, 
Of wringc den kabel vast, den waarborg van de kiel.
gy, die, welhaast gefneld langs 't breede ruim der baren, 
En zijn vergetelheid en lagen hand ontvaren,
's Lands vloten, als een God, gaat leiden door den vloed, 
Of voor de wrong van touw, zijn maakfel, ankren doer; 
Hij , die den vijand flout in 't aangezigt gevlogen, 
Den onverbuigbren nek van vorften heeft verbogen, 
En fcheprde met de vuist , die eertijds kabels floeg, 
Her Britfche zeekasteel den kabel van den boeg.
•	Dag! o fcheepvol IJ! o langgeboeide vlaggen,
Zoo blij, zoo groots gezwierd, van mast en fteng en flaggen!
•	Vreugd! o blij gewoel! de kielen dringen nit,
't IS ALEXANDER zelf, die haar her pad ontfluit; 
De fcheepvaart wil in 't klein alre8 haar fchi verhalen,
En zeilt den flagboom flak, en wringt zich door de palen; 
De wind, die lang zoo droef langs 't eenzaam water blies, 
Speelt nu in zeil bij zeil, en boor zijn tijdverlies, 
En, wars van 's roovers lens en dwars geflreepte vsnen, 
Ontrolt hij Hollands vlag met regt geitreepte banen, 
En draagt haar in de lucht, als op die zege trotsch, 
Haar; 't lievelingsblazoen, weleer des Watergods; 
De zon befchijnt den togt, en, tlijder opgevaren, 
Speelt ze over 't wit en groen van zeilen en van baren; 
En wijkt met tragen gang, en met bevallig rood 
Groet zij den kalmen flroom en dobberende vloot.
Die, zachtkens voortgefluwd, langs 't vlak komt afgedreven, 
Daar 't vorstlijk zeegevaart' een zwaan fchijnt, die , omgeveu 
Van 't kleiner broedfel, dat zich met de wiekjes weert, 
Den jongen floet allengs de golfjes klieven leert.
•	Dag! gij zonkt ook nedr; maar eer gij waart gezonken, 
Kwatn reeds de zilvren maan bet grootsch tooneel belonken, 
En bij haar zacht geleide en vriendelijken gloed 
Keert Ruslands vredevorst, van duizenden b.egroet.
Her beeld der zwaan, hoe fraai op zichzelve, fchijnt ons 
tier niet gelukkig gekozen. Elk beoordeele ons gevoel, zon-
der opgegevene redenen!
Wij komen aan zoodanige min nicvoerige ftukken, welke, 
ort.
GEDICUTEL
693
crazes wetens, noolt tot kennis van bet publiek gekomen zijn, 
maar bij gelegenheden, in kleine kringen, of voor eenen 
vriend, werden vervaardigd.
Het eerite is De Slavenhandel. Overeenkomflig bet onder. 
werp. Met kracht geteekend, en door bet contrast van zach-
te, liefelijke partijen met bet allerafzigtigfte 'des to kraehtiger. 
Slechts d6ne aanmerking. De Heer L o o T s is gewis geem 
vijand Van bet Christendom ; hij kan dit niet zijn. Waaront 
zou hij dan eene hand leenen, om de blaam van dweeperij ett, 
huichelarij, met regt de grootite monflers geacht, op de zui.. 
verfte , de menschlievendfle leer to werpen? Dit is •- mogen 
wij bet zeggen -- nog befmetting van Fransch venijn, dat 
eene halve wereld de fchrikkelijkfle kwalen heeft op den
bats gehaald.
Bij de eerfle Yerjaring van Nederlands Verlosfsng. Vol geest 
drift; bevallig, waar zij juicht, en ten minlte fterk, waar zij 
vloekt. Tot een ftaaltje van dichterlijk fchelden:
Neen, geen Vorst was 't, die ons boeide,
Maar een lage Corzikaan,
Uit een kolk, die walglijk broeide, 
Toen de zon des voorfpoeds gloeide,
Als een vuil gewormte ontftaan.
Misfchien zal iemand dit noemen: bet penfeel' in een rioot 
doopen. Dan, men kan B U o N A r A R T E niet to ftinkende bij 
uen Nederlander maken.
* * * Eene navolging van een bevallig ftukje van o o T n t, 
bet oorfpronkelijke waardig.
Het zou ons to lang en nuttelo*s ophouden, alle overige 
fcukjes to monfteren. Zij zijn, bet een meer, bet andere min, 
alien geestig, fraai, bevallig en krachtig, naar den eisch der 
omftandigheden. Slechts de Inval is, zoo naakc als hij daar 
Nat, onverftaanbaar; en de Poeder had, zonder veel verlies, 
mogen wegftuiven.
Ten fiotte bet volgende: In den Yriendenrol van den Dieh-
ter Mr. R. F E I T t3; waarbij men lette op bet jaartat, dat 
wij bij vroegere ftukken al eens hebben over bet hoofd ge-
zien.
Nachtegaal ! o lust der wouden!
Teedre zanger voor de ziel !
Waarom zoude uw gloed verkouden? 
Waarom zoud(t) ge uw flem wedrhouden,
Schoon
G9,,
C. L 0 O'f S , OE'DICHTEN.
Sehbon her duister om u viel ?
't Is bij' 't dalen van den nacht, 
Dat bet hart uW troost verwachr.
is Junij 1813.
• Op- den ritel- pronkt een vlgnetje. Het fchijnt wet. de Na-
tuur, die der,Zangfrer, den weg wijst, met eenig bijwerk: 
Fraai• gevonden en gegraveerd; maar, naar onzen fmaak; niet 
Zoo volkolnen gelukkig geordonneerd en geteekend.
M ndeling langs den Likant, to dmflerdam; Dichtmatig Ta-
fereel, door A. L. B A R E A Z; voorgefleld in de Maatfchap-
pij : Felix Meritis, , binnen gemelde Stad. Te ~Imflerdam , 
bif C. Covens. 1816. 1 gr. 8ve. f :-1,-:
Wij hebben voorlang reeds kennis gemaakt met den Heer
B A R B A z , ' en onze -Letets •ook telkens verflag gedaan van die

kennismaking. Wij hebben zijn Ed. echter in langen tijd niet

op onze letterbaan' ontmoet. Thans zien wij ,hem weder op

eene dichttnatige wandeling, en kunnen, in her algemeen,

zeggen, dat wij weinig ver-anderihg in den man :hebben be-


fpeurd. Verjongd is hij, wet niet, en dit was oolt niet ce

verwachten; maar verouderd juist ook niet, en dit is waar-


lijk at veel. Zonder dichterlijke beelden gefproken, men kent

de poezij en de manier van B A R B A z genoegzaam. Z j is de-


ielfde gebleven, en wij ~be1 oeven er dus geen verflal van to

geven. Van dic ftukje zeggen wij atleenlijk, dat bet prozaisch

voorberigt tamelijk poetisch, en de poeti(ehe wandeling ta-


melijk prozaisch is. Den Amiterdammer, die in de gelegen-


heid is, om zelf eene wand elinglangs den Ijkant to doen,

raden Wij niet dic versje to Iezen, zoo bet hem to doen is

om geroerd to worden. Dezen zeggen wij alleen, dat de-Heer

1-Alt-4Az (ten einde. de, begoocheling volkomener to ma.

ken) iijne -wandeling is begonnen aan den hock van de nieuwe

I~aar m er/luis,,_ in den laten achtermiddag, bij- het onder-


gaan' der zon. flit eert ons her voorberigt, dal meet goede

opmerkingen bevat. Wij nemen er nog de volgende uit over, -

welke wet eens nuttig, konde zijn voor onze ontevredene en

morrende Landgenooten, die verwacht hadden, dal de om-


wenteling van 1813 de eenw van Saturnus zou hebben aange-


bragt,
A. L. E A R B A Z, WANDELING LANGS DEN I]RANT.
bragt, en ons vaderland Inaar zoo dadelijk in een lui=lekkefr-
land herfchapen. ,, Zonder dichterlijke beelden gefproken 
, (zegt a A n a A z) niet alleen ons vaderland•,, in her bijzon. 
„ der, maar Europa, in. her algemeen, is zoodanig gefchokt 
„ en geteisterd geworden door bijna dertig jaren van opddtt-
„ volgende ftaatsberoeringen en oorlogsratnpen, dat wij. -heden 
„ nog niet hec vol genot der eindelijk tot ftand gebtagte ett 
„ zalige vrede kunnen finaken, uit hoofde der ontelbare vet'-
„ nielingen en der uitgeputheid en ontzenuwing aller volke-
„ ren om ons been: zodat 'er wellicht eene halve eeuw" 
(merkt bet op, knorrige betweters en albedillen!) „ ja Ian. 
„ ger tijdverloop, zal vereischt worden, om de vorige orde 
„ en verband der zaken met den ouden bloei terug to brengen."
Nu oOk nog een klein proefje van de poezij
Wij wandlen verder voort. Maar, draag bier zorg, mijn vrindt 
Dat ge u niet in 't gedrang van kaz en: fled. bevind; 
Want lompers zouden u, na 't rij,den op uw teenen, 
Noch fchelden, als gij u verongelijkt dorst meenen. 
Her is, zoo wel bij ons als in clk,ander land, 
De onmisbare eigenfchap van 's yolks geringen (land, 
Dar hem de voorfpoed maakt brooddronken en baldadig, 
En voor befchaafde lien bijz.onderst ongenadig. 
De drukte is bier zeer groot: men r1jd , en fleept, en kruit 
Bijna ons op her lijfy hetgeen ons telkens ftuit.
Dit is zeker Met do brillantf e . partij uit bet ftuk; fchoon 
men er to vergeefs ]even, gevoel en bezieling in zal zoeken. 
Wij moeten her zeggen.: de•,Dichter is war heel koel,_ meer 
zelfs dan her onderwerp gedoogt. Doch, bet is er verre 
af, dat wij den Franschman zouden naklappen:
Qui dit froid Eerivain, dit detestable ,futeur.
Spel over de Natuurlijke Historie. Waarbij ten Handboekje, 
behoorende tot hetzelve. Tot nut en : vermaak der .jeugd. 
Te Rotterdam , bid J. Hendrikfen. i 8I6. In 8vo, z3 Bl. f : - 18
Lit nieuw en nuttig furrogaat vogr' hat vermakelijk. Ganzen-

bord, hetwelk wij hopen, dat onze kleinen dezen winter ge-


noegelijk bezig houden, en rot her beoefenen der Natuurlijke

His-
696	SPEL.
Historic nitlokken zal, is door A. B. VAN M E E R T E N , gebi 
SCHILPEROORT, aan H. K. Hoogheid, de Prinfes MARL+, 
ANNE, opgedragen; waarnit men al aant onds veilig befluiten 
.zal, dat bet Wet onder de weinigbeteekenende kinderfpelen 
-geteld kan worden, maar der opmerkzaamheid van Ouders eu 
Opvoeders bijzonder waardig is. Op de plaat zelve zijn 21, 
viervoetige Dieren afgebeeld. I-let boekje heeft op de linker 
bladzijden eenige vragen, en op de regter een kort verflag 
van bet een en ander wetenswaardigs nopens ieder dier. Een 
worp met de dobbeliteenen geeft aan iederen fpeler eenen 
leesten-naam, bij welken men hem gedurende den loop van 
.het fpel eeniglijk noemen mag. Dit is enkel aardigheid. Voorts 
werpt men bij toerbeurten, en moet beurtelings drie, en ver: 
volgens wederomm drie vragen, aangaande ieder dier, welks 
getalmerk men treft, beantwoorden. Voor bet juiste ant. 
woord trekt men uit, voor bet verkeerde zet men in den 
pot; alles zoo als in het boekje duidelijk wordt aangewezen. 
Die twee zesfen werpt, treft den Olifant, en heeft den pot, 
mits hij bet beest goed toont to kennen. Het opzeggen van 
eene fabel, gefchiedenis, of vers, zoodanig dier becreffende, 
geeft premic, en wel eene hoogere, zoo men dit in eene 
vreemde taal kan doen. - Dit fpel is onderboudend, en, al-
thans voor den eerften winter, Wet eenzelvig; ook is bet 
voor de kleinen, die een weinig oordeel en geheugen heb-
ben, niet to moeijelijk, want bet kan niet misfen, of de 
kinderen doen hun best, om, door de vlijtige lezing van bet 
boekje, op de vragen gevat to zijn; bet geeft dus vermaak, 
oefening, en leerlust; des wenfchen wij zeer, dat bet de 
Men- en Ganzen-burden verdringen zal. Wij voeden daar 
hoop op, miss bet de aandacht van Ouders en Scl:oolopzie-
ners crekke, en dezen bet alzoo, als belooning van vlijt, in 
de handen der kinderen brengen, en de meescers iich, in 
een uur van uitfpanning, verledigen, om de kleinere tot bet 
goed medefpelen een weinig to oefenen en. to fcherpen. fij 
eenen goeden aftrek, zal foortgelijk fpel met Vogelen, Yis-
fchen en Amphibian, en Infekten en Worsen, volgen. Mis-
fchien dan ook wel met lfloemen, en andere voorwerpen nit
bet Planrenrijk? hetgeen, wanneer men, bij goed faizoen, 
de voorwerpen in natura voor de prentjes verwisfelen kon, 
-bet genoegen der kleinen verhoogen zou.
BOEKBESCHOUWING.
Itijfde zestal Leerredenen, door J. H. VAN b E R 
PALM.- Te Leyden, bij D. du Mortier en Zoon.
1815. In gr. 8vo. VI en 223 Bl. / i-z2-:
l1' ederom een gefchenk van den Reem onzer gewij. 
de Redenaren , den voortreffelijken V A N D E R P A L M! 
Noodeloos is het, iets meer to zeggen, ter opwek. 
king van de belangftelling des Lezers; en kunnen wij 
alzoo onmiddellijk toetreden ter nadere befchouwing.
De eerfte Leerrede, over Openb. V, is, in den ei. 
genlijken zin, eene verheerlijking van j r z u s. Toon, 
inhoud, itijl, alles is juist gefthikt om den geest to 
verheffen tot en bet gemoed to vervullen met aanbid-
ding van den Eeniggeborenen, die, eens in den fchoot 
des Vaders zijnde, door diepe vernedering en fmade-
Iijk 1jjden ons God heeft verklaard. Reeds de vooraf, 
fpraak is een zeer gepaste aanhef, om bet gemoed tot 
eerbied en dankbaarheid to ftemmen. A11d die groot-
fche aandoeningen zijn tot den cinde toe, zelfs met 
eene geddrige opklimming, meesterlijk volgehbuden, 
zoo dat zich de Redenaar fchier verheft tot den Dich. 
ter, ja dat wij fomtijds in bedenking namen, onr 4en 
tijl vat al to poetisch to noemen, en wij den Heere. 
V A N D E R P A L M meenden to moeten vragen , of hij 
de grensfcheiding tusfchen den gewijden Redenaar en 
den H. Zanger wel genoeg in 't oog gehouden had? In-
tusfchen zijn overal verbeeldingskracht en gemoed 
beide in zulk eene fpanning en zamenftemmende,har-
monie, onderwerp en behandeling zoo volmaakt ge-
past, dat wij ook onze vraag wel weder when intrek. 
ken. Deze Leerrede words voorafgegaan door een ge. 
bed, hetwelk allezins doelmatig, 'en, hoewel hoogge. 
ftemd, toch Christelijk eenvoudig en hoogst eerbiedig
BOSI B Clii, 1816. 149, 16.	Z z	it,
16918	1. IT. VAN DLit PALM
is. Nogtans heeft ons het begin van dit gebed min-
der bevallen, als gevende den fchijn van twijfeling, of 
men, door j is z u s to aanbidden, ook de regten des 
Vaders kon aanranden ? Wii voor ons befchouwen de 
aanbidding van j E z u s voor geoorloofd, geenszins 
evenwel ons aanmatigende om in dit belangrijk gefchil-
punt to beflisfen. Maar wij meenen to gelijk, dat ieder 
daarin zijne gevoelens en inzigten moet volgen ; doch 
hij, die den Zaligniaker aanroept, en vooral zulks 
openliik duet , dient de betamelijkheid daarvan met vol-
le zekerheid to erkennen, en deswege ook geen ver-
moeden van twijfeling bij zijne hoorders to doen ont-
Roan, wijl anders veel van den indruk en de kracht des 
gebeds verloren gaat. Overfchooi is de verklaring, of 
never ontwikkeling , van den tekst, en ten uiterfte 
vindingrijk en doeltnatig de daaruit afgeleide verplib 
zing : ,, om onzen Verlosfer to loven en to danken , 
„ met al wat in ons coven en danken kan, met onzen 
„ mond, met ons hart, en met onze daden ; " ter be-
trachting van welke pligten wij ons althans bij de le-
zing gebeel opgewekt gevoelden. Alleen dunkt ons, 
dat VAN. D E It PALM, bl. 18, 1g, aan net voorge-
ftelde beeld der vier dieren niet volkomen getrouw is 
gebleven, dienende de ontelbare oogen toch meet om 
Gods voorzienigheid op to merken, en het rusteloos 
gebaar tot een bewijs hunner opgetogenheid bij de aan-
fchouwing der wijsheid en liefde Gods, welke lien tot 
aanbidding bragt, dan tot een zinnebeeld van net Heeds 
geopend oog eener altijd en overal werkende Voorzienig-
heid. Hoe heerlijk, daarentegen, is het Plot dezer Leer-
.rede, opklimmende tot en eindigende in ware aanbid-
ding.
Niet minder uitmuntend achten wij de tweede Leer-

rede, over Hand. XVII: 29a. Wij zijn Gods geJlachte,

welke ons den adel van ons gellacht bij deszelfs vor-


ming en herftelling met eerbied doet inzien, ter ver-


heerlijking van onzen Schepper en Hervormer , zoo

dat de eere wordt Godes en niet uit ons. Daartoe is de

ver-
LEERR$DENEN.	699
verdeeling van bet eerite gedeelte reeds lien uiteri1e ge-
fchikt, , door ons, 'namelijk, bet menfchelijk geflaeht
to doen-befehouwen bij deszelfs vroegfien oorf.prong , in 
zijne, daarop volgende verbastering, en in deizelfs her-
Jlelling door de openbaring van het Xvangelie. Voor.
treffelijk zijti deze drie punten gefchied- en mensehkun-
dig ontwikkeld. Echter flieten wij op bet 'voord ~4ihe-
xienfisch , b1. 44, dat ons niet welluidend voorkwam , 
en dat bi. 45 op of (een God of Godin) de werk-
woorden in 't meervoud volgeen. Voorts dachien 
wij , of die nietige flof hoop, bl. 67, niet wat al to 
verachtelijk'voorgefteld was, daar hij toch zoo beer.
lijk, volgens V A N D E R P A L M'S eigene betuiging bl, 
62, door den Schepper ingerigt en georganifeerd is, 
Eindelijk kwam ons bet woord hoogmoed, bl. 69, 70, 
minder gefchikt voor, om bet zelfgevoel, of dat van 
eigen waarde, uit to drukken, wiji hoognioed in onze 
taal toch niet dan in cenen flechten zin gebezigd words. 
Doch wat beteekenen zulke kleine vlekken in een fink, 
dat zoo meesterlijk bewerkt is, en door bet nuttig ge. 
bruik, darwij van den adel onzer natuur,, volgens bet 
tweede gedeelte dezer Leerrede, nioeten iiiaken, ons 
zulk eenen diepen afkeer doet gevoelen tegen alle zon-
de, als ftrijdig met en onteerend voor onze verhevene 
roeping ? Hoe dikwedlazen en herlazen wij die tweede 
afdeeling, en telkens met hernieuwde opwekking. ea 
flichting !
De derde Leerrede, over 9ob,fT,• m.--2,i,heeft wns
-al weder ultermate bevallen, en de vindinb, ow dp. 
broosheid en,. iiietigbeid van ouze ondermaanfae wo-
tying to doen f rekken tot eene bron van troost en -drank 
reden tot vertrouwen op Gods vooirzienigbeid', aehten 
a wij zoo gelukkig, en zoo juist'in alien deeie volgehou-
den, dat kvij bij de herhaalde Iezi fig de' waarheid en bet 
gpbeuren¢e telkens duidelijker inzagen en bewonderden. 
If oe diep.zinkt de menseh, hoe dwaas'en nietig is b j, 
Nvanneer hij op zijne eigene kracbten ch inzigten fireunt f 
dvch hor veil
z ~!Z	a1,
qeb	J. H. VAN DEB PAL11I
alle hulp en bewaring van God verwacht ! - deze waar. 
held, zoo voortreffelijk in gepaste tegenfl:ellingen aan-
gedrongen, wordt het onwederfaanbaar gevoel bij ie-
deren opmerkzamen lezer. Zekerlijk wordt zij de Jlof 
onzer blijde dankzegging aan God, en de bron eener 
edele geestverhefng. - Doet nogtans de Hoogleeraar, 
bl. 84, niet eenigzins het vermoeden oprijzen, of de 
openbaring aan E L I F A Z niet eene werkelijke, maar
flechts de dichterlijke befchrijving eener openbaring 
was? Anders is de tekstverklaring allerheerlijkst, en 
de dichterlijke vertaling van den tekst, na de vooraf-
gaande fl:ukswijze ontvot}wing, vervult het. gemoed met 
eene kille huivering, waardoor de overgang, om dit
vernederend gevoel onzer nietigheid tot eene aanleiding
to doen ihrekken tot Godverheerlijking, des to verras-
fender werking doet.
Het minst van alien, wij bekennen het rondborftig, 
voldeed ons de vierde Leerrede, over i Chron. XXI: 
17, en wij gelooven met zekerheid to kunnen aanne-
men, dat zij den Hoogleeraar zelven niet geheel vol-
daan moet hebhen. Wij vermoeden zulks uit hoofde 
van het weifelende, dat Wij op vele plaatfen in dit op-
itel meenen to befpeuren, hetwelk 'te meer in 't oog 
loopt, doordien de Heer V A N D E R P A L M anderzins 
gewoon is zijnen weg met eenen vasten tied to bewan-
delen, tot hij zijne hoorders in den tempel der waar-
heid en des lichts geleid heeft. Wij ftemmen-wel toe, 
dat een onderwerp, zoo duister en verheveri to gelijk, 
zeer gemakkelijk tot zoodanig eene weifeling aanleiding 
kan geven; want eigenlijk is de• geheele oplosfing niet 
voor dit leven berekend. Evenwel komt het ons voor, 
dat de eerfte aanhef: voor de dwaasheden der Vorflen 
moeten de volken bocten, den gewijden Redenaar van 't 
fpoor gebragt hebbe. Dit toch is een fpreekwoord,
tit den fchijn en de zigtbare ondervinding, maar geens-
zins uit het licht der openbaring ontleend. De vraag 
maar vat hebben deze fchapen gedaan ? is , als 't ware,
aan de Voorzienigheid gerigt, die men uit naam van
den
LEERREDENEN.
701
den onzigtbaren God, flechts voorgelicht door zijn H. 
woord, voor zoo ver Hij daarin rekenfchap geeft van 
zijne daden, kan beantwoorden. En dan nog moet 
men, tot de toepasiing in bet dagelijksch leven afdalen-
de, bekennen: God is groot, merar wij begrijpen Hem 
niet. Echter moest, onzes inziens, de fchuld en niet 
de onfchuld der fchapen, to gader met de fchuld van 
liunnen herder, betoogd zijn geworden. Vandaar had-
den wij gewenscht, dat de Hoogleeraar uit bet verband 
der gefchiedenis, 't welk hij anders met zijne gewone 
fchranderheid en -:laarheid ontwikkelt, om bet natuur-
lijke van deze vraag uit den mond van D A V I D ten vol-
le to doen blijken, to gelijk ons meer de zedelijke ge-
fteldheid des Joodfchen yolks had opgehelderd. Daar-
uit kon immers alleen verklaard worden, wat de fcha-
pen gedaan hadden; en wij zouden ons zeer bedriegen, 
indien de gefchiedenis ons to then opzigte geheel zon-
der weliken zou gelaten hebben., Reeds in de verbas-
tering des yolks van den vrijen en:moedigen geest van
A-B R A HAM 'S waardig kroost vindt' V A N D E R P A L M
zelfeenen grond, waardoor de volkstelling mogelijk ge-
maakt werd; wij zouden er bijvoegen : waardoor ze in 
D A V ID's hart kon opkomen. Daarenboven bieden zich, 
dunkt ons, twee lichtgevende punten als van zelve 
aan. Het eerjie : dat de gewijde gefchiedenis, als de 
fpiegel eener regtvaardige Godsregering, de natuurlijke 
rampen en onheilen, in toepasfing op de verkeerdheden 
en zonden der menfchen , laat voorkomen als pofitieve 
itraffen, zoo als zij daar ook wezenlijk zijn, mede om 
den voortgang des verderfs to ituiten , opdat de afgodi-
fche volken bij de voorvallen in de natuur ook eene 
wijze en aimagtige Voorzienigheid zouden leeren eer-
biedigen.. I-let tweede: dat men de Joodfche gefchiede-
nis niet gelijk kan ftelden met andere ongewijde gefchie-
denisfen: want bier is 't God, die zigtbaar en kenne-
lijk regeert; die bet zwakke verkiest , opdat zijne magt, 
het dwaze der-menfchen, opdat zijne wijsheid, bet ver-
worpene, opdat zijne barmhartigheid zou blijken; en
z 1	dus
702	J. IT. VAR DER PALM
dus kon er bij dit duidelijk plan van God in den Bijbel 
geene grooter misdaad bedreven worden, dan dat Vorst 
en yolk zich verhoovaardigden op hunne eigene 1 rach-
ten. Wanneer Gods magt, wijsheid en goedertieren-
heid Diet alles zigtbaar 'uitwerkte, dan verduisterden_ 
'de menfchen in dezen-godsdienfligen burgerilaat, door 
hunne eigenmagtige aanflagen, bet Godsrijk voor hen 
zelven en voor hot geheele menfchelijk geflacht;. want 
zlj werden alsdan hunne eigene natuurlijke verdedigers , 
verlosfers en regters. De joden moesten klein ent mag-
teloos blijven,.om zich alleen door God voor hunne 
lnaburen ontzaggelijk to kunnen maken , en dus 's Hoog-
ft_en almagt, wijsheid en regtvaardigheid aan de afgo-
dendienaars teo leeren kennen. Zoo moest ook onlangs 
bet God vergetende yolk met en door hun opperhoofd 
vernederd worden, daar de eerite zich alomme als de 
groote natie en de„ laatfle als God der aarde wilde ge-
huldigd zien. Behoudens alle fclaoonheden, welke ad-
ders ook deze Leerrede verfieren, achten wij,, dat•zij 
meer nadruk en klem zoude erlangd hebben,. pm ons 
geloof aan Gods goede en wijze voorzienigb.eid ce 
fchragen en ons wijs to maken .tot zaligheid,. indien er 
op deze twee punten meer acht geflagen . ware; zoo 
dat wij islet meer berustende overtuiging.zouden geant-
woord hebben : al imt God doet , is wdl gedaan..
Geheel anders oordeelen wij over de vijfde Leerrede, 
over Pf. CXXVIII. Hier is de gewijde Redenaar we-
der geheel to huis; hij is zijn onderwerp volkcmen mees-
ter, en verfpreidt over den tekst, door zijne Ooster-
fche kundigheden, eene klaarheid, die Diets meer to 
wenfchen overig laat. Wij reizen, als 't ,Ware,, met 
dekaravane mode, om God to verheerlijken, en gevoe. 
Ian diep den zegen' der godsvrucht, niet zoo zeer in 
tijdelijken overvloed beftaande , (want v A N D E R P A L b4 
toont bet onderfcheid tusfcben bet denkbeeld van Joodi 
en Christen bier meesterli.jh aan) maar in then vrede
de* gemoeds, die bet verfiand to boven gaat. Verged noegd zijnde met bet tegenwoordige, laat de Algoede 
het
LEERREDENEN.	703
1'iet -noodige aan de zijnen nimmer ontbreken, mw 
fchenkt hun, inzonderheid in hunne huisfelijke betrek-
kingen, rust en blijdfchap in bet gewisfe. Eene ware 
en juiste ontwikkeling van de uitfpraak des Apdstels, 
onder de bevallige en hartroerende beelden eener Jood-
fche huishouding : ,, dat de godzaligheid tot alle din-
„ gen nut is , hebbende de beloften des tegenwoordi-
„ gen en des toekomenden levens."
En nu naderen wij de zesde Leerrede, over Luk. Sit 
24, welke, onzes achtens, dezen bundel de fchoonfe 
en heerlijkile kroone opzet. De eenvoudigheid, ge-
paard met een diep inzigt in den geest der gelijkenis, 
trof ons bijzonder. Reeds de inleiding plaatst ons op 
bet regte fandpunt, en de omfchrijving van bet ver-
haal is zoo ophelderend, zoo getrouw en echter zoo
volledig,. dat wij ons geheel indenken in alle omftandig-
heden des vaders en der beide zonen, zonder iets meer 
of iets minder to leeren dan bet verhaal opgeeft. Met 
dat alles is bet onderlioudend, niet vervelend door de 
uitvoerigheid, to gelijk natuurlijk en nieuw. En op 
welk eene heldere en treffende wijze Belt bet tweede 
deel den waren geest en den vollen troost voor zonda-
ren ten toon ! - Zoo wij Cone aanmerking moesten ma-.. 
ken, zou zij wezen, of de opgave.nopens de verfchil. 
lende foorten van gelijkenisfen, bl. i88-igo, wel in 
alien opzigte de proef zou kunnen doorflaan? -- Gaar-
ne wenschten wij onze guntlige getuigenis door voor-
beelden to haven; dan, behalve dat de.keuze van bet 
fchoontle cnder zoo veel fchoons bij Uittlek moeijelijk 
zijn zoude , houden wij zulks ook voor minder noodig, 
daar wij onzen landgenooten •wel den fiuaak en Je gods-
dienfligheid toekennen , om alle de Ieerredenen van 
eenen man als V A N D E R P A L D4 , bet fieraad onzer 
eeuwe, in eigendom to hebben. , Wij eindigeu met de 
opregte bede, dat de Allerhoogfle dezen mildbegaafdeu 
Hoogleeraar nog lang moge fparen , om zijn licht to 
laten fchijnen voor de menfchen, opdat zij dell Vader,
die in de Hemelen is, mogen verlieerlijken!
Z Z 4	Tien-
704
F. V. REINHARD
Tiental Leerredenen over verfchillende Onderwerpen van 
Dr. F. V. R E I N H A R D, in teven Theol. Doctor, 
Opperhofprediker, enz. to Dresden. Uit bet Hoog. 
duitsch. Te Groningen, bij W. van Boekeren. i8x$.
VIII,199Bl.fI-10-;
Bij den ruimen voorraad van goede en voortreffelijke
vruchten van echte Kanfelwelfprekendheid, als onze

vaderlandfche bodem op den duur voortbrengt, kan het

vertalen van * vreemde Leerredenen wel eens,overt ollig

fchijneu. Want, terwijl de vriend van ftichtelijke lee-


tuur zijne behoefte door zijne Landgenooten volkomen

vervuld ziet, leest de 'Geleerde, die bet vak der Pre-


dikkunde opzettelijk beftudeert , en de vorderingen in

jletzelwe nagaat, de buitenlandfche meesterftukken in 't

oorfpronkelijke. Wanneer echter deze aanmerking, we]-


ice wij in 't algemeen toeftemmen, omtrent dezen of

genen vreemden Kanfelredenaar eene uitzondering mogt

gedoogena dan is.het voorwaar omtrent den nu zaligen

g E I N H A R D , een' man, die als Geleerde en als Pre-


diker een luisterrijk fieraad van zijnen landaard en leef

tijd was, en bet blijven zal, zoo Lang uitgebreide we-


tenfchap, doordringende fchranderheid, goede fmaak,

grondige kennis van het menfchelijk hart en ongeveins-


de godsvrucht in waarde zullen gehouden worden. Dit

Tiental (getrokken uit de Leerredenen van R E I N H A R D

voor let jaar 1809) is een nieuw bewijs voor bet ge-


7,egde, en zal den roem des grooten mans ook bij ons

lezend godsdienftig puibliek Raven. Intusfchen achten

wij eerie aallprijzende beoordeeling, om den langgeves-


tigden roem des Schrljvers, gebeel overbodig. Deze E6ne

uanmerking alleen, OlTchoon wij voor ons bet met den

preektrant houden, die thans in ons land, op bet voet-


fpoor van V A N D E R P A L M en anderen, meer algemeen

l egint to worden, bet lezen van dezen bundel heeft ons

echter op nieuw oyertuigd van de wezenlijke voordee-


len 3
LEERREDENEN.	705
len , welke de Inanier van R E I N H A R D bezit , en ons 
alweer doen zien , dat bier meer , dan ergens , de fpreuk 
to pas komt :- vario modo benefit. De manier van eenen 
VAN DER PALM, VAN DER ROEST en STUART 
verfchilt zekerlijk veel; doch wie weigert aan een' van 
deze mannen den naam van een uitmuntend Prediker, 
en wie leest de ftukken van alien niet met genoegen 
en bewondering ?
Om den Lezer over den rijkdom van inhoud te.la;tetl 
oordeelen, voegen wij eene lijst der verhandelde onder 
werpen hiernevens. 1) De bewonderenswaardige kracht 
der Evangelifche waarheid op onpartijdige gemoederen, 
Joann. IV: 1-24. 2) Het beeld onzer eerite Christen-
broeders. Hand. II: 14-41. 3) Hetzelfde onder werp. 
Hand. II: 42-47. 4) Over de verwachting, dat onze 
geest zich eens uit alle ftormen en ellenden van den 
tijd tot God, onzen Vader in Christus, verheffen zal. 
Joann. XX: ij--I8. 5) Het treurig lot, hetwelk ge-
woonlijk juist de nadrukkelijkfte leeringen Gods ten 
deel valt. Joanna XII: 37--42. 6) De godvruchtige leer-
gierigheid. Hand. VIII: z6-4o. 7) Overdenkingen over 
de Goddelijke befchertning. Hand. XII: i- I2. 8) Over 
den wonderbaren invloed der uitwendige omftandighe-
den op de bevordering van bet ware goede. Hand. 
XVIII: I-I I. 9) De vreesfelijke magt des vooroordeels. 
Hand. XIX: 23-40. io) Opwekking tot bet bewustzijn 
van onze gelukzaligheid en waarde als Christenen. 
Hebr. XII: s2-26.
De Vertalers, de eerwaarde Heeren c. J. F. 'c R A-
11IER VAN 1AUMGARTEN,Predikant teMiddelbert, 
en A. J. V A N D E R V'E E N, Predikant to Engelbert, 
hebben zich wel gekweten; fchoon men in de laatfte 
preken bier en daar woorden vindt, die ons bet oor-
fpronkelijke to veel herinneren, zoo als onbehulpzaam.
verbi,idtelijkheden, gansch byzonder, iets bsjkomsn, on-
uitledigbaar, enz.
Z z 5	Ysr-
700	J. L. E W A L D
flervaehtingen van den Christen, of Overdenkingen over 
de Opflanding, het laatJle Oordeel, en: eeuwige Le-
yen. Door J. L. E W A L D. Uit het Hodgduitsch. Te
Amf erdam , bij J. van der Hey. 1815. In gr. 8 '
v.
116Bl.f2-8-:
Het -is voor de verdienften der ftichtelijke gefchriften 
van E W A L n geene geringe aanbeveling voorzeker, dat 
zich zeer hooggefchatte Leeraars van den Godsdienst 
tot derzelver vertaling leenen , een w o L T E R B E E'X , 
ti. v. , een C L A R I S S E , en nu we 1erom ; bij dit ge7 
fchrift,' de Haagfche Leeraar vE r, w E'y,' die dezelve 
met' een ruim hart aanbevelen. De-Eerwy
vE R W EY
is-'hier'niet f?echts Vertaler, maar.ook Verzamelaar;
want in dezen vorm gaf E W A L D dit. werkje niet in bet

licht: filet' is: uit bnderfcheidene werken van E W A L D

overgenbtnen, en wel grootendeels uit zijne vroegere

werkeu, - welke men befchouwen kan als de. bloemen

van zijnen jeugdigen leeftijd. Wij weten niet, of de

Verzamelaar dit.ter meerdere aanprijzing meldt :. wij,

die zuiks bij bet lezen meermalen meendeu to voelen,

hebben echter juist daarom cenige fpijt, dat bet niet in

Let plan van den Eerw. v E R wE Y viel, eeiue navolging

of omwerking to leveren ; hoezeer wij gaarne erkennen,

dat de altijd' hartelijke *woorden des waardigen Schrijvers

vele opmerkingen en wenken geven, die bet nadenken

uitlokken en overwaardig zijn. En ook in 's mans late-


re gefchriften (twee bier voorkomende Overdenkingen

zijn nit 'een nieuwelingt uitgekomen werk) vinden wi

doorgaans -meer genie en hartelijkheid, dan wel uitleg-


kundige zekerheid, vooral ten aanzien van hetgene ons

vroeger moeijelijk en donker was. Maar bet doorgaans

jeugdige van' dezeu arbeid proefden wij bier wel bet

meest in bet meer woord- en min zaakrijke, dat ecbter

in de latere werken van den waardigen man, onzes in-


ziens, ook nog niet geheelenal boven alle berisping is.

De
VERWACI-ITINGEN VAN DEN CfRISTEN.	707
De onderwerpen zijn belangrijk en uitlokkende; 's 
mans lieve en karakteristieke toon is bekend r en.wij 
twijfelen geen oogenblik, of onze godsdienftige Land-
genooten zullen deze verklaringen, gisfingen en wen 
ken, zoo van den nog jeugdigen als van den reeds in 
jaren gevorderden E W A L D , met genoegen;. en wezen' 
lijke ilichting ontvangen; en., hoezeer ook blijvende 
gevoelen, dat de onderwerpen bun donker hebben, en 
het nog niet 'geopenbaard is , wat wij zijn zullen, den 
Schrijver en Vertaler dankbaar zijn, omdat bun hier 
zoo veel goeds,, en op eenen zoo uitlokkenden, flich 
telijken toon, gegeven wordt. -- De vertaling verdient 
allezins lof.
Christendom en Hervorming, befchouwd . in eenige Brier-r 
yen en Gefprekken tusfchen Jlristus en Philomathes. 
Te Groningen, bij J. Oomkens, 1816.. In gr. Svo.
254 BI. f i-I6-t
]I it Christendom' en Hervorming is tegen het vroege• 
re een antidotum; en flelt de daar betwiste leerflukken 
der Hervormden in zoodanig nicer eenvoudig Bijbeisclt 
en redelijk daglicht, als men dezelve in de nietiwerk 
fysthemata van den Hoogleeraar iii u N T I N G x E enzt 
vindt voorgedragen. Het werkje is wel gefchreven,, en
kan niet iialaten bij een aantal opregte vrienden en aafi-, hangers van gezegd Kerkgenootfchap "grooten bijval`.te
vinden; en ook zij, die zich niet kunnen vereenigen
met de bewuste gevoelens , ook zoo,als zij nu hier aai-


'gedrongen en gewijzigd zijn;zullen-met genoegen zlen,

hoeveel reeds andets en beter is, dan nog v66r vijfen-


twintig jaren, tn'hoeveel vrijheid en ruitnte -men thins

reeds in dat taliijk Kerkgenootfchap , boven de vroe-


gere' tijderi, vooruit beefs. Of Philomithes, die als

plaatsvervanger van bet eerfte Christendom en Her-


vorming hier optreedt, bet niet wat fpoedig gewonnen

geeft,
708 CHRISTENDOM EN HERV•RMING BESCIIOUWD.
geeft, zal welligt menig Lezer betwijfelen. Inmiddels 
bij hem, wien het eeniglijk belangrijk is to weten , war - 
de Bijbel dan leert, en of Aristus, dan wel Philoma-
thes , daarmede het meest overeenkomt, is dit ge-
fchrift ter toetf ng en nadenken voldoende, en bet 
dtaagt duidelijk blijk van de gematigdheid en bet ge. 
zond veritand van den fteller, wren kettermakerij, 
even zeer als den (teller van het eerfte gefebrift, vreemd 
is. Maar ter beflisfng der grootc vraag, of de wwijsgeer-
te van r m. K A N T den Bijbel eeniglijk en overal 
moet wijzigen, houdt men zeker dit werkje niet volko-
men voldoende. Dan, het zag ook v66r de tegenwoor-
dige vooR- en NA - REDL het licht.
Jjsgeerig-Natuurkundige herhandelingen, door JA-
COB ELISA DOORNIK, Med. Doct. Te Arnhem, 
b / C. A. Thieme.
(Vervolg en flot van bl. 669.)
1n de derde Verhandeling verzamelt onze Schrijver 
zelf de onderfcheidene waarnemingen en verklaringen
der beide CAMPERSy BURTIN, DE LUC, BLU-
f E N B A C H enz. , waaruit onwederlegbaar blijkt, dat er
onder de toevallige delfftoffen geene menfchelijke over-


blijffelen gevonden worden. Hoe kan men uit de oud-


.beden der aarde de geboorten van bet menfchelijk ge-


llacht ophelderen, indien zij er geene fporcn van bee

vatten ? Behalve het ontkennend bewiis omtrent"de men.

fchelijke overblijffelen, bevat deze derde Verhandeling

nog eene korte fchets , vooral naar T R E V I R A N U S,

van den vermoedelijken, trapswijzen voortgang der be-


werktuiging op onzen bol, waardoor, zoo als bekend

is, .,het gevoelen, diet natuurkundigen zeer bevestigd

wordt, die de eerfte beginfelen den planten- en dieren-


wereld in den oceaan, of althans in bet water zoeken,

daar hetzelve waarfchijnlijk reeds met leveude wezens

bevolkt was, toen bet drooge nog alleen uit kale, -nietr

voort-
WIJSGEBRIG-NATUURKUNDIGE VERHANDELINCEN. 7o9
voortbrengende rotten beftond. Zoo helderen de oud-
heden der natuur hare tegenwoordige voortbrengfelen 
op , en worden door derzelver aandachtige befchouwing 
opgehelderd.
De befchouwing dier oudheden, dier menigvuldige
blijken vooral van bewerktuiging en leven in de vroeg-


fte tijden der aarde, de opmerking, dat thans op onzett

bol zulke onmetelijke plekken gevonden worden, welke

iii den volften zin woest en ledig zijn , terwijl bij den

voortgang der eeuwen de heerlijkfte organifche wezens,

en daaronder de mensch, ontftaan zijn, bragt den Schrij-


ver op de vraag : hoe heeft de aarde hare algemeene be-


werktuiging in afgezonderde bewerktuigingen kunnen

deelen, waardoor zij eene op zichzelve beftaande wereld,

een in zich gefloten geheel geworden is ? Hij tracht

deze vraag in de vierde Verhandeling to beantwoorden,

door de uiteenzetting van bet begrip, der levenskracht

in cen geologisch oogpunt, dat is, met betrekking tot

onze aarde en derzelver veranderingen en omwentelin-


gen befchouwd. De hoofdzakelijke inhoud komt bier

near op de flelling: de geheele natuur leeft; zij-zeive

is de grond-organismus; doch dit leven openbaart zich

vooral en duidelijker in die wezens, welke wij daarom

bewerktuigd, levend noemen. Niemand onzer Lezeren

zal niet weten, dat dit geheel in den geest des tijds ge-


iproken, en dat dit alleven der natuur thans aan de or-


de van den dag is. Of men er verder mede komt in de

verklaring der verfchijnfelen , laten wij daar. Waarom

zullen wij daar eene levenskracht aannemen, waar wij

er geene fporen van bemerken, op kale rotten?waaronl

door haar alleen pogen to verklaren, wat zich nit de

gewone wetten der werktuig-, der fcheikunde verklaren

laat? Mag men niets in de natuur dood noemen, om-


dat alles werkt, omdat in alles krachten bezig zijn;

dan moet men de levenskracht als de grondkracht be-


fchouwen, waarop alles netrkomt, waaraan alle krach-


ten en vermogens dienstbaar zijn. Maar dan is bet te-


vens allervreemdst? dat in wezens, waarin zich bet

Inees-
710
J. r. DOOrNIK
meeste leven vertoont , zoo vele verfchijnfelen verklaar-
baar zijn naar werktuig- of fcheikundige grondbeginfe-
ien. Waarom zullen wij in de onbegrijpelijke levens. 
kracht de verklaring zoeken van zulke eenvoudige ver-
fchijnfelen, als de drukking der lucht of de oplosfing 
van eenig zout door water? Kunnen niet die zelfde ver-
fchijnfelen in de natuur in 't groot werkende gewroch. 
ten daarftellen, bij welker ontftaan wij zoo veel.leven 
en beweging betnerken ? De vulkanen leveren hiervan
bet bewijs. Is et' eene bewerktuiging, is er een ]even 
in de natuur aanwezig, bet is voor ons zoo onmerk. 
baar, dat bet, in vergelijking der bewerktuigde we• 
zens , niets is.
Vooral vinden wij bet vreemd , nit bet aanwezen van 
fommige Itoffen in de natuur, welke door de fcheiktin-
digen tot dusverre niet ontleed konden worden, en die 
echter door bewerktuigde wezens worden voortgebragt , 
de bewerktuiging der aarde to willen bewijzen. Kun-
nen zij niet de overblijffelen zijn van beftaan heb-
bende planten en dieren ? Is dit zelfs niet bet geval ten 
aanzien van de koolftof en den kalk? Kan de verder 
voortgezette arbeid der fcheikundigen, welke reeds zoo 
vele ligchamen ontleedde, ook met den tijd de beftand-
deelen niet vinden van diegenen, welke nog niet ont-
leed zijn? Het is daarenboven meer dan waarfchijnlijk, 
en de Schrijver geeft zulks op eene andere plaats zelf 
toe, dat in levende wezens fcheikundige werking plaats 
kan hebben; weshalve bet onnoodig is, de vorming 
dier floffen,aan de levenskracht of de bewerktuiging toe 
to fchrijven.
In de twee volgende Verhandelingen houdt n o o . -
N I K zich nu meer bijzonder bezig met bet voornaant

en belangrijk onderwerp zijner nafporiugen, de natuur-


lijke historic van het menfcheliik gejlacht. -- In de eer-


Ite tracht hij, in eene algemeene befchouwing dier ge*

fchiedenis, bet begrip, hetwelk men er zich van ma-


ken moet, op to helderen, en de greuzen dezergefchie-


denis vast te°ietten. I-Tier vinden %vij'telkens weer ge-


wag
WIJSGEERIG-NATUURKUNDIGE VERHANDELINGEN. 711
,toag gemaakt van bet verband tusfchen de gefchiedenis
der aarde en die van oils geflacbt; bier ook op nieuw

weer aangedrongen bet, in zijn oog belangrijk,verfehil

tusfchen de natuurbefchrijving en de natuurgefchiede.

nis. Wij zullen niet herhalen, hetgene wij daarover

bier boven gezegd hebben; doch wij meenen onzen Le.

zer opmerkzaam to moeten maken op den nadeeligenin.

vloed, welken deze onderfcheiding voor de natuurlijke

historic heeft. Door den tegenwoordigen toef'and (en

dit tegcnwoordige wordt bier tot eeuwen uitgerekt) to

fluiten buiten de eigenlijke gefchiedenis, beneemt men-


zich een' rijken voorraad van daadzaken. De oorfprong

van bet menfchelijk geflacht ligt, zoo als de Schrijver

2elf aanmerkt, zoo ver niet verwijderd. Zullen wij

nu, om then duisteren oorfprong binnen- de gefchiede-


nis to betrekken, er van afzonderen, wat wij, in duis

delijker taal, nopens de verdere lotgevallen van den

mensch, als een voortbrengfel der natuur befchouwd,

in de dadelijke gefchiedenis geboekt vinden? -- flet ,is

waar, de gefchiedenis der volken is arm aan daadzaken.

De Schrijver heeft dit in zijne~ zesde Verhandeling opzet-


telijk overwogen en veelzins betoogd. Doch is dan alleen

gefchiedenis, wat door Gefchiedfchrijvers in boeken

vermeld is ? Dit wil zelfs D o o R N i K niet , die to regt

de overleveringen en gedenkteekenen als bronnen der

vroegfte historie aanmerkt. Moet men daarbij niet voe-


gen, wat de, heldenmoed onzer reizigers, in allerlei

ftreken, onder allerlei onbefchaafde natien, heeft ont-


dekt; wat hunne fcherpzinnigheid heeft waargenomen,

hunne onvermoeide vlijt opgeteekend? Kan men deze

verfpreide daadzaken niet verzamelen, niet zamenknoo-


pen door den draad der analogie, en dan, met behoor-


lijke voorzigtigheid, er uit befluiten tot den vermoede-


lijken ftaat van den menseh in die vroegfte tijden, waar-


van alle gefchiedenis zwijgt? Gelijke oorzaken hebben

gelijke uitwerkfelen; *at overeenkomt, kan nit geene

zeer verfchillende bron gefproten zijn. En wij weten

waarlijk niet, of de natuur. en gefchiedkundige befchou-


Whig
uap
uaJag1UO 011'2 apmaaiA aua0 UT uap3UJU!z aiaaga2 aylnZ
 isicitidaa ua2U!ua)j0aiuEs uI ua ' uaivlaa p-eq iinaBBp 
`uamma is4aiuap ui `uapas apluaa.rti us 'uafuilBgUBt 
apipjnA2iuam ap fig itp ' uaiza2 auJBB fret uoppBq 4oo
 asltrid is)lal uap Iapuo UOIOU aniJ3OApaaag axlna aou 
uaipuaiinq )loo 1oAfiag3s apaaaia2 Op UIOassm ' laiu uod 
-fiabaq jTA •pSiisanaq saanfi.I1DS apmaoaaq URA 2BZa2 
iaq aoop lam 3100 Jo ' iazaauaaiin uapiQm iapi3u uafuij 
-lalj alaz1Ua u!1Esm' p2oOAaa UaauiuaYla22WWE a2iuaa x I m 
-"I o o a ijaag ua2uijapuBgaaA auapjagaj.IapUO ap aaig3V
 ualt:doq ai i4aoz,
tram)Imn3EU puvlia tlailUOZ0 am Uopfil apnoaano UT 
lip UPA OUi02aij ap asset ' I.ipapaaA IrUgaaA lip U7A piaq 
-al;BA OP uaajls iatu aip 'igi!UUcd quota np asgdofolwd
s a w s a a a '19 I Z a a iiti pjBB2IaA ua UOIUOUOO1OAO 
' o s V Z a UUA SIIUPIs;,r Op IOAO p$aona2 si la_j2usquev 
uaa 2uilapuvg1o alJIBEl Op frq as 1>:p ' u0iaaq ai uar 
-aza'J UOZUO ' uaia2a0A iaiu aaigoa uai0OUI ffM •pfip 
-a.sI aaz ai re spaaa
. 2uilaapaooaq azap a>:up ' aaour 
ai ' paaoaa2usEuo ' i aamuse sazoy\l UBA ltBgaOA Iaq 
aanO 2ullapuvgaaA azap ui aanfiag3S op aua2iaq `z(oo 
snp uaIel flA1 •ua4umdo uauunil lain aiaoisiq ap itn 
uazap fiA Itp ' uaizui iftlalail In ' 1)jUapBu SU!ZAiuaa 
a!M -auoad_j.oo uago,jualu s, U7A I,3EgaaA I0q Ul PUOIJ 
-aq igotajo 1filagojualu Iaq' uiA siuapaiga_ja2 aiifilanul 
-Bu alaaga2 ap 3osIv `ualtdaq piagpno lop sianfiagas 
ala3lua fiq ialu aaiq goiz aoom uoW •pu0lj002a2 uaanalf 
aaa)jUOP al lam Iamuaea.EBm' U A32aSdo 2iana)j nT3'ca ua 
4filapinp lam apua)iiaaaoluo iip ijaag aanfrag3s aQ •aAlazap 
loon uoag a)ifl.I auaa pfille nou ' apuaIjiaaaoiuo lag is ,fiq 
`3Jfijq Ua)jOA aap siuapaig3ja$ ajd' •igotllja2 SUO UVA siuap 
-aig3Jag aijfi[.llnlBu op iooA fiz uaig3EmaOA ai igoil -aaaul 
apfiz aip UUA.Ia JO ' uadoqu-cm Bufiq Rm Isp ' Smut ooz 
11301 3232 IN) ' UBA IaaA oaz as i)laa.dj' i)laaagiuo Jolj UaA 
-a-0aado 2uiaiAia ap .Ioop auaa2 UVC `piagaazalaq 0003 
uss iaq uaim''si uooma2 ua)luap iag Iil?I1rem ua ' ig3BpBu 
do UOIsfalaA OOZ as aip' aanffagDS aQ •uaIBPPIaaA IBZ aaaul 
Sao' lgDBija2 SUO UBA siBElduoom sjs' apass aazuo 2uint
31INYOoa -a •f	zI4,
w1JSGEERIG-NATUURKUNDIGL VLRHANDEt.iNCEN. 713
den 'ftijl, en ftrijden tegen deszelfs eerfte vereischte 
tegen de duidelijkheid.
Dit werk wordt befloten met eenige taste gedachten 
over het1dierlijk magnetismus , waarin de Sehrijvervoor-
al handelt over het onderfcheid tusfchen magnetifche 
kracht en magnetifche vloeiflof, _over den aard der 
magnetifche weiking, over de verklaring van fommige 
magnetifche verfchijnfelen, enz. Wij vinden in deze 
gedachten veel weder, wat R E I L, F. H U F E L AND I, 
R L V G E en anderen reeds hebben opgemerkt; opk en-
kele eigene denkbeelden, b. v. aangaande de polariteit 
in het menfchelijk organismus. D o o R N i R- vindt die, 
polen in de reproductie en bet gevoel, de dcnkkracht 
(bl. I5). Wij vinden hier echter noch tegenoverftelling 
noch ineenfmelting. In 't algemeen is die zucht, om 
in alles polen to zien en to vinde'n, thans eene ware 
ziekte onder de, natuurkundigen, waarvoor de weten-
fchap boeten moet. Gaarne erkennen wij ze in vele 
werkingen; maar, om ze overal aan to nemen, moeten
ij zich wat duidelijker vertoonen.
Reize naar Indie, Ceylon, de Roode Zee, Abysfinie en Egyp-
te, in de jaren i8o2 tot i8o6. Naar het Engelsch van den
Bur ggraaf G'E 0 R G A V A LENT I A. Met Platen. life Deel.
Te Haarlem, bij F. Bohn. i8i6. In gr. 8vo. VIII en 38o 
Bl. f 3-I5-:
iloezeer ook Indie een der meest bereisde gedeelten des 
Aardbodems zij, is-het echter tevens een der belangrijkfte, 
en deszelfs merkwaardigheden zijn nog op verre na niet door 
de Reizigers nitgeput. Her Schiereiland aan deze zijde it 
wel to meermalen bezocht; Madras, Pandichery, Bombay,' 
Suratte enz. kennen wij tamelijk goed; doch die hoofdzetel, 
der aloude Indifche befchaving, de Neder-Ganges, vooral 
Oude en de heilige Stad der Hindous; Benares, was nog min-
der door Europe,/ehe Reizigers -bezocht. Behalve het middel-
pu nt der zoo merkwqprdige,Indifche Letterkunde, vindt men
ISUERBESCH. I8i6. No. i6.	A a a	bier
~4	G. VALENTIA
hier eCbter oak dat van bet groote Engeljche Rijk in India, 
welks Hoofdftad, Calcutta, digt bij den mond van een' der 
zjjartn_en van den Ganges ligt: een Rijk van Kooplieden, eerst 
federt 5o jaren gefticht, en toch reeds een der grootften en 
magtigften op Aarde, hetwelk geheel Indostan fchijnt to zu1• 
len verzwelgen. De Reize derwaarts van eenen grooten Brit-
fchen Lord; die, met den Gouverneur-Generaal op den 
vriendfchappel1jkften voet ftaande, door alle de Engelfche en 
Indifche Grootenn met voorkomende achting ontvangen werd, 
eu dus sneer dan ieinand gelegenheid bad alles to zien, fcheen 
zeer veel gewigtigs to beloven omtrent deze en in de oud-
heid en in onze dagen zoo beroemde gewesten. Ceylon, daar 
enboven,, bet vermaarde Taproband der Oudheid, tot op on-
ze dagen eene hoofdbezitting der Hollanders, verdiende ook 
wel in deszelfs tegenwoordigen toeftand onder de Britten to 
worden afgefchetst. Wij behoeven niet to zeggen, dat eene 
Reis naar Abysfinie volftrekt noodzakelijk was, om den graad 
van geloofwaardigheid to bepalen, then men aan den zoo 
dikwerf beftredenen Reiziger BRUCE mag toekepuen.
Zie daar onze verwachtingen bij bet ontvangen van dit Reis• 
verhaal, 'r--geen ook in gansch Europa met dit zelfde ver-
langen werd to gemoet gezien, en reeds dadelijk na de nit-
gave in bet Fransch en Hoogduitsch vertaald. In hoe v erre 
onze hoop omtrent 4bysfinie zal vervuld worden, kunnen wij 
nog niet bepalen: dit eerfte Deel. loopt alleen over bet vaste 
land van India en Ceylon. En hieromtrent moeten wij, be-
kennen, niet al datgene, 't welk wij zochten, gevonden to 
hebben. De Schrijver houdt zich to veel met zijne perfoon. 
lijke ontmoetingen bezig, en fchildert met veel zelfbehagen 
de eer, hem telkens door Indifche Vorften en Grooten be-
toond; doch hij vaart Benares door, zonder,ons iets noemens-
waardigs van de gefteldheid der gramiven aldaar, van hunne 
ware , of gewaande vorderingen ifs de wetenfchappen en kun-
ften, vereeniging in eene geleerde Maatfchappij enz. mede to 
deelen. Het is waar, zijn verblijf aldaar was ilechts kort; 
doch in zulk eene ftad behoorde bet verblijf van eenen Lord 
Met kort geweest to zijn, die tot vermaak of onderrigting 
Teist, en_ die door zijnen invloed ons betere fchatten bad 
kunnen bezorgen, dan die van bet naburige Golconda.. Wij 
nemen echter ons wpord terug,, zoo bet in een volgend Deel 
blijken_ mogt, dat de Schrijver,, naar Bengalen ieruggekeerd,
dit
REIZE.	HIS
dft, verzuim had ingehaald. - Ook in Oude (Aode) bepaalt 
de Sehrijver zich veelal tot zijn dagboek, en heeft vele bij-
zonderbedeir, die wel zouden hebben kunnen gemist wotden.
Men denke echter Diet, 'dat wij door deze algemeene.aan-
merking de Reis van V A L E N T I A als nutteloos, of zelfs van 
geringe waarde, zouden willen doen voorkonien. Integendeel t 
fchoon wij daarin meer gewenscht hadden, (om hot' onder-
werp en de ruinie gelegenheid tot onderzoek beide) erkennen 
wij echter gaarne, dat er veel in gevonden words. De plaats-
befchrijvingen, vooral van Bhaughulpore, Moughyr, Pattna/, 
aouanpore, Conflantia, Canouge, Ferack-Abad enz. zijn door. 
gaans naauwkeurig en onderhoudend. De vele bezoeken bij 
Indifche Aanzienlijken zijn, als bijdrage tot de fchildering der 
zeden, vooral bij de Indifche Mohammedanen, Wet zonder 
belang. Wij leeren daarin bUzonder bet Hof der Familie van 
den Grooten Mogol kennen, then in Europa zoo bekenden 
naam, maar die thans, als een nietig wezen, onder de be-
fcherming der Britfehe O. I. Maatfchappij , die zijn uitge-
flrekte landen bezit, een plantenleven leidt. Doch dezen 
Schijnmonarch zelven, die to Delhi zjjn verblijf houdt, zag 
Lord VALE N T I A niet : zijn reisontwerp, 't geen derwaarts 
geleidde, werd veranderd. Des to langer vercoefde de Reizi-
ger op zijne vaart den Ganges en de Goumty opwaarts aarf bet 
Hof vane elude to Is'trcknow, van welke ftad hij ons zeer goe-
de, weinig bekende narigten geeft. De befchrijving van eenen 
tufan of vreesfelijken ftorntwind, die de Incht verduisterde 
ais to •midden des nachts, en alles met ftof vervulde, zoodat 
menfchen van fchrik flierven, en van de overige onaangenaam. 
heden dezer Inchtflreek, dienen grootelijks om de overdreve-
ne denkbeelden van de zalige Gangesvelden te. verzwakken. 
De landplaag der tilers fchijnt echter to verminderen. Wij 
ontvangen bier wee eenzijdige, (gelijk men begrijptn kin) 
doch daarom juist to gewigtiger befcheiden van de jongfe 
vergrootingen der EngelJchen in Indie; to gewigtiger, zeggen 
wij omdat zelf"s dit parrijdige verlag de Britten niet vol-
ge.ns de gewone regelen van regtvaardigheid, maar door bet 
meerdere geluk der onderdanen, 't welk zij onder hunne re-
gering genieten, tracht to verdedigen: een voorwendfel alter 
veruveraars, waarvan ook wij ondervinding hebben gehadt 
Echter blijkt bet duidelijk', dat de Britten wezenlijk de Hind 
dous, als talrijker zijnde, bij voorkeur tegen de Muaelmann
A a a i	aten I
716	G. VALENT!A
lien, Indies oude Heeren, befchernien, en door de rninlfte 
toelating hunner godsdienstplegtigheden (waaraan dit yolk 
meer dan eenig ander verkleefd is) bij uitftek aan zieh yer-
binden. Ook willen wij wel gelooven, hetgeen de Ed. Lord 
to meermalen zegt, dat de inwoners nu eerst rust en kalmte 
genieten, terwiji zij onder hunne voormalige Despoten nim-
mer hun goed en bloed zeker waren. Doch wanneer de flech-
tere Regeringsvorm in een aangrenzend land den nabuur regt 
gaf, om dat land bij bet zijne' to voegen, zouden wij in Eu-
ropa al wonderlijke dingen zien! Nu, bet Volkenregt in Azie 
fchijnt naar mate van bet klimaat to verfchillen! Wij voegen 
ons bij de twijfelingen des- Vertalers, ten aanzien van her ge-
drag des afgezettcn en levenslang gekerkerden A L Y- V I Z I R S.
'Van Lucknow keert de Lord longs eel]' anderen weg door 
bet nieuw aangewonnen Britfche gebied naar Calcutta terug. 
De befchrijving der verdedigingsmiddelen'tegen deingezetenen, 
vooral der oude fterkte Mougliyr en der nieuwe vesting .411aha-
bad, zijn belangrijk. Dit ,fllahabad (maar zulks verhaalt Lord 
V A L E N T I A niet) is den Nabob -Vizir van Oude ook reeds 
long geleden, tegen alle regt en billijkheid, door een leeu-
wenverdrag ontnomen. (De tegenwoordige Troonbekleeder van 
dat land fchijnt zich in zijne vernedering uitmuntend to kun-
t]en troosten, door zijne Meesters na to volgen in Europe-
fche manieren.) De befchrijving van Calcutta is ons bijzon. 
der merkwaardig voorgekomen. Groot is bet onderfcheid tus-
fchen de witte en zwarte (Europefche en Indifche) flad. De 
eerfte is nieuw, ruim en prachtig: de firaten der laatfte zijn 
naauw en morfig. Boven alles ducht de Schrijver voor de 
Engelfchen de vermeerdering der nit Europeanen en inboorlin. 
gen geteelde kinderen, en geeft den onmenfchelijken road, 
dat men de vaders dier kinderen tnoet noodzaken, zich voor 
alcijd van dezelve to fcheiden, en hun kroost naar Europa in 
ballingfchap to zenden! Te Calcutta, eene flad van 700,000 
zielen, is flechts a ne Christenkerk, die noch groot, noch 
fraai is, en nergens elders in Britsch Indiel De Lord geeft 
omtrent den toefland des Chriscendoms aldaar eenige zeer goe. 
de bedenkingen. Hij wenscht de uitvoering van Dr. B u,C H A-
N A N.'s ontwerp, om in Indie een' Bisfcj]opszetel (van de 
Engelsch-Protestancfche kerk) op to rigten, onder die voor-
waarde echter, dat deze Kerkvoogd zich geheel aan zijn ge-
wigtig beroep in dat werelddeel zou moecen toewijden en
van
SEIZE.	717'
van de terugkomst taaar Europa afzien, voorts aan den niter-, 
lijken Godsdienst zoo veel mogelijk luister bijzetten, om den 
inboorlingen daardoor allengskens to winnen, doch alle zucht 
tot bet maken van bekeerlingen laten varen. De Lord, die 
niet dan de grootheid van zijn Vaderland fchijnt to beoogen,-
ducht zeer, dat de voortgangen der Zendelingen' de Hindousi 
verontrusten, en hun afkeer tegen de Britfche Regering zal 
inboezemen. ,, Onze voormalige, veel fchranderder ftaatkun. 
„ de," zegt hij, „ Iloeg in dit opzigt een' geheel anderen 
„ weg in. Zij behandellle hen met achting, gedroeg zich je.
•	gens hunne bijgeloovige,vooroordeelen met eene kiefche
•	gematigdheid, en gebruikte lien, op deze wijze, dikwerf tot
werktuigen, waardoor de nuttigfte inrigtingen voor bet land 
„ bevorderd werden." Zonder bet ware en nuttige, 't welk 
hierin liggen kan, to willen ontkennen, of ten, koste- van 
wijze omzigtigheid een' onberadenen ijver to willen voorfpre-
ken, komt bet ons echter voor, dat de bevordering des wa-
ken Christendoms (zelfs al ware zij meer of min ftrijdig met 
de tijdelijke belangen der O. I. Maatfchappije) door eepe 
Christeltjke Regering niet mag, geweerd warden. Doch dic 
gevaar zal wel'herfenfchimmig zijn, zoo lang men de Hindous 
ilechts door overtuiging, niet door dwang, tracht to win. 
nen. Dit laatlle moet, gelijk van zelve fpreekt, nooit bet 
geval zijn; en wat bet eerile betreft, waarom hebben de 
Hindous zelfs nog vee! meer van de Mohammedanen verdragen? 
Maar de. knoop ligt elders. „ Ik geloof niet," zegt Lord 
V A L E N T I A, .,, dat de Hindous als Christenen betere, order-
„ danen zullen wor4en : ilhtegendeel zouden zij alsdan mis. 
„ fchien geheel ophouden. onderdanen to zijn." Hoe komt 
dit overeen met bet gehik, hetwelk zij onder de Britfche 
Regering genieten? Zouden zij dit minder fmaken als Chris-
tenen? Of beftaat bet misfchien alleen in de.verdraagzaam-
heid, en vreest de Compagnie, verlichte onderdanen to be-
zitten? Juist; dit is bet: „ Wezenlijke, loch tot dusverre 
,, miskende verdienflen zullen zich (na de opheffing van de 
„ hatelijke onderfcheiding der kasten) misfchien al to zeer in
• ons nadeel iioen kennen en gelden. Kan men gelooven, 
„ dat in zulk een geval zoo vele millioenen inboorlingen zich 
„ aan eene handvol Europeanen, aan welken hen geene na-
„ tuurlijke genegenheid boeit, noch eenige pligten verbinden,
Aaa 3	„zu1
?Is
G. VALEPkTIA
•	zullen onderwerpen?" Heerlijke getuigenis ten behpeve vat, 
de krachc des Christendoms ter bevrijding der Volken I
De wensch van Dr. B U C H A N A N en. omen Lord, oin 
eenen Bisfchogszetel to Calcutta gevestigd to zien, is, volgens 
de openbare papieren, thans vervuld; doch niet die, om, bet 
Inllituut van den Marquis V A N W E L L,E 6 L E Y, voor de, vor. 
wing van jonge lieden in den dienst der Cotnpagnie, (waar-
toe dus voornamelijk de Oosterfche talen behooren) herfleld, 
to bekomen; fchoon hij zeer wel betoogt, dat bet veel doel-
matiger is, de jongr lieden in Indie zelve daarcoe.op to lei-
den, dan in Engeland, waar thans bet Collegie to Hertford 
(onder den beroemden W ILK Es), geflicht is. ,
De befehrijving van Ceylon, die bet zesde Hoofdftuk van 
dip, Deal beflaat, komt ons als een der belangrijkfte daarvan 
voor. De Schrijver vermeldt de gefteldheid -des lands onder 
bet tegenwoordig beftuur van Lord N b.R T H vrij naauwkeu. 
rig; en bet moet ons, als Hollanders, voornameljjk,aalrge, 
naam zijn, bet oordeel van dezen zeer fte'rk vaderlaudfchen 
.Brit over onze inrigtingen' op Ceylon to hooren. _Hij prijst 
zeer de Hollandfche Schoolinrigtingen en gemaakte ontwerpen 
tot verbreiding van bet Christendom onder de CingaleEen, die , 
volgens hem, veel geleidelijker en minder bevooroordeeld zijn 
dan de Hindous. „ Gedurende de . heerfchappij der Hollars-
•	tiers," zegt hij bl. 366, „ waren de fcholen met de gees-
• telijke inrigtingen verbonden, ftondett onder een.naauwkeu. 
,, rig opzigt, en werden talrijk en druk bezocht... Na de 
„ verovering van bet eiland door de Engeljchcn werden de 
,, jaarwedden der leermeesters niet betaald, en de fcholen ge. 
,, raakten aldra geheel in verval." Lord NORTH herftelde 
dezelve; doch bevelen uit bet moederland wierpen deze 
heilzame herftelling weder in duigen	Door eene bedaarde
•	en ftandvastige voortzetting van de door de Hollanders ge.
t, maakte ontwerpen, zou men met grond langzamerhand de
•	bekeering der ganfche Cingalefche Natie mogen verwachten;
• en bet is waarlijk treurig, dat die verwachting door dQ 
„ kleingeestige bezuinigingen der Britfche Regeringg grooten. 
„ deels verijdeld is." (Men ziet uit deze zinfnede, dat 
Lord V A L E N T I A bet zeer wel meent met bet Christendom , 
hetwelk,naar zijn gevoelen, alleen voor de belangen van Groot. 
jirittanje moet zwichcen.) „ in den woord," dus befluit hij 
giju vertoog, „ de Hollanders bebben op Ceylon zeer veer
„ nnt9
REIZE.
70
„ nuts geflicht ,' hetwelk onze Natie naderhand onverfchoon-
„ lijk verwaarloosd heeft; en omgekeerd• heeft onze Natie 
,, veel verbeterd, hetwelk de Hollanders verkeerd ingerigt of 
„ over -bet hoofd gezien hadden." _Het belangrijkfte in deze 
befchrijving is een uitvoerig yerflag der handelingert van 
Lord NORTH met eenen Adigaar , of Staatsdienaar des Ko. 
rings ,van Candy, buiten weten van dezen, qe tusfchenkomst 
der Engelfchen ten nadeele zijns Meesters inroepende. Lord 
NORTH wees den voorflag niet geheel af; doch de reeds af-
gezondene' Engelfche troepen werden niet naar wensch out-
vangena. Twee jaren later deed de Britfthe Regering eene 
ernfliger ' paging tegen dFen Vorst; hij werd onttroond ; doch 
hernam zijn gezag, en deed de troepen, to Candy gebleven; 
eene vreesfelijke pederlaag ondergaan. Thans weet men, dat 
de gedurige twisten van dezen Koning der binnenlanden met die 
Heeren der kusten, door zijne gevangenneming, afzetting, en 
de vereeniging van geheel Ceylon onder den Britfchen fchep,-
ter, geeindigd, is.
Men ziet hieruit , dat de 'Overzetter van dit book ook 
ons, als Nederlanders, eenen wezenlijken dienst betoond 
heeft, ien hetzelve ook in 't algenreen geene geringe bijdrage 
tot de kennis der landen en volken opievert. Men zal ook 
zijn verflag van bet Eiland St. Helena, ert van de Kaap de 
Goede Hoop, (dit laatfle in den echten B~-itfchen geest, waar-
bij de brave • Kafers en ' Hottentotten' tegen de rlollmdfche 
Volkplanters in • 't gelijk gefleld worden) niet zonder belang. 
flelling lezen, fehoon er reeds zoo veel over gezegd is. Wij 
verlangen zeer naar bet tweede Deel. De bekwafne \erta-
ler, die ook door bet overbrengeif van andere, goede Reizen 
voordeelig bekend is, heeft zijne taak zeer gelukkig vol-
bragt, en niet flechts een' aantal 'oordeelkundige opmeikh gen 
van zichzelven, maar ook fommige aanteeketfingen -van .Ae 
Hoogduitfche. en Franfche Vertalers onder den'tekst gevoegct, 
die meestal ter noodzakelijke opheldering diehen trail' de vecl-
vuldige Indifche benamingen, in dit werk voorkoniende, en 
door den Schrijver, zoo hbt fchijnt, onvertaald gelatenr
Het werk is net uitgevoerd, en met vie[. fraaije Plaatjes 
verfierd, het landhuis van Lord Wellesley to Barrackpore, ou-
de torens nabij Bhaughulpore , de flad Benares, en de rivier 
Dfchendra tusfchen Point de Ctalle en Colombo (op Ceylon) 
voorftellende.
Aaa 4	1.
720	J. M._ H E M P E R
J. M. K E M P E R. Redevoering over de lotgevallen van onzen 
leeftijd, een voorbeeld opleverende, hetwelk de Volken, en
jnzonderheid de Nederlanders, nimtner moeten verwaarlo(o)-
zen. (Naar bet Latijn) door Mr. c. J. VAN A S S E N. Iri 
's Gravenhage, bij J. Allart. 1816. _ In gr. 8va. VIII, 4Q 
BI. f :-18-;
Een overheerlijk iluk, waardig om met gouden letteren op 
openbare tafels ten coon gefpreid to wordenl. En dit flak 
van zulken man, aan 'zoodanigen opgedragen en gerigt, als 
de Graven VAN MAASDAM ell HOGENDO.RPI Waarlijk, 
zoo de flaatkundige duisterlingen, die kleine en bekrompene 
geesten , welke zich rot de verhevenheid der denkwij!ze van 
onzen Koning niet verheffen, die zelfs niet naderen, begrij. 
pen of waarderen kunnen, diegenen, welke, misfchien even 
zeer als voorheen vele vrijheidfchreeuwers, (niet liefhebbero 
der vrijheid) onder fchoonklinkende namen • en voorwendfels , 
hun eigenbelang of wrok of waan vieren en .huldigen._- zoo 
zij door dit licht van 1 E M P E R niet.getroffen , ten minfle 
befchaamd en tot zwijgen gebragt worden, din zijn zij on-
geneeslijk, da'n fchuilt hun de kwaal diep in bet hart. Doch, 
bet zijn dezen niet alleen - welke bet. buitendien naauwe-
iijks sneer beflaan bet gefijfel der partijfchap als. van ter zij-
de 4e doen hooren -- bet zijn alien, van, welke.denkwijze', 
van welk land, van welken rang en flaat, die bier ter fcho-
le luogen gain, en leeren de doornen, die over ons levens. 
perk zoo rijkelijk groeiden, tot eene borstwering voor de
toekomst aanweuden. Geene enkele perfonen, maar plaats-
grijpende denkbeelden,.zijn de gronden van bet kwaad,`dat
Europa gefchokt heeft'en verfcheurd.,d	geene afzonderlijke
daden, 'iaar omflandigheden hebben daarop gebouwd.. Lle
zaden werden voor,eeuwen .geflrooid r- de fchakel- van oar-
zaken en gewroehten is eene lange keren, welker eerfle fahalm
zich dikwijls fgeheel verliest. De . geest des tijds is een
41room, Met to fluit~n, maar met wijsheid to leiden, met
flandvastigheid tegen to werken. Er was openbare flrijd tus-
fchen then geest, op bett laatst der achttiende eeuw heer-
fehende_, en de vormen en perken, de aloude affcheidfeis en
iirigtingen der flaatkunde -- die men Diet to verzet49, R®
`e&m
REDEVOERING.	-21
veranderen wist; voor her to laat was, voor de wind des 
toevals den tegengehoudep firoom dijk en dammen had doen 
verbreken. Hoort, gij Vorflen! Maar ook gij, o Volken, 
neemc ter ooren ! Wanneer geen, regt meer geldt -- geene klag-
te meer doordringt tot den troon - dan, ja, taste de vrije 
band naer bet zwaard.. Maar, geene wisfelvallige verbetering 
'van bet goede verdient' de hagchelijke kans der flaatsberoerin-
gen. Geene" denkbeeldige volmaaktheid - hoe zeer in 's 
inenfchen natuur gegrond, en geenszins de bastaard eener onr-
sarde 'wijsbegeerte -- verlokke iemand tot gewaagde onder-
nemingen.
Deze zijn eenige hoofSdenkbeelden van den Redenaar. De, 
zelven zijn voortrefFelijk'`uitgewerkt, geflaafd en toegepast, 
in eene zeer bevallige taai. Men' kent, in her algemeen, den 
geest en ftijl' van H E M P E R. Het is minder declamatie, d9n 
eenvoudige, maar warme en krachtige hartetaal, welke hij ook 
'bier fpreekt. Zijne rede vloeit intusfchen, vooral in dit fluk, 
met een gemak - de zegswijze en de beelden zijn zoo klaar 
en keurig, dat zij nets to wenfchen overlaten. Wij beklaag. 
den ons& flechts, bet oorfpronkelijke to misfen:.want, hoe 
fchoon ook vertaald, blinkt de echt Latijnfche flijl door het 
Hollandsch kleed zigtbaar been.
Zoo wij 'eene aanmerking moesten maken, bet zou deze 
'xijn, dat, zoo bet ooit geoorloofd words, dat de ouderdaan 
'bet zwaard aangrijpe, hetzelve toch nimmer tot den croon, 
tot den grondflag van bet flaatswezen moet doordringen, 
welke beide heilig zijn _ vatbaar, ja, voor onderrigt en ver-
betering_, maar niet voor dwang of geweld -- vatbaar om 
plaats to maken voor hetgeen wettig opvolgt, maar niet om, 
opgeheven zijnde, elks regt op. hec voeren' des bewinds even 
groot, en hetzelve rot een twistappel van partijen to laten. 
XE M P E R onckent dit geenszins; maar hij zegt bet oo1C pier.
Qm iets over to nemen - daartoe is bet fluk to klein en 
de keus to ruim, fchoon bl. 3o, benevens voorgaandL en vol. 
gend, zich misfchien bijzonder aanbeveelt.	. .
Wij hebben, met eenige verwondering gezien, dat de Heer
V. 4r( A $ S E N de chans gewoue fpelling Wet doorgaans volgt.
Aaa 3
Ver-
!22	A. VON K 0 TZ E B UE, 'VERTELLINGEN.
Yertellingen voor mijne Zonen, naar ket Hoogdtiirsch van A. 
r O t' K o T Z E B o E. Met Platen. Te 4ttijlerdam, bij It.
Gartman. 1815. In gr. 8vo. 376 -B1. f 3-:1-:
Deze Verhalen bezitten allhs, wat deze-foort, van gefchrif. 
ten kan aanprijzen, en wij vertrouwen, dat zij, van den zede-
Iijken kant niet zullen gelezen worden z,onder veel goeds 
to ftichten. Zij zijn elf in getal. 'Beloonde Deelneming. -De 
Duizendkunffenaar. De Sinas-appel-fchillen en de Meloen-
fchillen. De oude Overrok en de oude Paruik. Wat rgakt 
fret ' mi j ? De Grootfpreker. De J ogenaar. De Reis near 
Keulen. Het woeste Eiland. De Gevaren ' der Perbeeldings-
kracht. Oswald en 4uguste. Het is overvloedig bekend, hoe 
aangeriaam en treffend. V O N K 0 T Z E B U E verhalen kan; en 
wat bijzonder deze Verhalen betreft, zoo zal zich onze Le-
zer bij gezegde opfchriften herintieren, een paar daarvau 
reeds aangetroffen to hebben in ons ,Mengelwerk.,_ en is, alzgo 
aangaande het onderhoudende en bevallige van. den.fchrijftranr 
genoegzaam verzekerd; en hoezeer de goede zedelijke trek-
king in- die proeven ook geenszins to miskennen was, zoo 
durven wij echter gerust verzekeren, dat de,verder hier.voor-
liomer a flukjes to dezen. aanzien vooral niet minder lofwaar-
dig zijn. Ieder Vader kan alzoo deze Vertellingen aaa zijue 
Zonen veilig in handen' geven; terwijl zij daarenboven ook 
voor zijue Dochters leerzaam en onderhoudende zijn.
De Elienden des Menfc&elijken Levens, of de klagten en zucl-
ten, uitgeboezemdto midden van feesten, fchouwJpelen, *dant-
partijen en concerten; van landelijke vermaken; van de g4-
noegens. over tafel, op de jagt, bij het visfchen efl $et" fpel; 
to middrn van de geneug ten van het bad ; van de vetl-
kwikkingen der lektuur; van de'aanlokkell)kheden eener reis; 
van huisfelijke vreugde; van het verkeer in de groote we 
,told, em van het betoovetend verblijf in de hoofdflad. Bij-
eenverzata:eld door J A M E S B E R E S F O R D, A L. M. en 
Lid van het Merton - Collegie aan de Univerfteit to Oxford.
Uit het Frausch vertaald, naar de aehtfle Engelfche uitga-
ve.
I. B E R E S F 0 R D, ELLENDEN DES LEVENS,	723
ve. Te dmflerdam, bij J. van der Hey. 1816. A kl. 8vo. 
159Bl.fI-, I0-:
Her hapert 2eker,aan ons, maar - wij vonden in-dit'boelt: 
le volftrekt geen geest of vernuft; bet komt ons voor, zoo 
onder een kopje thee to zijn opgeiteld, bij gebrek aan b.etet 
tijdverdrijf, en met een ledig brein. Maar -- nog eens -~ 
bet hapert zeker aan ons; want deze Ellenden des Menfche= 
lijken Levens zijn achtmaal in bet Engelseh, en "wie weet hoe 
.menigmalen in her Fransch gedrukt; en well oorfpronkelijk in 
her Hollandsch gefcbreven, zouden wij meenen, zoo niet de 
verzamelaar, JAMES B E R E S F O R D, een' Engelfchen naam 
droeg. Misfchien heeft deze geleerde d. L. M. dezelve ver-
zatneld dp Hollandfchen grond; want nidt alleeil brengt ons 
reeds her „ woordje in plaats van cene voorrede" op de .To= 
den-Breeflraat, maar in her boekje zelve bevinden wij ons 
op den Nieuwendijk en bij her 0. Z. Ileeren - Logemen,t enz. ; 
zoodat wij moeite hebben ons to verbeelden, dat wij Mot 
geene AMSTERDAMSCnE , rnaar ENGELSCHE klagten en zuchten 
vernemen. Her zijn eehter S A M U E L TESTY (Ontevreden) 
en J E R E M I A S SENSITIVE (Fij•sgevoelig), die bier her 
woord voeren, waarin zij nu of dan door een jong Heertje 
en eene Dame worden afgelost. Maar, war bevat en bedd9lt 
bet boekje Loch? Wij weten her waarlijk niet, Lezer!i
gij
kunt her zelf op den uitvoerigen titel zien;.wij zien_an bet 
werkje niets dan gezochte en mislukte aardigheid, die, men u 
als eene fatire op her klagen en zuchten der menfchen op. 
discht, met bet doel,. om, volgens her gezegde woordje, ver. 
volgden en verarmden (en bedrukten) to leeren, (of ziJ ,bet 
niet wisten) dat, niet alleen wezenlijk ongelulltkigen klagen en 
zuchten, en om den lezer to doen twijfelerk, , volgens des 
vertalers wensch, of de dwaasheden ier menfchen geene ellen, 
den, dan wet of derzelver elenden niet dikwijls dwaasheden 
zijn.
Wilt gij een proefje, Lezer, van de bier opeengghoop>ie 
elenden? (zoo opeengehoopt, dat gij bij weinige bladzijdeu 
reeds moede wordt, en zeker op bet laatst her moeten lezen 
van dit boekje op de large lijsc der ellenden eene in het oog 
loopende plaats geeft) zie bier waar bet boekje openvalt:
~, In de diligence uw geld nit uwe beurs to halen, en_ een
„ grout
724	r. E E R E S F O R D, LLLENDEN DES LEVENS.
„ groot gedeelte daarvan, voornamelijk bet goudgeld~ in -bet 
„ flroo to laten vallen, en eindelijk, na bijoa een uur road-
„ gefchommeld to hebben, niets anders to ontdekken, dan 
,,. de .reten, waardoor u al uw geld bee ft kunuen ontvallen.._ 
„ Op bet oogenblik, dat gij, om eene bevallige en welge. 
„ kleede dame van uwe kennis to groeten, uw been voor-
;, uitfleekt, in eenen modderigen plas to flappeu, en zoo 
„ doende bet lieve kind grootmoediglijk als met een' wa-
„ terflroom to overflelpen." (De Heer s M I E s heeft bet
blijven fleken van eenen fchoen in den modder door eels niet 
onaardig plaatje wel willen verzinnelijken.) . Waarom ook 
niet: Een boek to koopen, waartoe de aankondiging, dat bet 
achtmaal is gedrukt, onzen lust krachtig heeft opgewekt; en 
din to ontdekken, dat men zijn kostelijke geld voor een'. 
Catalogus van ellendige Ellendigheden heft weggeworpen!,
Zedelijke Verhalen voor de Teugd. Uit het Hoogduitsch van 
n. F. L O s s I u s , Schrijver van Gumal en Lina. Te 4m-
fferdam, bij van Wet en van der Hey. ISI6. In kl. 8vo. 
142 Bl. f I-g-:
Van eenen Schrijver 213 L 0 s s 1 v s weet men vooraf., dat men
niets dan goeds verwachten kan, en wij durven gerust zeg-


gen, dat de •jeugd bij bet lezen van dit boekje geene andere

fpijt zal hebben, dan dat de verhalen zoo kort en zoo wei-


nigr zijn. r. De oude VriendJchap. (Hoe verheugt zich de

jeugdige lezer, dat JOHN S W I T H tot zoo groote fortuin

Iwam, en zijnen vroegen, braven fchoolmakker niet ver-


geet, maar nu ook gelukkig maakt!) 2. De .Tood en de Chris-


ten (Beide uitmuncende menfchen, die ons de nuttige les

aanbieden, dat men elken noodlijdenden, Jood of Christen,

helpen moec.) 3. ROBERT. (De bekende, maar altijd aan-


doenlijke gefchiedenis van den braven zoon, die bet voor-


beeld is van ouderliefde, en door den Prefident van bet Par-


lement to Bordeaux, Baron VAN MONTESQUIEU, ZOO'

heerlijk als onverivacht beloond werd.) 4. E D U A R D HEIS-


T E R ; of. Eerlijk duurt het langst. (Deze fpreuk wordt in

deze gefchiedenis treffend bevescigd.) 5. K R I S T O F FE L, of

di beloonde Kinderliefde. (In denzelfden geest, fchoon~ van

eeueu
$. r. LOS S I US , ZEDEL!JKB VERHALEN.
723
eenen anderen aard, als No'. 3.) 6. E M I L I A, of de Ontdek-
king ter regter tijd. (Dat de man, then men haar toedacht, 
een deugniet was. Bij de opgave van den inhoud wordeu 
deze brieven, niet aangemeld ; zij zijn wet gefchrev_en, maar 
behooren misfchien bier niet, als zijnde voor wat oudere 
kinderen, dan bet overige, meer gefchikt.) 7. M E L A N T H, 
of de endankbare Cast. (Loon naar werk. Dit verhaal uit 
den ouden tijd is den meesten kleinen wel reeds bekend.) 
Wij llipten den inhoud aan,om de zedelijke flrekking van, ieder 
verhaal to doed opmerken, en vaegen er de verzekering bij, 
dat dit boekje in een' goeden fmaak, en naar de vatb4ar-
heid en bet gevoel van bet kinderhart even zoo goed ver-
taald als gefchreven is.
De Cefchiedenis van s I M S o N , voor Kinderen, door j. A. 
O O S T K A M P. Opgedragen aan bet Departement Zwolk,
der Maatfchappij : Tot Nut van 't Algemeen. Te Zwolle , bij 
Clement, de Vri, en van Stegeren. 1815. In kl. 8vo. 8o
Bt. f :-6-:
ij geven dit boekje gaarne cene plants naast bet aantal, 
in bet bijzonder door de Maatfchappij Tot Nut van 't Alge-
meen, over een of ander deei der Bijbelfche gefchiedenis, voor 
de Scholen verzorgd; en bet komt ons voor, dat de Heer 
O O S T K A M P bijzonder gefchikt is, om in dezen trant voor 
kinderen to fchrijven. Althans wij lazen dit werkje met groot 
genoegen, en hevonden, dat bet niet alleen goede vermanin-
gen en lesfen, maar ook vele kundigheden onder de jeugd 
verfpreiden kan; dat bet de gefchiedenis van den merkwaar. 
digen man ook plaatst in bet juiste licht; en dat, hetgene 
vermeden worden moest, behoorlijk vermeden is. Er is 
een Kaartje bijgevoegd van Kanaan ten tijde der Regteren.
Almanak, aan de fchooue Sekfe gewijd. Te Amflerdam, bij 
M. Westerman. f i-1o-
Minerva. Almanak. Te Amfferdam, bij E. Maaskamp. f 1-5-:
Almanak voor Yrouwen, ter bevordering van Huisfelijk Ce. 
luk. Bij Denzelfden. f 1-5-:
4lma*ak voor Prouwen door Yrouwen. Te Amfferdam, bij de 
' Wed. J. D611. f :-18-:
. 4l
726	ALMANAkIMN.
Blmanak a'an 4Vernuft eu Srnaak..,lmff. bij de Wed. J: D 61I. f:-z8 8 :
Xwanak tot Nut en Vergenoeging voor de onderfcheidene Stan• 
den des 4?aatfchappelijken Levens. Door J. A. U I L A E N S, 
1f. L. M. ;' Ph. Doct., Hoogleeraar to Groningen. Te Gro-
ningen, bij J. Oomkens. f :.6-:
Nuttige en aangename Tijdkorter in ledige oogenblikken. At. 
wanak. Te Groningen, bij A. Hazelhoff enz. f: -5-:
M eer aankondiging en bloote vermelding, dan beoordeeling, 
vorderen boekjes, wier lectuur zich veelal tot het jaar be-
paalt, dat derzelve bet aanzijn fchonk.
No. -z. Een Almauak bij en door W E S T E It M A N, aan de 
fchoone Sekfe gewijd, wekt al aanftonds opmerking, er brengt 
zijne aanbeveling met zich, welke de inhoud, over het ge-
heel, ook zeer we] flaande houdt. Er zijn waarlijk fraaije 
itukjes in. Bijzonder onderfcheidden wij : De Weduwe bij het 
Heldengraf, De 4bdy der twee Geiieven,. enz. De Plaatjes 
alijn lief; doch niet uitflekend.
No. 2 en 3 leveren desgelijks geene onaangename verfchei-
denheid; de Prentjes winnen het van No. z , hoezeer die van 
de Minerva wat heel flaauw zijn; doch alle drie hebben, ten 
aanzien der Prentjes, eene gelijkheid van voorflelling en be-
handeling, die "eat eentoonig words.
Van No. 4 en 5 weten wij ditmaal niet anders to zeggen, 
dan dat inhoud en uitvoering, over Jiet algemeen, zich 
volkomen gelijk blijven; en, daar wij Reeds gunftige vermel-
ding van,deze finds vele jaren beftaande Jaarboekjes hebben 
gemaakt, mag dit enkele' woord voor eene loffpraak gelden. 
F,e-nige Plaatjes zijn zeer lief.
No. 6. De naam van u 1 L K E N s voor eenen Almanak --
zie daar voorzeker de beste aanbeveling tot deszelfs debiet I 
Vij voegen dan ook niets anders bij deze herinnering, dan 
dat de prijs even matig als de inhoud loifelijk is.
No.. 7. Nuttig en aangenaam ? Nu ja, dat fchikt vrij wel ; 
en, a{s Volksboekje, waartoe de geringe prijs ook best be-
rekend is, en waarbij men het dan ook met een' correcten Mil. 
zoo naauw niet neemt, wenfchen wij het in vele handen: bet 
heeft inderdaad eene goede zedelijke. ftrekkiug; en waartm 
zou een' Tijd-wijzer Wet sevens tot lien' der zeden mogen 
verftrekken?
Wij wenfchen al de nangeltondigde Jaarboekjes Cell 900d 
vertier.
R E G I S T E R
VAN AE
B OEKBESCHO UWING.
A.
~an Q. N. N. als hertaler van Glatz, Zedekunde voor
Meisjes. 92 
Aanmerkingen (Befcheidene) over het ftukje van ,7. G.
lo Sage ten Broek, enz. Tile en Ilde Stukje. Utr.
bij , 7. van Schoonhoven. 510 
Aardrijkskunde voo~ de; Jeggd. Ifte, St. Arnh. bij 7. IL
Moeleman. 646 
Almanak, aan de fchoone Sekfe gewijd.. Amfi. bij M.
IVesterman,	725
ter bevordering	Hgisfelijk Geluk.	Amft.
---	van	
	
bij E. Maaskamp,	725
voor Vrouwen. Amft. bij de Wed. ,Y. Doll. 72.5
van Vernuft en Sinaak. Amil. bij de Wed. J; 
Doll.	726
Amersfoordt, (J.) Disfertatio philologica de variis lec-
tionibus Holmefianis locorum quorundam Pentateuchi 
Moiaici. Lugd. Bat. apud S. et J. Luchtmans. 3,32
4ntwoord van den' Heer Canfor aan den Heer Infpcteur 
van 's Gravenweert.	$43
B.
.Barbaz, (A. L.) Wandeling fangs den Ijkant. Amfi.
bij C. Covens.	694 
Bataille (De) van het Schoon Verbond enz. Amfl, bij
E. Maaskamp.	4'x 
Beauchamp, (A de) Het Levert van Moreau, enz. Ii
Deelen. Dev. bij J. IF. Robijn.r.	?02
Be-
R E G I S T E R.
Bedenkingen (Vrijmoedige) over eene Maatfchappij voor 
den Chinafchen Theehandel. Amit. bij Y. ten Brink,
Gi.	353
van eenen Protestant', die 
voornemens is tot den R. K. Godsdienst"over to gaan.
Amft. bij Geysbeek en Comp. 512
Belijdenisfen des Geloofs van vier Doofflommen. Gron. 
bij W. Wouters. 345
Benkowitz, (C. F.) Angellon de Toovenaar. IlDeelen. 
Haarl. bij F. Bohn. 362
Bercsford, (,3.) Ellenden des Menfchelijken Levens, 
enz. Amit. bij Y. van der Hey. 722
Befchrijving (Korte Aardrijkskundige) van bet Koning-
rijk der Nederlanden. Amft. liij Mortier Covens en-
Zaon, enz. 645
Beweegredenen van 7. Meppelman, om tot den R. K. 
Godsdienst over to gaan. Amft. bij Geysbeek en-
Comp. 638
Bilderdijk, (Mr. en Prouwe) Vaderlandfche Uitboeze. 
mingen. Leyd. bij L. Herdingh en loon. 24
Borger, (E. A.) De conflanti et aequabili 7. C. indo--
le , doetrina , ac docendi ratione , etc. Pars 1. Hag. 
com. spud-J. Allart. 422-
Bosfcha, (K.) Gefchiedenis der Staats-omwenteling-in° 
Nederland. Ilde St. Amft. blj P. den Hengst en
Zoon, enz.	,337-
Bosveld, (P.) Zestal Leerredenen. Dordr. bij P. van
Braam, enz.	53 
Brand,_ (3. 4.) De Voortreffelijkheid van den Mensch.
Amit. bij C. de Pries, enz.	499 
Brief, rakende de Memorie van Daendels. 's Hag. bij
.7. 411art.	32
de Schuld. Dev. bij A Y. van
Sigtenhorst.	133
Brief van den, Heere Campagne aan den Redacteur. 179
 -- van Mr. Y, van 's Gravenweert -aan den Heer Re-
dacteur van het Maandwerk: de /laderlandfchc Let-
teroefe	501
B rock ,
k E G I 8 T E R.
BroeJ , (3., G. Lefage ten) De Voortrefelijkheid van 
de Leer der R. K. Kerk gefchetst. Amft. bij,Geys-
beek eat Comp.	321,
 	- (Tweed TVerflag.)	365
(H. IV. Lefage ten) De Dank- en Biddag van' 
5 Ju1ij 1815. Zierikzee, bij A de Thos,	i3X
Broederlijce brief aan ,7. G. 
Lefage ten /3roek, enz. Rott. bij N, Cornel.	.501
Broes, (TV.) Leerredenen. hide en_ laatfte A. 's Hag. 
bij Y. 1111art.	553
(Tweede Verfag.)	6oz
B,ronkhorst, (S. van) Mijne Lotgevallen in 1813, enz,. 
Zntph.'bij, B. C. 4. Time.	14
Bruggemans (A) Keur van belangrijke en ondethou• 
dende Verhalm Dordr, bij B. Blusfd en loon. 593
Braining, (G.) Buonaparte's Overfcheping van, Elba 
naar, Frankrijk-, enz. II-+-VIde Stuk. 's Bag.., bij Y. 
llllart.	343
Busfngh, (,'. TV.) Redevoeringen. Rott. bij N. Cor.-
nel.	1.31
C.

Campagne, (H. D.) Java. 's Hag. bij de Gebr. van Cleef..33
Campe, (Y. H..) Robinfoit. Crufoe. Derde Druk. Amft. 
,bij ,'. ten Brink Gz. enz.	go
C~pp€lfe,,	P; van) Bijdragen 'tot de Gefehiedenis-
der,Natuurkui*1e hij de Ouden. Haarl. bij F. Bohn. 2a
 	Redevoering over de verdienflen 
der Atnf1esdainmers ten• aaDzien van Taal- en Letter=
kunde Ama. ter Stads - Drukkerij.	585,
Cgtechismu& voor de Verdedigers des Vaderlands. Leyd. 
bij D. du Mortier en Zoon.	89
der Liefde , enz. Amit. bij C. L. Scbledjer. c8$
Christendom en Hervorming, vergeleken met, den,'Pro-
testantfclien Kerhitaat. Gron. bij; TJ. TT'vuters, 137
 	-	Tweede Uitgavc. Veripeer-
derd meteene. Voor- en Narede. Gron...b4- W.. [Pou-
ters. 649
roExvzsex. z8i6. No, 16.	B b b	Chris.
R E G I S T E R.
Christendom en Hervorniing befchouwd. Gron. bij',.
Oomkeris.	707 
Cohen, (Y.) Brief aan C. R. S. Toe Laer en E. C. Bondt,
enz. Amft. bij S. Oelachaux, enz.	495 
Craps, (3,) Net werkdadig Magnetismus , enz: Dordr.
'bij A Blusf? en Loon.	154
D.
.Donker Cuttius , (Y. H,) Leerredenen. Ijde en laatfte
.St. Arnh, bij P. Nijhof.	466 
jlooi'nik, (3. E.) Wijsgeerig - Natuurkundige Verhan-
delingen. Arnh. bij C. d. Meme.	666
CTweede Verjlag.)	708 
,Darn Seifen, (G.) Griekfehe Spraakkunst. Amft. bij
'	Gartsnan.	401 
Poytr, (A) Hulde aan Chryfostomus. Zwolle, bij D.
s*an Sidgeren.	193 
Droahen, en Gedachten over dezelve. Dordr.' bij A
'Blusfi en Zoon.	635 
I uth)nIl, i(bucray) De Fontein van St. Katharina. III
Deelen. 's Hag. bij Y. Allart.	87
E.
Edgeworth, (Maria) Kruiwagens. Ifte D. Haarl. bij 
F. Bohn.	225
.Ehrenberg , (F.) Louize'a ' genoegelijke uren op bet 
Land. Antft. bij .7. van der Hey.	544
Elfevier, (3. ,?.) Verhaal der Militaire Executie van 
bet • Dorp Voorthuizen. Leyd. bij L.' Herdingh en
Zoon.	170
E7i~ald, (, . 'L.) Oorlog en Vrede bit bet'ftandpunt 
van den Christen-. AinIL bij 7. van der Hey. 12.5
 	. Overdenkingen over bet Lijden enz, 
'van 3ezus. Tweede verbeterde Uitgave. Amft. bij y
ten Bxink•, Gz.	243
Ewald, (Y. L.) Huwelijksbetrekkingen en Huwelijks-
leven. Vde en laatfte D. Amft. bij Y. van der
-Hey.	271
Korte Nattturpreken. II Stukjes. 
Tweede Uitgave. Amft. bij Y van der Hey.	287 
,Swald,
R K G 1 S T L R.
.wall, (,7. L.) Menfchenbeftemming en 'Levensge-
not. lids D. Amil. bij Y. van•der.Hey.	530
Verwachtingen van den Christen,
enz. Amft. bij Y. van der Hey.	706 
Lyk, (P. van) Diatribe de notis feribendi compendia-
riis in_ufum fludieforum. Rmfl. apudA.B.Saakes.3i5
F.
Fedderfen, (Y. F.) Het Leven van Jexus, voor Kin-
deren. Vijfde Druk. Amft. bij II'. van hliet	649 
Fielding, (H.) Wonderboek. Dordr. bij 4. BlusfJ en
Zoon.	3 t 6
Flesfinga Zelandus aan zijn Zoontje, enz. II Stukken. 
Leyd. bij .7. van Thoir.	$65
G.
Geheittten (De) der Magnetifeurs en Somnanrbulesout-
'maskerd.	'A 
Gefchiedenis. (Niewe Nederlandfche) Gron. bij
Hazelhojf enz.	31$
(Vaderlandfche) Zutph.' bij H. -C. ~ef.
Thieme.	314
der vijftien W eken, ena. Amft..en 's
Hag. bij de G,br. van Cleef.	397
(Nieuwe' Nederlandfche.) -Tweede Vitga.
ve. Gron._bij J. Hazelhojf.	644 
Gefprek over -het Christelijk Geloof. Leettw. bij ,7. W.
Broutver.	614 
Gefprekken en--. tnsfchen een R. K. Pastoor en een
Hervorind Predikant. Rordr. bij 4. Blusf6enZoon. 66o 
Ghert, (P'. G. 'van) Mnemofyne, of Aanteekeningen
over het animalisch Magnetismus. Athft. bij Y" van
der Rey.	33 
Goede, (II'.) De Onzigtbare, enz: Ilde D. Amft. •bij
. van der Hey.	203 
Gogh, (F.-van) De Bijbel zoo vermakelijk als nuttig,
enz. Schied. bjj C. AV. van Hemsdaal.	10,0
Goldoni, De' iv re Wend. Blijfpel.'Rottf	bij .7. Hcn-
drikfen.	
	e12
B b b a	Gou-
R E G l S T l~ g.
Gouden Sew, (De herfchapeng)L des Christendom,
enz. Breda,, \bi} W van Bergen en; Copp.	239
Grand, (Le) De klaarziende Blinde..Blsjfpel.	Haarl,
bij F. Bohn.	88
Gr,avenweert,,(7. van 's) lets aan Toe Lrter en Bondt. 
Am{. bij ;f. G. Rohlo,.	390 
II.
llagen:an, De Zoon Soldaat voor den Vader. Tooneel-
fp'el. Amft. bij G.'Roos.	174 
i azcu, Cornz. (7.) De dankbare Weeskinderen. Amtt.
bij J.. ten Brink , Gti.	408 
Held, (1P van der) Bijdragen tot het Animalisch Mag-
netismus. Dordr. bij -G. Bonten.	569 
Helmers. (Nalezing der Gedichten van-3. F.) Amft:
bij Geysbeek en Comp.	76
	.	Nagelaten. Gedichten. lade Deel. Haarl. bij
F. Bohn.	120
llericaauwer. (De) Ifte D. No. 6. 1Ide D. No. i en 2.
Amts. bij Y. van der Hey.	220 
Ftes•(JI. H, de),Gn TV. Egeling,,Waarnemingen over
de baba Pe,churim. Leyd. bij Haak en Comp.	567
Ilesz	Eenheid in het Mehigvuldige, enz.
Gron. bij 7. Oomkens.,	61o 
lloekfira, (F.) Dg cefchiedenis van Yezus in Gefprek-
ken. Harl. bij M. van der Plaats. 534 
Honigbij . (De) No. I,, 's Hag. bij ,,. Allart. 10 
Hoogendorp, (,s.) De Ontmaskeraar van de Geheiren
der Magnetifeurs ontmaskerd. Dordr. bij A Bjusfe
en Zoon.	483 
Hoonaard,, (W van den),G*hiedenis van ons Vader-
land. Ama. bij. 9chalekamp,en van, de Grampel. , 312 
jdukde , toegebragt aan de Nagedachtenis vats 7. F.
'Helmers..Amlt. bij Geysbeek en,Gon;p	258
)C. en J.
Y-ais, (E.). Leer- en; Gebedenboek voor de Jeugd.,Deg.
bi Y. W RobiI s.	178
Jantje (Klein), en zijne Gezellea. ,Alw;wak voor	92
Amft. bij E. Maaskamp.	
	lets
R E G I S T E R.
lets over Raadfels. Amft. bij A. B. Saakes.	'4os
Ingen, (F. G. van) Verhandeling-over de zamengeftel-
de. Breuken. (Legaat van Monnikhoff. , VIIde D:J 
Amft. bij L. van Es.	X83
Julia van Waldek , : eene Nederl. Familiegefchiedehis. 
Amft. bij C. L. Schleijer.	231
sung , (Y. II.) Stilling, De Overwinning- wan derv 
Christ. Godsdienst betoogd door eene Verklarifig-van 
de Openb. van Joannes. Amft. bij Y. C. Sepp en ZOOM 457
K.
Kampen, (N. G. van) Gefchiedenis van de Franfebe 
Heerfchappij in Europa. Ifte D. 's Hag. bij-3-. 41-
Tart.	154
-- Befchrijving van het> Koningrijk 
der Nederlanden, enz. Haarl. bij F. Bohn:.	627
Karakterfcheti'en, enz. van• Nederl. Mannen en Vrou. 
wen. Ifte.D. (Noordholland.) Amft..bij E. Maaskamp:
.62V
Kemper, (Y. 112.) Redevdering ter Inhuldiging vain Lei-
dens Univerfiteit. Amft. bij J'.-van de," `Hey	77
 	Redevoering.,.Naar bet Latijn-, door
C. 3. van dsfen. 's Hag. bij 7. A11art.	720
Kluizenaar (Vervolg van den) van' de t hausfEe 4'An-
tin, enz. Dordr. bij A Blusfe,en'Zaon.	599
Klyn, Bsz. (B.) Ter Nagedachtthis van-,C. Wertz. 
Amft. bij ,1: ten Brink, Gsz.	489
-. (H H.) ' Gedirhten. -11le D. Haarl. bij F. Bohrr*
	301
Willem Frederik George Lo&wijk+-Zes 
gezang. Haarl. bij F. Bo1in.	7593
Zoning, (A de) Het Huwelljk vatr'den Krootiprins 
der Nederlanden, enz. Amft.-bij'/P van f/Iiet-"593
(B.) Noodig Berigt voor den Nederlatrder, 
wegens de Gasverlichting. Amft., bij 3,• van-der 
Hey.	350
Konynenburg, (3.) Nationaal Gedenliboek der Nederl.
Unie, van 1813. 's Hag. bij 3. 411art.	$77
	61S
I/erflag,)	
-• (Tweede	
B- b b 3	LOPS,
R E G I_S T E R.
Kops, (7.) Inwijdings-redevoering over de Land-huis-
houdkunde. Utr. bij 0. 7. vats Paddenburg enz. 583 
Kapyen uit de groove Menfchengalerij. Leeuw. bij
Steenbergen van Goo r.	364 
Kot.tcbuc, (B. yon) Gefchiedenis van bet Duitfche Rip:.
Ifte D. 4mft. bij A..7. Bcrntrop.	58
Het Spook. Tooneelfpel. Arnft. bij
. S. van Esveldt - Holtrop.	134
Verhaal der Franfche Krijgsgevan-
genfchap van zijnen Zoon. Amft. bij Y. van der
hey.	340
Vertellingen vocr mijne Zonen.
Amfi. bij H. Gartman.	722 
Kramer, (P.) Befchrijving van de in belegltelling..enz.
van Coevorden. Zwolle, bij M. en H. Ti 1.	270
L.
Lafontaine, (1i.) Cleomenes. Leeuw. bij Steenbergen 
van Goor.	173
Walther,-of bet Kind van bet Slag-
veld. Ilde D. Haarl. bij F. Bohn.	363
 	. Eugenia. II Deelen. Amft. bij H.
Gartman.	40"
Lafontaine, (J.) Tobias Hoppe, of Burger en Bloed-
verwant. II Deelen. Haarl. bij F. Bohn.	447
Rozen, of Verhalen. Dordr. bii B. 
Blusfd en Zoon.	498
Lodewijk van Eifach. II Deelen. 
Amft. bij H. Gartman.	641
Langsdorf, (G. ;HA van) Reis random de Wer€-M. Ilde 
D. Haarl. en Amft. by F. Bohn en 5r. van der Hey. 246
Laudatio Funcbnis Divi Patris Clasfis. N. N. Gron. 
spud W. van Boekeren.	453
),eesoefeningen (Nieuwe) voor Eerstbeglnnenden. Za-
vende Druk. Arnh. bij ,I. H. Moeleman.	646
voor Meergevorderden. Nieuwe Druk. 
Arnh. bij .7. H. Moeleman.	646
Lehmans, (Motes) Levensbefclirijving, van Maimonides, 
enz. 8imjt. bij ,7. van Embden en Zven.	17.0
Le-
R E G I S T E R.
J ~even-(Openbaar en huislelijk) van Ledewijk XVI, enz. 
Dordr. bij 4. Blusfd en Zoon.	291
Lichtenfletn,(H.)Reizen in het zuidelijk gedeelte van,'Afri. 
ka. IVde en laatfte D. Dordr. bij A Blusfeen Zoon. 163
Lierzang bij het Hooge Huwelijk. 's Hag. bij W. K. 
Mandemaker.	592
,Linley , (W) Gevallen van Rudolf Reybridge; enz. 
Ifte D. Haarl. bij F. Bohn.	54I
Loots, (C.).Gedichten. Ifte D.. Amft..bij .7. van der 
Hey.	684
Losfius, (K. F.) Zedelijke Verhalen voor de Jcugd. 
Amft. bij van Yliet en van der Hey.	724
M.
Magazijn der Geneeskuncle. Iften D. 3de en Ode St. 
Rott. bij Y. Bendrikfen.	151
Martiniere, (B. de ln) De laatfte drie Maanden van 
Napoleon. Am ft. bij Geysbeek en Comp.	42
Mastenbroek,, (F.) Lectuur voor Vrouwen. Ilde en 
laatfte D. Gron. bij W Wouters.	456
Menil, (V. E.) Antara poema drabicum Moallakah, 
cum integris Zouzenii Jcholiis, etc. Lugd. Batay. apud 
$. et J. Luchtmans.	677
Menfcrt, (FL.) Verhandeling over de Keratonyxis, of 
Horenvlies-fteek, enz. Amft. bij L. van Es.	427
(Tweede herjlag.)	473
Meyer, (G. .7.) Romeinfche Nachten bij het Grader 
Scipio's. II Deelen. Amft. bij II. Gartman.	251
Middelen (De) van Beftaan, ter opwekking voor Kin-
deren , enz. Tweedc Druk. Amft. bij G.. Roas. .. Zoo
Minerva. (Almanak.) Amft. bii E. Maetskarnp. 725
Mnemofyne , verzameld door Tijdeman en van jam-
pen. Ifte St. Dordr. bij .4. Blusfid en Mon.	112
Modderman, (y. R.) lets over gepreatendeerde Superio-
riteir. Gron. bij ,1. Oomkens.	399
Moens , (P.) Mengelwerk. Dordr. bij -A. BlusJI en 
Zoon.	e5
Mulder, (Y.) Tweetal Redevoeringen. Gron. bij R. 
.7. Schierbeek.	455
B b b 4	Mutt-
R R G I S T D' R.
Munting, (TV. N.) Bijzonderhedetr uit de tijden dei
Hervorming. Utr. bij. Y. G. van Terveen.	376 
Muntinghe, (1L) Drietal Leerredenen. Gron. bij' Y.
Oomkens.	420
N.
Nederlands Roem , enz. Almanak voor 1816. Amft..bij 
E. Maaskamp.	44
Numan, (A.) Verhandeling over het Dierlijk Magne-
tismus,. enz. Gron.. bij R. Y. Schierbeek.	245
0.
Oefeningen (Nuttige en aangename) in de eerfte begin-
felen der Wetenfchappen. Arnh. bij 57.~ H. jMoele-
man.	646
Onderzoek nopens dr-ie zaken in den Bijbel.	Leyd. -bij
f . van Thoir.	563
Oostkamp, (Y. B.) Proeve over de Planeten. Haarl. blj
F. Bohn.	643
---	Gefchiedenis van Simfon. Zwolle,
bij Clement, enz.	725 
Overdenking over bet XXXVIIfte der Evang. Gezangen.
Utr. bij Y. van Schoonhoven.~	471 
Owenfon, (Mifs) St. Clair en Olivia. Amff. bii Y. van
der Hey.	X95
P.
Paddenburgh, (G. G. van) Het Leven van een' ouden 
Vrijer. Ilde D. Haarl. bij F. Bohn.	2P3
Palm, (Y. H. van der) Bijbel voor de Jeugd. IIIde en 
IVde St. Leyd. bij D. du Mortier en Zoon.	45
Eenige Liederen van David, 
benevens alle de Liederen van Azaf. Leyd. bij A. Vn 
Y. Honkoop.	516
Gedenkfchrift van Ne+derlands 
Herfielling in 1813. Amfl. bij P. den Hengst en Zoon.
67o
 	Vijfde zestalLeerredenen. Leyd.
bij D. du Mortier en Zoon.	697
Perponcher, (IV. E. de) Jozef, of de Broederliaat. Me 
en IIde St. Utr. bij J. van Schoonhoven.	14
Pich-
,R E G I S T E R.
Pichler, geb. von Grginer, (C.) Agathokles. Ifte ,1), 
Gron. bq- W..Zuidema. 83
Playfair, (IF.) Waarfchuwend Verflag, enz. Amfi. bij 
A pink en-N. Budde.	223
P. ahhlmann:, .(.. P.) Agcres -en hare; Kinderen. Gron,, bij 
W. Zuidema: 179
Potter, (H.) Verbaal van bet voorgevallene in en, bij 
How., enz. Am fl. bij C. L., Schleljer. 2X7
Print, (I.) Handleiding tot Brink's Eenv, Onderwijs 
verkort. Leeuw. bij Y. IF. Brouwer. 55
Profetie, (Eene) betreffende bet Huis .van Oranje-Nas-
fau, vervuld. Utr. bij 7. van Schoonhoyen. 175
Pro»k, Nz, ,(Y.) Bundeltje van vier Gedichten. 's 
Hage. 44
Protestant (Een) aan z1jne Medeprotestantetr, enz. 
Amft. bij P. den Hengst en Zoom.	512
R.
Reddingius, (G. B.) Onderwils omtrent bet Kaartfpel. 
Zaltb. bij Y. Noman.	500
- (I-F. G.) Godsdienftige Overdenkingen.Ilde 
1). Gron., bij IV. Zuidema.	14S
 	Hollandfche Spreekwoorden. Gron.
bij IV. Zuidema.	179
Redevoeringen en Dichtftukken ter Inwijding van Ut-
rechts. Hoogefchool. Utr. bij 0. ,1. van Padden-
b ,rg enz.	77
Reinhard, (F. U) Tiental Leerredenen. Grou. bij ;W. 
van Baekerei.	704
Roelofs, (Y.) Dank- en BiddagsleerT.ede. 's, Hag; bij 
3j. Allart.	471
Roost, (,Y. van der) Nagelatene Leerredenen. Ilte St. 
Haarl..bij ,1. L. Augustitil.	)E
Romans (Kleine) en Gothifche Vertellingen. Middelb. 
bij de Gebr. Abrahams.	498
Ruhs, (F.) Finland en de Finnen. II Deelen. Leeuw.
bij Steenbergeh van Goor.	296
Yerflag.)	385
--•-•• (Tweede	Rumpf,
	
I, R G t S T Lr R.
Rumpf, (Y. D. F.) Karakterfchets enz....van Keizer 
Alexander I. Zutph. bij H. C. A. Thieme.	31
S.
Salgues-, (f. B.) Gedenkfchriften tot de Historie van 
Frankrijk onder Napoleon Buonaparte, -enz. Ifte. D. 
I)ordr. bij AY Blusf6 en Zoon.	526
Salzmann, (C. G.) Vertellingen, Gefprekken en Brie-
ven voor Kinderen. II Deeltjes. Amlt. b?j Y. van der 
Hey.	648
Sander, (C. P.) 5'ezus zijnen Apostelen in Galileaver-
fchenen. Rott. bij ;f. Hendrikfen.	198
Scharp, (Y.) November 1813. Lierzang. 's Hag. bij 
5. Allart.	^-I9
Scheltema, (5.) De laatfte Veldtogt van Napoleon Buo-
naparte. Amft. bij H Gartman.	570
Schilling, (G.) Gustaaf en Augusta. IIDeelen. Leeuw. 
bij Steenbergen van Goor.	~ 228
Schmidt, (C. F.) Verhandeling over bet Menfcheri-
haar,,.enz. Amlt. bij Witfen Geysbeek en Comp. 436
Scholten, (Y. Y.) De Voortreffelijkheid van de R. K. 
Leer getoetst. Breda, bij W van Bergen en Comp. 508
Sirnons, (fl.) Alexander, in drie Zangen. 's Hag. bij 
5'. Allart.	206
Soltau, (IV.) Reize door Noorwegen en een gedeelte 
van Zweden. Leeuw. bij Steenberggn van Goor. 444
Spaen, (W A. van) Historie van Gelderland. I to D. 
Utr. bij' J: Altheer.	66
Spandaw, (H. A.) Gedichten. 1\ieuwe Uitgave. Gron. 
bij' Y. Oomkens.	70
Nederlands behoud, in 1815; Lier-
zang. Grow. bij W l'auters.	31o
Hulde aan Anna Paulowna van kus-
land. Gron. bij ,'. Oomkens.	593
Spel over de Natuurlijke Historic. Rott. bij Y. Hen-
drik- en.	695
Superville, (D. P. G. Humbert de) 7Efus. Leid. chez 
l'Auteur.	39 3
Swan,
R E G I S T E R.
Swan, (A. van der) Allereerfle Beginfelen der Vaderl.
Gefcuiedenis. Tweede Druk. I-Iaarl. bij F. Bohn: 643 
Swinderen, (7'. van) Bijvoegfel tot den-GroningerAka-
demie-Almanak. Gron. bij J. Oomkens.	406
T.
Tollius, (H.) Staatkundige Gefchriften. Me D. `s'Hag.
bij .7. 1711art.	480 
Trommsdorf, (Y. B.) Leerboek der artfenijmengkun-
dige proefondervindelijke Scheikunde. II Deelen. Amft:'
bij R. ,1. Berntrop.	521 
Turnbull, (,7.) Reizen in den Stillen Oceaan. hide of
laatfte D. Dordr. bij d. Blu.cfd en Zoon.	107
Tydkorter. (Nuttige en aangename) Almanak.	Gron.
bij 4. Hazelhof, enz.	726
Tydwinst in ledige oogenblikken, enz. Middelb. bij S. 
van Benthem.	547 
U.
Uilkens, (,'. A) Almanak voor 1816. Gron. bij 7.
43
voor I817. Gron. bij .7.
Oomkens.	726
De volmaaktheden des Scheppers in 
zijne Schepfelen. the D. Tweede Druk. Gron. bij ,7. 
Oomkens.	283
V.
Valentia, (G.) Reize naar Indie, enz. Ifte b. Haarl. bij
F. Bohn.	713 
Velde, (A van der) VruchtenderEen2aamheid.Sneek,
bij C. van Gorcum.	402 
Verdediging der Bedenkingen over Zegelregt. en Regis-
tratie. Amft. bij H. Gartman.	390 
Verhaal (Beknopt) wegens Procedures. Amft. bij Geys-
bee,k en Comp.	132 
Verhandelingen van Teyler's Godgeleerd Genootfchap.
XXVIIIIe D. Haarl. bij ,1. van tP lrd en Comp. 93
(Tweede ferJlag.)	18.5 
Vindicat atque polit. Mengelingen door de Groninger
Studenten. Gron. bij ,7. R6melingh.	354.
Yo-
Oomkens.
R E G I S T E R.,
hogel, (K. de) De groote Visfcherij ; eene Voorlezing.
Rott. bij 1y Coenel:	40© 
Yellenhovera, (Y.. M. van) Bundel van gewijde Poezij.
's Hag. bij „ 7. flliaj-t.,	436 
Vraag: (De) Kan de Bedelarij geweet`d worden ? beant-
wourd. Purm. bij Y. P. Bron/iring.	176
W.
Ilalrd, (7. van) Heidebloemen. Haarl. bij F. Bohn. 587 
Wasfenbergh, {E.) Selccta e fcholis L. C. Valckenarii
in libros quosdam N. T. Tom. I. 4mJl. fumtibus P.
den 'Hengst et fijii.	233 
Wat kunnen Christenen doen i ten nutte van Heide-
nen? Utr. bij ,7_ de Kruiff.	244 
Weide, (L. It/. van der) Leerredenen. Utr. bij ,Y. G.
van Terveen.,	561 
WPibmer, (J. B. D.) Lijkrede op Do. C. G.. S. Bege=
mann. Amft. bij A link.	382 
JRldfc/ut, (,D. H.) Tweetal Leerredenen op den Dank-
en Bededag. Dev. bij L. B. Karfenbergh.	150 
lllnkler,, (E. G.) Proeve, over ,7ezus gefchikt.heid als
Leeraar, en zijne Leerwijze. Gron. bij W. jlou-
ters.	277 
I~'ifelius, (S. I.) Adhel en Mathilda..7`reurfpel. Amt.
bij If. Gartman.	484 
Woord (Het) van God aangeprezen door Kalvijn. Work.
' j.F1 zf. 4nnema.	za 
IVurde, (S. van de) Korte Verhalen nit mijne Corres-
pondentien, enz. enz. , Utr. bij ,Y. llitheer.	172 
TYysz, (Y. R.) De Zwitferfche Robinfon Crufoe. Ilde
D. Haarl. bij.F. Bohn.	276
Y.
Ypey, (A.)'Prime- Linen Pathologic generalis. Lugd. 
Bat. apad J. W. van Leeuwen.	200 
Z..
Zimmerman,j (. , D.) Leerredenen. Utr. bij F. D. 
Zimmerman.	409
Het grondbeginfel der Protes-
tantfche Kerk behandeld in eene,Leerrede. Utr. bij 
F. D, Zimmerman.	513

MENGELTPERK,
   VOOR 
   016.

       VADERLANDSCHE

     LETTER-OEFENINGEN,

               OF

        TIIDSCHRIF T
              VAN

     KUNSTEN EN WETENSCHAPPEN,
             WAARIN DE

      BOEKEN EN SCHRIFTEN ,

     DIE DAGELIJKS IN ONS VADERLAND EN 
      ELDERS UITKOMEN, OORDEELKUN.• 
        DIG TEVENS EN VRIJMOEDIG 
         VERHANDELD WORDEN.
          BENE VENS

    MENGEL WERK,

     tot Fraaije Letteren, Kunflen en Iretenfchappen, 
             betrekkelijk.


         TWEEDE STUD. 
              vooR 
              18z6.
      MENGELWERK.
                    41111111111•1•1•101•11=1•111•1111111^
^
        Te AMSTERDAM, bij 
    C. S. LEENEMAN VAN DER KROt
               en
          J. W. UNTEMA. 
               1816.

              INHOUD







                   VAN HET








         ME N GEL WE II K.














     Redevoering over VONDEL'S Treurfpel , Gijsbrecht van

       Anifiel. Door p.c. KONING, te Anzfierdarn. (Per-

       volg en got van bl. 723 des vorigen Jaars.)

     Over een Middel, om Likdorens en Wratten weg te
       nemen. Door M. L. HANIN.          17 

     Over de terugname der Voorwerpen van Kunst en We-

       tenlchap uit het Franfche Muzeum, enz. Door MAL..

       'FE - BRUN.                       19

     Oude Liefde rocst niet. Eene Hollandfche Burgerlijke
       Gcfchiedenis.                     26 

     Uitboezeming op de Feestviering, ter gelegenheid van
       de terugkeering der Nederlandfche Schilderflukken.

       Door II. H. KLIJN. Dichtfluk.     39 

     De menschlievende Kozak op den Gothard's -Berg.
       Door ASSCHENBERG.                 44

     Verflag van twee Bokspartijen, door een' Ooggetuige.

                                         46
     Twee Anecdoten voor het hart.       47 

     De Groote Deferteur. Eene Vertelling, op Gene echte
       ilnecdote gegrond.                4a

     Welgeplaatst Compliment. Puntdicht. 49 

     Eene algemeene \Vaarheid uit den mond eens Fran-

       fchen Bedelaars. Puntdicht.       49

     Muzipt.                             50 

     Dankrede voor den Algemeenen Vrede, gehouden 20

       Dec. 1815. Door N. S\VART, Leeraar der Renton-
       firantsch-Gereformeerde Gemeente te illnfierdam. 57 

     Bijdrage tot kennis en genezing der Ziekten van het

       Gehoor. Door Dr. HESSEN , to Berlijn. 

     Bijzonderheden, betreffende eenige Voorwerpen der Na.
       tuurlijke Historic. Door FORBES.  70
                       *D. 
                         a

                       INHOUD.


        D. JUAN BAUTISTA MUNOZ. Door G. J. MEIJER te.
          ifinfierdam.                                 73
        NAPOLEON te frarfchau, Dec. 1812. Door DE PRADT. 83
        Brand te Konflantinopcd.                       87 
        IDA VON RAMSCHWAG. Eon Verhaal uit de Negende
          Berm%                                        89 
        De gemaskerde Dood. Naar LANGBEIN. Dichtflukje. 96
        MuzuK.                                         98 
        Onze Dagen naar derzelver Godsdienflige gefteldheid
          befchouwd, ter gelegenheid der Conventie van 26
          Sept. 1815, naar MATTII. VI: Jon. Door H.
          KING Leeraar bij de Evang.- Luterfche Gemeente
          in de Rill,.                                to5 
        D. JUAN BAUT:STA MUNOZ. (Vervolg en _got van bl.
          83.)                                        113 
        Iets oerr plotfelinge Stcrfgevallen. Door Dr. J. CUR-
          RY. 122 
        Naar zijn de eerfle Koepolken ingaint gcworden ? 125 
        Verfiag eener Zeereize van Dublin naar London, met
          een Schip, door eene Stoom-machine bewogen. Door
          I. WELD.                                    12$
        NAPOLEON te trarfchau, Dec. 012. (Vervolg en flot
          van bd. 87.)                                142 
        IPHIGENIA DESILLE, een treffend Voorheeld van Vrou-
          welliken Heldenmoed.                        146 

        Het Slagveld van Waterloo. Door con' Ooggetuige. 148
        Aanmerkingen, rakende de Gas - verlichting.   149 
        Brief van con' Hitisman, over het lastige van het be-
          zit eener fchoone en welopgevoede Vrouw.    I51
        Berekening omtrent bet Snuiven.               153
        Het Viooltje in zijne eer herfteld. Anecdote, 153

        BLUCHER'S Arm. Puntdicht.                     154
        MUZIJK.                                       154
        De Vaderlandsliefde. Door H. VAN LOGHEM, te De- 
          venter. Dichtlluk.                          157
        Iets, over hetgeen de Zuidelijke Provincien der Neder- 
          landen hebben toegehragt tot de Beoefening der We- 
          tenichappen. Door W. C. ACKERSDIJCK te Ut- 
          recht.                                      167

        Fragment eener Reize van Tesfel naar Batavia, 1774. 
          Door J. C. METZLAR, weleer Predikant u Batavia, 
          rata to Aduard, in de Provincie Groningen.  173

        FREDERIK MATTHISON'S onverwachte Redding nit een 
          doodelijk Gevaar. Briefswijze door hemzelven me- 
          degedeeld aan ecnen Vriend.                 182
                                                    Merk-

                      I N II 0 U D.


        Merkwaardige Bijzonderhecien nit bet Leven van den 
          beroemden         Door .Mad. DE GENLIS.    188
        Natuurlijke Historic der Apcn. Eene fatyrieke 
          lezing.                                    191
        De Oranje- en de Meloenfchillen. Doof A. VON KOT-. 
          ZELUE. Ecne rertelling.                    200
        Merkwaardige Anecdote. nit den jongiten Oorlog te- 
          gen Frankrt/k. Door Mev. II. M. WILLIAMS.  209
        Aall CORNELIS LOOTS. Door w. H. WAR NSINCK BERNSZ.
          Die/1041e.                                 210
        Zcilmoord. Pantdiebt.                        212
        Onvoegzame Scherts betaald gezet. "Inecdote. 212 
        Redevoering, over de vcrpligting van den Koophandei
          aan de Wetenichappen. Door N. SWART.       213 
        Blocijende Longtering genezen door Poeder van Houts-
          kool.                                      2.27 
        Heeft de Koepokinenting de doodelijkheid van andere
          Ziekten der Kinderen bevorderd? Door c. w. HUFE-
          LAND.                                      223 
        HORTENSIA BEAUHARNAIS , en LIETITIA BUONAPARTE. 
                                                     230
        Verflag van twee ondcrfcheidene foorten van Spaarban-
          ken (SavinArbanks), ten dientte van de lagere klasfe
          der Maatfchappij in Schotland opgerigt.    234 
        Eenige Bijzonderheden wegens de Reizen en den Dood van
          Dr. SEE TZEN, een ander iffrikaansch Martelaar. 240 
        De Oranje- en de Meloenfchillen. (Pervolg en flot van
          bl. 209.)                                  245 
        Aan de Vaderlandfche Dichters. Door W. H. WARN.*
          SINCK , BERNSZ. Diehtflak.                 254. 
        Op de Theorie der Geestenkunde van J. H. JUNG, ge-
          naamd STILLING. Door FRANCI3NTJE DE BOER, te
          Sneek. Diehtflukje.                        257
        MuzuK.                                       253 
        Des Christens Une, eenvoudige Pligt , naar de aan-
          wijzing van PAULUS , Rom. XIII: 8-1o. Door J.
          n. KROM Leeraar bij de Ilervormde Gemeente tc
          Gouda.                                     261
        Jets, over de Aderlatingen in de Watervrees. 274.
        Over de Sulker in den I-Ionigpisvloed. 275 
        Nadere Bijzonderheden omtrent de Stoonivaartnigen. 275 
        Zonderlinge Ontfnapping van den Heere DE LA FAYET-
          TE nit Olmutz , in 1794.                   277 
        Natuurlijke Historic van den Ezel. Eenc fatyrickeroor-
          lezing..                                   287
                               " 4

                     I N IT 0 U D. 

        Dc Herberg bij Newmarket. Eel' Vcrhaal.    292
        SICARU ell MONOT.                          302
        Treffend Voorbeeld van Dankbaarheid in eenen Hond. 303 
        Na het hooren voorlezen eener Lofrede op een berucht
         Romeinsch Veidheer. Door H. H. KLIJN. Dicht-
         "kit'.                                    3o6
        De Koophandcl. Door w. II. WARNSINCK, BERNSZ.
         Dichtflak.                                309 
        Waarnemingen , betrekkelijk de Koepokinenting , bij
         reeds met Kinderziekte beimette voorwerpen. Door
         M. W. LUBER , Med. Dort. to ilmIlerdam.   319 
        Zonderlinge Ontfnapping van den Heere DE LA FAYET-
         TE nit Olmatz , in 1794. (Vervolg van bl. 286.) 327 
        Natuurlijkc Historic van den Ezel. (Vervolg en flot van
         bl. 2912.)                                335
        Aftikaanfehe Roofflaten.                   340 
        Aanmerkingen en Proeven, rakende hit Gaslicht. Door 
         J. A. VISSER BENDER , Apothcker te Harlingen. 345
        Tweetal I\ lytben.                         350
        lets uit bet Werk van den Heer DE PEADT. 351 
        1\licuADD scnuppAcii , bijgenaamd do Bergdokter. 352 
        Bij het herdenken aan mijn' Vader. Dichtfinkje. 355
        Nationaal Karakter.                        356
        Elk zijn Pligt.                            356 
        Redevoering, over de gunflige vooruitzigten, welke
         onze tegenwoordige Staatsgefteldheid geeft , voor den
         bloei der Kunilen en Wetenfchappen. Door Mr. A.
         SIEWERTSZ VAN REESEMA , ddvocaat to Rotterdam. 357 
        AVaarnemingen , betrekkelijk de Koepokinenting , bij
         reeds met Kinderziekte beiinette voorwerpen. (Ver-
         volg en Plot van. bl. 327.)               374
        Nieuw ontdekte Volkplanting in de Zuidzce. 385 
        Nieuwe Befchrijving der Stad Washington, in Noord-
         Amerika.                                  387 
        Zonderlinge Ontfliapping van den Heere DE LA FAYETTE
          nit Olmutz , in 1794. (Vervolg en Plot van bl. 335.) 392 
        REICHMUTH VON ADMIT. Eon trefend Verhaal. 397 
        Feestzang, bij de eerfle Verjaring van de Overwinning
          bij Waterloo. Door W. H. WARNSINCK. Dichtfluk. 407
        De knielende Kwaker.                       410
        Reizerlijke Gcleerdheid.                   410
        Kinderlijke NaIveteit. Dichtfink je.       411
        Tentoonifelling. Pnntdicht.                412 
        Op de tijding van den dood cons Booswichts , door
          eel Pijtuig overreden. Pantdicht.        412
                                                   BU-

                       I N II 0 U D.


        BUONAPARTE en zijn Lijfarts.                 412 
        Bedenkingen, over het zien der Slaap- of Nachtwande-
          laren ; alsmede, over het Dierlijk Magnetismus. Door
          F. VAN DER BREGGEN CORNZ. , Med. Doct. te Am-
          fierdam.                                   413 
        Iets , over het Cauterium actuale , of glocijend Uzer ,
          in kwaadaardige Zenuwkoortfen, (Typhus.) Door Dr.
          KEUCHENIUS , van Schoonhoven.              425 
        Befchouwing van de Gebaren-Kunftenaresfe HENDEL-
          SCHUTZ na de Voorftellingen , door Naar te Anfler-
          dam gegeven.                               430
        Nederlands Heldenroem. Door H. WE        , Rector
          aan het Gymnafium te Kampen. Dichtfluk.    440
        HENDRIK DE IV en MeVrOUIV LECLERC.           443 
        Iets , over het , te Nijkerk op de Velnwe , op den 22
          en o3flen van Slagtmaand 1813, voorgevalfene, zoo
          als zulks voorkomt in het Nationaal Gedenkboek van
          Prof. KONIJNENBURG. Door J. FREZIE en G. VAN
          DIERMEN, te Nijkerk.                       445 
        De Pantoffel- taktiek, of de Kunst om de Mannen on-
          der het juk te brengen. Eene fatyrieke Voorlezing. 448 
        De Spin en de Podagra. Naar PETRARCIIA. Eene
          bel.                                       45$
        De Stedeling en de Landman. Een Gelprek.     456 
        Ter Nagedachtenisfe van Mejufvr. H. v. H. Dichtflukje.

                                                     459 
        Algemeene Bedenkingen , over het Dierlijk Magnetis- 
          ITILIS. Door F. VAN DER BREGGEN CORNZ. , Med. 
          Doct. te Amflerdam. (Ten vervolge van No. IX. bl.
          425.)                                      461
        Bereiding der Inlandfche Saleb.              473 
        JAMES MADISON, de Prefident der Vereenigde Staten
          van Noord- Amerika.                        476
        Over de Barbarijfehe Roofftaten. 481 
        Een Nacht onder de Wilden. Door CHATEALTBRIANT. 485 
        De Pantoffel- taktiek, of de Kunst oni de Mannen on-
          der het juk te brengen. (Vervolg van bl. 454.) 491 
        Vader Houies Reize naar zijne Kinderen. Door J. c.
          D. SCHMIEDTGEN. Zedelijk erhaal.           498
        List van twee Broeders.                      505
        De gelukkige Misflag.                        506
        De Gefchiedenis der Despoten.                507
        De vrome Krijpinan.                          507
        De Christelijke Huispantofrei. .Dichtflukje. 507 
                                                     Dc

                          I N II 0 1:1 D.







        De zindelijke Huisvrouw. P11;.*:icht. 
                                                             50 


        Rigemeene 13edenkingen , over. het Dierlijk Magnetis-



           mus. (Vervolg en flot Yan bl. 473.) 
                                                             509


        Togt op den Veruvins. Door ecutrEnunttrANT. 
                                                             519 

        Eenige Bijzonderheden, rakende den Veldtlag bij Qua- 



           trebras , enz. Door JOHN SCOTT.6                  5


        De Rijn -va/ bij Schafhau fen. 
                                                             532


        De Pantoffel - taktiek , of de Kunst om de Mannen on- 



           der het juk te brengen. (Vervolg en fiat van H. 497.) 535



        Vader HOLM'S Reize naar zijne 'Kinderen. (Vervolg en



           flot van bl. 505.) 
                                                             540


        Ran de Vaderlandfciie Dichters.-Dichtfitskje. 
                                                             555 


        Voorlezing, over het Onderwijs in de. Teekenkunst , 



           als een bclangrijk deel eener welbefchaafde Opvoe-



           ding. Door N. SWART. 
                                                             557


        Hoe behoort men Schilderftukken te bezien?           567 



        Eenige Bijzonderheden, rakende den Veldflag bij Qua-



           trebras , enz. (Vervolg en flat van bl. 532.) 
                                                             573 


        Berigt, wegens het, voornamelijk in _Duitschland , zeer



           beroemcle Vrouweliike Opvoedings -Inflituut van den



           Heer DE THMAR , op het Kasteel Reckenb,urg , tus-



           fchen Emmerik en Rees. Door Mr. J. H. ONDERDEWIJN-



           GAART CANZIUS , te Emmerik.                       579



        De Luchthollen.                                      586 



        Befchrijving van het Rijtuig van BUOIVAPARTE , te Wa-



           terloo .genomen. 
                                                             589


        Het groOteBal in de kleine Stad.                     591



        Frahfche Confequentie. Door JOHN SCOTT.              599


        De Geneling door Lagchen.                            Goo 




        GANGANELLI'S Denkwijze, rakende de yezuiten. 6ox


        Scherp Antwoord.                                     60i



        Schrandere Zet.                                      602



        Fen Wenk aan Dames.                                  6oz



        Burgemeesterlijke Begrafenis. Ptotdicht.             6oz 




        De Overmoed der Barbarijfche Roofitaten. Door ii.


           VINKELES. Dichtfitik je.                          603 
                                                               a



        Ranmerkingen omtrent de Nederlandfche Taal, Nzon- 



           der met betrekking tot de ZuidelijkeProvincien. Door 



           Mr. iv. c. ACKERsDilcK , Vrederegter teUtrecht,605


                                                             615
        Berigt , aangaandc het Schwalbacher Bronwater., 


        Vierdubbel Zien.                                     617



        Indifche Bijzonderheden.                             617 




        Over het Verval van het Britfche'Rijk. Door Sir HEN-


                                                             &I
           RY SCHUITES. 


                                                              Du

                      N II 0 U D.


       De Kunst van Rijkworden. EC71C fatyrieke Voorlezing. 634, 
       Schets van de Barbarijfche Staten. 641 
       Bij het te water loopen van Z. M. Schip Wasfenaar, ,
         van 's Lands Werf te Amflerdam , den den October
         1816. DOOT W. H. WARNSINCK, BSZ. Dichtfluk. 645
       Waar mag die oude Man in Holland web wonen? 648
       De Koe. Naar BURGER. Door II. TOLLENS , CZ. Dicht-
         flukje.                               649
       Narren - wijsheid. Dichtfitilje.        652
       Burgerlijke Begrafenis. Puntdicht.      652 
       Aanmerkingen omtrent de Nederlandfche Taal, bijzon-
         der met betrekking tot de Zuidelijke Provincien.
         (Vervolg van bl. 615.)                653 
       Over de waarde van het Scheikundig Onderzoek der
         Minerale Wateren , met betrekking tot de bcoordec-
         ling van derzelver Geneeskrachten.    662 
       De Zeden der Hindus vlak ilrijdig bevonden met het
         deswege, op bevooroordeeld gezag, veelal aangcno-
         men gevoelen. Door A. F. TYTTLER.     666 
       Vergelijking tusfehen het Londenfehe en het Amflerdam-
         fche Panorama van den Veldflag bij Waterloo; in eenen
         Brief aan ecn' Vriend.                671 
       De Kunst van Rijkworden. (Vervolg en flat van bl.
         641.)                                 682
       1-Iistorifche Anecdote.                 69.2
       Aan den Dichter TOLLENS c,z., _kidder van de Or- 
         de van den Nederlandfehen Leerily, enz. enz. Door
         W. H. WARNSINCK, BERNSZ. Dichtfluk.   695 
       Tooverij. Door , H. VAN LOGHEAI. Dichtfinkje. 69$
       De. Markies van SAINT - CYR. Anecdote.  700 
       Aanmerkingen omtrent de Nederlandfche Taal, bijzon-
         der met betrekking, tot de Zuidelijke Provincien. (Ver-
         volg en /lot van bl. 662.)            701 
       Merkwaardig Geva! van Hondshonger (Fames caning)
         en deszelfs gelukkige Genezing. Door Dr. XEU-
         CHENIUS, van Schoonhoven.             712 
       Brief van den Admiraal DE RUITER aan den Nederland-
         feign AMbaSladellr KOENRAAD VAN BEUNINGEN, ra-
         kende het uiterst moeljelijke en gevaarlijke eener On- 
         derneming tegen Algiers.              716
       Eene Bijdrage tot de VoortrefFelijklieid van den Roomsch- 
         katholijken Godsdienst. Extract nit ecn' Brief nit 
         Gent.                                 725
       TrefFend Voorbeeld, ter waarfchuwing tegen het ver-
                                              wek-

                      I N H O U D.

         wekken van angst en fchrilt. Door W. H. WARNSINCK , 
         BERNSZ. Rene ware Gebetirtenis.           729 
       Het Leven van een' Fiaker, , of Huurkoetfier. Door
          PiLmouiLLf-..                            735
       De Keizerlijke Grootmoeder. Anecdote.       737
       Bij de Overwinning op Algiers. Dichtfluk.   737 
       Alicheidsrede van den grooten Tooneelfpeler NAPO- 
         LEON BUONAPARTE , na den Slag bij La Belle Allian-
          ce. Naar KOTZEBUE. Dichtflakje.          740
        Grootheid. Naar MItISZNER.                 744
        Aan BELLA. Naar HAUG.                      744
        De Faderlandfche Letteroefenaars aan hunne Medebur- 
          gers, bij den aanvang des jaars MDCCCXVII. 745
        lets, over de 4beigenootfchappen. Een nieuw oog- 
          punt.                                     751
        Beknopt Verflag van een fchijnbaar dood ter wereld ge- 
          komen Kind. Door H. VAN LOON, Chir. et Art. dill. 
          Lector te Amersfoord.                     754
        Opwekking tot Lielciadigheid. Door J. L. NIER- 
          STRASZ' JUN. , te Rotterdam. Diehtllukie. 753
        Befchouwing van de Tentoonftelling der Kunstwer- 
          ken van levende Nederlandfche Me-esters, in Octo- 
          ber 1816, te Am/lerdam.                   76o
        Moedig Gedrag van twee Vaderlandfche Mannen, ter 
          redding van een Medemensch.               782
        De \Vinterhaard, een Gefchenk der Vriendfchap. 
          Dichtllakje.                              784
        De gewezene Statenkamer te Utrecht, bij het vervaar- 
          digen van dezelve tot een Mufeum, fprekende inge-
          voerd. Dichtflukje.                       786
        De gelukkige Echt. Dichtflakje.             788 
        Bewijs, dat FICHTE een Anaxagorist, Of ANAXAGO-
          RAS een Fichtiaan was.                    789
        Twee Illumineer- Anecdoten.                 789
        Onwetende zondigt niet.                     790
        Gewigtig Onderfc held.                      790
        Vernuftige \Vending.                        79Z

    MENGEL WE RK.


         IIEDEVOEKING 
               OVER 
      VONDEL'S TREURSPEL,
         GIJSERECIIT VAN AMSTEL.
     (Vervolg etz fiat yeti) Ll. 723 des vorigen jaars.)

     Thans gaan wij over tot het tweak gedeclte onzu
      Voorlezing. Eerie befe,houwing, namelijk, op hoe-
      danig eerie wijze de verwoesting van Amfterdam in
      het Treurfpel Gijsbrecht van Aniflel, door v ON-
      DEL, wordt voorgedragen 5 en in hoe verre hetzel-
      ye al of niet op de Nva.arheid is gegrond.
     Bet Treurfpel van VONDEL, hetwelk den :mat 
    van onzen GIJSBRECHT draagt, is , naar ik vertrou 
    tve, zoo algemeen bekend, dat het overtollig zoude 
    zijn, cleszelfs inhoud albier breedvoerig op te geven. 
    Eene korte herinnering zal echter noodig zijn. In we:- 
    nige woorden komt dezclve hier op neder:
     G I js Iz n c u T, eenige jaren in ballingfehap rondge-    ZWOrVC11 liebbende,. waagt het, in zijne ftad terug re 
    ZWOrVC11 liebbende,. waagt het, in zijne ftad terug re 
    kccren. Weldra door de Kennemers en Waterlanders 
    belegerd wordende, vcrdedigt hij zich een gansch jaar 
    met den grootiten moed, zoo Zelfs, dat de belegeraars, 
    wanhopende 'de itad met geweld te vermeesteren, hula- 
    ne toevlugt tot eene krijgslist nemen, die maar al te 
    wel gelukt. TerwijI zij veinzen den aftogt te flaan, 
    laat zich een banner aanliangelingen, door v o N n EL 
    met den naam van VOSMEElt 13eftempeld , als kriigs- 
    gevangen, binnen de ftaci brengen, die GUSBRECHT, 
    door een logenachtig verliaal, weet te bcwegen, een 
    fehip , met rijst bcladen, hctwclk door zijne vijandm
     .biENGELIV, 1816. No. I.

              REDEVOERINq
    zoude achtergelaten zijn, als eenen rijken buit , naar bin-     nen te voeren. Dat ('chip , in hetwelk zich een aan- 
    nen te voeren. Dat ('chip , in hetwelk zich een aan- 
    tal krijgslieden verborgen hadden, wordt alzoo in tri- 
    omf naar binnen gefleept , vergezeld van het vreugde- 
    gejuich der misleide burgeren. Bij het naderen van den 
    nacht, v66r het opkomen der maan, ontlast zich dit 
    (chip van zijne vracht. De krijgslieden, duslange in het- 
    zelve verborgen, vertoonen zich , vallen de bende van
            aan, en overweldigen de Haarlemmer- 
    poort. Een deel gewapende vijanden, heimelijk in het 
    Karthuizers klooster verborgen, voegt zich bij hen; 
    gezamenlijk trekkcn zij ter (lad in, beflormen het Raacl-
      , de Hoofd- of Sint Catharijne - kerk en bet Kla.- 
    risfen-klooster , rigten overal een afgrijfelijk bloedbad 
    aan, en hebben, eindelijk, geheel de (tad in hunne 
    magt, met uitzondering alleen van het flot van A M- 
    sTEL, hetwelk te vergeefs door hen wordt opge- 
    eischt, naardien GUSBRECHT fchijnt oten te heb- 
    ben, hetzelvc tot bet uiterfle te verdedigen , en van 
    dit zijn heidhaftig voornemen tact kan worden terugge- 
    bragt , tot dat de Engel Rafael, nit hooger gewesten 
    nedergedaald, hem vermaant , zich, met alle de zij- 
    nen, te water en naar Pruisfen te begeven, en aldaar 
    eene Stad , thans nog Holland genaamd , te ilichten; 
    aan welke vermaning GIJSBRECIIT eindelijk gehoor 
    verleent, en dadelijk het flot verlaat.
     Vergelliken wij nu den inhoud van dit Treurfpel met 
    die gefchiedverhalen, welke den toets der waarheid 
    kunnen dooritaan , dan ontdekken wij, en in de hoofd- 
    zaak , en in de meeste bijzonderheden, eene in het oog 
    loopende afwijking en verfchil tusfchen het een en an- 
    tier; zoo als wij door cenige proeven zullen aantoonen.
     I.VONDELdOet, in de eerfte plaats ,GIJSBRECHT 
    VAN AMSTEL, na cenige j aren als balling te hebben
    rondgezworven, in zijne ftad terugkeeren, en wel na 
    het overlijden van den Erfgenaam van Graaf F L o R1S 
    DEN V , dat is in of omitreeks den jare 1304.
     Reeds dezecerite, allerbelvvijkfte hoacizaak wordt ,

                 OVER GIJSEKECIIT VAN AMSTEL.       3
        net genoegzamen grond, wederfproken. Na zijne ver- 
        fchijning in bet leger van den jongen Graaf te Veere, 
        waarvan wij bevorens gewaagden, werd hij ten lande 
        uitgebannen, onthield zich bnitenslands , en werd al- 
        daar door zijne vrienden onderhoudcn zoo lane? liij leef- 
        de , gelijk ons door een geloofwaardig getuige verzekerd 
        wordt. — De hoofdperfoola alzoo van dit auk, wiens 
        naam het draagt, was niet tegenwoordig bij de alhicr 
        verhaalde overmeestering zijner flad , welke hij waar. 
        Ichijnlijk nimmer weder aanfchouwd heeft.
         Met meer zekerheids , integendeel, weet men thans ,
        dat JAN VAN AMSTEL, Z00/1 van onzen GIJS-
        ERECIIT, welke niet ondet de moordenaren van den 
        Graaf geteld wordt, eenigen tijd in Amffels vesten, 
        heeft vertoefd. Gebruik makende Van den ontflanen 
        oorlog tusfchen den Graaf van Vlaanderen en dien van 
        Holland, koos hij de zijde van Heer JAN VAN RE-; 
        NESSE, het hoofd der Vlamingen, welke, in den jare 
        1304, de ftad Utrecht en het grootfie gedeelte van Hol- 
        land veroverde. Bij die gelegenheid zal JAN VAN Ant* 
        STEI, zich, ter wederbekoming van zijn wettig erf, 
        met zijne vrienden, in Amfterdam geworpen, en zich 
        eenen korten tijd aldaar gehandhaafd hebben. Weldra
        echter, werden de Viamingen tot den terugtogt ge. 
        noodzaakt , en JAN VAN AMSTEL in de verpligting 
        gebragt deze ftad te verlaten. Waarfclitinlijk , echter, 
       fchijnt hij zich eenigen tijd te hebben verdedigd; doch , 
       voor de overmagt moetende bukken, fchoot er voor 
       hem en de zijnen niets anders over, dan hun hell in 
       de vhigt te zoeken, en alzoo het vaderlijk erf, op 
       nieuw, in handen zijner vijanden over te laten. — Of- 
       fchoon ons nu 's lands Gefchiedfchrijvers niets van eene 
       gewelddadige verovering der ftad, zelfs niets, met ge- 
       noegzame zekerheid, van eenig beleg verhalen, is het 
       echter buiten kijf, dat de had, welker ingezetenen, 
       zoo als verhaald wordt , JAN VAN AMSTEL met 
       open armen hadden ontvangen, te dezer zake, zwaar- 
       lijk gehraft werd: hare bruggen werden dan ook, dien
                           A2                    teat

        4                   REDEVOERFSG

        ten gevolge, argebroken, hare vesten geflecht, en zij 
        zelve van hare markten en vrijheden beroofd.
          Indien men nu dit Treurfpel op eenigen historifchen 
        grondflag wil bouwen, dan moet men zich tot dezen 
        inval en tern gtogt van JAN VAN AMSTEL, in den 
        jare 1304, bepalen, vermits men anders te vergeefs, 
        naar eenige kriipkundige gebeurtenis , in en oinftreeks 
        Amfterdam,. tusichen 1296 en 1304, zal zoeken. Doch 
        dan ziet men tevens het aanmerkelijk onderfcheid tus- 
        fchen het werkelijk gebeurde en het tafereel, door 
        VONDEL in zijn Treurfpel opgehangen.
          2.Wij kunnen ons hiervan te meer overtuigen, wan- 
        neer wij, in de tweede plaats, deze en gene bijzonder- 
        heden wat nader beCchouwen, zoo als wij thans zullen 
        doen.
          Wanneer wij de fchets van Amfterdarn , ornftreeks 
        den aanvang der dertiende eeuw, zoo als die door den 
        beroemden WAGENAAR is ter neder gefteld, met 
        onze aandacht volgen, dan zien wij er nit, dat de om- 
        yang dezer ftad, te dien tijde, nog zeer naauw beperkt 
        was. „- De Antftel," zegt hij , „ was , daar nu de vij-
        „  gendam en groote.vischmarkt is, afgedamd, en ter 
        17 wederzijde, gedeeltelijk ten minfle, bedijkt. De dijk
           langs den linker oever was de gewoonlijke weg naar
           't (lot der Ileeren VAN AMSTEL, welk binnen-
        „  waards tegen den dijk, ten westen van den ftroom, 
        „ beneden den dam, geftigt was, een fchoonen boom-
        „  gaard agter zig halt, en digt bij welken geene of 
        „ bijna geene gemeene huizen flonden.... De buurt
           of het gehugt lag aan de oostzijde van het damrak ,
           in het gezigt van 't Plot, vong aan, omtrent de
        „  plaats, daar de oude kerk Ilaat, en de grond hoogst 
        „ is, en liep , in de oud{te tijden, naar den dam, en 
        17 wat laater, , zo 't ons voorkomt , ook naar den ijkant ,
        „  tot op de hoogte der nicuwe brugge toe. Of Am- 
                                                           „ (ter-

           (*) Befehr. van Ainlierdam , in folio, I fte Stuk, bl. 6

             OVER GIJSERECHT VAN AMSTEL. 5

      51 flerdain , in 't begin der dertiende eeuwe, reeds met
        eene graft omringd geweest zij, is onzeker.... De
        gantfche plaats werdt dus, in deezen vroegften tijd, 
      „ ten oosten en ten westen, bepaald door de twee 
      5) voorburgwallen.... Ten zuiden en ten noordcn ftrek- 
      31 te zij zig van den dam tot aan het tj toe nit. Ook- 
      „ is 't niet te denken, dat de plaats poort of poorten
        gehad heeft, in 't begin der dertiende ceuwe.”
       Geheel anders heeft VONDEL ons deze flad in zijn. 
      Treurfpel befchreven. Hij fpreekt van firaeten, flee- 
      gen , burreghwallen en brugghen;—van vesten en poor- 
      ten ; van kerken, kapellen en kloosters ; — van het 
      Stad- .of Raad- huh ; — van den. Schreljers - toren ; — 
      van het groot Rondeel aan den hoek van bet IJ ; — van 
      het Wachthtds ; —van de Doelen-brag;— van het groot 
      gcbouw Jan Witten, en wat dies nicer zij. Hij vertoont 
      ons dus de ftad als reeds te dien tijde aanmerkelijk uit- 
      gebreid en van eenen grooten omvang, en wijkt alzoo 
      ook daarin van de waarheid af; zoo als wij onarent een 
      en ander nog wat nader zullen befchouwen.
       Het Karthuizers klooster, hetwelk hij befchrijft ais

      .     „ een overou: en vorftelijk geftiebt,
      „ Verzorght in vrede en krijgh met zegelen en brieven,
       Dat wie het quest, gedenke een Vorst des rijx te grieven,
       „ Die zegt: hij raakt mijn kroon die't klooster yet misdoet.
       „ Sint Andries is 't gewijt;"
      dit klooster, hetwelk hij, in den nacht des aanflags , 
      door de krijgsbende van WILLEM VAN EGMOND 
      doet betrekken, werd eerst in den jare 1393, en dus 
      bijna honderd jaren daarna, gefticht.
       Het Stad- of Rand- huis met deszelfs toren plaatst 
      hij op de markt of de plaatfe, dat is op den Dam; 
      doet hetzelve aldaar beflormen, vermeesreren en af- 
      branden ; — daar, ondertusfchen, het oudile Stadhuis, 
      bet zij dan al of niet te dien tijde reeds aanwezig, ver- 
      moedelijk heeft geflaan ter plaatle van de tegenwoordige 
      Oudezijds Kapcl, aan het einde van den Zccdijk. V o N-
                      A 3             DEL

        6                   ItEDEVOEKING
        PEL zelf fchijnt dit overoud en algemeen gevpelen to 
        bebben omhelsd, daar hij, in zijn gedicht : de Inwij- 
        ding van het /dame Statibuis (*) , zich aldus uitlaat :

          , Het eerfte ftondt daer 't IJ zich uitftreckt in zijn bec
        „ Met biezen, riet en helm, geboort van wederzijde.
        „ Daer d'Aemftelheer, , van outs , de zeekapelle wijdde,
          „ Ter eere van Godts Helt, Sint Olof"....
          Mist men dus bet Raadhuis op den Darn, dan ver- 
        yak ook het verband en de ganfehe zamenhang des ge- 
        heelen verhaals wegens de beftorming en verhranding 
        van dat ftedelijk gebouw, zoo als hetzelye in dit Treur. 
        fpel gevonden wordt.
          Zoo laat hij ook de
              hooftkerk, rijk gebout ter eere van Katrijn, 
              En van Marije zelf,"

        dat is de Nieuwe of St. Catharijne-kerk, op den Dam, 
        door den Sparrcwouder reus , KLAAS VAN KIJTEN, 
        en zijnen aanhang beftormen, de deuren openflaan, het 
        ruim, de altaren en bet koor met lijken bezaaijen , en 
        de kerk zelve uitplonderen; daar het, intusfehen, 
        zeker is , dat de eerfte Sint Catharijne- of Nieuwe-kerk 
        niet vOOr den jare 414 is gebouwd, en het grootfte 
        gedeelte der daartoe benoodigde kosten is gedragen door 
        WILLEM EGGERT, Heer van Purmerende, Wiens 
        ragedachtenis , door ecn overgebleven wapenbord, tot 
        op dezen dag, vereerd en bewaard gebleven is.
          Den der fchoontle, doch ontzettendfte tooneelen 
        plaatst VONDEL in bet Klarisfen-klooster , alwaar hij 
        ons den eerwaardigen BiSiChOp GOZE w IJ N, omringd 
        door eenen rei van godvruchtige nonnen , voorflelt., 
        terwijl ;zij, door een eenftemmig godsdienftig gezang, 
        de geboorte van den Stichter onzes Godsdiensts plegt- 
        fflatelijk vieren; ftiaks daarop van het gevaar, waarin
                                                           zij
          (a') Paul, Me Deel, bladz. 220.

              OVER GUSBRECHT VAN AMSTEL.     7

       tij zich bevinden, door onzen GIJSBRECHT laat ver- 
       wittigcn; weldra door den indringenden vijand over- 
       weldigen , en allen, op de wreedaardigftc wijze, door 
       bet ftaal des moordzuchtigen krijgsmans doet omko- 
       men; en daarop

        terftont gebiet den brand ill 't kloosterdak te fteeken."

        Hoe roerend dit tooneel ook zijn moge , Dimmer, 
       echter, , heeft deze gebeurtenis te dien tilde in bet kloos- 
       ter van Sint Clara plaats gehad, vermits betzelve als- 
       toen nog nict in wezen was, maar voor het eerst in 
       den jare 1414, en this ruim ecne eeuw later, vermeld 
       wordt; zoo als, in 't algemeen , al de kloosters van 
       Arnfterdam meestal gedurende de vijfticndc, of op zijn 
       vroegst in de laatfte belft der veerticnde eeuw, ge- 
       flicht zijn.
        VONDEL doet, eindelijk, den Bode, in het Plot 
       van zijn verhaal, zeggen :

        „ 1k quain omtrent de Beurs, te water uit gebouwt, 
        „ Nu half gebrant, en zagh al 't zilverwerk en gout, 
        Geplondert heilighdom, tapijten, fchilderijen ,
       „ Scharlaken en fluweel, langs heel de gaelerijen
        ,, Geworpen overhoop , daer Grobber hid:de wacht."

        Er is geen de mina fcbijn , veelmin eenig bewijs, 
       dat er vO6r bet begin der zeventiende eeuw eenc Beurs 
       alhier aanwezig is geweest. Gedurende de Spaanfcba 
       onlusten hidden de kooplieden hunne vergaderplaats 
       aan bet einde der Warmoesftraat, en verfcbolen zich, 
       bij fleck weder, older de luifels der aldaar ilaande 
       huizen; wat later kwamen zij te zamen aan het oost- 
       einde der Nieuwebrugge, ook wel in de Sint Olofskapel 
       en in de Oudekerk; tot dat, eindelijk, in den jare 1613, 
       de tegenwoordige Beurs „ te water uitgebouwd" en 
       voltrokken word, en federt dien tijd ten gebruike der 
      kooplieden heeft verftrekt.
        LTit deze yoprbeelden lean men genoegzaam nagaan, 
                        A 4               vat

        8                           REDEVOtRINO

        wat men verders te denken hebbe van het groot Roadeel 
        aan den hock van 't IJ van bet Wachthuis, van de 
        .Hae-relemmerpoort, den Schreijersto[ell en de Doelen- 
        brug, weleer de R_oobrug genaamcl, in het begin der 
        dertiende eeuw, waarover ik mij nict verder behocf uit 
        te laten. Liever zal ik mij nog eenige oogenblikken be, 
        palen bij deze en gene perfonen, welke VONDEL in 
        dit ftuk fprekende ten tooneele voert.
           GIJSBRECHT VAN ANSTEL, de hoofciperfoon 
        van bet ftuk, de fpil, waarop alles draait, heeft, zoo 
        als wij hipr voren reeds zagen, na zijne vlugt en bal- 
        lingfchap , deze itad vermoedelijk nimmer weder aan- 
        fchouwd, en is althans bij het gebeurde in 1304 niet te                 
        o-enwoordio. bb  creweest. noon JAN beyond zich, in- 
        tegendeel, aan het hootd zijner vrienden, in dit zijn 
        vaderlijk erf, hetwelk hij in dat jaar voor de overmagt 
        zijner vijanden moest verlaten. JAN VAN A Dts T E
        zoude dus als de held der gefchiedenis in dit Treurlpel 
        moeten belchouwd worden.
           GOZEWIJN VAN AMSTEL was, ja, de oom van 
        onzen GIJSBRItCHT; ook vindt men hem op de lijst 
        der B.isfchoppen van Utrecht ; doch het is onmogelijk, 
        dat hij het•beleg van Amfterdam in den jare 1304 zoude 
        hebben kunnen bijwonen, en aldaar, nevens zijne nicht 
        FLARIS VAN VELZEN, en zoo vele andere .geeste- 
        lijke zusters, op eerie zoo jamrnerlijke wijze in bet 
        Klarisfen-klooster den laatften adem hebben uitgebla- 
        zen; daar het bewezen is, dat hij reeds v6ar den jare 
        1,67 (waarfchijnlijk te Kenlen, alwaar men hem althans 
        begraven heeft) is overladen.
           ARNOLD VAN AMSTED, doorvoNDEL ARENT 
        genoemd, de trouwe lotgenoot en broeder van onzen 
        GUSBRECHT, die met hem het harde lot der gevan- 
        genisfe in Zeeland had verduurd, was even weinig in 
        ftaat, de zaak van dezen zuinen broeder in den jare 1304 
        zoo krachtdadiglijk te onderfteunen, dat 111j, ten ge- 
        volge eener kwetfure, bli cenen uitval nit deze ftad be- 
        komen , zoude z"ljrz overleden; daar men z:',n v;:rathei-           den 

             OVER GIJSBRECHT VAN AMSTEL.  9
      Lien, met genoegzame zekerheid, reeds in of vdocir den 
      fare 1291 mag vastitellen.
        Weirrig zekerheids is er, dat de zoo getrouwe gale 
      Van GIJSBRECHT den naam van DADELOCH VAN 
      AVOERDEN zoude gedragenhebben ; doch meer gronds , 
      dat eerie BADELOCIE VAN AMSTEL. met HERMAN 
      VAN WOERDENIS gchuwd, en AMSTEL en WOER- 
      D EN alzoo aan elkauder zeer naauw vermaagfehapt zijn
       eweest.
        V ONDEL DOC= ,    , de kinderen van Grj S- 
      BRECHT: ADELGUND, Ziine binvbare dochter, , en
       ENERIK, zijn zoo;rt7c. Den laatifen befehouwt hij 
      als flechts een kind zijncie daar hij hens in zijn fink 
      „ d'onnoosle Veenerik." noeint. Men kent , ondertus- 
      fchen, gecne andere docker van GIJSBRECHT,-clan 
      ELISABETH, die het gecstelijk gewaad fchiint aan- 
      genomen te hebben; zoo ook geenen anderen zoon, 
      clan JAN, van Wien wij te meermalen gewaagden, en 
      die, in den jare 1304, en dus ten tijde, toen de voor- 
      onderitelde ramp van Amflerciam geacht wordt plaats 
      te hebben gehad, reeds dial ouderdom had bercikt, dat 
      hij, aan het hoofd cener gewapende krijgsbende,,deze 
      ftad heeft bezet, en mogelijk ecnigen tijd tegen de aan- 
      vallen zijner vijanden gehandhaafd.
       Het aangevoerde zal, zoo ik vertrouwe, genoegzaam 
      zijn ter overtuiging, dat VONDEL niet alleen in de 
      hoofdzaak, maar ook in zcer vele belangrijke bijzondcr- 
      heden, van de waarheid der gefchiedenisfe is afgewcken ; 
      dat hij perfonen ten tooneele heeft gevoerd, die reeds 
      voorlang ten grave waren gedaald; dat hij, in tegen- 
      overfielling,AnifIerciam in bet begin der dertiende eeuw 
      reeds die uitgeflrektheid en dat aanzien heeft gegeven , 
      hetwelk dezelve te zijnen tijde, dat is in de eerfte helft 
      der zeventiende eeuw, bezat ; dat hij, uit Bien boofcle, 
      Meer ARENT VAN AMSTEL, in het vierde bedrijf, 
      eerfte tooneel, met zoo vole woorden doet zeggen:

                      As               3, 13e

        10                  REDEVOERING
          De groote aeloude flack, vermaert in ooreloogen ,
        „ Zoo fcheeprijk, en voor wie zich zee en ftroomen bogen,
          „ De vreemde en nagebuur en rijken tot ontzagh,
          „ Gaet plotfelijk te grond, en zinkt met eenen flagh ;" 

        gene befchrijving, welke in gecnen deele op den float 
        der flad in 1304, maar veel meer op dien van driehon- 
        derd jaren later, toepasfelijk is.
          „ Al dit" (en met deze woorden van den grooten 
        WAGENAAR flap ik van dit gedeelte af) „ Al dit zij 
        „ egter niet gezeid, om de waarde van dat fchoon 
          Tooneelfluk te verkleinen; maar alleen om min op-
        „ merkende te binnen te brengen , dat men de waar-
        , heid der gefchiedenisfen uit andere bronnen fchep-
        „ pen moet.”
        III. Thans zijn wij tot dat gedeelte onzes arheids gena-
            derd , waarbij wij, in de derde plaats, het een en
            ander zouden aanvocren, waaruit ten duidelijkfte
            zal blijken, dat , hoe zeer bet niet te ontkcnnen
            is , dat de Dichter v ON D E L , zoo in de hoofil.
            zaak, als in zeer vele aanmerkelijke bijzonderhe-
            den, van de waarheid der gefchiedenisfe is afgewe-
            ken , dit zijn deftig Treurfpel , met dat al, door ale
            tijden been, met het hoogfte regt, als een mees-
            terftuk is befchouwd en aangernerkt geworden.
          Aan de befchouwing van de belangrijkheid en de waar- 
        de van dit fchoon Tooneelftuk alzoo het laatfle gedeelte 
        dezer Redevoering gewijd hebbencle, gevoel ik maar al 
        te wel, dat mijne loffpraak op dit keurig voortbrengfcl 
        van den Vader der Nederduitfche Dichtkunde op verre 
        na die hoogte niet zal bereiken, welke het onderwerp 
        in waarheid verdient , en welke het fcbrander oordeel, 
        het kiefche oor van zoo velen mijner Hoorderen van rnij 
        lehijnt to vordcren. Indien het mij alzoo niet moge ge, 
        lukken, aan het billijk verlangen volkomen to voldoen, 
        ben ik echter zoo zeer van derzelver infchikkelijkheid 
        overtuigd, dat ik het wagen zal te beproeven, in hoe 
        verre ik ook deze taak zal kunnen volbrengen.
                                                       1. Bea

         OVER GUSBRECHT VAN AMSTEL.
      Belangrijk — in den hoogften graad belangrijk is 
    reeds dit Treurfpel, wanneer wij de gelegenheid, bij 
    Welke, en het oogmerk , waartoe het is opgefteld, 14 
    aanfchoutv nemen. Ziet hier dezelve,
     De beoefening der edele dichtkunst , reeds vroeg de 
    geliefde bezigheid en uitfpanning onzer voorvaderen, 
    gaf, na den afloop der duistere middeleeuwen, het be- 
    itaan aan een aantai dichtkundige gezelfchappen in No" 
    derland , eertijds onder den naam van Rederijkkatners be-     kend. Amsterdam zag reeds in het iaatst der vijftiende 
    kend. Amsterdam zag reeds in het iaatst der vijftiende 
    eeuw zoodanig gezelfchap , in liefde bloeijende genaamd, 
    binnen hare murcn aanwezig. Die kamer hield zich, 
    onder andere, bezig met het vervaardigen van deze en 
    gene Tooneelfpelen, te dien tijde, meestal, Zinnefpe, 
    len of Batementen genaamd. Sommige daarvan, te on- 
    zer kennisfe gebragt, en onder mij berustende, over- 
    tuigen ons, dat de leden dezer kamer, even als die van 
    zoo vele andere, flechts weinige vorderingen in de 
    dichtkunst hadden gemaakt. Na de ontwenteling van 
    den jare 1578 begon, echter, , de luister dezer kamer 
    aanmerkelijk toe te nemen. KOORNHERT, SPIE- 
    GEL, VISSCHER, HOOFT en andere beraemde man- 
    nen werden leden van dezelve, en waren ijverig werk- 
    zaana, om tall, en dicht-kunst aanmerkelijk te befcha- 
    yen en te verbeteren. Die kamer hield zich, onder an- 
    dere, onledig met het in 't licht brengen en vertoonen 
    van Treur- en Blij-fpelen, waaronder men zecr vele
    van HOOFT, VONDEL, BREDER0* en COSTER
    tellen mag. Zij hield hare bijeenkomst, te dien tijde, 
    in de Nes , boven de kleine Vleeschhal; waarop BRE^ 
    pERo fchijnt te doelen, wanneer hij in een zijner ftuk- 
    ken, Moortje genaamd, een' jongeling doet zeggen:

    1, Kom gaan wij op de Hal, en zien tie gees= fpeelen."
     In het begin der zeventiende eeuw, deze kamer, door 
    ontflane oneenigheden, eenigzins in verval geraakt 
    zijnde, fchijut eerst de Regering, en naderhand het 
                            On%

                             REDEVOERING
        Oudemannenhuis, zich gedeeltelijk met de betaling der 
        te maken kosten te hebben belast. Ter vergoeding 
        hiervan, mocsten de aanfehouwers, bij het vertoonen 
        der ftukken, iets ten behoove van het opgemelde Buis 
        betalen ; hetwelk eene a.anmerkclijke fom fchijnt te heb- 
        ben opgebragt. SAMUEL C 0 S T E u, een der ijve- 
        rigfle leden van dir gezelfchap, inmiddels het ontwerp 
        beraamd hebbende tot het oprigten eener nieuwe ka- 
        mer, , welke hij de Akademie noemde, verwierf te de- 
        zen de onderfteuning van onderfeheidene gelecrde en 
        aanzienlijke lieden , en verkrceg van de Regering een 
        erf op de Keilersgracht tusfehen de Beeren- en Run- 
        ftraten , alwaar eerlang eene Akademie of Schouw- 
        burg geflicht , in den jare 1617 ingewijd, en die nicest- 
        al, naar zilnen naam , Casters ..dkadetnie genocmd werd. 
        Men fpeeldc alhier onafgebroken voort, tot aan den 
         jare 1637, toen, onder bet opzigt van den Raad en
         Regent van het WeeSifillS, N I K O L A A S VAN KA;)I-
         r E N, bet Tooneel aantnerkelijk veranderd en her- 
         bouwd, en tot eenen eigenlijken Schouwburg her- 
         vormd werd. Op den 3den van Louwmaand des jaars 
         1638 werd deze vertoonplaats , welke van toen of be- 
         ftendiglijk den naam van Schouwburg droeg., in tegen,. 
         woordigheid van Schout , Burgemeesteren, Schepenen 
         en Raden, plegtiglijk ingewijd.
           Zou nu bet flak, waarmede die nieuwe Schouwburg 
         ftond te worden ingewijd, aan bet oogmerk en de ver- 
         wachting voldoen , dan moest dcszelfs inhoud voor al- 
         les gcwigtig, belangwekkend zijn ; het moest zulks 
         vooral voor de ingezetenen van Amsterdam zljn, en ,bij 
         cote gelegenheid als deze, hunne aandacht geheel gaan- 
         de houden. En welk onderwcrp kon daartoe gepaster, 
         gefchikter en met meer juistheids uitgekozen worden, 
         dan, in dat tijditip , waarin Amsterdam voor het cerst 
         op eenen eigen Schouwburg moat bogen , den aanfchou- 
         weren het Bering beginfel hunncr ftad, derzelver ontzet- 
         tende verwoesting, maar ook de toen reeds ontluikende 
         hoop op Karen aannaderenden bloei en fchitterenden lu is-

              VER GIJSBRECIIT VAN AMSTEL. 13
      luister te herinneren, en hen, tevens bekcnd te maken 
      met cen' hunner eerfle beroemde itadgenooten, Wiens 
      naam en lotgevallen, reeds toen en in alle volgende tij- 
      den , de aandacht en opmerkzaamheid gaande maakten, 
      en die zoo vaak het onderwerp ter nalporing voor den 
      Ilistoriefchrijver was geweest, en limner blijven zal
      Gaarne vergaf men toen, en vergeeft men nu nog, aan 
      den beroemden vervaardiger van den Gil' sbrecht van zfm- 
      fiel, dat hij, ter verfraaijing van zijn ftuk, bier en daar , 
      en in deze en gene bijzonderheden, van de waarheid 
      der gefchiedenisfe was afgeweken. Oogmerk, gelegen- 
      heid en diaterljjke vrijheid geregtigden hem daartoe, 
      op bet voorbeeld van zoo vele doorluchtige mannen, 
      indien hij, bij datgeen, hetwelk tijd, gelegenheid en 
      ontwerp vorderden, flechts eenigermate tot de hoofd- 
      zaak van het gebeurde zich bepaalde. En dit toch heeft 
      de groote VONDEE, wat men ook van dit zijn ftuk 
      moge zeggen, veel meer gedaan, dan (men vergeve 
      ons de ve7gelijking!) de in onze dagen zoo beroemde 
      Kor zEnuE in zijnen vcrminkten Haig de Groot, als 
      hebbende, bij de afwijking van bet zoo_duiclelijk en on- 
      dubbelzinnig gefchiedverhaal, bet karaktcr van dezen 
      doorluchtigen Hollander niet weinig onteerd.
        2. VONDEL heeft dus, en dit merken wij, in de 
      tweede plaats , te zijnen voordeele aan, bij alle zijne 
      iawljkingen, zich eenigermate bij de hoofdzaak der ge- 
      fchiedenis bepaald; immers zich op een' onzer vroege- 
      rc Historielchrijvers kunnen beroepen. B E K A, die op 
      het einde der veertiende eeuw bloeide, verhaalt toch. 
      met ZOO vele woorden : „ dat GUSBRECHT VAN
      „ A M S T E L, na den dood van Graaf JAN DEN I,
      „ zijne ftad rondom met houten bruggen en torenburg-
      „ ten bevestigde; doch dat de gemeente van Waterland 
      „ en de burgers van Haarlem ,GijsBREc H T verjaagd
      „ hebbende, de bruggen en fierkten tot asfche ver-
      „ brandden.” — Werkelijk fchijnt er eene inneming 
      dczer clad ten jare 1304 te hebben plaats gehad. Late- 
      re ontdekkingen alleen hebben de waarheid van het ge.
                                        beur-

        14                    REDEVOERING
        beurde nicer opgehelderd. BEKA verhaalt deAvege 
        hetgeen hem bewust was ,doch fchrijft den vader toe, 
        hetgeen den zoon behoorde. En ziet hier vcrfchooning 
        gcnoeg voor onzen V ONbELI die verkozen fchijnt 
        te hebben, het gefehiedverhaal van a E K A ten grond- 
        ilage van bet historisch gedeelte zijns Treurfpels te 
        lcggen.
          3. Dan, behalve dit, had VOT4DEL nog een derde, 
        een zeer lofwaardig oogmerk. Hij wilde, namelijk 
        de verwoesting van Troje, Zoo fchoon door den La- 
        tijnfchen Dichter VIRGILIUS bezongen, navolgen. 
        Dit, dacht hem, zou bet onderwerp en de bearbei-; 
        ding van zijn Treurfpel verhoogen , verlevendigen , en 
        eene a.anmerkelijke waardc bijzetten. „ Hem prikkelde
        „ de genegenheid ," zoo als hij zich in zijne Opdragt aan 
        den onilerfelijken HUIG n is c a o o T uitdrukt, „ om
        „ eens, op het voorbeeld des goddelijken Mantuaeners 
        ,, den fchoonen brant van Troje t' Amfterdatn , in bet
        „ gezicht zijner ingezetenen, te itichten." „ Hij 
          feerde," zoo als hij zclf zegt, „ en bekleedde (al-
        „ zoo) de zaek naer de goude vrijheit deredele
        „ zije”; doch tevens „ naer de toneelwetten." — 
        Dit zijn opgemcld oogmerk vcrklaart hij zelf meer dui- 
        delijk in zijn Voorfpel, aan Schout , Burgemeesters en 
        Wethouders van Aingerdam ingerigt, waarin ondet 
        andere, zegt:

              't Aeloude Troje wort herbooren,
          1, En gaet te gronde in 't gloeiende Amfieraram.
            „ Onze Aeniftel zal een' Xanthus ftrekken, 
            Geverwt van 't bloet: de Kermerlandfche vlallt,
            „ Als 't Griexe vier, de daekeu lekken.
          „ Hier zweemt 't beftormt fladthuis naer Priaems he: 
            „ Hoe kort kan 's waerelds pracht veranderen! 
            Hoe ftuiftze weg voor wind in rook en ftoft
            • Kristijnen ftrekken hier Kaspndren,
          „ Bij 't hair gefleurt. De Bisfchop GOZOVI:in
            „  Befprengkelt, als Priaem, d'autaeren:
          „ Daer Pijrrus cooed en moort, in Haemflees fchijn, 1, E

                 OVER GJJSBRECHT VAN AMSTEL.        Is








           ,, En geen KIceris noch grijze hairen




           Verfchoont. De helfche en goddelooze Vries




             Geen fnoode Ulijsfes wijkt in boosheir. 




           Nooit lee &leen door 't fchaeken dit verlies,




             Dar door des fchenners trouwcloosheit
           l7 Dat



           Vrouw Itlacbtelt lijdt. De fchalke VOsfentem
         If



           „ Bootst Sinons aert naer in 't ftoffeeren. 




           Het zwanger paert van Troje baert er weer 




           9,De krijgslien , die de kans doen keeren.




           Heer Gijsbrecht draegt zich als Anchifes zoos:,




           , En wordt door tegenfpoet niet flapper ; 




           Zijn deugden ftaen in top voor elk ten toon, 





           PP Niet min gocivruchtelijk als dapper.



         „ Proost LVillerrz ftort in 't priesterlijk gewaet 




           „ Als Panthus, Febus priester, neder.




         • Vrouw Badeloch, die op Kreiize flaet, 




             Verbeelt ons, hoe getrouw en teder




         • Oprechte liefde in rampen is belaen




           „ Met her beminde wedergade.





         11 In Veenerik herleeft de kleene Askaen, 



             Waer mee de help op Gods genade





           Zich fcheep begeeft, en op een beter wacht,
         21



             Dat wij ter goeder uur beleeven,




           Nu Amfterdam en 't Aemfrela'ers geflacht 




             Zijn kroon ten hemel heeft geheven."









         4. En, hetgeen, in de vierde plaats , ten Iterkfte ten 




       voordeele van onzen VONDEL, dien onfterfelijken 




       flollandfchen v IR pleit, en bij de beoordee, 




       ling van zijnen Gijsbrecht van ilmfiel overwigtig is, en 




       op den voorgrond verdiende geplaatst te warden, is, 





       buiten kijf, de fchoonheid , de uitmuntendheid van dat 





       fink zelve. Tijd en vermogens zijn hier te bekrom- 





       pen , om over de waarde van hetzelve breedvoerig 




       nit te weiden. Dat fink toch kan , (volgens de 




       uitfpraak van den keurigen SIEGENBEEK) bij al 





       het onvolkomene , 't Welk daarin mope heerfchen , 




       in vezenlijke voortrefelijkheid , honderd Treurfpelen 




       opwegen , welke , aan alle regelcn der kunst beant- 




       weordende, low," dat zidtrefende , fivtite en verhrvens




                                                  rn/i-

         76                      REDEV OERING

         misfen, welk dat meesterfink door alien, die van edit 
         knnstgevoel niet verJloken zijn, doet bewonderen en toe- 
        jr:ichen. — De fchrandere HUIG DE GROOT was reeds 
         zoo zeer van deszelfs verdienfte overtuigd, dat his, in 
         zijneA., voor eenige jaren naar het oorfprofikelijk
         fchrift nagehootnen , brief van dankzegging aan v o 
         DEL voor de opdragt van dat fluk , zich , onder an- 
         dere, over hetzelve in doze, voor dien grooten man al 
         to befcheidene, woorden uitlaat : „             boucle Amfter- 
         11 darn voor geluckigh , fo veele daer fijn, die dit werck 
            nacr fijne waerde connen fchatten. De Coloneefche 
         11 Oedipus van SOP HOCLES, de biddende Vrouwen 
         I/ van EURIPIDES hebben Athenen noit grootcr eer 
         11 aengedaen, als Amfterdam hiermede geniet. Ende al- 
         1/ foo ick vertrouw , dat dit werck onfterfelijck is, foo 
            derf ick daeruit verhoopen, 't Bunt mij mine cigen 
         7/ wercken niet en derven toefeggen, dat mijn naem fat
            blijven levende    in een ftadt, die ick ten hoochfle al- 
         „ tijd heb geeert    ." — V o N'DEL kon dtys , met het 
         hoogfte regt , den    Engel Ratan in den mond leggen:,

         „ Jae, Aemflels oude nae;n zat geenen lof ontbeeren,
            „ Als uw naemhafte fladt haer Schouwburg open does, 
              En voert op 't hoogh tooneel uw daeden re gemoet."

            TrOuwens , hoe zoude het mogeiijk gevteest zijn, dat 
         immer eenig Treurfpel, gedurende eene reeks van :Tim 
         honderd=trietitig jaren, zoodanig den aIgemeenen lof en 
         goedkeuring had kunnen wegdragen , dat deszelfs jaar-- 
         lijkfche vertooning telkens door eenen toevloed van aan- 
         fchouwers met geestdrift wordt bijgewoond,
         niet in hetzelve, bij de inachtneming der voornaamfle 
         toorieelwetten, zoo menige zinrijke rede, zoo menige 
         krachtige volzin, zoo menige overfchoone zedeles, en 
         eene volhouding en bewaring dcr karakters , gevonden 
         wierd; met e6n woord, indien Piet deszelfs inhoud en 
         bewerking , zoo wel in derzelver geheel als in de bijzon- 
          dere deelen, de fprekendfte blijven droegen van den
                                                                    fchran

          OVER GIJSBRECHT VAN AMSTEL.

    fchranderen, vernuftigen en echt dichterlijken geest 
    van deszelfs vervaardiger?
     Gij alien, M. H., zult aan deze beoordeeling, zoo 
    ik vertrouwe, geheel uw zegel hechten, zonder dat 
    het noodig zal zijn, dezelve door deze On gene aanha- 
    lingen nit het link zelve te bevestigen. Brengt u flechts 
    voor den geest de zoo treifende als krachtige verhalen
    van ARENT en GIJSBRECIIT VAN AMS TEL, en
    inzonderheid dat van den Bode. Voegt daarbij den over- 
    fchoonen Ad van Klarisfen en dien der Edelling en, bei- 
    den overbekend, en beiden, met het hoogfte regt ; door 
    den in dit yak zoo kundigen en bevoegden Hoogleeraar 
    SIEGENDEEK, in zijne Proeven van Nederduitfehe 
    Dichtkunde nit de zeventiende Eeulv , ten voorbeelde aan- 
    gehaald en overgenomen.
     Hoe veel ftofs ik ook zoude hebben , dit alles door 
    veelvuldige, regt dichterlijke, vcrzen nit dat ftuk te 
    Raven; hoe overwaardig en welgepast zoodanige aan- 
    halingen te dezen zouden zijn; en hoe gaarne ik aan 
    niijne neiging, om dezelve nit te kiezen en voor te dra- 
    gen, zoude willen vdldoen, is echtcr dat beroemde 
    Treurfpel in deszelfs geheel bij alien zoodanig bekend, 
    dat eerie verdere uitweiding te eenemale overtollig zou- 
    de zijn:


     OVER EEN MIDDEL , OM LIKDORENS EN WRATTEN 
         WEG TE NEMEN. Door den Ileer 
            M. L. HAN IN (*).

      e wratten (verruca) waken een zeer lastig onge- 
    mak uit, en beletten fomtijds den werkman, bij wien 
                             zij
     (*) .Toitrn. ge;ier. de Illedee. &c. par SEDIL L OT T. 
    XLIII. N. 187. Mars 1812. p. a78. — De Schrijver onder- 
    fcheidt niet de wratten, die boven op de opperhuid zitten, 
    van de iikdorens , die naar beneden groeijen; en claadoor op    de onderliggende deelen drukken en pijii veroorzalten, V
    de onderliggende deelen drukken en pijii veroorzalten, V
     MENG 1:1. IV. 1816. NO. T.

         i8                      MIDDEL
        zij allermeest voorkomen , zijn beroep naar behooren 
        waar te nemen. Zij beltaan in eene verdikking van de 
        opperhuid, kotnen mast aan de. vingeren, handen, 
        voeten en teenen voor, , en veroorzaken door hare druk- 
        king, vooral bij koud, vochtig en verarklerlijk
        veel pijn en ongemak. Zij worden meest door drtikking 
        van de opperhuid veroorzaakt; offehoon dit ongemak 
        ook veel moor bij den cenen, dan bij den anderen ont- 
        ftaat.
          Men heeft allerhande foorten van middelen tegen dit 
        gebrek aangeradcn, die meestal nutteloos zijn, en1die 
        op vooroordeel of bijgeloof fleunen. De heelkundige 
        middelen , als het fnijden en branden, zijn zeer , 
        en kunnen, als zij niet behoorlijk verrigt worden, 
        fomtijds met gcvaar verzcld gaan. De wratten kan men 
        dan a/leen afbinden, wanneer zij een' dunnen /feel 
        hebben.
          De brandmiddelen Moen zeker van alle middelen de 
        beste uitwerking, daar zij de 'opperhuid vertioren. 
        Men heeft hiertoe nit het plantenrijk' de< Ira/. sn2e lk , de
        chelidoni , de fedum en 'de p1aritzuren, en nit do delf- 
        floffen den ongebluschtcn kalk, de blit-ende loogzou- 
        ten, de gebrande lei en de minerale zuren-gebezigd.
          Boven alles fchijnen hier de delfitolfelijke zuren de 
        voorkeur to verdienen. Doze zelfflandigheden kunnen 
        de dierliike ftof geheel ontbinden, en zijn des te, ver- 
        mogender, naar mate dezelve zulVerder Thj eene 
        naauwkeurige vergelijking van de .verfchillende werkin- 
        gen dozer zuren, fehijnt het falpeterzuur (bij ons iterk- 
        water genoemd) den voorrang boven de overige te ver- 
        dienen , daar het, vooreerst , de opi;ertifild rehielijk 
        ontbindt , ten tweede, men de werking hiervan gemak- 
        kelijk kan bepalen, en, ten derde, weinig de onder de 
        opperhuid gelegene deelen prikkclt, en hierdoor ,ver- 
        fehillende toevallen, die daaruit zouden kunnen out- 
        ftaan, voorkomt.— Het zwavel- of vitrioolzuur maakt, 
        in plaats van de opperhuid to ontbinden, dezelve hard, 
        en hierdoor vallen de wratten zeer langzaam af, Wan-neer

             TEGEN LIEDORENS EN WRATTEN. 19
      neer bet zuur zeer fterk is , brandt het geweldig ,dringt 
      diep door, en veroorzaakt eene flerke ontfteking. De 
      antimoniaalboter (murias antimonii liquide) veroor- 
      zaakt bet zelfde ongemak, en kan zclfs tot onaangena- 
      me toevallen gelegenbeid geven; en men kan dit mid- 
      del niet bezigen, ten zij then gewoon zij daarmede oin 
      te gaan.
       Om nu bet falpeterzuur met nut te gebruiken, moet 
      m'en lietzelve zoodanig aanwendcn, dat men eerst de 
      wrat (of likdoren) week make, en vervolgens zorge, 
      dat de omliggende gezonde opperhuid daardoor niet te- 
      yens worde aangetast. Om bet eerfte oogmerk te be- 
      reiken , moet men de hand, of bet deel, waarop zicli 
      de wrat bevindt, eerst in een bad, waarin loogzout 
      ontbonden is , of in warm zeepwater, ten minfte tot 
      den trap van warmte van 35° Reaumur heet gemaakt , 
      gedurende een half uur !louden. De wratten worden 
      daardoor week, bleek en gezwollen; en, wannecr men 
      dezelVe dan met falpeterzuur beftrijkt , dringt dit tot 
      aan den wortel door, waardoor deze dikwijls in eons 
      gedood words. Men moet ecbter , v66r bet aanwenden 
      van het zuur, rondom Cie wratten eene vette ftof
      ken. Men bezigt daartoe best bet iwarte vernis , bet- 
      geen de plaatfnijders gebruiken, 't walk geenen onaan- 
      genamen renk heeft. (Men kan ook daartoe alle vet- 
      te zalven bezigen.) Langzamerhand fchilfercn de 
      wratten af, en verdwijncn binnen eenige dagen. Op 
      deze wijze kan men ook de likdorcns wegnemen.
       De Schrijver heeft deze behandeling door vele be- 
      langrijke waarnemingen bevestigd.

      OVER DE TERUGNAAIE DER VOORWERPEN VAN KUNST 
       EN WETENSCHAP MT HET FRANSCHE MUZEUM, 
          ENZ. Door den Hear MALTE•BRUN.

      liet grootfle ongeluk van Fratthrilk is niet, over- 
      wonnen te zijn. Welke natie is zuiks niet te eeniger 
                                       tijd 2

    40 OVER DE TERUGNAME DER VOORIVERPEN
    tijd? Hetgeen bijzonder bedroevend is , is de verbit- 
    tering van alle gevoelens, van alle driften van Europa 
    tegen een ongelukkig, verzwakt, uitgeput yolk. De 
    vernederingen , welken bet Directoire en bet Keizerliik 
    Bewind de overwonnene volken dedcn ondervinden , heb- 
    ben overal herinneringen achtergelaten, welke de wijs- 
    heid en de tijd aileen kunnen uitwisfchen. Men durft 
    niet berekenen, toe hoe verre de volkshaat en natio- 
    nals wraak zouden hebben gegaan, zoo de verhevene 
    fhatkunde der Souvercinen dezelve niet betoomd had, 
    zoo de naam van Lon Ewux XVIII dezelve niet had 
    gematigd.
     Bij deze gefteltenis der gemoederen, verbaze men 
    zich niet, zoo de kreet der natien de fchatten van 
    wetenfchap en kunst terug vorderde, te Parijs opeen- 
    geftapeld. In plaats van ons aan declarnatien toe te 
    geven, die Europa nog meer zouden verbitteren, po- 
    ge men het geval regt te kennen en te fchatten, dat 
    onze klagten opwekt.
     Vooreerst ftelle men-zich in de plaats der andere na- 
    tien. De affland van een gewest krenkt bet beiang van 
    den ftaat , maar het treft de zinnen niet ; het flat gecn     hartverfcheurend fchouwfpel voor oogen. Anders 'that 
    hartverfcheurend fchouwfpel voor oogen. Anders 'that 
    het met de gedenkteekens , die eene flad verfieren. Ro- 
    me en Florence, beroofd van hare Goden, befchouwen 
    dagelijks, met eerie fmartvolle aandoening, de plaatfen ,     waar voorheen de Apollo en Venus de hulde van Euro- 
    waar voorheen de Apollo en Venus de hulde van Euro- 
    pa henen trokken. De geloovigen, in de majestueuze 
    domkerken van Keulen, van Rome of van Milaan ver- 
    cenigd, zoeken te vergeefs op de altaren die fchilder- 
    flukken, waarin het penfeel van RUBENS, van R A- 
    r II A E L, van CARRACHE de geheimenisfen van den 
    Godsdienst verheerlijkt had; fehilderitukken,die onder 
    de eigene befeherming der Godheid fehenen gefteld te 
    zijn, en niet, zonder heiligfchennis , konden ontvoerd 
    worden aan de tempels , die zij verfierden.
     Desgelijks was tie roues in de paleizen der Souverei- 
    nen. Vele Vorilen, verlioken van de micidelen urn een

          VAN KUNST tN \VETENSCIIAP.

    itaatkundige rol te fpelen, halden de eer van hun bids 
    bepaald tot de belcherming der fchoonc kunften. Hun- 
    ne galerijen berooven, was hun Dunne geflachts-klei- 
    nooden ontrukken. De llertog van _Parma bood een 
    rnillioen , om het meesterfluk van CORREGGIO to be- 
    houden. Toen hij hoorde, dat men het weggenomen 
    had, deed hij op de ledige plants Ceil groot zwart bord 
    hangen , met een opfchrift , dat getuigenis gaf van zijne     vdele droefenis. — De voorwerpen, tot de Avetenfchappen 
    vdele droefenis. — De voorwerpen, tot de Avetenfchappen 
    betrekkelijk , veroorzaken geene miner diepe fmart. 
    Dagelijks gevoelen de geleerclen van Leyden, van Bo- 
    logne, van Pavia, op erne fmartelijke wijze, het gc- 
    sills der verzamelingen , tot hunne ftudien vereischt ; en    hunne k/agten , in alle hunne gefchriften uitgeboezemd, 
    hunne k/agten , in alle hunne gefchriften uitgeboezemd, 
    gaan over tot de onkundige menigte, en nemen de gc- 
    claante aan eener rationale grieve.
     Op deze wijze heeft de ontvoering der fchilderfluk- 
    hen , der flandbeelden , der handfchriften en der medal- 
    jes eenen levendiger haat opgewekt tegen Frankrijk , 
    clan de veranderingen der regering en der grenzen. Wa- 
    ren die voorwerpen waardig verkregen te worden ten 
    koste van den algermeenen haat?
     De groote hoop verbeeldt zich, dat men flecbts in 
    een land heeft bijeen te brengen de boeken, de fland- 
    beelden , de fchilderltukken, in de wereld verfpreid, 
    cm in dien bevoorregten oord den zetel te vestigen 
    der befchaving. Zonder te letten op de begrippen van 
    rent en onregt, zou toch deze dwaze eerzucht haar 
    doel misfen. Men haalt bet voorbeeld aan van illex- 
    andrie. Wat heeft Alexandrie te midden van hare 
    1VIuzeums zien ontftaan ? Irene flechte fchool van ge- 
    Jnanierde, koude, gezwollene dichters; eene flechte 
    fchool van mystiAe en onverflaanbare wijsgeeren. 
    Nen beroept zich op bet voorbeeld der Cezars; maar 
    alle de Griekfche handichriften , alle de voorwerpen van 
    kunst, door NE cto opeengeftapeld in bet gouden Ma- 
    ze= , hebben den Romeinen niet kunnen geven , noch 
                            be.

    :It OVER DE TERUGNAMZ DER VOORWERPEN
    behouden, het genie en den fmaak , welken de natant' 
    alleen aan de Atheners had verkwist.
     Boven deze vooroordeelen verheven, hebben de 
    voornaamfte kunitenaars , de voornaamfte Franfche ge- 
    lcerden , de berooving van Europa nooit aan de hand 
    gegeven, noch goedgekeurd. De Befturen van den 
    Plantentuin en der Koninklijke Boekerije vroegen fond- 
    fen, om hunne verzamelingen voltallig te maken of te 
    onderhouden; een Bewind van Vaudalen meende alles 
    gedaan te hebben met hun oude merkwaardigheden toe 
    te zenden.
     Onze beroemdfle fchilders en beeldhouwers hebben 
    in der tijd een verzoekfchrift geteekend aan het Diree- 
    toire , ter voorkoming van het verplaatfen der fchilde- 
    rijen van Italic , als een nuttelooze en zelfs nadeelige 
    maatregel voor de bevordering der kunften. (*)
     Bij de onmogelijkheid , om de gedenkftukken van 
    bouwkunde, de kolosfale beelden, de fresko's , voor- 
    naamfte voorwerpen der ftudie, te vervoeren, kon men 
    nimmer buiten Italic een voliedig geheel van meester- 
    ltukken der fchoone kunst fcheppen. De kweekelingen, 
    verpligt eerst naar Parijs te gaan en vervolgens nair
        vinden noch op de boorden van de Seine, noch 
    op die van den Tiber, de vollcdige aaneenfchakeling van 
    modellen, welke zij gewoon waren onderling te verge- 
    lijken. Zij verliezen inter tijds dan voorheen.
     De lucht van het hedendaagfche Parijs is niet gun- 
    flig voor de ftudien, van welke foort het zij. De geest 
    van intrigue en de geest van ligtzinnigheid betwisten 
    er elkander het gebied. Noch de wetenfchappen, noch 
    de letteren, noch de kunflen zijn er, in htt algemeen, 
    een voorwerp van eenen belangeloozen fmaak , van een 
    waarachtig gevoel.
     Eene nieuwe foort van Vandal/sinus bedreigde den 
    roem der meesterftukken van fchoone kunst , in Frank-
                             rijk
     (*) Eene lijst van omtrent vijftig der bekendfle namen, als     ckenaars, volgt bier in het oorfpronkelij%e.
     ckenaars, volgt bier in het oorfpronkelij%e.

          VAN KUNST EN WETENSCIrAP.
    rijk overgebragt. Zij, die zich duizelig maakten met 
    de denkbeelden eener ijdele glorie en ecner algemeene 
    heerfchappij, hadden desgelijks een ftelfel van lastering     aangenomen tegen het genie der overige Laden. Ter- 
    aangenomen tegen het genie der overige Laden. Ter- 
    wijl HOMERUS en SHAKESPEARE beoordeelcl 
    werden door fchrijvers , die ze nooit gclezen hadden, 
    werden de Apollo en it A P I-I A E L gekritifeerd door 
    fchilders en beeldhouwers, die alle volmaaktheden in 
    hunne reboot vonden. Het is misichien voor de Fran. 
    fchen zelven dienftig, verpligt te deze modellen 
    te zoeken op eenen kiasfiekcn grond, waar de verecring 
    en hulde van het heelal dezelven befchutten tegen eene 
    onbefcheidene gemeenzaamheid en eene kwaadaardigc 
    kritiek. Te Rome is de fmaak voor de fchoone kunften 
    zoo algemeen geworden, zijn derzelver beginfelen 
    zoo zeer verfpreid, de oogen dermate geoefend door de 
    gewoonte om de modellen te befehouwen en te verge- 
    lijken, de helderheid van den hemcl en de zachtheid des 
    luchtgeftels zijn er zoo gunflig voor den arbeid des 
    werkzamen mans, de vreedzame en aanhoudende verza- 
    meling van kunftenaars en liLfhebbers nit alle landen 
    deed er eene mededeeling van denkbeelden, van aanmer- 
    kingen ontitaan, zoo uitgebreid, zoo verfcheiden , zoo 
    vruchtbaar, , dat men dezer ftad den titel niet kon ont- 
    zeggen van hoordItad der kunften.
     Welk was het eigenlijk doel dier algemeene ontvoe- 
    Ting van alle voorwerpen van waarde uit alle hoordfte- 
    den van Europa? Het Directoire en BUONAPARTE 
    liebben er geen geheim van gemaakt. lieze roof, aan 
    welken eene gewaande zucht voor de fchoone kunften 
    ten voorwendfel verftrekte, had geen ander doel, dan 
    op eene weidfche wijze te pronken met de zegeteekenen 
    Bens oorlogs van overweldiging; zegeteekenen, die 
    zelfs dikwiils min de vruchten der overwinning waren, 
    dan die van het ftaatkundig Machiavellisms. In 't kort, 
    alle deze gedenkftukken waren onderpanden der over- 
    heerfching voor dezen, van flavernii voor genen.
     Zoo dusdaniz het oogrnerk onzer llieuwe NER o 's
                11, 4       was

    e4 OVER DE TERUGNAME DER VOORWERPEN
    was met de opeenflapeling in hun gouden Muzeum des, 
    roofs van het heelal , welke redelijke, eerlijke en roncl-, 
    borifige Franschman dan klagen over den ijver, 
    welken de Geallieerden betoonen, om de teekenen on- 
    .7.er gemeenlchappelijke fchande en ilavernlj uit te wis, 
    fclien? Waar was de roem van l'rankrijk , toen razen., 
    de gezangen ons verkondigden, dat Rome, het Rome 
    der MARIUSSEN, der SYLLA'S, der CALIGU- 
    LA'S en der TIBERIUSSEN, geheel to Parijs was
    Waar was de Franfc/e vrijheid, toen vier &clue paar.. 
    den van bet Nedcrrijk onze murenbinnenkwamen,voe- 
    rende een opfchrift , dat alle oucle en hedendaagfche vol- 
    ken voor haven verklaarde, en het rijk van ROBES- 
    PIERRE VOW' vrijen grond. (*)
     Gedenkflukken zelfs van eenen wettigverkregenroun 
    verwekken bij den verlichten vaderlander bijna even zoo 
    Seel beklag als bewondering. Zij zijn bijna altijd te 
    duur gekocht. „ Helaas !" roept een onzer gewijde, 
     redenaars nit ; „ belaas!treurig aandenken .onzer over- 
     wipningen , wat herinnert gij ons ? Trotfche gedenk- 
    teekens, te midden onzer openhare p/aatfen opgeregt 
     em derzelver geheugenis te verceuwigen, wat zult gij 
     onzen naneven voor den geest terug brengen, wanneer 
     ae u vragen, gelijk certijds de IsraElieten, wat uwe 
     cidfclie en ontzaggelijke fleenhoopen beduiden? Wan? 
     meer uwe zones u zullcn vragen, zeggenele: vat betee- 
     kenen deze ficenen? Gij zult hun eene geheele eeuw 
     van fchrik en flagting herinneren: de bloem des Fran- 
     fchen Adds in het graf geflort; zoo vele oude geflach- 
     ten vernietigd; zoo vele moeders zonder troost, nog 
     fehreijende over hare kinderen ; onze velden verwoest , 
     en , in plaatfe der fchatten , welke zij in /runnel' fchoot 
     bezitten, niet clan distelen biedende aan het klein aan,. 
                               tal 
        Dat opfchrift luidde: „ Deze paarden zijn van Corin- 
     he naar Rome gegaan, van Rome mar Konflantinopel, vn 
     Ko4antino1el uaar Venetiê. Zij zijn eiadelijk op eenen vrfjey

            VAN KUNST EN WETENSCHAP. 25

     tal akkerlieden, genoodzaakt dezelven te verwaarloo- 
     zen; onze fleden verlaten; onze volken uitgeput; de 
     lcunften, eindeltjk, zonder wedijver; de handel kwij, 
     nende. Gij zult hun onze verliezen herinneren, veel- 
     eer dan onze vermeesteringen. Gij zult hun zoo vele 
     ontheiligde gewijde plaatfen, zoo vele ongebondenhe- 
     den herinneren, in that den toorn des Hemels te` halen 
     over de regtvaardigfte ondernemingen; vuur, bloed, 
     lastering, gruwel, en al de ijsfelijkheden, welken de 
     oorlog baart. Gij zult hun onze misdaden herinneren, 
     veeleer dan onze overwinningen, wanneer nave zonen u 
     zullen vragen, zeggende:wat beteekenen deze Heenan?"
       Zoo BIASSILLON op dezcn toon fprak van de ge- 
     denkteekenen van' LODEWIJK XIV, wat 7.0H hij ge- 
     zegd hebben van die der Omwentelinge?
       Dat Frankrijk ans voor altijd leere, dat de ware 
     TOCM nict beftaat in den lof, dien men zichzelven toe- 
     zwaait, .maar in de vrije, openhartige en opregte lof- 
     ipraken, die men van anderen ontvangt. Te vergeefs 
     zouden honderd weidfche redevoeringen hebben weer- 
     galmd in het midden van de Louvre, om Frankrijk ten 
     koste der beroofde natien te verheffen: nooit zouden
     de RAPHAELS, de DOMINICUSSEN, de TIT/- 
     AANS zijn befchouwd geworden als behoorende tot 
     de Franfche fchool; nooit zou men aan den Franfchen 
     beitel de eer hebben gegeven der vervaardiginge van 
     den iipollo of de Venus ; nooit zouden de Oosterfche 
     en Griekfche handfchriften, in onze verzamelingen be- 
     graven , den roam der Oosterlingen van Ireenen, der 
     Ilellenisten van Gottingen hebben doen vergeten; nooit 
     zouden de beleedigende declamatien van ecn Fransch 
     tijdfchrift het als eerie gronditelling hebben doen door- 
      gaan , dat de w NC K E L MA N N'S, de VISCOI.VTI'S, 
     de REYNOLDS geene oogen hadden , of dat L I N- 
     NiEU S en NEWTON, IIALLEA. en EULER niet kon- 
      den lezen. Neen, Europa is geen zamenraapfel van 
      ruwe en barbaarfche natien , die wachten verwonnen 
      om befchaafd te worden; zij hebben alle hare wetten,
                     11 5            ha-

          16 DE TERTIGNAME DER V0012.1vEILITN VAN faINST.
          hare kunften, hare verlichting, haar genie en haren 
          Poem; zij beminnen eenen edelen wedijver; zij vloe- 
         ken alle aanfpraak op een uitfluitend gebied. Frankrijk 
         met de befcherming hares welgegronden en waarachti, 
         gen roems zoeken in het beginfel der gelijkheid van de 
         .Europelche natien. Zoo Frankrijk haren rang wil 
         hernemen onder de natien, voorilanditers van letteren 
         en kunften, het is een gelijke flrijd, dien zij beginners 
         moet, een ftrijd van bekwaamheden, van kundigheid, 
         van genie, en niet een itrijd van verwoesting. Om door 
         tijdgenooten en nakomelinglchap bewonderd te worclen , 
         is het niet genoeg, de verzamelingen van Rome te heb,- 
         ben ingepakt; men moet eene nieuwe 4thalia en 
         eene andere K,olonnade van de Louvre hebben voort- 
         gebragt.


                       OUDE LIEFDE ROEST NIET. 
                  Eene fiollandfthe Bttrgerlijke Gefchiedeuis.
         Jufvrouw DIIIVERS was in eene hevige aandoening, Alleen 
         in haar binnenkamertje zittende, terwiji haar man ergens eene
        pijp was gaan rooken en de kinderen naar bed waren, las 
        en herlas zij wel twintigmaal eenen brief, dien haar dien mor-
        gen iemand had in de hand geflopt. Men had haar verzocht, 
        dien, als zij alleen was, eens te lezen; zij had gedacht, dat 
        dezelve van eene arme vrouw kwam, wie zij onder de hand 
        wel eens wat toeilopte, had er dus niet heel veel acht op 
        geflagen, en het was half toevallig, dat hij haar thans weer 
        in handen was geraakt. Doch , hoe fchrikte zij ..... Dan, 
        wij hebben den lezer een heel aantal dingen te vertellen, al- 
        vorens hij het vervolg behoorlijk zou verflaan.
          Jufvrouw D I K vEtts was de anige dochter van welgeze. 
        lane burgerluidjes te A—. Zij was, van hare kindschheid of 
        aan, een aardig, aanvallig meisje , daar de geheele buurt zin 
        in had. Met het opgroeijen werd zij hoe !anger zoo knap- 
        per; en het kon dus niet misfen, of zij werd al fpoedig door 
        naenig eenen vrijcr nagekeken, en nagegaan, en eens aange- 
        fproken, en al lagchende gevraagd, of zij geen kermis dacht 
        te houden, en zoo al rueer. Maar zij was can ddnig kind, ea

                        OUDt LIEF DE WORST NIET,

        en dns lieten vader en moeder hear niet heel veel noch beet 
        ver uit hun gezigt gaan. Zij waren, met reden, wijs me 
        TRU IT TE, en niet minder voorzigtig en fchroomvailig, dat 
        het meisje in geen verkeerd gezelfchap geraakte. Zij had- 
        den het genoegen van te zien, dat hunne zorg en hunne lief- 
        de goed opgenomen en met dankbaarheid beloond werden. 
        Zoo levendig, zoo vrolijk hunne beminde dochter was, zoo 
        onfchuldig, zoo ingetogen, zoo weltevreden was zij tevens 
        met haren tegenwoordigen toefland. Zij zat geheele tvon- 
        den bij vader en moeder te huis, hield het huis- en naai- 
        werk, bij het fukkelen van de oude vrouw , meest alleen 
        in orde, en wanneer zij in de fchemering Bens een praatje 
        hield, of in den zomer een klein uitvlugtje oem, en vooral 
        des zondags gaarne met eene en andere van hare jaren eenig 
        gezelfchap hield, dan was hare keuze nog altijd zoo onbe- 
        rispelijk en hear gedreg zoo volinaakt geweest , dat de oid- 
        jes floffe vonden om zich te verheugen. Haar meeste can- 
        loop was bij een pear buurmeisjes van haren ouderdom en 
        hear flag; en dear de ouders van dezen ook bijzonder in den 
        reuk flonden van heel godvreezende menfchen te zijn, zoo 
        waren TRUITJE'S vader en moeder daaromtrent des re ge-
        Custer.
           TRUITIE, evenwel, was jong, en, bij gevolg, hare 
        buurmeisjes ook ; en, fchoon wij in het gelled niet van go- 
        voelen zijn, dat jeugd zeldeu deugd beef?, zoo is het om bet 
        hart van een achttienjarig meisje toch altijd nog al een wei-
        nig enders gefleld, dan om dat van hare tachtigjarige groat= 
        moeder. Dat was, op zichzelve, nietmetal; maar bet is, of 
        die drommelfche jongens dit ruiken, of, misfchien wel door 
        eene foort van magnetisch verband, zien of voelen kunnen, 
        Althans, TRIIITJE's buurmeisjes hadden broérs, en die 
        brats hadden vrienden — en hoe ouder en moorer de zus- 
        ters werden, wet zij meet. vrienden krcgen, die diltwijIs ook
        al wet ouder en knapper waren den de opgefchoten knapen 
        van meester Nusu It o. Hoe het zij, de jonge luidjes mois- 
        ten het, fpijt al de vroomheid van vader NIJBURG en al de 
        voorzigtigheid van vader en moeder ALINK, van tijd tot 
        tijd zoo ver te brengen, er eene bonte rij kwam; en — 
        hoe zondig en onvoorzigtig dit dan ook wezen mogt — zij
        vonden zulk eene bonte rij maar heeL'prettig.  , wij fchrij- 
        /ten joust voor Beene kinderen, zoo min als voor nonnetjes;
                                                                en

        28                    DUDE LIEFDE MST MET*
        en andere Menfchen weten wel zoo wat bij ondervinding, hoe 
        pleizierig die eerfte aanraltingen der ontluikende geflachten 
        zijn. Men vindt hier dat regte genot, hetgeen op dezen bol 
        antlers zoo weinig groeit, dat niet op de herinnering teert, 
        veel min op de toekoinst flaart en zich voedt met ijdele hoop 
        en luchtkasteelen, maar dat den oogenblik zelven geniet, en 
        eaarbij om verleden noch toekomst denkt. Het was inder- 
        daad gelukkig, dat de brodrs nog wat re jong waren, om in 
        dezen beminnelijken roes zoo geheel te deelen; want anders 
        zouden zij maar al te dikwiils hebben gevaar geloopen, om 
        door de oudjes, die veel beter van tijd en uur wisten, op het 
        een of ander betrapt, althans een weinig verdacht te worden. 
        Nu liep alles altijd Iv& af. Mon zag elkander juist niet dik- 
        wijls, maar toch van tijd tot tijd. Het jonge volkje begon 
        zich langzamerh,and zoo wit te paren. En in het hijzonder 
        wist TRUITJE ook altijd weg °in een h dr 1 ; bijeoocaapie          KEE
        en JANS NIJBURG uit te vinden, wanneer ze een' weak gc. 
        kregen had, dat GERRIT cr was.
           Deze GERRIT was een aardigc kroeskop van een jongen; 
        levendig als de vogeltjes in .onzen lieven Heers luck, en bij 
        de hand met allerlei kunstjes en aardigheden als een halve 
        goochelaar. Zijne natuurlijke vlugheid en ilerkte, zijne fchran- 
        derheid en volkomcne heerfchapp:j over de tong zoo wel, 
        als over alle de trckken van zijn fprekend gelaat, kwamen 
        hem hierbij niet weinig te hulp. En, als hij aan het vertel- 
         en was, dan hadden else de anderen wel werk met luisteren 
        en lagchen. Hij was, echter, hierbij een heel gefchikte, bes. 
        te, waarlijk lieve jongen. Ilij wist zelf in bet geheel niet, 
        dat hij mecr dan anderen tot dc vreugde van het gezelfchap 
        bijdroeg. En de anderen fchenen het ook niet te weten; 
        want niemand benijdde of haatte, alien zochten en bemin- 
        den hem, Hij was de derde zoon van tamelijk geriuge lie- 
        den, werkte bij een' timmerman als knecht, en zou zeker, 
        als hij eenmaal kwam te huwen, zijne vrouw niet veel weer 
        dan zijnen aardigen kop en zijne bekwame handcar hebben 
        aan te brengen.
           Het duurde een heele poos, eer hij of TR IJITJE aan zoo 
        jets als een huwelijk — veel min aan het aanbrengen dach- 
        ten. Zij zagen elkander gaarne; zij waren gelukkig in elkan- 
        ders bijzijn; zij dachten veel aan elkander — en dat altijd in 
        zulk een aanvallig, rozekleurig, genoegelijk licht: In het kort ,     i

                      CODE LIME ROEST MET,              119

        ik geloof, zij hadden nooit meer gedaan dan aan elkander 
        denken, en, om het geheugen wat te gemoet to komen, nu 
        en dan elkander eons zien. en hooren, zoo de neuswijsheid 
        van anderen niet ware tusfchenbeiden gekomen. Toen ze, 
        evenwel, eenmaal op het denkbeeld gebragt waren van een 
        buwelijk teen zij claarbij begrepen, dat ze elkaar dan ge- 
        clurig zouden kunnen zien en hooren en.... voclen , ja voe- 
        len zelfs, toes, ja, gingen hun de oogen open. Maar, he- 
        laas! nu zagen ze ook, dat ze naakt waren — of eigenlijk;
        dat GER R I T naakt was, en dat ze wel verre van een
        'mar Godjes in rein geluk to worden bij de minfle ope- 
        ning gevaar liepen om uit hun tegenwoordig paradijs zelfs ver-
        jaagd te worden. Belden gevoelden ze deze zwarigheid zoo 
        zeer, dat ze over de mogelijklieid, om dezelve uit den weg 
        te ruimen, reeds fpraken, en gezamenlijk allerlei plans ont- 
        wierpen, eer de jonginan nog ooit regtflreeks om het jetwoord 
        gevraagd had. Dit was, om het maar ronduit te zeggen, on- 
        der al de zorg en al de drukte over het firuikelblols, glad 
        vergeten. TR vs's' JE kende hare ouders ; zij wist , hoe 
        grootsch zij op bun burgerfluivertje waren, hoe hoog ze bij 
        hunne tientge opzagen. Er was geen denken aan, dat zij bun- 
        De toeflemming zouden geven tot een huwclijk ,van haar met 
        een' armen timmermans-knecht. In het kort, de jonge lui
        vrijden; zij vrijden in  zij hadden nog gelukkige, zeer
        gelukkige oogenblikken, maar het paradijs was weg; zij 
        dachten aan de toekomst; zij haakten mar meei; zij gevoel- 
        den hunne wenfchen bepaald en tegengewerkt; — ook bet 
        armzalige, gewone 'even, met alle zijne zorgen en gebreken 
        en hartsverdrietelijkheden, Dam een' aanvang.
          Wie weet, hoe lang dit nu al weer geduurd en zoo voort- 
        gefukkeld had; maar, her fcheen bet lot van het aardig paar- 
        tje se zijn, om altijd op den weg geholpen to worden door 
        ureachen, die anders, zoo men zeggen, lung zoo good den 
        weg niet moesten kunnen vinden.... want zij waren lung 
        zoo Slim niet. Ditmual was bet een kruidenier uit de buurt, 
        die in zijn ]zooid — sniskhicn ook wet in zijn hart — kreeg, 
        om T R u E nit te gam. flij kende haar federt lung; hij 
        had diktviils een vriendelijk praarje met haar gemaakt, wan- 
        neer ze het een of ander veer de huishouding haalde; en zij, 
        die altijd vriendelijk was, en niet veel om vrijers — wel om
            vrijer  dacht, bad dit ook altijd seer ininzaam bent-
                                                    woord.

     3°      WIDE LIEFDE ROEST NET;

    woord. Ile.t is waar, een aanzoek, oin eens met hair nit te 
    gam!, was altijd afgeflagen; Maar op zulk eene zachte, be- 
    fcheidene wijze, met zoo vele gronden cn redenen, dat die 
    ook geen het minfle kwaad bloed bij hem zette , noch hem 
    cintinoedigde. TRUITJE was zulk een ingetogen meis. 
    je; zij was zoo gehecht aan hare orders; de man begrecp, 
    dat bet maar best was, zich bij de oudjes zelven te ver- 
    vocgen. Ware hij bet daannede eens, dan zou het met de 
    dochter ook niet veel zwarigheid hebben. Ilij deed zoo; 
    Vader en moeder badden zin in den bedaarden, oppasfenden 
    man met zijne goede kostwinning; het was' regt een kolfje 
    rmar hunne hand; en zij• namen • op zich, om TRUll'JE
    zijn plegtig aanzoek voor te bereiden. Oeh, hoe geraakte 
    het meisje in verlegenheid, toen zij eindelijk begon te be- 
    grijpen, war de °tide lui wilden! Het Meek haar terfiond, 
    dat men er zijn hart op gefleld, en ook op bet hare tame- 
    lijlt gerekend had. Zij wist er, inderdaad, niets 
    gegronds tegen in te brengen. Men kon, fcheen bet, den 
    braven man geenen omgang weigeren. „ Zij zou toch eenmaal
    mede wel willen trouwen, en bet zou moeder een troost 
    zijn, haar lieveling nog v66r haar dood zoo wa verzorgd 
    to zien," Wat zou zij hiertegen zeggen? En evenwel, zij 
    kon den man als minnaar Met ontvangen; zij wilde hem nict 
    misleiden; haar hart kwam tegen de ganfche geveinsde rol 
    op, die zij bier te fpelen had; en bet hooge woord kwani 
    er eindelijk ai fnikkende tilt, dat zij reeds federt een jaar     met een ander vrijde.
    met een ander vrijde.
     Wij behoeven niet te zeggen , dat op dit, berigt groote 
    oogen werden gezet! \racier en moeder verfchoten er war- 
    lijk van. „ Jij vrijen, meld? reeds federt een jaar, zeg je? 
    en dat buiten weten van je orders? Wel nu fla ik er geen 
    hand am! En wie is dan die kostelijke minnaar, die niet eens 
    durft voor den dag komen? Een of andere kale jakhals, desk 
    ik, met een glad bakkes en eene verleidclijke tong!" Zoo 
    ging het al erger en erger, eer TkulTJE, •die inderdaad
    genoeg keek, nog een woord bad kunnen antwoorden. Toen 
    evenwel vader het op bet laatst wat al te boat mankte, en 
    van wulpfche deem begon te fpreken, gevoelde het edele 
    Meisje zich verongelijkt , en daarmede rees Naar cooed. Zij 
    zeide, dat de jongman zeker niet rijk was, en dat ze daar- 
    em, clewij1 hij nog geen zoo behoorlijk bertaan had, als ze
                               we!

                GIME LIEFDE ROEST MET. 3'
      wet wilt dat hare orders voor haar zouden begeeren, van 
      de zaak maar niet gefproken had, en dit ook nog niet zou 
      doen, als ze haar voor anderen maar in vrede wilden laten. 
      Hoe wa dit nu ook mogt gefproken zijn, het hielp nietmet- 
      al. Zij moesten nu alles weten. En, toen ze alles wisten, 
      werd het flechts hoe !anger zoo erger. TR E zag, dat 
      men haar dwingen wilde, vooreerst om den kruidenier als 
      minnaar te ontvangen, en daarna, om hem de plaats van G E
      RIT, en al fpoedig (zoo als de Bijbel zegt) de plaats van 
      vader en moeder zelven te doen innemen. Nu nam zij -voor, 
      om op hare beurt te dwingen, en daarenboven alle mogelijke 
      krijgslistcn in bet werk te ftellen om haren haan te doen 1w- 
      ning kraaijen. In zulk een geval wordt het meisje -doorgaans 
      meester, fchoon zij niet zelden alles — rust, t egen, vetmo.• 
      gen, deugd — er bij laat zitten, en, overwinnares, welhasst 
      als overwonnene bij de beleedigde ouders niet tertgkomen, 
      Zoo ging het hier ten minfte grootendeels. G E R R IT :en 
      TRUITJE werden een paar; maar zijkregennaauwelijks eenen 
      fchelling van de ouders mede, zoo min als derzelver zegen 
      en liefde.
       Doch, zij hadden genoeg aan elkander, tonne onderlinge 
      liefde, en den zegen der gulden vlijt. GER R fT paste ter de- 
      nte op zijne zaken, en T R tuTyz niet minderop de hare. Zij 
      waren gelukkig; de oude lui konden dit Diet miskennen; zij 
      hadden zich ook verder in geen opzigt over zoon of dochter 
       beklagen; en dos beciaarde de eerfle gramfchap dan ook 
      allengskens. o, Hoe zalig geVoelde zich het lieve vrouvvtie 
      bij deze opmerking, bij het vooruitzigt, dat apes hoe 'anger 
      zoo meer in orde zou geraken, en dat zij haren ERRIT 
      dan nog eenmaal volkomen gelukkig, heirs tot eenen martin 
      de wereld maken zoo! Deze zaligheid. werd. nog Verhoogd, 
      toen zij zich , na verloop van twee, drie maanden — bar 
      geftel nu tot wezenlijke rust en onbefemmerd genoegen zijnde 
      iekomen — in eenen zekeren toefland beyond. o, Als de °o- 
      de lui dat Bens vernamen, dan zeker zouden •zij alles verge- 
      ten ; dan ware de verzoening volkomen; dan ..... ..• o, Hoe 
      befchrijven wij alle de vooruitzigten en verwachtingen, in dic 
      dan opgefloten? Zoo fmaakte deze goede vrouw de onher- 
      roepelijke geneugten der derfle huwelijksmaanden. Het bitte- 
      re, nanvankelijk onder dezelvea gemengd, had er flechts eenen 
      nieuwen prikkel, een dieper en weinneediger gevoel aan bij.. 
                                      ge-

              OUDE LIME ROEST NIET.

     gezet; had ze eene foort van onverteerbaarheid, ja het zeld- 
     zaam vermogen geleend onI gedurig toe- en toe te nemen 
     Verbeeldt u haren toefand, hare zaligheid! De man lied nog 
     ilechts vermoeden van hare zwangerheid; de wide lui waren 
     er geheel onbekend mede. juist wachtte zij haren man met 
     de blijde zekerheid, en te gelijk met den voorflag, om de- 
     zen avond nog naar vader en moeder re %midden, en die 
     dan ook het groote nieuws te Vertellen. Hoe zou ze de 
     ontdekking doen? En wat zouden de oudjes opkijken! Lang 
     vOOr den tijd fmachtte zij reeds naar de thuiskomst van GE It- 
     R I T , die dicta dag, op eene afgelegene karrewei zijnde, niet te      huis had kunnen eten. Zoo dikwijls zij maar voetlappen hoor- 
     huis had kunnen eten. Zoo dikwijls zij maar voetlappen hoor- 
     de, fprong zij al op, om hem te gemoet re gaan. Doch
     de tijd van zijne komst verfcheen, ging voorbij, nog al 
     verder voorbij,, en hij daagde niet op. Dit was eene onaau- 
     gename teleurftelling voor haar hart; nu werd het ook te 
     Teat, om van avond naar vader en moeder te gaan. Deze 
     fmart der teleurflelling begot/ van tijd tot tijd met onrust ge-- 
     paard te gaan. Het werd tien ure, en nog Was hij• niet te 
     huis. Dat was nooit gebcurd. Zij kon het niet mcer
     houden. Zij liep naar den baas, wear hij werkte ..... be- 
     leas! men wist van GERR IT niets — de karrewei moest at 
     vroeg afgeraakt 'zijn — men had hem niet gezien. Nu de 
     poort uit, naar de pleats, wear hij gewerkt had ..... •het be- 
     icheid was, dat hij reeds om zes ure was heengegaan. Naar 
     haar huisje wederkeerende , bezielde bear, te midden van den 
     fchrikkelijken angst, nog eene file hoop, dat zij hem zou 
     te huis vinden; maar och, ook die hoop verdween. Zij fleet 
     een' flapelozen nacht in jammer en geween; met het aanbre- 
     ken des dags brak ook hare hoop weer door, maar deze 
     werd hot Tangs zoo meer verdonkerd, toes geene voorbij- 
     fnellende uren hem wederbragten. Het zou nutteloos zijn, 
     deze fchilderij te rekken; GERRIT was weg; alwat men van 
     hem te weten kwam och, ware ook dit maar onbekend 
     gebleven! — was, dat hij met gezelfehap, dear onbekend,, 
     ergens in een wijnhuis was geweest, en al vrij wet gedron- 
     ken had. Het nanste denkbeeld was dus , dat hij in het wa- 
     ter geloopen was; en men verwachtte eene poos, zijn
     hier of daar te zullen zien voor den dag komen. Er werden 
     onderzoekingen in het werk gefeld , edvertentidi geplaatst, 
     dock alles te vergeef.
                               TRUIT

                   DUDE LIEFDE 'WEST NIET.     33

         Taut TJE was in den allerbeltlagelijkflen toeftand. Haar 
       lig chain Teed geweldig onder den vrecsfelijken flag, en, dc 
       tijd mogt eenige bedaardheid in Ilan terugvoeren, het hope- 
       loos verdriet knaagdc aan hctzelve. Edne zaak flechts Met- 
       te dar zij zichzelve niet opgaf, niet verwaarloosde, of op- 
       zettelipt afpijnigde; dat zij veeleer alles deed, om zich flaan- 
       de te houden. Het was hare zwangerheid. De zaken Aver- 
       ken ongelijk op den mensch. Anderen zouden hierdoor mis- 
       fchien flechts te wanhopiger geweest zijn; zouden niet dan 
       eene fmartelijke herinnering aan den verloren vader in het lief- 
       depand gevonden hebben, dat zij van hem onder bet harte 
       droegen. TRUITJE leefde om en voor dit kind; zij frnacht- 
       te naar het oogenblik, da4 zij het zou in hare armen druk. 
       ken, een levendig beeld en ten minfte eene foort van plants- 
       vervuller des eindeloos beweenden. Zij kon dit ook te vrijer, 
       daar zij omtrent bare uitwendige omflandigheden geenen kom- 
       mer behoefde te voeden. Hare ouders, reeds ten halve be- 
       vredigd, waren bet, door haar ongeluk, ten voile geworden. 
       Zij was bij dezelven in huis wedergekecrd, en werd bier met 
       zoo vele Heide en zorge opgepast, dat zij zelve met een 
       weemoedig gevoel begon te vreezen, dat zij de goede oud- 
       jes te voren toch onregt had gedaan. Zoo leefde men te za- 
       men al voort; het kind Imam op zijn tijd ter wereld, een 
       frisfche jongen, het vereenigde beeld van vader en moeder. 
       De tijd fneide al verder en verder voort, en voerde de eer. 
       fle levendigheid aller indrukken onweerflaanbaar met zich. 
       De kleine GERRIT was moedors oogappel, en weinig minder 
       geliefd van grootvader en grootmoeder. Doch, buiten hem, 
      buiten het hart van TRUITJE, was er eindelijk ook niet 
      meer, dat aan haren kortflondigen echt deed denken.
        Thans kwain de kruidenier weerom. Hij had zich nooit over 
      T R uITJE te beklagen gehad, had haar nooit regt kunnen 
      vergeten, en vooral had hij, na het verlies van haren man, al 
      fpoedig begonnen te begrijpen, dat de partij nog niet verlo- 
      ren was. Hij had tot hiertoe gewacht, om door voorbarig- 
      beid de zaak niet te bederven. En hieraan had hij zekerIljk 
      wël gedaan. T a U ITJE had in bet geheel geen zin om te 
      hertrouwen ; en, fchoon zij wel een weinig fchrikte, zoo 
      meende zij toch ecnen voe,zamen grond van afwizing te be- 
      zitten, omdat men niet zeker was van hair mans dood. In- 
      derdaad, zij had zich met deze onzekerheid Lang gevleid; had
        AIENGELIV. 1816. No. I. C            zich

            OUDE LIEFDE ROEST NIET.
    34 







    zich daarom trent dikwijls allerlei mogelijkheden voorgefpie- 




    geld ; en , fchoon ze hieraan hoe langer zoo minder waar- 




    fchijnlijkheid hechtte , befchouwde zij het toch, in opregt- 




    heid, als een tekortkomen aan hetgeen zij hem verfchuldigd 




    was, om -ooit weer aan een huwelijk te denken. Vader en 




    moeder, echter, waren van geheel andere gedachten. Zij 




    ontpraatten haar bijna iedere mogelijklield en ieder voorwend- 




    fcl. Men fchilderde bear de trouwe Heide van den minnaar.




     Zij had nu eennnal haar zin gelled ; zou ze dan nooit eens near 
 



    den read en de verkiezing van hare ouders luisteren? De He- 




    mel zelf toch fcheen hear gedrag voorheen niet goedgekeurd 




    re, hebben. En evenwel, zij hidden bet haar vergeven; zij 




    hadden haar met liefde weer opgenomen. Ook was het uit 




    liefde tot haar, dat zij op dit buweiljk drongen: zij hadden we/ 
 



    een zoet fluivertje; maar evenwel , als zij eens weg raakten , 




    als vader vooral eens eerst kwam te fierven , dan zou het hear 




    met hear lief kind ligt moeijelijk vallen , door de wergild te 




    komen:' — o , 'Vat Teed bet arme T R u I TJ E order dezen 




    drang! Hoe vele tranen (tome zij in de eenzaamheid , bij ha- 




    ren flapenden lieveling! Hoe dikwijls bad zij God om eene 




    uitkomst , die zij nergens zag! Ach! bleef zij weigeren, dan 




    bragt zij hare ouders, bare ziekelijke moeder vooral, den laat- 




    tlen dolkileek toe. Hoe lief zij, hoe lief hear kind hun waren , 
 



    gewisfelijk zouden zij ze zich van het hart feheuren , hear 




    andermial verflooten , en can kommer en ellende ter prooije 




    geven.ader was zulk een onverzettelijk man ! En echter .....
    •



    haren GERRIT ontrouw worden, de liefkozingen van een' 




    ander aannemen, hem hare band geven, dear zij hem haar 




    hart niet geven kon .... ! deze denkbeelden waren hear wci- 



    nig minder dan ondragelijk. Zij verwon nogtans zichzelve; 




    zij verzocht alleen , dat men hear niet jagen zou; zij wilde 




    zich can de voorflelling gewennen , wilde den man lang, en 




    hoe langs zoo meermaleu , op den voet en in het licht van 




    minnaar trachten te zien. Zij verkreeg deze voorwaarden e- 




    makkelijk , en na verloo,) van nog eenen geruimen tijd werd 




    zij de vrouw van den kruidenier.




     Zij was met hem gcenszins ongelukkig. Hij was een goed , 




    braaf man, die hear hartelijk lief had, en hear zoontje met 




    zijn geheele hart ten vader verflrekte. Zij kwam hoe langs 




    zoo meer in den gewonen trein des levees van de meeste 




    tnenfchen. Het verledeuc wemelde nog floats als eene feha- 



                               dulV

               DUDE LIME ROEST NIET.  35
      duty voor hare herinnering. Wie heeft niet eenmaal jong ge- 
      weest? en zich zalig gedroomd? en zich een paradijs voor- 
      gefteld? Wie heeft niet eens een geliefd levensontwerp, eenen 
      aangebeden mitmaar of minnares, eenen onfchatbaren echtge- 
      noot moeten opgeven en. verliezen? Men fchikt zich in zijn 
      lot ; men weet, dat de aarde geene hemelgeneugten oplevert ; 
      het is zeker best, zoo als het is; men weet niet, of men 
      het oude wet zou terugwenfchen; of aithans, wie zou zoo 
      dwaas zijn? de dooden ,komen Met weerom, en gedane din- 
      gen hebben geen keer. Haar echt was op nieuw met eene 
      fpruit gezegend, een allerliefst meisje: federt deszelfs geboor- 
      te was zij inzonderheid: met, de flevigile banden aan haren 
      man verknocht geraakt. Zii had het aanvallig wichtje Hier 
      minder lief dan haren eerstgeboren. Het was zelfs een ver- 
      fcher, een zacifter_ en niet min weemoedig gevoel, dat haar 
      aan 6ezen engel. des liefdeverbonds, deze heeltler van oude 
      wonden hechtte; waartoe zeker de kunne en de jaren van 
      het kind het hunne bijdroegen. Reeds waren alle deze ge- 
      voelens geworteld en begroeid; reeds hadden vader en moe- 
      der beiden de oogen geloken, en beyond zij zich met Di- 
      vER.s in het vereenig& bezit der wederzijdfche goederen, als 
      een onaffcheidelijk geheel. Het verlies van een of ander 
      door den dood; ziedaar, wat nog maar alleen hunne flille 
      wandeling door het levee fcheen te kunnen ontrusten of ver- 
      anderen!
       In deze:omilandigheden komt de brief, bij welks lezing 
      Wij TRUITJE, nu Jufvrouw eerst aanrroffen. 
      Verbeeld a haar gevoel, lezer! ,, GERRIT leeft; hij be- 
      vindt zich met haar in ctezelfcle flad; hij bemint haar nog 
      even \Twig; zij is zijne Unige gedachte geweest , gedurende 
      tien jaren afwezigheids; 'deze gedachte heeft hem alles doen 
      verlaten, om wederom naar het vaderland te keeren; hij 
      vraagt haar, hij vraagt zijn kind terug; hij kan alleen het 
      laatfle vorderen; hij heeft niets om haar aan te bieden dan 
      hetgeen zij voormaals bezaten, zijn trouw hart en ijverige 
      handen; hij verlangt ook haar zonder eenig goed, dat hij, tot 
      eene vergoeding, gaarne ,aan den kruidenier laat , en begrijpt 
      te moeten laten. Door verleiding en bedrog is hij in kwade 
      handen gevallen, op een fchip geworpen, naar Oostindien ge- 
      fleept, en eerst door tegenheden, naderhand door den oorlog 
      belet, terug te keeren, of haar eenigen brief tc doen toeko-
                     C a            men.

        36              DUDE LIEFDE ROEST NIET.
        men. Hij bidt Laar, ten langfte binnen drie dagen, zijn lot 
        te bellisfen. Valt het ongelukkig uit, dan vertrekt hij op het 
        oogenblik, en zij ziet of hoort nooit weer van hem." — De 
        eerfe blik was verdoovend. Het duurde eene poos, eer zij 
        regt tot zichzelve kwam. De angst, echter, om overvallen 
        te worden, bevorderde dit. Van tijd tot tijd gelukte het 
        haar, den brief geheel te lezen; de eerfle, vreesfelijke bon- 
        zingen van het hart tot eene wat zachtere golving te flemmen. 
        En nu was het heden wag, de fcheidsmuur van tien voile 
        jaren als eon wrak ingefort, terwijl het verledene haar met 
        voile, frisfche kleuren voor de oogen fond. Zij vergat, waar 
        zij was, \vat er gebeurd was, en greep naar haar' hoed, oni 
        den lang verlorenen terfoncl op te zoelten. Doch, zcodra 
        zij hare oogen opflocg, zie daar was het tegenwoordige wear 
        voorhauden! Zij zonk befluiteloos 'neder. Len vreesfelijke 
        angst vermeesterde haar hart. War zou zij doen? Floe zon 
        zij overleggen? Wat middel, om haar geheim voor den man 
        te verbergen , die welhaast moest terugkeeren? Straks: ver- 
        dwenen alle omringende voorwerpen op Mem. De eerfle 
        liefde fprak met al de kracht tier jeugd in het hart. 'llet 
        huis, waarin zij zich beyond, weak haar te eng: Zij wilde 
        herzelve„ zij wilde haren echtgenoot oogenblikkelijk ontving- 
        ten. Dan kon zij hem fchrijven; dan. was . vele zwarigheid 
        opgeruimd of ontgaan. Zij heeft de kamerdeur reeds aange- 
        vat ..... ach ! daar roept hare kleine, al droomende: moe- 
        der! moeder! — Zij verflijft. Zij keert terug. Zij valt op 
         den floe! neder. ,„ o God, tot welke beproevingen hebt gij 
         mij geroepen! Wat moet fit doen? Hoe red ik mij nit dezen 
         ftrijd van aandoeningen en pligten? Neen, ik mag dit fclinap 
         van geene moeder berooven ..... maar beroof ik dan den an- 
         der van geen' wader? Doch thans bezit ik ze beide, en bei- 
         de bezitten mij maar, zegt hij Met, dat hij zijn kind Iran 
         terugvorderen, en wil hij dat dan misfehien medenemen ,. zoo- 
         dat ik het nooit wederzie?" T R uITJ E vond niets, dat 
         haar eene beflisfing aan de hand gaf. GERRIT, zoo arm 
         ais hij was , of D I r VER a in zijne tegenwoordige oinftandig- 
         heden terugkeeren tot de nude liefde en de oude bekrom- 
         penheid, of houden wat zij thus had, waaraan zij •federt 
         vele jaren was gewend geworden: ziedaar de keuze, te 
         doen! — De oude liefde dreef boven. Het fcheen haar meer
         en meer pligt, de eerfte geloften geftand te doen. ge-
                                                          voel-

                   OUDE LIEFDE ROEST MET.    37
       voelde zich tot den man van hare kens, tot den vriend van 
       hare jeugd, tot den getrouwen, ongelukkigen hoe langer zoo 
       onweerftaanbaarder been ge:rokken, Het werd haar op nienw 
       bijna ondoenlijk, eenige naauwe gemeenfchap met een' ander 
       to onderhouden. Haar kind zeive nit dozen echt, hoe lief 
       het !mar was, boezernde in het eerfte oogenblik eene foort 
       van affchuw — als cone vrucht der ongeregtig1ieid — in. Ja, 
       Zij befloot, nog lien eigen avond opening aan haren man te 
       geven, en hem haar befluit, om hem te N,erlaten, mede te 
       deelen.
         Maar, hoe doze zaak nit te voeren? wat te zeggen? waar- 
       mede te beginners?.... Eer zij met dit overleg ten halve 
       vaardig was, daar was de man! Hij zag tertIond , dat er iet 
       buitengewoons gaande was; zijne vronw was in de zigtbaarfle 
       ontfieltenis, en zijn eerfte vcrwonderde en bezorgde woord 
       was: wat is er gebeurd? Zij berstte, voor alien antwoord, 
       in eon' flroom van tranen los. Thans rees zijn angst hoe lan- 
       ger zoo hooger: met den zachtften , vriendelijklien drang/der 
       iiefde hield hij bij haar aan, dat zij hem toch zeggen zou- 
       de, wat haar deerde. Met zigtbare vrees onttrok zij zich 
       awl zijne liefkozingen, en riep eindelijk nit: „ Ik moet u ver- 
       laten, ER It I T leeft,—hij is hier !".... Dc man faun door den 
       grond te zinken. Het (Nude eene geheele poos ,eer hij ter fpra- 
       ke kon komen; en nu volgden zijne vragen: „ vanwaar weet 
       gij het? wie weer, of hij nog om a denkt? dat hij tI terug 
       zal vragen?" —zijne verzekeringen: „ hij krijgt u niet; ik fla
       u niet af;" zijne beden: „ 0, verlaat mij niet, TR UITJE! 
      TR'UITjE, verlaat tacit mij , verlaat mijn kind niet!" elkan- 
      der zoo gercedelijk en zoo driftig op , dat zij geen tijd had, 
      een woord er tusIchen te fpreken. Zij reikte hem den brief 
      toe; die kon veel voor haar beantwoorden. — In 't kort, 
      het is niet mogelijk, de volgende tooneelen van weedom en 
      gefmeek en zelffIrijd, de mans- en vrouwe-, vader- en moe- 
      der-, kinder-, ja broeder- en zuster-rranen, naar eisch te fchet- 
      fen. TRUITJE, fcheen het meermalen, zou bezwijken; 
      maar.... de hartstogten werkten nit, het nadenken keerde 
      terug, de oogen werden ook naar de andere zijne geworpen, 
      en — de oude liefde dreef boven! Hetgeen intusfchen dit ta- 
      fere2l tot een nangenaam fchouwipel maakt, geen toorn, Bee- 
      ne nijdigheid, geese vuige eigenbaat mengden zich in doze 
      gemoedibewegingen. De wijze, waarop TRUITJE, waarop
                         C                GER.'

        33                DUDE LIEFDE ROEST NIET.
         GERRIT de zaak hadden aangevat, itemde ook den, buiten- 
         dien goedaardigen, DIE %PERS tot edelmoedige gezindheden. 
         Toon, van tijd tot tijd, de eerfle opwellingen bedaard wa- 
         ren, toen de vrouw bleek vast te Nan in haar voornemen, 
         en de man eenigzins aan dit denkbeeld gewend raakte, ont- 
         flond er een nieuwe ftrijd — van grootmoedigheid. Ta u
         T J E, nogtans, bleef er bij , dat hij ailes moest behouden; 
         dat zij haren zoon zou medenemen, zonder dat zij voorals- 
         nog iets voor hem vordcrde. „ Dir behoorde zoo , en dit 
         was ook wel noodzakelijk, zou hij voortaan, met vreemde 
         hulp, voor het meisje blijven zorgen." En hierom fmeekte 
         hij; en zij bewillIgde m t een dankbaar, fchoon diep ge- 
         fchokt harte, wits hear de gelegenheid, om het dikwijls to 
         zien, niet mogt benomen worden.
           Zoo verliet zij , met haar omtrent tienjarig knaapje aan de 
         band, tegen den avond des volgenden dags, de woning haars 
         mans; wooing, die zij niet dan als een lijk, of achter een 
         lijk, had gemeend immer te zullen verlaten! Vat in haren 
         geest omging, toen zij zich op ftraat beyond, en nog zweef- 
         de tusfchen het verledene en de toekomst, is bezwaarlijk te 
         zeggen. Zij zag, zij hoorde niers van de voorwerpen en het 
         gewoel rondom haar; zij flood alleen, tusfchen het verlatene 
         en het verwachtte! Hoe mecr zij voorrwandelde, hoe meer 
         het laatfle de overhand MM. Hoe zou zij hem ontmoeten? 
         war zou hij zeggen? hoe zou hij — er waren Lien jaren 
         vcrloopen — hoe zou hij er uitzien? Haar gemoed werd zoo 
         vol, dat zij langzamer begon te gaan, een' omweg te ma- 
         ten. Eindelijk flood zij voor het huis, waar zij befcheiden 
         was; zij fchelde aan; men opende ..... in het voorhuis flood 
          ecn beer; zij kende hem niet, en echter, haar hart klopte 
          hcviger en heviger ..... zij opens den m ond; hij geeft een 
          gil ..... en GER all. en TRUITJE liggen in elkanders amen!
             Wij willen flier fchilderen, war iedereen zich even gemak-
          kelijk verbeelden ken. Bet kleine verfchil, door den tijd in 
          beider nit- en inwendig veroorzaakt, werd fpoedig niet meer 
          opgemerkt. De lieve, voorfpoedige knaap en de beproefde,
           trouwe liefde vergoedden den man rijkelijk het weinigje
           bloeis, dat zij federt verloren had. En zij vond een man, no
           fchooner dan voorheen, in alien opzigte door oefening vol-
           maakter, en daarenboven — de vrucht van vlijt en oppas-
           fendheid ook in vreemde ftreken        genoeg, om op harenge

                OUDE LIEFDE ROEST NIET. 39
      gel,vonen, ja nog wat gemakkelijker en hooger voet te 
      ven
       Dure dit leven lang, en bewijze voor de wereld, dat ech- 
      te liefde even min flijt door het genot, als roes: door de ont- 
      bonding! Wij, trouwens, behoeven d t bewijs niet, wanneer 
      de liefde inderdaad echt is, en het hart in verre oorden niet 
      flechts bewaard, maar zu;ver bewaard is. TRUITJE was gc- 
      wis een goed meisje; zij werd nooit eene ontaarth dochter, 
      was altijd eene brave vrouw, fchoon de iieflie het eerfte 
      krachtige roerfel van bar ontluikend leven en de laatfte bc- 
      flisfende drijfveer van hare keuze voor bet volgend beftaan 
      was. Eene zoodanige lion hard heproefd, maar niet vernic- 
      tigd, niet ten einde toe getuchtigd worden. Neen ! de He- 
      mel bief den demper op , die de toonen haars levens wel zui- 
      ver, maar toch dof deed klinken, en herflelde de voile he- 
      melfche harmonic haars levens der iiefde. Smarte/ijk was deze 
      fchok zelf, welke de oude draden vcrbrak; maar des te 
      heerlijker de vrijheid, in den fchoor barer jeugdige genegen- 
      heid, hares verloren, maar wedergevonden paradijs , geno- 
      ten. Neen! deze rozen vallen niet of onmerkbaar ver- 
      flaauwen flechts hare kleuren, con eindelijk in het zuiver• 
      wit des heinels over te gaan. Dear is het vaderland der 
      liefde; en zij sheen regeert, zonder eenigen band of boei.
                                   N. S.


       Aan den Redacteur van de Vaderlandfche Letteroefeningen. 

             Weledele Hoer!

      Ik neem de vrijheid, U het nevensgaande Dichtftukje, ter 
      plaatfing in uw voortreffelijk Maandwerk, aan te bieden. Het- 
      zelve werd door inij vervaardigd voor, en uitgefproken op, 
      bet plegtige Feest, in deze Stad , ter gelegenheid van de te- 
      rugkeering der Nederlandfche Kunstftukken, gevierd, en waar- 
      van eene nadere omfchrijving in de .dinflerdanifclie Courant, 
      van 8 Jan. 1. 1., te vinden is.
       Zeldzaam werd een feest door hartelijker vrolijklzeid en hoo- 
     ger geestdrift gekenmerkt. Hier gevoelde bet Nederlandfche 
      hart ten voile al het zaiige van onze redding nit de affchu-
                      C 4             we-

     40          UITEOEZEMING.
     welijkfte dwingelandij. Ja, bier voorzeker word de vreugde 
     over het terug ontvangen onzer Meesterflukken een krachtig 
     middel , dat de hartelijke liefde voor Vorst en Vaderland diep 
     in icders hart drukte, en de geestdrift voor de kunflen tot 
     ecne hoogte flemde, die bijna tot verrukking fleeg.
      Hij alleen, die ooggetuige was, hoe broederlijk de be- 
     fchermer der kunst zich met den kumlenaar, — hoe hartelijk 
     de kunftenaars zich onderling vereenigden, en hunne blijd- 
     fchap over de geheele verlosfing der Menschheid met ver- 
     voering uitflorteden; hij alleen beflisfe, of de redding van 
     ons Vaderland en onzen kunstroem immer hartelijker konde 
     gevierd worden.
      In zulke oogenblikken zoude het mij onmogelijk geweest 
     zijn te zwijgen. Ik waagde het dus , ook van mljnen kant 
     dat heerlijke feest te huldigen, en ftortede mijn gevoel uit in 
     den volgenden ongekunflelden zang.
      Oordeelt Gij dit flukje nu eene plaats in uw geacht Maand- 
     werk waardig, dan words daardoor aan het algemeen en ver- 
     eerend aanzoek, om dit Dichtflukje algemeen verkrijgbaar te 
     waken, eenigzins voldaan, cn verpligt Gij hem, die met be- 
     ilendige achting blijft
                      UE. Dv. Dienaar,
       Angerdam,   HENDRIK HARMEN KLIIN. (*)
      i6 januarij , 1816.
      (*) De Redactear heeft , bij zijuen hartelijken dank voor de heufehe 
     mededeeling, alleenlijk den niet min hartelijken wenseh te voegen, dien     hij met vertrouwen in naam van al do Lezers van zijn Maandwerk durft 
     hij met vertrouwen in naam van al do Lezers van zijn Maandwerk durft 
     uiten, dat het den Dichter behage, hetzelve meermalen met de cdele 
     vruchtcn van zijuen geest te begiftigen.


            UITBOEZEMING

      OP DE FEESTVIERING , TER. GELEGENHEID VAN DE TERUG° 
        ;LEERING DER NEDERLANDSCHE SCHILDERSTUKKEN.

          Waartoe vaart ge opwaarts in uw zangen? 
           Waarom, o Dichters! flemt ge uw luit? 
          Waartoe het loflied aangevangen,
           En dringt uw ziel den boezem uit?

                  LIITII0EZEMIDTG.        41
           't fchriklijk ondier ligt verflagen; 
        Europa fleeg ten zegewagen,
         En vaagde 't moordrot weg als kaf; 
        't Is uit , het lang verdelgend itrijden; 
        't Is uit, het lang en naamloos lijden;
         Gefloten is 't verzwelgend graf.

        Maar, Dichters! finoort uw vreugdegalmen,
         Hoe flout en fchoon en rilk gedost; 
        Staakt, ftaakt het flrooijen van uw palmen:
         Ach! de garde is naauwlijks half verlost. 
        Snell vrij , verrukt van hart en zinnen, 
        Ilet diepverncderd Babel binnen,
         Doch bloost om 't fchouwfpel, dat u treft ; 
        Ziet, hoe de fchandznil van de volken 
        Zich nog, met trotschheid, naar de wolken,
         Tot 's aardrijks diepen fmaad, verheft.

        Die fchandzuil, volken! is — uw kunilen,
         Geroofd, gefleurd naar 't plondernest. 
        \Vat is uw vrijheid , war haar gunflen,
         Zoo Lang 't geboeft die kroon nog rest? 
        Gij blijft, als gij, bij 't finaakvereedlen, 
        Het roovrenrot om kunst moet beedlen,
         Nog diep gezonken, diep ontaard; 
        Gij blijft, zoo fang uw vrije telgen,
        Um kunst, in Franfche wulpschheid zwelgen,
         Dezelfde Haven, die gij waart.

        Dlaar, welk cen roepflem klinkt langs de aarde
         Wie blaast der volken geestdrift aan? 
        Wie daagt hen op? ontvlamt hun waarde?
         'Vie doet het heilig wraakuur flaan? 
        Snelt aan! de Schutsgeest van de kunflen 
        Hergeeft u, volken! met zijn gunflen,
         Uw lauwren, door 't geweld geroofd; 
        Hij komt, hij rukt uw fchandzuil neder, 
        Geeft u uw' heilgen kunstfchat weder,
         En fIort zijn' zegen op uw hoofd.

                     C 5              e Tref-

                    UITEOEZEIVIING.
        o Tteffend fchouwfpel, dat geene oogen
          Ooit zagen, dat Been yolk ooit dacht; 
        Hoe ftijgt het loflied naar den hoogen,
          En fmoort de laatfte jammerklagt!
          IIeerlijk, hcerlijk overwinnen!
        De volken dringen 't Babel binnen,
          En rukken 't hcilloos roofnest op; 
        Ontwringen, met de valfche loovers, 
        Hun' dierbren kunstfchat aan die roovers,
          En 't grensloos jublen ftijgt ten top.

        Waak op! waak op, gezegende garde!
          Uw laatfte fchande is uitgewischt; 
        Herneem uw kracht, herneem uw waarde,
          Der volken heilftaat is beflist ;
        Rukt, na 't vcrnietigd heilloos floopen, 
        Rukt, volken! 't worftelperk weer open;
          Verlosten! komt van wijd en zijd: 
        Geen moordkreet zal uw danklied fmorcn; 
        De kunst ontfluit op nieuw haar koren,
          En daagt u op ten heilgen ftrijd.

        Strooit, kunftenaren! ftrooit nu palmen;
          Verheft den lang geboeiden geest; 
        Stort uit uw vreugde in dankbre galmen:
          De kunfcen gaan dit uur ter feest.
        De Schilderkunst zweeft voor die reijen, 
        En heft, bij 't palm en mine fpreijen,
          Hare afgerukte boei omhoog;
        Zij wil met u ter feestzaal zwieren, 
        En 't feest van haar verlosfing vieren; 
          De vreugde fonkelt uit haar oog.

        Ja, Schilderkunst! zie, vol verrukking, 
          Uw zustren vrolijk om u ftaan.
        Na 't lijden van zoo veel verdrukking, 
          Mogt dan het uur der redding flaan.
        Geen zieldwang zal haar gloed thans dooven;
        Geen aartstiran haar fchatten rooven;Geen

            UITBOEZEMING. 43
       Cecil dwingland jublen bij haar val.
      De vrWleid, meer dan 't licht to roemen, 
      Vlecht om haar kruin een' krans van bloemen, 
       Die nimmer weer verwelken zal.

      Maar, wie moest meer en dieper buigen?
       Wien dekte nicer en fmaad en fchand ? 
      Wien voegt, bij 't redden, voller juichens
       Dan u, gelouterd Nederland?
      fief aan, hef aaii dan dankbre zangen! 
      De heilge hymnen aangevangen:
       Thans zijt ge uit 's roovers klaauw gered;
      Uw zwartfte vlek is uitgewreven; 
      Uw kunstfchat is u weergegeven ;
     U werd een frisfche kroon op 't eerlijk hoofd genet.

      ja , 't is alsof, na tang verbeiden,
       Ontrukt aan 't doorgeftran verdriet, 
      Na lange laren fmartlijk fcheiden,
       Een wader 't eerst zijn kroost herzigt. 
      Zie, zie hem 't aan zijn' boezem prangen1 
      hoe gloeit zijn langgerekt verlangen!
       Hoe zegent hij zijn zalig lot!
      Elk woord, elk zuchtje, dat zijn lippen 
       Mag in dien dierbren ftond ontglippen, 
       Stijgt met een' dubblen dank tot God.

       Hoe moet ons bier uw poging treffen,
       Hoe toont ge u teelt van d'echten flam ; 
       Gij durft het eerst uw kruin verheffen,
        Verlost, verheerlijkt Amsterdam!
       1k zie u 't eerst, bij 't vrolijk zwieren, 
       't Verlosfingsfeest der kunfien vieren,
        En juichend danken voor die gunst ; 
       Heel Neérland ziet van vreugde u blaken; 
       IIet wil, als gij, dien wellust fmaken,
     En 't gaufche vaderland viert ras het feest der kunst.
.
       En gij, die, rustig uitgetogen,
        Op Neerlands wenk, in 'c roofnest drongt, 
       En 't, door uw vast en moedig pogen, 
        De vaderlandfche kunst ontwrongt;
                          Hoe

        44                       UITBOEZEMING,
                  floe ftroomt u alles dankend tegen!
                  Heel Nedrland jubelt bij dies zegen, 
                    En offert u zijn rijkst gebloernt ;
                  't Ontvangt, daar hart en boezem brander!, 
                  Zijn' fehat met geestdrift nit ow handen; 
                    Terwijl't uw' naam met eerbied noemt.

                  Maar u, gewijde Feestgenooten!
                    U, u doorflroomt het zelfde your! 
                  Edn band houdt u aaneen gefloten; 
                    Die band is heilig, als natuur.
                  De kunst verhindt o ann elkander; 
                  Dc kunst, wat ook het lot verander',
                     Vat in den ftroom des tijds ook zinkt, 
                  De kunst is groot, is onverderflijk; 
                  Zij maakt ons, als de deugd, onfterflijk;
             Het is haar glans alleen, die onverdoofbaar blinkt.
                  Welaan, verrukte kunflenaren!
                    Vereenigt u met hart en hand;
                  Doet de aard weer op uw wondren flaren;
                    Blijft de echte kroon van Nederland! 
                  Komt, broeders! vat en vult den beker, 
                  En plengt hem, van uw redding zeker,
                    En juicht: „ De zieldwang Iigt verplet.
                    Ons Nedrland heeft zijn' kunstfehat weder.
                    Triomf! der volken hell daalt neder.
             „ Triomf! 16, triomf! Europa is gered."
           6 Januarij, 1816.                        H. H. K L IJ N.


             DE B1ENSCHLIEVENDE KOZAK OP DEN GOTHARD'S - BERG.
                 (Naar bet Hoogdnitsch van ASSCHENBERG.)

        Toen de Rusfifehe troepen, onder St/WAR ow, over den 
        Gothard in Zwitferland doordrongen, boden hun de Fran- 
        fchen, aan den rand eens afgrijfelijken afgronds, den hard- 
        nekkigflen tegenfland. Driemalen moesten de Kozakken, die 
        afgezeten waxen en de fabel gegrepen hadden, terugdeinzen. Un

               DE MENSCIILIEVENDE KOZAIC. 45

      Eindelijk overineesterden zij bonne vijanden, hieuwen dezelve 
      ter neder, of drongen hen in de akelige diepte. De avond 
      was bij deze bloedige verrigting gevallen; men hield ftand, 
      en de Kozakken zochten hunne fchuilplaats onder de neder- 
      hangende rotfen, zich tot den morgen zoo vele gemakken 
      verfchaffende , als hun in hunne politic mogelijk was. De 
      nacht, die flil en helder was, bedekte deze uitgettrekte woes- 
      tenije met zijnen fluijer; doodfche flute heerschte allerwe- 
      gen ; men hoorde niets, dan van rijd tot tijd het roepen der 
      fchildwachten in de verte. Eindelijk verneemt een der Ko. 
      zakken een zacht kerrnen; bet fchijnt uit den afgrond voorc 
      re komen. IIij nadcrt deszelfs boord , roept, krijgt geen ant- 
      woord; doch bet jammeren duurr beflendig voort. Zonder 
      zich lange te bedenken, begint de brave man, met gevaar 
      van zijn leven, al te klimmen; hij fiapt van den eenen in de 
      rots voornitffekenden fleen op den anderen, komr het gekerm 
      nader, en vindt , in eene diepte van meet dan 20a voeten, 
      een' jongen Franfchen Officier, die, door eenen houw in den 
      fcbouder gewond, mar beneden was geflort. Zich door woor- 
      den te doen vertlaan, was voor menfchen, die van de meesc 
      verwijderde gedeelten van Europa hijeengekomen waren, om 
       elkander re vernielen , onmogelijk. Ook Meld zich de bewo- 
       ner des Dniepers bier niet mode op; hij tracht den lijdcn- 
       den op te rigren ; maar, deze is door zijnen val zoodanig 
       gekneusd, dat hij zich niet op de been kan houden. De 
       edele Kozak weer rand; hij maakt den draag,band van zijue 
       fabel los, bindt zich daarmede den Franschman op den rug, 
       en begint mar boven te flijgen. Weinige fchreden heeft hij 
       gedaan, — daar fchiet een fleen, waarop hij dacht vast te 
       flan, onder hem weg, en hij fort, met zijnen last, een 
       aanmerkelijk eind nederwaarts. Het ergfle is, dat hij zich, 
       aan een puntig, fcherp brok der rots, eene lange, van blood 
       flroomende wonde fcheurt. Doch dit kart zijnen menschlieven- 
       den ijver niet ftuiten. Hij heft zich op, ftijgt met verdub- 
       belde voorzigtigheid weder mar boven, en bereikt eindelijk, 
       met eene onuitfprekelijke moeite, den boord der rots. Zijn 
       Officier preen deze fchoone daad, en zorgde zelf voor den 
       kranken, die vervolgens geheel herftelde.
                                       7.

                                          VElt-

    46           VE It S LA G


    VERSLAG VAN TWEE ISOKSPARTIJEN DOOR BEN' OOGGETIMGE.

      (Eene nadere Bijdrage tot kennis van de Levensiojze en 
        Vermakelijkheden der Londeofche Groote Tu/ereld.)

                    Londen, 20 Sept. 1815.

    laandag namiddag waren alle wegen, naar Highgate en 
    HampJlead leidende, met menfchen van elken ouderdorn en 
    geflacht bedekt. Zij verzamelden zich te Golders - Green , niet     verre van Hampliead. De Bokfers waren me I P en BILL 
    verre van Hampliead. De Bokfers waren me I P en BILL 
    HALES. Ten half vier nre traden zij in den kring; zij wa- 
    ren nagetroeg van gelijke grootte en ligchaamsfterkte. De Ad-
    judanten van GRIP waren OLIVER en SHELTON; TOM 
    JONES en nt tit WEAL die van HALES. in 't algemeen
    wedde men voor H A r. wijl deze reeds als uitftekend Bok- 
    fer bekend ftond. G R. I P had nog flecks gcringen rnep ; en 
    flit was de eerfte maal, dat hij openlijk optrad. Dc toefchou- 
    wers en eene ofitzaggelijke menigte Dames , (!) welke in eeni- 
    ge honderd rijtuigen om den grooten kring van rondomme 
    gefchaard ftonden, waren ongemeen begeerig naar den kamp. 
    Onder de gebruikelijke cerentonien, ving dezelve deans non , cn     duurde, met eene tot dusverre bijkans ongeboorde hardnekkig- 
    duurde, met eene tot dusverre bijkans ongeboorde hardnekkig- 
    heid, een volflagen uur aaneen voort. Beide Kampvechters 
    zwommen in bloed. Na eenig uitrusten, begon de ftrijd op 
    nieuw, en duurde wederom drie yierde uurs. Zij maakten 
    Met minder dan zeven-en-vijftig vertwijfelde gangen of toeren 
    (rounds), en' ontwikkelden daarin zoodanige vaardigheid en 
    zulk eene voortreffelijke Boksmethode, dat zelfs de ervarenfte 
    kunstkenners daarvan verbaasd ftondcn. Bij den zeven- en- 
    vijftigften gang gleed HALES nit, en deed een' fchrikkelipten 
    fmak met het hoofd tegen den grond. Nu waren de meeste 
    wedders op hand van GRIP. Maar het was bezwaarlijk, 
    ja onregtvaardig, naar den tot dusverre gevoerden kamp te 
    oordeelen, den een' of ander' eene bepaalde voorkeuze.te 
    geven. Thans, echter, maaltten zii weder veertien gangen, 
    in welke alien HALES moest, onderdoen, zoodat hij ten laat-
    fte niet Langer overeind kon ftaan. De overwirnaar G P 
    wend algemeen toegejuicht. HALES moest van zijne Adju- 
    danten in eene huurkoets worden weggebragt. Onze bekwnam-
                                fte

               VAN TWEE ZOKSPARTIJEN. 47
      fte Bokfers waren tegemvoordig, RIS BELCHER, BILL GIB- 
      BONS, SCROGGINS, KNOWLES, WORTLY, en fchier alle
      Boksliefhebbers der Hoofdftad. die alien bun gevoelen nit- 
      bragten, dat beide jonge lieden volleerde cu vastftaande (well 
      bottomed) Bokfers zijn.


       Olivier de vele openlijke Voorfle!lingen, die to Londen, ten 
      voordcele der \Vcduwen cn Weezen van de bij Waterloo Ge- 
      fneuvelden , (!) door kunstkweekelingen uit edele aandrift gege- 
      ven werden, was ook eerie Bokspartij, waarbij, met zeldza- 
      men wedijver, , zich alle Vuistvechters van Londen lieten vinden, 
      en eenige ganged mankten. BELCHER en EALES waren 
      bier de beide Hoofdltampers, en de eerfle floeg nog boven- 
      dien met een' jongen Debutant in de kunst, van athletifche 
      flatuur, en als een' ruwen Vechter (rough Rider) bekend. 
      Maar BELCHER, door zijne afgeregtheid op het bloed- 
      tooncel, word hem echter wester, en floeg hem een oog 
      nit. Het yolk riep: Genoeg! en de handfchoenen werden uit- 
      getrokken. De toefchouwers waren zeer talrijk, en van de 
      eerfte klasfen (first refpectability) , en men herinnerde zich 
      noch zoo lang een' duur des fchouwfpels, noch zoo hoog 
      cen genot, als dit opleverde.
       Lands wijs, lands eere! mogen wij hicrbij uitroepen, en 
      vragen, of voor deze menfchen ook een Apollo van Belve- 
      dere of eerie Venus de Medicis gefchapen zij!


             TWEE ANECDOTEN VOOR HET HART.

      De neer VAN K III VT Z OF F, Kapitein bij de Gardes van 
      Keizer ALEXANDER, verhaalt , als ooggetuige, een' trek 
      van menschlicvcndhcid van welgemelden Vorst, niet minder 
      Iprekend, dau die hevorens door ons is medegedeeld.
       In den loop des zomers van 1811 , ten gevolge van eenige 
      militaire manoeuvres, trok de Keizer met zijne troepen over 
      eene brag, flechts losjes opgcflagen over eenen arm der Ne- 
      wa, tusichen Walili-Ostrof en den tegengefielcien oever. Eeni- 
      ge planken hezweken , eu verfcheidene folciaten flortten in 
      den flroom. Dc Keizer, die aan het gevaar was ontfimpt,
                                    volg-

        41         TWEE ANECDOTEN VOOR WET BART.
        volgde alleen de aandrift van zijn edel hart, en wierp zich in 
        de rivier, waar hij een' geruimen tijd verbleef, het voorbeeld 
        gevende cener zelfverzaking, welke vele navolgers wckte, en 
        redde alzoo al deze dapperen , een uitgezonderd , die in zij. 
        nen val een' doodelijken flag ontving.
          Opgemelde Heer VAN KRIVTZOFF, in den arm gcwond, 
        en, bij de inname van Moskow door de Franfchen , krijgsge- 
        vangen gemaakt, was gehnisvest in bet Vondclingshuis, al- 
        waar desgelijks de gewonde Ftanfchen lager. Op zekeren 
        morgen treedt hij hun verblijf binnen, den arm in een ver- 
        band , en roept bun toe: „ Solciaten! gij alien zijt mijne 
        gevangenen, -- de Frahrche armee is weg, ik eisch, 
        dat gij u overgeeft!" — „ Dat deco wij niet, — te wa- 
        pen!" fchreeuwen eenigen, opvliegende , zich wapenende, 
        en naar buiten fluivende, Ur de Ileer VAN KRIVTZOFF 
        (die voorzag, dat zij door de Kozakken zouden worden af- 
        gemaakt) hen konde wederhouden. Zij vonden, op bet bin- 
        nenhof, inderdaad hunnen dood. De overigen gaven zich ge- 
        vangen. Straks begaf zich hun Bcfchermengel naar den Offi- 
        cier der Kozakken : „ Ik verklaar, dat de gewonde Franrchen , 
        die zich bier bevinden, :mine gevangenen zijn." — Dringen- 
        de wederfpraak des Officiers, en lange wedflrijd tusfchen hem 
        en onzen Held en woedende foldaten en een oproerig graauw. 
        — De Meer VAN KRIVTZOFF Held voi, en — redde hun 
        het levee. Zij waren 1500 man ilerk! (Eene mare wonde 
        werd dezen braven Kapitein toegebragt in den flag bij Clam: 
        een kanonskogel nam hem de dije weg. De kunstbewerking 
        werd can hem verrigt, en hij bevindt zich tegenwoordig zoo 
        we!, als men, dusdanig verminkt, zich kan bevinden.)


                     DE GROOTE DESERTEUR.
        Feat Pertelling , op eene voor echt opgegevene Anecdote gegrond.
               TOM BONAPARTE Hit llioskow tong,
               Of, joist gezegd, te viervoet vloog,
          Om de eerfle te Parijs bet nieuwtje te vertellen, 
          Hoe de Overwiuning, die hem plagt vooruit te fnellen 
               Hem ditinaal, fpoedig, volgen zoo,
            Was hij z66 toegeflopt, (loch enkel voor de koil!) 
             Dat niemand fchier den Keizer herkcnnen;

                        DE GROOTE DESEP,TEL.               0

            En dat hij zoo verkoos to rennen,
          Was nict nit vrees, maar looter ongeduld.
          Ilij had, nit zedigheid, geen llede, Irani verguld, 
            Maar flechts een vocrtnig, zich verkozen,
            Waarover zelfs een bocr zon blozen ;
          't Had van een zwijnstrog wel het Incest,
          En 't drocg nu desgelijks, fchoon een veel grooter beest.
         Dus nitgerust, bereikt hij de oevers van den IVicmen: 
         /War fond een Tollenaar, als aan de brug bij Diemen;
           Maar deze was een ,rood, die, fluw en bij hand,
           Gelijk dat volkje nOg zich toont iu allen land,
         Den ICeizer !Inks herkent, maar niets daarvan Nat blijken.
         De Troggemajefteir, na fehuw rondomme kijken,
               Vrocg den Israeliet, of hier
           Ook reeds veel Deferteurs pasfeerden,de rivier? — 
         'Vat Deferteurs betreft , zoo kan ik u verklaren, 
                (Dus fprak de fchalkfche .rood,
                Terwiji hij NAP een fnnifje bood)
         Dat gij nog DE EERSTE zijt, dien wij lifer overvaren I
                                                      IJ.


                   WELGEPLAATST COMPLIMENT.


                ,9 Mijuheer!" dus fprak Held WELLINGTON, 
                Nadat hij Frankrijk overwon,
        Tot een' Parijzenaar: „ ei, wil mij eens ontvouwen, 
         Wat bier al zeldzaams is re aanfchouwen."
         Het zeldzaamst, zegt de man, daar hij eerbiedig boog, 
                Net zeldzaamst zie ik voor :nips fog!



             FINE ALGEAIEENE WAARHEID UIT DEN MOND EENS 
                         FRANSCHEN BEDELAARS.

                Vorst BLUCHER reed eens, in Partys, 
                Langs de Pont-neuf, naar zijn paleis.
             Een Franschman d'un air pitoyahle, 
                Riep klagelijk: t, Nonfeigneur!
         IStNGELW. 1816. NO. I.                            (Del

        $Q                        EINTDICHT.

                 (De Vorst zet lagchend: „ ferviteur I") 
               Pitid d'un pauvre mifdrable!
                 o, Zwijg maar!" fprak de gtijze Held,
               Terwijl hij ecn ftuk gelds lief vallen ;
                 „ 1k weet reeds lang, wat gij vertelt: 
                 Ja — miferabel zijt gij alien!"
                                                               U.


                            M U Z 1J K. 
                      CONCERT VAN J. C. KLEINE.

        ])it Concert-benefice kan Of de genen, die nog voornemens 
        zijn concert te geven, een groot voordeel doen te gemoet 
        zien, doordien de zaal zoo vol, of liever opgepropt was, als 
        wij ons fchier bij geen benefice weten to herinneren; Of ook 
        wel het tegendeel doen vreezen, door dat men op verre na 
        over alles niet voldaan Lon zijn, hetgeen veien dus bij vol- 
        gende gelegenheden kan doen terugblijven; en ook, omdat 
        Cr Aleesters optraden, die gewoonlijk zelve nog concert ge- 
        ven. Iloewel deze Meesters 'wet verdienen meermalen ge- 
        hocrd te worden, weet men te wel, hoe het Algemeen hier, 
        Aver denkt.
          J. C. KLEINE blies een concert Fan B. KOCH, alhier. 
        zelve kwam ons voor, niet zeer cigenaardig voor de clari- 
        net te zijn getteld, en was, nit dien hoofde, ook niet zees 
        gunflig voor den uitvoetcl'et, om Zij11C , ons 160 dikwetf be- 
        toonde, op verre na it& alledaagfehe, bekwaamheden te doen 
        Belden. Het enige, waarin de Heer KLEINE ons nadere blij- 
        ken zijner bedrevenheid in de behandcling van dit inftrument 
        gaf, beitond in het doen hooren van die zeer hoop toonen, 
        of hewer geluiden, hoedaniz men toch veeteer znik een hoog 
        piepen mag noeuxen.
          Wonderlijk is de Componist met de harinonin en modula- 
        tion te werk gegaan. Dat men toch inzage, dat men met of 
        door dit modnWren zich Met immer als kundig, maar veel- 
        tijds als zeer onkundig voordoet! Want, zoo men vermeent 
        hieromtrent zoo geheel willekeurig te kunnen of mogen han- 
        delen, dan is men voorzeker 'van geheel andere gevoelens dan 
        aile; die Akesters a wee ons ilnuivr tcn voorbeelcie behour- dc

                Atuzu

     en te zijn. Ilet duidt veeleer arnioede vau gedachten nan, 
    dan wel harmonifche Itunde. Of vermeetit men, dat het zoo 
    veel moeijelijks in zich heeft, om bet geheele toongeflacht 
    te dootkruifen? om eensklaps in verwijderde, verafgelege, 
    tie toouaarden over te gnu, of te komen? Zulks is door 
    eenigcn, die dit alleS, in iioten zelfs uitgedrukt, hebben op.    gefteld, Zoo gemakkelijk gemaakt, dat men niet antlers be- 
    gefteld, Zoo gemakkelijk gemaakt, dat men niet antlers be- 
    hoeft te doen, den ilechts te kopieren. Wij juichen elite ei-     gen vinding in dezen , en wel vooral van jonge kunCte- 
    gen vinding in dezen , en wel vooral van jonge kunCte- 
    nears , toe; desniettemin inoet men gezonde grondige, 
    krachtige harmonies, met de overige vereischten van cep 
    dusdanig muzijitfluk, leveren, en zich niet laten vervoeren 
    door de begeerte; om zich enkel als origineel voor te doen, 
    en te wanen, dat het om het even zij, wet, en hoe zulks, 
    er fleet. Door al tint origineele en over-origineele laat men     den tochborder koud , als verzuimende geheelenal dat, war 
    den tochborder koud , als verzuimende geheelenal dat, war 
    tot ons gemoed fpreekt. Voorbeelden, als wij bedoelen, zijn 
    er genoeg voorhanden en te beltomen, en kwamen ook bij 
    andere voordragten van den neer KLEINE tot ons geboor; 
    zoo als (om hj dit infIrtiment o,ns te bepalen) de werkeu
    Van SPHOOR, C R U S E L, en dat van onzen bekwamen en
    verdiennelijken ftadgenoot urtt.ms. Deze werken, hoewel 
    zeer moeijelijk, Ilene!) echter den kunilenaar in de, gelegen,    herd, ons zich voordeelig te kunnen voordoen, en hebben de 
    herd, ons zich voordeelig te kunnen voordoen, en hebben de 
    clarinet ook wel eenen wijderen, weer omvattenden werk- 
    kring doen beilaan, dan men gewoon was te hooren; maar 
    doen tevens de kunde en bedrevenheid dier Componisten, zoo 
    wel in het bijzondcr — wat het folo-inftrument betreft
    als in het geheel — de ganfche zamcnftelling kennen. — 'jet 
    adagio van dit concert was nogtaus zoo verfchillende, in a1- 
    le opzigten, van het overige van hetzelve , dat wij ous zulks     niet kouden verklaren, dan door te vooroncierftellen, dat al 
    niet kouden verklaren, dan door te vooroncierftellen, dat al 
    het andere eene veel vroegere compofitie was, en dit ada. 
    gio, na rijper inzigten, eerst onlangs was gemaakt. Wij ho- 
    pen ons hierin niet te vergisfen; en is dit zoo, den gewis 
    durven wij in het toekomende op iet veel beters, van dezen, 
    tot dusverre als Componist ons onbekenden , Rant ma- 
    ken.
     De zang der Juivronwen LEE F S ON was 266, dat wij de 
    toegevendheid van het publiek hebben bewonderd, van ze 
    niet alleen bedaard en gelaten te hebben aangehoord, sneer
                 D

        5'2                         .11L'ZIJK.
        ze zeifs nog toe te juiehen! Wat noopt zulke meisjes, in bet 
        openbaar op te treden? vroegen wij onszelven af ; te nicer, 
        daar tevens zulke bekwame Meesters optraden. Wij fchreven 
        het aan verregaande onkunde of onbefehaamdheid toe. Dat 
        ze beide in groote mate bezitten, bewijst genoeg haar eigcn 
        betoon van zelftevredenheid, doordien ze gefladig lachten. 
        Dat ze onbekwaam zijn, bleek nit het medefpelen — der 
        zangpartij — door den Heer B A L DENECK              Zij
        bijkans alles, wat door beoefening- der kunst moet aangeleerd 
        en verkregen worden.
           Het is van den Heer K LEI NE niet zeer heusch , (te minder 
        nog, daar hij nit het fterk bezoek zijus Concerts de toege- 
        negenbeid des publieks nicer dan eons befpeuren mogt) dat 
        hij zoo iets durfde voordienen. En niet minder is hij to be- 
        fchuldigeu, van ze te hebben doen optreden nevens die likes- 
        ters, die ook obligaat fpeelden. De Unige verontfehuldiging 
        voor hem kan zijn, het gcbrek aan Zangeresfen. Maar, ge- 
        field men had niemand beter kunnen krijgen voor dien avond, 
        dan had hij veeleer zulk eenen zang achterwege moeten la- 
        ten. En, daar ieder de fchaarschheid van gefchikte voorwer- 
        pen voor den zang kent , zonde men hem dat niet als z!'nc 
        fchuld toegerekend hebben; te minder nog, dewijl er obli- 
        gaat genoeg was. Wij moeten this te meer bet geniis van 
        eene goede, en voornamelijk Duitfche, Opera beklagen.
           De Heer Violoncellist In u L L ER fcheen met de Romherg- 
        fche muzijk Of niet genoeg vertronwd, 6f hij was din avond 
        niet gedisponeerd tot obligaat fpel. Daar wij ook dit
        van den zeer verdienfletijken it A ureE hebben gehoord, 
        zweefden ons zijne toonen onwillckeurig voor den geest; en 
        waarfchijnlijk melds zich de herinnering aan dien zeldzamen 
        Meester met aandoening bij een ieder aan, zoodra men mu- 
        zijk , ook door hem gefpeeld, hoort uitvoeren. Desniettemin 
        hebben wij den Hcer as u L LR onderfcheidene reizen met 
        genoegen gehoord ; hoezeer wij wet meer kracht in zijn el, 
        vooral bij lage pasfages, wenschten.
           De Heer MANN was ons, gelijk immer, zeer welkom, en 
        blies meermalen gehoorde variation, in zijne, hem eit.;ene, 
        ((loch, zoo het ons voorkwam, met minder kracht dan ge- 
        woonlijk) regt meesterlile manier.
           H. KLEINE. Hoezeer wij ook dozen bekwamen Viols! 
        het reet willen laten wedervaren van net en zuiver to hebbence-h

                              BILZIJK.

        gerpeeld, zoo W2S ons de coon en fpeelinanier van BA IL- 
         L u T nog te versch in het geheugen, dan dat wij ons kon- 
        den wederhouden, daaraau to denkell , en vergelijkingen te 
        makers. Offehoon wij zelve ten hooglie tegen het makers 
        van vergelijkingen zijn, te meer, daar dezelve met altoos 
        joist kunno.ri nitvallen, zoo wenschten wij echter welmeenend 
         duscianige vergelijkingen aan kunstbeoefenaars zelve, vooral 
         ciezolken, die in het publieic optreden, toe; ten einde zij in- 
         zagen en befeften, dat toujuichingen niet immer en alleen tot 
         maatflaf van bekwaambeden of verdientlen 'tunnel] noel] moe- 
         ten flrekken , en dat men zich door zulk eene, dikwijls over- 
         drevene, hulde ligtelijk tot eigenwaan Nat verleiden.
          Het muzijkfluk , dat de I-leer J. c. KLEINE ons ten laatae 
         als fold — deed hooren, was door den Violoncellist MUL- 
         LER gecomponeerd. Aangenaam was het ons, diens bedre- 
         venheid ook in dozen te leeren kennel]. Zijne compofitie 
         heeft ons wel bevallen; en zeer aardig, ja geestig, is bet be- 
         kende icke nit      Dechalumeaux daarin aangebragt, en 
         wederkeerig, bijzonder aan de fagot, toegedeeld. Daar de 
         Hoer MANN medeblies, was de overeenflemming in de ult. 
         voering, zoo als men van zulke Musters verwachten 
         your hen zecr vereerend. De folo- flag op de groote trom, 
         as ook de zoogenaamde Turkfche muzijk, had, onzcs in. 
         ziens, wel weg kunnen blijven; omdat bet eerfle reeds zulk 
         een afgebrult grapje is, en &nom ook de werking, welke 
         men cr zich welligt van voorllelt, niet nicer, of althans zel- 
         den, vocrtbrengt ; en omdat bet laa[fte, behalve ook om de 
         aangevoerde reden, ons, die reeds zoo verzadigd zijn ge- 
         worden van al dat vreemde en militaire, niet, dan daar, waar 
         het volftrekt gevorderd wordt, nu meer kan behagen. Wij 
         hadden dos deze veelmaals naaktheid - omkleedfels Hever ach- 
         terwege gelaten gezien, omdat bet bier geenszins, uit dien 
         hoofde, behoelde.
          Dit thema nit Dechalumeaux was federt lang het favorit- 
         preludium der HUM] KLEINE en m ANN, en heeft ons niet 
         zelden wrevelig gemaakt, dewiil men zich niet ontzag, het- 
         zelve ook v6Or of tusfchen de fraaille en beste werken, zoo 
         koddig docnlijk, te doen hooren. Eveneens was bij die bei. 
         de Heeren een thema van BEETHOVEN, nit eene zijner 
         fymphonii:m , te zelfden einde in gebruilt. Wij wenfchen, daar 
         wij het nu, als opzettelijk, door den Hear m  voor
                                ll3

    54          mcztjic.

    gemelde Heeren vervaardigd, hcbber gelioord, dat zulks
     zal bevrijden, our vcrder het voonnelde, anders dan dusda- 
    nig aangebragc, te hooren. — In het adagio, de inleiding 
    uitmakende, heeft de Heer nI u I. LER, even als de Heer 
    K o en, de clarinet- partij zoo hoog gezet, dat het ook 
    niet meer dan f]echts geluid is, en zeer gewaagde toonert 
    voor dit infirinnent moet \omen, inzonderheid door de daar- 
    bij gevoegde modulation, welke er dan ook vrij benaanwd 
    nitkwamen, hetgeen men anders van dezen verdienstvollen 
    Meester geheel niet gewoon is te hooren.
     Nu kwam het finale: Wilhelrnus gevarieerd. De eerfte ma- 
    ten deden niets dan alles flee/its vetwachten; men hoorde 
    eenigen veel fchielijker dan anderen fpelen; het was een wir-     war ; dock bij het herhalen der reptile kwam alles nog gclult-
    war ; dock bij het herhalen der reptile kwam alles nog gclult-    kig regt. Men moet zich over zulke dingen ergeren; het 
    kig regt. Men moet zich over zulke dingen ergeren; het 
    is eveneens alsof men forte met tie muzijk , of dat men zich 
    bet publiek in her algemeen denkt re beftaan nit lieden, die 
    de enfemble- flukken, dus de fymphoniiin en andere bijdra- 
    gen voor het voile orkest, als toegift of ,embaliage befchou.,    wen, waarop bet minder aankornt. Ergerlijk is het, dat der- 
    wen, waarop bet minder aankornt. Ergerlijk is het, dat der- 
    gelijke wanorden plaats hebben bij een Orkest, meestal nit 
    Meesters beftaande, en ann welks hoofd een Directeur — bier
    de Heer BALDENECKER. ftaat: maar hoogst ergerlijk 
    was het ons , Bien Ileer Directeur, bij al dat wanvbegelijkei     zoo ook b. v. bij het Iteurige gekraai der Jufvrouwen L E EF- 
    zoo ook b. v. bij het Iteurige gekraai der Jufvrouwen L E EF-     S o N, gedurig te zien lagchen. Zulks verraadt, of grove]] ei-
    S o N, gedurig te zien lagchen. Zulks verraadt, of grove]] ei-    genwaan , of dulde/ooze onverfcbilligheid, of ontijdigen fpot-
    genwaan , of dulde/ooze onverfcbilligheid, of ontijdigen fpot-    lust. Len edele ernst, door kunstgevoel en kunstvuur ge- 
    lust. Len edele ernst, door kunstgevoel en kunstvuur ge- 
    wijzigd , behoorde den Directeur fieeds te bezielen. Maar 
    zulke meisjes, onder andere, uit te lagchen, en zich echter 
    tot het medefpelen barer zangpartij te verledigerr, — men 
    zegge ons cens, met Welk eenen naam zoo lets behoort be- 
    flempeld te ivortien?
     Wat de Hoornisten in het finale: Wilhelonis , heeft gefchorr,    weten wii niet, Of mogm wij niet weten; maar zij hebben 
    weten wii niet, Of mogm wij niet weten; maar zij hebben 
    zich bijna niet doen hooren, en fchandelijk verzuimd , hoe- 
    wel ze op het orkest aanwezig waren, de daariti voorkomen- 
    de kleine fold's, ja zelfs bet accompagnement, te blazen. 
    Waren ze misfehien bedwelrnd door ..... de volte van de 
    zaal?
           CONCERT VAN C. MAIJER.

     Met een waar genoegen hebben wij dit, in zijn geheel 
    fraaije, Concert bijgewoond. De bereids zoo groote bekwaam- 
    heden van dezen, nog jongen, Kunflenaar laten let buiten- 
    gewoons verwaehten. Behalve de eigenichap van zeer 
    Vaardig, net en juist te fpelen, meenen wij ook opgemerkt 
    te hebben jets, hetgeen, Haar ons inzien, de klavierfpe/ers, 
    over het algemeen, te veel misfen; namelijk, het minder fierk     fpelen van die partij , welke niet direct domindrende is. En
    fpelen van die partij , welke niet direct domindrende is. En
                             van.,

                                                                 55

        vanhier dns ook, dat de domin6rende nartij zoo goed uit- 
        kwam; hetwelk door een gelijk flerk fpelen der beide han- 
        den , zoo als veelal, moet verhinderd worden. De keuze
        tier uitgevoerde muzijkflukken vernnienen wij , als een bewijs
        van zijnen bereids goeden fmaak, en welligt ook itvigten, 
        te mogen aanvoeren. — Ook heeft het Piano ons zeer wel 
        bevallen, als hebbende       zeer aangenamen, en toch
        len, fterken toon.
          Het geniis van de aria, en harinonie voor blat,sinftrumen. 
        ten, werd ons, door het nog eens meer fpelen , aange. 
        kondigd was, des Heeren ai A Il E R zoo wel , als door de 
        goede uitvoering der folo-frukken van de Heeren MANN en 
        J. C. KLEINE, wel vergoed; hoewel de laatfte zijne gewcme 
        vastheid in won niet, doorgaans , deed hooren.

                 CONCERT VAN BLINDS EINDEREN.

          Een trefrend fchouwfpel was bet vonr ons, eenen rei de- 
        nt ongelukkige jepgdige wezens te zien nederzitten, om den 
        lof des Allerhoogften op bet Kersfeest, in maatgezang, rat 
        re boezemen. Met genoegen, ja met verrukking, woonden wij 
        daarom deze plegtIgheid Deleerlingenleiden goede vorderin- 
        gen aan den dag. Inzonderheid behaagde ons de uitvoering van 
        het chorus uit de Schepping van HAYDN; cn hieruit kon men 
        atleiden , wat er uit zulke kinderen zoude kunnen worden, 
        indien zij onderwijs genoten van Zangmeesters, die bij gron- 
        dige kunde sevens een' goeden fmaak paarden. Niet zeer 
        gunftig kon nopens dit laatite ens corded/ uitvallen, toen wij
        den Heer BRACHTHUYZER (waarfchijnlijk hun onderwijzer 
        in dezen) achtervolgens zagen voortreden met een paar zaug- 
        ftukken , welker uitvoering voorzeker van alien muzikalen 
        fmaak ontbloot was: ook weten wij niet, hoe de zang van 
        dezen Heer, bij een concert van blinde kinderen, te pas 
        kwam. Hoczeer een der meisjes zich door hare Item guntlig 
        onderfcheidde, hadden wij echter wel gewenscbt, Naar door 
        eene of andere der overigen, al ware bet ook door eenvoudi- 
        ger ftukjes, te zien afwisfelen. Her orgel-accomiiagnement 
        (denkelijk geheelenal door den Organist BOOR SSE volbragt) 
        was fomtijds meer orgel -irloppen dan orgel-fpelen; dock 
        over het geheel niet onverdienttelijk. Over de ingelaschte 
        fehietpreek houden wij, als Met tot ons yak behoorende, ons 
        oordeel terug; offchoon wit tnoeten bekennen, dat dezelve 
        voor ons meer ontflichtend clan opwekkend was. Met genoe- 
        gen zagen wij de ruime zaal opgepropt met menfchen; en 
        echter was, voor zulk een gemengd publiek, de orde en flil- 
        te vrij algemeen. \Velligt had men nog nicer gcnoegen gege- 
        ven, door de plamfen op verfchillende prijzen te-bepalen, 
        en gelegenheid tot het befpreken derzelve te hebben verleend. 
        Uitgelezener muzijkflultken , en minder in gem!. hadden voor-
        zeker aar. daze onderneming nog nicer bij verfchaft, inzon-
                                                              der-

       56              MUZIJK.

       derheid van die ci:r hoorders, welke niet zoo zeer op quan. 
       titeit als qualiteit zien. Doch de voorwerpen zelve, die bier 
       ten voorlchijn traden, weerhouden ons van alle verdere aan- 
       merkingen. Heil der Stad, die zulk een weldadig
       onder de binnen hare muren beflaande Stichtingen telt!

            ANECDOTE VOOR CONCERTGEVERS.

        De volgende, onlangs bij ons ontvangene, letteren kwa- 
      men ons niet onaardig voor, om, als toepasling tot het door 
      ons, in de verledene maand, geplaattle,, omtrent het geveti 
      van Concerten, aan ooze geeerde Lezers mede te deelen.

              Mijne Herren!

        Onder de genoegelijke oogenblikken, welke mij uwe tot 
       Idertoe, mijns inziens, zoo gepaste muzikale aanmerkingen 
      opleverden, telle ik oak inzonderheid die, welke mij de le- 
      zing van het door Ul. in het jongstvorige nommer der Vader. 
      landfehe Letteroefeningen voorgedragene verfchafte. Met ver. 
      maak zag ik, onder andere, daarin de dikwerf onbefchaatnde 
      wijze, oin concertlootjes aan den man te helpen, gehekeld. 
      Thar echter velen van deze lieden fchier ongeneesltjk moe- 
      ten worden befchouwd, zoo wil ik bun een der poliete mid- 
      deltjes mededeelen, om een gedeelte dozer bedelarij met be- 
      valligheid (en hieruit dat dit middeltje van de Groote 
      Nat* afkomffig is) te bewerkftelligen; aan U. oordeel over- 
      latende, om mijn gefchrijf al dan niet een plaatsje onder uwe 
      rubriek te vergunnen.
       De vrouw of dame, welke zekere Virtuous (voornemens 
      zijnde alhier concert te geveu) bij zich had, eenige jaren 
      geleden, aan een aanzien4jk huis binnen deze ftad dinerende, 
      frond onder het desfert op, en bood, uit een fierWk mand- 
      je, aan elk der aauwezigen een paketje aan. Men dqeht, dat 
      bet eene furpriCe of muzikaal fpelletie zoude zijn; en dit 
      was het inderdaad! leder pakje, namelijk , bevatte een meer- 
      der of minder aantal eenzelvige thema:s, welke alleen door 
      klinkende munt konden worden opgelost. Het waren .... 
      concert-biljetten! Natuurlijk moest elk der mannelfike gas, 
      ten den Virtuoos voor het minst het dubbeltal Hollandfche 
      guldens, tot erkentenis voor zulk een gracelijk aanbod, of- 
      fereren. En — het doel was bereikt.
       Als nu de een of ander van die Concertgevers dit thetna, 
      om niet lomp te kopieren, met Franfche vindingrijkheid, naar 
      eisch weer te varieren, zal men hem toch wel niet voor kwel- 
      geest, of mogekjk wel iet erers, durven uitfchelden? \Vie 
      tweet! Practica est multiplex.

                  LTiv beftendige, heilwenfchende Lezer, 
                                   D.

       MENGEL WERK.


                 D A N K R E D E 

                      VOOR DEN 
              ALGEMEENEN VREDE, 
                 gehoudcn den 20 Dec. 1815. 
                        door 
                     N. SWART, 

           Leeradr der Remonlirantsch-Gereformeerde 
                 Gemeente te Am.derdam.
         Die den geest der Vorften als druiven affnijdt; die den 
           Koningen der aarde vreesfelijk is.
                            Psalm LXXVI: 13.

      Hoe vol ook onze jaarboeken zijn van gezegende 
      reddingen en uitkomften, van aanmerkelijke gebedsver- 
      hooringen en weldaden boven gehed en wensch verbe. 
      ven , naauwelijks zullen zij een halfjaar aanwijzen, 
      met dat gclijk ltaande , hetwelk wij nu pas ten einde 
      brengen. De bededag , volgens het bevel: „ roept
      aan in den dag der benaauwdheid," ingefteld, veran. 
      derde in cenen dankdag, reeds door den vrolijken over- 
      winningskreet voorafgegaan. De bedeltonden verander- 
      den meer en meer in dankflonden , ja fchenen het welhaast 
      voor fehandelijk te verklaren, aan al de ftof tot vreugde 
      niet veeleer, dan aan de geringete oorzaken van bekom-• 
      mering en ontevredenheid omtrent den gang der openbare 
      zaken, te gedenken. Vanhier het viTemd verfchijnfel 
      van een enkel dankuur voor de grootfte weidaden, ooit 
      door het vaderland ondervonden; van verle2;enheid
      ftoffe bij hem, die in dit uur moet optredan, fchoon
       DIENGELIV. 1816. NO. 2. E        ftof,-

    58         BANKREDIE
    ftoffe voor dagen en weken voorhanden is, ja de late 
    nakomAingfchap nog den God der vaderen zal roemen 
    over den zegen van onzen tijd. Maar neen , zoo wijs 
    en gepast het befluit des Hoogen Bewinds is, zoo vol 
    en aangenaam zal onze rede moeten zijn. Wij willen 
    flechts een ougenblik vertoeven , om dankbaar terng te 
    zien op het ganfche afgcloopen tijdperk, om deszelfs 
    geheelen inhoud met onzen geest te omvatten, om als 
    bij optelling de fom te vinden onzer dure verpligting, 
    en alzoo geloften te doen en te betalen , waardig den lice-     re onzen God, Hem, die den geest der Yorfien als drdi- 
    re onzen God, Hem, die den geest der Yorfien als drdi- 
    yen affnijdt, en den Koningen der aarde vreesfelijk is.
     De woorden, u daar zoo even genoemd, vormen bet 
    laatfte gedeelte van den zes-en-zeventigften psalm, en 
    mogen als onze tekst worden aangemerkt. Schoon, 
    namelijk , eenc gelegenheid als deze niet gewijd is aan 
    de verklaring van bet heilige blacl, en niet volarekte- 
    lijk vordert , deszelfs taal als onzen leiddraad te vol- 
    gen ; zoo geeft toch de geest eener bijeenkomst in den 
    naam en het huis des Heeren een natuurliikverlangen in, 
    om ook thans onze prediking op den bijbel te gronden ; 
    en geeft, in het bijzoncler, , de inhoud des ouden ver- 
    bonds vele oitnimende voorbeelden aan de hand, om 
    de vadcrlandsiiefde door den Godsdienst te heiligen.
    geheele zes en-zeventigfle psalm is zulk een voor- 
    beeld, dat wij bijna ganichelijk op ons en onzen toe- 
    ftand kunnen toepasfen : waarna het des te geleidelijker 
    zal vallen, ten Butte alle de bijzondere oogpunten op 
    te vatten, waaruit wij de laatfte gebeurtenisfen wen- 
    fchen befchouwd te hebben.
     De genoemde psalm, namelil, is een overwinnings- 
    lied, den Heere door Israel toegezongen; doch bet- 
    welk zoo weinige bijzonderheden vermeldt , dat tijd en 
    gelegenheid volftrekt niet aan te wijzen. Wan- 
    neer men dos flechts de namen verandert, dan kunnen 
    wij dezen lofzang , zonder vele zwarigheid, als den onzen 
    befchouwen. Of is God niet bekend in Nederland? ziin 
    naam niet groot in het gewest ,dat wij bewonen; daar,
                             Avaar

                  VOOR DEN ALGEMEENEN VREDE.           59
        waar men in vroegere dagcn bet verhaal van ons we- 
        dervaren met den naam beftempelde van wondcren des 
        Allerhoogfien, en zijncn vinger aanwees in menigte 
        bijzonderheden, die over onze verlosfing van het uit- 
        heemfehe juk dadelijk beflisten? Hoe hoog fteeg de 
        magt van dit kleine en zwaar gedrukte land; zoodat 
        bet de bijzondere aandaeht van gebeel de wereld trot*, 
        en icder het, met den godsdienftigen landzaat, aan des 
        Hemels bijzondere zorg toekende, dat zulk eene flip 
        op de kaart zoo grout en belangrijk eene plaats befloeg 
        in de gefchiedenis der volken ! — Of is niet onder ons 
        zijne hutte en zijne woning , waar bet volkskaraktcr to 
        alleu tilde door godsdknitigheid gekenmerkt was ? waar 
        de regLen van het geweten zoo bloedig bepleit werden 
        tegen bet gcweld? waar die regtcn gehandhaafd werden 
        boven hetgeen ergens plaats greep? waar zich eene 
        fchuilplaats opende voor de vervolgden, nog met het 
        bloed hunner brocderen befpat, en God op allerlei wij- 
        ze, in allerlei taal werd gediend , met eenen liver en
        liefde, elders fchaars bekend? Ja, met regt verhef-
        fen wij ons vaderland, als had het, gelijk    een 
        verbond met God gemaakt, dat wij Hem ten yolk, Hij 
        ons ten Schutsgod zou zijn. Ecne poos moge Hij zijn 
        aangczigt voor ons hebben bedekt, omdat wij de vrecm- 
        de dwalingen en ondeugden aanhingen; Hij beeft ons 
        teruggebragt; Hij heeft onze pilaren onder ons beves- 
        tigd, en Juda           op nieuw, tot Een magtig 
        yolk gemaakt. Hier, voor dit rijk, heeft Hij verbroken 
        de vurige pijlen van den boog, het fchild en zwaard, 
        en den krijg. Doorluchtiger praalt thans het verfeheur- 
        dc en verguisde Nederland, dan Frankriiks roofgeberg- 
        ten. De flouthartigen zijn, op hunne beurt, beroofd 
        van de out vreemde fchatten; zij ziin in menigte omvan- 
        gen doer den flaap des doods, en onze danperen von- 
        den welhaast geene hand(n meer, , die hun tegenfland 
        balen. Doch, niet ons , niet ons, Gale zii de ecr; 
        1-113 vloekte ze, en zij onken daor fleecy. Vreesrelik 
        is Hij: wie zal voor zijn aangezigt beftaan? wanneer 
                               E a

        6o                DANRREDt

        Hij toornt? Zoo dachten onze vaderen te alien tijdc. 
        Zoo hebben wij, oauer bet just der vreeniden,niet ver- 
        leerd te denken. Bidden en Itrijcien gingen bij ons op 
        bet naauwst gepaard. Vreugde vieren en danken is maar 
        erne gedachte bij den Nederlander. Wie, wie zag 
        de roede niet , de eenmaal verworpene roede, die we-- 
        derom werd opgebeven? Wie hoorde het niet als een. 
        oordeel afkondigen van boven, toen de banden des 
        vredes op nieuw werden verfcheurd? Ja, God fond op 
        ten oordeel; ontzaggelijke en ontzettende gebeurtenis- 
        fen zouden over het lot der wereld beflisfen; de aarde 
        vreesde, en werd flit , in afwachting der uitkomften van 
        den krijg. Gczegend, gezegend waren die uitkomften; 
        zij ftrekten oin alle de zachtmoedigen der. aarde te ver-
        losfen. Het oordeel tuchtigde alleen , welken de 
        vroegere ftraf nog niet had geleerd; het keerde op hunk 
        nen kop terug, die op nieuw den Regter farden. Juicht 
        juicht, lancigenooten! God heeft het kwade afgewend; 
        Hij heeft ons de overwinning gefclionken. Ja, juicht ! 
        Hij heeft meer gedaan: het blued onzer dapperen heeft 
        niet flechts geftroomd om eenen brand te blusfchen , 
        door eenen aterling baldadig ontftoken. Integendeel: de 
        grimmigheid des mans verheerlijkt den Albeituurder dcs, 
        te meer; zij dient alleen om zijne zegepraaI te fierce, 
        gelijk zich de held verfiert met den opfchik des verfla- 
        genen. Niet flechts bevestigd is de vrede der aarde, de 
        rust van ons vaderland; ook volkomener is de zege van 
        het onregt op het geweld, van het verguisde en be- 
        roofde Europa op het denige yolk, dat zich als hoofd 
        en beer van alien deed ontzien. Dit , dit zij de folic, 
        die ons bezig boucle , en opwekke om den Heere onze
        geloften te betalen — om Hem, die te vreezen ge-
        fchenken te brengen gavcn des eerbieds en der lief= 
        de, des vertrouwens en der gehoorzaamheid. Ja Hij, 
        Hij fnijdt de magtigtn af, als rijpe druiventrosfen; Ilij 
        is vreesfelijk voor de Goden der aarde.
          Welaan, geliefden, than wij ftil bij den drievoudi- 
        gen zegen, die ons onlang-=.; is te beurt gevallen. Fez

               VOOR DEN ALGEMEENEN VREDE.    61


       Neil, zoo kotteling tot oneindige kosten en met on- 

       uitfprekelijke vreugde verworven , is, hoe fel bedreigd , 

       volkomen behouden; —hetzelve is zeer aanmerkelijk be. 

       vestigd; het is daarenboven nog uitgebreid.

         Ik behoef niemand te Lerinneren , hoe gelokkig wij 

       ons, met gansch Europa, gevoelden, toen het haven= 

       juk eindelijk verbroken was. De vreugde daarover deed 

       ons alles vergeven, en welhaast vergeten, wat anders 

       niet volkomen beantwoordde aan de maatregelen van

       Veiligheid zoo -wel als regtvaardigheid, welke men al- 
         .
       gemeen achtte, dat hadden behooren in het werk ge-

       field te worden. Vertrouwen op het doorzigt, op de

       kracht, op de goede zaak der VerbondeneMogendheden

       foot elken mond, die zich tot bedenkelijkheden fcheen

       te zullen openen.. Weinig, echter, was het gedrag 

       van Frankrijk geichikt, om de fluimerende vrees geheel 

       te doen inflapen. En oneinclig vreeSfelijker, dan het 

       zich iemand had voorgefteld, vertoonde zich eensflags 

       bet gcvaar, dat met den geheelen ondergang van rust 

       en vrijheid op nieuwlbedreigde. Het rijk, zoo moeije- 

       lijk te ondergcbragt ,'ftak wederom de horens op , ver- 

       brak alle de banden van bondgenootfchap , ftelde den 

       overweldiger aan deszelfs hoofd, en fcheen eensgezin- 

       der rondom zijne fchrikbanieren gefchaard, dan toen hij 

       met hen der wereld het hoofd bood. Waar waren de 

       dammen, die deze kokende zee zouden binnen hare oe- 

      vers houden? Waar waren de benden, die het woeste ever- 

      zwijn voorheen bijna niet hadden kunnen temmen ? Waar 

      was het Vorftenverbond , dat , ënig in de gefchiedenis , 

      reeds lang niet meer door den band des hoogen noods 

      wend bijeengehouden; dat veeleer bet gevaar van den 

      voorfpoed en der buitverdeeling zigtbaar fcheen te on- 

      dervinden ? Waar was de vroegere geestdrift te ver- 

      wachten of te hopen, bij zoo vele teleurftelling en on- 

      vergenoegdheid onder verfcheidene Duitfche volken? 

      Waar was de zekerheid, dat ooze eigene landgenooten, 

      niet zonder alien verlies of alien Iced, weer afgezon- 

      derd van het rijk, in welks gewaande grootheid zij deeI-

                        E 3               den,

                              DANKREDE
        den, en met volken vereenigd, in godsdienst en ancle- 
        re opzigten van hen verfchillende , zich zouden ver- 
        zetten tegen den inbrekenden itroom? Waar was , in Un 
        woord, het vertrouwen, de gerustheid, de zekerheid, 
        dat wij niet fpoedig alles zouden verloren hebben? 
        Door de wraak van uitgevaste bloedhonden geteisterl; 
        tot het tooneel des woedenciften kriigs gemaakt; bij 
        eene eindclijke zege zelfs der goede zaak van Europa 
        uitgezogen, vAgeplonJerd, nitgebrand, en aan de gol- 
        ven ter prooije gegeven , — fcheen de zegen, flechts 
        zoo kort genoten, VOW' ons ten vloek te kunnen wor- 
        den, waarbij alle vroeger iced nog niet te noemen was. 
        Gij alien weet dit, gij gevoeldet het met mij, gelief- 
        den ! Daarom ging onze vreugdekreet zoo helder op, 
        bij de eerfte mare der duur gekochte, bloedig bevochten 
        overwinning. Daarom volgden wij zoo vurig elke fare- 
        de onzer krijgslieden , elken ftap tot bet groote cloel,
        clke zege over nieuwen , vermenigvuldigden tegeniland; 
        zagen den dwingeland lafhartig vlugten tot in de ge- 
        vangenis; zagen het legcr ontbinden, dat Frankrijk 
        had verraden; zagen de magt der overwinnaren einde- 
        lijk volkomen gevestigd, en, in bet kort, den flrijd 
        voltooid, gelijk hij nooit voorheen is voltooid geweest.
        Nu is de vrede daar; LODEWIJK op zijnen troon be- 
        vestigd; Nederland ongefchonden bewaard; geheel ons 
        werelddeel in rust; al het gevreesde., al het gedreigde 
        afgewend. De magt der duisternisfe heeft alle bare 
        kracht, alle hare list te vergeefs gezameld en gefpild. 
        Hare hoop is te leur geiteld; hare uiterite proef mis- 
        lukt ; de vlam , door haar ontiloken, enkel dienstbaat 
        geweest ter zuivering en harding. Wij hebben niets 
        verloren; niets van het Neil, dat ons zoo luide deed 
        juichen. Scheen ons vertrouwen al te leur gefleld, ten 
        aanzien der dadelijke maatrcgelen van veiligheid, door 
         de Hooge Bondgenooten gebezigd; hetzelve -is niet be- 
         fchaamd, ten aanzien van de magt en den wit, om elke 
         nicuwe poging van het gedrogt te temmen. Welk ecne 
         fiof tot vreugde en dank! Welk een hell, hoe duur danco

              won, DEN ALGEDIERNEN VREDE. 63
       cook verworven! Welk een gelid: inzoncierbeid, indien 
       wij letten op de natuurljAe en krachtige bevestiging 
      van al dit goede, nit dezen chok voortgevloeid!
        Wij weten nu, bij ondervinding, dat , e booze gcest 
      van Frankrijk niet gcnog was te on,:ergebragt. Wij 
      weten, dat de boefien, het geweld angelegd, veel re 
      zwakke banden waren. Geen beehneester, met men- 
      fchclijk gevoel bcgaafd, had de vreesel lie wondc dur- 
      yen peilen, welke het algemeen verderf de verwilderde 
      natie gellagen had. Die wondc tot in den grond aan- 
      tasten en zuivcren, fcheen betzelfde te zijn, als den 
      lijder te verfcheuren en doen bezwi;ken. moed zelf 
      ontbrak welligt tot zoo gewillige raavree;els , waarte- 
      gen zich bet van krachten nog niet bero&.c-le ligehaain 
      met alien bedenkelijk geweld Icheen te zullen verzetten. 
      Met deze bedreiging, bier en daar duPelijk opgcmerkr, 
      vereenigde zich bet zoet gevlei der Franfche tong, de 
      verleidende list en verblindende dicnstvaardigheid des 
      verfijndflen geests , der weelderigfte verbeciding, 0111 het 
      opgeheven mes gedurig tegen te bouden ; tot cindelijk 
      de goedhartigheid en edelmoedigheid ganfcheiijk werden 
      verfchalkt. Inderdaad, M. T. , hoe Icon bet eerlijk 
      hart vermoeden, wat wij hebben zien gebeuren? \Vie 
     fond niet verbaasd, toen de aangedreven balling als in 
     triomf ontvangen, en, eer het iemand denken Icon, op
     den troon der Bourbons was geplaatst ? Doch , nu 
     bleek het, dat een afgrond kookte onzer den bebloem- 
     den grond , waarop de volken juichten. Nu bleek bet , dat 
     wij op den rand van het gapend verderf waren ingeflui- 
     merd. Nu had flechts eene onzer bekommeringen, om- 
     trent de goede gezindheid van den nieuwen )andgenoot, 
     omtrent den onderlingen vrede der Vorilen behoeven
     verwezenlijkt te worclen, om den hemel in eene het
     te verkeeren. Nu was bet de luttel beproefde /land•
     vastigheid van onzen jeugdigen Veldheer, van onze
     verschgeligte benden,, die de fpits des gevaars, met
     onwrikbaren moed, moesten tarten, orn hetzelve te
     beletten; tot in de hartaders van ons hind door te ho.
                      E 4              ren.

    64         DANKREDE
    ren. Nu was het de Hemel, die met en voor ons flrij- 
    den moest , of het ware voor altijd gedaan geweest. 
    AVelke ontdekkingen, welke proeven, ten goede en ten 
    kwade! WelI(een Licht , om vertrouwen en mistrouwen 
    elk zijne regte plaats aan te wijzen! Welk een geluk! het 
    kwade is uitgebroken , het heeft zich vertoond in alle zijne    affchuwelijkheid; maar het is betemd, maar het is aan- 
    affchuwelijkheid; maar het is betemd, maar het is aan- 
    getasL in den uiterften wortel, maar het wordt nog ge- 
    durig met de krachtigfte middelen vervolgd ter geheele 
    uitroeijing. Wie ziet het ontzaggelijk verfchil niet in 
    der tegenwoordige met de vorige handelwijze, in het 
    overwonnen rijk gevolgd? Wien is de verhuizing van 
    den geweldenaar, , de verwijdering zijner gevaarlijkfte 
    trawanten, de ftraf zijner fchandelijkfte medepligtigen, 
    de vrijwillige ballingfc hap zijner ondeugendltemedeftan- 
    ders eene onverfchillige zaak? Wie ziet niet met ge- 
    noegen den band van vestingen en gewapende duizend- 
    tallen, die , het zij voor eenen tijd, het zij duurzaam , 
    eene verwilderde natie omgeven? Wie vreest nu nog 
    voor een fchrikdier, , dat zijne woede heeft verfpild, zij-     n krachten in ftaag bloedende wonden ziet verteerd, 
    n krachten in ftaag bloedende wonden ziet verteerd, 
    en gekneveld gaat in den forfchen muilband? Wie ge- 
    voelt niet eene oneindig volkomener kalmte, een einde- 
    !nos vohnaakter vertrouwen op de toekomst , dan de 
    blydfte vreugde en de hartelijkite dankbaarheid hem voor- 
    maals fchenkeh konden? Loven, loven wij daarvoor 
    den goedertieren Opperheer, , die weet, wat wij behoe- 
    yen! Zeggen we niet : waartoe van den beginne of am 
    geene gelijke handelwijze gevolgd? Het is ons onbe- 
    tend , of znlks mogelijk ware geweest; of daarvoor bij 
    hen, die de zaak van nabij bcfchouwden, eene vol- 
    doende reden beftond. God is het, die regeert; die 
    zelfs het verkeerde te regte keert; die de tijden en de 
    gelegenheden kept, Hij had niet volbragt het werk, dat 
    Hij had opgenomen, De grimmigheid des mans moest 
    Hem nog loffelijker maken; het overfchot van deszelfs 
    grimmigheden door Hem als een triomfkleed worden 
    emgeflagen. Nu, nu eerst Mogen wij hopen op cenen 
                            dnur-

              VOOR DEN ALOEMEENEN VREDE. 65
      duurzamen vrede. Nu flaat het inderdaad gefchapen, 
      dat wij eenige kalme en gelukkige dagen zullen mo- 
      gen genieten op eene wereld, wier doorgaand kenmerk 
      onrust en onbeftendigheid. is. Zoo ooit , dan hebben 
      wij thans ,flof om den Hecre te loven. Ja, Hem zij eer 
      en lof: want Ilij heeft ons fchoonfte heil niet flechts 
      bevestigd; Hij heeft het ook vermecrderd en verhoogd.
        Maar, was dit wel thogelijk? \Vie onzer herinnert 
      zich de verrukkingen niet, die ons bij den vroegeren 
      vrede bezielden? \Vie herinnert zich niet , hoe deze 
      juichtoon nog overtroffen werd, toen ons , nu voor 
      zcs maanden , een gewonnen veldtlag het behoud van 
      al dien zegen beloofde? Wie herinnert zich niet den 
      lof en dank , die van alle tongen ftroomden , in onbe- 
      kend en gloeijenci maatgezang ftroomden , over den won- 
      derbaren vrede en eensgezindheid, bet zoo tang niet ge- 
      fmaakte en nu zoo rijkelijk beloofde geluk , die gansch 
      Europa fchenen le zullen zaligen? — Het is waar, 
      mijne toehoorders , zeldzaam was die tevredenheid en 
      vreugde, welke alle harten vervulde. Maar toch, wij 
      zeiden het reeds , zij waren niet geheel vOlkomen. Het 
      ontzag, waarmede de roolgebergten werden behandeld; 
      Parijs met alle hare onregtvaardig verworvene fchatten 
      van kunst en roem; geheel Frankrijk met alle zijne 
      ftaag uitgezette grenzen en vestingen; deszelfs kneve- 
      lende inwoners en grooten met alle hunne behoudene 
      fchatten, nit het zweet en bloed van andere landzaten 
      gewoekerd, waren den regtfchapenen zoo vele doornen 
      in het vleesch. Moest dan bet roofziek geweld eindelijk 
      toch eenen loon vinden ? Moest Frankrijk, het godde- 
      looze , met regt gehate Frankrijk, de kroon en het fie- 
      raad der wereld blijvcn ? Moesten de volken, die, op 
      hunne beurt , de geweldenaars hadden overwonnen en 
      gebonden, dan duurzaam bun cigendom, hunnen wet- 
      tigen roem misfen ? En was het billijk en goed, dat 
      elk kunflenaar en geleerde in Parijs ter fchole ging; 
      in Parijs, dat alzoo eene foort van wereldmonarchij 
      bleef behouden, en zoo veel te meer kanalen vond om
                      E 5              des-

    66         DANKREDt
    deszelfs god- en zedelooze beginfelen over de aarde te 
    verfpreiden? Neen, het rijk, dat zoo veel goeds be- 
    dorven had, was op verre na niet genoeg vernederd; 
    niet volkomen genoeg teruggebragt tot het peil, waar- 
    mede het geluk en de rust der overige natien waarlijk 
    beftaanbaar waren. — Maar nu, nu beeft bet regt ge- 
    zegepraald. Nu fpreekt de ovcrwonnene niet meer, als 
    ware hij niet overwonnen. Nu keert elks eigendom tot 
    hem terug. Nu boet de fchuldige in bet openbaar voor het 
    onheil, door hem gefticht. Nu worth niet de trots van 
    een enkel yolk, maar de veiligheid van alien geraad- 
    pleegd, bij de regeling der grenzen. Nu pronkt fchaars 
    een enkele roover meer met bet aanzien en de voorreg- 
    ten, ten prijs der kwellingen van alle Europefche vol- 
    ken behaald. \Vij, wij in bet bijzonder zien onze ga- 
    Ierijen en tempels op nicuw met den kunstroem onzer 
    vaderen vervuld; zien onze grenzen uitgezet op eene 
    wijze, die vele billijke klagten onzer zuidelijke landge-     nooten opheft ; zien die grenzen bevestigd ten koste 
    nooten opheft ; zien die grenzen bevestigd ten koste 
    van het yolk, dat dezelve onophoudelijk bedreigt ; zien 
    in dit alles de bekrachtiging van bet verbond, dat de 
    vroeg gefcheurde deelen van dit fchoone rijk weer beelt 
    bijeengebragt. Ja, wij in het bijzonder wonnen onein- 
    dig bij dezen laatften krijg; en het uitgeftorte bloed on-    zer dappere landgenooten, hoe kostbaar ook , is riikelijk 
    zer dappere landgenooten, hoe kostbaar ook , is riikelijk     vergolden. De trouw is gebleken; de eer is herfleld in 
    vergolden. De trouw is gebleken; de eer is herfleld in 
    bet oog der wereld; trotsch ziin alle de Nederlanders op 
    hunnen Vorftenflam; trotsch is de Koning op alle zijne 
    onderdanen. %Vic is hij, die ons voortaan als eene fwd.. 
    de weerlooze fchapen zou beflaan te driiven of aan te 
    vallen? Engcland huldigt den Prins , het hoofd‘onzer 
    benden. Groote ALEXANDER wil zich door hem met 
    ons verbroederen. Nergens iemand nicer, die op de 
    Hollandfche achterlijkheid beflaat te fmalen. Nergens 
    een yolk, dat zich onder den besten Koning gelukkiger 
    gevoelt. — Zoo flaat bet rijk der Nederlanden, bij des- 
    zelfs geboorte reeds, op eenen grondflag van eigen 
    roem en eigen magt; eene belangrijke fchakel in de ke- 
                            ten

            VOOR DEN ALGEMEENEN VREDE. 67
      ten der volken van ons werelddeel, omgord met den 
      vasten band van onderling vertrouwen en nationale 
      eer. Ja, dit is van den Heere gefchicd, en bet is een 
      wonder in onze oogen. IIij wierp de kostbare beftand- 
      deelen, nog naauwelijks aaneengehecht, in den frnelt- 
      kroes des woedenden krijgs , waaruit zij vastgekneed en 
      fchitterende zijn teruggekomen. o Vermeerdering van 
      heil! o nieuwe floe om God te loven ! Inderdaad, 
      landgenooten, alwat wij ons voorftelden u te kunnen 
      zeggen 'ter opwckking tot dankbaarheld, dat hebben 
      wij overvloedig gevonden. Behouden, bevestigcl, ver- 
      meerderd is de fchat der weldadigheid, dien ons de 
      vroegere vrede fchonk. Ilerhalen, bekrachtigen, ver- 
      heffen mogen wij thans alle de juichtoonen, toen door 
      ons aangeheven. Welke geloften wij Gode daarbij im- 
      mer heiligden, betalen wij ze thans met woekcr! Wel- 
      ke geloften wij fehroomvallig terughielden, doen wij 
      ze nu met een opgeruimd gemoed! Nadcren wij Hem 
      met gebed, met lofgezang, met liefde- offer, met hel- 
      lige befluiten om voor Hem te leven! o Hoe vele gele- 
      genheden lekken ons uit om onze dankbanrheid met da- 
      den te toonen! Hier is leed te verzachten; hier is wel- 
      haast weer overvloed ten beste aan te wenden. God 
      heeft ons als herfchapen tot Nederlanders. Zijn wij het 
      met geheel ons hart, door alle de deugden der vaderen , 
      door alien bedenkelijken afkeer van Franfche ligtzin- 
      nigheid en zedebederf! Alzoo, alzoo, mijne landgenoo- 
      ten, bet hart geflemd! Alzoo ons gevoel uitgeboezemd 
      en bevestigd in den lofzang, in het liefdewerk, in het 
      gebed; het gebed, dat God dan zoo zeker boort, als 
      onze opregte dankbaarheid Hem waarachtig aangenaara 
      is, en wij in Christus name mogen zeggen: Amen!






                                      BTJ

    68  BIJDRAGE TOT KENNIS EN GENEZING

     BIJDRAGE TOT KENNIS EN GENEZING DER ZIEKTEN 
     VAN HET GP, HOOR. Door Dr. HES SE N, Ridder
      der Ruskeizerlijke Orde van St. Wladimir, 
         praktiferend Geneesheer tc Berlijn.

    Dikwiils blijven 'ons de oorzaken der gehoorziekten, 
    en derzelver ware zitplaats, onbekend. mogen 
    ons derhalve gelukkig achten , zoo wij een of ander 
    ontdekken, hetwelk het gehoor aandoet, vooral zoo 
    die oorzaak in eenig organisch gebrek gelegen en voor 
    heeling vatbaar zij. — Daartoe zij het mij vergund, 
    eene kleine bijdrage te leveren.
     Het is genoegzaam bekend, dat allerlei gezwellen 
    en andere weeke klompen , (zoo als poliipen enz.) 
    Welke do buis van Eaflachius kunnen a ffluiten , hard- 
    hoorigheid en zelfs volflagen doofheid te weeg bren- 
    gen, en dat, na de heeling dier gebreken, het verlo- 
    ren gehoor ook terugkomt.
     De harde deelen of beenderen der mondholte hebben 
    een' even grooten invloed op dit zintuig, vooral ech- 
    ter de onderkaak en de daarin gevatte achterfte bak- 
    tanden Of kiezen, wanneer dezelve door bederf of 
    werktuigelijk drukken hunne zenuwen prikkelen, en 
    die prikkeling aan de zenuwen van het zintuig des ge- 
    boors mededeelen.
     Wanneer de achterfte baktanden, claaronder voorna- 
    melijk de zoogenaamde wijsheidstand, door beenbederf 
    zijn aangedaan, verwekt dit niet zelden oorpijn, of 
    zelfs hardhoorighcid. Dit zelfde gebcurt ook wel bij 
    het voortkomcn van den wijsheidstand, en duurt dan, 
    tot dat de onderkaak meer uitgegroeid is-,.en de nieuwe 
    tand meer plaats heeft gekregen. Somtijds verdwijnt 
    zij zelfs in 't geheel niet, of een of meer der achterfle     kiezen moeten worden weggenomen.
    kiezen moeten worden weggenomen.
     Vele beroemde ileelkundigen van vroeger tijd fchij- 
    nen dit verband tusfchen het oor en de tanden reeds te 
    hebben ingezien , daar zij, onder de middelen tegen

         DER ZIERTEN VAN HET GEHOOR.
    lievige en hardnekkige tandpijnen, bet inbranden met 
    een beet ijzer der plaats achter bet oorlapje aanraden, 
    en dit middel met vrucht zeggen gebruikt te hebben. 
    Dit toont reeds cen vermoeden, dat er tusfchen de ze- 
    nuwen van het oor en die der tanden naauwe gemeer- 
    fchap is. De ontleedkunde leert ons dit ook ten duidc- 
    lijkfte: want, fchoon de eigenlijke gehoorzenuw niet 
    zoo zeer met die van bet onderfle kakebeen is verbon- 
    den , zijn bet edger die der meeste gehoorbeentjcs, 
    b. v. de trommelkoord (chorda tympani.) Het bederf 
    of de drukking der achterfte kiezen kan dus, door lik- 
    vige prikkeling, door verdooving en verlamming, de 
    vrije werking dier zenuwen, en alzoo het gehoor ver- 
    binderen ; waaruit men mag befluiten , dat met bet 
    wegnemen dier tanden , in zulke gevallen, het geboor 
    berfteld moet worden. — De ondervinding hceft mij dit 
    ook meermalen geleerd.
     Het eerfte voorwerp, hetwelk mij op deze oorzaak 
    opmerkzaam maakte , was eon Landwehrman, J 0 H. 
    HINZE genaanid, die met zijn achttiende jaar, hang- 
    zamerhand, onder gedurige pijnen , trckkingen en fpar- 
    ningen in de onderkaak, hardhoorig was geworden. 
    Daar ik de kiezen bij hem bijzonder fterk ontwikkeld, 
    de ruimte tusfcben den wijsheidstand en het ravenbelth-uit-     fteekfel ,(proc. coronoid.) zeer bekrom pen , en den eenen 
    fteekfel ,(proc. coronoid.) zeer bekrom pen , en den eenen 
    wijsheidstand benevens de achterfle kies vond aangeflo- 
     ken, bewees mij dit, dat de ontwikkeling dier tanden 
    bier zeer bclemmerd moest geweest zijn ; en daar elke 
    pijn aan de aangeftoken tanden hevige oorpijn verwek- 
    te en de hardhoorigheid vermeerderde, bevcstigde mij 
    dit in de gedachte, dat deze laatfte aan de gefteldheid 
    der tanden te wijten was. Het gevolg leerde ook, dat, 
    na het uittrekken dier twee tanden, het gehoor aan de 
    regter zijde zich geheel herftelde; zoodat bij zelf mij 
    verzocht, ook aan de andere zijde den wijsbeidstand, 
    hoewel daaraan geen bederf was, weg te nemen. Na 
    verloop van eenige weken, hoorde bij volmaakt wel, 
                              en

        70 BIJDRAGE TOT EENNIS DER GEHOORZIEKTEN.
        en Iced finds nimmer weer aan oorpijn of hardhoorig- 
        heid.
           Na dien tijd heb ik meermalen gelegenheid gehad , het 
        gehoor door het uittrekken van eene of meer kiezen te 
        herftellen. Ook zijn den Tandmeester van het Hof, 
        LAUTENSCHLaGER, herhaalde malen dergelijke ge- 
        vallen voorgekomen.
                      Bijvaegfel van den I/elle-der.
           Het zij mij vergund, deze, zoo mij voorkomt , op-. 
        rnerkelijke aanmerkingen aan het oordeel en het onder- 
        z-oek mijner Kunstgenooten te bevelen. Ilt meen ech- 
        ter hierbij het volgende te mogen voegen : dat, name- 
        lijk , deze oorzaak van hardhoorigheid of volflagen doof-
        heid alleen waarfchiiplijk is in zulke voorwerpen, bij 
        Welke dit gebrek ontflond in zulk een leefperk, waarin 
        groote kiezen, vooral de wijsheidstand, voortkomen; 
        dat, voorts, het ontflaan der doofheid gepaard dient 
        te hebben gegaan met tandpijn, of andere blijken van 
        moeijelijke ontwikkeling der tanden; en dat, eindelijk, 
        het dadelijk onderzoek van den mond den Genees- of 
        Heelkundige overtuigen moet , dat de achterfte kiezen 
        wezenlijk buitengemeen groot ziin, of althans niet in 
        evenredigheid Haan met het kakebeen.
                                                        J. V.


           BIJZONDERHEDEN, BETREFFENDE EENIGE VOOR- 
                 WERPEN DER NATUURLIJKE HISTORIE.
              (Ult de Gedenkfc!zrirten over het Outten, van den 
                            Heer FORBES.)

        De Heer FORBES nam , gedurende ziin verblijf in 
        .Konkan, een landfchap, desti'ds aan de llfaratten toe- 
        behoorende, gedurende verfcheidene weken, cen le- 
        vend Kameleon waar, , en onderzncht met groote optet- 
        tendheid deszelfs kleurveranderingen. Zijne gewone kleur

    BIJZONDERDEDEN RAKENDE DE NATUURL. MST. 71
    kleur was een aangenaam krocn , bleek blaauw ge- 
    vlekt. De voornaamfle veranderingen waren in fchit- 
    terend gal, in donker olijfkleur „en in donker groen. 
    Maar, wanneer hct vertoornd was, of wanneer een 
    bond het naderde, lietgeen waarfchijnlijk het gevoel 
    van vrees bij hetzelve deed geboren worden, blies het 
    ziin ligchaam geweldig op, en wcrd zijne huid als het 
    fchild van cen fchildpad, nemende gele, oranje, groe- 
    ne en zwarte kleurcn aan. Alsclan vertoonde zich het 
    dier in zijn mecste voordeel. Het wcrd op eene zeer 
    bijzondere wi;ze aangedaan door de tegenwoordigheid 
    der zwarte kleur; dit was de kleur der plint van de 
    lambrizring rondom het vertrek ; en het vermeed 
    zorgvuldig, dezelve te naderen. Maar, wanneer dit 
    hetzelve bij toeval gebeurde, of wanneer men iet 
    zwarts in zijnen weg leide, krecg het terflond bet 
    voorkornen van ecn geraarnte, en wcrd zwart als jaye!- 
    ileen. Het bleek duidelijk , uit de zorg , welke bet ge- 
    bruikte om de voorwcrpen te vermijden, die deze ver- 
    andering te weeg bragten, dat de zwarte kleur het eeEe 
    onaangename gewaarwording veroorzaakte, en op het- 
    zelve eenigermate het uitwcrkfcl van een vcrgift deed. 
     Deze daadzaak is zeer opmcrkenswaardig. Wij heb- 
    ben weinig begrip van de wijze, op welke de diercn 
    door de kleuren worden aangedaan; hetgeen wij er van 
    wetcn , bcpaalt zich tot eenige volksoverleveringen. 
    De buffel en de flier geraken in woede op het zien der 
    roode kleur , welke , naar het begrip van blindgeborenen ,    op hen werkt als de klank eener trompet. Zou het nit 
    op hen werkt als de klank eener trompet. Zou het nit 
    hoofde eener gelijke vijandigheid bij de adder zijn, dat 
    de zoekers van dezelven haar een ftukje rood laken voor- 
    houden , waarin zij biiten , en door middel waarvan 
    men haar de tanden uitfcheurt ? Men weet, dat de kik- 
    vorfchen dezelfde drift bezitten , en men dezelven vangt 
    met een vischhaak , waaraan een ftukje rood laken. 
    Men lokt den baars in de netten, door hun eene of an- 
    dere bloem voor te houden van een fielder geel.- Wan- 
    neer men des zPwers eenen zwarten hoed draagt , is 
                            men

        72                BIJZONDERDEDEN
        men zeker van er tienmaal meer vliegen op te hebben, 
        dan zich op eenen witten hoed nederzetrem — Wan- 
        neer men een grooter aantal opmerkingen van deze foort 
        zal gedaan en gerangfchikt hebbcn , zullen dezelven tot 
        gevolgen van eene dadelijke nuttigheid kunnen geleiden. 
        %Vij hebben opgemerkt, dat zwarte kicederen de onder- 
        fcheidene reuken meer bijzonder vasthouden , dan die van 
        eene ligtere kleur; zou het ook niet mogelijk zijn , dat 
        de kleederen van deze kleur ligter, ,dan andere, fmetfloi- 
        fen inzogen en mededeelden? Zoo dikwijls overwegin- 
        gen van dezen aard zich aan ons voordocn, komen wij 
        cr mede voor den dag, als een gtaankorrel ter zijde van 
        den akker gevallen. De oude natuurkunde der ligchaam- 
        pjes (corpuscula) heeft eenen bekwamen voorfpraak in 
        den Heer DALTON gevonden ; en in eenc eeuw, waar- 
        in de proeven met zoo veel zorg en omzigtigheid be- 
        werkftelligd worden, kan deze flap gelukkige gevolgen 
        hebben.
          De Heer FORBES, genoodzaakt zijnde , voor eenen 
        nacht ziine toevlugt te nemen in een der kelders van 
        eene Mahomedaanfche grafplaats, (want de tegenwoor- 
        digheid van een' Christen zou elk huis van eenen
        zelman , dat hij binnentrad, bezocdeld hebben) werd 
        hij verpligt, de oude bewoners er eerst nit te jagen ; 
        zijnde niet ander3 dan ontzaggelijke vledermuizen,wel- 
        ke men, volgens derzelver houding en gedaante, vile- 
        qende kikvorfchen noemt: men ziet er dikwijls van 
        zes voet vlugt.
          Op de kust, waar de flad Augigo gelegen is, zijn 
        de papegaaijen in den tijd van den oogst niet min ge- 
        vreesd, dan eene wolk fprinkllanen of een Leger Ma- 
        ratten. Zij verduisteren de lucht door hun aantal ; en, 
        wanneer zij zich in een rijscveld nederzetten,vindt men 
        er, na verloop van weinigc uren, geen korrel meer.
          Te , hoofdflad van een distrikt, dat vier-en- 
        tachtigdorpen bevatte „ en waarvan de Heer F o Ii R E S 
        Gouverneur was, vond hij zoo vele apen als menfche- 
        lijke wezens. Deze dieren fchenen bezit genomentc

              RAKENDE   NATUURLIJKE HISTORIE.  75
       te hebben van al de daken der nad; en dikwijis wel=ded 
       ze te werk gefteld als hulptroepen in de verfchelen tus- 
       ichen geburen. Iii deze twisten werci Men nimtner band- 
       gemeen; alles bepaalde zich tot wederkeerig fchelden 
       200 wel op de perfonen als naastbettaanden der partij. 
       en. De gene, die bet onderfpit delft in dezen Nvoor- 
       den - Oorlog, wreekt zich daarover, fomajds , door rijst 
       op bet dak van zijnen buurman te werpen. De apen 
       toeven niet , dezen (chat te ontdckken, en fnellen in 
       menigte toe, otn dien te plunderen; en, om bij al de 
       korrels te komen, die tusrcheri de panned gevallen zijn, 
       maken ze weinig zwarigheids , om ze, de eene na de 
       andere, weg te nemen, en dus ontblooten ze langza- 
       merband bet geheele huffs. Men heeft riiet altijd werk- 
       lieden bij de hand em bet dak te heraellen, en de re- 
       gens veroorzaken eene groote fchade aan huisgeradent 
       en voorraad van rijst b nnenshuis.

               D. JUAN BAUTISTA MUNOZ: 
        (Medegedeeld door den neer GERRIT JOAN MEIJER.)

       Toen de gerchiedcnis van ilmerika, van den beroems 
       den ROBERTSON, in Spanie bekend werd, verwek- 
       te dezelve aldaar veel opziens en verontwaardiging, 
       Om de eer der natie te redden, benoemde de toenma- 
       lige Koning, in het jaar 1779 , den Heer j u A N BA U.* 
       TISTA MUNOZ, Hoogleeraar der Wijsgeerte te Va- 
       lencia, tot Historiograaf der Indiin, gelastte hem eene 
       gefchiedenis van ilmerika te fchrijven; en gaf tevens 
       bevel, dat alle boekerijen eri archieven des geheelenKo- 
       ningr/lks veer hem zouden ge6pend worden; en hem 
       ten dienile ftaan. Dc fehrandere, maar befcheidene aI ts.‘ 
       N o z aanvaardde dezen last met huivering; volbragt 
       dien echter met edelcn moed en flandvastigheid. Om- 
       trent het koninklijke bevel drukt bij zich in zijne 
       voorrede aldus   „ fit acht mij ook verpligt, om
         ALE NGELW• 1816. NO. 2k, F         ,, van

    74      JUAN "it TISTA MUNOZ.
    „ van de eer en bet vcrtrouwen te gewagen, waarme- 
    „ de ik in dezen vereerd werd. lk ontving een eenvoti- 
    „ dig bevel, om deze gefchiedenis te fchrijven, zon- 
    51 der de mintle aanwijzing omtrent de wijze, hoe; bli;-
     vende dus de zaken, de fchikking en de flij1 geheel- 
    „ lijk aan mijne vrije verkiezing overgelaten.” In weer- 
    wil echter des koninklijken bevels, ontmoette hij on- 
    verwachte zwarigheden; want vele boekerijen der aan- 
    zienlijkfte kloosters in Spanie hadden een opfchrift , 
    waarin hij met de groote excommunicatie bedreigdwerd , 
    die iets uit dezelve over den drempel bragt; en deze 
    bedreiging moest eerst door eene paufelijke dispenfa. 
    tie weggenomen Nvorden , alvorens de Heer 1\1 U N o z 
    de noodige ftukken kon verkrijgen. Met het grootfte 
    ongeduld zag men de eerfle proeve te gemoet, die men, 
    naar de bekende kunde des Schrijvers , en na zulke voor- 
    bereidingen , reeds vooraf als een meesterftuk befchouw. 
    de. Eindelijk verfcheen dan, in het jaar 1793, bet eer- 
    fte deet; en met regt mogen de Spanjaarden roemcn , 
    dat zij ook hunnen TACITUS hebben! In het jaar 
    1799 wilde o z bet tweede cleel, met een dccl der 
    noodige bewijsflukken, uitgeven, torn hij den 19den 
    julij ovcrleed. Dit tweede deel is tot beden toe nog 
    niet in het licht verfchenen. Waarfchijnlijk is de nool- 
    lottige oorlog, welke Er.f.ropa federt dien tijcl veront-     rust, de oorzaak daarvan. Met hoe veel regt wij de 
    rust, de oorzaak daarvan. Met hoe veel regt wij de 
    nietverfchijning van dit tweede (feel betreuren, en hoe 
    .reel Spanje's letterroem door den dood van den edelen 
    MUNOZ verloor, mogen zij met mij getuigen, die het 
    eerfte gelezen hebben. Deze gefchiedenis is in alien 
    opzigte een meesterftuk, zoo wet ten aanzien van 
    waarheidsliefde , van oordeel, ftnaak en onpartijdigheid,     als ook van 41; ja. dit Cone boekdcel fchijnt mij vol- 
    als ook van 41; ja. dit Cone boekdcel fchijnt mij vol- 
    doende , om den naam van nt UNoz onfterfelijk, en 
    den luister van S.panje's letterroein onvergankelijk te. 
    rnaken.
     1k heb beproefd om mime landgcnooten met dezen 
    waarlijk grooten man bekend to maken, door hun eene 
                            ver-

              D. NAN BAUTISTA MUNOZ: 75
     vertaling ziiner inleiding tot dit voortrelfelijk werk aan 
     te bieden, in de hoop, dat deze inleiding, als een klein 
     geheel, hunnen geest en hunnen fmaak , voor eenige 
     oogenblikken , aangenaam zoude kunnen bezig houden, 
     en hun de denkwijze en den fchrijftrant der nieuwe 
     Spaanfche geleerden leeren kennen.


       i. Nicuwe wereld noemden onze voorouders dat ge- 
     deelte van dezen aard- en watcrbol, hetwelk de Span- 
     'Garden ontdekten , ten tijde der katholieke Koningen. 
     Een naam, met billijkere redenen toegedeeld , dan de 
     OudAi hadden , on) „ geheele wereld" te noemen, dat
         gedecite, hetwelk zij kenden. De aardrijkskundi- 
     ge begrippen, welke men ten tijde der R.omeinfehe 
     grootheid ha!, waren wezenlijk zeer Bering; en, ge- 
     durende den blister van dit rijk, reikten zij niet ver- 
     der , dan over het achtite gedeelte van den aardbol. 
     Van de drie voornaamtle deelcn, waarin men de oude 
     ivereld verdeelde, kende men het kleinfle niet eons ge- 
     heel. UitgeT).-ekte landen , welke wel de helft van Azie 
     en Al.-ika bevatten, kende men, of in 't geheel niet, 
     of flecks uit onzekerc en onnaauwkeurigeverhalen. Bij- 
     kans duizend jaren verliepen er, nadat de volken van 
     het Noorden zich meester maaktcn van het Romeinfche 
     gezag, zonder dat men in de aardrijkskunde merkelijk 
     vordcmle. Slechts in de negende eeuw ontdekte men 
     Groenland; en in de elide eeuw, bij gelegenheid der 
     beroemde Kruistogten, verkreeg men uitgebreidere en 
     itelligere kennis van de westelijke en zuidelijke gedeel- 
     ten van Azle. Uit deze kennis werd het verlangen ge- 
     boren, om verder afgelegene en onbekende landen
     bezoeken. In de twaalfde eeuw gaf BENJAMIN BEN 
     JONAH, een good, geboortig van Tudela, in bet Ko- 
     ningrijk Netvarra, en fchrijver eener belangrijke reis, 
     nog meerder voedfel aan deze begeerte. Na hem deden 
     eenige vreemdelingen verfchillende reizen , in de der- 
     tiende en veertiende eeuw, ondc7 welke zich de Yene-
                    E

           D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.
    liaati MARCO PAOLO en de Engelschmt772 JOHN DE 
    MANDEVILLE roemrijk onderfcheidden. Echter kon 
    men geene groote vorderingen in de aardrijkskunde ver- 
    wachten, zoo lang de zucht, om nieuwe landen door 
    middel van de fcheepvaart te ontdekken, niet de harten 
    der Vorilen beving.
       Dit veld openden de Koningen van Kastilia in het 
    begin der vijftiende eeuw, door de verovering en Ea- 
    ropefche bevolking der Kanarifche eilanden, die reeds 
    te voren door Franfehe en Spaaplehe fchepelingen tva- 
    ren bezocht geweest. Vanhier nit gingen de moedige 
    togten op den Atlantifchen oceaan, in eenen aanmerke- 
    lijken afftand van het vaste land; hier ontflond het ver-     moeden van nieuwe eilanden in het westen; bier begon 
    moeden van nieuwe eilanden in het westen; bier begon 
    de handel met de woeste volken van Afrika, van Wel- 
    ke men vruchten en kostbare metalen ontving, voor 
    fnuisterijen, bij ons van geene waarde; vanhier rees de 
    bijzondere luister der (Tad Sevilla, de hoofdplaats voor 
    den handel in haven en voartbrengrelen der natuur met 
    Afrika en deszelfs eilanden; en bier ontflak de onge- 
    hoorde drift tot ondernemingen ter zee op de kusten 
    van ihulalulia. De Portugezcn, mededingers naar den 
    roem hunner naburen, betraden dezelfde loopbaan ; 
    en, dezelve met ijver en ftandvastigheid vervolgende , 
    verduisterden zij welhaast de ondernemingen hunner 
    voorgangeren, volmakende de fcheepvaart, en gevende 
    aan den zeehandel eene verbazende uitgebreidheid. Zoo 
    veel vermag de gunst van eenen Vorst , die de weten- 
    fchappen en de algemeene welvaart bemint ; die zijnen 
    tijd en zijne pogingen befteedt, om de eer en de belan- 
    gen van het vaderland te bevorderen ! Dit een en ander 
    verkreeg Portugal door den onfterfelijken Prins HEN- 
    DRIK; en een rijk van zoo weinig aanzien werd , na 
    verloop eener eeuw, de bewoniering van Europa , de 
    fchrik van Afrika en India, en zijne hoofdflad de voor- 
    naamfle ftapelplaats der wergild. Deze gelukkige togten 
    der Portugezen echter, hoe nuttig ook voor bun land, 
    voor het Christendom, en voor de uitbreiding van het 
                            men-

                 D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.    77
       Inenfchelijk veritand, bepaalden zich tot de kusten en 
       zeeen der oude wereld, van welke men reeds eenige, 
       hoewel zeer geringe en twijfelachtige , kennis had. Men 
       was waarlijk nog geheel onbekcnd met den zuidelijken 
       uithoek van Jfrika, Coen men het ontwerp beraamde, 
       om langs deze flreek naar ludii en de Specelij,- eilandcn 
       te:varen, met oogmerk om dien grooten handel zich
          te waken en zonder tusichenkomst te voeren, die, 
       door duizend omwegen gedreven, allengskens vele vol- 
       ken en ftaten, van de vroegfle tijden af, verrijkt had.
         3. Eene anJere ondcrneming bleef bewaard voor een 
       vernuft van hooger orden, voor een ondernemend hart 
       en eenen onverfaagden moed. Van de denkbeelden, die 
       men van de oostelijke grenzen van Azle had, moest 
       men befluiten tot den verbazenden affland tusfchen de- 
       ze, en de bekende kusten en eilanden van Afrika. Het 
       was aannemelijk, dat in die uitgebreide ruimte groote 
       landen, -en in dezelve volken, en zelfs magtige rijken, 
       moesten, zijn. Welk een edel voorwerp voor ecne wijze 
       nienwsgierigheid ! En, indicn de affland kleiner ware, 
       en geheel vervuld door den grooten Oceaan, hoe veel 
       korter en gemakkelijker konde dan niet de handel naar 
       de Indien, door het westen, gedrcven worden? Met 
       foortgelijke overdenkingen Meld zich de beroemde Ge-
       'vices , CHRISTOFORO COLOMBO, bezig; die, on-
       derwezen in de wetenfchappen en kunflen, welke bij- 
       dragen, om de fcheepvaart voor te Eaten en te vol- 
       maken ; die door eigene ervaring de bevarene zeeen 
      kende, met de wijzen Van alle landen gemeenzaam was, 
      en alle boeken gelezen had, welke hij over gerchiede, 
      nis, wijsgeerte en wereldkunde verkrijgen kon; die, 
      zeg ik, zijne gedachten boven de gewone fpheer ver- 
      hief, en bij gevolg al die tegenfpraak en verhindering 
      moest ondervinden, welke zij ontwaren, die den eens 
      betreden weg verlaten. Gelukkig beantwoordden c o- 
      L o NIB moed en ftandvastigheid aan het verhevcne 
      zijner gedachten. Dus, ten koste zijns tijds en zijns
      gedulds, zocht voor zijne moedige onderneming,
                        F 3              eenen

        78          D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.
        eenen magtigen en gelukkigen Vorst te winnen, en op 
        bet tooneel der wergild het grootfle fchouwfpel te ge- 
        ven, dat ooit de eenwen zagen. Deze wijze ftuurman, 
        verre verheven boven den geroemden geleider der Griek- 
        fche Argoiiaziten, ftreefde moedig de grenzen der oude 
        fchecpvaart voorbij, vertoonde den grooten Oceaan bij- 
        kans nog eens zoo ruim, als de algemeene denkwijze 
        hem maakte, en ontdekte in deszel:s fchoot nieuwe we- 
        relden , volgens de voorfpelling van SENECA, welker 
        kennis andere COLOMBO'S voltooiden.
          4. Eindelijk zag men dan dezen aardbol grootflendeels 
        met water bedekt, en in hetzelve, als op een groot 
        veld, die aarddeelen geftrooid, die, het noorder aspunt 
        omklemmende, tot op de helft van het zuidelijk half- 
        rond afdalen, en in twee aanzienlijke fiukken verdceld 
        ziin. Dat gedeelte, waartoe de oudtijds bekende we- 
        reld behoort , ligt in bet midden der oppervlakte van 
        den aardbol, van de Kanarifche eilanden naat bet oos- 
        ten toe; zeer uitgebreid naar alle rigtingen boven den 
        evenaar, en verre onder denzelven in twee naauwe 
        punten uitgaande, de eene gevormd door het vaste land 
        van Afrika, en de andere door de eilanden ten zuiden 
        van Aziê. Op de tegenovergeflelde helft, van de Ka 
        varifche eilanden naar bet westen toe, ligt het tweede 
        gedeelte der nieuwe landen, weinig verwijderd van het 
        eerfte, en iets minder uitgebreid in breedte omtrent de 
        noordpool. Van bier af wordt het aan beide zijden naau- 
        wer, tot dat het, in de nabijheid van den evenaar, eene 
        fmalle landengte vormt; nu wordt het weder ruimer, , 
        verkrijgt welhaast eene lengte van 45 graden, worth 
        dan weder naauwer, en eindigt in het zuiden met eene 
        fmalle punt op 56 graden breedte. De ruime uitge- 
        breidheid ran het nieuwe aarddeel, genaamd Amerika; 
        de onmetelijke zeeen, die hetzelve aan beide zijden be- 
        fpoelen , van de Afrikaanfche eilanden af, tot de ei- 
        i.ludsgroep van Azie toe; al het overige van bet :zui- 
        dein halfrond, zoo verre bet bevaarbaar is; en de on-
        telbare eilanden , gclegen in nabijhid van .ilmeTika

                D. JUAN BAUTISTA mur:,)z. 79
       en in den grooten flillen Occaan, — dit alles zi:,n de 
       westelijke ontdelkingen der Spanjaarden, met hare ge- 
       volgen; dit is onze nieuwe wereld, diens naams waar- 
       dig, niet alleen omdat zij aan de oudheid onbekend was , 
       maar ook om de bijzondere nieuwe voarwerpen, welke 
       zij der natuur- en zedekunde aanbiedt.
        5. Ten gevolge van doze ontdekkiqgen , omzeilde men 
       den geheelen aard- en waterbol; men ly:agt deszelfs wa- 
       re gcdaante in bet licht; en men verkreeg kennis van 
       de gefteldheid zijner voornaamRe dee/en , en der din- 
       hen, die zij hevatten. Nog meer dan de kennis van 
       dezen bol, werd de kring onzer clenkbeWen vergroot. 
       Dit kleine gedeelte der aarde, dat men de bewoonbare 
       wcreld noemt, verrijkt door duizend gewaande voorreg- 
       ten, vertoonde, voor zoo verre het ontdekt werd, de- 
       zelfde natuur, in die eenvormige verfcheidenbeid, die 
       haar karakter en hare fchoonheid nimaakt. De voor- 
       onderaelde grensperken van water, koude en hitte, 
       waarmede men haar omgeven dacht , verdwenen. Alle 
       Linden bereikbaar en alle zeoTh bevaarbaar verklaard 
       zijnde, kreeg men aanleiding tot Gene algemeene waar- 
      neming en ervaring; en ontelbare dwalingen, ontftaan 
      uit de overbaasting in bet oordeelen naar onvolmaakte 
      gelijkftellingen, werden verbeterd. Nieuwe landen; 
      nieuwe en zeer verfchillende luchtsgefteldheden in de- 
      zelfde luchtftreken; eene voortdurende lente in die, 
      welke men voor de veranderlijkfle Meld; fneeuw in de 
      heete luchtftreek; levende wezens in atle, en andere 
      foortgelijke verfchijnfelen, naarmate zii de algemeene 
      bewondering wekten, maakten ook de wijsgeeren oplet- 
      tend, en omzigtig, om hunne oordeelvellingen en nit- 
      fpraken to regtvaardigen. Het vaste land van Amerika, 
      als het voornaamfte der nieuw ontdekte landen, en 
      van den beginne of naauwkeuriger onderzocht , beef!, 
      grootere en aanziennikere verichillen opgeleverd , dan 
      to voren gekende landitreken. Het breidt zich ten noon. 
      den nit, onttrekt zich aan de waarnerning omtrent de 
      So Braden breecite, en loopt naar bet zuiden over de
                       F 4             nroo

    8o    D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.

    2.70o mijlen langs de middaglijn. Het fchlint, dat de. 
    riatuurlijke beweging der waterer naar het westen het- 
    zelve wilde verdeelen, en dat zij reeds de uitgebreidheid     van den zeeboezem tusfchen Flo-ida en de monden van 
    van den zeeboezem tusfchen Flo-ida en de monden van 
    den Orinoko van bet land gewormen hebbe; zoo als zij 
    waarichijnlijk in andere tijden de veel grootere ruimte 
    in de Aziatifehe eilandsgroep won, en Nieust Holland' 
    afzonderde. In Amerika, echter, is deze fcheiding ver. 
    hinderd door de groote Cordilleras, die het noordelijk 
    met het zuidelijk deel zeer flerk verbinden. Men vindt 
    op onzen aardbol geene tweedc foortgelijke bergketen, 
    iroch zulke aanzienlijke uitwerkfelen, als hieruit voort-     vloeijen ; niet minder merkwaardig is de grootte en nitl. 
    vloeijen ; niet minder merkwaardig is de grootte en nitl.     gebreidheid der lage landen en moerasfen. Verbazende 
    gebreidheid der lage landen en moerasfen. Verbazende 
    meren en watervallen vormen flroomen van eerie onge, 
    boorde grootte, zoo als de St. Laurens, de Misfifipi, 
    de Orinoko, de 111aration en tic La Plata, met weike 
    men de grootile flroomen der oude wereld niet cens 
    vergelijken kan. Naar evenredigheid overtreffen ook de 
    zandige en onvruchtbare vlakten, en de vruchtbare en 
    vette landen der nieuwe wercld, die der oude. Hier 
    yertoont zich de natuur in hare voile kracht , den grond 
    met verbazende en ondoordringhare bosfchen bedekken. 
    de, palm- ceder- en andere boomen voortbrengende 
    van ongetoofbare dikte en hoogte; daar fchijnt zij
    geput en magteloos in fchrikverwettende en dorre 
    wocstijnen, waar naauwelijks een distel ofdoorn groeit.
     6. Aan den zamenloop van deze oorzaken, en aan 
    de ligging der landen, ten aanzien van hemelffreek en 
    zecen, zijn wij andere verwonderenssvaardige verfchei 
    denheden verfchuldigd; doordringende koude op kleine 
    hoogten; eene algemeen heerfchende vochtigheid; eene 
    on4uivere en ongezonde lucht; winden, die gewoon- 
    lijk de hitte der loocIregte zonneftralen matigen, en 
    andere, Welke gedurig de koude vermeerderen, die aan 
    de poolitreken eigen is; flormen, die in korten tijd 
    b.ergen van zand voortbrengen en weer vernietigen, 
    Sri pl:znten, dieren en gebouwen verwoestea; de jaar.
                             gib

             0. JUAN BAUTISTA MUNOZ. gr
     gettiden verdeeld door aanhoudende of ophoudende re- 
     gens, en deze laatften bijkans voortdurend in het eene 
     jand en zeer zeldzaam in een ander. Niet minder op. 
     merkelijk is de rijkdom in bet hart der aarde; de me- 
     nigvuldigheid en de verfcheidenheid der gewasfen op 
     derzelver oppervlakte; de ontaarding in de verplanting 
     naar andere landltreken; de afwisfeling in het voort- 
     brengen, en in den finaak en de grootte der vruchten. 
     Men vindt in het nieuwe aarddeel niet de groote vier- 
     voetige dieren van het oude; daarentcgen heeft het 
     een oneindig aantal van infekten en wormen, waarvan 
     Vele wonderbaarlijk en verbazend in hunne foort zijn, 
     en duizend andere foorten van dieren, geheel nieuw, 
     of ten hoogite verfcheiden. Ondcr de vogelen dezelf- 
     de verfcbeidenheid en onderfcbeiding.
      7. De verfcheidenheid echter, , die men onder de men- 
     fchcn vindt, verdient nog meer onze verwondering. De 
     nicuwe wereld heeft ons , in hare verfchillende bewo. 
     ners , even zoo vele fchakels aangeboden, om de keten 
     to vormen, welker uiterften de blanker en zwarten van 
     het oude werelddeel zijn. Eene andere en nog meer ver. 
     fcheiden keten zoude men kunnen vormen van de ver- 
     fchillende trappen van onbefchaafdheid, waarop zij al- 
     ien zich bevinden, van de fireep af, die den wilden 
     mensch van het dier affcheidt, tot de groat:11e gelijkheid 
     aan een geregeld gemeenebest. Men zag daar de rode 
     verlaagd; de natuurwet verduisterd; overal de domfte 
     afgoderij verheven; de woestheid heerfchende; de met 
     de menfchelijke natuur meest ffrijdende ondcugden zeer 
     uitgebreid; letteren en wetenfchappen geheel onbekend; 
     onbekend ook een groot aantal van kanften; andere in 
     haar eerfte opkomen, overgeleverd van den ecnen aan 
     den anderen door werktuigelijke navolging, en niet 
     ane bckend of gevorderd uit grondbeginfelen. Zelfs 
     de eerfle kunst van alien de akkerbouw, daar, waar 
     hij de grootfte vorderingen gemaakt had, verdiende 
     naauwelijks dien naam , en kon ook niet anders zijn, 
     z wider de kennis 4an het ijzer, en zonder het gebruik.
                    F 5             der

                        D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.
         der dieren voor den arbeid. De meest volmaakte en uitvoe-
         rigfle werken voor de weelde der half gekleede groo- 
         ten, in het befehaafdfle gedeelte van Amerika , waren 
         kinderen van zuivere werktuigelijkheid en gcduld, en 
         niet meer noch minder dan de gewone werken voor 
         de fchamele behoeften en gerieven van het naakte ge- 
         meen. Deze onbefchaafde volken, in 't algemeen wel 
         te vreden met hunne ellende, ontwaakten zelden, oin 
         het levensgenot van anderen op te zoeken en zich eigen 
         te maken; dus bleef elk klein huisgezin, elke ftam of 
         natie bepaald bij Karen grond , begraven in hare onwe- 
         tendheid , en in eene verbazende onverfchilligheid en
         held. Elk eene had hare arme taal, hare zeden en ge- 
         woonten, hare ijdele afgoden en bijgeloovigheden. Uit 
        dezen ellendigen /hat rezen ongetwijfeld eenige volken 
        van Brafilië , van Terra Firma, van de binnenlanden 
        van Noord-Amerika, en voornamelijk van Mexico en Pe- 
        ru, bij welke men uitgebreidere en rijkere talen gevon- 
        den heeft. Echter geen van deze fchijnt ooit een ge- 
        roegzaam aantal van afgctrokkene en algemeene denk- 
        beelden verkregen, noel) zoo veel tijds vrede en rust 
         genoten te hebben, als voldoende was, om hen uit de- 
        zen afgrond van duisternis tot bet licht der ware be- 
        fchaving te verheffen, daar zij beroofd waren van alle 
        getneenfchap met befchaafde volken, en de eerfie over- 
        leveringen der menschheid vergeten hadden. De over- 
        levering van den zondvloed fchijnt de eenige te zijn, 
        die bij de volken der nicuwe wereld is bewaard geble- 
        ven, hoewel veranderd en met fabelen vermengd, zoo 
        als dit ook bij vele befchaafde volken tier odde wereld 
        plaats heeft. Maar noch deze overlevering, noch vele 
        andere begrippen en gewoonten, welke het vernuft en 
        de geleerdheicl hebben vergaderd, om in eenige der te 
        voren bekende volken den oorfprong der bevolking van 
        Amerika te vinden , voldoen of bevrcdigen bet verftand. 
        Het menfehenik geflacht is, zegt men, aikomflig van 
        rsen eenig begin; dit is geheel omgekomen in den alge- 
        ineenen zondvloed, behalve het huisgezin van N o A I-I1SC.

               D. JUAN BAUTISTA !%IUNOZ. S3

      befchaafde menfchen, die aan hunne nakomelingen den 
      voorraad hunner kunfien en de overleveringen hunner 
      voorouderen mededeelden. line is het gebeurd, dat een 
      gedeelte dezer nakomelingen geheellijk zijne afkomst 
      vergeten , en niets behouden hebbe van den overgele- 
      yerden kunstvoorraad, niet eens het gebruik des ijzers, 
      of van andere dingen der eerfte behoefte ; en eindelijk 
      tot dat uiterfte van flompheid geraakt zij, waarin de 
      meeste bewoners van Amerika en der eilanden van den 
      zuidelijken Oceaan zich bevinden?
               (Het vcrvolg, en fiot hierna.)


           NAPOLEON TE WARSCHAU, DEC. 1812.
      (llistoire de l'9mbasfade dams le Due/1j de Varfovie , en 1812. 
       par M. DE PRADT, Archeveque de Malines, alars ihn- 
                  basladeur a Varfovie,)

       Men fpreekt in Frankrijk met veel lof van een werk des
       Aartsbisfchops van Bleeltelen, voormaals Ambasfadeur van 
      ,, het Franfaire Hof to Warfchan. Ilet volgende is uit het. 
      „ zelve overgenomen."
       (Het drama fnelde ten einde; de armee van Rustand was 
      vernietigd; BuoNAPARTE vlugt; hij komt door Warfchav ; 
      aldus fchrijft de Aartsbisfchop
       Eindelijk brak de tiende December aan.
       Ik ontving zoo even eene boodfchap van den Hertog (v A N 
      nAss AN o), die mij de op hander zijnde aankomst meldele 
      van het Corps Diplomatiek, hetwelk den zomer te Trilna 
      had doorgebragt. Ik was bezig met hem te antwoorden,
      hem de ongelegenheden to doen gevoelen van zijn verblijf in 
      eene opene flad, onder het oog van den vijand; toen de deu- 
      ren van mijn vertrek zich openen, en doorgang verleenen 
      een Lang man, in zijnen gang onderfleund door een' mijner 
      Secretarisfen van Ambasfade. „ Volg mij!" zegc mij doze 
      verfchijning. Een zwart taf bcdektc zijn hoofd; zijn gelaat 
      was als verloren in de dikte van het bout, waarin hij gedo- 
      ken ging; zijn gang bezwaard zijnde door een dubbel bol-
                                       werk

         4                 NAPOLEON TE VtrARSCHAT).

         werk van met bont gevoerde laarzen: het was eene foort van 
         fpookvertooning. Ik fla op; ik nader hem, en, eenige trek- 
         ken van zijn profiel vattende, herken ik hem, en zeg: Ha! 
         gij zijt het, CA U L A I N c o ;JR T! wan:- is de Keizer? — in 
         het hotel d'Angleterre ; hij wacht op u. — Waaroni niet aan 
         het paleis afgeftapt?    Hij wil niet bekend zijn.     Hebt gij
         al het noodige? — Bezorg ons Bouronje- en Malaga-wijn. 
        — De kelder, het huffs, alles is tot uw' dienst. En wer- 
        waarts gaat gijl. zoo been? — Naar Parijs. — En de ar- 
         mee? — Er beftaat er langer geene, zegt hij, de oogen ten 
        hemel It:fret/de. — En die overwinning aan de Bere/ina? en 
        die zesduizend krijgsgevangenen van den Hertog vAN BAS. 
         s AN o? — Men heeft door de vingeren ..... eenige honderd 
        zevangenen ontlhapt ..... er is wel wat anders te doen, dan 
        hen te bewaren! — — Hem hierop bij den arm nemende, 
        zeg ik: Mijnheer de Hertog, het is tijd om na te denken, 
        en dat alle de getrouwe dienaars van den Keizer zich veree- 
        nigen om hem de waarheid te doen vernemen. — Welk een 
        ophef! antwoordt hij mij; ten minfte heb ik mij niet te ver- 
        wijten van hem niets voorfpeld te hebben. Kom, gaau wij; 
        de Keizer wacht. — Ik haast mij naar beneden, naar buiten ; 
        ik kom aan het hOtel d'Angleterre ; hey was half twee. Een 
        Poolfche Gendarme had de wacht aan\ de deur; de eigenaar 
        van het hOtel neemt mij op, aarzelt e n oogenblik, en laat 
        mij binnenfluipen. Ik vind op de binnenplaats een klein 
        bakje van een rijtaig, gezet op eene flede van vier flukken 
        dennenhout; het was half gebroken. Twee andere opene fle- 
        den dienden ter vervoering van den Generaal LEFEBVRE- 
        DESNOUET'FES met een antler' Officier, den llfammeluk 
        RUSTAN, en een' lijfknecht. Ziedaar al wat overfchoot van 
        zoo vele grootheid en praal! Ik meende het lijkkleed te 
        zien, de bedekking van den grooten SALADIN vomit ge- 
        dragen. De deur eener kleine benedenzaal opent zich op eene 
        geheinizinn:ge wijze; een kort gefprek grijpt plaats. Rus- 
        T A N herkent mij, leidt mij binnen; men maakte toebereidfe- 
        len toc het micldagmaal. De .Hertog VAN vt CENZA gaat bij 
        den Keizer, dient mij aan, geleidt mij binnen, en laat mij 
        bij hem. Hij beyond zich in eene kleine, koude beneden- 
        zaal, de blinden half gefloten, om zijn incognito te bewaren. 
        Eene gemeene PoolIche dienstmeid blies zich ter dood om 
        e-en your van zroeii bout Le onttleiten, dat, zich verzetten-de

             NAPOLEON TE WARSCIIALT.

     de tegen hare pogingen, met groot gedruisch meer water in 
     den hoek des haards nitflortte, dan wannte in de kamer. 
     Het fchouwfpel der vernedering van menfchelijke grootheid 
     heeft nooit bekoring voor mij gehad. Ik ging, zonder tits- 
     fchenfland, over van de tooneelen van Dresden tot dit ver- 
     blijf in eene ellendige kroeg. Ik had den Keizer federt dien 
     tijd niet gezien; ik weet niet, welk een zwerm van nieuwe 
     en fmartelijke gewaarwordingen zich op dens in mijn hart 
     verhieven.
      De Keizer, als :mar gewOonte, wandeide in zijne kamer; 
     hij was te voet gegaan van de brug van Praag tot am bet 
     Intel d'Angleterre. Ik vond hem gewikkeld in een' keurigen 
     pels, overtrokken met eene groene flof, met praclitig geboor. 
     den kraag en mouwen. Zijn hoofd was bedekt met eene foort van 
     met bont gevoerde karpoetsmuts, en zijne lederenlaarzen waren 
     omwikkeld met bont. Ha! Mijuheer de Ambasfacieur ..... , 
     zeide hij lagchende. Ik nader met levendigheid, en, op din 
     Loon, welken het gevoel alien kan voortbrengen en ver- 
     fchoonen in den onderdaan bij zijnen Souverein, zeg ilc hem: 
     Gij vaart wel? Gij hebt mij zeer veel onrust veroorzankt; 
     maar genoeg, gij zijt er..... Wat verheug ik mij, u te zien! 
     — Dit alles werd gezegd met eene drift en op eene wijze, 
     die hem moesten doen zien, wat er in mij omging. De once- 
     gelukkige bemerkte het niet. Een oogenblik daarna hielp ik 
     Item, om zich van zijn' pels te ontdoen; hij zest: Hoc hebt 
     gij het in dit laud? — Thans, Mijne rol hernemende, en mij 
     op den affland plaatfende, van welken ik mij enkel verwijderd 
     had door eene aandoening, in zullte omflandigheden wet te 
     vergeven, fchetfle ik hem, met alle de omzigtigheden, nood. 
     zakelijk in acht te nemen bij alle Souvereinen, maar inzonder-      heid bij een' Vorst van dat humeur, het beeld van den da- 
     heid bij een' Vorst van dat humeur, het beeld van den da- 
     delijken toefland des Hertogdoms; bet was niet fchittcrcnd. 
     1k had den eigen morgen het verflag ontvangen van eene af- 
     faire, welke zoo even had plaats gehad aan de Bug, digt bij 
     Krislow, , waarin twee bataljons der nieuwelings geligten, bij      het tweede fchot, de wapens hadden weggeworpen; geliik 
     het tweede fchot, de wapens hadden weggeworpen; geliik 
     ook het berigt, dat van twaalfhonderd paarden der zelfde 
     troepen achthonderd waren verloren gegaan door gebrek aan 
     voorzorg van die zelfde jonge militairen; daarenboven, dat 
     vijfduizend Rusfen met gefchut op Zatnesk rukten. Ik zeide 
     het ik drong aau op de gepastheid , voor de eigene waardig-
                               heid

     86      NAPOLI.Cri TE IV:,RSCHAU0

     held des Keizers , voor die der Confederatie, om zachtjes 2211      de Ambasfade en den Rand te laten a:loopen, vOOr de komst 
     de Ambasfade en den Rand te laten a:loopen, vOOr de komst 
     des vijands; op de ongelegenheden van het verblijf van het 
     Corps Diplomatiek te Warfchau. Ik fprak hem van den jam- 
     mer des Hertogdoms en der Polen. Hij verzette zich tegen 
     slit denkbeeld, en vroeg met levendigheid: Wie heeft ze dan 
     gernineerd? Hetgeen zij federt zes jaren gedaan hebben, 
     Sire! het gebrek des vorigen jaar: , en bet ftelfel des 
     vasten lands , dat hen van alien handel berooft. — Op deze 
     woorden vlamde zijn oog. Waar zijn de Pruifen? (Ik zeide 
     het hem: hij wist het niet.) En de Oostenrijkers? (Ik zeide 
     het hem.) Het is wet veertien dagen, dat ik er niet vary 
     heb hooren fprekcn. En de Generaal RE GNIER? (Desge- 
     lijks.) Ik fprak hem van alwat het Hertogdom gedaan had 
     tot onderhoud van het Poolfche leger. — Ik heb geduren- 
     de den togt geenen man gezien, hernam hij. Ik verklaarde 
     hem, waarom en hoe de verfpreiding der Poolfche magt had 
     ten gevolge gehad, dat eene armee van tweeentachtig- dui-
     zend man bijna onzigtbaar was geworden. Wat willen de 
     Polen? — Pruisfisch zijn, zoo ze niet Poolsch kunnen wezen. 
     — En waarom niet Rusflsch? (Op eenen gramItorigen toon.) 
     Ik verklaarde hem de beweegoorzaken van de verknochtheid 
     der Polen aan de Pruistifthe regering; hij had daar Been denk-      beeld van. Ik kende ze te beter, omdat des vorigen daags 
     beeld van. Ik kende ze te beter, omdat des vorigen daags 
     eenige Ministers van het Hertogdom, zich lang na den eten 
     bij mij hebbende opgehouden, befloten hadden, het Pruis- 
     lisch bewind, als de plank in hunne fehiphreuk , weer aan te 
     vatten. — Men moet tienduizend Poolfche Kozakken ligten; 
     eene lans en een paard zullen genoeg zijn; men zal de Rug- 
     fen daarmede ftaande houden. — Ik befireed dit denkbeeld, 
     hetwelk mij toefcheen alle gronden van verwerping sevens 
     te bevatten: hij flond er op; ik verdedigde mijn begrip, en 
     befloot met te zeggen: Voor mij, ik zie geene nuttigheid 
     dan in wel georganizeerde, wel betaalde en wet onderhoude- 
     Re legers; al het overige doet weinig af. — Ik beklaagde mij 
     over eenige Franfche agenten; en toen ik hem zeide, dat het 
     mis was, om buitenslands menfchen zonder eer en zonder 
     bekwaamheden te bezigen: En waar zijn lieden van bekwaam- 
     heden? was zijne vraag.
      Het gefprek had mij aanleiding gegeven om met hem te 
     fpreken van den weinigen ijver, welken de Oostenrijkers un- 
                                der

              NAPOLEON TE WARSCHAU.117

     der de inwoners van Volhinie gevonden hadden: ik beriep mij 
     to dezen aanzien op het getuigenis des Prinfen L O DEWIJ 
     VAN LICHTENSTEIN, dat ik CC WarfChali gehoord had, 
     waar hij gekomen was ten gevolge van eene wond, al vech- 
     tende bij de Bug ontvangen; en, daar ik bij zijnen naam 
     eon' vereerenden titel voegde, dien ik meet:de hem billijk toe 
     te komen, zag hij mij ftrak aan: ik hield op. — Wel nu, 
     die ..... Prins? (mijne uitdrulckitig herhalende ga voort! 1k 
     merkte, dat ik mishaagd had. Kort daarna gaf hij mij mijn 
     affcheid, mij aanbevelende, na den eten, den Graaf STA- 
     NISLAUS POTOCKI en den Minister van Firancien bij hem 
     te brengen; hebbende ik hem dezelven als de twee vertrouwd• 
     fte leden van den Raad aangewezen. Dit onderhoud had bij- 
     na een vierendeel uurs geduurd. De Keizer bad niet opge- 
     houden te wandelen, zich verhittende; gelijk ik hem alti'd 
     heb zien doen. Somtijds nam hij de houding aan van cent 
     diepe mijmering; dit is zijne gewoonte.
             (Het vervolg en flot hierna.)


           BRAND TE KONSTANTINOPEL.
               (Uit het Hoogduitsch.)
     Het was den zes-en-twintigfien September, des morgens ten 
     twee ure, dat ik wakker lag en federt een uur den hasp tlIct 
     vatten kon. Geheel tegen mijue gewoonte, fond ik op, en 
     ging met het horloge aap het venfer. 1k fchoof het gor- 
     dijn weg. Wonderlijk roodachtig fcheen de gezigtkrcits; 
     het was de helderheid der fpaarzaamlijk lichtende maan nict, 
     ..... bet waren wolken in de verte, in gloed gedoopt. 
     „ Brand te Konflantinopel!" riep ik overluid, en maakte den 
     zoon des kasteleins wakker, in het naaste vertrek. Ik ver,- 
     beeldde mij, dat alles, gelijk bij ons, in alarm moest
     Doch, dit was bier niet gebruikelijk. „ Oh, c'est loin d'ici!" 
     zeide hij, na ecne poos, en beide zich op het andere oor. 
     Lichter werd de horizont, rooder de wolken ; ik kon mij vol- 
     firekt niet faikken naar de onverfchilligheid der inwoneren, 
     bij een zoo fchrikkelijk fchouwfpel. In boast kleeddeik mij aan, 
     en trappelde in de kamer rond; flit en rustig was bet bui- 
     ten op de firaten ; ik was :liken wakker ..... 'Rams hoor-
                                  de

        28               BRAND TL KONSTANTINOPEL.

        le ik van verre de branciwacht; met den ijzeren flaf Nat 
        hij clerk tegen de hardliecren , en hij tong ditmaal 
        op eenen zachten , gedempten toon (*). Van de dui- 
        zend honden, die hem gewoonlijk eiken nacht huilend ver- 
        volgen, was thins geen hoorbaar. De roodachtige wolken 
        vermeerderden, en mijn ongeduld, van bij dit fchouwfpel op- 
        gefloten te zijn, tevens. 1k ging naar beneden, om den cer- 
        lien bediende te wekken. „ Och ," zeide hij knorrig, „ hot 
        brandt immers reeds federt gisteravond negen ure; wij
        'ben hier niets te vreezen." 1k verzocht om iemand, die mij 
        geleidde om den brand te zien. „ Alles flaapt." Ik bood geld 
        — bood eon piaster voor een half uur — bood twee voor 
        een vierendeel uurs. Te vergeefs; niemand wilde den flap 
        misfen. „ Dan ga ik alleen," antwoordde ik welberaden, nam 
        mijn groot mes in de hand, en ging naar buiten, in de Dalin- 
        we, donkere, ledige flraten. Wat ik bet meest vreesdc, we- 
        re, de hond_n: die vrees was overbodig; geheele lcharen 
        trok ik door; geen beweegde zich; zoo flerken invloed
        zelfs op deze dieren dat verwoestend element te hebben! 
        Eerie plaats bij eerie Grickfche kerk toonde meet- lichts; 1-ij 
        oplettender toeluisteren fcheen het bedompt te dreunen in c!e 
        verte; ik liep vol ongedulds nog eerie ftraat door, nog om 
        eenen hock, en had plotfeling onder mijne voeten de fchilde- 
        rij eerier hel! Het onheil woedde rondom de haven; waar 
        ik flond — meet- dan een uur van de fchouwplaats des jam- 
        mers — was bet Licht genoeg om to lezen; eerie ruimte van 
        ontzettenden omvang was rood en gloeijend; op drie ver- 
        fchillende plaatfen , de eene ongeveer een vierde- uurs van 
        de andere verwijdcrd, vlamden vuurzuilen lichtelaaije ten he- 
        mel; likkend greep het vuur, met eene ongeloofelijke fncl- 
        held, gelijk eerie uitflorting der lava van den Vefuvius, (waar-;
        mede dit gezigt ook alleen te vergelijken is) am zich, en 
        verflond rondom, wat het aantrof. De, houten, zware hui. 
        zen, alien met olicverf dik overflreken, werden in hooge 
        vlammen als 't ware opgeheven, en flortten dan krakend in 
        een oogenblik in, Het Aden - kwartier werd aangegrepen; ma- 
        gazijnen van olic, brandowijn en bout vermeerderden het 
        rchtikkelijke des tooneels. Het was zaturdag; zij mogten, in
                                                                  ge-
         (*) Zingerd kondir hij anti, wear de brand en waken 100P bet 
        'mar neemt; hetzeen ik destijds nice win.

                       BRAND TE KONSTANTINOP7L.            tig















          volge hunne wet, zelfs hunne have niet wegvoeren, Steeds 








        ijsfelijker breidde zich de verwoesting aan alle drie plaatfen 








        nit. In het milder lichtte donkerder gloed; den voor- 








        grond Vormden fchepen, zeilen, touwwerk, fcheepsmagazij-
        t,







        Tien; pikzwart vethieven zij zich nit de zee van vuur; 








        Minarets fchepen als Lange witte waskaarfen uit de donkere 








        cipresbbsfchen; het verlichte Stt,mbul (*) gal den middeltoon; 








        in het water van de haven fpiegeide zich de brand en de








                   ileehts bedompt en niet te onderfcheiden was de 








        galm des alarms en der verwarring nit de.verte; gedurig lich- 








        ter wad bet oord; weinig hoorde Men, door den fchrik ver- 








        lamd; van de OW:hinders. Tfchogg, tfchogg! („ Te veel, te 








        veel !") zuchtten in ftiite tie Turken; minder belang bij de 








        zaak hebhende fnapten de Grieken onder elkander.








          Het becon te feheineren, bet daagde, — verandetti is het 








        tooneel; de roode rook verkreeg eene graanwe kleur, Met wit 








        en rood vermen,/,d ; de 's nachts uitgebrande plaatfeti, 








        wendig nog f}eeds gloeijencie , (taken thans zwart als kolen nit;








        Itet werd volkomen dag    ik beyond mij op den top eons 








        puinhoops, alUrtar vOOr drie jaren geheel Pegg afbrandde 








        Nog eenmaal zag ik Haar beneden in den chaos van puin 








        rich, walm en gloe.d van acht- tot tienduizend 'wizen! De 








        ellende der menfehen bedwelmde en verwarde mijnen geest: 








        tan niijne voeten lag het Turkfche kerkhof; dieper nog de 








        brand . ... . Ik zdg rondom mij — feharen van dragers kwa- 








        Men! Zij kwamen tent van het begraven der genera, welketi 








        de pest doddde, met bet aanbreken des dagil Zij ijlden oni 







        anderen te halent Ik rilde. Genoeg, genoe ellende had ik 








        gezien! ,; Verre. verre vanbier!" riep ik otwilleketrig nit, 








        terWijl ik mij met drift verwijderde.







             Kon(laptinopel•



























                       IDA VON RAMSCHWAG.















                   Een Ferhaal nit de Negende Eeuw.












           Zwillerland, ter plaatfe waar de titter in tie Tur valt flout/








        liet fami:iellot der Edelen VON RAMSCIIWAG. Omfireeks het 








        jaar achthonderd-vijftig wend s A 1, owl o V or/ RA MSc Inv A a 








        geboren , en vervolgens in de klodscerfebool te St. Gal- 








        ten opgevoed. Hij was een jongeling van verhevene, Zeldza-







          NEDIGELW. 016. NO. a.         G                  ne

    90       LOA VON RANISCHWAG.
    me begaaftlhedm, en wist alle harten te winnen. Uit de duls- 
    tere kloosterinuren lokte hem de liefde voor de natuur meer- 
    malen tot de bloefems en fchaduwen van het land, en hij 
    bragt menigen dag bij de rondom wonende Edelen door. Een 
    derzelven had eene flieftlochter, met name GIESELA. Het 
    hart des jongclings ontbiandde voor de fchoone jonkvrouwe, 
    en ook zij kon het niet !anger verhelen, dat zij hem gene. 
    gen was. Zij hadden te zamen een hartstogtelijk oogenblik, 
    en de vrucht daarvan was eene dochter , Welke ID A genaamd 
    werd. Daar s ALOzeo tot den geestelijken land bellemd 
    was, en zijne beminde niet kon huweu, wilde ook zij der 
    wereld vaarwe/ zeggen, en den misflag barer jeugd in het, 
    klooster boeten. Zij ging in het adelijk /lift te Zurich, en-     sALolto begaf zich naar het Hof van LODEWIJK den 
    sALolto begaf zich naar het Hof van LODEWIJK den 
    Duitfchen, die hem zijne gunst fchonk. Door zijne voor- 
    zorg werd GIESELA tot Abdis van haar klooster benoemd, 
    nam hare dochter tot zich, en voedde ze op met vrome 
    getrouwheid.
     IDA wies op, en werd een wonder van ingetogenheid en 
    fchoonheid. Zij voerde den naam hares vaders, die zich ook 
    naderhand, toen hij Bisfchop van Confians geworden was, 
    dezer dochter der liefde niet fchaamde. Haar naam werd wijd 
    en zijd genoemd, en haar lof was in den mond van duizen- 
    den, die haar nooit gezien hadden. Ook Keizer A R N U L F 
    hoorde van haar fpreken, en, toen hij eenmaal te Zurich 
    kwam, was zijn eerie gang naar het lift. De Abdis ontving 
    hem overeenkomflig zijne waardigheid, en lelde hem, op zij 
    nen wensch, ook hare dochter voor. Bij het gezigt van zoo 
    zeldzame bekoorlijkheden ontgloeide de Keizer in fchandelij- 
    ke min, en had naauwelijks de magt over zich , om het te 
    verbergen. Des anderen morgens fchreef hij een briefje aan 
    ID A, en hield om hare gunst aan in onverbloemde woorden. 
    Het briefje gaf hij eenen jongen Redder uit zijn gevoig, ow 
    het te beffellen. NOTKER VON ELGG, zoo heette de jon- 
    geling , nam de boodfchap gaarne aan ; want ook hij had
     D A's fchoonheid dikwijls en hoog hooren roemen, en ver- 
    liengde zich over de goede gelegenheid ow haar te zien. Ms 
    zij in het fpreekvertrek trad , zoo vergat hij, waarom hij. 
    gekomen was, en het fcheen hem, alsof de hemel zijns le- 
    vens flechts in deze reine, blaauwe oogen beflond en in dit 
    bekoorlijk lachje, en in deze maagdel4ke waardigheid. In A.
                             vraag-

                        WA VON RAMSCIIWAO.

        vraagde hem mar zijn verlangen, en thans werd hij finarte- 
        lijk verlegen om den inhoud des briefs , dien hij ligt gisferi 
        kon; nogtans overhandigde hij dien der jonkvrouwe.
            Wat wit de Keizer van mij?" vrbeg zij met zachten 
        ernst.
            Hij heeft mij niets aanvertrouwd van hetgeen hij tt 
        fchrijft ," antwoordde NOTKER.
          „ 1k leef bier in het klooster, onder de oogcn mijner moe-; 
        tier; en het betaamt mij in geen geval, een' brief van eenen 
        man aan te nemen."
          Den iongeling viel bij dit gezegde een last van het hart. 
        3, Vergeef, edele jonitvrbuw!" zeide hij ; „ gij handelt zod 
        a!s gij behoort , en ik deed , war ik als dienaar des Kei- 
        zers moest."
          Bij doze woorden boog hij zich eerhiedig vOor IDA, die 
        hem eenen vriendelijken blik toewierp, en verliet het vertrek.
          Keizer A RNLI L F was een weinig verzet, toen hij den flech- 
        ten nitflag van zijn liefdesnanzoek vermin. Een blaauwtje 
        had heti nog geene der vele vrouwen, Welke hij fchoon ge- 
        vonden hod, zob regtnit, zonder eenige verzaeliting, latch 
        Ioopen ; en hij dacht bij zichzelven: Ik Wil toch zien; 
        of zij den moed hebben zal, mij de deur te Wijzen, wan- 
       neer ik zelf korn !"
         Tegen den avond voerde hij ziin voornemen uit, en ging 
       Haar bet flift, en Het I D A door de pbrtieriler in het fnreek- 
       vertrek befcheiden. gij ?iet zich niet iang wachten, en track 
       bedaard en met waarchgheid vodr ARNULF:
         „ Gij hebt mijn briefje niet aangenornen, edele jonkvroiiw," 
       begon de Keizer, „ en ik kan dit niet misprijzen; want gij 
       moogt wel vorderen, dat ook een Keizer zich zelf om n 
       moeite geve."
           Ik verfla dit niet, genadige Heer !"
         „ Het heerfchen heeft mij tot hiertoe weinig vrengde aan- 
       gebragt; daarom Wilde ik ook wel eens het dienen beproe- 
       i7en. Ik bid u, mij tot uwen Ridder flan te nemen; ten
             zult gij bezWaaflijk eenen getrouWeren vinden."
           Hoe meent gij dat, genadige Heer?"
           Ik meen, dat Uwe magt verder reikt dan de magt eens 
       keizers, en dat het .zoeter is, u te gehootzathen, dan land 
       en luiden  bevelen.1'
         IDA Wierp hem eenen veelzeggenden blik toe; intusfehen 
                                f!                  het

        92                    IDA VON RAMSCHWAG.
        liet ARNULF zich daardoor niet van het fluk brengen, en 
        voer voort: „ lk bemin u, 1.01001Te IDA; tot bijsterzinnig- 
        heid toe bemin ik II, en het hangs van u of —"
          „ Den Keizerlijken troon te beklimmen?" viel IDA, met 
        eenen bijna bitteren Inch, in.
          „  Dat niet," antwoorcIde ARNITLF; " maar de Koningin 
        mijns harte zult gij zijn en blijven."
          „  1k ken mijne afkomst," hernam de jonkvrouw op be- 
        lcedigden tool: „ de dochter van SALOMO VON it A m- 
        sett w a G zal zich nooit tot eene boelin vernederen, al wa- 
        re haar boel ook cen Keizer!"
          Met deze woorden verwijderde zij zich, en liet den Kei- 
        zer than. Dcze beyond zich in geene geringe verlegenheid. 
        Doch fpoedig ontgloeide zijn toorn, en hij mompelde onder 
        het heengaan: „ Zij moet toch de mijne worden."
          Terugkomende, riep hij den jongen Ridder iv or x 
        VON ELGG tot zich, en zeide hem: „ De fchoone jonk- 
        vrouw in het flift is een weinig preutsch, en ik wilde haar 
        gaarne tam hebben. Geef eens raad, hoe wij haar best fcha- 
        ken."
          NOT:KER kende zijnen Heer, die ligt opvloog, en dan 
        geene wederfpraak verdragen kon. Hierom hield hij zich on- 
        verfchillig, en antwoordde: „ De fchaking neem ik op mij, 
        maar de verantwoordiir; niet."
          „  Die zij mijn deel!" helm= ARNULF, die op dit oogen- 
        blik vergat, dat er ook voor hem een Aanklager beflond 
        cen Rester.
          N °TREF verzocht eenige dagen tijds, om de gelegenheid 
        des kloosters te leeren kennen. Met eene bekommerde ziel 
        verliet hij den Keizer, en ging den ganfchen nacht door met 
        zichzelven te rade, hoe hij de fchoone jonkvrouw voor de 
        ftrikken zijns meesters bewaren zou. Ilierbij boden liefde en 
        list elkander gereedelijk de hand, en beide gaven hem een 
        middel in, hoe hij IDA redden kon, zonder de wraak des 
        Keizers op zich te haler. Des anderen daags in de vroegte 
        liet hij zich bij de Abdis aanmelden, en ontdekte haar de 
        ganfche zaak. „ Eerwaardige vrouw," voegde hij er bij, 
        „ gij moogt onbezorgd zijn, zoo gij mijnen raad wilt vol- 
        gen. Het is wel geoorloofd , den Keizer te hedriegen, opdar 
        hij zijne ecr niet bevlekke, en geen onregt op zich lade. De 
        Bisfcnop is, gelijk ik gehoord heb, op Bifchols-Zell. Vaardig ol

                        IDA VON RAIISCIIWAG.         93
        op her oogenblik een' vcrtrouwdcn bode aan hem af, dat hij 
        eenige trouwe Herten uitzende, die zich overinorgen, met het 
        vallen van den nacht, aan den weg bij 111.y1 , in de bosichaad- 
        je legeren, en wachten, tot ik met frcule 1 D A langs dien 
        weg kome. Zij nemen ons dan in verzekerde bewaring, en 
        brengen ons bij den Bisichop , die mij, als den ichaker der 
        freule, gevangen houdt, en den Kei?,er daarvan berigt geeft. 
        Op deze wijze words het booze opz2t te fchande, en ik ont- 
        ga den toorn des Keizers.
          De Abdis fond eene pops na te denken, en wierp nu en 
        dan eenen navorfchenden blik op N or icER , die gemakkelijk 
        ried, was in hare ziel omging. IIij nain een kruis, dat op 
        eene tafel fond, l&de twee vingers van zijne regterhand daar- 
        op, en zeide: „ Eerwaardige vrouw, bij de wonden des 
        Middelaars zwcer ik u, dat mijn voorflag nit een trouw hart 
        komt, en ik mijn !even verpanden wil voor I D A's eere!"
        Hij kuste het kruis de Abdis flortte tranen, en zeide:
        21Ridder , ik vertrouw u een   goed ; maar gij hebt
        ook het kostelijkfte daartegen gefeld , uwe ziel." Zij fprair 
        nu nog het nadere met hem af, en N 0 T IC E r, keerde near zij- 
        ne woning terug, in barge en tevens vrolijice gemoedsbewe- 
        ging. Den Keizer vertelde hij : I o A zou binnen twee da- 
        gen eene bedevaart naar Wyl doen; daar zou hij haar over- 
        vallen, en near zijne moci brengen, die bij Iryl op een Hof- 
        goed woonde, en zich bij den Keizer gaarne wenschte aange- 
        imam te maken.
          ARNULF was over de boodfchap zeer verhengd, en be- 
        loofde de goede dienfen des Ridders koninklijk te beloonen.
          De dag verfcheen, dien alien, die flechts het geheim ken- 
        den, met onrust verwachtten. Tegen den avond verliet I D A 
        het klooster— zij reed op een' muilezel, en werd door eenen 
        eenigeu, ouden dienaar begeleid. Twee uren van Zwick voeg- 
        de Zia NOTKER bij hen. Het pad leidde digt voorbij een' 
        kleinen heuvel henen, op welken een trotfche eik zich ver- 
        hief. In den ftam diens eikenbooms was eene nis uitgehou- 
        wen, en daarin frond het beeld der Lieve Vrouwe. IDA 
        fleeg af, en wierp zich biddend voor bet beeld neder: Toen 
        Zij opftond, zeide NOTKER : „ Edele jonkvrouw, had 
        ARNULF u op dit oogenblik gezien, zijn hart ware rein 
        geworden, en hij zou gaarne zijnen troon met u gedeeld 
        nebben "
                             G h                  „ Ik

    94        IDA VON RAMSCHWAG.
      Ik mag liever onder de bloemen des velds zitten, dan op 
    eenen croon," antwoordde de jonkyrouw, rood wordende.—
     Ik weet niet?” voer zij voort, nadat zij Naar muildier weer 
    beflegen had, „ ik weet niet, hoe er vrouwen zijn kunnen, 
    wier neiging tlechts naar flikkering en giintlering flrekt."
     „ Dar komt welligt," zeide NOTKER, omdat vele vrou- 
    wen meer ijdelheids bezitten dan trots, en alzoo liever door 
    bet vreemde willen behagen, dan door het eigene. Het 
    fchoonfte fieraad der vrouwe is zedigheid; gelijk er immers 
    ook geene fchoonere bloemen zijn, dan die zich tusfchen de 
    bladeren yerbergen."
     Onder zplke gefprekken zetteden zij hunnen weg voort, en 
    hunne harten naderden elkander meer en meer. „ tech, dat 
    ik Keizer ware!" dacht NOTKER bij zichzelven, en verloor 
    zich iti eenen Broom der fchoone toekomst. — Langzamer- 
    hand daalde de fchemering neer, en van den kerktoren van 
    het nabijzijnde IFyl, die boven de dennenboomen uitftalc, liet 
    zich de bidklok hooren. Op dit oogenblik werden de reizen- 
    den door eenige ruiters overvallen; en de aanvoerder derzel- 
    yen ftei0e zich voor NO TREK, en verzocht hem, zijnert 
    naam to zeggen.
     „ Ik beet NOTKER VON ELGG, en geleide deze edele 
    jonkvrouwe, die uit het adelijk ftift komt."
     „ Zoo zult gij de gocdheid hebben, mij naar Bifchofs-Zell 
    to volgen," antwoordde gene. „ Ik ben een dienstman van 
     den Bisfchop, die u, onbekender wijze, zijnen groet hat 
    bieden."
      Den Bidder was het zoo aangenaam vertrouwelijk geweest, 
     wet de fchoone I D A ailcen to zijn; zij was tot op dit oogen-      blik glleen zijner hoede aanbevolen; flechts op hem kon zij 
     blik glleen zijner hoede aanbevolen; flechts op hem kon zij 
     peunen, wanneer ergens eenig gevaar naderde; de tusfchen- 
     komst der dienstluiden van den Bisfchop veranderde dit, en 
     hoot de harten wederom, die zich voor elkander geopend 
     badden; ook de freule gevoelde daarin een mishagen.
     gefprek werd onverfchillig, tot de ruiters eenige liederen aan-     bieven, onder andere het fprookie van de Koningsdochter, 
     bieven, onder andere het fprookie van de Koningsdochter, 
     die, eenen draak ter prooije gegeven, door een' Kidder 
     gered werd, wien zij uit dankbaarheid hare hand gaf.
       Mogt bet mij ook vergund zijn, zoo to kanwen!" 
     DIOTKER, nadat het lied ten einde was: , Ik wilde tnij pa- 
     ll(' wet een dAtIkbUT nndenken ':erviluegen." IDA verftond
                                zij-

                       IDA VON RAMSCHIVAO.           VS

       ZIP' woorden volkomen, en het was haar lief, dat de duffs,. 
        ternis den Ridder hare verwarring niet merken liet.
         Tegen middernacht kwam de trein op Bifchofs-Zell aan, 
        De Ridder moest den Bisfchop de toedragt der zake om- 
        ftandig verhalen; en deze was getroffen van NOTRER'S regt- 
        fghapenheitl, en beloofde erkentelijk te zijn. Des morgens 
        van den anderen dag liet sALo M o zijne dochter tot zich 
        roepen, en zeide tot haar: „ ID A, ik verlang van u goeden 
        raad. Wij zijn den wakkeren Ridder VON E L G G graote 
        erkentelijkheid fchuldig; en gij weet, dat ik zulke fchulden 
        liefst afdoe. Goud en zilver mag ik hem niet aanbiedeu; ik 
        ken zijn geflacht; hij is niet arm'' —
          „ En dat zou zijne eer beleedigen," viel rD A in.
          • Gij hebt gelijk," voer de Bisfchop voort. „ Bij den 
        Keizer kan ik hem, onder deze omftandigheden, ook niet aan- 
        bevelen. Ik ben werkelijk in verlegenheid."
          IDA was nict minder in verlegenheid. Zij fpeelde met het 
        gouden kruis, dat zij aan den hats droeg.
          SALOMO ging de kamer op en neer, en wierp nu en 
        clan eenen blik op zijne dochter. „ De jongman bevalt mij," 
        begon hij, na eenig ftilzwijgen , weder; „ wie de deugd der 
        vrouweu eerbiedigt en befchermt, op dien kan men bowmen 
        als op eene rots. Ook fchijnt hem iet huitengel,voons, iet 
        edels eigen —"
          I D A wilde jets zeggen, maar het woord beftierf haar op 
        de lippen. De Bisfchop voer voort: „ Den Keizer moet ik 
        ontzien; daarom mag het wel best geraden zijn, dat ik voor 
        u een' wakkeren man zoeke, die u zal weten te befchermen, 
        IDA, zeg mij opregt, of u de Ridder bevalt?"
          Het meisje werd tot aan de ooren toe rood.
          „ Of zoudt gij liever eene non worden?"
            Ach, neen!"
          „ Dan toch liever de huisvrouw des Ridders?"
          Zij greep de hand hares vaders, en drukte er een' branden- 
        den kus op.
          De Ridder werd geroepen. Ik wilde u gaarne mijnen 
        dank betoonen, of veeleer uwe dienften op nieuw inroepen," 
        zeide S AL o M o tot hem. „ Wilt gij deze jonkvronw nog 
        verder befchutten?"
          „ Met goed en bloed!" riep NOTRER.
          • Nu, zoo geeft elkander de hand daarop!" zeide de Bis-
                               (-1 4

     96         lb A VON' RAMS CHWA G.
     fchop, en leide de hand zijner dochter, , Welke fchroomvallig 
     aarzelde, in de hand des jongelings. Hij zelf trouwde ze nog 
     denzelfden (lag , reisde des anderen morgens met hen naar 
     Zurich, en liet zich vervolgens bij den Keizer aanmelden. Art: 
     NULF, die hem zeer hoog fchatte, ontving hem met zigt- 
     bare verlegenheid. „ Genadige Ileer," dus fprak SA L O M o 
     den Keizer aan„, ditamal verfchijn tk als klager voor uwen 
     troon. N oT it ER VON EL GG heeft gene jonkvrouw uit het 
     Eft ontvoerd mijne lieden hebben de vlugtelingen aange- 
     houden, en op Bifchofs- Zell bij mij gebragt. Vel thans von- 
     nis naar regt en wet!"
        Eenen mispas der liefde moet men met den mantel der 
     liefde bedekken," zeide de Keizer met een' gedwongen 
     lach.
      , 1k heb vergeven."
      „ Dat is edel en Christelijk:'
      „ Maar I D A's care is bevlekt in de oogen der wereld; om 
     deze finet nit te wisfchen, heb ik de jonge lieden getrouwd 
       zij zijn thans man en Vrouw."
      De Keizer ward, bij dit berigt, wonderlijk te moede; doch 
     hij vermomde zich zoo goed hij kon, en zeide met gekun- 
     Nide vriendelijkheid: „ lit fchenk uwe docker mijn liol- 
     goed aan het Conganfer meer tot bruidfchat."
      SALOMO dankte, in naam zijner kinderen, en bad om de 
     vrijheid, hen den Keizer te mogen voorliellen. Doch deze 
     ontfchutdigde zich met dringende bezUleden; en, toen de 
     Bisfchop heengegaan was, wreef hij zich mismoedig het 
     voorhoofd, en zeide: „ Ik heb den hengel gegeven, en een 
     ander heeft den visch. Doch, mij is regt gerchied."


              DE GEMASKERDE DOOD.

      Gansch naakt heeft men ecrtijds vriend Hein liter zien dwaien 
      En naakt hoop hij, grijnzend, in fchittrende zalen; 
      Nog kunt gij , in prent, hem, in luchtigen dans, 
      Zien draaijen en zwaaijen met vrouwen en mans,
      Dan, vruchtloos dat fluipen en grijnzen en fpieden; 
      Elk trachtte den mageren danfer te ontvlieden:
      Thans zwerft hij, gemaskert' , door flad en door land,
      En ret: Vglistii;, de knokkige hand. 
                                    Den

              DE GEMASKERDE DOOM 97
     Den finu!paap bereidt hij venijnige ipijze,
       Restaurateur, op de prikklendtle wijze; 
     En mengt, waar hij dorflige drinkebrors ziet, 
     Vergif in den nektar, dien Bacchus hun biedt.

     IIij meldt zich, cis Saijder, , bij jeugdige damen, 
     En lapt, als nit fpinrag, een kleedje haar zamen, 
     (Een vijgebiad liever) doorzigtig als leant; 
     En niet tegen fluipkoorts of tering befland.

     Hij nadert, als Bruid, met de zoetae gebaren, 
     Zoo zacht als een lammetje, Hymens altaren; 
     Maar grijpt fluks de kroon en bemagtigt den llaf, 
     En fleept, als Xantippe , den man naar het graf.

     Hij maalt zich, als Ligtekooi , blozende wangen; 
     Doorkruifend de flraten, om minnaars te vangen; 
     En kust hem een knaap met wellustigen zin, 
     Zoo blaast hij zijii' giftigen adem hem in.

     Men ziet hem, vermomd, aan een tafel vol fchijven, 
     Als Speler, tot wanhoop den jongeling drijven; 
     Hij vangt hem den goudhoop verraderlijk op, 
     En laat hem de keus van pillool of van amp.

     Geleerden , wfen niers in bun vlijt kon beperken, 
     Omzweeft hij , in 't fpook - uur , op Vledermuis-vlerken; 
     En, zendt hij de llypocilondrie op hen nit,
     Straks zijn zij dit knagend gewormte ten bait.

     Hij zwaait, om der fcbrijveren trots te berchimpen,
     En 't hart bun van woede en van wee te doen krimpen, 
     Den Kunstregter- geefel als meester en beer:
     tVie echter geen dwaas is, dien doet hij niet zeer.

     IIij komt, zoo cen kranke hem pope te ontfnappen, 
     In 't eind nog, als Dokter, aan 't ziekbedde flappen; 
     Ilij voelt hem den pols met een' deftigen fchijn,
       febrijft hem den pas naar de man in 't latijn.

                              o, Laat

         ')3                  fiE GEMASREROE DODD.

            o, Laat ons dan trachten het masker te ontvlicden, 
            Dar Reeds op ons loert, om zijn kans te befpieden; 
            Maar houden we ons tevens, door deugd en beleid, 
            Zoo 't zijn moet, met hem tot den dans fteeds bereid.

         Naar: Die Masken, van LANGREIN.




                             M U Z IJ K.

                     CONCERT VAN I. DE PLAN<ZUE‘;

         11;Vij hieden weder often Lezeren, bij dezen, onze :tamper- 
         kingen over de onlangs gegevene Benefice -Concerten
         Men verwachte echter geen verfing van de afzonderlijite in- 
         rigting of. zamenftelling dier Concerten, noch ook eene uit-; 
         weiding over aile de Solo - tPelers, die zieh op dezelve heb -
         ben doen hooren. Velen derzelven zijn, wegens hunne her- 
         haalde malen ten teen gefpreide talenten, reeds voorcleelig. 
        hekend; en, daar wij ook voornetnens zijn, in een volgend 
        No., jets over Felix Metals en Er/Ida/0 lillifica te zeg- 
        gen, zullen wij van fommigen hunner bij die gelegenheid ge. 
         ivagen.
            Zoo als meesttilds bij Benefices, wren ook bier cue ftrijk-
        inftrumenten te.zwak bezet tegen het korps blaas -inftrumen-, 
        ten, welke falter al her overige verdooven: naanwelUks, 
        llechts nu en dan, krijgt men de tirijk-inftrumenten, en het 
        meest dan nog de eerfle violen en contrabas, te hooren ; en 
        bet is door deze onjuiste en onevenredige bezetting der par- 
        tijen vooral in muzijkflukken, waar vele blaas -inftrumen- 
        ten bij zijn, en waar ze veel in re doen hebben, zoo als 
        men tegenwoordig weinig groote muzijkftukken aantreft, waar 
        dit het geval Met is — ,dat veelal de werken, of oncluidez 
        lijk, of wel verkeerd gehoord, en, dewiji ze Hier, zoo als 
        de Componist ze dacht, worden bezet en uitgevoerd, nief 
        begrepen, en foms onverdiend veroordeeld worden. Dit is 
        eene algemeene waarneming omtrent de Benefices; doch aan 
        bet wel en evenredig hezetten der partijen behoorde men op 
        alle, ook op de vastbepaaldeConcerten, meerindachtig tezijn.
          Nog jets: veelmalen zijn, bij Benefices, de Orkesten ge- 
        Hoeg van menfchen voorzicn ; doch velen zijn weer dra- 
        gers don fpelers van inftrumenten, en die; door een inftrumed 
        bij zich te hebben, doorgelaten worden, waarop naanwkeuri- 
        ger gelet, en het ,'ele tegengegaan moest worden, als zijnde 
        meestal Liefhebbers, of zich dos noemende; terwijl daaren- 
        regen Meesters, die of geen infirument met zich voeren , of Die

                                  1111ZIIK.

        niet met de aan de deur tlannde oppasfers bekend zijn, eon- 
        der vertoon van een entree - biljet, dikwerf afgewezen worded.
        — Hoe verkeerd is zulks niet ! Dan, de Concertgever, die 
        al ligtelijk zich minder bekommert , hoe zijn Orkest bezel 
        zal zijn, dan wel, om cr maar velen op te hebben, ziet 
        zich, door deze dienstvaardig- ja voorkomendheid, ontflagen 
        van zijne echte Kunstgenooten daartoe uit te noodigen.
          J. DE PLANQUE blies een concert van A. E. MULLER. 
        Hetzelve Imam ons in zijn geheel oordeclkundig gefcbreven 
        voor, en de tuttis waren vol kracht. Een pair modulation 
        bevreemdden ons nogtans zeer. Dit concert is ons ook toe- 
        gefchenen, even als de ineeste tegenwoordige, vooral niet te 
        kort te zijn. Wij vertneenen echter, dat hiermede de ilk- 
        irocrders , inzonderheid de fpelers van blaas-infltinnenten
        geen' grooten dienst gefchiedt; en dat bet mogelijk aan dit 
        Inge, ook wel nitgerekte, is toe te fchrijven,.dat veeltijds 
        ook zeer goede muzijkflukken geen' algemeenen bijval ver- 
        kriigen of behouden.
          Hoewel er meer duidelijItbeid ware te wenfchen geweest, 
        vooral bij lege pasfages, en daarin ook meer kracht, was de 
        uitvoering wel. Het Adagio had wel wat minder verfieringen 
        en toegevoegde nozen kunnen hebben; ook fcheen bier en 
        daar het Rondo niet in de beste verllandhouding met het ac- 
        compagnernent te zijn. Wij wenschten wel, dat vooral de 
        blaas intIrmentisten, bij accompagnementen van dttsdanige mu- 
        zijkaukken, hoofdzakelijk bij de fold's, zich meer bedwon- 
        gen; daar het niet anders zijn kan, of het verzwaart de nit 
        te voerene foto- partij, waardoor ook de fpeler derzelve 
        zich niet zoo guntlig, als welligt mogelijk was, kan vooz- 
        doen. Want, door verwaarloozing van bet even gezegde , 
        gingen eenige gedeelten , bijzonder /age pasfages , genoeg- 
        zaam voor het gehoor verloren.
          De Aria door Alejufvroutv LEEFSON bevestigde ander- 
        maal het door ons gezegde. Naderhand werd nog eens gezon- 
        gen; en wij dachten, dat het met eene obligate vino/ was, of 
        dat de Heer BALDENECKER de eene of andere wegblijven. 
        de partij aanvulde: maar peen! het was eene partij unifone:
          HANSSENS fpeelde een viool - concert. flij heeft een' zeer 
        goeden Rand, een' ft.:tat/en toon en flreek; en wij meenen 
        ons van hem, bij voortdurende fludie en near/lige vlijt, eenen
        verdienflelijken Violist te mogen beloven. Wij bejammeren 
        intusfchen, zoo om zijnent- als om onzent-wille, dat hij de 
        lesten dier Meesters, van Welke hij zoo goed partij heeft ge- 
        trokken, niet langer nog heeft mogen genieten.
          De Heer VAN OLLEFEN Het zich insgelijks door een fink. 
        concert /moron, hetwelk hij, volgens gewoonte, met kundt 
        en floutheid van toon voordroeg. Wii begrijpen echter niet, 
        tot welk bit concerten, de menigvuldige &atilt 
        voorkomende of aangebragte triflers dienen.
          Het zeer fraaije concert'ante van KR° m m E , zeer goed 
                                                                ge.

        too                                MUZIJt.


        geblazen door J. DE PLANQUE en J. C. KLEINE, hoordthi 
        wij met bet grootfle genoegen. De vol- en rondheid van won I 
        wel bijzonder took in de flaccato's, van laatstgemelden, on- 
        derfcheidde ,zich hier allervoordeeligst. Ecbter voldeed on, 
        met de naflag van eenen triller in het eerfte Allegro aan het 
        einde van bet snineur , weaken de Heer K LEINE als in het 
        majeur deed hooren, dat toch eerst in de volgende triaat be- 
        gun. Te meer hinderde zulks, daar bij bet begin dier zelfde 
        maat, waar de triller in voorkomt, de harmonie in mineut 
        is, en geene verandering ondergaat, waardoor het majeur vroe- 
        ger kennelijk words.
                            CONCERT VAN L. MANN.
           Dit Concert was fterk bezocht; hetgeen ons pleizier deed, 
        Zoo om de bijzondere bekwaamheden van deur'. Kunftenaar, 
        als omdat ztilks thogt ftrekken ten blijk van bulde aan de-. 
        zelve. i Het Concert was, over het geheel , frani., De annmei- 
        king, n de IVIlifikalifche Zeitung wel Bens gemaakt, over het 
        onzuivere zjjns inftruments , had ons doen hopes, dat bij 
        hierin zou /oorzien bebben; want zulks is zeer hinderlijk , 
        en ons Met 'wet verklaarbaar, hoc hij dat bij voortduring
        aanhooren; Offebbon er voorbcelden waren aan te voeren, dat; 
        hoewel men bet onzuiver fpelen van anderen weer op te 
        ken, men zijn &gen gebrek hierin echtet foniwijlen niet fchijnt 
        te gevoelen.
           De Zanger ItEIERs fchiint oils toe met kunde te work 
        te gaan. Zijne ftem is aangenaam , doch zwak. Het pilno.: 
        accompagnement was foirr,:i;ds ruirn                  genoeg voor 
        fteni; en deze is uit dien hoofde niet zeer voor concr_Ttzang; 
        berekend. Met genoegen hoorden wij hem alle die tierelan- 
        tijntjes achterwege later, welke ons anders, vooral bii tang; 
        zoo dikwerf vermoeijen; nt en dan deed ons eene wet aan-: 
        gebragte verfiering vermaak.
                           CONCERT VAN A. DAIIMEN.
           Ook dit Concert were met een tairijk auditorium begun- 
        ftigd, hetwelk ons, weeens de bel;ende verchenften van den 
        Concertgever, geen minder genoegen verfchafte. Op 'netzel- 
        ve het zich de Heer w. DAHMEN, van Rotterdam , boo- 
        ren. Deze Vioolfpeler bezit veel muzikaal talent , en vele ver-: 
        eischten van een' goeden Violist. Het Zoontje van den Heer 
        A. oik n MEN, dat zich bier insgelijks tot tweemalen deed 
        hooren, zoo door een fluit - concert van HOFFME1STER, 
        als, met zijnen Vader, door eene concertante voor twee 
        fluiten, bleef bij ons hetzelfde (zoo niet een klimtnend) gevoel 
        van goedkeuring verwekken, dat zijn fpel ons meermalen vet- 
        fchafte. Zijne kracbt van toon, in vergelliking ebragt met 
        zijnen teederen leeftijd en uiterlijk phyfiek geftel, en zijne
        vrij groote netheid in de uitvoering, doen van dezen eng.               
        digen Kunftenaar, voor het vervolg, veel uitmuntencis ver- 
        waehten,

       MENGEL WE RK.


        ONZE DAGEN NAAR DERZELVER GODSDIENSTIGE 
                GESTELDHEID BESCHOUIVD
        ter gelegenbeid der Conventie , s6 Sept. I815, tusfchen d'e 
        Boven van Oosteurs7k , Rusland en Pruisfen gelloten ,
                   Paar MA TT D. VI: JO*. 
                         DOOR 
                     H. HAARING,
           Lecraar bij de Evang.-Lutherfhe Getneents 
                       iii de Rijp.

       --Het alleropmeekelijkst tijdsgewricht, de tijd der 
       wonderen, in de laatfte jaren door ons beleefd, in wel- 
       ken wij troonen omgeworpen en troonen opgerigt za- 
       gen , alsof dit zaken waren van geene beduidenis; in 
       welken een onbekende in korten tijd boven alle Vor- 
       'ten van Europa fteeg , en nog oneindig fpoediger tot 
       zoo onverwachte als diepe vcrnedering , ja tot alge- 
       ineene verfoeijing en fmaad, herhaald veroordeeld werd , 
       en in welken omtrent den Godsdienst de verlichting 
       eerder te veel dan te weinig behartigd, gelijk toch nog 
       weder elders door groote duisternis vervangen werd
       die tijd der wonderen is nog niet ten einde: groote ge- 
       volgen gaan nog needs voort zich te openbaren. En 
       ander deze doet zich thans een ftaatkundig verfchijnfel 
       voor, dat, eenig zeker in zijne foort , zoo lang het 
       Christendom beftaat, in openbare dagbladen is verkon- 
       digd onaar vrijelijk en gepastelijk van de get,viide fpreek- 
       gefloelten weergaltnen, en al.s van de daken gepredikt 
       mag en moge worden; een verfchijnfel, dat elken ge- 
       voeligen vriend van den Godsdienst, elken harteNken 
       belijder van Jezus, wien bet ter kennisle g.ekomen is, 
       zal getroffen hebben, dat ons geroerd heeft, en met
        IVIENGEI.W. /816. NO. 3. H        cods-

        106                  ONZE DAGEN ,
        godsdienftige blijdfchap , met dankbaarheid jegens den 
        Allerhoogften, benevens met nog veel vermeerderde 
        hoop en moed voor de tockomst, vervult. Hoe zouden 
        wij nu, na de jongstverloopene jaren, zoo vruchtbaar 
        in de grootfle gebeurtenisfen, doorleefd te hebben, niet 
        ook gaarn bij zoodanige gevolgen van dezelve ftilftaan? 
        Hoe zouden wij ons kunnen wederhouden, deze gods- 
        dienftiglijk te gedenken? Neen, doen wij zulks thans! 
        Staan wij vooral daarbij ftil; terwijf wij daarmede ove- 
        rigens eene meer algemeene befrhouwing onder dagen, 
        naat derzelver godsdienflige ge.geldhcid, verbinden.
                      Tekst: MATTH. VI: ion. 
                          „ Uw Rijk home!"
          De Heiland fehreel in . het voortreffelijke, zoo be- 
        knopte als zaakrijke, en, vaak flechts door de gewoon- 
        te te weinig gewaardeerde Gebed, naar zijnen naam 
        genoemd, en ten voorbeelde door Hem vervaardigd, 
        ,reeds in deszelfs aanvang voor, te bidden: „Uw Rijk, 
        Vader in den Hemel, kome!" en du. , om daarom te 
        fmeeken, dat die geestelijke heerfchappij van den Aller- 
        hoogften en Algoeden over de gemoederen der men- 
        fchen, tot welker oprigting de eeniggeboren Zoon des 
        Vaders, Jezus, opgetre.len was, gelukkig beginnen, 
        gelukkig tot Rand komen mogte onder bet menschdom; 
        of, met andere woorden , dat godsdienftige waarheid, 
        dat zuivere, uit de waar&gfle beginfelen voortfpruiten- 
        de deugd, en wezenlijk geluk, zoo als Jezus die ver- 
        kondigen en aanbrengen zoude, onder de menfchen 
        verbreid en heerfchend wierden.
          Thans nog, na een tijdsverloop van achttien eeu- 
        wen, ftijgt die zelfde bede dagelijks onder het Christen-
        dom in dien zin ten Hemel, dat dat Godsrijk meer 
        1.aeer komen en zich uitbreiden moge.
          Nimmer is het ongepast, en thans vooral, ten ge- 
        volge der vooraf aangeftipte omftandigheden, ter zake, 
        wanneer wij eens overwegen, in lioe verre de bede  van

        NAAR DERZELVER GODSDIENSTIGE GE s TrLDnErn. 107
        van onzen tekst , in den tijd, waarin wij Leven , ver- 
        vuld is geworden, wat ons de tockomst daarorntrent 
        belove, en wanneer wij, met ‘voord, onze &Igen 
        eens naar derzelver godsdienflige gefieldheid befchou- 
        wen. Ook zal zulks vcrheerlijking van God, klimmen- 
        den eerbied voor onzen Verlosfer , benevens godsdicn-
        itige onzer harten, na den indruk van en- 
        kele openlijke voorvallen elders , allezins , onder Cols 
        zegen, knnnen verwekken; en houden wij ons daarme- 
        de des onmiddellijk bezig!1^•^•••^•^••••••
          Gelijk dan, M. G., toen Jezus in den tekst beval te 
        bidden: „ Uw Risk, Vadcr in den Hemel, kome!" 
        weinige, mislchien geene twee jaren daarna de uiterlij- 
        ke omftandigheden van dat Rijk de benardfte en ongun- 
        ftigfte fchenen te zijn, en deszelfs Stichter aan gevan- 
        genis , geefeling, aan het kruishout overgegeven, daar- 
        bij van zijne jongeren , die de bevestigers en uitbrei- 
        ders van hetzelve na zijn affcheid van deze Aarde zou- 
        den zijn, gedeeltelijk verraden, gedeeltelijk verloochend,
        en eenparig verlaten, ja nog 13*4 de doodftraf als Gods 
        Zoon openlijk befchimpt werd; maar dat zelfde Gods- 
        rijk evenwel zich fpoedig daarna aanmerkelijk begon te 
        verheffen, en, niettegenftaande vcrdere en wreedaardi- 
        ge vervolgingen, in den loop des tijds zijne grenspalen 
        luisterrijk uitbreidde, en volken en Vorften onder ziine 
        onderdanen telde: zoo fmeekten ook wij wel voortdu- 
        rend, op het voorbeeld van onzen dierbaren Heiland, 
        op het voorbeeld der. Vaderen, dat het Rijk Gods op 
        Aarde Reeds meerder komen en toenemen mogte; maar 
        veler oogen zagen tot dusverre den onwaardeerbaren 
        Godsdienst van Jezus niet enkel en alleen van ingeflo- 
        pene menfchelijke bijvoegfelen of dwalingen gezuiverd, 
        (gelijk reeds de groote Kerkhervormers begonnen had- 
        den, en geen redelijk Christen zal afkeuren) maar, 
        door eene onbetoomde zucht naar den roeru van oor- 
        fpronkelijkheid en nieu'rheid , geliik door verregaande 
        ligtzinnigheid, met zijnen ondergang onder een flan-
                                 11 2                    naer-

        IOS                 ONZE DAGEN ,
        merkelijk gedee't; zijner belijderen bcdreigl; en droe- 
        vig, droevig vooral was bet in de laatstverloopene ja- 
        ren met den invloed van denzelven gefteld op de gezind- 
        heden en op den wandel van vele duizenden zijner be- 
        kenners : bier fchenen alle beginfelen uitgcroeid, gods- 
        dienst en gewcLen bciclen als verdwenen ; daar deden 
        zich de eigenaardige gevolgen van onophoudelijke oor- 
        logen in verregaande losbandigbeid en fchaamteloos- 
        heid zien : de Willekeur, de Overheerfaing en On- 
        godsdienitigheid zelve zaten op den troon , die alleen eel) 
        groot deel van Europa beheerschte: de trouweloosheid 
        werd door gebrek bevorderd , der ontucht door wild en 
        zijd geldende wetten Gene wijde deur geopend, en , in 
        plaats van liefde, door de wet bet wantrouwen geleerd. 
        Nacht, nacht was bet in vele opzigten;flecbts bier en 
        daar mogt men beldere vonken, het Evangelielicht waar- 
        dig, zien flikkeren. Doch wij alreede , wij mogten 
        ook, finds een tweetal jaren , eenen Nederlandfchen 
        Vorst aan bet hoofd des Staats aanfchouwen, die lief- 
        de voor zijne on'lerdanen met liefde voor den Godsdienst 
        van onzen Heer, , en tevens voor alle deszelfs belijders , 
        den geest van het Evangelic waardig, toont to verbin- 
        den ; dien wij geen Noodlot , geene Fortuin der Heide- 
        nen, in de plaatfe eener alwijze en liefderijke Voorzie- 
        ifigheid, de regeling van der menfchen lot hooren toe- 
        kennen; onder wiens beftuur de plegtige uitnoodigin- 
        gen metderdaad Godsdienst ademen, wanneer Hij bij 
        nooden en gevaren de toevlugt tot den AllerhoogRen 
        gezocht, en voor algemeene weldaden den Algoeden in 
        't openbaar wil ged-ankt en verheerlijkt hebben ; en die door 
        daad en voorbeeld zijne belangRelling in de inftandhou- 
        ding der openlijke Godsvereering aan den dag legt. Van 
        zonde, geregtigheid en oordeel mag bier en elders we- 
        der onbewimpeld gefproken en gelezen worden. Liefde 
        en eerbied voor den Godsdienst wint in meerderelan-
        den veld, gelijk reeds vrocger de wel eens tot uiter- 
        ften gekomene verlichting in denzelven, elders, even- 
        wel weldadiglijk , nil's tot ciat gedeelte der Christenen

    NAAR. DERZELVER. GODSDIENSVCE GESTELDHEID. 109
    cloordrong , wier opgeklaardere en zachtmoedigere be- 
    grippen alle overige Medechristenen flechts verheugen 
    zullen. Op cerlijklield en trouwe begint men weder 
    mcerderen prijs te &lien; ea de. verbreiding van dat 
    cenige Bock, waarin Jezus Godsdienst tot op onze 
    tijdcn, door Gods goedheid, gekomen is , wordt na- 
    drukkelijker dan ooit ter harte genomcn en bevor- 
    derd.
     Wel is waar, deze guntlig,e veranderingen gingen 
    ook verzcld van min verwachtc en min gewenschte 
    omitandigheden. Was vroegere Verdraagzaamheid, zoo 
    verre zij uit onverfchilligheid en ligtzinnigheid voort- 
    fproot , en met minachting van den Godsdienst en zij- 
    ne Bedienaren gcpaard was, geenszins zoo loffelijk , 
    als de fchijn wel tens deed denken; de herftelde eer^ 
    bied en liefde voor de beide laatften hadden maatrege- 
    icn ten gevolge, die weleer door bijna alle Vorften en 
    alle redelijke en onpartijdige Christenen veroordeeld wa-     ren, en deden hier en daar eene tegenovergeftelde, ge- 
    ren, en deden hier en daar eene tegenovergeftelde, ge- 
    heel onchristelijke Onverdraagzaamheid herleven, wel- 
    te, offchoon in kleinere kringen, evenwel zoo nadruk- 
    kelijk als onvermoeid werkzaam was. Ook verregaand 
    Bijgeloof liet nog eenige weinige, bijkans ongeloofelijk 
    geachte, fporen zien.
     Maar tegenover dit een en ander mogen wij nu dan 
    tevens van eene gebeurtenis gewagen, die, naar men- 
    fchelijk oordeel en onder 's Hoogflen zegen , de ge- 
    grondfte hope geeft, om ruimelijk tegen dat alles op te 
    wegen ; die daarbij — niet ontftaan in eenen tijd van nit-    bundige wijsgeerte en verbeeldingskracht, van onmatig 
    bundige wijsgeerte en verbeeldingskracht, van onmatig 
    werkende hartstogten en driften, gelijlt bij den aanvang 
    der naauwelijks nog geeindigde, langdurige reeks van 
    beroerten elders, toen ten zelfden tijde het voortrefre- 
    lijkfte gezegd en het afgrijfelijkfte volvoerd werd aan 
    lesfen der ondervinding , en zigtbaar aan Christeliik- 
    godsdienflige beginfelen , na algemeen herftelde rust, ha-    Ten oorfprong te danken heeft; ja, die ewer gouden 
    Ten oorfprong te danken heeft; ja, die ewer gouden 
    ecuwe volkomen waardig is.
               H3           1),

               ONZE DAGEN,

     0, mijne Vr. ! Eigenlijk weet men niet, wat meest 
    te bewonderen, waarover zich daarbij meest te verheu- 
    gen. Zal het de meest openbare bekendmaking zijn van 
    een beiluit , zoo Aiurig verlangd, maar nog onlangs 
    flechts als een mogelijk, nog geenszins zeker deel van 
    cene volgende Eeuw beichouwd, en thans door drie 
    der magrigfte Vorften van Europa werkelijk genomen, 
    — van bet befluit ramelijk, dat dezelve in het beftuur 
    hunner Staten , in hunne flaatkundige betrekkingen met 
    iedere andere Magt , flechts de voorfchriften van 's Hei- 
    lands Godsdienst , de voorfchriften van regtvaardig- 
    heid, Christelijke liefde en vrcde, tot rigtfnoer van bun 
    gedrag willen nemen? Of zal het de bijgevoegde ver- 
    klaring zijn : „ Deze voorfchriften moeten, wel verre 
    'Ivan alleen op het huisfelijk leven toepasfelijk te zijn, 
    „ integendeel ook op de befluiten der Vorften regelregt in- 
    „ vloed oefencn , en al derzelver gangen befturen , als het 
    „eenige middel zijnde, om de menfchelijke inrigtingen 
    ,,flevig te vestigen, en in derzelver onvolmaaktheden re 
    „voorzien:” erne vcrklaring, mede te lang alleenlijk 
    een vrome wensch gebleven, en verdrongen door het 
    onchristelijke , en van de ondervinding zelve vaak te 
    leur geftelde flelfel, dat de regte itaatkunde zich met 
    de zedekunde niet liet vcrcenigen; terwijI bet geluk der 
    volken— getuigt het, oud Rome, Venetic, Frankrijk !
    geenszins in krijg en veroveringen beflaat , en op enke- 
    le fchranderheid , op onregtvaardigheid , eer- en beers ch- 
    zucht of geweld in geenen deele zeker gevestigd, maar 
    flechts bij regtvaardigheid en vredelievendheid meest 
    duurzaam is ? Of wel, zullen wij onze bewondering 
    nicest bij hunne edele nederigheid , of, eindelijk , bij hun-     ne Christclijke verdraagzaamheid bepalen, zoodat de be- 
    ne Christclijke verdraagzaamheid bepalen, zoodat de be- 
    lijder van den Protestantfchen en die van den Griek- 
    fchen , zoodat beide dezen te gelijk met den belijder 
    van den Catholieken Godsdienst elkandet alien als leven 
    van eene en dezelfde Christelijke natie willen befehou- 
    wen ?
      Dir cm en ander Nit Diet ahem grootelijks ge- 
                              rust

    NAAR DERZELVER GODSDIENSTIGE GESTELDHEID. III
    rust omtrent de min gunflige omflandigheden, finds on- 
    langs in den fchoot der Christenheid herboren en Itraks 
    vermeld, als die daardoor terflond aanmerltell;k vecl, 
    en in het vervolg misfchien nog ved ncerder, aan veer- 
    kracht en fleun zull_n misfen : dat being Verbond gaat 
    de floutfte wenfchen te boven! Niet gouden letteren 
    worde het in de Jaarbocken der Gelciiie ienis verrncld: 
    te vergeefs antral!: gii dezelve, en poogt onder gelijk- 
    flaande omitandighcclen een tweede voorbeeld te vinden. 
    I-letzelve vormt de grootfte eerckrocn , xwarmede ooit 
    Vorftenfchedel verficrd werd. Hoe grout zelfs de roem, 
    hoe vele de lauweren waren, door de bier bedoeldeVor- 
    ffen in de jongfle heilige ftrijden behaal zij komen in 
    geene vergelijking bij die, welke de Christenheid wijd 
    en zijd, welke de.Nakomelingfchap hun daarvoor zal 
    toekennen. In gene deelden ook hunne legermagten; 
    deze verwierven zij zelven gelled, en deze zijn ecnig 
    in hunne foort , gelijk , boven gene, van vcel edeler aard.     Hierbij vooral moet de goedkeuring van God zelven, 
    Hierbij vooral moet de goedkeuring van God zelven, 
    van dat allerbeiligfle en goedertierenfle Wezen, den 
    Vader van onzen Heere •ezus Christus, hen gevolgd 
    zijn! ja, den grooten, nogmaals geeindigden ftrijd van 
    onze dagen is zulk een befluit meer dan waardig. En 
    de vicring van den Geboorredag onzes Heeren , waar- 
    bij dat Verbond bekend gemaakt werd, moet den vol- 
    ken, Wien bet gebeurde, geweest zijn, 'alsof zij den 
    Lofzang van Eugelen op denzelven hoorden aanbel- 
    fen , die thins Gode eere toebragten , dewiji Yrede op 
    ifarde was en in men/chen een welbehagen!


     Maar lof en dank zfi nu ook door ons Gode toege- 
    bragt, dat Hij, de Allerhoogfte, bij de fnelle en her- 
    haaide , voile vernedering van den nog onlangs magti- 
    gen Geweldcnaar, die zich tot eenen waren, langzaain 
    pijnigendcn marteldood veroordeeld ziet, Europa zul- 
    Ice Vorfien fpaarde, als wij nu mode zagen, dat ons 
    Vaderland, gelijk Duitschlands grootile deel, met bet 
                            ti ns-

      ONZE DAGEN GODSD/ENSTIG BESCHOUWD.
    Rusfifche Rijk, inzonderheid te beurt vielen! Lof en 
    dank zij Hem, den Algoeden, voor alle weldaden, al- 
    le zegeningen toegebragt , ons in onzen tijd in gods- 
    dienflige opzigten verleend! Leeren wij Hem nu zelfs 
    danken voor het geduchte en langdurige lijden , ons 
    met geheel Europa vvedervaren , in zoo verre wij ook 
    zulke buitengewoon beerliike vrtichten van hetzelve 
    mogen zien; vruchten , waarvan Europa metderdaad 
    col worfchelijk gevolg voor de toekomst mag hopen: 
    de Godsdienst toch wordt hier even min als het ver- 
    heven bovenfchrift in de dusgenaamde taal der Ho- 
    ven misbruikt. Het ganfche fink ademt overal Gods- 
    dicnst , op beginfelen gegrond, gelijk de grootfte nede- 
    righeid en Christelijke liefde: ftaatkundig maakt het al-     ken de Port n ; als zoodanig kon de vervaardiging van 
    ken de Port n ; als zoodanig kon de vervaardiging van 
    hetzelve, in zekeren zin, geheel achtergebleven zijn: 
    zuiver godsdienflig en zedelijk is zigtbaar de ganfche 
    inhoud ; terwiji wij daarbij op den zegen van God zeker 
    mogen vertrouwen. En in dat geval zijn immers alle 
    tijdelijke opofferingen niet te groot geweest ; dan waren     alle deze flechts dienstbaar aan de bevordering van Je- 
    alle deze flechts dienstbaar aan de bevordering van Je- 
    zus Rijk op Aarde, van duurzamen vrede onder hen, 
    die den Godsdienst van liefde en vrede belijden. Vas- 
    ter dan ooit worde zoo ook, ender aanbiddende bewon- 
    dering van Gods wegen , met het Menschdom gehou- 
    den , ons Christelijk geloof aan eenc Heeds xvze en lief-     deri;ke Voorzienigheid over alles ! En dat, eindelijk, 
    deri;ke Voorzienigheid over alles ! En dat, eindelijk, 
    van nu of aan, Europa's volkeren bier en alomme de 
    voetitappen van zulke edele Vorflen, als de Allerhoog- 
    fie hetzelve verleende , gaarn, hartelijk , naar hunne 
    verichillende bctrekkingen, drukken, dcrzelver opwek- 
    kende ftemme bereidwilliglijk hooren, en, dus doende, 
    in bun midden , onder opzien tot God, Diens Rijk op 
    Aarde in Jezus Christus , in naam niet zoo zeer, , maar
    metderdaad, meer en meer daarftellen! Amen!


                            D.

            D. JUAN tAUTISTA MUNOZ. 113


          D. JUAN BAUTISTA MUNOZ. 
            (Vervolg en fiat van bl. 83.)

     8. OM& de onoplosbare raadfelen, welke wij ont- 
     moeten in de bevolking dier landen, welke afgefcheiden 
     zijn van diegene, waarin het menfchelijk geflacht een 
     begin nam, en welke niet te bereiken waren door de 
     oude fcheepvaart, is ongetwijfeld bet moeijelijkfte dat 
     van bet verbazend verfchil der menfchen in de beide 
     werelddeclen. Ons aarddeel heeft in onderfcheidene tij- 
     den en landen onbefchaafde en wilde volken opgeleverd; 
     maar niet an zoo werkelOos, zoo verkindscht , zoo 
     verwijderd van de waarde des menfchen , als de India- 
     lien van het westen, die afkeerig waren van zich ge- 
     zellig te vereenigen met eenig befchaafd yolk. Integen- 
     deel heeft men bij de onbefchaafde volken der wide we- 
     reld de rule minder ontaard , de zaden van goede be- 
     ginfelen minder verflikt , en zelfs cenige van dezelve 
     in hun Scheel bewaard gevonden; waardoor zij, zich 
     aan voorbeeld en voorlichting overgevende, het eene 
     na bet andere, tot zekere zedelijke gelijkheid geraakt 
     zijn. De gedentitukken, die ons van de oudheid zijn 
     overgebleven, en de vlijtige nafporingendienaangaande, 
     overtuigen ons van de groote langzaamheid, waa.rmede 
     kunften en wetenfehappen zich uitbreiden, en van de 
     groote fnelheid, waarmede zij in verval geraken en zich 
     geheel verliezen. War bewijzen de eifchen van ver- 
     fchillende volken op de uitvinding der letteren, het 
     fmelten en fmeden van het ijzer, anders , dan dat deze 
     en andere kunflen in vcrgetclheid geraakt waren bij de 
     nakomelingen van N o A x , die afgefcheiden voortleef- 
     den, en alle hunne oplettendheid bepaalden tot het kap- 
     pen der onmetelijke bosfehen , tot den ftrijd met wilde 
     dieren, en zonder die behoeften waren, welke ons ver- 
     pligten tot het oefenen van vlijt en vernuft. Vanhier 
     die onwetendheid, dat verderf en dat vexdierlijken van
                     H 5             het

    114    D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.
    het eerfte menfchelijk geflacht. Dit geflacht zich 
    breidende naar het noordelijkst gedeelte van Europa, 
    alwaar misfchien eertijds beide wcrelddeelen vereenigd 
    waren, of naar het oostelijk uiteinde van Attie, alwaar 
    zij nog ten huidigen dage flechts door eene kleine zee- 
    engte gefcheiden zijn, die in dien tijd misfchien nog 
    kleiner was, of in 't geheel niet beltond, verhuisde 
    een deel der onbefchaafdfte en domfte volken naar /hue- 
    rika, en kwam 'door verfcheidene lotgevallen op de ei- 
    landen van den grooten Oceaan. Naar mate van den af- 
    Rand en de zwarigheden bij 'die overgangen en verhui- 
    zingen, neemt ook de tijd toe, waarin die nieuwe be- 
    volkers een onbefchaafd leven leiden; en ongetwijfeld 
    verliepen er eenige eeuwen, voor dat zij hunne eerfte 
    rijken ftichtten. Aldus bleven zij, tot op het einde der 
    vijftiende eeuwe , afgefcheiden van de overige men- 
    fchen , en verfchillende lotgevallen ondergaande, nu 
    tens groote overftroomingen verdurende, dan wedet 
    aanhoudende en bloedige oorlogen en andere ongelukki- 
    ge rampen; en geraakten zij eindelijk in dien !hat, 
    waarin zij ontdekt werden. De opklimmingen , welke zij 
    doorgingen, de opvolgende flichtingen en verwoestin- 
    gen van rijken en 'gemeenebesten, en andere maatfchap- 
    pelijke gebeurtenisfen, zijn in de diepfle vergetenis be-     dolven, of ten minfte duister en onkennellik geworden. 
    dolven, of ten minfte duister en onkennellik geworden. 
    Slechts fommige gebouwen van verfchillende oudheid, 
    ilechts eenige flaauwe fchaduwen van lotgevallen, die 
    door overleveringen en fabelen, vol van twijfel en vet. 
    warring, onderfcheiden werden, zijn tegen de verwoes” 
    ting des tijds befland gebleven. Jets meer leveren de 
    quipos of knoopkoorden in Peru , de zinnebeeldige 
    derftukken in Mexico, de nieuwe volksgezangen en 
    overleveringen dezer beide volken, hunne flichtingen, 
    kunften, godsdicnst, ttaatkunde, zeden en gewoonten 
    op. Deze zijn de aanmerkelijkfte bewijsflukken en de 
    hoogfle proeven van hefchaving in de nieuwe' wereld. 
    En dit alles bewijst den ellendigen voortgang, weh 
    ken, in eene zoo lange reeks van eeuwen, het ver^
                           Hand

              D. JUAN BAUTISTA MUNOZ. 1r5

      Rand in dit halfroncl gemaakt heeft, bcroofd van dat 
      onvergankelijk licht, dat, met meer of minder luister, 
      bet tegenovergeitelle halfrond altijd befehenen heeft.
       9. Het van God uitverkoren en geliefkoos de yolk 
      bewaarde in zijn land , dat de bakermat van geheel 
      bet menfchelijk geflacht was , de herinnering aan zij- 
      nen oorfprong, de kennis aan zijnen Maker, de be- 
      oefening der natuurwet , en eenige eerfte kuniten. Van- 
      hier verfpreidde zich dit licht over die volken , die zich 
      reeds in rust en vrede gevestigd hadden, en niet verre 
      van dit middelpunt verwijderd woonden; en daaroni 
      twisteri eenige Aziatifche volken met hunne naburen 
      in Eg:ipte om den lauwer your de nuttigfle uitvindin- 
      gen; en zonder twijfel kweekten en verfpreidden zij 
      de fchrijfkunst , en Udell den grond tot alle letter- 
      kunde. Dit licht vervolgde zijnen weg naar bet wes- 
      ten , hefchecn de kusten vanilfrilca , van Egypte of tot 
      de zuilen van Hercules ; en de tegenoverliggende kusten 
      der Middellandfclie zee, en bereikte zijnen hoogften 
      glans bij de Grieken, de vaders van alle wetenfchap- 
      pen. Door deszelfs invloed werd Europa, dat betzel. 
      ye ten laatile ontving, de bewaarfter der wetenfchap, 
      de moeder der beichaving, en de algemeene leermeeste- 
      resfe. In Naar vestigde zich het magtigfte rijk, dat 
      ooit de wereld zag, en hare hoofdftad werd het mid- 
      delpunt van den waren Godsdienst , welks Goddelijke 
      initeller, van den hemel gedaald, de laatfte volmaking 
      aan de menfchelijke rede gaf, Naar voorlichtende met 
      de nieuwe fakkel van het evangelie. Met dezen fchat 
      van licht gingen eindelijk eenige fchepelingen uit Euro- 
      pa ter opfporing van onbekende landen , vinden de nieu- 
      we wereld, en een deel van het menfchelijk geflacht 
      bedolven onder de duisternis der onwetendheid en des 
      verderfs. Nu werd de gehecle aardbol bewogen en ver.. 
      anderd; en naauwelijks bliift er een gedeelte overig, 
      dat niet aanzienlijke veranderingen ondergaat , door de 
      uitwerkfelen dezer bewonderenswaardige ontdekking.
       Jo. De nieuwe aarde, over 't algemeen ruw en on-
                                     aan-

    III    D. JUAN LAUTISTA MUNOZ.
    aanzienlijk tot op dit tijditip , verkrijgt nu eene nieuwe    gedaante. Bosfchen worden geveld ; drasfige landen 
    gedaante. Bosfchen worden geveld ; drasfige landen 
    worden gedroogd; de ware akkerbouw wordt ingevoerd 
    door het gebruik der gepaste werktuigen en de hulp der 
    trekdieren ; de natuurlijke vruchten worden verzoet en 
    veraangenaarnd ; de befchaving wordt voorzigtig uitge. 
    breid naar de behoeften en gerieven des gezelligen le- 
    yens. Het koorn en andere Europefche zaden worden 
    gezaaid; de wijnftok en andere gewasfen warden ge- 
    plant ; en de eertijds arme en ondankbare grondvertoont 
    zich nu rijk, mild en fchoon. De wederkeerige toe- 
    gangen tot alle landen worden geopend, en de beletfe- 
    len van bosfchen, moerasfen, ftroomen en afgronden, 
    door bruggen, wegen en bijpaden overwonnen. Op de 
    hutten van riet , op de zonder orde en regelmaat ver- 
    ftrooid gebouwde itulpen, volken kostbare gebouwen, 
    fteden en dorpen, die, in regelmatigheid en gemakke- 
    lijke inrigting, met de floutiten in Europa wedijveren. 
    De menfchen, to veel verdierlijkt in die landen, fchu- 
    wen en verloochenen hunne natuurgenooten. Zij ge• 
    yen zich bezwaarlijk aan de kracht der verlichting over. 
    Dagelijks nemen de volkplantingen en verhuizingen 
    der Europeers toe, die, meester zijnde van het vaste 
    land en deszelfs eilanden, hunnen regeringsvorm, gods- 
    dienst, kunften en zeden alhier vestigen. Sommige der 
    inboorlingen trokken in de binnenlanden terug, en blij- 
    yen daar thans nog in hunne oude wildheid, omdat zij 
    of niet gekend, of niet tot dienstbaarheid gebragt zijn; 
    andere zwichtten voor de noodzakelijkheid, of erken- 
    nende hunne minderheid en zwakheid, of overwonnen 
    in bloedige veldfiagen. Door zijnen hardnekkigen te- 
    genfland, en door de woede der overwinnende wape- 
    nen, fneuvelde het grootfle gedeelte. Een foortgelijk 
    lot onderging een ander groot gedeelte, of verkwijnen- 
    de in flavernij, of ter neder gedrukt door ondragelijken 
    arbeid, of verteerd door pest en andere rampen. Dus 
    werden deze volken, reeds in zichzelven weinig tal- 
    rijk in vergelijking met de uitgebreide landen, die
                             zij

              D. JUAN BAUTISTA MUNOZ. 117
      zij bewonen, in korten tijd tot een zeer gering aantal 
      teruggebragt; en deze weinigen, onvermogend om de 
      verbazende ruimte tusIchen hunne vernedering en de 
      verhevcnheid hunner overwinnaren te boven te komen, 
      zijn in 't algemeen in die vermindering en ellende ge- 
      bleven ; hoewel eenigen, door bet aannemen van den 
      Christelijken Godsdienst, en door het beoefenen van 
      zekere kunflen en bedrijven, aanmerkelijke voordeelen 
      verkregen hebben , en in rust en vrede leven door de 
      gehoorzaamheid aan een verlicht beftuur. Ook de =- 
      dere vergoedingen, welke de nieuwe wereld ontving, 
      zijn niet gering: de vermeerdering in dezelve van den 
      edeleren Earoptfeben menfchenflam; de ongeloofelijke 
      rnenigte van Afrikanen, welke men daarhetn heeft over- 
      gebragt ; het groot getal van vermengde flammen, zoo 
      uitgebreid in die landen; deze nieuwe gellachten ver- 
      vullen overvloediglijk, zoo niet in getal , althans in hoe- 
      danigheid, het gemis van oorfpronkelijke Amerikanen, 
      die zeer zeldzaam geworden, of bijkans uitgeroeid zijn 
      in eenige landflreken en eilanden, alwaar toch genoeg- 
      zame vruchten en andere levensmiddelen gevonden wor- 
      den, waarmede zich een veel grooter aantal menfchen 
      zoude kunnen voeelen.
       it. Eene betere gedaante vertoonen de buitengewone 
      uitwerkingen, die van zoo zeldzame lotgevallen naar 
      het befchaafde Europa terugvloeiden. Dit bragt zijne 
      volkplantingen naar landen, die door den grooten Oce- 
      aan afgefcheiden waren. De meta/en, paarlen en edcl- 
      gefteenten, welke men in de handen van die woeste 
      volken zag, waren duidelijke kenteekenen van den rijk- 
      dom, weaken het land befloot. Deszelfs ruime uitge- 
      breidheid voedde de vleijende hoop, om in hetzelve de 
      vruchten van alle overige landen te vinden, voorname- 
      lijk de fpecerijen, de verfcbillende kruiden en balfems 
      van het oosten. Men vond er nitgefirekte velden tot 
      bezaaijing en beplanting van alles , wat tot den alge- 
      meenen handel diende. Gelukkig beantwoordden de 
      proeven aan de verwachting, die men had opgevat, en 
                                     Com-

         I'S           D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.
         fommige zelfs overtroffen dezclve. De winst der eer- 
         ilen wekte de begeerte van anderen. De begeerte naar 
         goud ontvlamde zoo wel in geheele Platen, als in af- 
         zonderlijke menfchen; alien ontwaakten en beijverden 
        .zich, oefenden waarneming en vinding, en Ilelden alles 
         in het werk, om hun verlangcn voldaan te zien. De 
         eertijds onbevarene zeeen werden bedekt met ontelbare 
         fchepen en vloten; de fchrik voor ziekten, fchipbreuk, 
         en zelfs voor den dood, verdween. Eene ongeloofelij- 
        ke menigte menfchen leeft, als fchimmen , in al:elige 
         holen, door eigene handen gevormd, om den dorst naar 
         nietalen te lesfchen , die in het hart der aarde befloten 
         zijn. Door deze metalen wordt de oppervlakte der nu- 
         de wereld overdekt ; het geld vermeerdcrt door ondoop 
        en verzameling; de prijs van alles wisfelt af; de ge- 
        dachten en begrippen zelfs worden veranclerd. De zucht 
        naar nieuwe ontdekkingen, naar uitgebreide volkplan- 
        tingen, naar rijke overwinningen, naar buitengewoncn 
        handel, ontflaat, en plant zich voort , en baant den 
        weg tot roem en ecr; de vindingrijkfte geestdrift, om 
        zich alles ten mate te waken, wat de wereld bij hare 
        geboorte opleverde , en de vrtichtbaarfle in hare ge- 
        volgen.
               Zonder dcze beweging zouden misfchien de uit- 
        vinding der drukkunst, de komst der vlugtende Grie- 
        ken uit Konflantinopel , de ftarrekundige pogingen van 
        PEURBACH en KONINGSBERG, langzame en be- 
        perkte vorderingen gemaakt hebben, even als in vorige 
        eeuwen het nuttig gedeelte der Arabifche letterkunde, 
        de fmaak van DANTE CD PETRARCA, de uitvinding 
        van bet buskruid, van het grof gefchat , en van het 
        kompas; en misfchien had de leenftellige regeringloos- 
        heid voortgeduurd, in weerwil van de pogingen der 
        Vortten, om hunrie waardigheid en hun gezag te hand- 
        haven. De kennis aan den geheclen aard- en waterhol, 
        de befchouwing van en het verkeer met al deszelfs be- 
        woners , bet gebruik van en de handel met alle voort- 
        brengfelen, verwekte grootendeels eenen afkeer vanOn

              D. JUAN BAUTISTA MUNOZ. 119

     Onvruchtbare fpitsvindigheden, en bepaalde de blikken 
     der menfchen bij de belangrijke ftudie der natuur, die 
     met zoo veel verfcheidenheids en weelde in de nieuwe 
     wereld zich vertoont. Van den onfterfelijken e o L o m- 
     110 tot op den onvergelidcelijken c o o K, hebben de 
     aardrIjkskundc, de natuurlijkc historic, en alle proefon- 
     clervindelijke wetenfchappen, grootcre v()rderingen ge- 
     maakt , dan zij, van harcn oorfprong af, in de verwij- 
     dcrde oudheid konden makcn. De krachten van het 
     trienfcbellik veritand fcbibien verfterkt te zijn, om de 
     kundigheden der voorvaderen te verzamelen, om alle 
     mogelijke voordcelen van hunne uitvindingen te trek- 
     ken, en om nieuwe werelden op den bol der letterkun- 
     de te ontdekkcn. De algemeene rekenleunde , de verhe- 
     vene meetkande, de feheepvaartkunde, de huishoud- 
     kunde, de feheikunde en vele andere wetenfchappen 
     zijn of geheel nieuw gefchapen, of hebben haren wa- 
     ren vorm en waardigheid verkregen.
       13. De moedige fcheepstogten, de groote handel, de 
     verbazende menigte van metalen hebben de krijgskun- 
     de te land en te water en alle belangcn veranderd, en 
     aan het zedekundig flellel der wereld eene nieuwe ge- 
     daante gegeven. De kleine gedeelten, waarin het groo- 
     te rijk der komeinen vcrdeeld werd , door de herhaalde 
     invallen der noordiche volken, hebben zich weder ver- 
     eenigd, en op het einde der XVde eeuwe vormden zij 
     reeds weder aanzienlijke rijkcn. De bergwerken van 
     4merikc en de overzeefche handel hebben fchatten op- 
     geleverd your verbazende toerustingen en onuitputtelij- 
     ke hulpbronnen. De vrees voor grootere vernielingen 
     vcrwekt bedaardheid; en, wanneer de wapenen ter ver- 
     woesting ten top geklommen zijn, nemen ook de weer- 
     middelen toe, en de uitwerkingen worden verminderd. 
     De oorlog is minder wrecd; de flaatkundc meer oplet- 
     tend en edel, en in 't algemeen geeft men meer plaats 
     aan de rede en het onderzoek, dan aan de woede en 
     overhaasting. Dc magtige Souvereinen doen hunne reg_ 
     ten eerbiedigen; zij werea de beleedigingen en aannia- 
                                      ti-

        720           D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.
        tigingen der minder groote; zij winnen vertrouwen ont 
        gefchillen te beflisfen; en allengskens vestigt zich het 
        ftelfel van evenwigt, waardoor in geheel Europa eene 
        eenige maatfchappij gcvormd wordt, befluurd door bet 
        wettig regt der volken. Naar mate dit ligchaam groei- 
        de en vastheid kreeg, werd ook de hoogmoed van bet 
        Turkfche rijk gebreideld, dat, heerfchende over uitge- 
        flrekte landen in de drie deelen der oude wereld, en 
        trotsch op zoo vele herhaalde veroveringen en overwin- 
        ningen , naar eene algemeene heerfchappij flreefde , en 
        reeds bij de verwoesting van het Christenrijk in bet 
        oosten den ondergang der geheele Christenheid fchijnt 
        beraamd te hebben. De Christenheid echter, zich uir- 
        breidende naar alle ftreken, en de heerfchappij der zean 
        en van vele groote landen verkrijgende , heeft niet al- 
        leen de fchreden van dit monfler beperkt en zijne krach- 
        ten verlamd, maar zich ook op eene onweerftaanbare 
        wijze verfterkt, daar zij in Naar middetpunt de weten- 
        fchappen, den rijkdom en de magt befluit. Allengskens 
        heeft zij Naar licht verfpreid, en met de grootfle fne/- 
        beid hare wetten gevestigd. De volken, die het mccst 
        vervreemd waren van de menfchelijkheid, openen hun- 
        ne oogen, keeren in zichzelven terug, en luisteren 
        maar de infpraak der rede. Laat ons hopen, dat deze 
        menfchelijkheid, deze verzachting van zeden , die zul- 
        ke vorderingen gemaakt heeft in minder dan drie ecu- 
        wen, federt den tijd dat de twee werelddeelen elkander 
        leerden kennen , welhaast de geheele oppervlakte der 
        aarde inneme, en op dezelve cen eenig ftaa.tsligchaam 
        vorme, nog ecnsgezinder en nog naauwer vereenigd 
        door den band der liefie!
           14. De vorderingen der zeevaart , des handels en der 
        Europefche volkplantingen beloven zulke heerlijke nit- 
        zigten. Len klein fchicreilan I , gelegen op bet uitein- 
        de van ons werelcideel, heeft bet groote werk voor- 
        bereid, de gronden daartoe gelegd , en hetzelve in cenen 
        verwonderenswaardigen fland gebragt, in bet korte tijd- 
        vak van twee regeringen. De veroveringen en volkplan- tin

              D. JUAN BAUTISTA muNo2. lot
      tingen der Spaniaarden in Afrika en op deszelfs eilart- 
      den waren de eerfte beginfelen; en, naauwelijks eene 
      halve eeuw na deze beginfelen, voorfpelden reeds do 
      kundige waarnemers het verwonderlijke fchouwfpel, 
      dat well] aast de Portngezen opleverden , toen zij de Kaap 
      ale Goede Hoop ornIcheepten, aile de onbekende kusten 
      van Afrika en het grootite gedeelte van Azii.; leerden 
      kennen. Welras veranderde deze vcrwondering in ver- 
      bazing, toen men de ontzettencle ontdekkingen der 
      Spanjaarden in bet westen ver nam. Dit fterk en edel- 
      moedig yolk, gehard door de ellende der gedurige oor- 
      logen , gewoon to ftrijden door zijne begrippen van 
      eer, van overwinning, van godsdienst en goddelijken 
      bijftand, van binnenlandfche vijanden verlost, en den 
      wrevelmoed zijner naburen beteugeld hebbende , vond 
      in de nieuwe wereld een veld van eer, zijner verhevene 
      gedachten waardig. In weerwil der tusfchenliggend; 
      zeeen, der ongezonde lucht in verfchillende flreken en 
      landen, in weerwil van honger en ziekten, vestigde 
      zich de Spaanfche heerfchappij en de ftandaard van het 
      kruis in onmetelijke landen. De heldenmoe.d, bet ver- 
      nuft , de ijver voor den godsdienst , alles werkte merle 
      tot de gelukkige uitkomst der moeljelijkfte ondernemin- 
      gen. Spanje overheerde het eene na het andere van de- 
      ze ontelbare wilde volken,nu.eens door openbare mast, 
      dan eens door den roem zijner overwinningen , dan we- 
      der door overreding. De buit der overwinning, de 
      vruchten van het land, en ecn uitgebreide handel brag- 
      ten het weldra tot die grootheid, welke de menfche- 
      lijke krachten moeijelijk kunnen onderfchragen. Gedrukt 
      door zijne eigene zwaarte , vermoeid door aanhouden- 
      de buitengewone p °gingen , verftompt en verzwakt door 
      de uitwerking van overvloed en weelde, heeft het two& 
      zakelijk vele gedeelten van dit verbazend grondgebied 
      moeten afftaan , welke bet konde verdedigen noch be- 
      hoorlijk befturen.Dus neemt elke der overigeBaropefche 
      mogendheden haar aandeel, en beftuurt en befchaaft bet 
      met roem. Van dag tot dag neemt de na'Orer de yolks-
       DIENOELW. 1u16. NO.

    112   D. JUAN BAUTISTA MUNOZ.
    vlijt en de handel toe; en de belangen der nienwe we- 
    reld worden meer en meer het belangrijkile voorwerp 
    van Europa.


      JETS OVER PLOTSELINGE STEItFGEVALLEN. 
          Door Dr. JAMES CURRY.

    Dikwijls heeft men hooren beweren , ciat beroerten en 
    plotfelinge flerfgevallen federt vijftig jaren in Engc-     land veelvuldiger zijn voorgekomen dan voorheen. Ik 
    land veelvuldiger zijn voorgekomen dan voorheen. Ik 
    durf niet ftellig verzeteren, dat dit in het algemeen 
    waar zij. Maar, , wat de plotfelinge fterfgevailen aan-     gaat, men ik te kunnen bevestigen,naar eene omtrent 
    gaat, men ik te kunnen bevestigen,naar eene omtrent 
    dertigjarige ondervinding, dat deze voorheen zeldzaain 
    waren; terwijI er thans Been dag verloopt, waarin wij 
    daarvan geene voorbeelden ontmoeten, die des te tref- 
    fender zijn, omdat niet flechts bejaarde of zwakke, 
    maar in het algemeen fterke en naar het uiterlijke zeer     gezonde voorwerpen, in den bloei des levens en des 
    gezonde voorwerpen, in den bloei des levens en des 
    genots , daardoor weggemaaid worden. Men fchrijft ge- 
    woonlijk deze toevallen aan eenige werktuigelijke belee-    diging van het hart toe, of wel aan bet fpringen van 
    diging van het hart toe, of wel aan bet fpringen van 
    eenig bloedvat in de herfenen; maar, wanneer ik aan 
    den eenen kant de bijzondere gevoeligheid der maag en 
    des ganfchen darinkanaats , derzelver talrijke fympa- 
    thien, door de zenuwviechten, met het middeIrif, bet 
    hart en de overige tot behoud des levens zoo noodige 
    ingewanden, in aanmerking neme, en aan de anddre 
    zijde de vermeerdering dier ziekten naga , welke in de-     zelve hare zitplaats hebben, kan ik mijn vermoeden 
    zelve hare zitplaats hebben, kan ik mijn vermoeden 
    diet laten varen, dat de toevallen, waarvan ik fpreek, 
    dikwijls aan eenige bijzondere aandoening van dit werk-     tnig, of van eenige gedeelten der darmbuis , moeten 
    tnig, of van eenige gedeelten der darmbuis , moeten 
    worden toegefchreven, die door bonne nabijgelegenheid 
    En viechten het meest met hetzelve in verband ftaan. — 
    Het is omtrent tien jaren geleden, dat men mij in aller                             ijt
                            ijt

       lETS OVER PLOTSELINGE STERFCEVALLEN. 1a3
    ijl kwam roepen bij iemancl, die zich zeer ongefteld ge- 
    voelde. Ik begaf mij dadelijk derwaarts , doch vond hem 
    dood. Het was een man van omflreeks 4o jaren, en 
    naar het uiterlijke gezond en flerk. Men verhaalde mij, 
    dat hij, de ftraat overftekende , eensklaps eene hevige 
    maagpijn gevoeld had, welke hem het verder voortgaan 
    belette. Men had hem in een' naburigen winkel gc- 
    bragt en op een' ftoel geplaatst , waarop hij een oogen- 
    blik daarna overleden was. Ile vermogt de lijkopening 
    niet te doen. Maar, van dien tijd af, heb ik altijd zorg 
    gedragen, mij aangaande alle de omftandigheden te doen 
    onderrigten, welke onmiddellijk de plotfelinge fterfge- 
    vallen, te miner kennisfe komende, voorafgingen; en 
    ik heb bevonden, dat de meesten hunner , die daarvan de 
    flagtoffers waren , eenige oogenblikkcn v66r hunnen dood,     over eene hevige pijn in den omtrek der maag geklaagd 
    over eene hevige pijn in den omtrek der maag geklaagd 
    hadden. Kort na het vermelde geval werd een meisje 
    van 17 jaar in het Gasthuis gebragt, dat aan mijne zorg 
    was toevertrouwd , lijdende aan eene aanhouclende 
    koorts waarvan zij gemakkelijk genas, en wel binnen 
    veertien dagen, door purgeer- en gewone zwcetdrijvcn- 
    de middelen. Zij was fchier geheel herfteld, toen zij, 
    voor het vuur gezeten, eensklaps over eene hevige pijn 
    in de maag klaagde. Men gaf haar een weinig peper- 
    munt - water, lag haar te bed , en de pijn verminderde 
    langzamerhand. Maar den volgenden morgen, op het- 
    zelfdc uur, keerde zij met meerdere hevigheid terug; 
    zoodat het meisje verklaarde, dat haar laatfte uur ge- 
    flagen had. Inderdaad, naauwelas was men haar be- 
    gonnen te ontkleeden, of zij flied. Ile opende het lijk
    met behulp van mijnen Ambtgenoot , Dr. CHOLME- 
    L n Y. Het geheele ligchaam fcheen ons volkomen wel- 
    gefteld toe. Wij vonden noch in het hoofd , noch in de 
    horst, noch in de maag, noch op de oppervlakte der 
    ingewanden iets buitengewoons. Maar, deze laatfte 
    van beneden naar boven openende, befpeurden wij in 
    den twaalivingerigen darm , iets beneden de opening 
    van de gaibuis, (ductas cholcdochus) eene ophQoping
                12          van

    "4           JETS
    van omtrent eene once eener zeer dikke en lijmige flat- 
    fe van eene donkergroene kleur. Volftrekt niets von- 
    den wij daarvan in het overige gedeelte van het inge- 
    wand. De galblaas was niet alleen ledig, maar zoodanig 
    van alle gal beroofd, alsof zij daaruit gewasfchen was; 
    want de galblaas was volmaakt wit van kleur. Het is 
    blijkbaar , dat datgene, wat wij in den twaalfvingerigen 
    darm gevonden hadden, uitgeflorte gal was, die waar- 
    fchijnlijk zeer fcherp, en eensklaps uit de galblaas door 
    eene hevige kramp was uitgedreven; en, wanneer men 
    de heillooze gevolgen nagaat , welke de gal kan voort- 
    brengen , wanneer zij fcherp van aard is geworden, zoo 
    als in het bort, in zekere foort van kolijk, en bij kin- 
    deren , wier floelgangen groen en pikachtig zijn, en bij 
    welke zij dikwijls doodelijke Ituipen doet ontflaan, zoo 
    moet men aarmemen, dat deze ontaarde gal, wannecr 
    zij, in eenen itaat van buitengewone fcherpte,
    klaps in aanraking gebragt wordt met een ingewand, 
    zoo gevoelig als de twaallvingerige darm , hetzelve zoo- 
    danig kan prikkelen, dat zij; door fympathie met de 
    tot het leven noodzakelijk'e werktuigen, waarmede de 
    zenuwvlechten haar verbonden hebben, eenen doode- 
    lijken indruk kan voortbrengen. Wanneer dit vermoeden 
    gegrond. is , en de meeste plotfelinge Iterfgevallen aan 
    lets dergelijks moeten worden toegefchreven, dan mem 
    ik, dat men daar, waar men voor dezelve beducht is, 
    en tijd heeft om te handelen, den zieken van een tot 
    drie greinen calomel, met tien of twaalf greinen zamen- 
    geiteld extract van coloquint, om de gal te ontlastm , 
    zou kunnen toedienen: het zoude echter zeer gepast 
    zijn, hem vooraf vijftien tot twintig druppels /arida- 
    Mtn te geven, om de prikkelbaarheid van het darmka- 
    naal te verminderen. Ik zoude, ter flaying van deze 
    behandeling, zoo wel regtftreekfche als zijdelingfche 
    voorvallen kunnen aanvoeren, die te mijnerkennisfe zijn 
    gekornen , maar wier mededeeling alhier te breedvoerig zijn     zoude. Ik beroep mij alzou liever op de volgende ervaring 
    zoude. Ik beroep mij alzou liever op de volgende ervaring 
    mijner Kunstbroederen, en ciudig met den wensch,
                              dat

             OVER PLOTSELINGE STERFGEVALLEN. ICS
       dat het Gouveraement ecnea maatregel name, die mij 
       zeer gefchikt voorkomt, en hierin zou beflaan, dat er 
       vastgetteld wierd, dat men, in ieder geval Van plotfe- 
       bag overlijden, niet eerder tot de begraving zou mogul 
       overgaan, voordat.bet lijk door deskundi&en en daartoe 
       bevoegden geopent en onderzocht ware, die deswege 
       een rapport ttellen en onderteekenen moesten; en dat 
       de verzameling dier berigten, ten nutte der kunst en 
       des menschdoms , jaarlijks ter drukperle wierden over- 
       gegeVen,

          WAR Zip DE EERSTE KOEPOKKEN INGECNT 
                      GEWORDEN
              (Uit de Leipzfger Literatur-Zeitung.)

       Onder bovenflaande opfchrift behelst het eerite fink- 
       je der Sleeswiik Holfieinfche Provinciaal- berigten des 
       jaars 1815 een merkwaardig, toereikend geflaafd 
       haal, dat ook de Vaccine als eene Duitfche uitvinding, 
       op welke flechts niet verder werd voortgebouwd, doet 
       kennen. Om de merkwaardigheid der zake, boeken wij 
       bier het volgend uittrekfel uit het medegedeelde verhaal 
       des nog levenden Schoolonderwijzers PLETT, te Sta- 
       kendorf, in het Keripel Schonberg, niet verre van Kiel 
       in het Hertogdom Holflein.
        P L E T T was, als jong mensch van omtrent twintig 
       jaar, bij eenen Hollander, (Pachter der Veehouderij) 
       te SchOnweide , met name WIESE, in 1790, als Huis- 
       onderwijzer verbonden. Bij dezen kwamen van tijd tot tijd 
      vele Hollanders uit de nabuurfchap , en in hunne onder- 
      linge gefprekken werd ook van de koepokken dikwijls 
      gefproken. De Schoonmoeder van den Hollander w I
      SE, Jufvrouw V O L K E R S, vertelde bij die gelegen 
      heid onder andere meertnalen , hoe zij in hare jeugd de 
      koepokken gehad, en naderhand Naar ganfche Leven, 
      fchoOn hare kinderen de, natuurlijke pokken gekregen 
      badden, van de kinderziekte was bevrijd gebleven. Ook
                         13                 an-

        126 WAAR ZIJN DE FIRM ICOEPOKREN'INGENT ?

        anderen van hunne maagfchap , en vele bij hen &nen- 
        de Hollandfche deems, hadden dezelfde ondervinding 
        gehad ; en nooit had het gefaald , of, eerimaal de koepok- 
        ken gehad hebbende, waren zij van de menfchenpok- 
        ken bevrijd gcbleven. Deze ondervinding was over het 
        geheel onder deze liedcri zoo algemeen , dat niemand 
        dezelve betwijfeldc; en PLETT werd door alles, wat 
        hij gehoord had, vast overtuigd, dat koepokken tegen 
        menfchenpokken befchutten.
           In het jaar 1791 verwisfelde PLETT zijne Conditie, 
         en kwam als Huisonderwijzer bij den nog lcvenden 
         Packer op Hasfelburg, met name MARTINI. Hier 
         kreeg hij eene geheele rij kinderen te onderwijzen, bij 
         welken ook een paar meisjes van elf tot twaalf jaarwa-
         ren. Alle de kinderen hadden nog geene pokkcn gebad, 
         en bijzonder de meisjes vreesden, door dezelven een. 
         maal hare gladde gezigtjes te verliezen; doch tot bet 
         inenten der kinderziekte, hetwelk PLETT niet lang te 
         voren in Preetz (een vlek, twee mijlen van Kiel) ge- 
         zien had, waren de ouders niet te bewegen. Thans 
         greep het geval plaats, dat de koeijen te Hasfelburg de 
         gewone pokken kregen; de dienstmeisjes, die dezelven 
         melkten, werden mede door dezelven aangedaan, en 
         fchatteden zich gelukkig, daardoor voor de menfchen- 
         pokken befchut te worden. Door het voorbeeld der 
         dorpmeisjes aangefpoord, liepen thans de oudfle doch- 
         ters ook naar den koeftal, en bettrekenzich met de koe- 
         pokken , om dezelven te krijgen; doch, zij wilden niet- 
         vatten. PLETT verbond nu zijne denkbeelden, en be- 
         foot : „ De koepokken befchutten tegen de menfehen- 
         ,, pokken; gelukt het u, derhalve, den kinderen de
         9, koepoltflof bij te brengen, zoo als     in Preetz ge- 
            `zien hebt dat men met de menfchenpokken te werk 
          „ gaat , zoo bereikt gij daarmede hetzelfde doel; en ge- 
          „ vaar vertoont zich immers bij de koepokken nooit.". 
          Nu vroeg hij zijne kweekelingetjes, of zlj lust hadden, 
          zich de koepokken te laten inenten; hij wist, hoc het 
          inenten toeging, en hij tilde daarvan, zonder dat de, 
                                                              te-

      WAAR ZIJN DE EERSTE KOE POKKEN INGEI NT ?* U7
    tegen de inenting ingenomene „ oudcrs het merkten, 
    eene proef nemen. Twee der dochters , HEDLVIG en 
    MARGARETIIE (beide nog in leven) en een der j011- 
    &rens „ met name K A niE L °toonden daartoe geneigdheid 
    en moed. Thans werd het werk ondernorneu. P L E T T 
    begaf zich nair het koehuis , becchouwde de pokken, 
    welke de koeijen aan de fpenen ha'iden, en zoodra hij 
    er eene vond, die god font en rijp fcheen te zijn, 
    opende hij dezelve met een pennemes, verzamelde de 
    naar buiten .loopcnde materie op een fpaander, en ging 
    daarmede naar zijne onderwijskamer. llii nam nu de 
    hand van het eene meisje, ma.akte tusfehen den duim en 
    den wijsvinger, met cen pennemes, cen huidlewetfuui- 
    tje, op de wijze, door hem in Preetz gvien, heel voor- 
    zigtig, en (reek zijne materie in de verfche wond. Zoo 
    handelde hij ook met bet tweede rneisje , en met den 
    jongen. Hij verbond de plaatfen niet, om niet verra. 
    den te worden; doch zeide aan de kinderen, zij moes- 
    tcm zich niet wrijven, en ook de harden niet in het 
    water fteken. Na verloop van drie dagcn werd de wond 
    ontfloken, en er vertoonden zich roode vlekken. Spoe- 
    dig fond de pok met den rooden kring er om. Nu kon 
    de, zaak geen geheim 'neer blijven, en de kinderen, be- 
    nevens hun onderwijzer, werden van de bezorgde ou- 
    tiers ter verantwoording gerocpen. De vader had, bij 
    nadere overweging, er weinig tegen; maar de moeder 
    liet zich op geene wijze gerust flellen, en P L E T T was     hartelijk blijde, dat de operatic zondere verderc onpas.- 
    hartelijk blijde, dat de operatic zondere verderc onpas.-     felijkheid voorbijging, de kinderen lustig en vrolijk ble•
    felijkheid voorbijging, de kinderen lustig en vrolijk ble•    yen, en na veertien dagen alles was doorgeftaan.
    yen, en na veertien dagen alles was doorgeftaan.
     In het jaar 1793 verliet PLETT dit oord, en betrok 
    tle Kweekfchool voor Schoolonderwijzers te Kiel. Hier 
    ontmoette hij , in het jaar 1794 of T795 , den Heer m A &-    I' I N I toevallig op ftraat , en had, naar deszelfs fami-
    I' I N I toevallig op ftraat , en had, naar deszelfs fami-    lie en haren welfland vernemende, het groot vermaak 
    lie en haren welfland vernemende, het groot vermaak 
    van te hooren: „ Zijne kinderen hadden thans de na- 
    „ tuurlijke pokken, en ten deele zeer kwaadaardig, ge- 
    „ bad; maar die drie, relke destijds met de koepokken
                14         „i12-

            WAAR ZIJN DE EERSTE KOEPOKKEN INGedNT ?
          ingeent geworden waren , waren vrij gebleven , en ver- 
        „ heugden zich over hunne onbefchadigde aangezigten.”


          Hier eindigt bet Duitfche berigt met eene aanmer- 
        king, dat flechts toevaf zijnen landsman de eer en de 
        ao,000 p. ft. onthield,vijf jaren later met zoo veel regts 
        aan den Engelschman gegeven. Doch, het komt ons 
        voor, dat geen toeval, maar 's mans eigene nalatig- 
        beid, de oorzaak was. Hij gevoelde en bevroedde ge- 
        wisfelijk het belang der zake niet. De ontdekking , als 
        ontdekking, was eene vrucht van bet toeval; de over- 
        gang van befmetting tot inenting, nadat die met de 
        kinderpokken zelven bekend was a.lthans , niet zees 
        groot, Ja, mogen wij het daarvoor houden, dat Juf- 
        vrouw voLKE R s de eerfte was , die opmerkte, dat 
        zij dairom geene kinderziekte kreeg, omdat zii de koe- 
        pokken gehad bad, dan is zij de verdienftelijkfte van
        beiden , en de uitvinding niet Duitsch maar Hol-
        landseh.   Intusfchen kwam ons bet berigt allezins 
        waardig voor, om overgenomen te worden.  Pert.

          VERSLAG EENER ZEEREIZE VAN DUBLIN NAAR. 
           LONDEN , MET EEN SCRIP, DOOR LEND STOMA-. 
            MACHINE BEWOGEN. Door I Z A iI K WELD„
                         (Uit het Fransch.)

        Het denkbeeld, om het veerkrachtig vermogen van 
        den waterdamp te bezigen om vaartuigen in beweging 
        te brengen, is waarfchijnlijk van Schotfchen oorfprong. 
        in 1791 vertoonde de Heer CLARKE, te Leith , een 
        (chip, hetwelk de damp in beweging bragt; en kort 
        daarna trok te Glasgow een ander vaartuig, door de- 
        zelfde kracht bewogen, de aandacht van een talriik pu- 
        Wick. Niet allecn dreef het met eene groote fnelheid, 
        niaar het boegfierde een groot brikfchip langs de riviei- 
                                                     C/j-

             VERSLAG EBNER. ZEEREIZE ENZ. 129

      Clyde. Deze daadzaak wordt verhaald in een klein bock- 
      deeltje , getiteld Bef.chrijving vanGlasgow , en bevattende 
      de jaarboeken der 'lad. Ondertusfchen fchijnt het niet , 
      men voordeel gedaan heeft met deze uitvinding, anders dan 
      als voonverp van nieuwsgierigheid en proeven, tot op 
      bet jaar 1800;   wanneer de Amerikanen op de 
      Noordrivier , tusfchen Nienw-Tork en Albany, ge- 
      regelde paketbooten , door middel van.ftoom , tot Band 
      bragten. Men volgde hun voorbeeld in Canada, op 
      de rivier St. Law-ens, gelijk ook op verfcheidene plaat- 
      fen in Engeland. Maar, uitgezonderd te Glasgow, waar 
      ik vernecm dat op bet oogenblik zestien of zeventien 
      floomfchepen zijn , die geregeld op de Clyde varen , 
      fchijnt deze fchoone uitvinding niet al de aanmoedi- 
      ging gevonden to hebben , welke zij verdient.
        Men zict op het oogenblik op den Teems nog mast 
      twee floomvaartuigen , welker een, van Glasgow aan- 
      gebragt , datgene is , waarop ik de reis heb gedaan, 
      die ik ga belchrijun.
        Dit fchip , in den beginne de Argyle genaamd, was 
      gedurende bijna een jaar gebruikt om reizigers van Glas- 
      gow naar Greenock te brengen , toen het door cen Gezel- 
      lchap te Londen gekocht werd , dat het tot hetzelfde 
      gebruik beftemde op den Teems, tusfchen deze hoofd- 
      (fad en Margate; men veranderde nu deszelfs naam in 
      dien van do Teems. Men beichouwde dit vaartuig als 
      de beste zeiler van alle degenen , die op de Clyde wa- 
      ren gebouwd geworden; en de voorkeur voor betzelve 
      was zoo beflist , dat de pasfagiers gaarne hunne reis 
      een uur of twee uitfielden, om hiermede te vertrek- 
      ken. Men heeft mij gezegd , dat dit vaartuig, in den 
      loop van een jaar, zijnen eigenaren niet flechts eene 
      winst heeft aangebragt van 2500 pond ft., den prljs , 
      welken het hun had gekost , waar dat zij het bovendien 
      aan het Londenfche Gezelfchap verkocht hadden voor 
      30oo pond, zijnde alzoo 500 pond meer dan de eerfle 
      nitgaaf. Dit  , uitfluitenderwijze beitemd tot het
                                        over.
                         5

    13*    vERSLAG EENER ZEEREIZE•

    overvoeren van pasfagiers , is van binnen ten gelnak, 
    kelijkile verdceld. Het heeft twee groote vertrekken; 
    het eene, tot den minfien prijs, is voorin, en het an- 
    dere, waarvoor men meer betaalt, is aan de achterzij- 
    de; de dampmachine fcheidt ze. Het laatstgenoemde 
    apartement is gemeubeld op eene zeer elegante wijze, 
    behangen met fcharlakenklcurde flof, voorzien van fo- 
    phas, floelen k la Grecque, fpiegels en Vlaarnichc ta- 
    pijten; en men vindt er eene bibliotheek van een zes, 
    tigtal welgekozene boekdeelen.
     De ftoommachine neemt het middclfle deel des vaar- 
    tuigs in. De waterketel is ter regterhand, wanneer 
    men naar voren ziet , of wel aan fluurboord; de cilin- 
    der en de hcfboom (volant) vormen een tegenwigt ter 
    linkerhand, of aan bakboord. De kracht der machine 
    werd gelijk gerekend aan die van veertien paarden (*). 
    De fpeling van den zuigcr brengt , aan wederzijden van 
    het vaartuig, door middel van eene kruk , een regtoP- 
    (hand fcheprad in beweging, zeer gelijkende naar dat 
    van cencn molen, van ondere door het water gedrc- 
    yen, met dit onderfcheid ten aanzien der uitwerking, 
    dat , in den molen, de ftroom het rad omdraait en het 
    binnenfle raderwerk in beweging breng-t , terwijI het 
    bier de loom of damp is, die de radercn beweegt , Wel- 
    ker fchepborden , het water als zoo vele regtflandige 
    riemen flaande, in hetzelve hun fteunplint vinden, en 
    bun middelpunt , dat is het (chip zelve, doen vooruit- 
    fchieten. Deze raderen hebben omtrent elf voeten dia- 
    meter, en doopen oinflreeks een vierde van hunnen flraal 
    (of fpaak), meer of min naar de omilandigheden, in het 
    water. Derzelver breedte is van omtrent drie voet; 
    wzes duim ; en zij zijn gemaakt van dik plaat-ijzer. 
                              Tot

     (*) De kracht eens paards is de gewone wijze der bete. 
    kening van de working dezer machine; en de kosten van 
    derzelver zamenflelling beloopen gemeenlijk zoo •ele malen so     p. ft., als er paarden worden genoemd,
    p. ft., als er paarden worden genoemd,

         EEN DOOR STOGIA GEDREVEN SCIIIP. 131
    Tot vermij.ding van het onaangenaam geraas, ontflaan- 
    de nit, het klappen der fchepborden bij derzelver flag 
    op het water, wanneer derzelver oppervlakte gelijk is 
    met de as van bet rad, heeft men doze fchepborden 
    fclmins geplaatst, invoege dat ieder, met eeneri hock 
    in het water komende, hetzelve, bij zijne indompeling , 
    fniidt, in plaats van Nat. Deze ichuinfche rigting ver- 
    andert bij ieder fchepbord, zoodat de gemiddelde wer- 
    king dezelfde blijlt : deze fchikking brengt eene zachte-     re en gelijkmatiger inploffing voort ; zoodat , wanneer 
    re en gelijkmatiger inploffing voort ; zoodat , wanneer 
    men het oor brengt aan de kas, die de raderen influit , 
    men flechts ecn geruisch of ligt bruifen boort. Er is 
    niets onaahgenaams in de beweging der machine in het 
    algemeen ; men hoort ze naauwelijks , wanneer zij versch 
    gefmeerd is ; vervolgens beginnc:n zich de flagen van 
    den zuiger van lieverlede te doen hooren ; en wanneer 
    men in de kajuit zit, of leunt tegen eenig gedeelte des 
    vaartuigs , gevoelt men eene ligte trilling, gelijkende 
    naar die, welke het rocijen voortbrengt, maar minder 
    fterk en eenpariger. Wanneer men fchriift, ondergaat 
    de pea dcsgelijks cenc foort van trilling, die het fchrift    niet aanmcrkelijk aandoet.
    niet aanmcrkelijk aandoet.
     De fnelheid der ronddraaijing van de raderen is van 
    twintig zeemijlen Franfehe , van omareeks can 
    uur .gaaps) in het uur; en die van bet vaartuig, wan- 
    neer er geene groote beweging in het water is, is na- 
    genoeg een derde (63 mijlen in het uur) van die der ra- 
    deren. De gemiddelde fnelheid van dat, waarmede ik 
    van Dublin naar Londen gereisd ben, (gelijk men ter-
    itond zien zal) was omtrent zeemijl in het uur; 
    maar, wanneer de wind gunifig was, hebben wij altijd 
    bet zeil er bij gehaald. Met eenen goeden wind en acne 
    niet al te fterk bewogene zee kan men de gemiddelde 
    fnelheid van het fchip berekenen op elf of twaalf zee- 
    mijlen in het uur. De raderen zijn niet naauwkeurig 
    in het midden der lengte geplaatst , maar tusfchen de
     en naar voren. Dc algeheele lengte beloopt voet, 
    en de breedte op bet middelite van ket dek 14 voet ;
                            maar

    132   VERSLAG EENER ZEEREME
    maar bet fchijnt veel breeder, ten gevolge van eene ga- 
    lerij, die naar buiten uitfteekt aan beide zijden, en die     van ondere is bekleed op eene wijze, dat zij flechts 
    van ondere is bekleed op eene wijze, dat zij flechts 
    Gene doorloopende oppervlakte maakt met het ligchaam 
    van het fchip. Men kan bet, door middel van deze 
    galerij, geheel rondgaan, uitgenomen daar, waar de- 
    zeive afgebroken worth door de kas der raderen, welke 
    van vier tot vijf voeten uitfteekt boven het vlak der 
    galerij, en alwaar deze kas een bolwerk rondom dit ge- 
    deelte des vaartuigs vormt. De venfters van de kajuit 
    zien uit op de galerij, en niet onmiddellijk op het wa- 
    ter. De inhoud van het fchip is vijf-en-zeventig ton.
     De rook, welke voortkomt uit het zeer ftcrke vuur, 
    dat men onder den ketel der dampmachine onderhoudt, 
    ten vuur, verilindende omtrent twee en een kwart ton 
    kolen van Whitehaven in vier - en- twintig uren —deze 
    rook , zeg ik, gaat op in eene groote cilindervormige 
    buis van zeer dik plaat-ijzer; dit kanaal doet teffens 
    den dienst van mast , en voert aan de ra een groot 
    vierkant zeil. Het onderfte gedeelte van dezen fchoor- 
    fleen-mast is zoo heet , dat men denzelven niet kan na- 
    deren; maar het zeil loopt geen het minfte gevaar, en 
    men heeft even zoo min te vreezen van bet vuur, on- 
    der den ketel geftookt. [let fornuis , welk hetzelve be- 
    vat, rust op gebakken fleenen, Iterk bijeengehouden 
    door ijzeren banden, en de binnenzijden van het fchip 
    hebten ijzeren beflag. Maar de hitte rondom het for- 
    nuis is bijna ondragelijk voor iedereen, die daaraan niet     gewoon is. Intusfchen blijft de floker op zijnen post, 
    gewoon is. Intusfchen blijft de floker op zijnen post, 
    gedurende een aantal uren achtereen, zonder ooit meer 
    dan vijf minuten rust. Hij is onophoudelijk bezig on- 
    der den rooster te roeren, om den vrijen toegang der 
    lucht te bewaren, en de kool te beletten zich tot brok- 
    ken te vormen, die haren doortogt zouden beletten. Hij 
    moet ook binnen - in roeren, en van tijd tot tijd en met 
    kleintjes bij fchepjes, brandftof er in wer- 
    pen. Deze behandeling is van belang tot onderhouding 
    van de gelijkvormige werkzaamheid van bet vuur. Men
                            ziet

       MET EEN DOOR STOOM OEDREVEN SCHIP. 133
    zict bet uitwerkfel dozer aanhoudende hitte, in het za- 
    mentrekken van alle de omringende houten deelen, en 
    in het bijzonder van de fpo:ten van den trap; maar het 
    ligcnaam van het fchip worth er in geenen deele door 
    aangedaan.
     Behalve het vierkante zeil, waarvan ik gefproken 
    heb , that men nog een driekant aan den boegfpriet-mast ,     welken de voorfleven voert, en een derde zeil aan den 
    welken de voorfleven voert, en een derde zeil aan den 
    grooten mast, welke men naar verkiezing kan opzet- 
    ten en na.rlaten.
     Alen heeft van buiten aan de galerij achttien groote 
    gefchutpoorten gefchilderd; en bet aanzien van bet 
    fchip is zoo verfehrikkelijk voor alle degenen, welken 
    het een nieutw voorwerp is, dat verfcheidene Fregat- 
    kapiteins ons verzckerden , dat , zoo zij het , gedurende     den oorlog, op zee haddcn ontmoet , zij het gezocht 
    den oorlog, op zee haddcn ontmoet , zij het gezocht 
    zouden hebben te verkennen , alvorens het te naderen.
     Het kommando van het fchip was gegevcn aan eenen 
    Heel' G. DODD, een zeer gerefolvcerd jong menscit, 
    die opzettelijk naar Glasgow vertrokken was , om het 
    naar Louden te brengcn. Zijne manfchap beilond in 
    een ftuurman, vier matrozen van den cerflen rang, 
    een Ingenieurfmid, een 'baker en een jongen.
    was de eerfte fcheepstogt van deze foort, welken 
    men immer had durven wagers op de onfluimige zee, 
    die het kanaal van St. George eindigt, kaap Lenard 
    omzeilende; maar, vol vertrouwen op zijn fchip en 
    zijne manfchap , begaf hij zich moedig in zee.
     Het begin zijner reize was niet gclukkig; bet wear 
    was zeer ontfteld; en in het naauwe kanaal, dat Schot- 
    land van lerland lcheidt , is de zee fomtijds verfchrik- 
    kelijk , door de ontmoeting van het ebbend getij met den 
    zwaren golfilag uit den Atlantifchen Oceaan. Na ver. 
    geefs gepoogd te hebben vooruit te geraken, werd hij 
    genoodzaakt eene fchuilplaats te zocken te Loch Ran. 
    Bene tweede poging flaagde geenszins beter dan de eer- 
    Ite; hij bercikte echter de Ierfthe kust; maar daar was 
    hij op het punt van 4n fchip te verliezen, door de
                             on-

     134    VERSLAG EENER ZEEREIZE
    onkunde of lompheid van eenen loots, die, de Celle 
    kaap voor de andere nemende, gevaar liep van het op 
    de kust te werpen. Kapitein D ODD heeft mij ver- 
    zekerd , dat Beene magt, dan die van den ftoom, het 
    fchip tegen wind en firoom had kunnen voortftuwen, 
    en uit het midden der klippen redden. I-lij hield halte 
    te Dublin, om zijne manfchap te doen uitrusten, , en 
    het werktuigelijke van den damptoeflel na te zien (*).
     Den a5ilen Mei (1815) vernam 1k, bii loutcr toeval , de 
    aankomst van een floomfchip te Dublin; ik zocht bet 
    gevolgelijk te zien , en vond het gereed om te vertrek- 
    ken met cene menigte nieuwsgierigen, am zijnen gang 
    in de baai te vertoonen. 1k was zoo verrukt van het- 
    gecn , waarvan ik getuige was , en van hetgecn ik van 
    zijnen togt van Glasgow naar Dublin hoorde , dat ik, 
    voornemens zijnde naar Londen te reizen , terflond bet 
    befluit nam om het avontuur der reize te beproeven , 
    door het zuidelijk gedeelte van Engeland te omzeilen ; 
    en den volgenden Zondag, den 28ften des middags , Bin- 
    gen wij in zee. Vericheidene lieden fcheepten zich met 
    ons in, nit nieuwsgierigheid, en alleen am de baai over 
    to fleken, en te Dunleary te komen, op een' afftand 
    van zeven mijlen ; ongclukkig (loud de zee zeer hol , en 
    het flingeren van het fchip veroorzaakte bijna alle de 
    pasfagiers eene geweldige zeeziekte. Wij hadden cenige 
    Zee6fficiers aan boord, die gezamenlijk beweerden, dat 
    dit fchip tegen eene holly zee niet ling zoubeftand zijn, 
    en dat het hoogstgevaarlijk zou zijn om zich verre van 
    de kust te wagen. Ondcrtusfchen had het Diets op zij- 
    nen togt g,eleden; en bet fchip had, te midden der 
    golven, zijnen weg afgelegd in minder tijds dan het de
                             hes-
     (*) Toen bet fchip in het gezigt was der baai, kwam, 
    .naar gewoonte, een loots aan boord. „ `Vat is UNV voorne- 
    men?" zeide hij met een ontfield gelant tot den Kapitein. —     „ Ik ga mar Dublin." — „ Naar Dublin? en dat met een' 
    „ Ik ga mar Dublin." — „ Naar Dublin? en dat met een' 
    brandenden mast en been duimbreed ...." De goecIa 
    loots zag dezen rookenden en zeilloozen toeflel aan voor een    fchip in neod.
    fchip in neod.

       MET r EN DOOR STOOM GEDREVEN SCHIP. 135
    beste zeiler zou gedaan hebben. Zou ook de vreeze, 
    welke deze zeelieden te kennen gaven,die eener weinig 
    beredeneerde vooringenomenheid zijn geweest tegen den 
    ongewonen vorm van het vaartuig? Mijne vrouw had 
    den cooed gehad om mij te vergezcllen; en, fchoon ik 
    Naar bet gcopperd gevoelen niet verzweeg , en zij mede 
    vecl geleden had door zecziekte, begaven wij ons des 
    avonds op nieuw aan boord ,thans de eenige pasfagiers. 
     De oever was bedekt met vele duizend aanfchouwers, 
    die ons eene gclukkige reize wenschten, naar gelange 
    wij voortnevenden in de prachtige baai, die zich tot 
    aan bet eiland Dalkey uitilrekt. De zee was zcer flit, en     wij rekenden op eene zeer aangename vaart tegen den 
    wij rekenden op eene zeer aangename vaart tegen den 
    nacht ; maar, toen wij buiten de befchutting der kust 
    waren, vondcn wij weclerom eene zeer holle zee. OE- 
    dertuslclien , na den eerflen dag, Iced mijne vrouw gc- 
    lukkig niet mecr van de zeeziektc. Inderdaad, de bc- 
    weging van het fchip verfchilde geheel van die der 
    vaart, door zeilen of riemen veroorzaakt; de werking 
    der radcren op het water, aan Nvederz ij cl n , voorkwam 
    het flingeren ; het fchip dook nooit met den kop, en 
    dreef op den top der golven als een zeevogel. De on- 
    aangenaamIte bewcging had plaats, wannecr de golven 
    ter zijde op het fchip aanvielen; maar ook tin ver- 
    fchafte deszelfs bijzondere zamenftelling het een groot 
    voordeel; want de kasfen, die de raderen bcvatten, 
    i.verkten als zoo vele tonnen of litters, die bijdroegen 
    Om het fchip vlot te houden. Bij deze gelegenbedenver- 
    oorzaakte de geweldige aandrang van het water in de 
    kas aan de Ivindzilde, en de eensklapfche zamendruk- 
    king der lucht , een ontrustend gerucht , en eenen 
    fchok, gelijk aan dien, welken men van eene holle zee 
    ondervindt. Na dezen fchok van de eene zijde ontvan- 
    gen te hebben, ondervond men gemeenlijk eenen ande- 
    ren, bij wijze van wederwerking, van de tegengeftelde 
    zijde; daarna eenen derclen„ wet zwakkeren, van den 
    eerflen kant, waarna bet fchip gedurende eenige minu- 
    ten eene geregelde beweging hield. Ik herinner mijniet, 
                            111 eer

        156      VERSLAG LENER ZEEREIZE, ENZ.

        meer dan drie dezer fchokken, bij fnelle opvolging/ 
        ondervonden te hebben; en derzelver bettendige uit- 
        werking was , het flingcren te ..doen ophouden, dat 
        fomtijds zoo fang duurt in zeilfchepen. Men kan niet 
        ontkennen, dat zij in het eerfte oogenblik ontrustende 
        waren, door het geraas , dat dezelven vergezelde, en 
        door de kracht van den flag, die het geheele vaartui{; 
        deed trillen; maar er ontitond geenerlei duurzaam on- 
        gemak uit; integendeel, het evenwigt herflelde zich 
        terftond; eri, gedurende de geheele reize, is het fchip, 
        gelijk de matrozen het noemen, droog gebleven; te 
        weten, het danfte zoo ligt op de golven, dat het nooit 
        Gene enkele heeft ingekregen, — een zelcizaam geval
          Wij lieten verre achter ons alle de fchepen , met het- 
        zelfde tij van Dublin vertrokken; en des anderen daags, 
        tegen negen ure in den morgen , pasfeerden wij [Fix- 
        ford. Men had, van de hoogten af, die over de Had 
        zien, den dikken rook (*) bemerkt , die nit onzen mast 
        kwam, en had er nit beflotcn, dat het fchip in brand 
        ftond. Op het oogenblik gingen al de lootfen in zee, 
        om ons te hulp to fnellen; en bij de aankomst der eer- 
        ften , die ons bereikten , kon men uit hunne houding 
        opmaken de uiterfte verbazing, gemengd met teleur- 
        itelling, welke zij ondervonden, ons in goeden Haat 
        ziende, hetgeen hen verflak van het regt van fa/rage 
        (bergloon.) Het war zeer verandcrlijk geworden zijn- 
        de, vergezeld van regen en donder, , liepen wij te
        ford binnen; het oogmerk des Kapiteins veeleer zijnde, 
        zijn fchip in goeden Haat te Londm te brengen, dan 
        hetzelve eencn grooten fpoed to doen waken, wake 
        het aan eenig gcvaar kon blootitellen.
          Wij begaven ons weer in zee tegen twee ure dus 
        morgens , Dingsdag 3o Ntei, ons rigtende op de kaap 
        St. David. Gedurende ons overfleken van het kanaal St.

          (*) Deze, zich verre boven ons verheffende, veroorzaak-
        te ons volitrekt geenen hinder,

                MET EEN DOOR STOOM GEDREVEN SCRIP. 1.7-7
           George geraakte 'een der fclrepbordcn aan fluurboord van 
        1H1; men hield de machine op, cn fneed het fchepbord at' 
        Met cent flalen fchadr. Weinige siren daarna had betzelfde 
        voorval plants in het andcre rad, en men herfielde het gelij- 
        kerwijze. Men kon niet ontwaren, dat een fchepbord te 
        minder nail elk rad eene merkbare verandering maakte in den 
        gang van het fchip. Celukkig was op dat tijdilip de zee zeer 
        ifil, en wiLi waren alle de klippen voorhij. Zoo cen dergclijk 
        toeval ons errast had in zekere omfiandigheden, welke wij 
        vervolgens ondergingen, het had ons noodlottig kunnen zijn. 
        Ondertusfchen kon men de fnelheid der raderen matigen, en 
        ze zelfs geheel docn ifilfiaan, door middel van een' kleinen 
        liefboom, welken men met een' enkclen vinger kon docis 
        werken; men bragt op doze wijze wider bereik van zijne hand 
        Zoodanig bond van het rad, 21s mogt noodig hebben her. 
        iThrd te worden.
         Denzelfden, dag, cegen twee ore na den middag , bereikten 
        Wij de engte van Ramfay , tusfchen bet eiland van diets ;lama 
        en de kaap St. David. Wij hieldeu bier drie siren halte, oM 
        de machine te fineren en den fioker eenige rust te gunnels, 
        die zijden post geen oogenblik verlaten had, federt ons vet- 
        trek van Wexford.
         Men ontdekt van de heuvels, wanrin het eiland ehidigt, 
        ten zuiden, de baai St. Pride, fangs welke men duidelijk de 
        worfteling onderfcheidde tusfchen het getij , dat met eenen in- 
        ecngedrongen en gcwcldigen ffroom ebde nit de engte van 
        RamPy, , en den vloed, van beide zijden in eene teg-ongt- 
        fielde rigting. Op de plaatfen, waar de zoom van beide 
        firoomen elkander in tegentlelling vonden, gelijk bij voor- 
        beeld aan den ingang der engte, gingen de bsren zeer hoog, 
        en fchokten elkander in allerlei rig,tingen. Wij waren gehosi- 
        den dezen engen flroom te volgen, die ons de eenige gele- 
        genheid opleverde om de baai van St. Bride over to fleken, 
        zonder verpligt te zijn een ander getij of te wachten. fret 
        weer beloofde weinig goeds, en de berchutting, welke ten 
        kan vinden in de engte van Ramfay , is zeer onzeker.
         De Onfluimigheid der golven , toen wij aan Naar waren 
        overgelaten, was waarlijk ontrustend; wij bevonden ons fons• 
        tijds zoo fang tusfchen twee baron, dat zij ons het gezigt 
        van de kust henamen, fehoon zeer hoog; maar het fchip 
        hield gang, door age doze beletfelen heen, o de Mr..
         AIENOEI.W. 1816. NO. 3

    138      VERSLAG EENER 7EEREIZE,

    felijkfte wijze. Eene kleine v:oot koopvaardijfchepen verliet 
    de engte , en beproefde ons te volgen; maar in het enkele 
    overfteken van de baai zeilden wij dezelven hull dawn; dat is 
    te zeggen, dat wij flechts hunne zeilen nog konden zien.
     Aan den anderen kant van de baai St. Bride vindt men, 
    tusfchen de rotten, eene flechte en naauwe pasfage, genoemd 
    Jack -Sound. De loots onderrigtte ons van het gevaar, dat 
    er in flak, om te beproeven dezelve door te komen, zonder 
    eene hooge zee en con' goeden wind; aldaar waren, zeide 
    hij, draaikolken, waarin het fchip zou vervallen, en die het 
    zouden werpon op de rotten, die met het water gelijk than. 
    Kapitein DODD, die de l:racht zijner raderen kende, drong ow 
    voort te gaan, hetgeen oils vijf uren nitwon, en waarfchijnlijit    eenen nacht te mar op zee. De loots herhaalde zijne be- 
    eenen nacht te mar op zee. De loots herhaalde zijne be- 
    zwaren , en hij beefde van vrees; maar wij doorkruisten alit 
    doze draaikolken, floutweg en zonder zweew van gevaar. 
    Niets verfchrilikelijkers nogtans dan het nanzien dezer rot- 
    fen , en inzonderheid dergenen, welke men den Bislchop en 
    zijne Klerken noemt, en die omringd worden door anderen, 
    vormende zoo vele eilandjes; alien zijn zwart van kleur; de 
    zee geefelde ze met holle baren, die van alien kant weer- 
    galinden. Voeg er bij, dat het donker war was, en gij 
    zult eenig denkbeeld hebben van het fchouwfpel. Men ge- 
    looft , dat jaarlijks, in deze ftreken, een aantal fchepen ver-     gaat, voor welke de mist deze gevaarlijke kust bedekt houdt. 
    gaat, voor welke de mist deze gevaarlijke kust bedekt houdt. 
    Onze gefteldheid aldaar, bij den aanvang des nachts, op een 
    fchip, dat geen' anderen fteun had gehad dan den wind ow 
    er zich uit te redden, zou zeer gevaarlijk geweest zijn; 
    maar onze magtige en onvermoeidc raderen reddeden ons wel- 
    haast uit dit gevaar, en bragten ons veilig en wel op de 
    reede van
     De Rad naderende, ontrnoetten wij des Konings pakotboot, 
    die de haven verliet, belast met depeches naar Waterford, 
    met alle zeilen bij. 1Vij waren haar omtrent een vierde mijI 
    voorbij, coon Kapitein D O D D den inval kreeg ow haar eeni- 
    ge brieven ter hand to fiellen, door welke wij berigt konden 
    geven aan onze vrienden, en inzonderheid aan het postkan- 
    toor , dat reeds beclacht was om zich meester te maken van 
    het ftoomfchip tot overbrenging der depeches, van onze aan- 
    komst te Milford. Men wendde, en in weinige minuten be- 
    reikten wij de paketboot, en zeilden dezelve rond. Wij fehre-
                               yen

                   NET EEN DOOM STOOM GEDREVEN SCHYP.          139

         ven eenige woorden, terwijl wij zij aan zij met haar voeren, 
         daarna, dezelve hebbende ter hand gefleld min den Kapitein, 
         zeilden wij het fchip andermaal om, en rigtten het weer op 
         111ilford.
          Woensdag 31 Mei en Donderdag             werden te Md- 
        ford befteed om de nieuwsgierigheid te voldoen van eeneme-
         nigte Zeeofficiers, die men getuigen maakte van de manoeu- 
         vre, — om het binnenfle der machine na te pan, en den 
         ketel fchoon te maker; lets, dat Beene plants gehad had le- 
         dert het vertrek van Glasgow. Men vond in denzelven zeer 
         fchoon zout, in zulke hoeveelheid dat het inderdaad eene ze- 
         kere waarde verkreeg, hetgeen zich vormde op het oogen- 
         blik de ketel geopend en onderzocht werd. Het gefchie& 
         de nog eenmaal in den loop onzer reize.
          Wij kozen weer zee, vrij laat op Donderdag-avond, te  ge-
         lijk met zde Myrthe, eene korvet, waarvan de Kapitein ver- 
         langde te zien, wat ons fchip zoo vermogen in eene eenig. 
         zins woeste zee; maar, de wind gevallen zijnde, ging de 
         Myrthe niet van de reede. Om ons bij te houden, was zij 
         verpligt alle hare zeilen in top te balen, en toen won zij eeri
         weinig op ons; maar, toen wij den fleven gewend hadden, te- 
         gen den wind in, om eenige dames aan land te zettcn, die 
         zich nit nienwsgjeri ,held hadden fcheep begeven, lieten wij 
         tie 111yrtrz2 zeer verre achter ons.
          Gediirende den ganfcben Vrijciag-moro.en bevonden wij ons 
         te midden van het kanaai van Bristol, niets meer ziende dan 
         lucht en water. Tegen den avond ontdekten wij de hooge 
         kusten, die Engeland naar het westen omzoomen; (loch, het 
         ive6r een ltwald aanzien verkrijgende, oordeelde de loots, 
         dat het onvoorzigrk zoo zijn te ondernemen, kaap Lands- 
         End bij nacht te omzeilen, en wij rigtten ons naar St. Ives 
         op de noordkust en naar het uiterfie van het Graaffchap 
         Cornwall.
           Het flrand naderende, zagen wij een eskader kleine fcheep- 
         jes, die het met alle magt van riemen en zeilen op ons 
         hielden. Men had zich hier, gelijk elders, ontrust, een 
         fchip, dat men oordeelde in brand te zijn, op de !lad ziende 
         tanhouden; en terffond waren alle bruikbare vaartuigen in 
         zee gebratt. De lootsfchnion van deze reede zijn gewis de 
         fraaiften, welke ik immer zag. Zij voeren twee zeilen en 
         zes roeijers. Toen ze ontdckt hadden, dat wij bun niet be-
                                      2,                       roe-

        140               VERSLAG EENER ZEEREIZE
        noodigd waren, wait-Wen zij den fteven, en poobr,den elkau- 
        der, op den terugtogt, voorbij te ftrevcn. Op een veld van 
        omtrent zeven mijIen geraakten wij de fnelfte van alien eene 
        goede mijl vooruit. Deze zeelieden zeiden ons vervolgens, 
        dat ons vaartuig bet eerfte was, hetwelk zij ooit gezien bad- 
        den, dat hct van hen in Inelbeid kon winnen; en dat zijzel- 
        ven, near verkiezing, fchepen van oorlog en vertolling, de 
        beste zeilers , eaa boord kwamen. Al de rotfen , die St. 
        Ives beftrijken, waren bedekt met nieuwsgierigen; en, tom 
        wij de baai inkwamen , fcheen het gezigt van ons fchip den 
        iitwoneren even zoo vele verbazing te veroorzaken, als dat 
        van Kapitein c o o K, bij zijne eerite verfchijning, den eilan- 
        deren van de Zuidzee! Dit uitwerkfel was voor ons Met 
        Diem; want overal, want wij het bij de kust van Engeland 
        hadden fangs gehouden, waren wij het voorwerp der zelfde 
        verbazing gewecst; tot dat, de publieke papieren de tegen- 
        woordigheid van een ftoomvaartuig in het kanaal van Ierland 
        herigtende, en de geheimzinuige oorzaak onzer bewegingea 
        verkiarende, de verwondering bij ons naderen verininderde, 
        terwijI het de nrenwsgierightid ien voile in wezen liet.
          Het oinzei/en van kaap Lands-End was ons altijd voorge-- 
        field als het moeijelijkite en gevaarlijkfle gedeelte der reize;
        en wij bevonden ons reeds aan de zuidzijde van doze ver- 
        fchrikkelijke het land bezigtigende, terwiji ons fchip 
        nog op een gunaig oogenblik wachtte, om den toer te doen. 
        Doch, dear eene der drijfveren van onze (de fchrijver en zij- 
        ne vrouw) reis geweest was de nieuwheid en de moeijelijk- 
        held ze1ve der onderneming, befloten wij, in flede van te 
        wachten tot het fchip ons kwain opzoeken, naar Hale terug 
        te keeren , en in de vooronderflelde gevaren van deze vaart 
        te deelen.
          Maandag den 5den junij, ten vier tire, fcheen het weir 
        beclaarder, , en wij begaven ons weer aan boord. Maar, kaap 
        Cornwall oinflevenende, bet mile der twee groote voorge- 
        bergten , die Engeland ten westen bepalen, zagen wij wel- 
        dra , dat de fchijn ons bedrogen had: eene geweldig hole zee 
        viel op ons aan, uit de voile diepte der Atlantifche zee; ter- 
        wij1 het getij , uit bet kanaal St. George ebbende, deze gol- 
        yen ontmoette, en ze deed flIten tot eene hoogte, vvelke 
        het onmogelijk fcheen te boven te zeilen, en even gevaarlijk 
        achter zich te laten., wanneer men de partij koos oni denven

                  WET EEN DOOR STOOM GEDREVEN SCRIP.      141

        vet) te wenden. Het fchip fcheen te lijden; en de herhaaltie 
        Ilagen tegen de raderen-kas ontrustten den loots, die ze voor 
        de eerfte maid hoorde. Dc nacht naderde, en geene haven 
        mood zich ons aan, nitgezonclerd die, Welke wij verlaten 
        Madden, en die reeds ver at' was. In,dezen fond der zaken, 
        door den Kapitein zijude opgemerkt, dat het fchip beter ging 
        tegen den golfilag op dan in eenige andere rigting, deed hij 
        eenen langen gang •olgens dies weg maken, tot dat wij nit 
        de ftreken waren geraakt, waar de golf tegen bet getij wor- 
        ftelde; wij maakten zcil, dat altijd medewerkte tot bet even- 
        wigt des vaartnigs, en na ecnige uren wij eindelijk 
        kaap Lands-End omgezeild, en vonden weer eene Hie zee. 
        Van dit oogenblik al aan leverde de reis fliers moeijelijks 
        of verfchrikkelijks meet. op.
          Van Plymouth (*) voeren wij zonder tusichenpoozing naar 
        Portsmouth, alwaar wij Vrijdag 9 Junij , ten negen ore des mor- 
        gens, aankwamen; hebbende 050 mijlen in 23 uren afgelegd. 
        Te Plymouth, to Portsmouth, overal verwekte onze nankornst 
        verbazing, nienwsgierigheid, vreugde. 1Vij kwninen de haven 
        van Portsmouth op de fchitterendtle wijze binnen: alle zeilen 
        bij, en begunfligd door den firoom, mankten wij twaalf tot 
        veertien mijlen in een uur; zijude nagenoeg het dubbel van 
        de fnelheid eens paards in vollen draf. Den irden kwamen wij 
        bij Louden aan.
          Zie hier eon overzigt van de afflanden, afgelegd in bepaal- 
        de tijden: (t)
        Van Dublin tot Dunleary,    8 mijlen, in   nur.
        Van Dunteary tot Wexford, 67           13
        Van Wexford tot Ramfay,    63       —
        Van Ramfay tot Milford,    1g — 4}
        Van Milford tot St. Ives, 110       — 19 --
        Van St. Ms tot Plymouth, I I0       — 19
        Van Plymouth tot Portsmouth, 055    — a3
                                                         Van
         (*) Om de weetgierigheld van den Havenmcester aldaar to voldoen, 
        en hem to toonen, wat het vaartuig doen konde, bcfuurde men het root. 
        indiervoege , dat het fchip cone cirkeivotmige ,peweging aannam gedurende 
        verfcheidene minuten; lets, dat met con zeilftthip volfttekt undoenlijk is

         (1) De meat van den gang des vaartuigs nitgedrukt in zcemijlen van 
        (.0 in eon graad , als op de zeeknartcn.

        142          VERSLAG EENER. ZEEREIZE ENZ.

        Van Portsmouth tot Margate, z29 mijien , in aol
        Van Margate tot Limehoufe, 90 —          9 —
                                   750 mijien, in 12Ii uren.
         Het berigt, dat ik hier mededeel , moet geen den mintlen
              overlaten omtrent de nuttigheid der froomvaartnigen 
        in alle gevalleH, waar het van belting is fpoed te maken, en 
        waar de te volbrengen afftand niet zeer aanmerkelijk is. Maar 
        de verbazende verilinding van brandftof, welke deze bewer- 
        king vordert, (twee ton in 24 uur voor een fchip van 75 
        ton) is een onverwinbaar bezwaar tegen het gebruik dezer 
        fehepen op eene lange reis; en de groote kosten daarenbo- 
        ven, welke de zamenhielling der machine vordert, gevoegd 
        bij den prijs der brandflof, welke zij verflindt, zal niet toe-
              dat zij met voordeel gebruikt worden tot vervoer van 
        koopwaren. Dan, op de vaart van Douvres naar Calais, en 
        dergelijke, zou men zich van deze vaartuigen met veel voor- 
        deels kunnen bedienen.
          Het is door dezen eerflen togt in voile zee bewezen, dat 
        de raderen hunnen dienst zeer wel doen in de onfluimigfle 
        zee; en dat de beweging van het fchip, dat ze voert , fchoorr 
        gewisfelUk veel iangzamer in het midden der golven dan in 
        flil water, altijd veel fneller zal zijn dan die van een gewoon
        fchip. Op onze geheele reis hebben wij geen enkel vaartuig 
        ontmoet, dat ons icon volgen (*), uitgezonderd de Gig (eene 
        ligte roeirchuit)van het fregat Curacao, die, bezet met zeven 
        jonge en flerke roeijers, vloot met ons hield gedurende om- 
        trent twintig minuten, terwij1 ons fchip alleen werd voortge- 
        ftuwd door de dampmachine. Als adviesjagten of zeekoeriers 
        is de verdienfle dezer fchepen onberekenbaar; en in den oar-
           ..... Doch, laten wij dit droevig onderwerp daar, en ge- 
        nie:en wij den vrede!
          CID De korvet Myrthe evenwel, voor den wind! Vert.


                NAPOLEON TE WARSCHAU, DEC. 1312.

                        (rervolg en flat van bl. 87.) 

         \Vij kwamen weer bij den Keizer tegen drie tire; hij kwara
         van tafel. Sedert hoe lang ben ik te IP-arfc!xu? Seders 
                                                           arks

                NAPOLEON TE WARSCHALY. 143
      acht dagen ...... Nu ja, federt twee urea, (zeide hij lag- 
      chende, zonder andere voorbereiding of voorallPraak.) Van 
      het verhevene tot het belagchelijke is flechts Une fcbrede. 
      Hoe vaart gij , Mijnhccr STANISLAUS? en glj , Mijnbeer 
      de Minister van Financien? — Op de herhaalde betuigingen 
      dezer Heeren over het gemegen, dat zij ondervorden van 
      hem behouden en gezond te zien, ni zoo vele gevaren: Ge- 
      varen! geen bet minile. Ik leer bij bet gewoel: hoe nicer 
      ik in beweging ben, hoe beter ik vaar. S1Lchts lediglocpers 
      van Koningen worden dik en vet in hunne pale:an; ik, te 
      paard en in het veld. Van het verhevei:e tot het belagche- 
      lijke is llechts ane fchrede. (Het is klaar, dat hij zich 
      vervolgd gevoelde door de uitfluiting van geheel Europa, 
      hetgeen voor hem de grootfle ilraf is.) Ik vind ulieden 
      bier wel ongerust. — Omdat wij Mots weten, dan hetgeen de 
      openbare geruchten ons verkondigen. — Bali! de armee is 
      kostelijk; ik bezit honderdtwintig-duizend man; ik heb de 
      Rusfen altijd geflagen. Zij durven ons niet flaan. Het zijn 
      de foldaten van Friedland en Eylau niet meer. Men zal zich 
      in IFilna flaande houden; ik ga driemaal honderdduizend man 
      balen. Het good geluk zal de Rusfen flout maken; ik zal 
      bun twee of drie bataljes aan de Oder leveren, en binnen 
      zes maanden weer over de Niemen zijn. Ik weeg zwaarder 
      op mijn' troon, dan aan bet hoofd mijner armee ; zekerlijk 
      verlaat ik ze Ongaarne, maar men moet het oog op Oosten- 
      rijk en Pruisfen houden: en op mijn' croon weeg ik zwaar- 
      cier, dan aan het hoofd mijner armee. Al het gebeurde is 
      niets; het is een ongeluk; het is het uitwerkfel van het Incht- 
     geflel; de vijand heeft er niets mede te doen; ik heb hem 
     overal geflagen. Men wilde mij aan de Bert:lino affnijden; ik
     lachte om dien ftumper van een' Admiraal (Nooit kon 
     hij zijn' naam uitfpreken.) Ik had goede troepen en gefaut; 
     de (telling is nitmuntend; zevenhonderd-vijftig roeden moeras, 
     eene rivier. (Dit kwam tweemaal terug.) Hij voegde er veel 
     bij over vaste en zwakke zielen, nagenoeg Riles, wat men in 
     het 29fte bulletin vindt; daarna ging hij voort, zeggende:
       Ik heb wel wat anders gezien. Te Marengo was ik gefla- 
     gen, tot zes ure des avonds; des anderen morgens was ik 
     meester van Italie. Te Esling was ik meester van Oostenrifk. 
     Die Aartshertog had gemeend mij op te houden; hij heeft ik 
     weet niet wat publiek gemaakt; mijne armee was reeds an-
                      K 4             der-

        144               NAPOLEON TE \VARSCHAU.
        derhalf uur voorwaarts; ilt had hem de eer niet gedaan van 
        fchikkingen te 'nal:en, en men weet wat het zeggen wil , wan- 
        neer il: zoo ver kom. Ik kan niet beletten, dat de Donaft 
        in alien nacht zestien voeten zwelt. Ha! zonder dat ware 
        de OostenriNehe 1\Ionarchij weg geweest; maar bet frond in 
        den Hemel gefchreven, dat ik ecne Aartsbertogin moest trou- 
        wen. (Dit werd gefproken met eene zeer vrolijke bonding.) 
        Desgelijks Rusland; ik kan niet beletten dat het vriest: 
        men komt mij alle morgen zeggen, dat ik den nacht tiendui- 
        zend paarden verloren heb ; welaan! goede reis! (Dit kwam 
        vij I- of z es m ale n weer.) Onze Normandijfche paarden zij
        niet zoo taai als de 1ZuslifeIze; zij weerliaan niet over de ne-
        gen grad_ en worst; even zoo met de manfchappen: gnat de 
        Bcsjeren kijken, er is er geen ddn van over. Misfcliien zal 
        men zeggen, dat ik te tang te Illoskow gebleven ben. Dat 
        tan zijn; maar het was mooi weer; het faizoen is vO6r den 
        gewonen tijd ingevallen; ik verwachtte er den vrecie. Den 
        5den October zond ik t A ult 1 STON 0111 er over te fpreken. 
        Ik dacht Haar Petersburg te gaan; ik had den tijd, in de 
        zuidelijke provincicn van Rusland, den winter in Smolensk 
        door te brengen. Men zal het te 1Pilna wel houden; ilc heb 
        daar den Koning van Napels gelaten. Alt ! ah ! het is een 
        ..root flaatkundig fpel; die niets waagt, niets whit. Van het 
        verhevene tot bet belagebelijke is flechts rsene fehrdde. De 
        Rusfen hebben zich laten zien. Ke;zer ALEXANDER is be- 
        mind. Zij hebben zwermen van Kozakken. Die natie betee- 
        kent iets! De boeren van de kroon beminnen bun bewind. 
        De adel is opgezeten. Men heeft mij voorgeflagen, de lijf- 
        eigenen vrij te waken:, ik heb dit niet willen doen; zij zou- 
        den ides yermoord hebben; het ware ijsfelijk geweest.
        voerde eenen gcrcgclden Oorlog tegen Keizer ALEXAND F. 
        maar wie zou ook geloofd hebben, dat men ooit zuik een 
        ding zou doen als bet verbranden van lifoskow ? Nu fchrijven 
        zij bet ons toe; lunar zij zijn bet wel zelven. Bat zou
           eer hebben aangedaan. Vele Pi:wife/len zijn mij gevolgd; 
        ah! dat zijn goede ondercianen; zij zulien mij wedervinden.
           Thans wierp hij zich in allerlci foort van nitweidingen 
        over de ligring yen dat korps Poollche Kozakken, hetwelk, 
        zoo men hem gcloofde, de kt:sfirche armee zou flaande hou. 
        den, voor welke driemaal honderdduizend Franfchen verfmoi- 
        ten waren. De Min:stets hadden goed ijveren voor den toe.fland

                 NAPOLEON TE WARSCHAtr. '45

      hand van bun land; hij ging er niet van af. Tot hiertoe had 
      alt gemeend hun het veld te moeten vrijlaten. Ik veroor- 
      loofde mij niet, mij in bet gefprck te mengen, dan toen bet 
      er om te doen was om zich te ontfermen over den toeiland 
      van het Hertogdom. Hij akkordeerde, als leening, eene form 
      van twee of drie millioen Piernontezer munt , die federt drie 
      maanden te Warfchau was, en drie of vier millioen In biljet- 
      ten, voortfpruitende uit de opbrengst van Kverland. 1k was 
      bet, die de order opmaakte voor den Minister van .de fchat- 
      kist. Hij kondigde de op handen zijnde komst aan van het 
      Corps Diplomatiek. Het zijn fpionnen, zeide hij ; ik wilde 
      er geen van aan mijn hoofdkwartier. Men heeft hen berwaarts 
      ontboden. Het zijn altemaal (pions, eeniglijk bezig om bul- 
      letins rumor hunne hovers te zenden.
        De converfatie duurde aldus drie uren. Het vuur was uit- 
      gegaan; de koude had ons alien bevangen. De Keizer, zich 
      verhittende met fprelten, had niets gemerkt. I-Iij had, op 
      bet voorftel om Si/ezie door to trekken, geanttvoord: Alm! 
      ali! door Pruisfeiv. Eindelijk, na van nieuws twee of drie 
      keeren herhaald te hellbent yen het verhevene tot het belag- 
      chelijke is Ilechts gene fcbreile; gevraagd te hebben, of men 
      hem lierkend had, en gezegd, dot het hem hetzelfde was; 
      den Ministers de verzekering vernienwd te hebben van zijne 
      befcherming, cu ze aangezet om moed te hoyden, wilde hij 
      vertrekken. IL vcrzekerde hem andermaal, dat in den loop 
      tier Ambasfade Mots verzuimd was van hetgeen zijnen dienst 
      betrof. De Ministers en ilt rigtten tot hem de eerbiedigst 
      genegene wenfchen voor het behoud van zijne gezondheid, 
      tot het flagen van zijne reis. lk heb mij nooit beter bevon- 
      den ; al had ik den Drivel in, ik zou er flechts to beter on/ 
      varen ! — Dusdanig waren zijne laatfle woorden; en daarmede 
      trad hij in de nederige flede, die C E S A R en zijne fortuin 
      voerde, en verdween. Een geweldige fchok tegen den drem- 
      pel was op het punt van hem bij het afrijden oinver te wer- 
      pen.
       Zoodanig was, woord voor woord, dit bernchte gefprek, 
      waarin NAPOLEON openlijk man den dag beide, zijn gewaagd 
      en onzamenhangend genie, zijne koude ongevoeligheid, het 
      zwerven zijuer denkbeelden tusfchen Lien nit elkander loopen. 
      de plans, zijne vroegere ontwerpen, en zijne toekomflige ge- 
      wren. Het trof mij to flerk om niet leer zeker cc zijn van
                      K                 het

      146        NAPOLEON TE WAISCILAIL

      Bet met de grootfle naauwkeur!gheid teruggegeven te hebben. 
      Ik heb mijzelven wel beproefd, en ik gevoel geen het minas 
      verwijt van vergetelheid of onnaanwkeurigheid.
        Inderdaad, het tafereel is volkomen!



         IPILIGENIA DESILLE, EEN TREFFEND VOORBEELD VAN 
                VROUIVELIIKEN IIELDENMOED.

        (Pantheon beriihmter and merkwurdiger Framer,. Vter Th. 
                    Leipzig. 1816)

      Bij Nancy viel, in de dagen der verfchrikking, tijdens de 
      heillooze Franfche Omwenteling-, wier weergalin gansch Eu- 
      ropa heeft gefchokt, de jonge DESILLE, te midden der 
      edelfte, zichzelven opofferende, pogingen om anderen t2 red- 
      den. Hij liet twee misters na, de gene moeder van vier kin- 
      deeen, de andere ongehuwd. Deze, echter, beminde eenen 
      wakkeren jongeling, en werd, op de teederfte svijze, weder 
      bemind. Maar, wie kon in die jammerdagen atm het huwelijk 
      denken? \Vie kon van liefde fpreken, terwijl ontboeide Fu- 
      riUn elite refine plek met gif eu blood bevlekten? Slechts hei- 
      melijk vermogt men, hopend op de toekomst to ftaren, en 
      zich aan gedachten en gevoelens over to geven, toen, bij 
      de ontdekking of het geringfte vermoeclen, zoo duur be- 
      taald! Ach, ook One IPHIGEN/A mogt hare hope niirt• 
      vier vervuld zien!
        Eensklaps kwam het bevel te Nancy, dertig verdachte per. 
      fonen naar Parijs op te zenden, om voor het bloedgerigt te 
      ftaan; onder dezen was ook — IPHIGENIA! Zij werd mode 
      Haar Parys gefleept en voor het fcbrikbewind gcbragt, welks 
      regter, zelf met iedere boosheid openlijk vernmagfchapt, elke 
      d.eugd, als 't ware, tot ondeugd wist to ftempelen, om des- 
      zelfs onverzadelijken bloeddorst te voldoen.
        IPHIGENIA werd eon brief voorgelegd, onderteekend:
      ',DESILLE," welke bekendfchap met eenen vijand der zoo- 
      genaainde Republielt verried.
        „ Is verre bekendfchap verraad?" VT0eg IPRIGENI A.
        , Het is hier de vraag niet," werd haar geantwoord, 
        wat uit de:i brief vogt; maar alleen, of gij denzelven voor
      „ den un, on erkent.'
                                          1k

                            IPHIGENIA DESILLE.                  147


          I/1k erken den brief," hernam zij klockmoedig, „ enlal-
          zoo is mijn vonnis gefproken; echter verzoek    eenen ver- 
          dediger."
          De Regtsgefeerde cHEVEAU word daartoe verkozen, en 
        bezocht haar 's anderen dugs in den kerker. Deeinemend on- 
        derhield hij zich met haar over de middelen van verdediginge.
          „  Ik vertrouw, Mijnhcer," fprak z PHIGENIA, „ dat gij 
        5,alles zult aanwenden om mij te redden Gij hebt de san-
        „ klagt tegen mij gehoord: wat zegt gij daarvan?"
             Er getuigt niets anders tegen u," hernam hij, „ dan de
        ;) noodlottige brief, welks onderteekening door u erkend is." 
           „ Maar die brief behelst burners niets, dat de fchrijffler 
        „ verdacht zou kunnen maken?" — CHEVEAU trok 
        fchouders op, en zweeg. — Zij voer voort: „ Ik verb. U.
           Miju befluit is genoinen. Verdedig mij , Alijnheer, zoo
        „  goed gij kunt. Ik ben onfchuldig. Het kan u niet aan
        „  gronden haperen om zulks te bewijzen , en de verdenking,
        „  door den brief verwekt, van mij te weren. Dan, met nog 
        »  weer nadruks zult ge mij verdedigen, wanneer ik u over-
        „  tuige, dat zelfs datgene, wat mijne regters 'Maid heeten,
        „  op mij Met rust. Maar zweer mij vooraf, dat gij, van het-
        „  gene ik u zal openbaren , geenerlei gebruik zult waken.”
         • „ Ik begrijp u niet, Mejufvrouw; doch it zwere!"
           , Nu, zoo boor dan! Niet ik, maar mijne zuster fchreef 
           den brief."
           , Hoe!"
           „ Zij, die ongelukkige, moeder van vier jonge kinderen," 
             God! ..."
           „ Wordt het doodvonnis uitgefproken y zoo treffe het inlj!"
           " War? Gij wilt..."
           „ Ik wil voor haar flerven. Hare kinderen vereifchen moc-
        •  ders zorge; en hoe onontbeerlijk is hun dezelve in deze da-
        „  gen! — Ik fled voor mijne zuster."
           CHEVEAU flood, in fioinme bewondering, voor haar. Hij 
        zag de zeldzame vastberadenheid van bet edele meisje, en 
        veroorloofde zich noch de poging om haar van dit befluit at' 
         te brengen, noch ook om voor het bloedgerigt zijnen eed to 
        breken. Het verheven gevoel, dat de onfchuld inboezemt, 
        verhoogde zijne welfprekendheid; dan — IPHIGENIA werd 
        niettemin ten dood veroordeeld. Zij onderging haar vonnis 
        met de gron'IT kloekmoedigheid.
                                                                Naar-

    i4S       IPIDGENIA DESILLE.
     Neardien CHEVEAU iterk en hartstogtelijk voor de on- 
    fchuld had gepleit, kon het niet misfen, of hij - zelf moest 
    bij regters von zoo beirchen ftempel verdenking baren. In- 
    derdaad, weinige maanden daarna beklom ook hij het moord- 
    fchavot 1 Het geheim, echter, bleef zijnen regteren verbor- 
    gen. Slechts kort voordat hij ter flrafplaats ging, ontdekte 
    bIJ het aan eenen vriend. „ Bewaar het," zeide hij hem,
     tot dat kbetere tijden u veroorloven, dit zeldzaam voor. 
    „ beeld van vrouwelijke zelfopoffering wereldkundig te ma- 
    „ ken, en daardoor bij edeldenkenden het gevoel op te wok-
    zken, dat ook onze leeftijd zijne A Pt RI A'S opleverel''


     SET SLAGVELD VAN WATP.RLOO; DOOR KEN' OOGGETUIOZ.

       Zij, die cl.e bloedigfle gevechten in Spanje hadden bij- 
    gewoond, verklaarden, dat zij zulk cen bloedbad nimmer ge- 
    zien hadden; en de Pruifen getuigden, (lac zelfs de flag bij 
    Leipzig met dezen niet te vergelijken was. De dooden kon 
    men niet tellen; en hun, die dit veld des rooms en des doods 
    na den verfchrikkelijken flag bezigtigd hebben, moet het 
    fchouwtooneel der dat het opleverde, voor 
    eeuwig onvergetelijk zijn. De geichondene en levenlooze 1ig-
    chamen waren toen reeds van alien deldel beroofd alles, 
    wat flechts de geringfle waarde had, was reeds weggevocrd. 
    De weg tusfchen Waterlo9 en Brusfel, die gedurende drie 
    /1/1j/en door de duistere fchaduwen van bet bosch van Soignies    loopt, was met verfpreide bagaadje, gebrokene wagons en 
    loopt, was met verfpreide bagaadje, gebrokene wagons en 
    doode paarden overdekt , en door den zwaren regen en me- 
    ni..vuldigen doortogt bijna ongangbaar; zoodat de met ge. 
    kwetflen zwaar beladeue wagens ter naauwernood voort kon- 
    den. Wijd en zijd lagen ongciukkige martelaars, die kruipen- 
    de bet flagveld verlaten hadden, en van welke velen, niet 
    verder kunnende, zich nederleiden en ftierven. Bolen aan den 
    kant des wogs dienden voor graven, en weken na den flag 
    waren de wegen nog bezaaid met de verlcheurde overblijffelen 
    van de kleederen en de wapenrusting der begravenen. In de 
    dorpen en vlekken, en op de wegen, zag men, tien mijlen 
    in den omtrok , rondzwervende gektvetflen; terwijl de ge- 
    wonde Beige11 en Nederlanders btu= tuterite pogingen aan-
                             wend.

               ::LT SLAGVELD VAN WATERLOO. 149

      welidden , om hunne eigene woonplaatfen te bereiken. Het 
      aantal gekwetfien was zoo groot, dat, niettegenaaande de 
      onvermoeide annwending der werkzainnile middelen, de but- 
       flen derzelve te Prusfel niet waren binnengebragt voor den 
       op Zondag 18 Junij volgenden Donderclag. — De verwoes- 
      ting, op de plaats zelve, waar de flag was voorgevallen, 
       heerfchende, is boven alle bcfchrijving. De heerlijke koorn- 
       velden waren vertrapt , en bet koorn zoodanig den grond 
       ingedrukt, dat bet mar floppels geleek. De grond was op 
       verfchcidene plaatfen, door de nanvallen der ruiterij , gelled 
       omgeploegd, en de diep in den grond gedrukte paardenlioe- 
       ven wezen de plaats nog Ilan, war menige doodelijke flrijd 
       was voorgevallen. Het geheele veld was bezaaid met de treu- 
       rige teekenen des oorlogs en der verwoesting. Soldaten-mut- 
       fen, met vele kogels doorboord; de adclaars, die dezelve 
       verfierden; teekenen van her legioen van eer, kurasfen, mom- 
       pen en verbrijzelde ledematcn; ontelbare riemen en degen- 
       fcheeden; Frari.kbe romans en Duitiche bijbels; bier en their 
       verfpreide leger-muzijk , pakken kaarten, en een onnoemne- 
       iijk aantal papieren van allerlei foort, die de plunderaws u:t 
       de zakken der dooden geworpen hadden; Fraryehe minne- 
       brieven, en brieven van moeders aan bare zonen, en V211 
       kinderen van hunne ouderi: dit alles zag incni wijd en zijd 
       verfpreid.                         C.


           ISANMERICINGEN RARENDE DE GM - VERLICHTING.
         Atm den Rcelacteur der Vavderland.rche Letteroefininge:7, 
                  Ildijn Heed
       In No. XV van Uw geacht Tijdfebrift (voor 1815) hob ik 
       eene Bcfchrijving van het Gaslicht, uit het Engelsch vertaald, 
       met genoegen gelezen. Dan , ik vind mij verpligt, ten 
       eene benaming van dit gas geene verkeerde indrukken op den , 
       in Namur- en Scheikunde eenigzins ervarenen, Nederlander 
       maken moge , er op aan te merken, dat da ontvlambare lucht 
       door de opgegevene bewerking verkregen, geen koolflofzuw- 
       waterflof- gas is, zoo als de woorden carburetted hydrogen• 
       gas in dat verflag vertaald zijn ; want , bijaldien bet een gas 
       ware dat koolflofzuur gebonden hield, en dus een hocilhfzuur
                                            gds,

     150 AANMERKINGEN 5 RARENDE DE GAS - VERLICNTING.

     gas, dan zou hetzelve Met zeer verkieslijk, en ook slier vOI^ 
     doende ter verliehting zijn.
      Ik heb finds eenige jaren, dat ik de Seheikinide nitfpan- 
     ningshalve beoefend heb, het gas, dat nit eenige groei-, deli= 
     en dierajke (loan (uit houtfoorten, gedroogde planten, turf, 
     °lien, fleenkolen in foorten, zwavel, phosphorus, vet, was 
     enz.) verkrijgbaar is, met gene onverfehillige naauwkeurig- 
     heid gadegeflagen, en heb mij genoegzaam vergewist, dat het 
     vlamvatbaar gas, door de in uw Tijdfchrift opgegevene wij- 
     ze verkregen, bereid en gezuiverd, geheel van keo1,11ofzwur 
     (eene vlambedervende en verflikkende itofe) outheven is; 
     zelfs zoude ik het niet eons een verkoold waterflof- gas, (gas 
     hydrogene carbonè) maar liever een kooifiofichtig waterflof- gas      (gas kydrogene carbonique) noemen. Door de volkomentle be. 
     (gas kydrogene carbonique) noemen. Door de volkomentle be. 
     vindingen ben ik overtuigd, dat het bedoelcie gas, nit fleen- 
     kolen bereid, eene volmaakte vlamvatbare luclitfoort is, en 
     dat derzelver bafis welligt de grondflof van bet vlamvoort- 
     brengfel zij, waarvan wij flechts iets in het water vinden. 
     Doch, zonder mij in eeue moeijelijke qmestie hierointrent in 
     te laten, kan ik.verzekeren, dat het bewuste gas , uit fleen- 
     ko1en in befloten toeftellen gedistilleerd en naar behooren ge- 
     reinigd, eene vlam levert, die verreweg de vlam van fmeer 
     en waskaarfen, van lampen enz. , in zuiverheid, helderheid en 
     beftendigheid van licht, alsmede in zindelijkheid en onkost- 
     baarheid , overtreft. Van eene kamer- verlichting door hetzelve 
     heb ilt reeds in den winter van 1811, (zonder toes nog met 
     de wijze der Engelfchen bekend te zijn, Wier inrigtingsma-, 
     nier mij eerst in het laatstverloopen jaar, nit de in de maancl 
     Mei 1. 1. volledige Verhandeling van den lIecr A C CUM 
     over dit onderwerp te Londen nitgegeven, tot kennis geko- 
     men is) en vervolgens,van eene geheele huis-verlichting, ge. 
     bruik gemaakt.
      Dit voor het tegenwoordige genoegzatne tried ik UEd. ter 
     plaatfing aan in uw Tijdfchrift, en welligt hierna iets meer- 
     der over dit onderwerp.
      Ilt heb de eer, met zeer veel fioogeehting voor uw Mean& 
     werk, te zijn
                     Uw beftendige Lezer
       A—. Jan. 1816.     K.

                               BRIE!

                         ISRIEF VAN EEN' HUISMAN.                 15t


        BRIEF VAN EEN' HUISMAN, OWE?. HET LASTIGE VAN HET BE- 
              ZIT EENER SCHOONE EN WEL OPGEVOEDE VROVW.
              ilau de Heel en Lctteroefenaars. 
                     Mijne Heeren!
        Daar gij, mar ik hoore, de klagten van onderfcheiden foor- 
        ten van menfchen wel wilt aannemen, vertrouw ik , dat gij ook die 
        van ten' eenvoudigen Landbewoner niet zult verwerpen. Miju 
        voornaamile bezwaar is eerie fchoone en welopgevoede Vrouw ; 
        zoodat , hetgeen door de meeste manner als tie bron van ein- 
        delooze geneugten wordt befchouwd , bet verdriet van mijn 
        leven uitinaakt. In mijn vier-en-twintigile jaar, , nadat ik eige-
        naar geworden was van eene aanzienlijke Landhoeve, voor- 
        zien van eene aanmerkelijke hoeveelheid vee en gereedfclinp- 
        pen voor den Landbouw, , begon mij de eenzaamheid te ver- 
        velen , en ik kreeg het in 't hoofd, naar eene medgezellinne 
        om re zien. De ocdfte Dochter van den Heer u o o R N- 
        un L iq was juist het meisje naar mijn zin. Zij was een van 
        de bevalligfie in dit oord; maar alle hare verdienften Nvaren 
        verduisterd door de dwaasheden eener zoogenaamde befchaaf- 
        de opvoeding. Het fchijnt, dat Mejufvrouw it OORNHALM 
        door de Predikants Vrouw geraden was, om hare Dochter te 
        laten onderwijzen in eene mcnigte van aardigheden, die haar 
        tot het vervullen der pligten, aan haren Rand verknocht ,vo!-
        1lrekt buiten fiaat Mellen. Zij werd naar eene kostfchool ge- 
        zonden , waar zij drie jaren bled; en bij hare terugkonist 
        kende ik haar naauwelijks. Zij was zoo weidsch gekleed, en 
        had zoo zeer het voorkomen eener groote Dame, dat ik, 
        toen zij de kamer binnentrad, met eene foort van verbazing 
        opfprong, en mijn hoed afnam; doch zij lance om mijne 
        verzinning , en gedroeg zich den geheelen avond met zoo 
        veel zaclitheid en aanininnigheiti , dat zij voor altijd mijn hart
        veroverde. Om eene Lange gefchiedenis te bekorten: J AN S-
          E gaf hare toeflemming om zich met mij door den echt te 
        laten verbinden; haar Vader gaf haar twintigduizend gulden 
        als eene linwelijksgift, en ik geleidde haar naar mijne wo- 
        oing, met vermengde gewaarwordingen van hoogmoed en 
        vreugd.
           Het gedrag mijner Wooly was, gedurende eenigen tijd, 
                                                                  jeer

     15c          BRIEF

     leer toeder en innemond; doch ik merkte weldra op, dat zij 
     racer moeite befleedde aan bare kleeding dan aan de keuken, 
     waar den dienstboden vrijheid ward gelaten om te doen war 
     zij verkozen, en onze maaltijd werd daardoor niet Wifely be- 
     dorven. Toen ik het waagde, hear zachtelijk onder ha oog, 
     te brengen, dot het haar pligt was, hare dienstboden te be• 
     flicren , zeide zij mij, dat zij van het koken volftrekt gees 
     verftend had, en ik daarvoor cane keukenmeid moest huren; 
     hetgeen ik dan oolt deed. Overigens gin g, alles nog al retie-      lijk wel, tot dat mijne Vronw haren volftrekten tegenzin 
     lijk wel, tot dat mijne Vronw haren volftrekten tegenzin 
     voor al wat landolijk was te kennen gaf, en er ten fterkfte 
     op nandrong, dat ik cangedeelte van den whiter met heat 
     in de Hoofdftad zou doorbrengen. Dit, floeg ik glad 
     af'; waarop zij korzelig en ontevrcdcn ward. Tegenwoordig 
     doer zij al war in haar vermogen is, oat, door cane menigte 
     van fchrandere uitvindfels, haar leven en ha mijne te ver- 
     bitteren. Zij ken, bij voorbeeld, hat knorren en fcbreenwen 
     mijncr varkens niet verdragen, zeggende dat bet hear hoofd- 
     pijn veroorzaakt; en, als zij eons toevallig over het erl 
     goat, houdc zij geftadig ecn renkliescbje aan hear cans, het- 
     geen mijne arbeiders dan niet weinig vermaak verfchaft. Dit 
     zegt zij te doen ter oorzake van den frank des masts, wellte 
     mij echter groote voordeelen aanbrengt. Het is mar, de- 
     varkens waken foms wel wat leven; maar, wel befchouwd, 
     hebben de armc dicren even zoo veel regt tot knorren
     ik tot fpreken, en, bij hunnen dood, betalen zij mij met 
     woeker vpor den last, dien zij nrij, levend, veroorzaakt 
     ben. — In 't kort, met eene verfcheidenheid van grillen, 
     vele waarvan haar regt grappig ftaan, worth mijn j ANsje 
     mij tot eene ware plaeg. Wenneer ik, in can vcrtrouwelijk 
     oogenblik , haar bij haar door:111am noem, zegt zij mij, haar 
     hoofd fchuddende, dat zij aldus niet wil genoemd zijn; want 
     dat het zeer onfatfoenlijk voor can man is, zoodanige ge- 
     meenzaamheden met zijne vronw te gebruiken.
      Ten flotte kan ik alleen zeggen, dat, kon ik goedfchika 
     van deze welopgevoede Vronw ontflagen worden, ik nim- 
     mer wader eene dergelijke Dame zou trouwen; moor het: 
     ergfte is, mijn 3 A rt siz is zeer gezond, zeer aardig, en 
     fomtijds zeer lief en aanminnig. Mogelijk betert zij nog. 
     Zij leest uw Maanolwerk; want zij is zeer bekend met vreeni- 
     de zoo we! als inlandlche Bocken, Cediciaen, Tooneelfpe- 
                               lett ,

                  VAN REN4 HUMAN.       IS=

     len, Romans, en idle zoodanige gefchriften. Inderdaad, zij 
     is te geleerd voor cone Landmans Vrouw; fchoon zij mis- 
      fckien voor een Koopman, of zelfs een Edelman, zeer 
     gefchikt zou zijn.


          BEREKENING OMTRENT HET SNUIVEN.

      Onder de menigvuidigc hebbelijkheden, die den tijd als on- 
      gemerict verflinden, behoort voorzeker aan het fnuiven eene 
      cerfle plants; hetwelk door de volgende berekening duidelijk 
      words. Hij toch, bij Wien deze gewoonte zoodanig is inge- 
      worteld, dat dezelve hem tot eene tweede natuur is gewor- 
      den , de echtc fnuiver namelijk, fuuift ten minile elke den 
      minuten das; waarmede, den tijd van het bevallige fnuiten 
      en afvegen van den neus mede in reltening brengende, ander- 
      halve minuet verloopt. Wanneer men nu den dag voor het 
      fnuiven op zestien uren flelt, zal anderhalve minuet in elke 
      Lien minute!' twee uren en vierentwintig minuten in cenen 
      dag uitmaken, of een gehcel eunnal in elke tien. Eike den 
      etmalen mankt zesendertig etmaal en een en cen half 
      in een janr. Zoodat, de levcnstijd van den fnuiver op veer- 
      rig jaren goileld zijnde, twee voile jaren van denzelven aan 
      het prikkelen, en nog twee :Indere aan het fnuiten van zijnen 
      neus zullen 411 tocgewijd.


          HET VIOOLTJR IN ZIJNE EER HERSTELD.

      Het Viooltje was eel) voorwerp van verachting geworden, 
      federt men het had uitgekozeli als cen teeken van verftand- 
      bonding ter gun1ic de; Tirans ; velen verbandcn het, uit vree- 
      ze van de zuiverheid hunner gevaelens in verdenking te bren.. 
      gen. De volgende Anecdote is gefehiltr, om dezulken te 
      verzoenen met eche bloem, weike daardoor van nieuws het 
      zinneboeld der zedigheid zal worden, in piaatfe van de lens 
      eencr hatelijke partije. LODEWIJK XVIII, onlangs Violen 
      op den fchoortleenmantel hebbende doen plaatfen, decide de- 
      zelve road can verfeheidene Dames, die niet weinig verbaasd 
      ftonden, eon dergelijk gefchenk nit bander) des Monarchs te 
      ontvangen. Necmt ze aan, Dames! fpralt de Boning; ik heb 
      de Violet in de Amnestie begrepen.
       MENGELW. 180. NO. 3. L          SLIf•

        154                  SUMMER'S ARM.


                            BLUCHER'S AItM.
        Toen BLUCHER, door een' val zijns paards aan d'arm gewond , 
        In Aken zich onlangs op een Concert beyond,
        Vroeg ftraks een vreemdling, wat den eedlen Grijsaard deercle
        De man, tot wien hij met die vraag zich keerde,
        Zegt, dat zich BLUCHER had vertcuit.
        „ Geen wonder!" roept de vreemdling nit:
          De wake helden- arm, die zoo ver zich kan ftrekken, 
        „ Dat hij NAPOLEON, met eenen enklen flag,
          Van Brusfel tot op St. Helena werpen mag,
        , Kan, bij zoo fel een worp , gemaklijk zich verrekken!"
                                                           U.


                          M U Z IJ K. 
                          ERUDITIO MUSICA.
        Dit Concert, hetwelk weleer, in deze Stad, met roem be- 
        kend was, en waar wij menigen genoegeliiken avond hebben 
        doorgebragt , ging almede door de noodlottige omflandighe- 
        den, die ons Vaderland onder de Franfche overheerfehing 
        drukten, te niet. Na den heilrijken ommekeer van zaken, is 
        hetzelve in dezen winter hervat, en wij verlieugen ons, dat 
        p_ok deze onderneming door een aanzienlijk aantal deelnerners
        is begunfligd geworden. Echter blijven wij het bejammeren, 
        dat niet dit Concert en dat van Harmonica den ligchaamnit-
        maken; dewijl het voorzeker moeljelijk is, op denzelfden 
        dag, twee uirgebreide, en tevens near eisch zamengeftelde , 
        Orkesten goed te bezetten, en er dus, door deze vereeni- 
        ging, een geheel had kunnen ontftaan, waarvan men wezen- 
        lijk groote uitwerkfelen kon, en met reden mogt verwac11- 
        ten. Het fchijnt echter, dat of caprice of naijvcr of belang 
        zich tegen dezen wensch verzet hebben, en elk der beide 
        Concerten beilaat afzonderlijk.
          Het Orkest van Eruditio illufica, intusfchen, is boven onze
        verwachting bezet; men telt er doorgaans omtrent 5o perfo- 
        nen, zoo Meesters als Liefhebbers. Gelijk bekend is, bellaat 
        de Directie nit eenige Meesters, waaronder de Heer FODOR, 
        als Orkestmeester.
          De enfemble-flukken, (als fymphoniEn, ouvertures enz.) 
                                                              wel-

                              =MK.                     155
         Welke wij bier hoorden uitvoeren, verloren in den beginne 
        bij hetgeen in dit kunstkoor weleer, inzonderheid onder de 
        directie van den verdieuftelijken SCHMIDT, wend uitge_ 
        voerd, en ook zoo als men er nog in lateren tijd zelfs ge- 
        woon was te hooren; dock van tijd tot tijd verbetert zulks, 
        en daar hier elken Zondag eene geheele fymphonie gerepe- 
        teerd words, is er voor den kundigen Orkestmeester nog al 
        gelegenheid, in het een en ander verbeteringen aan te brengen; 
        hoem, el er (uit hoofde van den korten tijd, die daartoe be- 
        need wordt)dikwijis Met veel meer dan een vlugtig overloopen 
        tier fyinphoniiln of andere enfembie-nukken kan plants hebben.
          Door gebrek aan zang, moest Mejuffer DANGEVILLE 
        zulks genoegzaam alleen aanvullen; en het publiek is hear 
        deswege ook refit erkentelijk. Vanhier, dac er Concerten zijn 
        geweest, waar het infirumentaal obligaat niet die uitwerking 
        heeft te weeg gebragt, welke het zou hebben gehad, indien 
        het door zang ware afgewisfeld geworden. De onlangs bier 
        ter Stede aangekomen verdienflelijke 'Langer REYES (van 
        wien wij reeds gewaagd hebben) vervult thans een gedeeltc 
        dezer taak.
         Bij den afloop van dit Concert zullen wij onze algemeene 
        bedenkingen, of aanmerkiugen, mededeelen, en ook de genet] 
        nader doen kennen, die zich Wear met folo-fpel hebben 
        doen hooren. Wij vermeenen hierdoor een beter overzigt te 
        zullen geven, zoo van de bekweamheden der daar opgetre- 
        dene Kunflenareu, als ook van het geheel; terwiji men daar- 
        uit ook, zoo het ons toefchijnt, den that van ons Muzijk. 
        wezen, met de in ons midden zich beviudeede middelen, te 
        beter zal Jeerer. kennen.
         Wij wenfchen, dat dit Concert vcortdurend aan deszelfs 
        zinfpreuk moge blijven beantwoorden, en alzoo eene leer- 
        fchool vormen van goeden muzikalen fmaak en voorbeeldige 
        kunstverdienaen IFELIX MERITIS.
         Evcneens els omtrent Eruditio , zullen wij ook 
        van dit Concert , om de aangevoerde redenen, bij den 
        afloop nader verflag geven. Hoewel de Directie van het 
        Muzijk -department der voornoemde loffelijke Maatfchappij 
        bet Orkest met eenige Meesters heeft vermeerderd, waaron- 
        der twee goede Trompetters, die niet weinig tot het algemeen 
        effect bijdragen, zoo mist men, over het algemeen, bij de 
        fymphonien of exfemble-ftukken de vereischte juistheid in de 
        Eitvoering.
                              L

     iss         MIJZIJK.

     Onlangs fleet inn got( bier de Bataiile van den neer Ku.
      S uitgevoerd. Reeds bij den aanvang van ons fchrijven 
    oordeelden wij de Sledevaart van L. MOZART en dergelijke 
    ftukken ongefehikt oin er dikwerf gebruik van te maken. 
    Dit geldt ten voile omtrent dit muzijkauk. Ergerlijk was 
    het, dit ftuk ondcr cen nu en dan fchaterend gelach der 
    executanten (waaroncier ook weder de zoo het fchijnt ligt 
    beweegbare lachipieren van den Heer BALDENECKER. 
    predomineerden) te zien uitvoeren; behalvc dat eenmaal het 
    Orkest eerie poos geheel zweeg, als befluiteloos fchijnen- 
    de, war er nu diende re voegen. Om niet te fpreken van 
    de verwarring, Welke er nu en dan bij heerschte, werd dit 
    muzijkftuk, over 't algemeen, met zeer weinig belangftelling 
    afgefpeeld. Geheel Hier kwalijk zoude men het kunnen ne- 
    men , dat men dergelijke ftukken , wanneer men dezelve, 
    oordeelmatig, met den voortgaanden geest des tijds onbe- 
    ftnanbaar hield, voortaan achterwege liet ; maar, dezelve 
    zonder de behoorlijke attentie, en dikwerf welligt geheel on-     overeenkomftig met het doel des vervaardigers , voor te dra- 
    overeenkomftig met het doel des vervaardigers , voor te dra- 
    gen, dit kunnen, dit mogen wij, uit liefde voor de kunst, 
    niet orgemerkt laten voorbljgaan. Dan, zwijgen wij hiervan; 
    dictum fapienti fat ; en voegen wij er nog flechts bij, dat 
    de goede fmnak van het auditorium bij die gelegenheid vol- 
    komen block, daer het meerendeel der hoorderen, te midden 
    der bataille .; de nal verliet. Echter willen wij hieruit, in     her algemeen, de waarde der ftukken niet beoordeelen; want, 
    her algemeen, de waarde der ftukken niet beoordeelen; want, 
    bij de fchoonfie finales uit de werken van HAYDN, m o- 
    Z ART en anderen, zagen wij , tot onze ergernis, vele leden 
    met hunne dairies insgelijks beendraven. — Over her gehed 
    words dit Concert fchaars bezocht, inzonderheid door de 
    fchoone Icicle.
     NB. Daar wij op de in No. XV. van dit Tijdfehrift ge- 
    plaatfte tot hiertoe, oridanks onze gcdane uitnoodi- 
    ging, geen antwoord ontvangen hebben, zullen wij, bij de 
    naaste gelegenheid, onze eigene gedachten over de daarin 
    gedane vraag in het midden brengen.

     NB. Den Binder zij berigt, dat, door eenen misting, de 
    bindzijden van het Mengetwerk van No. II eindigen met bl. 
     roo, en die van No. III beginnen met bl. 105, en dat 
     tusfehenbeiden niets ontbreeltr.

      MENGEL WERK,


                        DE
           VADER.LANDSLIEFDE.
                        Door

                  U. VAN LOGIIEU.

       Verga de ondankbre, die, bedorven door de weelde, 
       De moederborst vergeet, waaraan hij zachte en fpeelde; 
      Het altijd wakend oog, dat trouw hem gadefloeg, 
       En 't gonzend mugje zelfs van 't rozekoontje joeg! 
       Verga hij! de aarde gruwt, moet zij dit monfler dragen: 
      De koude van de Pool is hem om 't hart geflagen: 
      Bard als het ruw metaal, gevoelloos als de 'leen, 
      Kent hij de liefde niet, leeft voor zienzelv' alleen.

       Verga hij, Vaderland! die, op uw' grond geboren, 
      't Erkentelijk gevoel voor weldaan heeft verloren;
      Aan  plekje niet herdenkt, waar hij een bloem geplukt, 
      En nit den vollen kelk den nektar heeft gedrukt ; 
      Waar met zijn blonde 1ok het lisplend wiudje floeide,
      Het woud hem fchaduw hood, wanneer de hondsdag gloeide; 
      De rijk verfierde ruin, het vrolijk oevergras,
      Bij 't murrnlen van de beck, voor hem een Eden was; 
      Verbeeldings tooverflaf hem ieder voorwerp kleurde; 
      Hij als het vinkje zong en met de torte! treurde; 
      Voor 't eerst bet blosje zag der voile maagdekoon, 
      Verrukt werd door Naar oog, getroffen door haar lemon; 
      Hij aan•zijn warme borst een dierbre gade drukte, 
      Hem de eerfle lieve inch van 't fpelend wicht verrukte: 
      Waar.... onmensch! beef terug! natuur bepaalt uw firaf
         blijft een vreemdeling bij uwer Vaadren graf.

       Van daar, waar zonnegloed noch de aam der zuidewinden 
      Het eeuwig ijsgevaart' van 't noorden kan ontbinden, 
      Tot aan het lagchend oord, waar alles bloeit en leeft 
      En zachte bloemengeur op zefirs wieken zweaft;
       R1ENGELW. 1816. NO. 4. AT        Waar

        15g             DE VADERLANDSLIEFDE.

        Waar ook de flervling woon', die liefde wordt met 't leven, 
        Mec de- eerfle moedermelk, in 't vatbaar hart gefchreven. 
        Pat op den Afrikaan het gloeijend kreeftvuur brand'; 
        Het Zaligst plekje gronds is hem zijn Vaderland.
        'Waar vindt hij ooit een' boom, gelijk zijn paImboom, weder?
        Waar vlijt hij in de fchaauw zich zoo wellustig neder? 
        Waar biedt een frisfche beck hem die verkwikking aan? 
        Wat trotfche gevel halt bij 't needrig dal: van blain? 
        Zijn meisje, zwart als git, kan hem alleen bekoren; 
        Hij blijft voor Venus ]rood, nit fchuim der zee geboren ; 
        De wanklank van zijn net en 't raauwe van zijn Item 
        Spot vrij, Europeaan! zijn melodij voor hem.


         Het groeijend leven moge in 't kille noorden kwijnen; 
        Tot in der dwergen rang daal' daar 't gellacht der pijnen; 
        Dat, fombre maanden lang, de flrenge winter clue; 
        Slechts luttel bloemen Ilrooir de karige natuur, 
        Wanneer de zonnefitaal, den 'torten zomer wekkend', 
        En met een kruipend mos de kale velden dekkcnd',
        't Eenvoudig bruidskleed tooit: maar, vraag 't den Samojeed 
        Schoon is haar lentedos en goddelijk dat kleed. 
        Zijn woning zij een hut, door ijs en fneeuw gedolven; 
        Zijn voedfel fchrale fpijs, ontworifeld aan de golven ; 
        TaankIeurig door den rook, fchijne ons zijn huid verbrand: 
        Zoo ergens Eden zij, het is zijn Vaderland.


         Break vrij, Vefuvius! uw gloande lavaaroomen; 
        Ruk met den wortel uit de hemelhooge boomen; 
        Zeng alles in uw vaart, o alvernielend vuur!
        Verwoest in aanen nacht den lusthof der natuur;
        Beef, garde! fchud en fplijt; vonn onafzienbre kolken; 
        Uw opgefperde mond zij 't graf van ganfche volken: 
        De Landman, die atom den dood hem dreigen ziet, 
        Verlaat den zwavelgrond van Parthenope Met:
        Hij plant den wijngaard wear, waar eens zijn ranken droegen;
        Denzelfden nicker met de zwoegende os beploegen; 
        IIij rigc het liutjen op; bedolven door den vloed, 
        En Iegt den eerfien Item op d'ongebluselicen gloed: 
        Hier was het fchoon tooneel van zijne kindfche dagen. 
        Maar, zal de moeder daar den dierbren zuigling wagea?
                                                       Aao

                            DE VADERLA ND S LIEF DE.             x5.9

         /kali 's kraters ruwen voet zet zij het wiegje neer; 
         En, nu Naar lievling lacht, vreest zij geen lava met. 
         Boor in des aardrijks fchoot 't ontylamde fuller koken; 
         Zie uit den breeden muil den diepcn algrond rooken:
         Vlied, teedre moeder! vlied!   de belfehe poel ontbrandt.... 
         Neen, liefde bocit ow fchreen: het is uw Vaderland.

           D'ep, dicp rampzalig is de ellendling, die, verdreven 
         Van d'aangebeden grond , ver van dicn grond moet leven. 
         Neel, 't is geen !even Meer: 't is 't bloempjen, afgefcheurd,
         Dar krimpend om den flee' en moederfappen treurt;
         't   't plantje, dat, vervoerd naar vreemdc hemeifIreken,
         Weft:last het fchittrend groen, der blaadjes  verbleeken, 
         Bij 't your der Ilookkas zelfs de zachte koestring derft,, 
         Bij ii de zorgen kwijnt en op den flengel fterft.
         Lig, droeve bannling, lig in mirteboschjes. neder:
         Wax vindt ge uw dierbaar plekje, uw bosch van elzen,wcder? 
         Waar 't gas, waarin ge als knaap hot madeliefje zocht, 
         Of vaa 't vergeet-mij -*Met een' krans voor 't meisje vlocht?
         Waar vordt het roerend lied, in 't Vaderland gezongen, 
         Geen wanklank voor ow oor, op vreemdelingen tongen? 
         Waal: treft gij zeden can, berekend voor ow' card, 
         Door d'indruk van de jeugd can ieder hart zoo waard? 
         Vliegt wel de vreemdeling, als rampen op u wegen, 
         U met d'onfchatbrcn troost der warme vriendfchap tegen? 
         Zit bij voor 't ziekbcd neer, wanneer, van 't gistend bloed, 
         De koorts, de wreede koorts, elk dropje zieden doet? 
         En vindt ge, 't leven moede, en afgemat door 't zwcrven, 
         Een vog, dat om u weent, een' ariu, om in to flerveul

           Wien, Isrels Zanger! rreft uw liartverteedrend lied, 
         Pat gij al fuikkend zongt in Babeis oorden, Met?
         Eolith ge, can den rijken zoom van d'Euphraat neergezeten, 
        Wel d'aangebeden grout!, Iertizaiem, vergezen?
        Elk zuchtje van ow hart vioog naar die oorden been:
        En, klopte ow boezem nog , 't was voor dien grond alley.

           Wat welbeflieden pen zal ens die Neale maim?
        Zij fchiet, der zon gelijk , op iedcr voorwerp ilralen; 
        Zij dank op 't mosje neer en holt den eik in good;
            is de flevi.ge oltn, waaraan het klim zich houdt ;
                                   M                            siJ

        16o                 VADERLANM1EFDE.

        Zij doet het jeugdig bloed met fueller ftroomen vloeijen, 
        In 's grijsaards laauwe borst het fluimrend vonkje gloeijen; 
        Zij grijpt het wraakzwaard aan, of zegent met hear hand; 
        Zij prikkelt, zij bezielt, zij fterft voor 't Vaderland.
        Ze is Themis dienares: bij haar rust de onfchuld veilig; 
        Haar trouw is vlekkeloos, hear zijn de wetten heilig; 
        Zij houdt de juiste fchaal en volgt den evenaar: 
        Geen purper overweegt het fchamel kleed bij haar. 
        De misdeed moge vrij op goud of aanzien fleunen, 
        De booswicht op den arm van wereldgrooten leunen; 
        Zij clfukt, o eedle Brit! Gascoigne! uw roenrrijk fpoor, 
        En houdt den Koningszoon het book der wetten voor. 
        Het plooijen is haar vreemd , welk lokaas men ook fpreije; 
        Dat Plutus haar verzoeke, of hooffche laegheid vleije; 
        Ze is , als Zaleucus, groot, al geldt het eigen kroost; 
        Haar blik dwingt eerbied af, terwijI de zwakke bloost.

          2e is rood , zij durft de taal der eedle waarheid fpreken; 
        De blik eens dwingel'ands doet nimmer haar verbleeken:
        Zelfs aan den voet des troons, vreest zij,waar 't pligt gebiedt, 
        Papiniaan gelijk, een' Caracalla niet.
        Bij hear ziet geen geweld het fnood ontwerp gelukken: 
        Als Pilo, doet zij 't graauw voor hare grootheid bukken; 
        Zij volgt Metellus na, trotfeert een' Saturnijn, 
        En zal, wear pligt het eischt, een tweede Cato zijn.

          Het weldoen is haar lust, verbeetren en verlichten; 
        flet nuttige is haar doel, het eedle zal zij ftichten.
        Haar nimmer iluimrend oog lieweakt het bloeijend wicht, 
        Dat fpelend aan de borsr der rijke moeder ligt.
        Voor 't jongske, in de eerfie jeugd , op 't hobblig pad des levens
        Is zij een fchutsgodes, vriendin en leidsvrouw tevens. 
        Den jongling that zijn gade, als 't vuur der drift ontbrandt: 
        Zij houdt hem wijs terug; zij biedt hem trouw de hand. 
        Zij leert der fchoone maagd den eerbren fluijer dragen; 
        Zij hoedt de teedre bloom, dat haar geen wonnen knagen; 
        Zij waarfcliuwt, als de wesp op 't open kelkjen east; 
        Zij weert den adem af, dien fnoode wellust biaast. 
        Zij fchoort het echtgebouw, hoe ook de losheid faster', 
        En n:aakt den eedlen band door trouw eu liefde vaster.Zi)

               DL YADERLANDSLIVDt. I 6/

     Zij rcherst voor d'ouderdom den zachtflen Munffoel af: 
     Haar zorg gnat van de wieg tot aan den rand van 't graf. 
     Geen taak noemt zij to zwaar: zij zit bij 't fchoolkind neder, 
     Wanneer het klanken vormt, of uitdrukt door zijn veder; 
     Zij licht den landman voor, als hij de kluiten breekt , 
     Den fchralen grond bemest, of 't vocdend koren kweckt; 
     Ze is Ceres op het veld, Pomona in de tuinen;
     Schenkt lagchend lentegroen aan 't fluivend zand der duinen, 
     En toovert, waar de heide in zwakke fpiertjes fchoot, 
     Hit armoede overvloed, het leven uit den dood.
     Zij treedt de werkplaats in: hangs daar nog dikke nevel, 
     Zij roept de morgenzon, zij wenkt en fchept den bevel; 
     Zij wijst den hefboom aan, gebiedt en wind en firoom, 
     En fpaart het druipend zweet door de almagt van den floom. 
     Zij reikt der kunst de hand ; zij moog' ten hemel vliegen, 
     Zich daar in 't glansrijk Licht der levenwekfter wiegen; 
     Zij male, zij bcreide, of fpele op de elpen Her:
     Zij teelt het godlijk vuur, de ronding en den zwier.
     U, wijsgeer! zoekt zij op ; u, denker! geeft zij krachten; 
     Streeft met u d'Ether door op vteuglen der gedachten; 
     Zit bij den fmeltkroes near, als gij de deelen fcheidt, 
     :En zoekt met u een" final der duistera eeuwigheid.

       Zou zij , daar gloeijend vuur hare eedle borst doer zwellen, 
     Den Vaderlandlchen roem niet boven alles ftellen?
     Dien roem, die, door geweld of heerschzucht ooit beklad, 
     Bedriegelijk vernis Hoch vleijer noodig had;
     Dien roem, dien nimmer vreemde of zwakke buren vloeken; 
     Dien rocm, dien ficeds de wijze en groote mannen zoeken; 
     Die ware en eenige cer, die op de godsvrucht rust; 
     Die ongeveinsde deugd, der hemellingen lust;
     Die onomkoopbre trouw, , die, nimmer uitgegleden, 
     Meer bij den naasten gelds, dan 't plegtige der eeden; 
     Dien onbedwingbren moed , dien fieren, vasten geest, 
     Die, roept het Vaderiand , den wisfen dood niet vreest; 
     Dien roem, de vrucht der kunst, geboren nit de toonen 
     Der glo6nde dichtrenrei, der echte Apolloos-zonen; 
     Dien roem, waarvan glom de luide Faam gewaagt,
     Waaraan vergeefs de rand der grijnzende afgunst knaagt;
     Dien roem, op 't fprekend doek bewnard voor volgende ecurven , 
     Maalt oils het rijk penfeel de land- of water-leeuwen,
                    B1 3          Den

                         DE VADERLANDSLIEPDE.

        Den fchoonen lentedos, der geurge bloetmen pracht, 
        Het purpren morgenrood , den fluijer van den nacht; 
        Of fchept de beitel 't beeld, uit ruwen fteen gedreven, 
        Dat, koud en onbezield, gevormd fchijnt' om to leven ; 
        Dien onvergangbren roem, verkregen op het veld, 
        Wear fangs bet talloos tal der hemellichten fnelt, 
        Of bij een' gloed, gelijk aan dien der wereldzonneu, 
        Vatuur! in ieder rijk van uw gebied gewonnen;
        Dien roem, die 't al ()Inver, war hart en geest verheft, 
        Door fchitterendeu glans of lagchende eenvoud treft.
            dierbaar als het wicht, gedragen onder 't bane, 
        Met levensmerg gevoed, gebaard in pijn en fmarte,
        Is de eer van 't Vaderland voor 't vaderlendsch gevoel: 
        Zij is het zoetst gcnot, zij is 't verhevenst doel.

          Rijs uit het fluivend pain van uw verwoeste velden, 
        Door flavernij onteerd, o drom van Griekfche helden! 
        Roep, Rome! uw kroost terug nit d'afgrond van den nacht, 
        De groote Vaadren van een kruipend nageflacht; 
        roem ons de namen op, die, onbevlekt geb/even, 
        Helvetie! in 't graniet der Alpen zijn gefchreven; 
        Verrijs uit 't fomber graf wear fchittrend voor mijn oog, 
        o Herman! voor wiens mood de dreigende eadlaer boog; 
        Herrijst, o fchoonfle teelt van INearlands gloriedagen,, 
        o Eedlen! aan wicr voet der Vorflen kroonen lagen: 
        IIerrijst , leent mij ow your, bezielt mijn Zanggodin : 
        Stott niij den heilgen gloed, uw' gloed, o Vaadren! in-. 
        Wat ken dat godlijk via, die geestdrift •evenaren? 
        Zij fchittcrt nimmer zoo els in 't geklots der baren. 
        Gaapt de afgrond 't veege fchip, geteisterd door d'orkaan,
        Schier roer- en masteloos, met wijde kaken aan, 
        Dan glocit zij door een your, dat iedere ear doet zwelleu,
        En de offers, die zij brengt, vermag geen oog re tellen ; 
        Dan heeft zij 't levee veil, en, blikfems in hear hand , 
        Sleet zij een Hydra neer, of flerft voor 't Vaderland. 
        o, Clio! dat me ow glued een enkel vonkje leene : 
        Zij flerft, als Codrus     voor zijn geliefd Athene; 
        Zij fort mat Curtius zieh in den afgrond neer; 
        Breekt met Miltiades door 't onafzienbaar beer; 
        Valt met Leonidas, moet hij of Sparte vallen; 
         Betwist alldeln de ores, neat op de Incite wallen. Wet

                DE VADERLANDSLTEITZ. 163

     Wit Vorstlijk diadeem haalt bij bur lauwerkroon?
     Zij draagc voor 't Vaderland , als Fabius, den boon, 
     Behoudt den dierbren grond door onnavolgbaar dralen, 
     Verwint door taai geduld, wreekt zich door zegepralen. 
     Geen dondrende elefant, die 't aardrijk dreunen doet, 
     Werpt haar voor Pyrrhus neer, verdooft haar' heldenmoed. 
     Zij kan met Scevola den helfchen gloed vercluren; 
     Dooritrijdt met Regulus de bange martel-wren;
     Braveert, als de eedle Tell, de magt, 't geweld, den trots, 
     Staat in den bangen ftrijd onwrikbaar als een rots; 
     Koopt, als een Winkelried, door 't edelst vuur gedreven, 
     Het weifelend geluk, do zege voor haar Leven, 
     En volgt Saint Pierre na, die in den bangiten nood, 
     Ten zoen van Edwords wraalc, zichzelv' als offer bood. 
     Zij, Nederlandfche deugd: zoude ik dat yolk vergeten? 
     Zij dorst zich, fchier alleen, met Spanjes almagt meten; 
     Zij bragt door eenen fchok een beer van helden voort; 
     Zij brak de tanden uit van d'onverzaadbren moord; 
     Zij wierp de houtmijt om, door 't helsch gebroed ontfloken: 
     De vuurpoel weed gedempt, de Godsdienst word gewroken. 
     Zij flreed in elke vest, door 's vijands magt benard; 
     Zij gaf u, van de Werf! dat gaadloos Hollandsch hart; 
     Zij deed voor Leidens muur Iherics grootheid zinken, 
     De Nederlandfche zon in volien luister blinken; 
     Zij rigtte krijgstrofeen bij Nieuwpoorts duinen op; 
     Zij voerde Oranjes roem en Hollands eer ten top; 
     Zij bragt de Trompen voort, kweekte Everts, Wasfenaren, 
     Verzekerde aan den Belg het rijksgebied der baron; 
     Zij vormde eon' man, zoo groot, als immer yolk bezat: 
     De Ruiter, d'eedlen held, die fchaars eon weClrga. had.

       Aan haar, verheven floet! then nog de naneef huldigt, 
     Aan haar, aan haar alleen was 't menschdom u verfchuldigd. 
     Zij gloeide in u, Trajaan! zij dreef u, Antonijn ! 
     Zij , goede Hendrik! deed u idler vader zijn.
     D'Aratus van zijne Eeuw, dien Willem! nooit volprezen, 
     Heeft zij de fehoonfle baan Bens ttervlings aangewezeh: 
     Zij vormde uit hem een' Vorst , dien.Rome had vergood, 
     Verheven boven 't lot, in voor- en onfpoed groot; 
     Die, toen de woeste orknan de hooge golven zweepte, 
     Door 'c fchuim der branding Ilan de zwakke ftaatshulk fleepte,
                     M 4             Al

     164     DE VADEELANDSLIESDEo

     Al Worstiend 't zinkend fchip, zijn' heldenarm vertrouwd, 
     Met de eene hand befchermd, met de andre heeft volbous4d; 
     Die 't lagchend Eden fchiep, Europes bloemengaarde, 
     Dien fchoonen toovertuin, het lustprieel van de aarde; 
     De wijze Themis riep, 't heelal de leerfchool wees , 
     Waaruit het fchittrendst Licht , de groore Huig, eens reel; 
     De bedding des Pactools in hetgrond heeft gegraven , 
     Waardoor de fchatting vloot, die duizend volken gaven; 
    .Die meêr dan Romulus of Cecrops heeft geflicht : 
    Een yolk, door deugden groot, door eigen gloed verlicht. 
    Zij deed in Washington dat godlijk vuur herleven, 
    Dat zij aan enklen flechts der Grieken had gegeven: 
     Het gloort met rijker' glans, dan immer 't Westen zag; 
    Het trekt de neevlen op , waarin 't bedolven lag:
    Hij wordt, Thebaanfche held! door uwen geest gedrevca ; 
    Hij kent flechts 6en genot: voor 't Vaderland to !even. 
    itijst gij, Misfisfippi! in uwen loop gelluit,
    Den hoogen bergrug op, uw diepe bedding uit;
    Vormt ge op zijn' ileilen top uw breede firoomen weder; 
    Stort ge in het fiddrend dal uw waatren fchuimend
    En fleept gij in uw vaart, naar de afgelegen zee,
    Het knakkend rietjen en den reus der wouden mei!: 
    Zoo fort hij op den drom van 's vijands legerfcharen ; 
    Zij fluiven voor hem han, als in den herfst de blaken; 
    Dij zaait gelijk de wind, die uit het noorden bruit, 
    Het kruipend veld bedekt , en elke bergkloof volt:
    Hij firijdt om goud noch eer, hij wil geen troonen vvinnen; 
    33elangloos is zijn hart, geen eerzucht woelt van binnen; 
    Geen Wed, om haar geflort, kleeft aan des Veldheers hand; 
    Hij is de. Christenheld , die kampt voor 't Vaderland, 
    't Verdedigd erf volbouwt, na roemrijk zegevieren, 
    De burgerkroone voegt bij de edIfie krijgslaurieren, 
    Geen' dank, geen fchittrend loon, het purper 't minst begeert,    En needrig in den kring der ftille deugden keert.
    En needrig in den kring der ftille deugden keert.
    Zink, Cefar! zink in 't niet: bier worth ge een worm deravtdc.    Blijft n6g het heerfchen zoct, heeft nog uw fchepter math? 
    Blijft n6g het heerfchen zoct, heeft nog uw fchepter math? 
    Hoe klein worth bier de man, die kwam, en zag, en won, 
    Bij Vader Willems deugd, bij de uwe, Washington!

       Kom, Zangfer! fcheid van 't grootsch verleden, 
        W'elks helden gij uw hulde booth:
                              De

              DE VAMILLANDSLIECDt. sos

        De fchoonfle kamp is nu volltreden; 
         Bezing den eedlen tijdgenoot.
        Hem zouden zich geen Grieken fchamen; 
        Zelfs Rome telt flechts weinig namen,
         Uw teelt, o fchittrende eeuw! gelijk: 
        Zij levert, Clio! voor uw bladen
        Een' onuitputbren fchat van daden, 
         En is als heel de aloudheid rijk.

        Eene, nail de Hel ontleende, roede
         \Verd door Bens Satans vuist gezwanid; 
        Natuur! met ongetemde woede.
         Uw levensakker afgemaaid.
        Het bloed flroomde aan des Ebroos boorden, 
        Op 't fneeuwveld van het kille Noorden,
         Op de Alp, in Valombrofaas dal: 
        En 't donderend vernieling braken,
        Het fchenden, foltren, moorden, braken,
         Was als de (looping van 't heelal.

        Wie droeg er immer flavenboeijen,
         (Zonk hij niet lager dais het dier)
        En voelde in 't hart geen vonkje glocijer,
         Van 't ingefehapen vrijheidsvier? 
        Wie ziet het heiligst regt verkrachten, 
        Den jongling voor een' dwingland flagten,
         De ontroostbre 01 door roues vermand; 
        Wie mg den naam van vader dragen, 
        En zal geen duizend levens wage's
         Voor gade, kroost en Vaderland?

        Wat yolk is zoo geheel verbasterd,
         Dat flier de laausvfle bloedflroora ziedi?
        o Zwijg, gij , die Europe fasten!
         Het grnwt; het kent die laagheid niet.
        den item, en alles fnelt to wapen;
        De firamme grijsaard wordt herfchapen, 
         En fchittert in de heldenrij;
        De zwakke vrouw zelfs vliegt er order: 
        War reuzenkop weerflaat dien donder? 
         De blikfem fchiet: daar tuimelt hij.
                                  tlij

        166             DE VADERLANDSLIEFD1.

               Hij tuimelt: maar het vuig gebroedfel
                 Valt niet met hem door eenen flag; 
               Het kiest het helsch verraad tot voedfel,
                 En* weeft op nieuw het kunflig rag. 
               Euroop! bij 't vreeslijk nederploffen
               Is 't gruwlijk monfler flechts getroffen,
                 Maar niet ontzicld, maar niet verplet: 
               Op nu! vermorfelt bet, gij helden! 
               Eer 't andermaaI uw rijkc velden
                 In lichtelaaije viammen zet.

               Vat hoor ik? Z;ireepen daar de orkanen 
                 't Gebons voort van den donderflag?
               Wil zich 'r verderf cen bloedfpoor barren? 
                 Namur ! genaakt uw jongfte dag?
               Neen: 't is uw fchok, vereende bravent 
               Gij (tort u op het heer van Haven;
                 Het monfter krimpt, de zege lacht: 
               Uw blikfem, eedlen! werpt het neder; 
               Het valt: de olijven groenen weder,
                 En de garde juicht: „ het is volbragt!'

               IIij viel: de glorie van uw zonen
                 Verdonkert de oudheid door haar' gloed. 
               juicht — neen, Itlinkt dolfer, jubeltoonen!
                 De prijs dier zege was hun bloed. 
               Geeft hicht den boezem , eedle broeders! 
               Snikt nit, fnikt uit , ontroostbre moedcrs !
                 Kenn, gade! op 't graf van d'echtgenoot; 
               Krimp, mcnschheid! krimp van wee en fmarte: 
               De traan, die opbrnist uit het harte,
                 Vormt d'eerkrans voor den heldendood.

                   treurt en fnikt: maar mengt geen' alfem 
                 Iu aller volken jubelkelk ;
               Dit zij uw zoetfle wondenbalfem:
                   Zij Leven in het hart van elk!"
               't Gefchiedboek zal bumf roem bewaren, 
                De naneef op bun grootheid flaren,
                  Bij 't gruwen voor Napoleon;
                Zij hoeft geen zeis des tijds to vreezen; Al

                DE YADERLANDSLIEFDI.  162

          Ais de uwe zal ze onfterflijk wezen, 
            Oranje, Blucher, Wellington!

           Gering zij, Nedrland I uw vermogen, 
            Bij aller volken reuzenkracht:
           Wat haalt, op juiste fchaal gewogen, 
            Bij 'c offer, door uw kroost gebragt? 
           Wie zal dit oiler rcgt wearderen?
           Alle6n den trotfchen flroom te keeren,
            Die dikwerf onweclrflaanbaar was; 
           Zich tot zijn bed den weg te banen: 
           flit is de grootheid der Spartanen,
            'c Vcrheevne van Leonidas!

           Oranje! ik zing uw helciOndacien, 
            Uwe onvergeetbre glorie niet : 
           Vat voegdc ik bij de lauwerbladen, 
            Die U 't gered Europe bicdt?
           Zoude U mijn Zang!ler kranfen vlechten? 
           Die juichend op uw' fcheciel hechten? 
            Haar toon vervliegt, haar werk vergaat:
           Maar Gij zult bij de laatile never:
           In 't vaderlandsch geichiedboek !even, 
            Zoo Lang er nog een Beig beflaat.


      IETS, OVER IIETGEEN DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN
       DER NEDERLANDEN IIEBEF,N TOEGEBRAGT TOT 
         DE DEOEFENING DER \VETENSCHAPPEN. Door 
           w. C. ACKERSDIJCK, IC Utrecht.

      Eene affcheiding der Zuidelijke van de Noordelijke 
      Provincien, die, thans zoo gelukkig zaamgevoegd, het 
      Koningrijk der Nederlanden uitmaken, cene affchtiding 
      gedurende meer dan twee en een derde van eene Eeuw, 
      heeft noodwendig de wederzijdfche inwoners van elk- 
      ander moetcn vervreemden en verwijdcren. Het zal bid- 
      ten tegenfpraak van beide kanten wenfchelijk en nuttig 
      zijn, dat dezelven nu weder tot elkander gebragt en 
      verbroederd worden; en het moet voor elken opregten 
                                      Ne-

        16S DE VERDIENSTEN VAN HET VOORMALIa BELCIE
        Nederlander zoo aangenaam als pligtmatig zijn, alley 
        aan te wenden, wat daartoe eenige firekking hebben 
        kan. Welligt kan ook daartoe medewerken, bij de be- 
        oefenaars en beminnaars der wetenfchappen in de Noor- 
        delijke Provincien, de achting voor de dienflen , daar-
        aan in vroegere dagen door hunne broeders nit de Zui- 
        delijke Provincien bewezen, op te wekkcn; bijzonder 
        als men in bet geheugen brcngt, hoe, bij den aanvang 
        van de beoefening en uitbreiding der wetenfchappen 
        in de Noordelijke Provincien, aan dezelve luister en 
        bevordering is tocgebragt door zoo vele verdienftelijke
        mannen, die uit de Zuidelijke Provincien oorfpronke- 
        lijk waren, of die de eerfle grondflagen hunner letter-
        oefeningen aldaar gelcgd hadden. Hoezeer daaxomtrent 
        wel eigenlijk niets nieuws te zeggen valt, daar in de 
        onderfcheidene werken over de gefchiedenis der letter- 
        kunde , en bijzonder over die der Nederlanden, ge- 
        noegzaam narigt deswege te vinden is; iets, meer op- 
        zettelijk daartoe dienende, bijeen te brengen , en uit 
        zoodanig gezigtpunt te doen befchouwen, 't geen mo- 
        gelijk nog niet is gefchied, zal Loch wel tot bet voor-
        vermeld oogmerk niet ondienftig zijn.
           De Noordelijke Provincien fchrijven zich, en niet 
        zondcr grond, een' meerderen bloei der wetenfchappen 
        in dezelve, dan in de Zuidelijke Provincien, toe; ja, 
        velcn zijn vcrgeten, dat de laatstgenoemden ook daar- 
        op hebben mogen roetnen. 't Is waar , zoodra de na- 
        dere vereeniging tusIchen de zeven Noordelijke gewes, 
        ten dezelven tot een' afzonderlijken Staat begon tevor-
        men, welks onafhankelijkheid cchter eerst jaren daarna 
        is erkend, heeft men zich aldaar toegelegd, om het be- 
        oefcnen der wetenfchappen aan te moedigen en te be. 
        vorderen; en zulks onaangezien den nog wankelenden 
        toeftand diens nieuwen Staats , en de voor de weten- 
        fchappen zoo nadeclige, Heeds voortdurende oorlogs- 
        rampen. Vooral firekte daartoe het oprigten van Aka- 
        dcmien tot hooger onderwijs , onder welke de eerfle 
        was de Leidfche Akademie. Het waren de Zuidelijke Pro.,

            TEN AANZIEN DER WETENSCHAPPEN. 169

      Provincien, aan welke zoo vele groote mannen, die 
       de nieuw - opgerigte leernoelen aan die Akademie be- 
       kleed hebben, hun oorfprong, geboorte of onderwijs 
       verfchuldigd waren.
        Al aanfionds ontrnoeten Wij BON AVENTURA VUL- 
       CANIUS, een man, die, nadat hij reeds in Spanje, 
       Duitschland en ZwilferLnd van zijne taalgeleerdheid en 
       andere kundiglicden blijken had gegeven , in 1573 het 
       Hoogleerambt in de Griekfehe Taal aanvaardde, en daar- 
       in tot 1615 werkzaam was. Hij heeft zich beroemd 
       gemaakt door de uitgave van eene menigte Griekfche 
       en Latijnfche Schrijvcrs, de eerfle met zijne overzet- 
       tingen en beiden met zijne aanteekeningen, en door 
       andere werken; onder deze laatflen bevindt zich een
              zeldzaain geworden finkje , over de letteren en 
       taal der Geten of Gotten, te Leiden in den winkel van 
       YLANTIJN hi) P. RAPIIELENGIUS in 1597 ge- 
       drukt, en belangrijk om de onderfcheidene letterfiguren
       daarin voorkomende; hij was te Brugge, in Vlaande- 
       ren, geboren, de zoon van PETRUS VULCANIUS, 
       eigenfijk DE smiT genaamd, die Penfionaris dier ftad, 
       zelf een geleerd man, en met ERASMUS bekend was. 
       Bij zijnen vader eerst onderwezen, had llij vervolgens 
       zijne Ietteroefeningen deels te Gent, deels te Leuven 
       voortgezet; en het is dus de Zuidelijke Provincie Oost-, 
       Flaanderen, aan welke men dien man verfchuldigd is.
        Omtrent denzelfden tijd, immers van 1579 tot 1594, 
       was Hoogleeraar in de Gefchiedenisfen jusTus L I IT- 
       stus, een man, die zeker de Akademie tot blister ge- 
       ftrekt heeft, en die door zijne geleerdheid, bijzonder 
       ook in de oude letterkunde , zoo bekend en vermaard 
       is, dat het overtollig zoude zijn, iets daarvan te mel- 
       den. Hij was op een dorp tusfchen .8rusfel en Leuven 
       geboren, en had te ilth, in Henegouwen , zijne letteroe, 
       feningen begonnen, maar te Leuven voortgezet en vol- 
       bragt , werwaarts hij zich ook , na het nederleggen 
       van zijnen post te Leiden, weder begaf, en waar hij 
       2ijnen verdexen leeftijd 41 de letteren dQoz.bragt.
                                         Slechts

         170 DE VERDIENSTEN VAN HET VOORMAT10 BELGIE
           Slechts gedurende drie jaren , van 1582 tot 1585, 
        onderwees REMBERTUS DODON1EUS, als Hoog- 
        leeraar, de Geneeskunde. Reeds in Italië, Frankrijk 
        en Duitschland had hij blijken zijner kundigheden in de 
        Geneeskunst, en bijzonder in de Plantkunde, gege- 
        -ven, waardoor hij zich ook tot Geneesheer en Raad 
        van Keizer MAXIMILIAAN DEN II en RUDOL fis 
        D E N II bevorderd had gezien, en waarvan mede nog 
        zijne nagelaten werken getuigen. Hij was in 1518 te 
        Mechelen geboren , en eigenlijk D O D O E N S genaamd; 
        te Leuven had hij door zijne letteroefeningen de bevor- 
        dering tot Doctor in de Geneeskundeverkregen, en het 
        is dus Zuid-Braband , 't geen zoo wel dezen als den 
        voorgemelden Hoogleeraar heeft voortgebragt.
          FRANCISCUS RAPHELENGIUS, die van 1586 
        tot 1597 als Hoogleeraar de Oosterfche Talon onder- 
        wees, verfcheidene Woordenboeken in die talen, en 
        werken over dezelve, uitgegeven heeft, en de drukke- 
        rij, die zijn fchoonvader PLANTUN naar Leiden had 
        overgebragt , beauurde, was eon Flaming van geboor- 
        te, en had zijn eerfte onderwijs te Gent genoten.
          Uit die zelfcle Provincie was DOMINICUS BAIT- 
        DIU'S, die in 1602 Hoogleeraar werd, eerst in de Wel- 
        fprekendheid, en vervolgens mede in de Gefehiedkun- 
        de. Hij begaf zich nog weder vOlir zijnen dood, in 
        1613 voorgevallen, naar zijn vaderland. 7,ijne brieven, 
        redevoeringen en gedichten worden nog als blij.ken van 
        zijn vernaft en taalkunde erkend.
          De genoeg bekende Hoogleeraar PRANCISCUS G 0- 
        MARV'S was mede van Brugge, in rlaanderen , geboor- 
        tig ; een man, die, onaangezien zijne godgeleerde ver- 
        fchillen, welke men Gan den min verlicbten geest van 
        zijnen leeftijd mag toefchrijven, zich door zijne geleerd- 
        heid beroemd gemaakt heeft.
          Onder hen, op wier verbW alleen men te Leiden 
        zoo veel prijs flelde, dat het door de toelegging van 
        een jaargeld beloond werd, was CARoLus C Ly- 
        sius, eigenlijk genaamd DE L'ECLOSE, die zijne laat-

            TEN AANZMN DER WtTENSCHAPPEN. 171

       battle zestien levensjaren , van 1593 tot 1609, op die 
       wijze aldaar doorbragt. Na de meeste landen van Eu- 
       ropa tot vermeerdering zijner kundigheden doorreisd, 
       en aan het Keizerlijk Hof verkeerd te hebben , had hij 
       zich, behalve door zijne taalkunde, inzonderheid we- 
       gens zijne kennis van planten en kruiden een' grooten 
       roem verworven, waarvan ook zijne nagelaten werken 
       getuigen, onder welke er zijn, wier eerfte uitgaven, 
       bij PLANTUN gedrula , ook om de keurige houtfne- 
       den afbecldingcn aanmerkclijk zijn. Hij was geboren, 
       in 15-6, te Arras, in de Provincie Artois, en leide 
       de eerfie grondflagen zijner. letteroefeningen te Gent, 
       en vervolgens te Leuven. De Zuidelijke Provincien der 
       Nederlanden' Mogen zich mitsdien wel op hem beroe- 
       men; en ten onregte zegt I'VART, lid van de Maat- 
       fchappij van Landbouw te Parijs : „C'est nn Francais, 
       „ CHARLES DE L'ECLUSE, nattf &Arras , beta- 
        niste alebre d,u feizienze fiecle, Alas particulierement
        comet foes le nom de c L u s i u s , qu'est due ?intro- 
       „ duction de la pomnze de terre dans l'Europe (*);” 
       daar de Provincie Artois, tijdens de geboorte van c L u- 
       sIus, eene der zeventien Nederlandfche Provincien 
       was, en niet v6Or 1640 aan Frankrijk afgeftaan en 
       daarmede vereenigd is.
        Op gelijke wijze genoot Leiden de inwoning van r n I- 
       L I P VAN MARNIX, Heer van 'St. Aldegonde, die 
       aldaar de laatfte jaren zijns levens tot 1598 doorbragt, 
       onder het genot van een jaargeld , terwijl hij mode- 
       werkte aan de overzetting van den Bijbel. De groote 
       verdienflen van dien man bij den nieuw opgerigten 
       Staat , zoo wel als zijne uitgebreide geleerdheid , zijn 
       genoeg bekend ; hij was geboren en opgevoed te Brusfel.
        JOANNES DRUSIUS, eigenlijk genaamd VAN DE?i 
       DRIESCI1E, Hoogleeraar in de Oosterfche Talcti te
                                          Lei-
        (*) Nouveau Cours couplet d'Agriculture thdorique et pra- 
       tique, ou Dictionnaire raifonne et univerfel d'ilgriculture, 
       Paris 181o.

             DE VERDIENSTEN VAN HET VOORMALIG BELCIE
        Leiden van 1577 tot 1585, en voorts tot zijnen dood 
        in 1616 te Franker, is wegens zijne taa/geleerdheici 
        bij deskundigen genoeg bekend; gelijk nog onlangs een 
        des bevoegd regter, de Hoogleeraar VAN DER PALM, 
        's mans verdienften bij de overzetting van den Bijbel 
        met zoo veel lof vermeld heeft (*), hoewel dezelven 
        antlers misfchien minder bekend omdat hij, bij de 
        kerkelijke twisten, die partij aanhing, welke in 1618 
        voor de andere moest zwichtcn. Deze DRUSIUS was 
        een Flaming, te Oudenaarde geboren en opgevoed, en 
        had te Gent en te ',cram het eerfte onderwijs in de 
        letteren genoten.
          ANT ONIUS wAL2Eus,anders DE WAELE, AN- 
        TONIUS THYSIUS, en JOANNES POLYANDER 
        A KERRHOVEN, omtrent te gelijker tijd Hoogleeraars 
        in de Godgeleerdheid te Leiden, en voorf1anders van de 
        :Dordfche Kerkvergadering van 1618, waren uit de Zui- 
        delijke Provincien voortgefproten, de eerst- en laatst- 
        gemeide te Gent, de tweede te Antwerpen geboren.
          CASPAR 13ARLiEUS, een voorltander van de an- 
        dcre partij in die kerkgefchillen, en daarom van zijnen 
        post als Hoogleeraar te Leiden ontzet , doch wederom 
        te Amfierdain aangetleld, was een Brabandcr, geboor- 
         ig van Antwerpen. Zijne Latijnlche redevoeringen, 
        gedichten en brieven zijn met ongetneenen lof bekend.
          Op den geleerden DANIEL HEINSIUS, die ook 
        eenigen tijd het Hoogleeraarsambt te Leiden baked 
        heeft en in 1655 overleden is, kunnen de Zuidelijke 
        Provincien, hoewel hij een Vlaming van geboorte 
        was, weinig aanfpraak maken, vermits hij, nog een 
        kind zijnde, reeds met zijne ouders zijne geboorte- 
        plaats Gent verlaten heeft.
          Pit zal voldoende zijn, om aan te toonen, hoeveel 
        de Leidfche Akademie aan de Zuidelijke Provincien is 
        verpligt ; alleen zij nog aangemerkt , dat de drukkerij,
        van welke PLANTIJN eene afdeeling naar Leiden heeftover-
          (*) Salerno, No. 277. a 7 g

            TEN AANZIEN   WETENSCHAPPEN.  173
      evergebragt en aan de zorg van zijnen fchoonzoon.R A. 
      PHELENGIUS overgelaten, en die, door goede uit- 
      gaven van belartgrijke lchriften, van zoo veel nut voor 
      de wetenfchappen is geweest, — dat die drukkerij uit 
      Antwerpen oorfpronkelijk, en dus aan de Zuidelijke 
      Provincien te danken was.
        Aan de andere Akademien in de Noordelijke Provin- 
      cien, als van latere oprigting zijnde, vindt men we! 
      zoo geene Geleerden, uit de Zuidelijke Provincien oor- 
      ipronkelijk, vermeld. Welligt zou men cchter ook nog 
      voorbeelden ontdekken van mannen, die zich door 
      hunne lettervruchten bekend matatten en lof verwier; 
      yen, die, uit de Zuidelijke Provincien oorfpronkelijk, 
      zich in andere, Noordelijke Provincien nedergezet, en 
      dezelven tot eer vc..,rftrekt hebben; zoo als de heide 
      broeders ADRIANUS en LAMBERTUS VAN DER. 
      BURCH. van Mechelen geboortig, in de laatfte heeft 
      der zestiende Eeuwe te Utrecht gewoond, en verdiend 
      liebben onder de Geleerden dier 'lad geteld te worden.
        Om niet buiten het mij voorgetleld bettek te treden, 
      zijn bet alleen de Zuidelijke Provincien, zoo als die 
      zich thans bevinden, bij wake ik mij te dezen bepaald 
      beb; hoezeer anders de tegenwoordige Provincie Noord- 
      Braband hier ook in aanmerking zou kunnen komen, 
      alzoo zij bil de oprigting van den Staat der vereenigdo 
      .Ncderlanden nog niet tot dezelven behoorde, en in nade• 
      re betrekking tot de Zuidelijke Provincien ftond, ter- 
      wij1 zij vervolgens ook Been der vereenigde Provincien 
      uitgetnaakt heeft, maar flechts als een aanhangfel der- 
      zelven berchottwd, en aan haar naauwelijks eenig aan- 
      deel in den bloei der wetenfchappen in de Noordelijke 
      Provincien toegekend is. Uit die Provincie, echter, , heh.. 
      ben de Noordelijke Provincien ook mannen bekomen, 
      die wegens hunne verdientlen in het vak der weten, 
      fchappen bekend zijn geworden.
       Omtrent de heeft der zestiende Emily was aan het 
      hoofd der Hieronymiaanfche fchoot te Utrecht GE o R. 
      VIUS MACROPEDIUS, eigenlijk genaemd LANK.
       tIENGELIV. 1816. NO. 4. N      C F.LD;

    174 DE VERDIENSTEN VAN HET VOORMALIG EELGIE
    VELD; en bijna alle Nederlanders , (zoo als ook C. 
    EURM'AN getuigt) die den lof van geleerdheid in dien 
    tijd verworven hebben, werden door zijn onderwijs 
    gevormd. Hij was geboren te Gemerten, in de Meijerij 
    van 's Hertogenbosch.
     In het laatst der zelfde Eeuw verfierde niet alleen als    Raadsheer het Geregtshof der Provincie Utrecht, maar 
    Raadsheer het Geregtshof der Provincie Utrecht, maar 
    verwierf mede den lof van taalkunde en geleerdheid, 
    HENR IC US AGYLIEUS, andersgenaamdHENDRIK 
    IN DEN HOORN, in de ftad 's Hertogenbosch gebo. 
    ren, en vandaar naar Utrecht geweken. In elke uitga- 
    ye van het Corpus Juris Civilis vindt men hem als den 
    overzetter van de Edicta van JUSTINIANUS en van 
    latere Keizers vermeld.
     MARCUS ZUERIUS BOXIIORN, die zich, in de 
    ccrfte helft der zeventiende als Hoogleeraar in 
    tie Letter- en Gefchiedkunde te Leiden verdienftelijk 
    en beroemd maakte, was te Bergen-op- zoom geboren 
    en te Breda opgevoed; terwijl ter zelfder tijd JANUS 
    VLITIUS, of VAN VLIET, Griffier te Breda, en 
    aldaar in 1666 geftorven, zich door zijne letteroefenin-    gen en geleerdheid bekend heeft gemaakt.
    gen en geleerdheid bekend heeft gemaakt.
     De vermaarde WILLEM JAKOB 'S GRAVE SAN. 
    DE, in de eerfte helft der achttiende Eeuw, tot 1742, 
    wanneer hij overfeed, Hoogleeraar in de Wis- en Ster. 
    rekunde aan de Leidfche Akadernie, was te 's Hertogen- 
    bosch geboren en opgevoed; en w I L HELMUS VAN 
    IRHOVEN, die als Hoogleeraar in de Godgeleerdheid 
    weinig tijds later de Utrechtfche Akademie verfierde, 
    en door meer dan fchoolfche godgeleerdheid roem ver- 
    wierf, was geboortig van Kesfel, in de Meijerij van 's 
    IRrtogenbosch.
     Maar, om nog eens terug te keeren tot de Zuidelij- 
    ke Provincien; Leuven was in de zestiende Eeuw, 
    v6Or de oprigting der Leielfche Akademie, de eenige 
    kweekfchool der wetenfchappen in de Nederlanden. On- 
    der andere merkt zuiks op de Hoogleeraar A. DRAKEN.. 
    EORG II, in zijne recievoering bij het Eeuwfeest der 
                          Utrecht-

              TEN AANZIEN DER WETENSEHAPPEN6     175 

        Utrechtfche Akademie, den e7 Maart 1736: „ In hac
        s,cultioris orbis parte unica tantum erat Brabantino- 
        „ rum Academia Lova/den/is, ad quam undique con-
        „ Iluebant , quicunque noftrm gentis elegantiorem in-
        „ genii cultum fibi inducre et fapientiae prxceptis pec-
        „ tus exornare cupiebant.” En geen wonder; de 
        voornaamfte mannen , die in de befchaafde letteren in 
       de Noordelijke Provincien hebben uitgeblonken , had- 
       den daar hun onderwijs genoten. Het zij genoeg alleen 
       te noemen den keurigen Latijnfcnen Dichter JANus 
        SECUNDUS, die ook , fchoon in 's Hage geboren, 
       maar weinig van zijn' korten leeftijd in de Noordelijke 
       Provincien heeft doorgebragt ; —LAMBERTUS HOR- 
       TENSIUS, op wien zich de Provincie Utrecht, als 
       te Montfoort geboren, beroemen mag; en JANUS 
       DOUSA den Ouden, die zich, zoo door vaderlandfche 
       deugd, als door zucht tot en vordering in de weten- 
       fchappen, beroemd gemaakt , en aanleiding tot de op- 
       rigting der Leidiehe Akademie gegeven heeft.
         En hoe vele nog genoeg bekendc mannen, die in he- 
       Lila:L(2%1e letteren en geleerdheid hebben uitgemunt , zijn 
       uit de Zuideliike Provincien in de zestiende en zeven- 
       tiende Eenw voortgckomen ! Aileen nog, ten aanzien der 
       oude en klasti eke letterkunde , mogen onder andere de vol- 
       gentien berinnerd worden. CHRISTOPHORUS N- 
       cozius, volgens zijn eigen getuigenis te Mechelen 
       g_ Koren en opgevoed, die, als oud - letterkundige , den 
       lof van ERASMUS, wiens tijdgenoot hij was, zijnde 
       in 1522 te Padua overl,eden, verworven heeft ; LIE- 
       VINUS TORRENTIUS, anders VAN DER BEE- 
       KE, te Antwerpen geborcn, te Leuven onderwezen, te 
       .11,7usfel in 1595 gefforven, aan Wien men uitgaven van 
       SUETONIUS, HORATIUS en andere Auteuren te 
       danken ileeft;— JOANNES LIVINIRUS, te Dender- 
       7nonde geboren, loch oorfpronkelijk van Gent, en zich 
       daarom Gentenaar genoemd hebbende, te ,Intwerpen 
       in 1599 overleden, uitgever van de Panegyrici duo-
       decim veterts; TOANNES BERNARTIUS, die,
                           N 2                   te

    176 DE VERDIENSTEN VAN HET VOORINIALIG BELGIE 9
    te Mechelen geboren, ook aldaar in 16o1 ftierf, de 
    vriend van LIPSIUS, van wien men uitgaven heeft 
    van STATIUS en BOeTHIUS;— B1ARTINUS Als1.• 
    TONIUS DELRI o, te Antweipcn geboren, te 
    Leuven in 1608 overleed, mede in de vriendfchap van 
    LIPS1US deelde, en SOL INUS, CLAUDIANUS en
    de Tragedien van SENECA uitgaf; JOANNES 
    LERNUTILTS, ecn Flaming, van Brugge geboortig, 
    en te Leuven in 1619 geftorven, die zich door zijne 
    keurige Latijnfche gedichten roem verworven heeft; 
    — J A N U S GRUTERUS, een Antwerpcnaar van ge- 
    boortc , dock die, zijn vaderland verlaten hebbende , zich 
    te Heidelberg beyond, toen hij te Groningen als Hoog- 
    leeraar heroepen weed, maar door zijn overlijden, in 
    1627, belet werd zich derwaarts te begeven; wiens 
    werken met zoo veel lof bekend zijn, waarvan genoeg 
    is zijne Infcriptiones antiques te noemen, behalve zoo 
    vele klasfieke Auteuren, door hem uitgegeven en opge- 
    helderd, en aan wien men de verzameling en uitgaaf 
    Van de Deliciee Poe-tarum Gallorunz, Belgarton en an- 
    deren te danken heeft; — ANDREAS SCHOTTUS, 
    ook te Antwerpen geboren, en aldaar in 1629 overle- 
    den , die, behalve eene menigte andere fchriften, ook 
    verfeheliden klastieke Auteuren opgehelderd en uitgege-
    ven lieeft; JOANNES BRA,NTIUS, mede een 
    ilaiwerpenaar van geboorte, alwaar hij in 1629 ftierf, 
    van wien men heeft eene uitgave van JULIUS c 2E-
    S AR_ en van APULEIUS; CASPAR GEVAR- 
    TILTS, ook te Antwerpen geboren, en ter zelfder plaat- 
    fe in 1666 geflorven, de vriend van DANIEL HEIN- 
    srus, die onder andere zich verdienftelijk heeft ge- 
    rnaakt door zijne Lectiones Papinianx ad Statii Silvis; 
    — alle welke mannen hun onderwijs te Leuven genoten 
    liadden.
     Men zoude bier nog veel kunnen bijvoegen; dan, 
    daar ik Diet voorheb eene gefchiedenis der letterkunde 
    to fchrijven, zal dit, naar ik vertrouwe, tot het ge- 
    zegde oogmerk genoeg zijn.Hoe.

             TEN AANZIEN DER NVETENSCHAPPEN. 177
        Hoezeer men, na de affcheiding der Zuidelijke van 
       de Noordelijke Provincien, weinig onderlinge gemeen- 
       fchap gehouden , en in laatstgemelden geringe kennis van 
       den flaat der wetenfchappen in de eerstgenoemden ge- 
       dragen heeft, is men echter niet onbekend gebleven met 
       de Akademie der Weteufchappen en fraaije Letteren, 
       te Brusfel in den jare 1772 opgerigt, dock vervolgens 
       door de Franiche overheerfching vernietigd; zoodat 
       zelfs , uit de Noordelijke Provincien, de verdienflelijke 
       T E WATER, VAN WIJN en VAN SWINDEN le- 
       den van dezelve gcwcest zijn, en wederkeerig de Leid- 
       fche Maatfchappij der Nederlandfche Letterkunde den 
       geleerden Secretaris dier Akademie, G. J. GRARD, 
       onder hare leden heeft molten tellen, wiens lof zij door 
       Laren Voorzitter T 1 WATER in de jaarlijkfche vergade- 
       ring van 1815 heeft hooren vermelden , naar aanleiding 
       der levensbefchrijving, medegedeeld door haar waardig 
       medelid J. J. RAEPSAET, van Ondenactrde.—Ook zijn 
       in de Noordelijke Provincien wegens hunne letterkun- 
       dige verdict-111(2n niet onbekend gebleven de Antwerpfche 
       Bisfchop CORNELIUS FRANCISCUS DE NELIS, 
       de Kanonik ERNST VAN RoLD uE , de Geesteliike 
       JOSEPHITS GNESQUIERIUS, van Brusfel, de Ka- 
       nonik j. DE B A S T , van Gent , en anderen; gelijk 
       mede aldaar thans niet onopgemerkt heeft kunnen blij- 
       yen de Koninklijke Maatichappij van fchoone Kunfien 
       en Letterkunde te Gent, en de uitloving van prijzen, 
       door dezelve in het vorig jaar gedaan, waaronder ook 
       een voor den maker van het beste Ncrierlandfehe dicht- 
       flak. En welk eene hoop mag men niet vocden omtrent 
       den toenemenden bloei der wetenfchappen in de Zuide- 
       Eike Provincien, daar 's Konings wijze zo,rg deswege is 
       aan den dag gclegd in het benoemen van Kommisfaris- 
       fen tot reveling van het Publiek Onderwijs in die Ge- 
       westen ; terwijl het te wenfchen is, dat er tusfchen de 
       Maatfchappijen en Genootfchappen in de Zuidelijke en 
       Noordelijke Provincien meer en nicer gemeenfchap en 
       -vereeniging move pints hebben, en alles eangewend,
                          N 3                c•ai

     178 DE VERDIENSTEN VAN HET VOORMALIG iitEL GIE.

     OM in beiden de verlicilting gelijkelijk te verbreiden , 
     waardoor de onderlinge verbroedering aanmerkelijk 
     bevorderd worden.


     FRAGMENT EENER REIZE VAN TESSEL NAAR BATAVIA. Door 
      J. C. METZLAR, sveleer Predikant te Batavia , nu te 
           Aduard, in de Provincie Gro;singcn.

     — Nadat wij door den Meer Bewindhchber BEAUMONT ge- 
     monflerd waren, zeilden wij den 4. Mei 1774. uit Tesfel; met 
     het 0. I. C. Schip de Illorgenfler, ceu nieuwnagel van 15o voe- 
     ten, order het bevel van den kundigen en braver! Schipper 
     GERRIT SPRINGER, die elf reizen Haar Oostindie deed , en 
     voor eenige jaren te Ainllerdam is overleden. Op then (lag 
     vertrokken er 7o lIollandfthe fchepen naay verfchillende ha- 
     vens; 't was cen lust voor de oogen, zoo vele Hollandfche 
     vlaggen te zien wapperea. Miin reisgenoot in de kajuit was 
     de Hr. Onderkoopman GEORGE CLIFFORD. Den 1 I Mei 
     waren wii in de Span:arc/2e Zee; den e6 en 27 zagen en pas. 
     feerden wij de onbewoonde Eilanden Salvages en Isle de Pal- 
     ma, en kwamen den 7 Junij ter recde van Porto Prajo, op 't 
     Portugeesch Eilaud St. Jag°, ten anker. Darr vulden wij on- 
     ze ledige watervaten uit de twcedc en van het strand verst 
     afgelegene put; uit de eerfte mogten wij niet Icheppen. De 
     inwoncrs ziju er niet veel te betrouwen; waarom wij ge- 
     woonlijk , bij het aan land gaan, een korporaal met zes folda- 
     ten bij ons hadden. Over 'r algemeen zag hct cyzeer armoedig 
     tiit; weinig was er te krijgen, bchalve cenige yruchten, ids 
     ananasien, druiven, china's - a.;;pelen , citroenen , die wij your      oude kleederen nicest inruilden; ook vingen wij er op de 
     oude kleederen nicest inruilden; ook vingen wij er op de 
     reede veel visch. Het paleis van den Gouverneur, boven op 
     Porta Prajo, was ook zeer onaanzienlijk. Lene langdurige droog- 
     te vermeerderde daar toen bet gebrek. Ik trot. er een fkl- 
     lteuder aan, denkelijk een deferteur, die te vergeefs verzocht, 
     om met ons te mogen vertrekken; ook twee van ons Schip 
     bleven aldaar, door ciefertie, achter. Gedurende ons verblijf 
     kwatn er nog een Portugeesch Schip, met eenigen voorraad.— 
     4 Junij vertrokken wij vandaar; in inijne kajuit had ik ecne 
     zonderlinge zitplaa:s, namelijk dertien geldkisten vande Comp.; 
     nimmer was ik meer kezitter van zulke fchatten !— S Julij pas- 
                                 ft:cr=

       FRAGMENT EENER REIZE VAN TESSEL NAAR BATAVIA. 179

    feerden wij de Linie Zquinactiaal, en kwamen lc) Sept. in 
     de Tafelbaai , aan de Kaap de Goede Hoop, ten anker. Wij 
     hadden, tot hiertoe, dertien dooden. In het van de reede mar 
     Iand roeijen fpartelden de robben om de floep. o! \Vat was 
     ik blijde, bij het aan den wal Happen, dat ik ovcrvloed van 
     allerlei ververfchingen, en cone befehaafde verkeering aantrof;     ik dankte God regt hartelijk: maar wat was apes hier vreemd, 
     ik dankte God regt hartelijk: maar wat was apes hier vreemd, 
     en eene nieuwe wereld voor mij; ik keek mij de oogen uit. 
     Langwerpige wagens, met eon aantal osfen befpannen, die le- 
     der hunnen bijzonderen naam hadden, en door eenen, genoeg- 
     =am naakten, lIoaentct, 'lents met eene fchapenvacht om- 
     hangen, met cone lange zwcep, werden voortgedreven, ter- 
     wijl de lijvige Kaapfche boor op den wagen zijne pijp zat to 
     rooken. Ik deed ook eon tocrtje in 't land ; o! welke beer- 
     lijke vijnlanden, koornvelden, vruchtboomen van allerlei 
     aard. Dikwijls wandelde ik in den heerlijken CompF.- tuin: 
     clan, KOLBE, VALENTIJN, SPARMAN, VAILLANT en 
     anderen hebben er uitvoerig over gefehreven; fchoon die be- 
     fchrijvingen, hoe fchoon ook, op verre na niet kunnen hazen 
     bij de dadelijke befchonwing van dit aardsch Paradijs zelve. 
     Veel wild words aan dozen uithoek gevonden, vooral hazen 
     en patrijzen. Ik genoot er veel vriendfchap van den Gou- 
     verneur VAN pr. ETTE N B E R G en de drie Predikanten.
     bezocht er ook de openbare Boekerij, boven de Kerk, die 
     nog al niet onbeduid.end , en verfierd was met wapenen, !flee-      derflukken en muzijkinflrumenten der Otaheiters en andere 
     derflukken en muzijkinflrumenten der Otaheiters en andere 
     Zttidzee-Eilanders, ten gelchenke gegeven door den beroem- 
     den Reiziger JAmEs coo n, die met een' Otaheiter am de 
     Kaap is geweest, en daarna nog zoo jammerlijk zijn nuttig 
     leven moest eincligen. — 27 Sept. vertrokken wij van de 
     Kaap, ondcr cone zwarc bui van blikfem, donder en ftorm- 
     vlagen; er ttond cone vreesfelijk holle zee; de kajuitsluilten      werden vastgelpijiterd : ik was ziek aan boord gekomen; ein- 
     werden vastgelpijiterd : ik was ziek aan boord gekomen; ein- 
     delijk bedaarde bet weder, maar niet mijne ziekte, die cent 
     bevige en gevaarlijke zinkingiroorts word, en mij aan de 
     poorte des doods brags. Des nachts in mijne ijlhoofdigheid, 
     terwijl mijne wakers fliepen, flond fit eens op, floeg, van 
     zwakheid, tegen het kajuitsbeichot zoo geweldig aan, dat 
     mijne oppasfers ontwaakten; er volgde eene geweldige blood- 
     ftorting uit den neus op, die lang aanhield; hierna kwam er 
     cone gunilige wending en feheiding in de ziekce, en onze
                  N 4          kun-

        lb                 FRAGMENT EENER REM%

         kundige en menschlievende Scheepsdokter had her genoegeg, 
        mij weder te zien h.?rftellen, en ik clinkte er op Zondag, 13 
         Nov., den God van mijn leven openlijk en hartelijk voor. — 
         to Dec. zagen en pasfeerden wij bet Eil-nd Eagan° ; den it 
        2eilden wij, met een' frisfchen voor-den-wind, de ftraat Suida 
         in, kwamen den 12, 's avonds, bij bet Eitaud Onrust 
        ten anker, , en den 13, 's middags om half edn, op de reede 
         van Batavia. Om drie tire was ik aan den wal. Daar ttonden 
        wij nu in een vreemd land, ointrent 4000 mijten van ons 
        Vaderland verwijderd I Sleeks twee kennisfen had ik op Batavia, 
        den Predikant VERMEER en zijn' zoon, die mij vriende-
        iijk ontvingen en te rcgt hielpen. Zij bragten     dien zelf-
        den avond , op bet vorftelijk landgoed IFeltevreden       bij
        den Gouverneur - Generaal P. A. V A N DER PARRA, Wien ik
        mijne aanbevelingsbrieven overgaf; er was 'juist avondge- 
        zelfcliap, dat ik, na ontvangene nitnoodiging,bleef bijwoneir; 
        ieder had er zijne zitplaats naar zijnen rang, waarin de Predi- 
        kanten ook niet achterlijk waren: dan, ijdelheid der ijdelhe- 
        den! Vat befchouwde ik, intusfehen, in dat gezelfchap 
        niet eene en andere zaken met verwondering: de bagetlis- 
        fen kropen, zacht piepende, Tangs de warden, op en neder; 
        — ieder was ontdaan van zijn rok en paruik, en zat, zoo, 
        in zijn kamizool, op 't hoofd verfierd met eene fteile witte
        katoenen muts; dit , dacht ltond vooral grapnig in den 
        Predikant G., omdat de bet' met die uitrusting een raar contrast 
        maakte: men vroeg mij, of ik tnijn' rok ook niet wilcie Mtdoen? 
        dan, ik had geen mouwen in het kamizool, en dus moest de 
        rok aanbliiven, dat mij dien avond Met weinig zweets ten 
        lijve uitdreef, alzoo mijn gelled pak van deftig ffiliandsch 
        taken was; dan, fpoedig lief ik mij ladifche kleederen maken. 
        s Avonds ten negen me vertrokken wij; twee nachten lo- 
        geerde ik in de ftad, in 't fleeren-Logernent, bij den kaste- 
        kin VAN HOUTEN, en betrok toen eene gehuurde woning 
        in de Buiten-nieuw-poort-flraar, juist over de woning yam
              Collega v E R 111 E — Om het ongerief vaor uitkomen- 
        de Predikanten, weed, op mijn youth:1, bij het lvlinisterie
                                                                 be*

          (*)Den 9 Nov. 1757 ;area mij de, nu ikijien, Gouverneur-Crneraal 
          t tsE, dat dit Landgoed Watepredett, na den dood van Alevronwe de
        Douaniere VAN DER PARRA, aan den Hecr Raad van         , Ms.
            AK     R. s Ka, verktcht    your ti5c.00 sijksdnaidem

                           VAN TESSEL NAAlt BATAVIA.                   18

         betioten, dat ieder Predikant, op zijne beurt,een'uitkomenden 
         broeder eene maand lang bij zich zou logeren: in mijne cerite 
         beurt ontving ik Ds. ,jo s U A VAN IP ERE N, met zijn huis- 
         gezin, beilaande uit acht perfonen. — Eene maaige levenswijze 
         is, vooral op Batavia, ter bevordering van het behoud der 
         gezondheid, zeer aan te radcn; en hiertoe zal ook het volgen- 
         de (zoo men dit hebbcn kan) niet ondienflig zijn: eene wo- 
         ning op eenigen affiand van de find, bij voorbeeld op IWO- 
         denvlict , tusfchen de posten Rijswijk en Noordwijk , zoo die 
         er nog zijn. Het zitten in den manefchijn moet vennijd 
         worden ; ik had er, althans, ongemak van. Veel eten, 
         vooral des avonds, en het drinken van veel bier, is nadeelig. 
         Op her eten van vruchten (dat ook matig diem te gc- 
         fchieden, en wel naar dat de foorten zijn) moet men gees 
         koud water drinken. Eene goede rijpe ananas, die er in 
         overvloed zijn, is, des morgens, zeer gezond. Goode fap- 
         'Age poinpehnoezen kunnen in heete koortfen zelfs gebruiks 
         worden, en zeer verkwikken. Jaarlijks ecn reisje naar de 
         bovenlanden van Batavia, naar Brritenzor g , Pondok Gat'. , 
         Ciceroa , Tjipannas , bevordert zeer de gezondheid; men hull 
         Qr eene zuivere gezonde lucht, voortreffelijkegroenten, en de 
         lteerlijkfle gezigten. Het baden twee maal ter woke (docli 
         nimmer met een verhit ligchaam (°)) is er zeer aan te raden, 
         els ook bet tijdig ter ruste gaan en vroeg °pawl; want de 
         bczigheden moeten er, wegens de hitte , vroeg beginuen:
        zes ure des morgens gaf de Gouverneur - Generaal v AN DE R. 
        PAR RA op Weltevreden (vijf kwartieruurs van Batavia ge- 
        legen) al audientie. En verder zal de ondervinding, ook in 
        dezen, de beste leermeesteresfe zijn.
          In de Verhandelingen van het Zeeuwsch Genootlehap der 
        Wetenfchappen, te , (waarvan ik, federt :784, de 
        eere heb , lid te zijn) het XIVde Dcel, bladz. 5-7, word: 
        een berigt, door mij medegedeeld, gevonden, wegens ee:a 
        min bekend Inclisch geneesmiddel tegen de koorts ca de 
        koek ; terwijI vooraan, in dat zelide Peel, twee belt-1'00a- 
        tie Verhandelingen gevonden worden, op eene prijsvraag,
                                                                   ger.s

         (*) In de maand Januuij 1779 had de Iloer Raad van IndW J. V. da
        onvoorzigtigheid, om, be iv  uit her bcdde gekomon , onmiddelli;k
        cone, mot koud water govulde, balic zich to gaan ba.len; dat ac",
        Deng tan gevolge had, waarven hi? nimmcz ha1112Y%
                                      N 5

        la2 FRAGMENT BENEit /MIZE VAN TESSEL NAAR BATAVIA.

        gens de middelen, om het gebrek aan goede krankbezoekerst 
        in dienst van de toenmalige 0. I. C., te verminderen, ja ge- 
        heel weg to semen, en die Comp. van den last der kwaden 
        te bevrijden; tot welke prijsvraag ik het genoegen gehad 
        heb, eenige aanleiding to geven.
           Aduard, den 20 Jan.                                        j. C. BI.
                    1816.


              FREDERIK MATTHISON'S oNvi:RWACIITE REDDING UIT 
                               LEN DOODELIJK czvAiv.R.
        (Briefswijze door hemzeIven medegedeeld aan eenen Vriend.) 

                             Grandclos, (in Zwitferland) Jutij 29, 1790.

              Pat ik nu overga, waardc vriend! u eene naauwkeurige 
        befchrijving te geven van mijne laatfte uitflappen op het Al- 
        pifche gcbergte. — Wij begaven ons te paard naar het dorp 
        Trorne, niet verre van zligle gelegen. De weg was aanvan- 
        kelijk bekoorlijk, door pijn- en cityfus.boomen flingerende: 
        de trosfen gele bloemen, die de laatfle verfieren, kwamen 
        trefend en ficrlijk nit tegen de donkergroene kleur der eer- 
        lie; terwij1 Ivij nu en dan door de openingen der boschjes 
        verrast werden met een gezigt op de vlakten van de Rhyne 
        en de wildbefneeuwdo houvelen van het Walltfi'rkind. Wij 
        vervolgden op deze wijzo ooze opklimming gedurende bijna 
        twee uren, toes wij am cone 1,Iaats kwamen, de Ridnen ge- 
        noemd; con imam, volkomen overeenkomtlig met de flaunt-- 
        Iijke gefleldheid tier plaats, daar de weg no bijna cone ge- 
        heel loodregte gedaante aannam, en de natuur van wcderzij- 
        den nets anders voor het gezigt opleverde, dan opeengella- 
        pelde gebrokene rotshoopen. Naanwelijks, echter, waren wij 
        deze wildernis voorbij, als eene aangename vlakte ons dezel- 
        ye op eenmaal deed vergeten, daar wij titans het weer van 
        Crneve, in deszelfs ganfehe nitgellrektheid, in de verte zagen 
        yoor ons liggen. Wij hidden ons hier eenigeu tijd in eene 
        fennhiltte (*) op, waar wij door den eenvoudigen eigenaar 
                                                                               bij
           (*) Dit zijn cent foort van malk'misjs, die men hij uitiLLiting op de 
        Alpen aantrtuft. 71j z:jn gelegen op de houga ged;:elten der bergen, ea al

       ONVERWACHTE REDDING UIT EEN DOODELIJK GEVAAR. 183

     bij. uitffek gastvrij ontvangen werden en uitmuntencle melk 
     vonden. Na deze ververfching zetteden wij ons togtje voort, 
     en bereikten tegen den avond ons nachtverblijf; zijnde cents' 
     andere fennhfitte , aan den vcet van twee prachtige rotsgevaar- 
     ten gelegen, van welke het cone volkomen de gedaante heeft 
     van eeu' platvormigen koepel, en la Tour de Illayenue ge- 
     noemd wordt.
      Door eene vurige begeerte bezield, om den top dozer 
     hoogte to bereiken, vanwear ik mij een heerlijk gezigt be- 
     loofde over de Alpen van Savoie, en tevens een' rijken oogst 
     van planten, kon ik den volgenden morgen niet nalaten eene 
     proef te wagon om mijne begeerte vervuld to zien, vooral 
     daar mijn gastheer mij verzelterde, dat de onderneming moei- 
     jelijk noch gevaarlijk was. Mij dus van mijnen L I NN2E us 
     en eon klein mandje met wijn en brood voorzicn hebbende, 
     begaf ik mij op weg, en borcikte, zondcr cenig beletfel of 
     ongeval , den top der rots. Het gezigt op denzelven ging 
     n*ne verwachting nog to bovcn, en ilt vond mij ook geens- 
     zins to lour gefteld in den kruitiltundigen oogst, lion ik mij 
     beloofd had: alles zou dus naar wensch zijn uitgevallen, in- 
     dien ik had kunnen goedvinden, langs denzelfden gemakkelij- 
     ken weg weder terug te keeren; maar, , ungclukkig wekte een 
     kwade geest do gedachte bij mij op, dat ik, door random 
     de oostzijde diet hoogte to gaan, weiligt con •ander fpoor ter 
     afdaling vinden, en daardoor tevens cone nadcre kennis zoude 
     verkrijgen van cenen grond, dien ik begeerig was zoo naauw- 
     keurig mogelijk to onderzoelten. Nimmer zoude ik echter de 
     uitvoering van dit plan beprocfd hebben, indien ik bedacht 
     had, dat de rij rotfen, tusfchen welke ik dit fpoor hoopte to 
     vinden, zich loodreg: Lovell tenon verfchrikkelijlten afgrond 
     verb ie
      Omtrent eon half uur voortgewandeld zijnde, cerst.lanp 
     eon dal, en vervolgeus weder cone hoogte beklonunen hebben- 
     de, beyond ik mij aan den voct eerier zeer Ileac rots , die 1k niet
                                 2011-

     aileen in de zomermaanden bewoond, wanneer de grond vrij van Ineeuw 
     is, en voedfel voor het vcc opleveir. MATTll so N zegr , in zijneui 
     achttten brief, dat, des anderen due na zijne beklinuning van dela 
     Anendas , de kudden van do lager° Alpen &mynas znuckin gedreven 
     worden. De herders vergezellen dan de kudden, en neuron bezit van de      fennhiitten, vanwaar zij het benedeniand van mock era. voorzien,
     fennhiitten, vanwaar zij het benedeniand van mock era. voorzien,

     184      ONVERWACHTE REDDIRG
     zonder veel moeite befteeg, door middel van bosjes heester, 
     die nit de fcheuren opgroeiden. Nu vond ik eene bevallige 
     fchuinte, die met de filene acaulis als met een purperen tapijt 
    bedekt was. Min of meer vermoeid zijnde, zette ik mij bier 
     neder, en rustte een' tijdlang nit. Het was toen juist twaalf 
     me des middags.
     Na etnige ververfchingen uit miju korfje genuttigd te heb- 
     ben, beklom ik de fchuinte, en, daar nergens eenig fpoor 
     van menfchen to vinden was, rigtte ik mijnen koers naar de 
     zon en /a Tour de Illayenne , die juist ten oostcn gelegen 
     was van de ftnnhfitte , waar ik mijnen geleider gelaten had. 
     Zelden beyond ik mij zoo onaangenaam in mijne verwachting 
     te lcur gefleld, als thans op het gezigt van de ontzettende 
     verandering des tooneels, dat zich aan mijne oogen opdeed; 
     daar ik, den top der fchuinte bereikt hebbende, cane grenzen- 
     looze, met fnceuw overdekte, wildernis, zoo ver ik zien kon, 
     zag voor mij liggen, die flechts ward afgewisfeld door grooto 
     Moven en rotspuntcn, en waar, als aan de eindpalen van 
     tenon Chaos, alle wasdom en leven fcheen to hebben opge- 
     'louden.
     Zelfs indien mijne krachten nog geheel onverzwakt waren 
     geweest, zoude lit mij geen dwazer denkbeeld hebben kun- 
     nen vormcn, dan dat van te willen beproeven, deze koude 
     oorden der verwoesting door te dringen. Natuurlijk, dus, dat 
     ik thans, cigar ik mij reeds afgemat gevocide door vorige 
     moeijelijkheden, het geraden oordeelde, zonder uitilel terug 
     te keeren, en zoo fpoedig mogeiijk het pad weder to berci- 
     ken, langs hetwelk ik was opgekloinmen. Dan, oordeel over 
     mijne verbazing, toen ik, de rots weder bereikt hebbende, 
     fidderende de onoverkomelijke zwarigheid inzag, kings eene
        of te klimmen, wier ijsfelijkheid ik in het opklimmen 
     fchier niet had opgemerkt!
      Gij wcet bij ondervinding, dat znr dikwijls het geval 
     plants heeft in rotsachtige Goi-den, dat dezelfde rots , die ge-      makkeiijk te bekliminen is, in het afflijgen Met zelden het 
     makkeiijk te bekliminen is, in het afflijgen Met zelden het 
     zrootile gevaar oplevert. In t iijn geval was die aftlijging Met         gevaarlijk , waar zelt's onmogelijk; dewiji niets mijnen 
        gevaarlijk , waar zelt's onmogelijk; dewiji niets mijnen 
     val in eenen afgrond beletten kon, dan het juiste plaatfen van 
     den voet op die basics liceger, welke mij in het opklimmen 
     waren behulpzami geweest; en hiervan Monde ik mij toch 
     rtier vetzel.evi iv)te,Ien ten zij ik ook °ogee, in mijne. voet-                                 zo •
                                zo •

                 tIT FEN DOODELIJIC GEVAAR. 185

       7.olen had gebad. Ter regter en ter linker zijde ontnamen 
       verfchrikkelijke fteilten mij elke mogelijkheid, mij uit dezen 
       gevaarlijken toeftand te redden. Niets bleef mij dus overig, 
       dan het te wagen, deze fneeuwwoestijn door te worflelen; 
       en ik was genoodzaakt, hieraan alleen de beflisfing van mijn 
       lot over te laten. Andermaal beyond ik mij weldra op de fehuin- 
       te met bet purperen tapijt , en aan de boorden dier met 
       fneeuw overdekte wildernis , in welke de losfe fneeuw de 
       wandeling bij uitflek moeijelijk maakte; en woorden zonden 
       mij ontbreken, om alle de zwarigheden te befchrijven, die 
       ik op mijnen weg ontmoetede, en zoo groot waren, dat, 
       met eenen geringeren grand van natuurlijke flerkte, ik onver- 
       rnijdelijk onder dezelve bad moeten bezwijken. Dikwijls 
       vond ik mij genoodzaakt, in met fneeuw opgevulde diepten 
       neder te dalen, uit welke ik zonder de uiterfte infpanning niet 
       weder konde opklimmen; en na dit alles was ik flechts een 
       zeer klein Bind' wogs tot mijn doel genaderd. Door het aanbou- 
       dend vallen tusfchen gebrokene rotsfpitfen waren mijne enkels 
       geheel ontveld, en mijne harden door het aanvatten van de- 
       zelve zwaar gekwetst; zoodat ik mij eindelijk zoodanig nit- 
       geput gevoelde, dat het mij onmogelijk was verder te gaan. 
       Het was toen half vijf.
        Tot hiertoe had ik alle hoop van redding nog niet opgege- 
       yen; mnar thans , daar mijne krachten mij verlaten hadden, 
       en de woestenij zich nog even ver fcheen uit re flrekken als 
       bij den eerflen flap , dien ik in dezelve deed, kwam mij mijn 
       lot onvermijdelijk voor, en befehouwde ik den dood als den 
       ddnigen redder nit zoo vele gevaren. Het geringe overfchot 
       van mijnen wijn en mijn laatfte brood gebruikte ik in de vaste 
       overtuiging, dat, even als de edele Spartanen te Therniopylx, 
       ook ik nu mijnen laatfIen maaltijd gehouden had. Met deze 
       elenkbeelden leide ik mij neder op den rotsfleen, die tnij te 
       voren tot cello tafel had verdrekt, en viel terfiond in eenen 
       diepen firm.
        Het leven van uwen vriend, waarde n oN s Tr..r TEN! hint. 
       nu aan een zijden draad. Mijne vermocidheid in aanmerking 
       pemende, was bet rneer dan waarfchijnlijk, dat ik niet dan 
       na zonneOndergang nit mijnen flaap zoude ontwaken; en in 
       dit geval had Pt zonder twijfel het fIngtofFer mneten ziju 
       der vorst, die bier des nachts, zelfs in dit jaargetijde, zort 
       g,cflreng is, dat dezelve een idein meet. dat ik op duo hoog. 
                                            ten

             ONVERWACHTE REDDING

     ten was voorbijgegaan, met eene zeer dikke korst ijs bedekt 
     had. Dat eene menfchenhand mij nit dezen verffijfden en 
     bijna levenloozen toefland zoude gered hebben, was bier 
     even zoo min, als in eene woestenij op een onbewoond ei- 
     land, te verwachten; en ik zal het Coeval, aan hetwelk ik 
     mijne verlosting te danken heb, altijd befchouwen als eene 
     der opmerkelijkde omflandigheden, welke den flerveling, on- 
     der het beduur der Voorzienigheid, kunnen bejegenen.
     Ben roofvogel, die waarfchijnlijk een nest ergens in de 
     nabijheid had, was het 6enige micidel, dat mij aan het leven 
     en de menfchelijke zamenleving moest teruggeven. Met een 
     luid gefchreeuw zweefde hij zoo digt fangs mij henen, dat, 
     in weerWil mijner bijna doodelijke verdijving, ik door het 
     geraas ontweakte. Zijn geluid, dat ik nog op eenen affland 
     hoorde, fcheen mij toe dat van eenen arend te zijn; en 
     naderhand werd mij door de gemzen-jagers verzekerd, dat 
     de nesten der fleet] arenden in menigte op deze rotfen gevon- 
     den worden. De groote uil, in het Fransch grand dtic ge- 
     noemd, is mede een bewoner dezer oorden, en houdt zich 
     in de fcheuren en holligheden der rotfen op : het is echter 
     niet waarfchijnlijk, dat daze mijn verlosfer was, dewij1 hij 
     niet gewoon is zich bij dag te vertoonen. Bij mijn ontwa- 
     ken belettede mij mijn halfdroomende toeftand, het beest 
     met eenige naanwkeurigheid te befchouwen; en, toen ik mijne 
     zinnen weer had verzameld, had het zijne vlugt reeds zoo 
     hoog genomen, dat het mij niet mogelijk was, deszelfs ge- 
     daante duidelijk te onderfcheiden.
     Het was zes ure, toen ik ontwaakte; en, mijne krachten 
     nit eenigzins berffeld zijnde, befloot ik nogmaals alle pogin-      gen to beproeven, om, ware het mogelijk, mij uit dezen 
     gen to beproeven, om, ware het mogelijk, mij uit dezen 
     wetland te redden. Ik wordelde, zonder vertraging, gedu- 
     reiide omtrent een uur fang, met onbegrijpelijke moeijelijk- 
     heden, door fneenw en rotskloven heen; wanneer ik ten 
     laatfle de bedding bereikte van eene bergrivier, thans van 
     water ontbloot, en bier en daar flechts opgevuld met fneeuw. 
     Mijne geestvermogens, te voren meer en meer onderdrukt, 
     werden op dit gezigt in cone even groote mate opgewekt. 
     Vol vreugde heette ik den voorbode mijner uitredding wel- 
     kom , en betrad zijne bedding in het voile vertrouwen, dat, 
     daar hij in een ander jaargetijde zijne wateren naar de vlakten                              veer-
                              veer-

                   EEN DOODEL1JR GEVAAB. 187

     voerde, hij thans mij daarbenen tot eenen geleider zoude ver- 
      ftrekken.
       Itc daalde zeer lang,zaam rusichen hoopen rotsileenen, 
     die beurtelings nu ellen dan ruw waren, naarmate het water 
     met meer- of minder geweld over dezelve was heenge- 
     !humid. Nict lang vervoigde ik dus mijnen weg, toes ik 
      eindelijk weder verrast werd met het geluid van de klokjes 
      der kudden en het gezang der herders. De toonen der wel- 
      luidendite muzijk hadden nooit zulk eenen invloed op mij, 
      21s thans deze ruwe klanken, dewiji dezelve in an oogenblik 
      alien twijfel ophieven, die mij wegens mijne volkomene uit- 
      redding nog was overgebleven. Een rook, dien ik fpoedig 
      daarna ontwaar werd, en uit bet midden van een pijnboomen- 
      bosch opfleeg, diende mij vervolgens verder tot wegwijzer; 
      en tegen acht ure des avonds kwam ik bij eene fennhiitte 
      Ian, o? eenen aanmerkelijken afitand gelegen van die, welke 
      ik des morgens verlaten had. Dc herders, mijn misvormd eu 
      doodbleek gelaat aanfchouwende, verbeeldden zich in het 
      eerst een geestverfchijnfel te zien; en geen wonder, na veer- 
      tien uren in zulke angstvolle ointlandigheden te hebben door- 
      gebragt, zonder eenige andere verkwikking, dan die van au 
      weinig brood en avijn.
        De goede hergbewoners fchaarden zich rondom mij, out 
      mijne gefchiedcnis te vernemen, en lieten eene deelneming 
       in mijn lijden, en een ongeduld om hetzelve te verzach- 
       ten, blijken, die mij diep troffen. Toen ik den weg aan- 
       wees, hugs welken ik gelcomen was, gaven zij mij, door 
      de nadrukkelijkfte gebaren , hunne verbazing te kennen
       en verzekerden mij, dat bet hooge bergland zoer gevaarlijk 
       is , uit hoofde der verfchrikkelijke afgronden, die men er in 
       menigte aantreft; en dat het door de gemzen-jagers niet voor 
       in de maand Augustus, en dan zelfs nog fchaars, bezocht 
       word t.
        Ziedaar, waarde BONSTETTEN, een getrouw en onopge- 
       fmukt verbal van mijne /agile reize in bet Alpifche ge- 
       ilergte!

     188        131JZONDIMHEDEN


      MERKWAARDIGE BIJZONDERHEDEN UIT HET LEVEN TAN 
             DEN BEROEMDEN SULLY (*).
      (Uit de Histoire de HENRI LE GRAND, van Illadame 
                 DE GENLIS.)
     In de rampzalige dagen der PariAke bloedbruiloft bewaarde 
     de Voorzienigheid een kind, dat in het vervolg moest bijdra- 
     gen om Frankrijk te herfcheppen. De jonge ROSNY, (s u L- 
     L v), twaalf jaren werd, den eerften dig des algemee. 
     nen moords, wakker door het gelui van alle klokken en het 
     verward gefchreeuw van bet graauw. Zijn Gouverneur,en zijn 
     kamerdienaar gingen met overhaasting naar buiten, om •naar de 
     oorzaak van den opfland te vernemen, en men heeft nader- 
     hand nooit weer van deze twee mannen gehoord; zij waren
     Van de eerfte fagtoffers. De jonge sNY, alleen in zijne 
     kamer gebleven, kleedde zich in allerijl; en door zijnen huis- 
     waard onderrigt van het gevaar, waarin hij zich beyond, be• 
     foot hij zich te begeven naar het Kollegie van Bourgondie, 
     waar hij fludeerde. Hij wikkelde zich in zijnen fcholiersman- 
     tel, en, een pair groote getijboeken onder zijnen arm nemen. 
     de, begaf hij zich op ftrnat. Hij werd door fchrik bevangen, 
     bij elke Ichrede benden van verwoeden aantrefrende, die roe& 
     liepen onder het gelchreeniv: fla dood, pa dood! verwoord de
     lingenooten! Hij verviel onder een corps de garde , dat hem 
     ftaande hield; maar het getijboelc, waarvan hij zich bad voor. 
     zien , diende hem ten paspoort ; men liet hem loom : hij 
     werd nog tweemalen vastgehouden, en redde zich met bet- 
     zelfde geluk nit deze dringende gevaren. Aan het Kollegie 
     van Bourgondie gekomen , weigerde de portier in den beginne, 
     hem bier in te nemen. Nu achtte hij zich reddeloos ver- 
     toren; maarhij werd te rade, naar den principaal van het Kol- 
     legie te vragen, zijnde een dengdinam iterkelijke, met name 
     to F AYE, die zich met hem belastte, en hem gedurende drie 
     dagen in een kabinet verborgen hield, alwaar deze eerbied. 
     waardige priester, zoo zeer verdienende het Evangelic te pre- 
     iiken, hem zelf des morgens en avonds fpijs ging brensen.
                                  Her
      !*) leder kent dezen grooten Staatsdienaar des grooten 11ENDRIKSi 
     den vrienct van dezen Triend zijner volken.

                 UIT HET LEVER VAN SULLY.  139

         verbod van doodflaan en plunderen eindelijk openbgar ge- 
      maakt zijnde, haalde men den jongen ROSNY uit zijn celiet- 
      je, en hij word den Koning van Navarre in hauden gefteld,
                         1^^•••16^^71

        in den veldflag van Ivry waren de Baron VAN RO s
      die, als gewoonlijk, in, bet eskadron des Koningsfireed, twee 
      paarden onder bet lijf gedood. Na zware wonden ontvaiigen 
      te hebben, viel hij van zichzelve, zonder den uitflag des ge- 
      vechts gezicn te hebben. Weer tot zijne kennis komende, 
      beyond hij zich over de aarde uitgeftrekt, zonder helm en 
      bijna zonder wapening, (de zijne was in flukken gcflagen;) 
      en, naar alle kanten rondziencle, ontdekte hij bij zich noch 
      bediendeu, noel] vijanden, noel: rroepen, en befpeurde n;et 
      dan lijicen, tangs den grond gefirckt. Hij hield den flag voor 
      verloren. De honing was op (lit oogenblik met de armee aan 
      bet vervolgen der vlugtenden. Hij Mond, kunnende ter naau- 
      %ler nood blijven flaan; in dezen toefland zag hij een' ruiter 
      van' de vijanden op hem aankomen; deze ruiter was gewond, 
      op eon flccht paard, :mar fcheen het op zijn levee gemunt te 
      hebben. Gelnkkig beyond ROSNY zich flechts eenige pasfen 
      van eenen perenboom, welks takken buitengewoon laag neer- 
      hingen. Hij fleepte zich onder dezen booM, en, zich om den- 
      zelven draaijende, en een bolwerk van de takken makende, 
      vermijdde hij de flagen van dezen foldaat, die, ten einde van 
      weinige i minuten, bet gerucht van den draf eens paards hoo- 
      rende, n aller ijl de \Tint nam. Hij, die dus tugfchenbeiden 
      kwam, *as een bediende uit bet gevolg van 's Konings le- 
      ger; hij bereed een Becht , klein paardje, dat RosN v, die ill 
      den flag altijd geld bij zich droeg, voor tien males de waar- 
      de kocht. Deze kon hem geen het minfle berigt van den flag 
      geven. ROSNY, fieeds geloovende dat dezelve verloren Was, 
      Ittgt te paard; hij begeeft zich op reis, zonder te *retell, 
      welken weg hij moet nemen, en, aldus op geluk en ongeluk 
      ronddwalende, ziet hij regt op zich aankothen zeven vijan- 
      den, welker een den witten flormhoed des Hertogs V A N 
      MAYENNE droeg. Hij dacht ditmaal, dat het onniogelijk 
      was, het nieuw gevaar te ontlnappen. Men riep: werda! en 
      hij noemde zich. Gereed om zich over te geven, hoedanig 
      was zijne verbazing, toes hij, in plants van aangevallen td 
      wonden, vier der perfonen hem nederig zag naderen, fmeeken,
       NENGELW. 11316, NO4 4. 0

     190  EUZONDERHEDEN Urf HET LEVEN VAN SULLY.
     de dat hij hen als gevangenen wilde aannemenl Het fcheett 
     hem zoo vreemd, dat vier gezonde en welgewapende krijgs- 
     lieden, op volmaakt goede paarden, zich kwamen overgeven 
     aan een ontwapcnd man, geheel met bloed bedekt, dat hij, 
     bewegingloos, buiten flaat was om te antwoorden. Maar hij 
     kreeg welhaast opheldering; deze vrijwillige gevangenen deden 
     zich kennen. Zij berigtren hem, dat de Hertog VAN Mk. 
     YENNE den flag verloren had, en dat de Koning de over- 
     blijffelen van den gewonnen flag vervolgde. De een bood 
     hem, na dit verflag, ten teeken der overgaaf, den Witten 
     flormhoed aan, dien ROSNY, bij den flaat van uitputting, 
     waarin hij zich beyond, moeite had om te dragen. De drie 
     anderen van dezen troep (alien worden genoemd en waren 
     lieden van aanzien) fpraken niet van zich over te geven; zij 
     bevalen ROSNY hunne vier makkers, en, eenen hoop der 
     overwinnaars ziende naderen, renden zij met losfen teugel 
     voort. R Os NY beg/f zich tot het koningsgezind bataijon, 
     en, een' der pages van den Koning ontmoetende, belastte hij 
     hem met den flormhoed, die voor hem 'eene vracht was, weice 
     hij niet meer kon torfchen. Na nog eenige andere avonturen „ 
     ging hij in een huis, waar men zijne wooden verbond; ver- 
     volgens liet hij zich in een' draagitoel, en te water, naar het 
     kasteel van Rosny brengen, waar de Koning was, dien hij door 
     een' koerier van ales had laten onderrigten, wat hem weder- 
     iTaren was. Op geringen affland van Rosny, zag hij de vlakte 
     geheel bedekt met paarden en honden, en den Kollin zelv', 
     die van de jagt kwam.. De Koning liep teritond naar zijne 
     roshaar , en, ten aanzien van al zijn gevolg, omhelsde hij 
     ROSNY met alle blijken der treffendle genegenheid.


      De Koning, wetende dat R o s Nv aanteekeningen hield ont. 
     trent alle de gebeurtenisfen, waarvan hij getuige was, beval 
     hem, dit werk nit te breiden en in orde te brengen; en, daar 
     R os NY zich daarvan verfchoonde, betoogende dat hij de 
     hebbelijitheid van fchrijven niet begat, beloofde de Koning, 
     het handfchrift te zullen lezen, en den flij1 met zijne hand te 
     zniveren. Dusdanig was het begin der Gedenkfclimften van 
     sot, belangrijke anekdote, die ze nog te kostelijker maakt.

                                   or

                 PIATUURLIJEE DISTORIE DER APEN. 191


                 NATUURLIJKE HISTORIE DER. APEN.
                    Eene fatyrieke Voorlezingi 
                     (Naar het Hoogduitsch.)
       1/Vanneer wij den flatelijk regtop tredenden Orang-outang, 
       of Boschmensch, tabula I ill B U F F O N'S Natuurlijke Histo- 
       ;ie van den Aap, befchonwen , getijit hij , als met den maar- 
       lchalksflaf in de hand, den paradecogt der apen aanvoert , zoo 
       blijft ons naauwelijks eenigo twijfel over, of dit Bier iet an- 
       ders zij dan cen ontwerp tot cm' mensch, dat echter nog te 
       ver van het ideaal der groote vomiter verwijderd bleef, om 
       het den Tempel der menschheid in to drnkken, en den god- 
       delijken adem in te blazen.
         Stellen wij ons eenen beeldhouwer voor, die zijn ideaal 
       mariner wil uitvoeren. Hoe menige onvolkomene fchets moet 
       hij dikwijls ontwerpen, eer hij een model tot land brengt , 
       dat aan zijn idd beantwoordt? Even zoo fchijnt de natuur 
       eerst door ecue reeks mislukte proeven tot de verwezenlij- 
       king van haar menfchen- ideaal gekomen te zijn, wanneer wij 
       de ganfche volgreeks der apen, van den Baviaan tot den 
       Orang-outang, de monilering later pasferen; ja zelfs komen 
       wij in de verzoeking, doze zeldzame diermenfchen, welke 
       ons, meesterflukken der fchepping, als 't ware fchijnen te 
       trotfen, voor andien bf voorbereidende oefeningen to hou- 
       den, welke de fchepping des menfchen voorafgingen. Befchou- 
       wen wij b. v. den kortflaartigen , hondskoppigen aap op de 
       I3de plaat. 'Vie twijfelt , dat hij de cerile proef was, om de 
       hondsgeflalte tot de menfchengellaIte te veredelen ? Hier hebt gij 
       de loodregte bonding des ligchaams , die echter nog alto dikwijls 
       uit de rol geraakt , en tot de viervoctige bees tachtigheid afdaalt. 
       Ilier hebt gij de eerie onvolkomene ontwerpen tot menfchen- 
       lianden; bier is de eerie overgang tot den mensch ; met Eda 
       %voord: bier is de Baviaim. Maar nit doze gellalte liet zich 
       zoo weinig de beer der fchepping vermoeden, dat de natuur 
       het opgaf, van den hond tot den mensch over te gaan. Zij 
       beproefde derhalve den overgang van de kat tot haar ideaal; 
       en zoo ontilonden die kattekoppigc, kromgebogchelde en 
       1angflaartige gedierten , welke wij order de nainen 
       ilfakak, Pates,      Talapoin, Killitrix enz. tiling-
                            () 2                pen,

        I92                   NATUUILLIIKE
        pen, onder welken eenige bij den naam van Meerkat be- 
        kend zijn.
          Of de Maimon met den filozoof des zelfden naams en zeer 
        geachten aandenkens gelaatkundige overeenkomst hebbe, laat 
        ik aan zijne plaats. Zoo veel is -zeker, , dat hij in ligchamelii-
        ke houding en diepzinnige uitdrukking des gezigts iets van 
        eenen wereldwijzen heeft , die over eene of andere moeijelijke 
        metaphyfirche flelling peinst. — Even zoo weinig is te mis- 
        kennen , dat bij alle deze apen kattengedaante met men- 
        fchengedaante ineengefmolten, doch het ideaal maar weinig 
        nader gekomen is.
          Dan, befehonwen wij eens den asp, welke op de offe 
        plaat onder den eerenaam van den Hertog voorkomt. Hier is 
        reeds edeler menfchelijke evenredigheid. Hier zijn armen, 
        voeten en handen , als bij dzn mensch. Hier zijn news en 
        oogen, hier is gelaatsuitdrukking , als bij den beer der fchep- 
        ping. Maar de kaak , de flaart en de nagels verraden nog te zeer 
        het dier. Ook deze fchets werd verworpen; en zoo ontflond 
        de Gibbon, of langarmige aap, op de 2 d e plaat. Hier is men 
        het ideaal reeds aanmerkelijk nader gekomen. Hier ziet gij 
        menfchelijke ligchaamsgeftalte in elle afzonderlijke deelen„ 
        Hier is volkomen loodregte houding; bier de vorm des men- 
        fchelijken hoof& ; bier zijn ooren, mond en news als bij ors 
        evenbeeld; hier is een fierlijk gekroesde Zweedskop , en eon 
        bakkebaard , waarover zich geen onder martiale pronkers be- 
        hoefde te fchamen; hier, eindelijk , zijn fchouders, voerer, 
        armen en handen, weaker gebarenfpraak , vol van uitdruk- 
        king , geenen menfchen-verbeelder, gelijk I F F L n ND de fchouw- 
        fpelers zeer zinrijk noemt, geenen rondreizenden Mimus of Dc- 
        clamator ontfieren zou. Doch de verhouding van het eene 
        tot het andere is nog te gebrekkig. Doze armen en handm, 
        fang genoeg om een geheel vrouwelijk apen- harem te omhel- 
        zen , pasfen niet voor een meesterfluk der fchepping, dat 
        flechts tot een huwelijk en deux beflemd is.
          Nu ontliond de Orang-outang, of Boschmensch , welke 
        zich tabula f in deze reeks van mimifche apenverbeel- 
        dingen aan ons voordoet. flier is, als 't ware, de laat- 
        fle flation, of pleisterplaats, van het dier tot den mensch. 
        En inderdaad, wanneer wij dezen aap naauwkeurig befchou- 
        wen, zoo fchijnt hij ons, heeren der fchepping, als tot eenen 
        rangflrijd nit te &gen, of zelfs zich over ons vrolijk te ma- ken.

                DER APEN.      193

     ken. Vertalen wij eens den fatyrieken trek om zijnen 
     mond in eene verflaanbare letterfpraak. „ Slechts niet to veel      vertooning gemaakt, gij heeren der fchepping! "— dus Cchijnc 
     vertooning gemaakt, gij heeren der fchepping! "— dus Cchijnc 
     hij ons toe te roepen „ die daar zoo deftig henentreedt: 
     bier zijn ook lieden, die opgeregt gaan, zoo wel als gij; 
     bier zijn ook lieden, die /mime medefclilpfelen over den 
     fchouder aanzien, zoo wel els gij. En wat de fpraak be- 
     treft, waarop gij u zoo veel laat voorfiaan: ei! beproeft het 
     eens , onze apenfpraak te beauderen, of er niet meer gezond 
     verftand dan in uwe menfchenfprake is."
      In waarheid, bij den annblik van dezen quall-mensch bun- 
     nen wij ons natmwelijks onthouden van te vormoeden , dat de 
     groote formeerfier hem in eene HogartIclze luirn gefehapen 
     hebbe; namelijk, om eene karrikatuur in de fchepping dear 
     te ftellen, waarin de mensch met demoed zijne grondtreltken 
     herkennen zou, wanneer hem do hoogmoedsduivel plaagt 
     om zich voor een evenbeeld Gods te houden.
      Evenwel laat zich niet loochenen, dat tusfchen den Orang- 
     .ntang en den mensch nog eene klove gevestigd is, welke de 
     natuur met eene ontallijke menigte fpelingen aattvulde, die 
     zich meer- of minder van bet apendom verwijderen en in de 
     menfchenheid overfpringen. — Under doze fpelingen neem ik 
     elle die gecivilifeerde apen op, welke wel eene menfchelijke 
     opvoeding genoten hebben, in menfchelijke ft raak onderwe- 
     zen zijn, in menfchelijke kleeding roncigaan, (loch niette- 
     min naer hunnen apenaard, hunne apenneigingen en apenins- 
     ten, met even veel regt als de Orang-outang en de Gibbon, 
     tot de apen behooren, ja nu en dan zelfs in de familie der 
     Bavianen overfpringen. Befchouwen wij, b. v., den ouden, 
     geilen handelfmous R i p s. Welken verliandigen man valt bet 
     in, hem voor let enders dan eerie bastaardfoort des Baviaans 
     te houden, bijzonder wanneer hij , met de ligtvoetigheid cens 
     bokvormigen Satcrs, zijnen grijzen haren, zijngerimpeld voor- 
     hoofd en zijner varkenslederen huid ten trots, op Amors 
     vrijen grond het wild najaagt? — Stellen wij de kleederen 
     ter zijde, waarin 14i zijne apengefialte poogt te verfleken. 
     Verbeelden we ons hem in purls naturalibus; en ik twUel 
     geenszins, of, zoo eenig natuuronderzoeket hem op de bust 
     van Congo ronddwalen, of met een wijfjesaap kozende on 
     eenen dadelboom zag zittcn, wij hem fpoedig in alio natuur- 
    Jaistorifche werken in efflgie zouden aangapen, misfchien 0!7-
                  ID 3         der

       I94.          NATUURLIpte HISTORIC

       der den naam van bokaardigen aap; of fimia hirctts, deivijI 
       bet inderdaad fchijnt , alsof de natuur tot zijn wezen twee 
       deelen Baviaan en an deel bok genomen hebbe, fchoon hem 
       ook eenig bijvoegfel van de zwijnen-natuur niet kan ontzegd
       worden. — Of, befchouwen wij den Raadsheer E-
       R N U s, die daar in flijve graviteit voor ons henen treedt. 
       Voorzigtige Praktizijns plegen den testamenten eene claufule 
       toe te voegen, de codicillare claufule genaamd, welke omtrent 
       dos luidt: „ Mogt deze mijn laatfte wil niet als een forme- 
       lijk testament kunnen gelden, zoo wil ik toch, dat het els 
       eene codicil, een legaat, eene donatio mortis caufa etc. zal 
       beftaan." Even zoo komt mij onze Raadsheer SLENDER' A. 
       N us voor als een fchepfel, waaraan de natuur de codicillare 
       claufule heeft toegevoegd : „ Mogt dit mijn work niet als een 
       iu regten beftaand mensch kunnen gelden, zoo wil ik toch, 
       dat het als een Orang-outang, Gibbon of Maimon zal beftaan." 
       Want, nemen wij de prod, een' Orang-outang zijnen ambts. 
       rok aan te trekken, en hem op eenen notenboom te zetten, 
       of niet iedereen zich verwonderen zal, dat de ernsthaftige en 
       deftige Raadsheer sLENDERIANus, zijner ambtswaardigheid 
       ten trots, op den notenboom geklouterd zij I — Ik wil daar- 
       van niet eens fpreken, dat de natuur reeds zijn uitwendig 
       den typus des apenkarakters ingedrukt heeft; fchoon zich 
       reeds nit dozen verzwik.ten bouw der ledematen, dozen 
       driehoekigen kop, doze hoogflaande ooren, en dezen tot een 
       hoefijzer vertrokken mond, de Orang-outang Mat zien, en 
       wij inderdaad de tweede nitgave der Buronfche Boschmen- 
       fchen, tabula 1, met eenige ophelderende noten des uitgc- 
       vets , in hem meenen te aanfchouwen. Doch, hetgeen hem 
       meer nog dan zijne geflalte karakterifeert, is deze Orang-ou- 
        ang's-graviteit, deze geleende , nageaapte, een of ander 
       hoop origineel afgeziene, mine van gewigtigheid, en doze flijf- 
       heid van bonding, welke hij ook met den' kalkoenfchen haan
       gemeen heeft. Met woord: hier is waarachtig apenkarak- 
       ter, , naapingszucht ; bier is de Orang-outang in toga.
         Doch, opdat men mij geen gebrek aan fystematiiche orde 
       verwijte, zoo wit ik eerst de genera optellen, en daarnit dan 
       tie fpecies ontwikkelen. Ik verdeel alzoo de apen in wilder en 
       gecivilifeerden, near dat zij in den that der natuur, of in maat- 
       fehappij en burgerlijkc vereeniiing !even. Mijne gecivilifeerde
                                                apen

                 DER Mit        195
     apen vervallen wedetom in drie afdeelingen ; namelijk, in 
     prank -apen , wellustige apen , en bekkige of (noel-apen.
      Onder de pronk-apen zijn op te merken: ten eerfte, de def- 
     tige apen, tot welken mijn Raad:,heer SLENDERIANU s, 
     als finzia togata , of nap met de ambtsmine, behoort. Deze 
     apenfoort verraadt zich , als gezegd, zeer fpoedig door hare 
     phyfiognomifche uitdrukking. Haar gezigt ziet er cenigermate 
     uit als een regeringsmandaat, dat, met den ambtsltempc1 en 
     een flooters-zegel voorzien, de woorden: ex officio, regerings- 
     zaken, aan het hoofd voert.
      Bovendien vereischt in deze klasfe eene bijzondere melding 
     de kleine Paus, of fixia in pontificalibus. Dergelijke, in gees-      telijke deftigheid daarheeu Itappende, apen behoeven wij juist 
     telijke deftigheid daarheeu Itappende, apen behoeven wij juist 
     Diet ver te zoeken. Overal verbeelden zij zich op den 
     kanfel te than; ieder geluid, dat zij van zich geven, is een 
     evangelic, en de ganfche menschheid behoorde bun, biliijker- 
     wijze, het wierookvat na te dragen. Ondertusfchen gebeurt 
     bet deze deftige apen finntijds, dat zij uit hunne rol gera- 
     ken, en hunne apennatuur op eene hoogst belagchelijke wij- 
     ze verraden; wanneer dan niet zelden de ambtsparuik en de 
     paufelijke waardigheid zeer in het gedrang Itornen.
      Eene zeer gelijkende bastaardfoort van deze deftige pronk- 
     apen zijn de majestuenzen. Dezen doer zich door eene pot- 
     fierlijk- majestuenze bonding, door eene zekere protektor-mi- 
     ne kennen, waarmede z:j op ons nederzien.
      Er zijn twee foorten derzelven, de groote en de kleine 
     Protektor. Van de eerfte foort is er een bekend, die, onder 
     den naam van Imperator Mundi, of Univerfeel- Monarch, bij- 
     na Europa doortoog, en zich voor zwaar geld zien 
    liet. Hij was omftreeks vier voet hoog, en tamelijk breed van 
    fchouders. In het jaar 18o2 hadden de g..Iikkers aan het Pa- 
    ri,fche hof zich ten fpel gemaakt, hem met een' purpereu 
    mantel te bekleeden en met kroon en fchepter te verfieren.
    Ongemeen potfierlijk zegt de fchertfende natuuronderzoe- 
    ker , Pat':r SPIRIDION, van wien ik deze aanteekening ont- 
    leend heb — ongenicen potfierlijk was de nageaapte majesteit, 
    met welke deze aap den troon bekiont. In zijne mine waren 
    duidelijk de woorden to lezen: „Wij , Orang-outang de Groo- 
    te , bij de gratie Gods" enz. Doch hij geraakte maar al te ligt 
    bit zijne rol , en er behoefde hem fleehts jets voor te komen, 
    gat zijne apenbegeerte prikkelde, flui:s liep hij de trappen
                  0            de 3

     196       INATUMILIJICE HISTOME

     des troons af, om het meester te worden, en liet purper 7 
     kroon en fchepter in den loop.
      De kleine Protektor pleegt zich desgelijks ten hove, dock 
     tevens in voorzalen en bureaus van hooge flaatsbeambten, te 
     vertoonen. Zijne gebaren vallen bijna nog meer in bet belaa- 
     chelijke, dewijl hij naar niets verder, dan eene kopij van eene 
     andere kopij to zijn, flreeft. Hij duet zich insgelijks door een      hoog nederzien en door eene grootfche kortheid van woorden 
     hoog nederzien en door eene grootfche kortheid van woorden 
     kennen, waarachter hij belangrijke geheirnen fchijnt te ver- 
     bergen. leder verzoek beantwoordt hij of met een majesrueus 
     kopfchudden, of door eene vriendelijke buiging van zijn 
     hoofd, waarmede hij ons fchijnt te willen zeggen: Wij 
     zullen uw verzoek in eigen hoogen perfoon overwegen. Re- 
     ken op onze verhevene gunst."
      Eene derde foort der pronk-apen zijn de Ceremoniciipen. Zij 
     onderfcheiden zich door eene marionetmatige houding des lig- 
     chaams , door een gebarenfpel, hetwellt naar den winkelhoek 
     en cirkel afgemeten fchijnt. De Ridder GODOFREDUS ver- 
     telt ons in zijn werk de bestiarym ingenio, hetwelk helaas 
     in den tijdflroom verzwolgen is, dat hij aan het hof des Kci- 
     zers van China eenen dergelijken aap gevonden heeft, die het 
     amht van Ceremonierneester waarnarn. Deze aap ging Heeds 
     chapeanbas en in groot gala gekleed. Hij paste dennate op 
     den dienst, dat, wanneer zijne Majesteit niesde of oprisptc, 
     waarbij Hoogstdezelve juist niet gewoon was zijne hand aan 
     den mond te brengen, hij zich met het fpits van den neus 
     tot aan den vloer boog; welke buiging dan door het ganfche 
     hofgezin marionetmatig nagemnakt werd. Inderdaad liet zich 
     aan hoven, waar het Machinewezen eenen hoogen trap van 
     volkomenheid bereikt heeft, van deze Ceremoniefipen een zeer 
     doelmatig gebruik maken, wanneer men hen namelijk afrigtte, 
     om het fignaal tot de reverentien, kniebuigingen en andere 
     evolutien der hoftaktiek op de wijze der orkestmeesters 
     door taktflagen, of op die der vlcugelmannen door teekenen, 
     te kennen te gcven, welke het kommando- woord des Core- 
     moniemeesters aan het ganfche Elofinarionetten-perfoneel vet.. 
     zinnelijkten. — Doch dit fchijnen pia defideria, gelijk menige 
     andere cloelmatige voorfiag.
      Gann wij nu tot de vierde foort der prouk- apen, namelijk 
     tot de Illodeiipen, over. — tier is eene bekende zaak, dat de 
      chi: tot rat, ootfi ng en hoofdtrek is in het karakter van den 
                                sap.

                               DER APEN.                     197
        sap. LE VAILLAN'P levert belangrijke voorbeelden. Men 
        behoeft flecks in deszelfs tegenwoordigheid een' rok of eene 
        broek aan te trekken, terflond zal de aap het nadoen. Even 
        zoo openbaart zich zijne zucht tot nabootfing, met betrekking 
        tot menfchelijke zeden en gebruiken. BUFFON verhaalt , dat 
        hij eenen Orang-outang heeft leeren kennen, welke denge- 
        nen, die hem bezochten, zeer hoffelijk de hand gaf, om hen 
        bij het affcheid weer nit te geleiden. Dezelfde aap zette zich
        aan tafel, maakte zijn fervet los,• veegde er zich den finoel 
        mede, bediende zich van lepel en vork als een mensch, ja 
        fchonk zichzelven wijn in, dronk, en deed vele andereBin-
        gen na. FROGER fpreekt zelfs van eene apenfoort aan 
        de oevers van den vloed Gambia, welke de menfchen, die in 
        hunne Republiek verdwaald geraken, eenen flok aanbieden, 
        en dezelven dwingen, met hen te vechten. Merin ligt, der- 
        halve, blijkbaar eene uitdaging ten tweegevecht; en ook Bit 
        menfchelijke, of veeleer onmenfchelijke, gebruik heeft dus 
        zijne nabootfers ander de apen gevonden, of - hetgeen mil 
        inderdaad waarfchijnlijker dunkt — de menfchen hebben het 
        van de apen geleerd. Dan, dit zij zoo als het wIl ; zoo veel 
        is zeker, dat de apenjagers zich van een' welberekenden kunst.
        greep bedienen, om den aap te vangen. zij trekken, name• 
        lijk, in bet gezigt van deuzelven, een paar laarzen aan, gaan 
        dan ter zijne, doch late) een paar met pik befmeerde laarzen 
        achter. Terflond loopt de aap toe, trekt de piklaarzen aan, 
        en levert zich daardoor zelf in handen zijns vijauds. Hier 
        dringt zich ons eene in het oog loopende gelijkheid tusfchen 
        een zeker yolk en doze dwaze apen op. Want, zijn de vreem- 
        de moden en zeden , welke het nadapt , niet ook met de pik- 
        laarzen der apenjagers te vergelijken, welke het even zoo 
        ligtziunig aantrekt, waarin het even zoo zeker tieken blijft, 
        en zich in handen zijner vijanden levert? Is dit yolk derhal- 
        Nee, met refpekt gefproken , niet een ware aap?
          Na deze kleine afwijkingen, willen wij nu eenige bijzondc- 
        re fpelingen van Modeiipen toelichten.
          Vooreerst onderfcbcidt zich bij dezelven de Franciferende 
        aap, ook Fa1,fivon genaamd. Dezen aap naauwkeu- 
        riger te befchrijven, ware eene zeer overbodige moeite. Hij 
        dringt zich ons overal op, bijzonder daar, waar de zooge- 
        nnainde beau monde of apen du ton bun fpel drijven. Hier is 
        het, dat Monfieur Fanfaron zich needs in het nieuwfte Parij-
                                  0 5                       fche

     tja      NATUUR LINE HISTORIE

     fche kostuum vertoont, dat hij of een vaudeville neuriet , of 
     een calembourg last luchten, of eene met fuiker in flede van 
     zout beflrooide klucht vertelt; met da woord: hier is het, 
     dat Monficur Fanfaron zich in zijn ware licht vertoont, en de 
     zege over het hart der Mademoifelle of Comtesfe Fanfaron 
     wegdraagt.
      Een tegenhanger van onzen Franciferenden aap is de En- 
    gliferende of langpandige aap, dien ik ook Sir Harington of 
    Lord Winkelbezem zou kennen noemen. Deze aap fchijnt 
    zich een tijdlang veritoken te hebben gehouden, maar komt 
    thans weer met magt te voorfchijn. Sir Harington doer zich 
    zeer fpoedig door zijne lange panden, waarmede hij het flijk 
    van de firaten veegt, en door zijnen breedgeplooidcn over- 
    rok kennen, waaruit echter, in fpijt aller pogingen des kos 
    tuumkunflenaars, de aap aan alle zijden uitkijkt.
     Eene vierde foort der pronk-apen, eindelijk, zijn de gri- 
    ,nasferende open, onder welken zich twee fpecies, namelijk de 
    Ifeine Kokette, en de Pronkerd, of Petit-maitre, voornamelijk 
    enderfcheiden.
     Eenige natnuronderzoekers willen de ontdekking gedaan heb. 
    ben, dat het wijfje van den Orang-outang fomtijds de preut- 
    fche en befchaamde fpeelt. Het is, dcrhalve, niet te verwon- 
    deren, wanneer wij ook dergelijke pronk-aapjes onder de ge- 
    civilifeerden aantreffen. De reeds boven gcdachte Pater s r I- 
    x /DI ON vertelt ons in zijn werk de natura et virtutibus 
    fimiarunt, dat hij Meerkatten gevonden heeft, welke in onmagt 
    vie/en, wanneer een paar vliegen indecent genoeg waren , om 
    voor hare oogen te paren. Hij voegt er intusfchen bij , dat 
    deze Meerkacten, zoodra zij zich voor onopgemerkt hielden, 
    jnist geen mishagen aan dergelijke natuurfpelen fchenen te 
    hebben.
     Wat den Pronkerd betreft, zoo verfla ik daaroncier die gri- 
    rnasferende apen, wier wezen, gelijk reeds de naam (eigenlijk 
    Prankbengel) te kennen geeft, nit din deel pronkerij en kin 
    deel bengelarij is zamengefteld. Pronkerij fchijnt intusfchen 
    liechts het aangeleerde, maar bengelarij het natuurlijke ka- 
    rakter te ziju; en daarom merken wij op, dat hij uit de 
    iironkerij gedurig in de bengelarij terugvalt. Onder alle taal-     zuiveringsproeven des verdienflelijken Heeren CAMPE, ver- 
    zuiveringsproeven des verdienflelijken Heeren CAMPE, ver- 
    ilrekt geene hem tot grooteren roem, dan deze Pronkbengel; 
    (dien wij alzoo voorflaun in bet liollandsch over tc nemen.) 
                               Bo-

                DER APEN.       I94)

      Bovendien kan men tot de foort der grimasferende apen nog 
     de Brilleiipcn tellen, waaronder ik diegenen verlia, welke, 
     ondanks hun goed gezigt, fleeds een' bril op den limit dra- 
     gen. Men moet zich daarom hoeden, deze Brilleipen met 
     eene foort van menichen te verwisfelen, die wegens werke- 
     lijke bijziendhcid tot de oogenkruk hunne toevlugt moeten 
     nemen. Want juist dezen zijn het, welken hij naiiapt; daar- 
     door naar den hoogften rang op de fchaal der apen flrevende, 
     doordien hij een gebrek huichelt , dat hij niet heeft.
      Naardien wij nu de eerfle hoofdfoort der gecivilifeerde 
     open befchouwd hebben, willen wij tot de tweede hoofd- 
     foort, de wellcstige apen, overgaan. Deze vervallen wedcrom 
     in verfchcidenc fpecies:, of onderfoorten, van welke ik flechts     twee, namelijk den geileo aap en den Gourmand, of Lekker- 
     twee, namelijk den geileo aap en den Gourmand, of Lekker- 
     bek, wil aanduiden.
      De gcilc aap, ook fimia libirlinofa of Priapus genatund, be- 
     hoort eigcnlijk tot het geflacht der Bavianen, welke wegens 
     hunne geilhcid onder de apen naam gemaakt hebben. De 
     bloedverwantfchap is onloochenbaar, zoo anders ligchaams- 
     bouw, gelaatsuitdrukking en temperament bloedverwantfchap 
     te. kennen geven; en het is onmogelijk, onzen Priapus niet 
     terftond onder alle gecivilifeerde apen te kennen. Befchouwen 
     wij deze wellustige baviaansoogen, welke hij als een paar 
     vuurraderen in den kop rondwentelt, om zijne prooi op te 
     fporen. Befchouwen wij dezen fnuffelenden hondsneus, welke, 
     in opzigt tot het fpoortalent, ilechts •met eenen Douaniers- 
     cf geheimen policie-news ken vergeleken warden, en reeds 
     op mijlen affiands zijn flagtoffer te befpeuren, en den wild. 
     reuk in te fnuiven fchijnt. Befchouwen wij dezen lekkenden 
     snond, die fleeds toehappen wil, en zijne fluwe bokkenbe- 
     geerlijkbeid door een priapiseh grijnzen verraadt. Voeen wij 
     nog dezen gekromden apenrug, dit beenige x-vormige voetge- 
     fief cum attineutlis er b'j, zoo verkondigt oils alles den Ba-      viaan , welken wij tabula 13, in effigie , bewonderen. Wij 
     viaan , welken wij tabula 13, in effigie , bewonderen. Wij 
     hebben boven reeds kennis met den ouden food gemaakt, die 
     door zijne belustheid op wildbraad , bijzonder naar jong, on- 
     rijp , zijne baviaansnatuur genoegzaam verraadt. Doch deze 
     is flechts een voorbeeld van ontallijke anderen, voor welke 
     ieder waakzaain huisvader voetangels moest leggen, dewiji 
     zij, door lokfpijzen van allerlei foort, het jonge, onervarene      duifje in bun net weten te kirren. — De natuuronderzoekers
     duifje in bun net weten te kirren. — De natuuronderzoekers
                             s H 0 (3..

        200         NATUURLIJKE NISTORIE DER APEIC.

        SCHOUTEN, DAMPIERE en FROGER verzekeren, dat ze- 
        kere apen zeer begeerig naar vrouwsperfonen zijn, dezelven 
        fointijds in de bosfchen overvallen, ja fchofferen. De beide 
        laatfen voegen er bij , dat dergelijke apen zelfs meisjes van 
        acht tot tien jaren vvegflepen, en ze met zich op de boo- 
        men nemen, waar men dan groote moeite heeft, deze kin- 
        deren aan hunne omarmingen te ontrukken. Wij laten de toe- 
        pasfing van dezen karaktertrek op onze gecivilifeerde Bavia- 
        nen en Orang-outangs aan de eigene ervariug onzer hoorde- 
        ren over.
          Wat den Gourmand, of Lekkerbek, betreft, zoo verity ik 
        daaronder die gecivilifeerde apen, welke van een zoo delicaat 
        en zoo verwend gehemelte zijn, dat alle vier werelddeeleu 
        zich vereenigen moeten, om hunne tong te kittelen. net is 
        bekend, dat de Orang-outang een geweldige fnoeper is, en 
        aan broodfuiker en zoete amandelen en vijgen nooit genoeg 
        heeft; doch onze Gourmand overtreft hem nog verre. Wij 
        hebben dagelijkfche gelegenheid, hem in de Muze0i des fil- 
        nen fmaaks, ik bedoel de Restaurations enz., op te merken, 
        waar hij dikwijls in een vierendeel uurs zoo veel verfnoept, 
        als toereikend zou zijn om de ganfche fcbaar zijner hongerige 
        fchuldeifchers met brood te verzadigen.
          En nu, laat ons eindelijk tot de derde hoofdfoort, name- 
        lijk tot de bekkige of fmoel-apen, overgaan. Doze zijn die 
        fmalkoppige apen, welke over idles, wat hun nog niet voor- 
        gekomen is, den bek openfcheuren. Ik heb nieuwelings ge- 
        legenheid gehad, dergelijke apen waar te nemen, welke mij 
        de eer aandeden, over mijne fatyrieke rchertferijen een gewel- 
        dig gefchreeuw aan te heffen. Daar nu de eene eer de ande- 
        re waard is, zoo heb ik niet willen nalaten, hun in deze 
        apengalerij "eene plaats in te ruimen.


                  DE ORANJE- EN DE MELOEN-SCHILLEN.
                           Eenf Fertelling.

        Voor een posthuis in de Pontijnfche moerasfen fond e'en 
        knaapje, met lap:en bedekt. De zwarte oogen gliuferden 
        donker van onder de lange oog,14aren, en het zwarte, verwar- 
        de haar zwierde om zijn bleek gelaat. was uit Velletri
                                                        ge-

                 DE ORANJE- EN DE AIELOEN-SCHILLEN, V.01

        geboortig, ENRICO zijn naam, een wets van wakkere, dock 
        verarinde coders, die hem niets nalieten dan bonne eerlijkheid 
        en den goeden wil om te arbeidcn, zoo men hem maar ar- 
        beid verfchaffen wilde. Doch in zijne vaderflad , die geenen 
        anderen rijkdom bezit , dan den trots, de geboorteplaats van 
        den Ileer der wereld, Keizer A fa ousrus, geweest re zijn, 
        kon niemand den nog zwakken knaap gebruiken. Bedelen wil- 
        de hij hoogst ongaarne; en overal, wear hij zijnen dienst aan- 
        bood , word hem met cell medelijdend fchouderophalen en 
        de drooge vermaning geantwoord: „ Ca met Cod!" Deze 
        woorden prentren zich van tijd tot tijd diep in zijn kinderlijk 
        gemoed. „ Het moet toch wel een goede road zijn," dacht hij, 
        „ (lien zoo vele goede meufchen mij mededeelen;" en zoo 
        nem hij eindelijk het belluit, met Cod te gaan. Waarheen? Dat 
        wilt hijzelf niet regt. Naar Napels Meld hij voor best; want 
        hij had gehoord, dat dear vele duizend leegloopers leefden, 
        en dos, dacht hij, zoo ook we/ een werkzame knaap er zijn 
        brood vinden.
          Op den dag, dat hij dit Route voornetnen dadelijk 
        voerde, was hij joist in een klooster wel verzadigd gewor- 
        den, en gevoelde zich flerk genoeg om de reize aan te gaan. 
        Doch bet ging hem met zijne krachten, gelijk het andere 
        kinderen met huunen fpaarpenning gewoon is te gaan; zij 
        den den fchat voor onuitputtelijk. Sicchrs weinige mijlen bad 
        ENRICO afgelegd, toen hij reeds vermoeid nederzonk. „ Ik 
        ben met God gegaan," zeide hij weenende: „ waarom kan ik 
        dan niet verder?"
          Her was in de nabijheid van een dorp. Eene jonge bee- 
        rin, die een' pot met melk op bear hoofd droeg, had zijne 
        verzuchting gehoord ; en, als hij het nargezonken hoofd op- 
        beurde , dewijl hij eenig geruisch in zijne nabijbeid vernam, 
        zweefde de melkpot voor zijne lippen, en een pear vriende- 
        Nice oogen ontmoetten de zijnen. Dat fcheen den heap een 
        wonder; en, hoe fraai ook het meisje was, zoo kon hij hear 
        toch niet aanzien, zonder aan de raven van ELIAS te den- 
        ken. Nader hij zijn genoegen gedronken had en nu dank fia- 
        inelen wilde, zweefde het meisje, zonder zulks of te wach- 
        ten, met viuggen voet voorbij. Dat noemde ENRICO ver- 
        elsvijnen, en was zeer geneigd, eenen vermomden engel in de 
        goedhartige meld re vermoeden.
          Gefterkt hI kraebten en vertrouwen, zette hij zijne reize
                                                 VOOrt,

        202          DE CRAW- EN DE WIELOEN-SCHILLEN.
        'goon , zong, bad, en bled welgemoed , tot de honger 10eder- 
        keerde. Nu begon hij, eerst zacht , en, als de honger he- 
        vig werd , Heeds luider, , den goeden God te herinneren, dat 
        hij met Hem ging, en geregtigd was, van Hem, als zijn reis- 
        gezel , hulp to verwachten. Het duurde ook niet lang , of 
        hem bejegende een ezeldrijver, wiens muildier met kastanjen 
        beladen was. Doze geleek veel meer naar eene raaf, dan 
        gene fraaije boerenmeisje. E NRI c o flelde zich , zonder be- 
        denken , nog eenmaal in de plants van den Profeet, en ver- 
        wachtte zeer vertrouwelijk de noodiging tot het maal. 
        Doch de man trok voorbij , zonder den kleinen hongerigen 
        pel Jim met een' blik te verwaardigen. EN RIc o ging be- 
        drukt verder, en was reeds voornemens, tegen zijnen verhe- 
        venen reismakker te morren, als hij plotfeling gewaar werd, 
        dat de ganfche weg als met kastanjen bezaaid was.
          Buiten twijfel was, buiten weten van den ezeldrijver, in 
        een' der zakken een gat gekomen; en nu flortte hij , bij iederen 
        tred des muildiers , een deel des hem toevertrouwden fchats 
        nit. Deze verklaring vervvierp ENRICO met eene foort van 
        geestelijken hoogmoed , dewijl zij hem te natuurlijk was. In- 
        dien reeds de melk , die hem als 't ware in den mond flroom- 
        de, een half wonder genoemd kon worden, zoo was een 
        openbare weg, met kastanjen bcpleisterd, wel blijkbaar eel/ 
        geheel. Hij zocht zijne zakken vol , droeg eenige dorre rijzen 
        bijeen , braadde en nuttigde een deel van den buit , en hield 
        nog zoo veel over, dat in de naastvolgende twee dagen de 
        honger geen vat op hem hebben kon.
          Wij willen ook niet verzwijgen , dat er bij hem iet menfchelijks
        onder liep , hetwelk iederen twijfel aan het wonder onderdrukken 
        hielp. Zoo namelijk de zaak natuurlijk toeging, moest hij, 
        naar de grandbeginfelen , die zijn brave vader hem ingeplant 
        had, den ezeldrijver toeroepen, den ongetrouwen zak hem aan- 
        wijzen, het verlorene weer helpen opzoeken, en gerust af- 
        wachten, of de eigenaar hem ter vergelding eenige kastanjen 
        mededeelen wilde. Doch was het een wonder, zoo kon hij 
        zich boven dezen pligt verhefFen ; en, daar een mensch in 
        nood ieder voorwendfel gaarne aangrijpt , om de middelen in 
        eon fchooner Licht te plaatfen, die op vreemde kosten aan 
        zijnen nood een einde kunnen maken, zoo onderdrukte hij el- 
        ken twijfel aan eon wonder, waardoor, , hem ter liefde, zijn 
        magtige reisgenoot den zak aan eene verkeerde plants geopend had,

               DE ORANJE- EN DE MELOEN- EN.     203

       had, en zeide zeer luid, terwiji hij vrolijk voortwandelde: 
         1k ga met God !"
         Met nog mem vertrouwen herhaalde hij deze woorden, els 
       hij des anderen daags een geheel nest vol kievitseijeren vond, 
       terwijI hem een vlinder, eenige lehreden van den weg lokte. 
       Wat fcheen zekerder, dan dat een engel de gedaante des 
       vlinders had aangenomen, om hem tot het nest te voeren ?— 
       Zalige, kinderlijke misleidingl waarom is niet ieder hart de 
       magt of onmagt verleend, zich voor u te openen? Het ge- 
       loof aan wonderer baart inderdaad een wonder. , dewiji het Ye:- 
       trouwen opwekt, hetwelk allc ftormen des levees trotfeert, 
       en dikwijls ten zekerfie het fcheepje, tot verbazing der aan- 
       fchouweren, in de haven brengt.
         Met dit vertrouwen had ENRico nu het laatfle posthuis 
       in de Pontijnfche moerasfen bereikt. De voorraad van kastan- 
       jen liep ten einde. De weg naar Terracina was nog verre. 
       De posthouder en zijn ganfche gezin wankelden, als fpoken, 
       rood; want zij fukkelden aan die koorts, welke door de kwa- 
       de moeraslucht voortgebragt wordt. Door ziekte en gebrek 
       waren zij knorrig en hardhartig geworden. Naauwelijks vond 
       EN Rico eene fchuilplaats tegen de vergiftige nevels.
         In eenen hock van den flal lag hij, en fprak zachtjes met 
       zijnen verhevenen reisgenoot, Hem vriendelijk herinnerende, 
       dat een nieuw wonder joist niet overtollig zijn zoo. Nu ver- 
       nam hij plotfeling bet rollen van een rijtuig, kroop uit zij- 
       nen hock voor den dag, en zag eene Ilene kales, met zes 
       postpaarden befpannen, voor het posthuis ftilhouden.
         Een rijzig jongeling fprong van den wages, en tilde een 
       allerliefst Mein meisje er dat ongeveer van gelijke jaren 
       met E N R I C O fcheen te zijn. Gedurende dat de paarden ver- 
       wisfeld werden, zetteden zich beiden op eene bank, plaatften 
       een mandje met zoete oranjeffppelen tusfchen zich, fchilden 
       ze, fneden ze in fchijven, beftrooiden ze rijkelijk met fui- 
       ker, en verkwikten zich met derzelver fap.
         Den armen E N 11 I c o liep het water om de tanden. Hij ver- 
       decide zijne ganfche opmerkzaamheid tusfchen de oranieippe- 
       len en het fchoone meisje. Gelukkig kon hij beide voorwer- 
       pen onder ddn gezigtpunt vereenigen; want de fraaije vingers 
       van het meisje fchilden de villein, en bragten haar ook in 
       den mood. Op dezen fchoonen mond vertoefden zijne blikken 
       het liefst en het langst; en e; reel voor hot eerst een on- 
                                              faul-

        304-        Dt ORANJE- EN DE PIELOEN - 8CDILLEN.
        fchuldige lust in hem , die minder bet ooft den de lipperi 
        gold, weike deszelfs lap zoo fierlijk inflorpten.
          Onwillekeurig was MI bet fmullende paar zoo digs op bet lijg.
        gefchoven, dat hij de haartjes tellen kon, welke de fuizeude 
        wind van 's meisjes lokken , al fpelend , afzonderde. Met 
        de vrijmoedigheid der onfchuld, die fomtijds Haar die der on- 
        noozelheid gelijkt, flood hij daar; de zwarte oogen waren 
        wijd geoperd, en de tot glimlagchen vertrokkene lippen ver- 
        toonden de witte tanden. Nu ontdekte hem de jongeling, 
        grijnsde hem aan, en zeide tegen bet meisje (bet was zijne 
        zuster):    Zie dien dommen jongen eens!"
          Het meisje tlreek de lokken een weinig, lit bet gezigt, en 
        wierp een' blik op den kneel), Welke zijne bleeke wang rood 
        verwde, gelijk een zonnearaal den appel.
          „ Eon acme jongen fchijnt hij te zijn," fluisterde bet meis- 
        je: „ dom ziet hij er juist niet nit."
          E NRICO verloor geen woord.
          „ floor eens!" riep de jongeling met den meedwil des rij- 
        ken, terwijl hem het oranjefap nit den mond door de vingc- 
        ren liep: „ zeg mij, zijt gij dom?"
          ENRIC o zweeg. De zuster zag den brooder ontevredeit 
        man. „ Hoe knot gij zoo hard zijn?" zeide zij half luide.
          „ Hard? Alsof de kwade jougen gelijk wij gevoelde 
        dacht! Hetgeen ons beleedigen zou, is het gemeen eene ear- 
        digheid; en, zoo ik hem flechts een paar duiten biede, zal 
        hij gaarne verzekeren, dat hij de domfle ezel op Gods card. 
        bodem is. Niet wear? He daar! zult ge fpreken?"
          ENRico zweeg.
          De jonge beer haelde eene kleine munt nit den zak. „ Wilt 
        gij geld verdienen? Ilc vorder niets van u, dan eene beken- 
        tenis uwer dOmbeid."
          E NRIco zweeg; maar- zijn mood had zich gefloten, en' 
        zijn oog flaarde duister op den onbefchaamdeu, die de ar- 
        moede befpotte.
          „ Nu, zoo gij geen geld behoeft," began de reiziger weer, 
        „ zoo zijt gij (limner en rijker dan ik." Met deze woorderi 
        flak hij zijne munt weer in den zak, en greep in het mandje 
        near een' oranje5ppel. Het meisje fcheen de eetlust vergaan 
        te zijn. Zij blikte eenige mien beimelijk near ENRIC o; 
        medelijden en ontevredenheid befehaduwden hare liefelijke 
        trchkett. De broeder ftrekte, gemakkelijk, de lenge beenen Int"

                  DE ORANJE- EN DE MELOEN-SCHILLEN.  205

             fchilde de vrucht, en wierp de fchillen, het eene fluk 
        ma het andere, den jongen in het gezigt.
          „ Mijn God! brooder!..." zeide de kleine, met oogen, 
        in welke zelfs eon fchoone toorn gloeide.
          „ Waarorn gnat hij niet uit den weg?" antwoordde het 
        koude menfchengezigt, en voer voort zijn baldadig fpel te 
        drijven.
          E Nat C o verzamelde zwijgend de fchillen, en flak ze in 
        een linnen zakje, dot can eon koordje over zijn' fchouder hing.
          Toen de jonge beer dat zag, lachte hij luidkeels. „ Wat 
        wilt gij met die fchillen uitvoeren?" vroeg hij fpottend.
          E Nit I c o dacht non zijnen braven vader, en dit gaf hem 
        cooed tot fpreken. „ Mijn vader," zeide „ heeft mij 
        geleer(I, dot men niets met verachten; want dat niets zoo 
        kleiti of flecht is, dat het niet ergens toe nuttig zou kunnen 
        zljn."
          „ Hoort gij?" zeide het meisje: „ hij is niet dom!"
          Met walgelijk gelach merkte de broeder zeer geestig op: 
        wie fchillen verzamelde, zou nooit tot de kern geraken; en 
        hij zou den boef raden, een filozoop to worden; dat waren 
        lieden, die aan de fchil knaagden. Deze fpotternij ging ver- 
        loren; want ENRIcO verflond ze niet , en hoorde ook niet 
        eons, wat de praler zeide; ztjne gent:We MI was in zijne 
        oogen; en zijne oogen hingen aan het meisje, dat hem met 
        vriendelijk medelljden befchouwde, en eindelijk haar gevoel 
        zelfs woorden leende: „ Gij zijt dan wel zeer arm?" vroeg 
        zij bijna belingst, alsof zij vreesde , door doze vraag pijn te doen.
          E NR lc o zwe eg; maar er drongen twee tranen Itlt zijne 
        -oogen.
          „ Zljt gij bier te — Hij fchudde het hoofd. 
          „ Komt gij verre weg?" — „ Van Velletri."
          „ Geheel alleen?" — „ o Neen! met God."
          „ Ziet gij," zeide fpottende de broeder tot de zuster: 
        „ wij hebben van Ifelletri of gewapend geleide moeten mode- 
        nemen; dat heeft hij zekerlijk niet noodig gehad; hij is met 
        God gegaan!" — „ Ja, met God!" herhaalde het knaapje 
        eerbiedig. — „ En zijt niet geplunderd geworden?" zeide de 
        jonge beer vernuftig. — „ Neen," hernam E N II IC 0 heel 
        eenvoudig, zonder den fpot to gevoelen. — „ 1k geloof u 
        op uw woord!" riep gene met fchaterend gelach. Maar de 
        kleine fprong near den wagen, haalde haat' breizak, nam er
         DIENGELW. 1816. NO. 4.

     2.eb In DRAW* EN DE MELOEN-Scull.uN.

     een' piaster uit, en reikte hem den knaap, die zijne hand 
     flechts langzaam daarnaar uitftrekte, en zich wel wachtte , de 
     vingers zijner weldoenfter aan te raken; want zij was immers 
     blijkbaar een engel. Hij dankte ook flechts door een' blik ten 
     kernel, en dacht, zij zou dien wel verftaan.
      „ Men Zia, ANNUNEIATA," riep de broeder knorrig, 
     „ dat gij zoo even uit het klooster komt! Zoo veel gelds 
     aan bedelgeboefte te verkwisten , hebben u de nonnen ge- 
     leerd."
      „ Ik heb niet gebedeld ," viel hem ENnic o haastig in de 
     rede.
       Neen , dat hebt gij flier," riep het meisje geroerd:
      vrijwillig gaf ik u, wat uw vertrouwen op God verdient."
      Een zweepklap van den postiljon maakte aan dit tooneel een 
     einde. Het bevallig kind, in den wagen klimmende, keek nog 
     eemnaal om, en verdubbelde de waarde des gefchenks door 
     eenen vriendelijken groet. Haar broeder wierp de laatfle oran- 
     jefchillen den knaap voor de voeten, fprong hear na, fchreeuw* 
     de: raj op ! en voort rolde de wagen.
      Zoo fang ENRICO hem zien kon, flond hij als verflijfd; 
     en, toen hij flechts nog in de verte het ftof zag, fcheen hem 
     dit eene wolk, in welke zijn engel zweefde. A N N U N 2 I A- 
     T A werd hem de main cenor hoifigc. ceder barer trekken had 
     zich diep in zijn hart, ieder barer woorden in zijn geheugen 
     geprent ; en niets was hem verdrietelijker, , dan dat hij de ge-      daante des hatelijken broeders niet van dczelve ken fcheiden. 
     daante des hatelijken broeders niet van dczelve ken fcheiden. 
     Gaarne had hij den piaster als eene reliquie bewaard; maar de 
     nood dwong hem, het groote fluk zilvergeld to wisfelen. Klei- 
     ne munt verkreeg hij daarvoor zoo veel, dat hjj dacht nog 
     menige week te Napels daarvan te zullen teren. In deze over. 
     tuiging deed hij zich te goede, en kwain , niet enkel ge- 
     fterkt, maar ook meer dan ooit vol vertrouwen, te Terracina. 
     De weg derwaarts fcheen hem zoo kort; want het aanvallige 
     beeld zijns engels zweefde hem vooruit. Het was hem Reeds, 
     als moest hij de armen uitbreiden om het te vatten ; en zoo 
     verdubbelde hij, zonder het zelf te weten, zijne fchreden.
      In Terracina rustte hij op zijn gemak nit; immers zijn fchat 
     liet het toe, en de oever der Middellandfche zee, aan weaken 
     hij voor de eerfte maal flond, boeide hem door zijne bonte 
     fchelpen. Eerst na drie dagen merkte hij op, dat de bron 
     fpoedig opdroogen zou, die hij voor onuitputtelijk had ge-
                                laou-

                  DE MANX- EN DE MELOEN-3CRILLEN.    207

        trouden. Bijna fchrikte Irij, als het geringe overfchot zijner 
        munt niet weer voltoonig klinken wilde; maar de troost: „ ik 
        ga met Cod, en zijn engel is voor mu uit gevlogen!" beurde 
        tem wear op.
          Zoo wandelde hij opgeruimd fangs het zeeftrand voort, en 
        bereikte Moto di Gaita, als juist de Iaatfte duit voor ge- 
        droogden visch gefprongen was. Nu zag hij wear met ver- 
        langende blikken maar zijnen reisgenoot rond; maar, deze liet 
        hem eenen ganfchen dag hongerig aan de markt ftaan, en 
        tenen geheelen nacht hongerig en flapeloos op een' kerktrap 
        liggen.
          Met verfijfde leden fond hij des anderen morgens op, en 
        tastte in zijn linnen zakje, om te zoeken, of geene brood- 
        korst zich nog hier of daar verfloken had. Die vond hij 
        niet, maar wel de oranjefchillen. „ Ook goed," dachc hij ;
          alles is toch te gebruiken, wie het maar te gebruiken weet." 
        Hij herinnerde zich, dat zijne moeder fomtijds nit zulke fchil- 
        len eene welriekende olie geperst had; en , juist als hij zich 
        dat herinnerde, opende een Distallateur zijnen winkel.
          Terftond trad ENRICO vrijmoedig toe; want hij was im- 
        mers geen bedelaar, maar hood zijn welverkregen eigendom 
        den vreemdeling te koop aan. De Distillateur, hij heette VI L- 
        L A N was een klein, rond man, met een rood , welgevoed 
        aangezigt, waaruit een paar vrolijke oogen fchitterden.
          „ Wat zal ik daannede?" vroeg hij lagchend.
          , Wel, ik meen , mijnheer is zulk een man, die welrieken- 
        de dingen verkoopt."
          2/ juisc ."
          „ Nu, zoo kan hij immers de olie uit deze fchillen per-fen?„

          • Dat leverde naauwelijks ecnige droppels op!"
          „ Eenige droppels zijn ook niet te verachten."
          „ Zeer wel; maar de handvol is immers op zijn hoogst een 
        bajocco waard!"
            Een bajocco is ook niet te verachten, bijzonder wanneer 
        men er geen' heeft, zoo als ik, en toch honger heeft, zoo 
        als ik."
          De nalviteit van den knaap beviel hem. Hij had fuist een' 
        leerjongen noodig; en, nadat hij vernomen had, dat E RI- 
            V211 eerlijlce, vrome ouders ibunde, overigens ook uit zij- 
                                                      ue
                                P

     SOS  DE °RANA- EN DE EIELOEN - SCHIEEEN.

     ne antwoorden een vroom, eerlijk hart ontdekte, deed hii 
     hem den voorflag, zijne kunst te leeren.
      Met groote vreugde nam EN C o het aanbod fprong 
     terflond in den winkel, wierp zijn zakje af, was in de eer- 
     fie minuut als te huis, en pakte alles fiksch aan.
      De ronde VILLANI fchepte genoegen in den vrolijken 
     knaap; maar Signora VILLANI, zijne zuinige, gele echtge- 
     noote, was het geenszins met hem eens. Zij voerde het be- 
     vel met eenen ijzeren fchepter. Haar fpitfe neus rook alles 
     reeds op een' grooten affland, en waar zij hare tong nitfirekte,      daar bleven de goede namen kleven, als de mieren aan de 
     daar bleven de goede namen kleven, als de mieren aan de 
     tong des mierenleeuws. Men plagt haar na te geven, dat zij 
     niets op de wereld lief had; maar dat was faster: want zij 
     had het geld bowel/ alle mate lief, en wist eenen bajocco zoo 
     lang om te keeren, tot er een piaster uit werd. Daar haar 
     man integendeel er vermaak in vond, de piasters in Lajocchi 
     te veranderen, zoo gaf dit verfchii van fmaak fomtijds
     leiding tot vertrouwelijke gefprekken, die alle buren bijeen- 
     bragten, en gewoonlijk met liefkozingen eindigden, Welke de 
     kleuren van den regenboog, voor verfcheidene weken, op 
     het vollemaans -gezigt des mans, of de karig overtrokkene 
     beenderen der vrouwe, prentten! want, wanneer haar zach- 
     te juk fomtijds nnlijdelijk werd, flonden de onderdanen op, 
     grepen naar de wapenen, en beperkten voor eenigen tijd de 
     despotieke regering.
      Zulke bedenkelijke oproeren vielen intusfclien zelden voor; 
     en, toen ENE I c 0 het huis betrad, was de heerfchappij van 
     Signora VILLANI reeds federt jaar en dag onbewegelijk.
     ne verfchijning verwekte eenen fchrikkelijken form. De nood- 
     zakelijkheid , eenen leerjongen aan te nemen, had zij wel reeds 
     dikwijls toegeflaan; maar het moest een ordentelijk buurkind 
     zijn, dat van zijne ouders met kleeding en linnen behoorlijk 
     uitgerust werd, en, in het vaderlijk huis welgevoed, niet ter- 
     fond op alle hare fchotels aanviel. Het liefst had zij zich 
     van VAUCANSON een' automaat laten maken, dien men, 
     na verrigten arbeid, in een' hock zetten, ja des noods nog 
     voor geld vertoonen kon. In plaatfe daarvan, verfcheen nu 
     eene foort van bedeijongen, die enkel door zijne verduwings- 
     kracht met de beroemde Vaucanfonfche eend eenige gelijkheid 
     had, en niets anders inbragt, dan — een handvol oranjefehil- 
     len. Die zou nu gekleed eu gevoed, zijne naaktheid bedekt,
                                 zij

                DE ORANJE- EN DE MELOEN- SCHILLEN. 209

       zijn honer geflild worden; eene vordering, welke den gedulds. 
       elraa.d van Signora IIILLANI oogenblikkeiijk aan ftukken 
       fcheurde. Een hevig debat ontflond, gedurende hetwelk de 
       arme ENEIco achter een' hoop gedroogde lavendel zat, en 
       de beflisfing van zijn lot met een kloppend hart afwachtte.
                    (Het vervolg en flat hierna.)


          IVIERKWAARDIGE ANECDOTE LIT DEN JONGSTEN OORLOG 
                        TEGEN FRANKRIJK.
          (HELEN MARIA WILLIAMS, Narrative of the late 
                 Events in France, &c. Lord. 1815.)

        Een Poolsch Regiment, hetwelk een gedeeltc der Rusfifche 
        voorhoede uitmaakte, marcheerde, na de Franichen nit Troyes 
        verdreven te hebben, op Fontainebleau. Dc troepen foura- 
        geerden in een nabijgelegen dorp, en wilden ongeregeldheden 
        begaan, die wel can de eigendommen groote fchaden berok. 
        trend, aan hen echter geen het minfle voordeel zouden heb- 
        ben opgeleverd; namelijk , de dammen en ilnizen der visch- 
        vijvers door te ftelcen en open te zetten. Hiermede bezig, 
        terwijl hunne Oflicieren het nanzagen, flonden zij niet wei- 
        nig verwonderd, toes zij van een, als een welgefteld Land- 
        man gekleed , perfoou in hunne eigen taal een bevel ontvin- 
        gen om toe te luisteren. Dadelijk flelden zij hunne verdere 
        wraakneming nit, en fchaarden zich om den vrecmdeling. De- 
        ze flelde hun het nutteloos onhcil voor oogen, hetwelk zij 
        voornemens waren te plegen, en beval Inn been te gaan. De 
        Officieren, . die zich middelerwljl bij de menigte, gevoegd had. 
        den, ontvingen ook eene les , en moesten, tot hunne uiterfle 
        verbazing, eene verklaring van de krijgswetten over het buit- 
        maken aanhooren. „ Als ik (zeide de vreemcleling) een Com.
        „ mando bij de Armee had, waartoe ulieder Regiment be. 
        „ hoort, zoude ik zoodanige buitenfporigheden, die gijl. door
        „ uwe tegenwoordigheid fchijnt te willen wettigen, zeer fireng 
        „ doen firaffen; en nict deze foldaten, maar ulieden zoude
        „ de firaf getroffen hebben."
          Indiervoege door eenen Franlchen Grondeigenaar, in hunne 
        eigen landtaal, zoo rondweg, en in zoodanige oinflandighe- 
        den, te regt gefteld te warden, ging hun begrip te boven.
                              P 3                  Daar-

    'le     MERICAVAARD/GE ANECDOTE.

    Daarbil pagen zij, dat de boeren hunne hoeden in de hand 
    hielden, en zich aan den fpreker aanfloten, als wilden zij 
    hem, in geval van geweld, befchermen; terwUl tie oudfien 
    hunner eigene foldaten, vol verbaasdheids op de gelaatstrek-    ken des vreemdelings fiarende, eene zekere foort van onwil- 
    ken des vreemdelings fiarende, eene zekere foort van onwil-     lekeurige fiddering ondervonden. Nu verzochten zij hem 
    lekeurige fiddering ondervonden. Nu verzochten zij hem 
    dringend, doch met den meesten eerbied, hun zijnen naam 
    en (land te ontdelcken. De Landman, met de hand voor de 
    oogen, om een' opwellenden traan re verbergen, gal met 
    eene halfgefmoorde item tot antwoord: 1k ben x os clusx of
     Dit werkt als een electrieke flag! — de foldaten laten het     geweer vallen, werpen zich op den grond, en — befirooijen, 
    geweer vallen, werpen zich op den grond, en — befirooijen, 
    naar de zeden van hun land, hunne hoofden met zand. Dat 
    was onderdanigheid des harte! — K o s ct u s x o, naar zijn     in de nabuurfchap gelegen huis teruggekeerd zijnde, vond et 
    in de nabuurfchap gelegen huis teruggekeerd zijnde, vond et     Gene Rusfifche militaire wacht tot deszelfs beveiliging,
    Gene Rusfifche militaire wacht tot deszelfs beveiliging,
     Toen naderhand Keizer ALEXANDER door den Heer LA 
    NARPE het oponthoud van xosc fu s o in het land vet- 
    ram, zond die Monarch hem eene Eerewacht, en de omme+ 
    flreek van /One woonplaats ontging daardoor alle plundering     en brandfchatting.
    en brandfchatting.

                 AAN
          CORNELIS LOOTS.
      e. 't neleriand vergeet , kan 't illenschdon viet beminnen.                       TOLLENS.
.                       TOLLENS.
    't Zegt weinig, dat mijn hand een blad fleke in de vlecht 
    Van lauw'ren, die de Roem om uwen fchedel hecht; 
    Mijn lof verheft u niet, o Ad'laar! forsch van veder, 
    Als gij door d'Ether dringt en blikt op 't aardrijk neder: 
    1k weet dit , ed'le L oorrs! en echter klinkt mijn fnaar ; 
    En echter wijde ik u mijne offers op 't altaar:
    Neen, niets kan, in mijn hart, die heilige aandrift fmoren,     Als gij de fpeelftift vat en ons uw' zang doer hooren. 
    Als gij de fpeelftift vat en ons uw' zang doer hooren. 
    Groot zijt ge in echte kunst, die kluister kent noch band; 
    Groot in onkreukb're trouw aan Eer en Vaderland.
    Ca voort, ('t is uwer waard') met welbedreven ving'ren, 
    Op al wie Narland haat, uw blikfems nit te fling'reu;
                              Uw

                           AAN C. LOOTS.

        Uw forfche toon weergalm' langs tempeltrans en wend, 
        Uw haat aan Frankrijk en uw zucht voor Nederland! 
        Wee hen, wier lage ziel zich langer nog laat kluist'ren; 
        Die weig'ren naar uw flem, de item der Eer, te luist'ren; 
        Wier laffe beuzeltaal daft pleiten voor den dwang, 
        En knielen, in het flijk, voor d'Afgod, Zelfbelangf

          Gevoel voor 't Vaderland, dat in uw' zang blijft fpreken 
        Ikea , voor mij, weer wanrdij , dan 't fchitt'rendRidderteeken p 
        flat u tie borst verfiert. Geen glans verblindt mijn oog; 
         Ik acht u, mu uw hart en mu uw zangen, hoog.
        'k Weet, 't is mij niet vergund uw hooge vlugt te nad'ren; 
        'k Ben outerknaap in 't koor, waar Priesters zaamvergad'reni 
         't Is eers genoeg voor mij, te luist'ren naar uw lied; 
         Maar, 1 wijk voor u in haat op Neérlands bealen niet. 
         'k Wit ook, in elken zang, mij op die fnoodaards wreken; 
         Met u van Frankrijks fchande en Neérlands glorie fpreken. 
         'k Heb tang genoeg geduld, gezwegen en gezucht: 
         Bet hart is volgeftroomd ; de boezem hijgt naar lucht.
         Laat and'ren, tot hun fchand', het fnoodst geweld verbfoemen; 
         'k Zweer: ik zal, tot aan 't graf,hetFransch geboeftedoemen; 
         'k Verdedig d'Afgrond nooit, wat lot me op aarde omring', — 
         Dit past een' Lucifer, maar voegt geen' fierveling!
         Doch Roem en Vaderland houdt ccuwig bij mij waarde, 
         En Neerland blijft, voor mij, het paradijs der aarde; 
         Verga de ondankb're telg, op zulk een' grond geteeld, 
         Wie zoo veel groots niet treft , wie zoo veel fchoons niet ftreelt I

         Neem , LOOTS! dit offer ann. Geen vleizucht flemt mijnklanken; 
         Alleen het Hollandsch hart wil, inoet opregt u danken. 
         IVIaar, 'k voeimijne onmagt ; — 't vuur , dat in mijne ad'ren woelt , 
         Drukt, in mijif zang, niet wat mijne borst gevoelt; 
         Ik derf dit voorregt , Vriend! aan u zoo mild gefchonken, 
         Maar baad mij in den vloed der fchitterende vonken, 
         Die gij alom verfpreidt, wanneer gij 't fpeeltuig flaat, 
         En dan nw kruin lauriert met roem, die nooit vergaat.
                           W. H. WARNSINCK, BERNS?.



                                                     ZELF-

         I 2                        ZELFMOORD.


                               ZELFMOORD.

                  Wend, wandlaar, wend uwe ooren of
                  Van dit•affchuwlijk, eenzaam graf!
        Of, wilt ge, zie, hoe (Hop de mensch, helaas! kan zinken: 
                  En dit betoome uw' eigenwaan!
        Want, 't moog den trotfchen dwaas , vrij, vreemd in de oorenklinken
           't Geen wolf noch tijger doet, heeft hier de mensch gedaan! 
        Gij ijst? o, 't'Is niets nieuws: de man benain zich 't leven. 
        Gij deinst met fchrik terug van 't voorbeeld, hier gegeven?
                  i\Iaar, hoe klimt dan de ontzetting niec,
        Wanneer gij levenden zich 't eerloos graf ziet delven! 
                  Denk flechts, hoe vaak men misdny ziet;
        En elk, die misdrijf pleegt, is moorder van zichzelven (*).
           (*) SFr. XI: 19. Rom. VI: 21 CAL

                                                                      P...


                      ONVOEGZAAIE SCHERTS BETAALD GEZ ET.
        Gedurende den °or/Gs, cloor prt EDER' cc DEN If, van Prtifr- 
        fen, gevoerd, begon de Engelfche Gezant to Berlijn, de ge- 
        Iegenbeid waarnemende, om den Koning eene overwinning 
        mede to deelen , door de Brit fche wapenen behaald, zijne 
        mededeeling dezerwijze: Het heeft der Goddelijke Voorzienig- 
        heid behaagd , enz. — „Hoe!" viel hem de Koning fpottende 
        in de rede, „ is God Almagtig een van uwe Geallieerden?"— 
        .7a, Sire! (hernam de Engelschnzan) en wel de ednz:ge , die gee- 
        ve fubfidiên van ons vraagt.


           In het Meng. van ons vorig No., bl. 153, reg. 57 en 18, 
        leze men: of een geheel etmaal in elke tien dagen. Elke tien 
         dagen een etm3al, inaakt zesendertig en een half etmaal in 
         een jam-.

        MENGELWERK.


                 REDEVOERING
                            OVER. 

         DE VERPLIGTING VAN DEN KOOPHANDEL 
                             AAN 

              DE WETENSCHAPPEN (*)
           Uitgefproken in het Departement Koophandel enz. der 
                   Maatfchappij FELIX MEILITIS)
                             door
                      N. SIF,IRT.

        7!MERCURIUS, de God des koophandels , was te.
        vens die der welfprekendheid, der verbonden , en, als 
        uitvinder van de Her en het worftelperk , een magtig 
        vriend aller befchaafde kunften." Deze verziering der 
        fabelachtige oudheid werd ons bier onlangs verklaard, 
        als eene treffende hulde, aan den handel gebragt, den 
        kweeker van wetenfchap en menfchelijkheid. De ver- 
        dienftelijke man (t), die ons deze gedachte ophelder- 
        de , had flechts aan een vrocger betoog (§) te berinne- 
        ren , om ons de welgegrondheid dier hulde met blijd- 
        fchap te doen inzien en gevoelen. Ja, het is aan den 
                                                  hoop-
         (") Wel wetende , dat dit fink weinig behelst, wat de na- 
        denkende Wet, ook zonder onze hulp, gereedelijk inziet, is 
        bet alleen op den drang van verfcheidenen mijner toehoorderen, 
        dat ik bier eene plaats voor hetzelve heb verzocht. N. S.
         (t) De Hoogleeraar aosscu A.
         (§) Zijne bekende Oratto inaugurals, der Viaatfchappije 
        in het Hollandsch voorgelezen.
         SIZNGELW. ASI6. NQ.

    214 DE VERPLIGTING VAN DEN KOOPIIANDEL
    koophandel, dat de beichaving, dat de letteren, dat de 
    zeden de nitftekenclfte verpligting hebben.
     Maar, hoe komt het dan, dat het algemeene oor- 
    deel, onder de berchaafde flanden, naauwelijks Unen 
    zoo ongunflig houdt voor de wetenfchappen ? Zou dit 
    niets anders dan een vooroordeel zijn, op dezelfde Hist 
    te ftellen met den waan dier vreemdelingen , welke aan 
    ons vaderland groote redena.ars cn dichters meenen te 
    moeten ontzeggen, fchoon hun onze Latijnfche letter- 
    kundigen en onze fchilclers , bij gebrek aan kennis on- 
    zer tale, het -tegendeel moesten doen zeker ftellen? 
    Dan, dit laatfle is welligt grootendeels op het eerfle 
    gebouwd. Eene maatfchappij van kooplieden fchijnt de- 
    zen mannen onmogelijk sevens eene hoogbefchaafde, 
    hoogverlichte maatfchappij te kunnen zijn. De koop- 
    man, meent men, kent flechts geld, ilechts bezigheid, 
    die tot hetzelve voert, en genot, dat naar den over- 
    vloed en de duurte berekend wordt. Het is waar, dat 
    zoodanige,laster meermalen treffend is weerlegd. En dit 
    gebouw, deze inrigting, deze tempel van gelecrdheid 
    en. kunst, van wetenfehap en fmaak, door handelaren 
    geflicht en bezocht , logenftraft de blaam op de over, 
    tuigendfte wijze.
     Intusfchen heeft het vooroordeel zelf toch doorgaans 
    eenigen, hoe zeer losfen, grond; waarom het ook nict 
    dan,met den tijd, of door opzettelijke pogingen, pleegt 
      te [torten. Kunnen Ivij ontkennen, dat er lieden 
    zijn, aan den handel gewijd, welke hunne minachting. 
    voor allerlei wetenfehap en kunst naauwelijks verber- 
    gen? Zou het ons onbekend zijn, dat lieden, in dezen 
    (land fchitterende door uitgebreid bedrijf, rijkdom en 
    gezag, fomtijds onbegrijpelijk geringe vorderingen heb- 
    ben gemaakt in ware befchaving? Neen, zoo zeker dit 
    is , zoo gemakkelijk valt tevens de grond-dezer gelteld, 
    heid aan te wijzen. De _koopzorg houdt , meer dan, 
    eenig ander bedrijf, hoofd en handen bezet, bij den 
    aanzienlijkften zelfs. De koopzorg loont tevens , boven 
    elk ander bedrijf, niet zelden rijkelijk, ook den allerge-                           ring-
                           ring-

             AAN DE WETENSCHAPPEN. :115

     ringfien. Zoo ontbreekt het dus dikwijls aan de belch- 
     ving der jeugd, in eenen nederigen fland gefleten, aan de 
     vergoeding der middelbare jaren, in gedurige infpanning 
     doorgebragt op bet groote doel van huisfelijke welvaart, 
     aan het genot zelfs op eenen ouderdom , wanneei de 
     beklommen hoogte natuurlijke verpligtingen medebrengt , 
     die den ganfchen geest vorderen. Wet u, o handel, 
     die den rijken niet ledig laat! Wet u, die van geene be- 
     voorregte flanden weet, niet ziet naar Het onbillijk ge- 
     boortelot , mar elken vlijtigen den weg tot welvaart 
     openflelt ! Wel u, die, in weerwil van dit bezwaar, , 
     in ons eigen vaderland , in deze ftad, in dit gebouw, 
     zoo fchitterende proeven geeft , dat ME RC IYRIUs de 
     uitgevonden Tier zelf weet te behandelen , en eene hoo- 
     gere welfprekendheid dan die der beurze kent i—Doch, 
     pogen wij alle blaam te weren! Helpt mij, leden van 
     dit departement, onze wederkeerige, opregte bulde 
     brengen aan de wetenfchappen ! Hoore een ieder uwe 
     openlijke bekentenis — dringe daartoe mijn woord in 
     aller harten in, en weergalme uit elks mond, dat de 
     koophandel alles , a]Ies verpligt is aan de kundigheden 
     en kunflen, die het befchaafde menschdom verfieren! 
     Zoo mogen handel en wetenfchap elkander als zusterS 
     omhelzen , de eene de andere kweekende te barer tijd! 
     Zoo make verdienfie, hetzij als koopman , hetzij als 
     geleerde of kunflenaar, , bier alien gelijk door wederkee- 
     rige achting en liefde, gelukkig door onderlinge hulk 
     en vereenigde werkzaamheid!
       Welaan, wij ftellen ons de volvoering der opgevatte 
     taak dus voor: Eerst zullen wij fpreken over de moge- 
     lijkheid en bet gemak van den handel , op zichzelven 
     befchouwd, waartoe inzonderheid de wiskundige ett 
     regtsgeleerde wetenfchappen zoo veel bijdragen. Dan 
     gaan wij over tot de flare en voorwerpen van den han- 
     del, welke men bovenal aan de natuurkunde en natuur- 
     lijke historie heeft te danken. Eindelijk willen wij het 
     vertier in aanmerking nemen, dat nooit van eenig be- 
     im* zou zijn geweest 2 hadden geene fraaije letteren en
                    Q2            kun-

    216 DE VERPLIGTING VAN DEN /LOOM-MP/DEL
    kunften befchaving, keurig genot,afwisfelende pracht, 
    en al derzelver nafleep, ter maatfchappije ingevoerd.
    Wie vordert eenig eigenlijk betoog van het eerst door 
    ons opgegevene? Wien zou ik noodig hebben te be- 
    wijzen, dat de handel vervoer, berekening en bepaling 
    door vaste wetten vordert? Immers, in den allervroeg- 
    ften tijd doortrok de volkrijke en zwaar beladene kara-     vane geene onbewoonde en onbebouwde velden, zon- 
    vane geene onbewoonde en onbebouwde velden, zon- 
    der veelvuldigen toeftel en opmerkzaamheid op wegen 
    en rivieren beneden, zonnewentelingen en fterren bo- 
    ven. Maar, federt de fcheepvaart het hoofdzakelijk 
    voertuig van den handel is geworden, heeft deze wis- 
    en werktuig-, fterre- en aardrijkskunde moeten te hulpe     roepen, om flechts eene fchrede te doen. flet fchip is 
    roepen, om flechts eene fchrede te doen. flet fchip is 
    een wonder van menfchelijke kunst — hetzelve den 
    oceaan ziende doorklieven, ftaat de ftompfle wilde ver-     baasd — en, den weg vindende langs de gladde vlakte, 
    baasd — en, den weg vindende langs de gladde vlakte, 
    die nergens fpoor of teeken aan de hand geeft, gaat dit     de bevatting van het fchranderfte, ongeoefende brein te 
    de bevatting van het fchranderfte, ongeoefende brein te     boven. Dit alles, nogtans , berust op wetenfchap. Len 
    boven. Dit alles, nogtans , berust op wetenfchap. Len 
    onbefchaafd kustvolk moge zich boomen uitholen, den 
    wind, wanneer die van achtere waait, de riemen doen 
    vervangen, en zich eenige mijlen in zee wagen; al- 
    vorens zich ware wetenfchap vormt, en haar licht aan 
    werkman en ftuurman mededeelt, ontwast de zeebouw 
    deze zijne kindschheid niet. Alles is berekend bij de 
    zamenftelling van het water-kasteel — alles draait op 
    de kennis der wetten van beweging, bij deszelfs toe- 
    rusting en wending tangs het vlak der baren — en de mag-    neetnaald zelve zou flechts geringen dienst betoonen, 
    neetnaald zelve zou flechts geringen dienst betoonen, 
    indien de fterrekunde, met alle hare werktuigen, niet
    te hulp kwame, om den waren weg te wijzen.
     Zoo klaar nu dit alles in de oogen ftraalt —zoo wei-
    nig wij noodig hebben, bij meer ftukken van deze foort
    te vertoeven — zoo zeker weet ook elke koopman , dat
    zonder cijferkunde geen handel is te drijven. Maar, dit
    vermogen, hoe zeer verdient het;, eene wetenfchap ge-
    nr,,emd te worden! Eenige weipige teekenen. clrukken

                        LAN DE WETENSCHAPPEN.                217
          alle getallen nit, in eene taal, door de geheele wereld 
          verftaan. Eenige weinige bewerkingen ontwarren de 
          allermoeijelijktte raadfels , regelen de alleringewikkeldfle 
          handelingen. Bijna niets bezwaarlijks , veel min onze- 
          kers., blijft er over in fchiftingen en bepalingen en 
          grondett van bedrijf, welke den fchranderften' geest, 
          zonder dit hulpmiddel der cijferkunst, onmogelijk zou- 
          den vallen. Het is waar, men acht die kunst thans wei- 
          nig; de geringfte bediende kent haar; zij fchijnt met 
          geene verhevene wetenichap iet gemeens te hebben. 
          Doch ziedaar joist hare zegepraal! Zoo eenvoudig en 
          zoo gemakkelijk is het gebruik. Zoo zeker gaat het; 
          fchoon de bewerker waarlijk niet weet , wat hij doet
          en weinig meer dan een werktuig is. Maar gij , fchrandere 
          geest, die dezc kunst uitvond, gij, die alle hare gron; 
          den doorziet, gij, die nog dagelijks werkt aan hare vol.. 
          making — ja , gij ontvangt de hulde, zoo wel van den 
          fchranderen handelaar , als van den iterrekundigen , die, 
          door uwe pulp, werelden weegt — van den bouwmees- 
          ter, die, volgens uwe fnoeren , de oppervlakte der aar- 
          de regelt.
           Dan, alwat tot de meetkunde betrekking heeft, mo- 
          ge onontheerlijk zijn voor den handel, de zedelijke meet- 
         kunde is voor denzelvcn van geen minder belang. Ter- 
         wijl de jagt het menschdom voedt , de eerlte beginfelen 
         der befchaving zich bij veehoederij ontwikkelen, en 
        de landbouw eindclijk kuniten kweekt , blijven nog al- 
        tijd de betrekkingen des levens eenvoudig. Men heeft 
         weinig met elkander te doen, ontwijkt de een den an• 
        der gemakkelijk, en het regt van den fterklten is bij dit 
        gemak min verderfelijk. Zoodra echter eenige vriende. 
        lijke gemeenfchap tusfchen de onderfcheidene ftammen 
        plaats grijpt zoodra dezen en genen hunne bijzonde- 
        re voortbrengfels elkanderen in ruiling geven, en meet 
        en meer handel ontitaat, worden ooli bepalingen, ver- 
        zekeringen en wetten noodzakelijk. Hoe ingewikkeld 
        wordt hier dikwijls de vraag naar regt en onregt! En
        hoe noodzakelijk is bet echter, (Tat die vraag nicton-3
                                                           be-

    $13 DE VERP.LIGTING VAN DEN KOOPHANDEL
    beantwoord blijve! De gang van den handel zou elk 
    oogenblik vertragen, of geftremd worden, tenzij de 
    goede trouw hier eene krachtdadige befcherming vond, 
    en de weg van regt en pligt, in alien opzigte, volko. 
    pen was gebaand. Ik behoef dit een en ander niet uit- 
    voerig te ftaven. De koophandel vordert een eigen wet- 
    boek, eigene bepaalde verordeningen, eenen eigenen 
    regtshandel. Hij vordert eenvoudigheid, toegevendheid 
    en tevens geftrengheid. Ja, al vooronderftelde men even 
    zoo weinig twistziekte als bedrog onder zijne beoefe- 
    naars, dan nog zou eene gezonde en heldere regtsge, 
    leerdheid bier volltrekt onontbeerijk zijn. Dank, der- 
    halve, is hem verfchuldigd, die de beginfelen van het 
    regt wijsgeerig heeft ontwikkeld, die dezelven verftan- 
    dig heeft toegepast, die de wetten beoefent , haar wij- 
    zigt, en doet hare werking hebben. De redelijke koop- 
    man acht hem hoog. En wetende, dat de afgetrokken- 
    fte befpiegeling de grond van dit gebouws de uitge- 
    breidfte geleerdheid de fteun van hetzelve, de fcherp- 
    zinnigite onderfcheiding zijne ziel en /even is, fmaalt 
    hij, gewisfelijk, noch op de eene, noch op de andere, 
    als nuttelooze fpitsvindigheid of fchoolfche inbeelding.
     Inderdaad, de handel ware noch gemakkelijk, noch 
    zelfs mogelijk, zonder de hulp van meer dan eene we- 
    tenfchap. Hij heeft zoo wel de ontwikkeling en toe- 
    pasfing noodig van de gronden des veritands en der zin- 
    nelijke natuurkrachten, als van die der zedelijkheid en 
    des regts , benevens de middelen om dezelven te doen 
    opvolgen. Waren deze wetenfchappen niet beoefend, 
    er had nimmer aanmerkelijke handel kunnen ontitaan; 
    en dat luttel , welk mogt hebben plaats gegrepen, wa- 
    re de aanleiding tot tweedragt voor eensgezindheid, tot 
    oorlog voor vrede geworden. Geen {land, geen be- 
    drijf, geene kunst ftaat op tichzelve, of is onafhanke- 
    IWE van anderen. De menfchelijke, vooral de befchaaf- 
    de, maatfchappij is als een uurwerk, welks raderen
    elkander vatten. Hct eigenbelang is het groote wigt, 
    (14-,t ze alien drijft , de rede de flinger, ,die deszelfs zwaar-                               te
-                               te

              AAN DE WETENSCHAPPEN. 219
      te niet dan geregeld laat werken. Gelukkig, wanneer 
      de betrekkingen des levens zoo zijn te zaamgevloch- 
      ten, dat het belang niet alles ten gronde rigt, de re- 
      de, uit gebrek aan aandrift, niet werkeloos b/ijve I 
      Voor het laatfte zorgt de handel; hij is de onrust , die 
      den flinger {hag bewecgt. Schoone beltemming! doch 
      waaraan niet te voldoen is , zonder tusfchenkoinst van 
      velerlei anderen toeftel. —Dit zal te meer blijken, daar 
      wij, tot een volgend hoofddeel overgaande, doen zien, 
      dat zelfs geene ftoffe tot koopbeciriif zou voorhanden 
      zijn, tenzij natuurkunde en natuurYtjte historic Merin 
      voorzagen.
       Wat is handel? \Vat anders dan ruiling der voor-
      werpen , welke een land, een werelcideel oplevert, te-
      gen die van een ander? Het geld is flechts een middel,
      om deze ruiling gemakkelijker te maken. In den grond 
      kan er geene andere reden bettaan, waarom een yolk 
     zich zijne bezittingen zou laten ontvoeren, of een an- 
     der de mocite nemen dit vervocr te bezorgen, tenzij 
     de vergelding , welke het daarvoor, op eene of andere wij- 
     ze, ontvangt. — Wat eene werelditreek bezit, dat mist 
     eerie andere. Dit is de grondflag aller gemeenfchap on- 
     der de volken. Het is intusfclien zeker, dat het vol- 
     flrekt noodzakelijke maar zelden ontbreekt: zoo lang 
     zich een yolk tot de eerfte behueften der natuur be- 
     paalt, heeft het weinig bij anderen te zoeken; en dit 
     is te weldadiger , omdat de gemeenfchap zonder de hulp- 
    middelen der befchaving niet flechts moeijelijk is, maar 
    onder woeste volksfiammen ook hoogstgevaarlijk zou 
    zijn. Roof, en geen handel, ware ligtelijk het gevoIg 
    eener tegengeftelde omftandigheid. Doch, zoo algemeen 
    de noodige levensmiddelen zijn, zoo gemakkelijk ze 
    worden aangekweekt, en zoo overvloedig ze zich voor- 
    doen — zoo zeldzaam, zoo fchaarsch en teeder zijn, 
    daarentegen, de voorwerpen eerier meer of min ont- 
    wikkelde weelde. Wij bezitten, federt onlieugelijken 
    tijd, wortelen, granen, eenige boomvruchten, en kud- 
    den vee tot allerlei gebruik. Andere wereldfireken heb-
                   Q 4            ben

    ano DE VERPLIGTING VAN DEN ROOPHANDEL
    ben rijst en maiz, yams en broodboomen, benevens 
    palmbladen , in eene zachte hemelftreek; terwijl den 
    bewoner van het koude Noorden in het bijzonder geen 
    bont ontbreekt. Doch het zijn maar gedeeltelijk deze 
    voorwerpen, in welken de handel bettaat —die, name-
      welker gebruik reeds eenige weelde, eenige be- 
    fchaving en kunst vooronderttelt, die door kweeking 
    verbecerd, of bij toeval nuttig bevonden, en door be- 
    werking daartoe gebragt zijn. Een veel aanmerkeliiker 
    veld in ons koopbedrijf bellaan voortbrengfels, flechts 
    bibr en daar gevonden, flechts bij onderzoek ontdekt, 
    veredeld, en tot verfchillend gebruik aangewend. Geu- 
    rige dranken, fpecerijen , verfftoffen , voorwerpen van 
    weelderig genot en pracht, benevens geneesmiddelen- 
    zie daar deszelfs bloeijendfte takken ! Doch zegt mij: wie    heeft dezelven, in dieren- en planten4ik , veelal opge- 
    heeft dezelven, in dieren- en planten4ik , veelal opge- 
    fpoord, hunne eigenfchappen ontdekt , hunne aankwee- 
    king in onderfcheidene oorden bevorderd en beftuurd, 
    tenzij die wetenfchap, welke zich toelegt op de ge- 
    fchiedenis der natuur, die wetenfchap, wier kostbare 
    toeftel in kabinetten en verzamelingen aan velen mis- 
    fchien vaak ijdel en belagchelijk voorkwam? poogt 
    den geheelen rijkdom der fchepping te kennen, en door-. 
    wroet te dien einde het hart der aarde, en daalt met 
    dat oogmerk in de diepten der zee, en doorkruist tot 
    dit doel woestijnen en meren. Greene plant, geen 'flier, 
    geene opgegravene ftof komt haar onder bet oog, of 
    zij beproeft derzelver hoedanigheden, en onderzoekt 
    Karen aard; zij verrijkt ons met derzelver gebruik, in- 
    dien dit betta, met hare vermenigvaldiging, indien die 
    mogelijk zij. En de fchat der garde, bet voorwerp der 
    begeerte van vele volken, de flof des handels verkrijgt, 
    onder hare handcn, ecnen gedurigen aanwas.
     Z1i verkrijgt inzondcrheid, daar de tennis der 
    cenvoudige voortbrengfels van de natuur wordt bijge- 
    flaan door fcheilcundige wetenfchap. Deze ontleedt ci- 
    te plant, fchilt alle erts, beproeft en onderzoekt ieder 
    beaanddeel, dat ilechts de minile aaridacht trekt.

             AAN DE WETENSCHAPPEN. 121
     vindt nieuwe metalen, fchept onbekende, fchitter'ende 
     verwen, trekt geurige olien, bereidt fieraad en ftree- 
     ling voor het gezonde, balfem en kracht voor het zieke 
     ligchaam. Haar invloed ftrekt zich uit over alles , wat 
     onze weelde vleit, die, zonder haar, in lekkernij en 
     praal even armoedig zou zijn, en den koopman, alzOo
     den voornamen grond betwisten, waarop zijn gewin 
     rust. — Ja, roepen wij vrijelijk de ganfche natuurkun- 
     de te hulp , om onzen handel gaande te houden. Wat 
     zegt de geheele voorraad der fchepping tot deszelfs be- 
     drijf, zonder allerlei bewerking? Wat beduiden de fljn- 
     fte itoffen, de kostbaarfte bergwerken , de fchoonfte 
     pelterijen, tenzij, op velerlei wijze, tot gebruik be- 
     kwaam gemaakt? De fabrijk, door werktuigkunde tot 
     elken trap der volmaaktheid gevoerd — op de kennis en 
     wederkeerige werking van allerlei ligchamen berusten- 
     de — hier de verwantfchappen volgende, en daar de 
     gistingen befturende naar de kracht van het vuur, 
     van het water of den ftoom juist berekend — de fa- 
     brijk, die de kleedingsftoffen vormt en tooit, de fpij- 
     zen maalt en bereidt, de geestrijke vochten ftookt, de 
     edele metalen doet fchitteren, is even zeer eene doch- 
     ter der natuurkunde, als de zoogfter en befchermfter 
     van alien handel. 1k vorder niets meer van u dan eenig 
     nadenken , T. T. , om deze waarheid in te zien. Wij mo- 
     gen gewoon zijn, bet bedrijf des dagelijkfchen levens 
     of te zonderen van de hooge befpiegelingen en weetgie- 
     rige onderzoekingen der geleerden — elk verflandige 
     weet , dat hij naauwelijks eene katrol, en zeker geene 
     kraan zou kennen, om zijne koopwaren te ontfchepen, 
     tenzij de werktuigkunde hem die gegeven had. Overal 
     moet de kennis der natuur ons te hulp komen, om ha- 
     re gaven te bezigen. De eenvoudige ondervinding moge 
     voor het noodige genoeg zijn; uitgebreide kunde, diep- 
     gaand onderzoek , allerlei berckening en beproeving 
     wordt•vereischt om de weelde en fmaak cener befchaaf- 
     de wereld -te voldoen.
      Wij vergeleken den handel voorbcen bii ern gedeelte 
                    Q 5            des

    9.22 DE VERPLICTING VAN DEN KOOPHANDEL
    des uurwerks , dat, zonder de overige deelen, gem 
    cogenblik zou kunnen gaande blijven, veelmin eenen 
    geregelden gang houden. glans komt hij ons voor als 
    iken molen , weiks ledige fteenen te vergeefs elkander 
    wrijven. Blijft de wind, of eenige andere kracht, zij- 
    nen invloed desniettemin u;toefenen., dan veraielt het 
    werktuig zichzelf, even als de begeerte, deeds geprik- 
    'tele" en nooit voldaan, in eene verwoestende vlam nit- 
    larst.--Doch , dit gevaar is minder vreesfelijk , omdat 
    wij, in de derde plaats , zullen doen zien , dat geen 
    vertier, en dus geen handel, zou kunnen bettaan, ten- 
    Zij fraaije wetenfchappen en kunnen befchaving en 
    weelde hadden ingevoerd.
     Onder alle vakken van wetenfchap is er welligt geen, 
    at meer verwijderd geacht words van alien invloed op 
    den handel, dan de nude letterkunde. Wanneer men, 
    gaiter, ih aanmerking neemt, dat wij onze tegenwoor- 
    dige mate van befchaving, onze wetten, onze begrip. 
    pen van fchoonheid, pracht en weelde, grootilendeels 
    aan de ouden te danken hebben, dan moet , dunkt mij, 
    dit vooroordeel ophouden. Ja , het is niet enkel eene 
    oude fchuld der dankbaarheid, welke wij jegens deze 
    geIeerdneid hebben; hare beoefening blijft nog altild van     belang, hetzij ter vermeerdering van onze kennis aan 
    belang, hetzij ter vermeerdering van onze kennis aan 
    het ware en fchoone, hetzij am deze voor verbastering 
    en ondergang te behoeden. Als een onveranderlijk mo- 
    del van grondig oordeel en goeden fmaak than fchrif- 
    ten der befchaafde oudheid daar, buiten bereik eeniger 
    verandering door mode of tijd. En ware befchaving is 
    de eenige fchutsgodin der weelde, die, zonder Naar, 
    welhaast in overdadige buitenfporigheid, ftraks plompe 
    woestheid ontaardt, en niet meer is.
     Doch de weelde , de befcbaafde weelde, kweekt alle 
    de behoeften, waarop de handel is gegrond. Waar de 
    fraaije letterer bloeiien; waar grootiche denkbeelden 
    van praal en keurig vermaak ontwikkeld worden; waar 
    het brein zich fpitst op de voldoening dezer behoef- 
    ten; waar de mensch alle zijne vatbaarheden voor ge- 
                             not

            LAN DE WETENSCHAPPEN. 21I3

     not en voor kunst ontwikkelt, en een wedftrijd van 
     pracht met pracht, van weelde met weelde beftaat —daar 
     vormt zich de groote marktplaats voor den handel. Be. 
     zoekt de landen, waar het goud uit de aarde wordt ge, 
     dolven zij zijn het niet, die uwe koopwaren verflin- 
     den. Begeeft u onder volken, wier befchaving met liun-
     nen rijkdom geenen gelijken tred houdt hunne plom- 
     pe en eenzelvige weelde is overdadig, zonder vertier 
     te baren. Maar daar, waar de fmaak zijne voldoening 
     in vormen vindt , die gedurig afwisfelen; waar hij flechts 
     prijs ftelt op het allerkeurigfte, en dit tegen het min 
     volmaakte fteeds gaarne inwisfelt; waar niet flechts de 
     mond en dierlijke behoefte, maar de verbeelding wil be-
     vredigd zijn in het grootsch onthaal daar worden 
     uwe kostbaarheden aangetrokken, gelijk de wolken naar 
     eenen hoogen berg; vandaar vloeijen ze neder tot alle 
     omringende volken, die meer en nicer in dezen over- 
     vloed wenfchen te deelen. Wat vindt de kunst hier niet 
     nit ? Wat wordt niet wenfchelijk geacht , dat flechts 
     zeldzaam is ? Wat verflindt bier de mode niet, onein- 
     dig fcherper getand dan de vratige tijd? Zij verfmaadt 
     de huisgeraden uit den vaderlandfchen eik gevormd, 
     en doet een kostbaarder hout uit de afgelegenfle ftreken 
     aanvoeren. Zij wil den gebakken !teen niet , nit eigen 
     vetten grond gedolven , maar doet hare voorzalen en 
     wanden fchitteren van het marmer, uit afgelegene groe- 
     yen opgehaalcl. Geen dakpan, maar lei, dekt hare pa- 
     leizen. En waar zij iets ter wereld vindt, dat eigene 
     voortbrengfels in wezen of fchijn, ja flechts in zeld- 
     zaamheid te boven gaat , daar moet de koopvaardij het- 
     zelve aanvoeren. Naauwelijks is een vaderlandfche draad 
     aan den ganfchen uitwendigen tooi onzer fchoonen te 
     vinden. Naauwelijks noemt gij mij een werelddeel, dat 
     niet bijdraagt tot haren opfchik. Onze dagelijkfche 
     dranken zijn wijn nit velcrlei oorden, koffij in het bran- 
     dend Oosten of Westen verzameld, en thee, die het af• 
     gele:Ten China kweekr. Op zijne beurt voedt zich de 
     verwijderde vreemdeling met onze boter, onze ham,
                                  on.

    t24 DE VERPLIGTING VAN MN KOOPTIANDZI,
    onze kaas en fterken drank, kleedt zich met Hollandsch 
    linnen en laken, ja ziet met vreugde den fteen aanvoe- 
    ren, door onze weelde verfmaad. Zoo is het de aard 
    des befchaafden mans, overal het baste nit te kiezen. 
    Zoo wordt die poging wedijver, , deze zorg vertroete- 
    ling. De opgewekte geest vindt geeneverzadiging meer ; 
    de waan verbindt zich met den fmaak; de weelderige 
    overdaad fpilt haren fchat voot ijdelheden. De verzwak- 
    king, daarenboyen , de gevoeligheid en overfpanning 
    putten al het vernuft der geneeskunde uit; en deze 
    -doet in duizend, duizend vreemde voortbrengfels eenen 
    rieuwen tak van handel vloeijen. Vergelijkt de behoef- 
    ten des ouden Bataviers, alien op eigen grond bevre- 
    digd, met die van uwen tijdgenoot. Zegt mij, welk 
    ook uw handelvak zij, of het bij den eerften zou kun- 
    nen bloeijen. Neen; befchaafd genot, verlijnde behoef- 
    te , fmaakvolle uitfpanning, prachtig onthaal, weelde 
    der kunst, der wetenfchap zietdaar de pilaren uwer 
    beurze!
     Zij tieren onder de fchuts der letteren, in den gloed 
    van het ontwikkeld genie. Had Griekenland, had Ro- 
    me ons hare fchatten, hare redenaars , hare dichters, 
    Mare knnftenaars en geleerden van allerlei naam niet lee-     ren kennen — en hadden geene M E D I C I S S E N hen 
    ren kennen — en hadden geene M E D I C I S S E N hen 
    begunftigd, geene ERASMUSSEN hen gekweekt , gee- 
    re ANGELO'S hen nagevolgd, geene eeuw van LODE- 
    WIJK en FREDERIK HENDRIK op hunnen grond 
    gebouwd—voorwaar, Europa kends geen Anflerdam, 
    welks eigen flijkgrond naauwelijks het geringfte ftadje 
    draagt. Eerbied, eerbied dan , fchatrijke handelaar, , 
    voor den geleerden , den man van wetenfchap en kunst! 
    Zijn bedrijf is de grondilag van uwe grootheid. Zijne, 
    in uw oog misfchien ijdele, befpiegeling is even onont- 
    beerlijk, om alle volken in de weldaden der natuur te 
    doen deelen, en voorfpoed op den fchraaliten grond te 
    doen gedijen, als uwe werkzaamheid. Zijn arbeid is 
    de bron, waaruit het koele vocht ontfpringt ; gij leidt 
    en vermeerdert, en brengt lietzelve, waar het behoort. 
                           Doch

             AAN DE WETENSCHAPPEN. 425
      Doch , wat Leggen wij, het oog terug geflagen op 
     den lof, vo,Jrheen aan wis- en natuurkunde, met zoo 
     veel grond, toegezwaaid! Het is de handel niet elleen, 
     die bet goede der aarde elken grond doet befproeijen. 
     Hij is ilechts de kracht, die het werktuig beweegt. 
     Zonder ervaren opfporing en kundige bewerking, vindt 
     de koopman op den rijkflen bodem luttel , dat hij naar el- 
     ders zou vervoeren. Neen, geen handel zonder weten- 
     fchapl \Vat hij, ter bevordering van deze, immer heeft 
     gedaan; waar hij ooit de winzucht aan de ontdekking, 
     aan de gemeenfchap der volken, aan de ftoving der be. 
     fchaafdheid in den fchoot des overvloeds beeft dienst- 
     baar gemaakt ; — zoo MERCURIUS inderdaad de uit- 
     vinder der Tier, de God der welfprekendheid , die fchoon- 
     fte van alle menfchelijke.kunflen, to heeten zij; zoo de 
     handeldrijvende flaten en fleden doorgaans de vrucht- 
     baarfle kweektuinen van geleerdheid en kunst waren: 
     voorwaar, dit alles is flechts eene verpligte hulde ,eene 
     fchoone, kinderlijke dankbaarheid. Het is de bloeijende 
     zoon, die zijne moeder welhaast ten befchermer ver- 
     ftrekt. Hand aan hand treden zij vooruit, zuiveren de 
     aarde van hare woestheid, en doen rozen op haar pad 
      ontluiken. En waar zij, waar handel en wetenfchap 
      een vereenigd altaar aantrefFen, daar wijkt de verbaste- 
      ring, die de eene of andere afzonderlijk mogt overval- 
      len — daar kent men weelde, maar geen bederf. Zoo 
      werkzaam als kiesch is de geese van een yolk, dat m I- 
      NERVA'S lesfen hoort , en des Koopgods vlugge wie- 
      ken aan hoofd en voeten houdt gehecht. Wetenfc hap en 
      handel, zijn zij niet de zinnebeelden der menschheid , 
      die de aarde met den hemel verbindt ? Zijn zij niet op 
      het naauwst met elkander verbonden? En voegt het de 
      een, op den ander met eenige onverfchilligheid near to 
      zien, die elkander, op de voortreffelijke hoogte, door 
      beiden beklommen, zoo volflrekt behoeven? Neen, 
      zegt mijn oog; de handel deed een' tempel rijzen voor 
      de wetenfchap--dock deze wijdde, in dit departement , 
      een altaar aan den handel. Wat zeg ik? Zij bond den
                                    han‘

    02.6 'S HANDELS VERPLIGTING AAN WETENSCHAP,
    handel en de zeevaart met landbouw en fabrijkwezen 
    Os in den' bundel zaam , en rigtte der nijverheid eend,     volkomen zifil op , van welke de handel de kroone 
    volkomen zifil op , van welke de handel de kroone 
    vormt. — Hoorden deze wanden dan met wellust de 
    hulde, aan den Richter des gebouws dikwijls gewijd; 
    gij, o Godin, die in betzeive troont, wetenfchap en 
    kunst, ontvangt even gaarne den wierook, u dankbaar 
    toegezwaaid! Bloei, bloei bier, befchermfter van het 
    fchoone, VENUS uit de golven geteeld! Voiding den 
    101 van Anzflerdam, welks fieraad dit gebouw is! Ver- 
    ftomme de vreemdeling, die hier nadert , en den koop- 
    mansgeest , voor het eerst, als eenen edelen, grooten 
    geest leert kennen! o Heugelijke tijd, door ons beleefd,    die ons het fchoonst verfchiet, beide voor wetenfchap 
    die ons het fchoonst verfchiet, beide voor wetenfchap 
    en handel, opent! Heugelijke tijd, die ons vergunt te 
    deelen in de eer der eeuw, , die niet min op ontdek- 
    king en kennis , dan op voordeel en magt aast bij ha- 
    re zeetogten! Heugelijke tijd, die reeds een' E I N- 
    W D T uit ons midden deed henenfnellen, om enkel 
    wijsheid, menfchenheil en zuiveren roem te oogiten op 
    Java's vruchtbaren grond! Ja , de tijd is daar, dat 
    de handel gaarne vergeldt, wat hij der wetenfchap is 
    verfchuldigd. De tijd is daar, dat de Nederlander het 
    voorbeeld barer broederliikfte vereeniging geeft; des- 
    zelfs blanke zeilen de wieken zijn , op welke zich zach-    te, befchaafde menfchelijkheid tangs de geheele aarde 
    te, befchaafde menfchelijkheid tangs de geheele aarde 
    beweegt. Hier, bier kieme die fchoone toekomst, me- 
    deleden; !tier, in het hart van Nederland; bier, in 
    het gebouw,'dat alle verdienften huldigt! Ja, zoo om- 
    vat de Koopgod alle de 7anggodinnen met zijne ar- 
    men, en koestert ze aan zijne borst ; en dit ganfche 
    gefficht is als een opfchrift, dat , door mij uitgefpro-    ken , honderdvoudig weergalmt : HULDE VAN DEN 
    ken , honderdvoudig weergalmt : HULDE VAN DEN 
    KOOPHANDEL AAN DE WETENSCHAPPEN !



                          BLOEI.

             ELOEIJENDE LONGTERING GENEZEN. 227

        ELOEIJENDE LONGTERING GENEZEN DOOR POEDER. 
                    VAN HOUTSKOOL.
        (HUFELAND and HARLES, Journal. Nov. 1815. C. 44.)

       E en meisje, t7 jaren oud en van een zwak ligehaams• 
       geliel, dat anders nimmer ongeileld geweest was en 
       hare ftonden altijd geregeld en zonder moeite gehad 
       had, beheld na eene longontfteking, waartegen niets 
       werd aangewend, eene plaatfelijke pijn op de borst, 
       vooral aan de linkerzijde, eenen hoest, met uitwerping 
       van ilijmige fluimen gepaard, vooral des morgens, aarn- 
       echtigheid , afwisfelende grillingen en vliegende hitte, 
       brandende hander en voetzolen , met verheffing der toc.. 
       vallen des avonds, 's nachts vermeerderde uitwafe- 
       ming , matheid, hoofdpijn, en altijd een' vermeerder. 
       den doch zwakken pols.
        Men fchreef haar (in 't Policlinicum to Berlin) eene 
       aderlating voor van zes oncen, eene fpaanfchevlieg, 
       voorts poeder met calomel en digitalis purpurea , daar- 
       enboven in een mixtuur de zoutzure ammonia. Daarop 
       verminderde de pijn aanmerkelijk, de ademhaling werd 
       ruimer, de hoest wat minder; maar het uitwerpen en 
       de pols bleven hetzelfde. Uit hoofde van fpeekfelvloed, 
       liet men den calomel varen, ging voort met het mix. 
       tour, gaf drie greinen digitalis daags; waarop de zieke 
       wel eenigzins beter werd, doch de, gefteldheid der borst 
       veranderde niet. Hierop gaf men der zieke , behave de. 
       digitalis, tvveemaal daags een poeder van carbon. What 
       rec. par. fcr. 1, waarvan de gevolgen terftond waren 
       eene • vermeerdering van pijn op de borst en van hoest, 
       maar tevens vermindering van uitlozing der fluimen. 
       De pols bleef even zeer vermeerderd. Na een gebruik 
       van zes dagen, vertoonden zich eenigen tijd meer 
       koorts, verminderde cetlust en ontlasting; welke toe- 
      vallen op het gebruik van een verkoelend buikzuive. 
                                           rend

        218      BLOEIJENDE LONGTERING GENEZEN.
        rend middel verdwenen. Daarop vernieuwden zich de 
        fleken in de borst, het hoesten en de uitwerping 
        werden fterker, de pols was matig. Men fchreef eene 
        fpaanfchevlieg voor, om midden op de borst gelegd en 
        in ettering gehouden te worden, benevens het volgend
        poeder 13, pulv. carb. Mix fcr. lib. digital. gr. fj.
        Tad. liquir. fcr. g. f. pull% d. doles talcs vj. drie- 
        inaal daags een half poeder. Dit poeder gebruikte de 
        zieke verder Reeds voort; men klom met de houtskool 
        tot iv fcr., met de digitalis tot iv gr. daags, waar- 
        bij de toeftand der zieke oogenfchijnlijk verbeterde; 
        zoodat alle toevallen langzamerhand, het ophoesten, 
        de avondkoorts en het nachtzweeten het laatfie, ver- 
        dwenen, en de lijderesfe, na verloop van drie maan- 
        den na het eerRe gebruik der houtskool, geheel her- 
        field was.

        HEEFT DE KOEPOKINENTING DE DOODELIJKHEID VAN 
           ANDERE ZTEKTEN DER KTNDEREN BEVORDERD ? 
                     Door c. w. LTFELAND.
        Een aanmerkelijk gedeelte des Publieks is der meening 
        toegedaan , alsof aan de Koepokinenting alleen, en aan 
        de door haar weggenomene Pokziekte , de groothe fled- 
        te aan eenige andere ziekten der kinderen, en met name 
        de groote verfpreiding der Scharlakenkoorts of het Rood- 
        vonk en deszelfs meerder gevaar, , zij toe te fchrijven. 
        Velen komen daarbij weder op de oude en reeds lang 
        wederlegde geliefkoosde itelling terug, dat de Pokziek. 
        te tot reiniging des ligchaams van aangeborene kwade 
        Itoffen dienftig, en alzoo voor het menfchelijk geflacht 
        noodzakelijk zii; hetgeen inderdaad door Romeinen en 
        Grieken zeer blijkbaar wederlegd is, die zonder Pok- 
        ken eene zoo voortreffelijke gezondheid genoten.
          De fterflijsten leveren ongetwijfeld een grooter getal 
        van aan andere kinder - ziekten geftorvenen. Maar het 
        ware van de zaak , en hare zeer natuurlijke oplosfing,
                                                       is

      OVER DEN INVLOED DER KOEPOKINENTING. 229
    is deze: Ongetwijfeld draagt een zeer aanzienlijk getal     kinderen, hetzij aangeboren, of in de eerfte levenstijd-
    kinderen, hetzij aangeboren, of in de eerfte levenstijd-    perken door eerie flechte behandeling verkregen, de 
    perken door eerie flechte behandeling verkregen, de 
    kiem des doods om. Deze kiem worth door gelegenheid 
    gevende oorzaken, vooral door heete ziekten, tot eene 
    fnelle ontwikkcling en vernietigingsvermogen gebragt. 
    Te voren werd zij door de Pokken , als de toenmaals 
    algemeenite ziekte der kinderen, bet meest tot rijpheid     gebragt , en de kinderen flierven aan dezeive: thans , 
    gebragt , en de kinderen flierven aan dezeive: thans , 
    nu fchier geene Pokken nicer beftaan, gefchiedt zulks 
    door Mazelen, Roodvonk en anderc ziekten; ja zniks 
    kan zich zelfs in nieuwe ziekten ontwikkelen, en op 
    deze vijze de veelvuldigheid der Herfenwaterzucht, 
    van den Croup enz. daarvan het gevolg zijn. De kin- 
    deren, die anders door Pokken tverden weggemaaid, 
    kondet derhalve inderdaad niet aan Mazelen , Rood- 
    vonk enz. ilerven; en deze vertoonden zich daardoor 
    over bet algemeen goedaardiger. Thans , waar fchier 
    geene Pokken weer beftaan, fterven die zelfde kinderen 
    aan Mazelen, Roodvonk enz.; en daze ziekten fchij- 
    nen nu kwaadaardiger. Maar, , wic zou daaruit tot acne 
    vermeerderde kwaadaardigheid dezer kinder-ziekten zel- 
    ve, en tot de weldadigheid, of wel noodzakelijkheid, 
    der Pokken, befluiten?
     Men moet ook niet uit het oog verliëzen, welk eenen 
    invloed de epidemifche conftitutie hebbe. Even als daar-    door, over.let algemeen , Pokken , Mazelen en Rood- 
    door, over.let algemeen , Pokken , Mazelen en Rood- 
    vonk eerie reeks van jaren achtereen geinist, en dan 
    weder algemeen heerfchende kunnenworden, zoo wordt 
    ook derzelver karakter daardoor nu eens goedaardig, 
    dan weder kwaadaardig geftemd; en op deze wijze kan 
    dezelFde ongunftige conftitutie, welke anders de Pok- 
    ken kwaadaardig maakte, de nu in hare plaats treden- 
    de Mazelen en het Roodvonk kwaadaardig maken.
     Eindelijk bedenke men toch vooral, dat de fterfte 
    alien niet de hoofdzaak, en dat het eerie even ge- 
    wigtige vraag zij : Hoe veel minder ziekelijke, ellen- 
    djge en oibruikbare menfchen zijn er, federt de ver-
     M:NGELW. 1816. NO. 5.

    Z30 OVER DEN INVLOED DER KOEPOKINENTINq.
    inindering der Pokken, door de Koepokinenting , op de 
    wereld? floe veel heeft het rijk der gezondheid en 
    fchoonheid door haar gewonnen? Daarvan zwijgen, Nvel 
    is waar, de iterilijsten; maar wie herinnert zich niet 
    die duizend lc:vend -dooden , aan zinnen en de edelite 
    krachten vcrminkten, voor hun ganiche leven onbruik- 
    haren , ja krankzinnigen, die wij voorheen , als getuigen     dozer pest, zagcn rondwaren, en die titans gcmist 
    dozer pest, zagcn rondwaren, en die titans gcmist 
    worden, orndat zij door de weldadige Kocpokinenting 
    alleen voor de menschheid gewonnen zijn? De Dood 
    is niet het flimile op aarde; en geenszins het petal dLr 
    levenden alleen, maar derzelver hoedanigheid en nuttig- 
    heid, ma.akt het geluk der Staten uit.

       HORTENSIA BEAUHARNA1S , EN LJETITIA 
              BUONAPART E.
     (Uit de Macedoine Revolutionnaire , uitgegeven to Parijs,      28 Dec. 1815, en ten zeifden dage door de Poticie 
      28 Dec. 1815, en ten zeifden dage door de Poticie 
               opgehadd.)
    Opgevoed in cen dicr huizcn, waar men er zich 
    meer op toelegt om groote kokettes te vormen dan gocde 
    huismoedcrs, verliet II ORTENSIA Mme. CAMPAN, 
    OM hare intrede in de wereld to doen, bijna in hetzclfdc 
    tijdsgewricht , toen de vlugteling nit Egypte zich , als 
    den prijs zijner laagheid, op den troon ging nederzetten.     Hij zag zijne fchoondochter; hunne ondeugende hartcn 
    Hij zag zijne fchoondochter; hunne ondeugende hartcn 
    veritonden elkander ; acht dagen later had HORTEN- 
    SIA de plaats harer moeder ingenomen.
     Zij, die op vcrtrouwden voct met de famine leefden,
    c AMBACRES FOUCH , REGN AULT, D
     Rks, kunnen zeggen , of ik lastcr. Men kan den 
    I-leer DE GONTAUT-BIRON vragen , om welke re- 
    den hij zich,zoo hardnekkig verzette tegen het huwelijk 
    van zijnen zoon met II o It TEN s I A ? Men kan het aan 
    alle de jOnge Kolonels van dien tijd vragen, die haar 
    vats de hand wezen, welke hunne heweegrelenen wzr- 
                            rcn ?

    IIORTENSIA BEALTHARNTAIS , EN DIEM BUONAPARTE. ^3t
    fen? DUROC heeft ieder, die het hooren wilde, bij 
    herhalirtg gezegd, dat het meerendeel verklaard had, 
    (hoe gemeen de uitdrukking ook was) dat zij de koe 
    met het kalf niet begeerden. DuR o c zeif, wien 
    zij aangeboden werd, antwoordde; „ Dat hij ze die e- 
    „ aanbiede, die van niets of weten; maar aan mij, 
    „ die de beftuurder dezer intrigue was, aan mij, on-
    3/der wiens oog alles is voorgevallen , dat is al te
    „ flerk!" Eindelijk gedrongcn om een' mantel voor 
    zich te vinden, haastte zich HORTENSIA OM L 0 D 
    WIJK BUONAPARTE te trouwen , die, niets we- 
    tende van de gruwelen, welke aan bet hof van iiinen 
    breeder voorvielen , te gclijker tijd de oom van het kind 
    werd, en de vader, , .quen2 nuptiae demonstrant. Er moest 
    een troon zijn voor de dochter van JOSEPHINE, ten 
    erode haar te betalen voor hare bloedfchendige geriefe- 
    lijkheid; en fpoedig! den oorlog aan Holland ! de con- 
    fcriptie, de belastingen, alles werd te werk gefteld; 
    het Franfche bloed ftroomde op nieuw ..... en voor 
    wie ? Regtvaardige Hemel! Opdat HORTENSIA Ko- 
    ningin wierd! Franfche Generaals en foldaten, ziet- 
    daar, wat gij roem noemdet!
      De goedhartige 1, on E w IJK B troxpt pAR wel- 
    haast beter onderrigt , fcheidde zich van zijne vrouw, 
    die hem nog flecks de diepfte verachting inboezemde. 
    Van haren man gercheiden hield HORTENSIA niet 
    op, de bijzit van haren fchoonvader te zijn, tot op 
    zijn vertrek naar het eiland Elba.
      HORTENSIA (na 20 Maart) niet wetende , hoe zij 
    het zou aanleggen, om in het hart der Franfchen den 
    haat te doen overgaan , welken zij de familie der 
    nouRnoNs toedroeg, (haar vroeger berocp op de aan- 
    gename oogenblikken, eenen jeugdigen Oostenrijkfchen 
    Minister wcleer verf'chaft, ten einde hem zijn hof 
    aan BUONAPARTE'S zijde te doen overhalen, zijn- 
    de mislukt) verzon zij eene fpelonk te openen aan hat 
    einde van bet P alais - Ro..al. De zaal Montanfier ward 
    eene Jakobijnen -club , honderdmaal afzigtiger dan ooit
                 R

    132    11011.TENSIA BEATMARNAIS
    de oude club van dien naam, under het voorzitterfchap 
    van BILLAUD-VARENNES, was geweest. Dat men 
    den eigenaar, den ellendigen PRADELLES, tot ge- 
    tuige roepe; men zal van hem hooren, dat de gruwe- 
    len, welke hier werden uitgebraakt, van het maakfel 
    waren van HORTENSIA, ETIENNE , MARET, 
    FAIN enz. De vuiliten zijn van HORTENSIA. De 
    affchuwelijke prenten , die destijds de muren van Parijs    bedekten , waren insgelijks naar de teekening van H o
    bedekten , waren insgelijks naar de teekening van H o
    TENSIA. ETIENNE kreeg last om ze om niet te 
    doen uitdeelen aan alle de verkoopers, welke zich op 
    de boulevards bevondeon.
     De dag van Waterloo verftrooide 'alle de intriguanten.     In de weinige oogenblikken, die de abdicatie van den 
    In de weinige oogenblikken, die de abdicatie van den 
    dwingeland voorafgingen, hield zich zijne familie be- 
    zig om onderling bet goud te verdeelen, dat men kort 
    te voren uit de openbare fchatkist had geligt, om het 
    in wagens te pakken, dragende dit opfchrift: fchatkist 
    der armee. Ik zelf heb deze wagens op bet plein des 
    Vietoires gezien.
     HORTENSIA,de regtvaardige iiraf vreezende, wel- 
    ke hare misdaden verdienden , van goede pasfen voor- 
    zien , welke F o u c H E zich haastte haar te bezorgen,     HORTENSIA, met de woede in het hart, verliet Pa- 
    HORTENSIA, met de woede in het hart, verliet Pa- 
    rijs, na hare fortuin in zekerheid gebragt te hebben, 
    aan verfcheidene bankiers bekend , en door hen op twee 
    millioenen (franken) rente gefchat.... J o SEPHINE 
    had in 1796 geene dertigduizend franken bruidlchats aan     bare dochter te geven — HORTENSIA bezit thans de 
    bare dochter te geven — HORTENSIA bezit thans de 
    waarde van veertig millioenen!
      Nevrottiv moeder, L1ETITIA BUONAPARTE.
     De overweldiger, , eenigen tijd bevorens naar Leipzig 
    te gaan, om de hulde van zijnen Senaat te verdienen, 
    door eene brug te doen fpringen, die twaalfduizend 
    menfchen van zijn leger vernietigde, zijne moeder vol- 
    komen kennende, fpeelde haar een' trek op zijne wijze.

                 EN LIETITIA. 13VONAPART.E. 233
       Hij ging bur zien, en, na de gebruikelijke
       gen, verzocht hij haar, hem geld te leenen. Mevrouvir 
       moeder, waardige zuster van de Eminentie FESCH, 
       zwoer bij alle de heiligen van het paradijs , dat zij geen 
       fluiver bezat. De Korfikaan, die haar federt lang deed 
       befpieden , wrist, dat de zware kist in eene nis ftond, 
       in den muur gemaakt , en bedekt met een grout portret 
       ten voeten nit. Hij dringt niet, wandelt, praat over 
       den regen en het mooije weer. Ten einde van eenige 
       minuten flelt hij zich voor het portret, befchouwt het, 
       en, alsof dit hem zoo inviel, beweert hij, dat het geen 
       goeci dat bet moet verplaatst worden. Me- 
       vrotw moeder , ontiteld, ftaat op , en zegt , dat de 
       fchilderij wc:1 is, waar zij is, dat het de 6enige plaats 
       is, die voor dezelve voegt, opdat zij geheel op haar 
       gemak de trekken en de majesteit kan befchouwen van 
       een' figlio tan caro, tan grande,tan.... (Het was het 
       portret van den ovcrweldiger.) BUONAPARTE, vol- 
       komen gezet op zijn plan, ftoot Mevrouwe moeder te- 
       rug, en beveelt, met eene gebiedende mine, aan twee 
       knechts, het portret weg te nemen. De tranen van 
       Mevr. LiETITIA konden den geliefden zoon niet be- 
       wegen : de fchilderij verdween, en deed de opening der 
       nis vernemen. „ Ha, ha! zeide hij , eene geheime 
       deur! Daar fchuilt wat achter ; laat ons zien!" Hij 
       nadert, ziet de kist , en vraagt den fleutel. Mevrouw 
       moeder fehreit en weigert; een : ik wil bet , op den 
       toon van meester uitgefproken, dwingt haar om den 
       fleutel over te geven. Hij doet de kist openen, en ont- 
       dekt een dertigtal groote zakken vol vierdubbele pittolen. 
       Zich toen tot hair keerende, zegt hij : „ Gij zweert 
       mij bij alle heiligen van het paradijs , dat gij geen ftni- 
       ver bezit ; gij liebt mij bedrogen.' Hij Wendt zich tot 
       de perfonen van zijn gevolg: „ Dat men dit goal bij 
       den thefaurier mijner kroon brenge!" Moeder Lajoye, 
       wanhopig de vier millioen te zien vertrekken, welke 
       zij als eene peer voor den dorst had weggeftopt , zag 
       wijders niets in den tan caro , tan 4i.aNde zoon, dan
                         R 3                een'

    234 HORTENSIA BEAHHARNAIS I EN NEVR. DUONAPARTE.

    een' ellendigen roover, , gat' hem de fraaije nafnen van 
    Birbante , Bricone , Ladrone , .BaronnaciO , en voorzei- 
    de hem, dat het e-enmaal flecht met hem zou afloo• 
    pen (*).
     (*) In 184 kostte bet Frankrijk ineer dan 400 rnillioe- 
    nen, om als Majesteiten en Hoogheden uit te rusten, BUO-
    NApARTE, JOSEPHINE, LIETITIA, JOZEF, LUCIEN, 
    LODEWIJK, jEfteme, FESCH, ELISA, PAULINE, CA- 
    ROLINE, HORTENSIA, EUGENICS, JULIE CLARY, 
    drie of vier BgAUHARNAIS, en TASCHER, BACCIO- 
    CHI, MuRAT, CAMBACERES, en LEBRUN; omareeks 
    dertig individus.


    VERSLIG VAN TWEE ONDERSCHEIDENE SOORTEN VAN SPAAR- 
     BANKEN (Saving - Banks), TEN DIENSTE VAN DE LAGERE 
       KLASSE DER MAATSCHAPPIJ IN SCHOTLAND OPGERIGT.
    (Getrokken uit The Edimburgh Review, or Critical Journal, 
            N. XLIX. funij, 1815.)
     (Medegedeeld door den Heer R. SCHERENBERG, Lid der
       Connnisfie tot onderzoek near den flaat der ifrmen 
             in dit Koaingrijk.)

    Paar men in Schotland de behoefte gevoelde, om aan de /a- 
    gere klasfe der Maatfchappij, en vooral aan de werk- en am-     bachtslieden, de geiegenheid te geven, om van hunne gerin- 
    bachtslieden, de geiegenheid te geven, om van hunne gerin- 
    ge bezuinigingen zeker te kunnen zijn, en tevens dezelve 
    met zekerheid te kunnen aanleggcn, ten einde zij daarvan 
    eene matige interest konden genieten; terwijl men meende, 
    dat de, in de laatfle Eeuw, bijna overal opgerigte Friendly     Societies, in het Rijk van Grootbrittanje, hoezeer dezelve 
    Societies, in het Rijk van Grootbrittanje, hoezeer dezelve 
    veel nut geilicht hebben, en nog flichten, echter op de wij-    ze, zoo als die thus beilaan, aan eenige zwarigheden onder- 
    ze, zoo als die thus beilaan, aan eenige zwarigheden onder-     worpen zijn: zoo is men bedacht geweest, om interest ge- 
    worpen zijn: zoo is men bedacht geweest, om interest ge- 
    vende Spaarbanken, ten dienile van de geringere klasfe der 
    Maaifchappij, op te rigten,
     De te Edimburg opgerigte Spaarbank is de eenvoudigae, 
    :?,00 wel in derzciver beginfel, als in hare werkzaamheden.                               lc-
                              lc-

               VERSLAG DER SdlOTSCHt SPAARBANNEN. 235
         Tedere behoeftige kan zijne geringe befparing., mits niet 
       minder 'clan een (Eng.) Cche/ling bedragende, inleggen, en is 
       volkomen mecster om te alien tijdc zijne inlage terug te vor- 
       deren.
         Alle maandagen worth cen our zitting gehouden tot bet 
       ontvangen en nitbetalen van geld.
         Deze Spaarbank geeft nan de daarin deelnemenden eene in- 
       terest a vier ten honderd per jaar berekend. welke zij mees- 
       ter zijn te ontvangen; doch welke de meeste deelnemers ver- 
       kiezen bij het kapitaal to laten oploopen, en welke interest 
       aisdan op het einde des jaars tot het kapitaal geflagen wordt.
         Deze interest wordt maandsgewijs berekend, en van dagen 
       of gedeelten caner maand wordt geene interest betaald.
         Ook wordt van geene lagere fom dan van twaalf
       gen ze; pence interest betaald, (gevende deze fom, tegen vier 
       perCt., een' halven penning interest per maand) of van geene 
       hreukel dezer fom, waarvan derhalve de maandelijkfche inte- 
       rest geenen halven penning bedraagt.
         De Directie dezer Spaarbank worth door eenige Nvelwillen- 
       de lieden gratis waargenomen; de onkosten der administratie 
       zijn dus zeer gering, en bepalen zich tot de kantoorbehoef- 
       len en het noodige locaal; de kosten daartoe worden uit de 
       geringe bezuiniging of whist gcvonden, die ontflaat door bet 
       Met betalen der interest van onvoltallige maanden, of van 
       breuken van twaalf fchellingen zes pence.
         De Directie dozer Spaarbank lion het geld, dat zij van 
       hare deelnemers ontvangt, in de Edimburger groote Bank, 
       en geniet van deze colt vier perCt. interest.
         Ten einde de verantwoordelijkheid der Spaarbank jegens 
       de deelnemers to verminderen, en de werkzaambeden der- 
       zelve zoo veel mogelijk to vereenvoudigen , geeft de Direc- 
       tie deter Spaarbank can elken deelnemer, zoodra bet door 
       hem ingelegde geld tot cone fom van tien 04, is opgeloo- 
       pen, hetwelk de geringfle fom is, welke men in de groote 
       Edimburger Bank plaatfen kan, daarvoor eene originele inte- 
       rest- gevende banknoot der groote Bank ; doch continneert de 
       Spaarbank, als te voren, zijne geringe bezuhliging te ontvan- 
       gen, indien 110 met het inleggen wil voortgaan. De Directie 
       der Edimburger Spaarbank meent ook, buiten de meerdere- 
       zekerheid voor de geldfchieters, hierin nog bet voordeel to 
       zien, dat een behoeftige daglooner of handwerksman niet zoo
                             R 4.

        136                       VERSLAO
        ligt in de verzoeking zal komen, eene interest- gevencle banla- 
        noot van tien oe te gelde te maken, als wanneer hij dit bij 
        kleine gedeelten nit de Spaarbank terug konde vorderen.
          De wijze van boekhouden dezer Spaarbank is mede op de 
        allereenvondigfle wijze ingerigt , en door dezelve worden alleen
        de drie navolgende boeken gehouden: No. r. Een Legger, 
        waarin elk geldinlegger zijn folio heeft, op welk aangeteekend 
        words, met dag en datum, zijne inlage , alsmecle wanneer 
        hij cenig geld terugvordert, en op welk in eene bijzondere ko- 
        lom, op het einde van het jaar, nit het interestboek wordt 
        overgebragt het beloop der aan hem onbetaald gebleven gel- 
        den der interest, en welke, bij bet faldo van zijne inlage ge- 
        voegd , den eerflen post te zijnen behoeve op den logger van 
        het volgende jaar uirmaakt. No. 2. Een Interestrekening- 
        bock , hetwelk nit twee gedeelten befleat, toonende het cane 
        ged-elte aan de aan elken inlegger betaalcle interest , en het 
        andere de onbetaalde interest: de flotfommen dezer beide ge- 
        deeiten worden op het elude van het jaar zamengevoegd, en 
        maken nit bet geheele beloop der interest, ten laste der 
        Spaarbank loopende; en wanneer men dit aftrekt van de in- 
        terest, door de groote Edimburger Bank aan de Spaarbank te 
        goed gedaan wordendc , maakt het overfchot ('t walk ver- 
        oorzaakt wordt door het Met betalen van de interest der on- 
        voltallige maanden en der breuken van twaalf fchellingen zes 
        pence) de whist of bezuiniging der Spaarbank nit. No. 3. 
        Een Kasboek, hetwelk den flaat der kasfe van de Spaarbank 
        inhoucit, en tevens zoodanig is ingerigt, dat het tot eene 
        Controle flrekt van de rekening- courant der Spaarbank met 
        de Edimburger groote Bank.
          Aan icder deelnemer of inlegger wordt eene kopij of dupli- 
        caat afgegeven van zijne rekening in den logger, opdat hij 
        altoos zien kan, hoe de flaat zijner rekening is. Telkens, 
        wanneer hij geld inlegt of terugvordert, wordt dit door den 
        perfoon der Bank , aan wien hij de gelden afgeeft, of van 
        wien hij het geld ontvangt, op dit duplicaat eigenhandig anti- 
        -efchreven, met uitdrukking der fom zoo wel in fchriCt als 
        getallen, en met bijvoeging van zijnen naam of paraphe , 
        waartoe zoo wel op het duplicaat als op den legger eene bij- 
        zondere kolom is aangewezen.
          De werkzaamheden dezer Spaarbank zijn dus zoo eenvou- 
        dig, als het beginfel zelve; en daar niamand gedwongen wordt

                DER SCHOTSCHE SPAARBANKEN. 337
       tvordt, een' penning meerder in te leggen, dan hij zelf ver- 
       kiest , en hij aan geese inlage op bepaalde of vastgetielde 
       tijdcn verbonden , en daarenboven volkomen meester is, 
       om te alien tijde zijne inlage en interest terug te vorderen, 
       zoo wordt niemand afgefehrfkt om daarin deel te nemen; en 
       de meeste deelnemers trachten, dear joist deze getnakkelijk- 
       heid hun ecn volkomen vertronWen inboezemt , hun bezui- 
       nigd klein kapitaaltje door aanhoudende kleine bijdragen te 
       vermeerderen, ten einde zich tegen den ouden dag, of bit 
       bet overkomen van ziekten of andere ongevallen, van eenen 
       waarborg te verzekeren.
        .Bette zoodanige inrigting kan dus niet alleen in dit opzigt 
       van en nitgebrcid nut voor den behoeftigen fiend worden, 
       en hierdoor medewerken, om het verval tot armoede voor te 
       korner; maar dezelve heeft, in hare gevolgen, het bijna nog 
       grootere nut, dat zij Ilan de lagere klasfe den lust tot fparen 
       inboeamt, hen daardoor dikwijls van nuttelooze en meestal 
       fchadelijke verkwistingen afhoudt, en dus tevens kan mode- 
       werkea tot verbetering der zeden en vermeerdering der nij- 
       verhekl.
        Weimer men flechts aanneemt , dat oen deelnerner twee 
       fchellingen 's weeks inlegt, en deze inlage gedurende twintig 
       jaren voortzet, zoo beloopt dit zonder de interest reeds eene 
       fom van 104 c,C. 12 C13., en de interest volgens den tax der 
       Edimburger Spaarbank zal 53 0C,. bedragen; zoodat zulk een 
       inlegger zich , na twintig jaren, eigenaar zal zien van een ka- 
       pitaal van 157 c,C. 124J.,hctgeen op zijnen onden dag hem 
       tot eene ware onderfleuning kan verarekken.
        De Spaarbank, te Ruthwell opgerigt, is eenigennate op 
       andere gronden gevestigd, en op verre na zoo eenvoudig 
       Met, noch in hare werking, noch in hare administratie.
        t. De Ruthweller Spaarbank doet onderzoek naar den ou- 
       derdom, de huisfelijke omflandigheden en het zedelijk gedrag 
       tier deelnemers of leden, en that ingevolge daarvan meerdere 
       of mindere voorregten toe.
        a. De oprigtcr dezer Bank heeft ook gemeend, door het 
       bepalen van eenige pcenaliteiten en belooningen , de deelnemers 
       te moeten aanfporeu tot het blijven continu6ren hunner 
       inlagen.
        3. Ten einde eenige extra - belooningen en nanmoedigingen 
       te kunnon nitkeeren, is er een hulpfonds opgerigt uit de bij- 
                        R 5

        139                       VERSLAG
        dragen der begnufligers dezer welke daarvoOr tot 
        honoraire en extraordinaire leden worden aangenomen; en tot 
        welk hulpfonds verder gebragt worden de voordeelen, ont- 
        fiaande nit eene ongelijke uitdeeling van interest aan de leden.
          4. De ordinaire leden zijn de behoeftigen, welke hunne be- 
        fparingen inleggen; maar ieder perfoon, die jaarlijks aan het 
        hulpfonds vijf fchellingen betaalt, of in eons eene gift van 
        twee ponden doer, worth extraordinair lid; en om honoraire 
        leden te warden, moet men aan het hulpfonds jaarlijks 
        pond botalen, of wet aan hetzelve in dens vijf ponden ge- 
        ven, daarenboveu zijn ex officio honoraire leden de Lord Lui- 
        tenant, Vice - Luitenant en tie Sheriff van het Graaffchap, 
        alsmede de van wege het Graaffehap benoemde leden tot het 
        Parlement.
          5. De algemeene bezigheden dezer Spaarbank zijn 'n de 
        eerfte plants toeherrouwd aan een Collegie van Direcrie, be- 
        ftaande uit ea Gouverneur, vijf Directeurs, eEn Thefaurier 
        en an of mecr Voogden of Toezieners, welke alien geko- 
        zen worden nit de honoraire en extraordinaire leden ; doch , 
        zoo er geene genoegzame leden ouder hen gevonden worden, 
        die deze posten willen aannemen, wordt het ontbrekende ge- 
        tal aangevuld uit ordinaire leden, welke voor hunne eigene 
        rekening niet minder dan an pond 's jaars hebben ingelegd. 
        Dit Collegie van Direcrie, echter, is ondergefchikt aan bet 
        permanent Committci, beftaande nut vijftien perfonen , om 
        daartoe verkiesbaar te zijn, dezelfde kwaliteiten moeten heb- 
        ben, als vercischt worden voor de leden van het Collegie van 
        Directie; en dit permanent Committe is op zijne beurt onder- 
        worpen aan de atgemeene Vergadering, welke zamengefteld is 
        /nit de honoraire en extraordinaire leden, en alle ordinaire le-
        den, welke gedurende zes maanden ingelegd hebben, en wier 
        inlage niet minder dan twintig fchellingen beloopt; en in de• 
        ze Vergadering bcrust de opperfte magi, zoo wel van wet- 
        geving, als uitvoering en uitfpraak.
          6. De Spaarbank van Ruthwell zet Naar geld nit aan de 
        Britfche Linnen-Compagnie, en ontvangt van deze vijf perCt. 
        interest.
          7. De interest, echter, welke de Ruthwellfche Spaarbank 
        aan hare deelnemers uiLkcert, wordt maar tegen vier perCt„ 
        berekend, en in eenige weinige gevniien tegen vijf perCt.
          B. Doze hoogfte interest van vijf perCt. wordt alleeueeni-

                 DER SCIIOTSCME SPAARBANIEN. 239
       eenige gevallen toegeftaan, aan zoodanige deelnemers, die ge- 
       durentle drie achtereenvolgende jaren ingelegd hebben, en 
       Wier inlage EC zamen ten minfle vijf ponden bedraagt; doch 
       ook zoodanig een deelnemcr verliest dit voorregt, wanneer 
       hij zijn kapitaal terugvordert, het zij dan ingeval hij mogt 
       komen te trouwen of te flerven, ook wanneer hij boven de 
       zes- en-vijftig jaren oud mogt zijn, of ingevalle Directeu- 
       ren, na gedaan onderzoek, mogten oordeelen, dat de terug- 
       gave van het door hem ingelegde geld aan hem of aan zijne 
       familie een wezenlijk voordeel zoude kunnen toebrengen, of, 
       eindelijk, wanneer hij door ziekte of andere wederwaardighe- 
       den buiten fleet gefteld mogt worden om zichzelven re on- 
       clërhouden, in welk geval hem, volgens bepaling en befluit 
       van het Collegie van Directie, nit het door hem ingelegde 
       geld een bepaald weekgeld wordt uitgekeerd.
         Maar, buiten deze bovengenoeinde voordeelen, is er nog 
       bepaald, dat ieder lid of deelnemer, die regelmatig niet mill- 
       der dan (611 fchelling 's weeks zal ingelegd hebben, voor het 
       eerae jaar begunfligd zal worden met eene premie van zes 
       pence, voor het tweede met eene premie van een rebelling, 
       voor het dcrde met eerie premie van twee fchellingen, voor 
       bet vierde met eene premie van vier fehellingen , en voor ie- 
       der volgend jaar met eene premie van us f'ehellinc,ren.
         Doch is verder bepaald, dat, bijaldien het hulpfonds tot 
       deze wijzc van extra- uitkeering nict tccrcikendc mogt zijn, 
       alsdan deze gelden zulien aangewend worden tot het geven 
       van extra-belooringen can die geregelde inleggcrs, welke bij- 
       zondere bewijzen van deugd en vlijt zullcn betoond hebben.
         Dan , daar de bepalingen in deze zaak eau abuizen zouden 
       kunnen onderhevig zijn, zoo is er vastgefleld, dat bet aan le- 
       der lid, welk zich bezwaard mogt rekenen, vrij zal ftaan, 
       om van het befluit van bet Collegie van Directie te
       ren can het permanent Committ6 , en van dit weder aan de ge- 
       nerale Vergadering, aan welker bcfluit hij zich echtcr in alien 
       geval zal moeten onderwerpen.
         Men ziet nit de bovenflaancie berchrliving van de Ruth- 
       weller Spaarbank, dat dezelve, zoo wel in hear beginfel 
       werking en administratie, veel omflagtiger is, dan de eerstbe- 
       felu-evene Edimburger Spaarbank; en, hoezeer this ook de 
       Rutilweller Spaarbank eenige goede inflellingen moge bevat- 
       ten en eenige voordeelen ken opleveren, zoo heeft echter het
                                             Com.

        24°         VERSLAG DER SCHOTSCRE SPAARBANKEN.

        Commiccti van de Societeit der Schotfche Hooglanden, hetwelk 
        benoemd was om te onderzoeken naar de beste wijze oat 
        Spaarbanken op te rigten ten dienfte van de arbeiders en dag- 
        looners der geringere klasfe der Maatfchappij, gemeend de 
        voorkeuze te rnoeten geven aan den eenvoudigen vorm en 
        inrigting der Edimburger Spaarbank; dewijl het oogmerk eener 
        Spaarbank zijn moet, om den behoeftigen gelegenheid te ge- 
        ven, hunne geringe bezuinigingen op eene zekere wijze te 
        kunnen aanleggen, en eene zoodanige inrigting niets moet in- 
        houden, wat hen immer zoude kunnen affchrikken, om dear- 
        i  deel te nemen; en dewijl het ftrijdig fchijnt met eene zoo. 
        danige inrigting, zich te bemocijen met, of eenen zekeren 
        invloed te willen uitoefeneu op, het gedrag of de huisfelijke 
        omflancligheden barer leden; en eindelijk, dewijl het tegen 
        de billijkheid fchijnt te ftrijden, om aan eenigen der leden 
        eene hoogere interest, dan aan anderen, toe te flaan.
          Ingevolge de laatfie bekendmaking van de Societeit der 
        Schotfche Hooglanden, te Edimburg gevestigd, hebben zich 
        reeds, met eenen verbazenden fpoed, Spaarbanken over go- 
        heel Schotland uitgebreid.


         EENIGE BIJZONDERHP.DEN WEGENS DE REIZEN EN DEN DODD 
          VAN DR. SEETZEN, ERN ANDER AFEIKAANSCH MARTELAAR.
                        (Bombay papers, 25 Mei 1815.)

        Onder de weinige reizigers, wier dorst naar kennis en flout- 
        heid van geest hunne inzigten deden vestigen op bet onder- 
        zoeken der binnenite gedeelten van Afrika , en wier arbeid 
        Reeds door eenen betreurenswaardigen en ontijdigen dood 
        werd afgebroken, fchijnt Dr. SEETZEN, een Duitfcher, , met 
        vitflekende talenten en fchitterende hoedanigheden begaafd 
        voor de moeijelijke taak der ontdekking, minder der wereld 
        bekend te zijn, dan zij, die hem op dien weg zijn voorge- 
        gaan; offchoon deze mindere bekendheid meet te wijten is 
        aan de zedigheid zijns karakters, dan aan eenig minder regt , 
        dat hij zou hebben op de dankbaarheid en bewondering van 
        hen, die vrienden en ware voothanders zijn van befchaving 
        en wetenfchap.
           Van de vroegere tijdperken van het levee dozes Reizigers         i

                REIZEN EN DOOD VAN DR. SEETZEN. 241

       Is den Schrijver niets bekend, dan dat hij geboortig was uit 
        Sakfen, regelmatig zijne fludien tot den grand van Doctor in 
       de Geneeskunde had volbragt, en de bekwaainheden , tot zija 
       vak behoorende , door nitgebreide kundigheden in de kruid- 
        en mineraalkunde, en in de, natuarlijke historic in het alge- 
        meen, meerderen luister had bijgezet; dat hij overigens be- 
        kend was met de Oosterfche talen, en bijzOnderlijk in het 
        Arabisch uitmuntte.
         Eene zoo zeldzame vereeniging van kunde en geleerdheid, 
        met eene flerke ligchaamsgetteldheid, eenen onverwrikbaren 
        moed, en brandenden ijver voor wete.nrchap en kennis, bad 
        hem ..der,aandacht des Hertogs van Sakfen -Gotha aanbevolen, 
        door Wien hij verder den Keizer van Oostenrijk en der ge- 
        leerde Oosterfche Maatfchappije te Weenen, die toen hare 
        werkzaaniheden, betrekkelijk de mijnen in het Oosten, had 
        aangevansen, werd voorgefteld.
         Het was dan ook onder de gezamenlijke befcherming dier 
        ultmuntelde perfonaadjen, dat hij in den fare 1807 Europa 
        verliet voor eene reize door Syr/I en Palestina, voorname- 
        lijk met oogmerk, om, door het trapswijs verduren van moei- 
        jelijklieden en gevaren, door het gewennen zijner levcnswijze 
        aan die der onbefchaafde volkeren, en eindelijk door het zich 
        zoodanig eigenmaken van den Arabifchen tongval, dat
        voor eenen inboorling van dat land kon doorgaan, zich voor 
        te bereiden tot het groote work der onderzoeking van ilfrika.
         Gedurende zijn verblijf in Syrii, bezocht hij Palmyra, 
        Balbec, Libanon, Jeruzalem en de tusfchenliggende oorden, 
        waar de hooge tooneelen uit de Bijbelfche en algemeene ge 
        fchiedenis hebben plaats gehad. De belangrijkite zijner rei- 
        zen was echter die, welke hij deed door de vlakten van 
        Hauran, ten oosten van de Jordaan en de Doode Zee gele- 
        gen; eene uitgeftrekte en thaw woeste itreek, meerendeels 
        door rondtrekkende Arabieren, Beduinen genoemd , bevolkt; 
        fchoon men er d'e overblijffelen van verwoeste iteden en vo- 
        rige pracht en befchaving, in kanalen, bruggen en Were 
        nuttige werken, overvloedig aantreft.
         Daar dit medc eene aan Europa geheel onbekende itreek 
        was, moesten zijne nafporingen als natuuronderzoeker het ge- 
        lukkigfte gevolg hebben; terwij1 de werenfchappen ook bier 
        van zijne ontdekkingen veel te verwachten hadden, inzonder. 
        beid de mineraalkunde; alsmede van zijne navorfchingen =- 
                                                trent

        t42                    REIZEN EN DOOD
        trent de oevers en het water van het nicer Asphalles, van het..
        wells zoo vele vrome fprookjes in omloop zijn, om can 
        den fmaak te voldoen van hen, die gelooven , dat de zie- 
        dende waterbellen van de branaende zwavel , die Sodom en 
        Gomorra verteerd had, nog zigtbaar waren, en in hunne vro- 
        me meening beweerden, dat de damp, nit dezen,ToeI der 
        oudvaderlijke ichande en verfoeijing opthjgende, voor elk le- 
        vend wezen doodelijk was.
          In Egypte bepaalde Dr. SEETZEN zich voornamelijk tot 
        wetenfchappelijk onderzoek, en bijzondcr tot het verbeteren 
        der dwalingen, van SONNINI, voor zoo verre de natuurlijke 
        historic betreft, en het naanwkeurig doorzoeken van het uit- 
        gebreide veld, dat dit belangrijk land den bcoefeharen der 
        Geologic en /andbonarkunde aanbiedt.
          Te Cairo, mar hij zich eenige maanden ophield, ter rang- 
        fchikking zijner bouwftofFen, merkwaardigheden en waarne- 
        mingen , was hij bij de. meeste Europeanen , aldaar woonach- 
        fig, gemeenzaam bekend, die alien van hem gewagen, 013 
        van eenen man van uitgebreide kundigheden, grondige ge- 
        leerdheid in vele wetenfchappen, nittlekende hoedanigheden, 
        als geduld, mbed, onclernemendheid en welgemanierdheid , in 
        zich vereenigend?; in C6n woord, als van iemand, die alles 
        in zich bevatte, wat tot het welflagen in zulk eene ondernc- 
        ming noodig is.
          Alle de fchatbare opmerkingen, welke hij in de verfchil- 
        lende enfchappen had kunnen verzamelen , alsmede de me- 
        nigvulclige waarnemingen, die hij betrekkelijk de heilige en 
        letterkundige oudheden van Palestina en de zeden der Beduin- 
        fate flammen, die de uitgeftrekte wildernisfen doorkruifen, 
        gedaan had, fchijnt hij uit Egypte naar Weenen te hebben 
        opgezonden; en zijn onderzoekende geest, vrij van alle flaaf- 
        fche ketenen des gemeenen vooroordeels, fleldc hem in flhat 
        om beide deze onderwerpen niet alleen grondig en juist te 
        beoordeelen , maar ook van dezelve het beste en onpartijdig-
        Ile narigt te geven, dat           federt de fchrandere opmer- 
        kingen van den wijsgeerigen VOLNEY, het licht zag.
          Na zijne reize door de noordelijke gedeelten van Arabic 
        en de Hedjaz, nam Dr. SEETZEN te Mecca eenige weinige 
        maanden rust, zich onder de menigte van Pelgrims , die bier 
        uit alle oorden der Oosterfche wereld jaarlijks bijeenkomen, 
        vermengende; en zijn lange zwarte baard en Arabifehe klee-ding,

                            VAN DR. SEETZEN.                   1243
        Bit onder ;weIke hij zich vermomd had, gevaegd bij zijne 
        grondige kennis van de leer en plegtigheden der Isla micten , 
        en zijne vaardigheid van zich nit tc drukken in de onder- 
        iCheidene tongvallen der Arabilche tact!, veKchaften hem, na 
        het vervullen der gewone peIgrimspligten, den titel van Had- 
        fee - Hoof a ; waarna hij de heilige itad verliet, zonder dat 
         men immer zijuen eerbied voor den Cllaba en den Profeet 
         betwijfeld had.
          Van Mecca reisde hij door de zuidelijke gedeelten van 
         Hed jsz met eene karavaan, en bereiktc .1aana , de hoofdflad 
         van Them , tangs eenen weg, te voren door geenen Euro- 
         pean gevolgd; — nu zette hij zljnen togt door de vrucht- 
         baarte gedeelten van Celakkig Arable Verder voort, en kwam 
         eindelijk te Mocha aan, eenen fchat van kruid- en mineraal- 
         kundige opmerkingen, en van Merkwaardigheden,de natuurlijke 
         histaie in het algetneen be,reffende, met zich voerende, wet- 
         ke hj alleen aan zijne floutmoedigheid te d'anken had.
          Even als de verzameling van den ijverigen NIEBUHR, 
         was ook de zijne teativVelijks-de poorten van Mocha binnen, 
         of dezelvt vial den rocifzuchtigen Dola iu handen, die, zich 
         in zijne verwachting, van gtoote fchatten in dezelve te vin- 
         den, bedrogen ziende, als uit wraak, en om ten minfle den 
         eigenaar van het genot deraelve re berooven, alles near den 
         Imam zond, voorgevende dat deze dingen 'befteind waren tot 
         de nitoefening der tooVerij; Waarop zij den ook verbeurd 
         verkinard, en voor altijd den verzamelaar ontrukt werden, 
         die echter daardoor flechts te meet werd aangefpoord, oni 
         op den weg der ontdeltking, door nieuwe en grootere onder- 
         nemingen, ijverig voort te gaan.
          Gedurende het verblijf van Dr. sEETzEN re Mocha , he, 
         Meld hij Reeds het karakter van eenen Deryis , onder den 
         naain van Haeljee ..aloofa , en het fchijnt dat zelfs ook dthir
         geen der inboorlingen in hem den Europeaan ontdekt hebbe, 
         dear zijne vermomming, zoo als wij reeds te voren aanitip- 
         ten , allervolkomenst was, en de voorzigtigheid door hem 
         zeifs zoo verre gedreven werd, dat hij geene der Fectorijen 
         eldaar ooit bezocht heeft , fchoon Kapitein LUDLAND, die 
         Coen Agent der 0. 1. Compagnie in de Golf was, hem her- 
         haalde nitnoodigingen zond, en elle die vriendelijkheden be- 
         wees, tot welker aanneming hij hem konde bewegen; zijne be-

        244                   REIZEN EN DOOD

        beflendige verblijfplaats de algemeene Caravanferah der Ma- 
        homedaanfche reizigers zijnde.
          Het was bet algemeen gevoelen van de, zoo men meencie, 
        welonderrigte lieden te Cairo, die alien in de zaak belang 
        hadden , en dus ook dat van zijne befchermers in Europa, 
        die geene berigten re zijnen opzigte konden erlangen, dan 
        van hunne Confuls in Egypte , dat Dr. s ElisTz EN zijnen dood 
        gevonden had in Afrika, in eenige oorlogen order de Sa- 
        tnuezen, in Berbera ; maar volgens flellige berigten nit Mo- 
        cha weet men, dat hij nimtner , zelfs niet naar de tegenover- 
        liggende kust is•overgefloken.
          Na eenigen tijd te Mocha doorgebragt te hebben, in ijve- 
        rige en niet ongelukkige pogingen , om de hem ontroofde ver- 
        zameling terug te bekomen, befloot hij Saana nogmaals in 
        perfoon te bezoeken, vandaar naar de oostelijke grenzen 
        van Arabie voort te reizen, van Muscata near Perzie over 
        te fleken, en vervolgens naar Syriê terug te keeren, om van. 
        dear eindelijk met zijne groote onderneming eenen aanvang 
        te maken. Hij verliet te dien einde Mocha in de maand Oc- 
        tober a811, een aantal kameelen, met bagaadje, levensmid- 
        delen en werktuigen beladen, met zich voerende; toen men, 
        flechts drie dagen na zijn vertrek, reeds de tijding ontving 
        van zijnen fchielijken dood - nabij Tin's, en gevolgelijk ook 
        van de waarfchijnlijke verfpreiding, zijns eigendoms. Her 
        fchijnt aan geenen twijfel onderhevig, en de Arabieren, die 
        hem toegedaan waren, vermoedden milks ook, dat hij door 
        den een' of anderen zendeling van den Dula vergeven is, 
        door medewerking of welligt op uitdrukkelijk bevel van 
        den Imautu, om van het weinige geld , dat hij bezat, zich 
        neester te maken, en hem vervolgens buiten de mogelijk- 
        heid te ftellen, zich immer regt te verfchaifen.
          Behalve dit, is niets flelligs wegens zijn lijden bekend ; 
        zijn plotfelinge en.gewelddadige dood , echter, is , helaas ! eene
        genoegzaam bevestigde daadzaak. Twee dagen voordat hij 
        Mocha veriiet, brags hij eenige weinige minuten door bij den 
        Heer A I T K I N s, Heelineester bij bet etcher gevestigde Kan- 
        toor der Compagnie; en bij die gelegenheid vertrouwde hij 
        aan de zorg van den Heer BENZONI, eenen Italittan, mede 
        in dienst der Comp., den geheelen voorraad der fchatbare 
        verzameling van papieren en journalen, die hij gelukkig ge- 
        noeg geweest was, nit de roofzuchtige klaauwca der onwe- tend-

               VAN DR. SEETZEN. 245
     tendheid te redden; hem verzoekende, dezelve over Egypte 
     naar Europa aan zijnen doorluchtigen befchermer, den Her- 
     tog van Sakfen-Gotha, toe te zenden.
      Het was echter het lot van den armen BENZONI zel- 
     yen , op deze ongastvrije kust een wisfelvallig !even te ein- 
     digen; zoodat hij aan de belofte , zijnen vermoorden vriend 
     gedaan, niet anders kon voldoen, dan de volbrenging van 
     dezelve op te dragen aan den Oppente der Banianen aldaar, 
     die teen Makelaar in de handelzaken der Comp. was. Dezen 
     werden de papieren fpoedig afhandig gemaakt door den Do-
      ; ei het is te vreezen, dat dezelve thans voor alle vrien. 
     den der wctenfchappen en voorflanders der ontdekkingen, 
     die voorzeker daaronder zeer fchatbare en belangrijke narig- 
     ten zouden gevonden hebben , onherflelbaar verloren zijn.
      Dit was het treurig einde van den arbeid van een' der 
     floutnioedigde en meest belovende onder wile nienwere Rel. 
     zigers, die, even gelijk HOUGHTON, PARK, HORNE- 
     MANN en ROUTGEN, het flagtoffer geworden is van zij- 
     nen dorst naar wetenfchap en kennis, en alles, wat bet leven 
     kan veraangenamen, ja dat leven zelve heeft opgeofferd non 
     het achtingwaardigfte, zoo niet het edelite doel, dat de mensch     zich kan voontellen, — de verbetering, namelijk , en verdere 
     zich kan voontellen, — de verbetering, namelijk , en verdere 
     befchaving zijner natuurgenooten, door het vermeerderen
     uitbreiden der menfchelijkc kennis.


          DE ORANJE- EN DE MELOEN - SCHILLEN.
               Eene Vertelling. 
            (Vervolg en At van H. 209.)
     De goedhartige Distiilateur beweerde, de lieve Cod zelf 
     had hem den jongen toegcworpen, en bleef flandvastig bij de- 
     ze bewering, in fpijt der teerfle tegenve'rzekeringen zijner 
     vrouwe, dat de lieve Cod noch van den borst noch van 
     bemzelven eenige notitie nom. De wapen:en moesten etndelijk 
     beflisfen; en door, gelijk men weet, niets gemakkelijker den 
     vrede bewerkt dan een verloren flag, zoo werd ook Signora 
     VI L L AN I plotfeling van cone andere meening, nadat de ron- 
     de vuisten hares echtgenoots eon' wapenftilftand hadden aan. 
     gebragt. Docb , daar een gedwongen vrede zoo flecht als
      MENGELW. 1816. NO. 5.

        ft46       DE OR ANJE- EN DE MELOEN - SCHILLEN.

        mogelijk gehonden wordt , zoo mogt ENRICO natuurlijk gee- 
        ne gouden dagen verwachten. Vlijt en trouw, , van zijnen 
        beer vriendelijk erkend , konden zijner gebiediler geen welge-
        vallen aflokken. Wat hij deed, bleef fchuldige pligt; wat zij 
        daarentegen gaf, genade. In geval hij niet zoo lang honge- 
        ren kon als een roofvogel, of dot zijne kleederen bet niet 
        zoo tang uithielden als die van de kinderen Israels in de 
        woestijn , moest hij iederen zondag - morgen eene ilrafpreek 
        over de zuinigheid, en, als toepasfing, de lijst oiler welda- 
        den hooren , welke hii federt zijne intrede in het huis geno- 
        ten had, waarbij hij telkens geiegenheid vond, het trouwe ge- 
        beugen zijner weldoenfter te bewoncleren , want nooit miste 
        ook zelfs eene fpeld op deze lijst.
          Met fife onderwerping verdroeg E NR z c o Riles, en vergaf 
        in zijn hart alles. Slechts den ding kon hij hoar niet verge- 
        yen; zij heette, namelijk, ook ANNUNZIATA, en dit 
        fcheen hem eene befchimping oiler heiligen. Vier jaren had 
        hij reeds in dezen beklemden toefland gefmacht, als zijn goe- 
        de beer plotfeling ffierf. ENRICO beweende deszelfs dood 
        met heete tranen, en wierp eenen donkeren blik in zijne toe- 
        komst; want wat kon hij anders verwachten, dan dat de ka- 
        rige weduw, die het bedrijf van haren man niet eens wilde 
        voortzetten, hem eensklaps bevelen zou , hoar huis te verla- 
        ten? — Maar, tot zijne niet geringe verbazing, fcheen de 
        dood van Signor V I Li, A N I het gemoed der Signora gelled 
        te hebben oingekeerd. Zij zocht eene vriendelijkheid voor den 
        dog, die hoar zoo we! ilond , als een op de voddemarkt ge- 
        kocht kleed. Zij foot den winkel toe , en fprak toe' geen 
        woord van fcheiding; veelmeer zorgde zij thans, moeder- 
        Iijk , zoo als het hem vobrkwam , voor alie zijne behoeften, 
        en onthaalde hem zelfs op lekkernijen.
          Deze verandering was bloot bet gevolg eener zeer eenvou- 
        dige waarneming , die zich aan Naar federt eenigen tijd had 
        opgedrongen; dat , namelijk, ENni co , de bedeljongen , een 
        fchoon, rijzig jongeling was geworden, en dat zij naauwe- 
        lijks veertig jaren telde. Zij fcheen, wat meer is , niet on- 
        genegen , van dit petal nog een geheel vierde deel te verge- 
         ter, of veelmeer hem of to Roan; waardoor eene zeltere ge- 
         lijkheid des ouderdoms ontftond, welke regt gaf tot teedere 
         gevoelens. Zij verzuhnde niets, om deze gevociens ook 
         :DENRICO op te wekken. Zij fchonk hem bet bruide- goins-

                 bE ORANJE- EN DE MEEOEN -SCHILLEN. 247
        gomskleed des overledenen, en liet de gelegenheid niet ont- 
        flippen, om de vertukkelijke gewaerwordingen van een bruids- 
        paar to fchilderen.
         Nu moest hij in het gefloten kamertje haar de piasters hel- 
        pen tellen, met welken hare loffelijke fpaarzaamheid menigen 
        zak gevuld had. Met bijzondere weemoedigheid herkende 
        ILNRICo onder deze zakken ook dengenen, Bien hij in het 
        huis medegebragt had, maar die nu, niet van oranjefchillen, 
        /mar van ijdel zilver zwol.
         De jonge weduw herinnerde hem met bevallige kieschheia 
        aan hetgeen hij was, toen deze zak om zijne fchoudert 
        hing, aan hetgeen hij nu was, en boveral, war hij zou kun- 
        nen worden. Doch de ongevoelige verklaarde rondborflig, dat 
        er voor hem maar 6ene A N NU NZIATA op de wereld be- 
        fond, en dat hij cer dozen geledigden zak weer op den 
        rug amen en heengaan, dan dat worden wilde, waartoe de 
        goedtuid zijner meesteresfe hem beftemde.
         Nu fchudde plotfeling een norm de doove bloefems af, 
        welken een warme herfst voor den dag gelokt had. De grOe- 
        ne oogen fchoten vlammende hlikfems , en de bevende tong, 
        antlers eene getrouwe Flavin hares toorns, weigerde hear voor 
        de eerfle keer den dienst. :Viet eenen boosaardigen grimIach 
        greep zij den kicinen, vooref zorgvuldig geledigden en nog 
        eenmaal omgekeerden zak, vulde hem met kleine , onrijpb 
        oranjappelen, die federt geruimen tijd in een' befloven hoek 
        lagen, en reikte dien den verfchrikten ENRICO toe, met de 
        woorden: „ Daar, jonge heer! Pak tt aanflonds voort, en 
        prijs mijne weldadigheid. Oranjefchillen hebt gij medege- 
        bragt, ik geef u daarvoor goede oranjekopelen; gij kunt er 
        bisfchop van maken, wear het u belieft, en op mijne ge- 
        zondheid drinken."
         Gedurende deze nanfpreak herftelde zich E N RIC o van den 
        sterilen fchrik, nam den zak, dankte voor al het goede, dat 
        hij in huis genoten en niet genoten had, en verliet het even 
        zoo arm als hij er in gekoinen was. „ Ik ga met God," 
        zeide hij zeer gelaten: „ God, die mij van Velletri door de 
        Pontijnfche moerasfen gevoerd, die mijnen Dreg met kastanjen 
        bearooid en eenen engel voor mij henen gezonden heeft, zal 
        ook verder helpen."
         Met dit geructflellend vertrouwen betrad hij het naaste 
        huis, in hetwelk een eerlijke Dude kunstdraaijer woonde, bij
                              S 2

       148       DE ORANJE- EN DE MEL0EN-scHILLEN0
        Wien hij menigen zondag doorgebragt, en tot tijdverdrijf 
        zijne kunst gebroddeld had. De oude man had hem lief ge- 
        kregen, en bedroefde zich over zijn noodlot des te meer, 
        daar hij niet helpen kon, want hij was zelf ann.
         , Ben ik dan zoo geheel arm?" zeide ENRICO: „ heb 
        ik dan dozen zak met onrijpe oranjeiippelen niet? Niets is 
        zoo gering, dat men het niet zou kunnen gebruiken."
         De oude lachte medelijdend, en fchudde het hoofd. Maar 
        ENRICO wist, dat de oranjeiippelen reeds jaren lang bij 
        zijuen meester gelegen hadden en vergeten geworden waren, 
        en dat in zoodanig geval deze vrucht zoo hard pleegt te 
        worden, dat zij zich zonder moeice draaijen laat. Hij wist 
        verder, dat men bier en daar in Italie rozekranfen daaruit 
        vervaardigde. Zijue vrouw Principale bezac zelve eenen zoo- 
        danigen, dien bare knokkelige vingers met graot welgevallen 
        afbaden. Finks zette bij zich aan de draaibank, draaide vro. 
        lijk zijne oranjetippelen tot fraaije, gladde kogeltjes, reeg ze 
        :tan een fnoer, bract een dozijn van zulice rozekranfen in 
        gereedheid, en plaatfte zieh daarmede op eenen kerktrap, de 
        vrome zielen zijn kunstwerk te koop biedende.
          Velen gingen voorbij, en floegen er geen ache op; want 
        bet waren mannen. Doch als de vrouwen en meisjes ter mis 
        •rippelden, en de fehoone jongeling haar met biddende miene 
        zijne rozekranfen aanbood, geraakte hij ze in weinige men 
        alien kwijt, en ieder gaf ongeweigerd, wat hij eischte.
          Met eenen kleinen fchat in den zak keerde hij tot den eer- 
        lijken draaijer terug, die hem gaarne iu ledige wren bet ge- 
        bruik van zijn werktuig overliet. E NRIc o kocht nu een 
         geheel fchepel onrijpe oranjeiippelen, en kon naauwelijks zoo 
        vele rozekranfen maken , als er van dezelven verlangd wer- 
         den. Want de luimige mode mengde zich in het fpel. Elk 
         Wilde van den fraaijen jongeling koopen; en een gebed fcheen 
         kraclitiger, wanneer zijne oranjekogeltjes daarbij door de via- 
         gets rolden. Lang kon deze bron van onderhoud, wel is 
         waar, niet ftroomen; want de find is klein, en elle fehoone 
         vrouwen en meisjes waren fpoedig van EN RI co's rozekran. 
         fen voorzien. Maar een kapitaaltje verwierf zijn handel hem 
         toch; en met eene foort van trotschheid, meer nog met blij- 
         de aandocning, dat God zijn vertrouwen niet had befchaamd, 
         bield hij zijnen vriend, den draaijer, eene welgevulde beurs
          oor de oogen, zeggende: Ziedaar! al dat geld hebben
                                                     eeni.

                 DE ORANJE- EN DE MELOEN- SCHILLEN. 249

        eenige weggeworpene oranjefchillen mij opgebragt. Doch, hoe 
        befteed ik het nu ten voordeeligfle?"
          „ Gij zijt een goed koopman," was des ouden gevoelen: 
        „ begin eenigen handel in eene of andere waar."
          „ Ja, zoo ik jets geleerd had! ik heb van geene waar 
        kennis."
          „ Toch wel van onze edele zuid-vruchten? die hebt gij 
        immers bij mijnen overleden buurman toereikend kennen en 
        fchatten geleerd."
          „Juist," zeide ENRICO: „ik wil het met God beproeven. 
        Er kan toch niets bij verloren gaan, dan deze beursvol pias- 
        ters; en gebeurc dat, zoo neem ik mijn ledig zakje, en wan- 
        del nut Napels."
          Doch het gebeurde niet. Hij huurde eenen oranjeboomgaard 
        voor weinig gelds. Het was dezelfde, van welken de over- 
        levering dat het CICERO'S eigendom zou geweest zijn. 
        Van zijne voormalige heerlijkheid had hij thans niets meer 
        over, dan een vervallen bad en een keurig uitzigt over de 
        zee. Daarentegen droegen vele honderd flerke, gezonde boo- 
        men fchoone, rijkelijke vruchten. De fpaarzame ENRICO 
        flapelde den eenen piaster op den ander. Na eenige jaren kon 
        hij reeds drie boomgaarden huren, en wederom na eenige jaren 
        bijna al de tuinen in den omtrek der flad. Slechts Signora
           1. A N I wilde hem den haren volflrekt niet verpachten; al- 
        fchoon hij, uit dankbaar aandenken aan den eerlijken dikkop , 
        haren geplaagden echtgenoot, en aan de vrolijke uren, wel- 
        ken hij nog als knaap in dezen boomgaard genoten had, veer 
        meer voor denzelven bood, dan hij ooit kon opbrengen.
          Men rekende hem that's tot de voorname burgers der flad; 
        want hij was een welgezeten jongman; dit zeiden de vaders 
        met openbare goedkeuring, en berekenden de moeders in
           terwijl de dochters opmerkten, dat hij ook een fchooa 
        jongrnan was. In elk huis was hij wel gezien, en menige 
        fluijer word op de flraat opgehevea, out eenen vriendelijken 
        blik doorgang te vergunnen; doch; daar in geen finis en on- 
        der geenen fluijer het oog der aanvallige ANNUNZIATA hem 
        toewenkte, bleef 1rj koud tegen aile proeven, om ook suit- 
        ten in zijnen oranjetuin te planten.
          Zijne, zich fleeds meer en meer uitbreidende, affaire Het 
        hem zelfs weinig tijds, om het beeld zijner kleine weldoenfler 
        DP bet altaar zijns barte fleeds met frisfche bloemen Le kran-
                              S 3                   fen.

     2$1    LE ORANIE. EN DE MELOEN SCHILLEN.

     fen. Leder voerman, ieder fchipper, die fijne vruchten land_ 
     de , wilde flechts met Signor ENRICo handelen; want zijne 
     orde en braafheid waren alom bekend.
      Eens deed een ondernemend fchipper hem den voorflag, 
     eve lading oranjeiipp2len naar Petersburg te zenden, en wel 
     op eenen tijd van het jaar, dat ze daar zeldzaam zijn. Ze- 
     kerlijk was er gevaar bij, want het fchip kon in den Finfchen 
     zeeboezem tusfchen ijsfehotfen geraken en vernield worden; 
     doch ENR ic o befloot , zelf mede te varen, en wel onder ge. 
     leide zijns ouden , welbekencien Reisgenoorc. Zijn vertrouwen 
     bedroog hem ook ditmaal niet. Hij landde in de nabijheid 
     der prachtige hoofdflad van het Noorden , in eenen tijd, dat 
     in gansch Petersburg geen oranjeiippel te vinden was, en de 
     rijke, magtige Vorst POTEMK IN juist in zijnen wintertuin 
     het hof een prachtig feest wilde aanrigten. Men wcet, dat 
     deze Vorst zijne luimen gaarne, tot elken prijs, bevredigde, 
     en het er hem niet op aan kwam, eenen courier honderd
     len ver naar Moskwt te zenden, enkel om cenige agurkjes If 
     halen.
      Naauwelis vernam hij de aankomst van het fchip, of bent 
     bekroop de lust, alle boomen van zijnen wintertuin met oran- 
     jeppelen te behangen ; en terftond kocht hij de geheele la- 
     ding tot eenen hoogen prijs.
      Thans zeilde E NRI c o als een rijk man naar zijn vaderland 
     terug. Voor het groote, zijne floutile verwachtingen te bo- 
     ven gaande, gewin had hij Rusfifche produkten ingekocht, 
     welke hij naar Napels bragt, en daar andermaal met aanzien- 
     lijk voordeel omzette.
      Op den dag, dat hij dezen gelukkigen handel afgedaan had, 
     voerde hem zijn weg door de ftraat Toledo. Zijn hart, inwen- 
     dig verheugd, wenschte gelegenheid oin eene weldaad te be-, 
     wijzen; daarom hechtte zich zijn oog inzonderheid op ar- 
     men, van welken destiids in Napels vele duizenden waren. 
     Niet lang, of een hoop Lazaroni's boeide zijne blikken. Zij 
     Ilonden rondom de kraam van een' hunner medebroederen, 
     die nseloenen bij de fnede verkocht. Deze vrucht is in Na- 
     pels zoo gemeen , dat flechts de armen haar gebruiken , wel- 
     ken gewoonlijk ook een arme hun bij kleine gedeelten tot 
     een' zeer geringen prijs toefnijdt. De Lazaroni's verflonden 
     hunne ftukken met grooten trek, en wierpen dan de welbe. 
     kuaauwde fchillen iu het flijk.Ale

                 DE ORANJE- EN DE MELOEN-SCHILLEN. 251

         Als van den blikfem getroffen flond ENRICO, toen hij ne- 
        vens dezen hoop eenen langen, fchralen man in lappen ont- 
        dekte, die deze afgeknaauwde fchalen uit het flijk weer voor 
        den dag zocht, om ze gretig nog eenmaal te beknaauwen, en 
        hij in dezen ongelukkigen den baldadigen jongeling herkende, 
        die in de Pontijnfche moerasfen hem met oranjefchillen gewor- 
        pen had. „Groote God!" riep hij onwillekeurig uit, en greep 
        den ellendeling bij den arm, die nit de holle oogen hem ver- 
        lchrikt aanflaarde. „ Gij fchijnt zeer arm te zijn?" vroeg 
        ENRICO, zich hervattende.
         Het mensch grimlachte bitter, en antwoordde: „ Dat ziet 
        gij wel."
         „ Gij wart niet altijd in deze treurige omflandigheid?" 
         „ V/at gnat u dat aan?"
         „ Welligt zou ik kunnen helpen, u bezigheid verfchaffen.” 
         „ fit hcb Been ]tennis van arbeideu."
         „ Hebt gij niet eene zuster?"
         „ ja, als the wilde —"
         „ Hoe! zij zou in !hat zijn n te onderfteunen, en zou het 
        niet willen?"
           Eigenzinnigheid en grillen, die de arrnoede niet pasfen. 
        Ilt vermoed, Signor, dat gij mijne zuster ergens gezien hebt, 
        en dat ze u behaagd heeft; want zij is, God ftraf me, een 
        mooije meid. Maar doe geene moeite; het is reeds menigeen' 
        zoo gegaan, en meer dan (len heeft mij eene beurs vol gond 
        geboden, zoo ik haar die domme preutschheid nit den zix 
        kon praten. Gij verflaat mij?"
         ENRICO begon hem te verflaan, en beefde.
         , Nu, ik heb, God weet het, mijn uiterfte best gedaan," 
        voer bet mensch met opene, onbefchaamde oogen voort: 
        , het is alles vergeefs. Noch list noch overreding kunnen op 
        de ingebeelde meid zegepralen, en tegen geweld is zij ver- 
        duiveld op hare hoede. 1k heb flechts eenmaal met een' Du- 
        ca zoodanige proef gewaagd, en zij heeft mij zonder barm- 
       hartigheid aan de policie overgeleverd. ja, mijnheer, dat 
       heeft mijne zuster gedaan, die heel wel weet, dat ik bier fla, 
       en meloenfchillen kaauwe l"
         ENRICO was diep verontwaardigd. Nnauwelij1c kon hij 
       nog van zich verkriigen, her gefprek voort te zetten. Hij 
        verzocht den booswicht, hem bij zijne zuster Le bre:Ten, 
                                                 been
                              S4

        152        DE DRAW- EN DE MELOEN SCHILLEN.
        hem flechts de deur van hare woning te wijzen, en daarvoor 
        een fluk geld aan te nemen.
          „ Zeer gaarne ," zeide 'het mensch: „ maar het zal fliers 
        baten."
          E NRI c o verwaardigde hem niet, zijne dwaling op te hel- 
        deren. Hij volgde door een fteegje tot op de vliering van 
        een huis , waar hem de lage deur van een docker vertrekje 
        geopend werd. Hier zag hij zijnen engel, zijne ANNUNZIA- 
        TAt die naast het ziekbed barer moeder zat, en vlijtig ar- 
        beidde. Zij was in grof, , bruin dock gekleed, maar zindelijk.
        Hare fchoonheid, thans in vollen bloei, behoefde geenen op- 
        fchik. Van de plaats , waar zij zat, fcheen hem een zacht 
        licht uit te gaan en de duistere kamer te verlichten. Zij 
        fchrikte en werd gloeijend rood, als zij een jong man in ge- 
        zelfchap hares broeders zag binnenkomen. Doch ENRIC o, 
        die de losbariling zijner aandoeningen met geweld oncierdruk- 
        te , boezemde door zijn befcheiden gedrag haar fpoedig weer 
        moed dacht ml, dat hij gekomen was om werk bij 
        Naar te beftellen. „ Neen," zeide ENRIC o : „ ik ben geko- 
        men om eene oude fchuld of te doen."
          Het meisje verftomde, en zag hem bevreemd aan.
          „ Eer ik mij verklare," voer hij voort, „ moet ik om uw 
        •ertrouwen bidden. Ik wensch te weten, wie gij zijt, en 
        hoe gij in deze breurige omftandigheid gekomen zijt. 1k ben 
        een eerlijk man. , Verzwijg mij niets , en houd u van de na- 
        bij zijnde hulpe verzekerd."
          Zijn leidsman mompelde onverftannbare woorden. Het meis- 
        je wierp een' verbiedenden wenk op hare moeder, en zeide: 
          1k kan uwe nieuwsgierigheid niet bevredigen."
             IVIaar ik kan het," hief de moeder aan, en rigtte zich 
        met moeite op : „ ik alleen draag de fchuld van onzen jam- 
        merlijken toelland. Ik was eene welgeftelde weduw, had 
        flechts deze twee kinderen, was blind voor mijnen zoon en 
        hard tegen mijne dochter , die thans mijne weldoenfler is."
          „ ,Moeder !" riep ANNUNZIATA met uitbarflende tranen, 
        en wilde door eene omarming haar den mond fluiten. °Dock 
        de zicke filet haar zachtjes tern. „ Gun mij den eeni- 
        gen troost, mijn onregt te bekennen, en uwe deugd te prij- 
        zen. Ja, mijnhcer, ik verwijderde dit kind verfcheidene ja- 
        ren van mij, het bet in een k1ooster opvoeden, en voorzag 
          et ter naanwernood van het onontbeerlijke, terwijl dezeon-

                  DE ORANJE- EN DE MELOEN- SCIIILLEN.    253

        onwaardige knaap alleg verkwistte. Dat ik thans in mijnen ou- 
        derdom gebrek lijden moet ; dat dit brave meisje, alle vreug- 
        de des !evens afgeftorven , met haren handenarbeid inij onder- 
        houden moet, is her werk van dezen booswicht."
          „ Waarom hebt gij mij bedorven ?" zeide de verftokte , en 
        trommelde tegen de glazen.
          „ 1k verdien dit verwijt," fnikte de moeder: „maar flechts 
        uit uwen mond is het mij hellepijn! o Mijnheer, zoo een 
        weldadig oogmerk u herwaarts voerde, geef dan Been acht 
        op mijne onwaardigheid en den hoogmoed van dit mensch; 
        voer uw edel voornemen uit um dit brave meisjes-wil/e, op- 
        dat ik ondervinde, dat de zegen eener berouvvende moeder 
        nog iets bij God gelds!"
          Zij had bij daze woorden hare ontvleeschte hand op der 
        rlochters hoofd gelegd; en daze ftond, met de armen over de 
        borst gekruist, eerbiedig voor haar, den zegen kiuderlijk 
        ontvangendc.
          E NR,Ic o wag diep bewogen. Hij moest tot bedaren ko- 
        men om to fpreken. Gij ken: mij niet meet?" dus fprak 
        hij het meisje aan, hetwelk bevreeind 1uisterde: „ ik vereer 
        u als mijne eerlte weldoenftcr, en ook uw broeder is m*0 
        weidoener."
          Zij meende, dat hij fpotten wilde. De broeder keerde rich 
        haastig om.
          „ lierinuerc gij u nog aan can arm knaapje, dat voor een 
        posthuis in de Pontijnfi.-he moerasftn ftond, terwijl gij van 
        paarden wisfe/det ?''
          Detl hoog rood vloog over 's meisjes svangen; een bilk= 
        fern ftraalde uit hare oogen.
          „ fierinnert gij u nog, dat gij mij eenen piaster fchonkt, 
        en dat uw broeder mij met oranjefchillen wierp?"
          „ o Ja 1" riep zij vrolijk. De broeder wendde rich wre- 
        velig af.
          „ Nu dan!" voer E N R rc o ontroerd voort: „ uw piaster 
        was mijn reisgeld , en 'de oranjefchillen hebben mijne fortuin 
        gemaakt." verhaalde zijne gefchiedenis. De kranke be- 
        wonderde Gods voorzienigheid. Het meisje hing met innige 
        deelneming aan zijne lippen. De broeder ftond' met over elk- 
        ander geflagene armen, de flijve bilk op den giond gevestigd.
          „ Toenmaals," zeide ENRIC o , (dit anige verwijt rich 
        veroorloVende;),, toemnaais dacht ik zekerlijk niet , dat ik den
                                 S 5                     rei-

        £54      DE ORANjE- EN DE MELOEN•SCRILLEN,

        itiziger, die mij zoo moedwillig zijne fchilien toewierp, eett- 
        maal op meloenfchillen zou zien knagen."
         ” Gods oordeel!" riep de moeder weenend. „ Gods oor- 
        deel !" herhaalde dof de diep getroffen zoon. De dochter 
        fnikte zacht.
           Gij kept nu mijne lotgevallen," hief ENRICO weder 
        *an, „ maar nog Met de gefchiedenis van mijn hart. Uw 
        beeld, fchoone A NNUNZIATA3 is finds (lien dag daar nooit 
        uit geweken. 1k hield u geloovig voor cenen engel. Vernie- 
        tig deze IiefePjke misleiding niet! Het hangt thans flechts 
        van u af, de befchermengel rni'us /evens re worden, de gade 
        des mans, die zjnen ganichen rlikdom , welligt ook zijne vol- 
        harding in het goede, uw beck/ re danken heeft, dat hij als 
        een heiligenbeeld in zijn harte droeg."
         Nu greep hij hare hand. Weenend zonk het meisje op 's 
        moeders bed — fnikkend fnelde brooder naar buiten en 
        de moeder hief nog eenmaal hare handen zegenend omhoog.


                  AAN DE VADERLANDSCUE DICHTERS.

        Het Monfter viel en zonk, en ftortte in d'afgrond neder, 
          En 't Rijk der Duisternis had nit met 's Monfters val;
        Elk Volk hernam zijn' rang en waarde en grootheid weder, 
         En 't fchat'rend zegelied weerklonk langs berg en dal.
               De heldenteelt van 't kille Noorden
               Sprak 't eerst het zaligfte alter woorden,
                 Het grootsch: „ zijt vrij, o Volken!" uit : 
               De flrijd begon, die de aard' bevriidde,
        De Volken tot den dienst van vrede en eendragt wijdde, 
                 En zegen fchonk voor oorlogsbuit.

               o, Bij dat zaligend genieten
          Weergalmde 't zegelied langs Neklands duinig ftrand:
        'k Zag tranen van gevoel 't verhelderd oog ontfchieten,
          Ten offer aan 't gered en juichend Vaderland.
               't Gevoel zocht woorden, 't hart naar klanken, 
               Om, voor die redding, God to danken
                 Met toonen, vrij van vreemden dwang:
        Vergeefs! geen woordenfchat, geen kracht of zwier van talen 
               Kon, wat de borst gevoelde , malen;
                 En — fianflen werd hier lofgezang, Achl

                 API DE VADERLANDSCriE DICHTEAS.  155

       Ach! waar bleef dat gevoel Bier eerfle vrijheidsdagen? 
                Dat     dat elk in de oogen blonk?
       Die geestdrift, dic, aan 't hart, verlost van wee can plageu, 
                Een' hemel vol genieting fchonk?
              Naar dart'len thans de blijde reien,
              Die vreugde en dank ter feest geleien, 
                Met zieleweliust, nooit aanfchouwd?
        Ons is de vrijheid wear! de kluisters zijn verfinetenl
       Maar, ach! de dierb're vrucht dier welciaan wordt yergetett, 
                En 't hart blijft ongevoelig, koud.

        Helm! het Ilollands hart.heeft duld'Ioos veel geleden,, 
                Maar voelt dat lijden reeds niet sneer!
        God heeft dit Volk gered, verhoord de fmeekgebeien, 
                En Neérland knielt niet dankend near!
              De beul, die ons zoo zwaar kastijdde,
              Ons aan 't verderf ten offer wijdde,
         Vindt, bij Civilis teelt, vergeving voor die fchuld!
        'k Floor Franfche gruweldain, voor eeuwig waard' tedoemex, 
              Met list bedekken en verbloemen....
         God! kan het moglijk zijn, dat Gij die fnoodheid duldt?

              Maar gij, mijn Broeders! Bardenfchlren!
         Aan 't Vaderland getrouw, , oolt iu zijn' diepflen val; 
              De toonklank van uw' zuiv're fnaren
         Klinkt fchel en grootsch en fchoon in de omen van 't heelal: 
              Het bloed van Nearlands achtb're Vad'ren
              Stroornt, onverbasterd, u door de ad'ren,
                En deeit in fchande of laagheid niet:
        bij blij ft , voor't Vaderland, van Frankrijks gruw'len fpreken; 
              Gij zult u op uw beulen wreken,
         Als, gij de fpeelflift vat en flemt uw Godenlied.

              Op, Dichters! , tie fnaar gefpannen;
                Dat de aarde uw Bardenzangen boor': 
              Uw coon zij fchriklijk voor tirannen;
                En donder' hen !m fchande in 't •oor: 
              ja, Dichters! 't nakroost met bet wetn, 
              IIoe zwaar de Franfche gruwelketen
                                                   0?

     256   AAN DE VADERLANDSCHE DICHTERS.
          Op hals en hoofd en fchouder woog; 
         Hoe Neerlands roem was uitgebionken; 
         Hoe diep dat Neerland was gezonken,
          Toen 't voor den Gal zich nederboog.

         Op, Dichters! zingr wear 's Lands historie;
          Ze is weer uw gouden tOonen waard': 
         Zingt Neerlands roem en Nasfaus glorie,
          En WILLEMS onverwinlijk zwaard: 
         Stort uit, den fpringvloed van gedachten! 
         Op, toont uw grootheid en uw krachten;
          Zingt ,wear voor 't Vaderland en de Eer: 
         Laat de garde van dien lof gewagen; 
         Heft aan! — de zege is weggedragen,
          En — Neerland heeft zijn helden wear,

         Op, Dichters! wekt en fchept het leven;
          Ontgloeit ons door uw toovergloed: 
         Voor 't'hart het juichlied aangeheven;
          Betoont u meesters van 't gemoed. 
         Ja, gij moet Neerlands roem bewaren; 
         Hij klinke, op uwe onikranste fnaren,
          In d' adem van 't onfterflijk lied. —
     Gij zult dit, ed'le rei van Febus echte zonen!
     Gij zult het Vaderland in uw gezangen kroonen,
      Al zonk het ook, met u, in d' afgrond van het niet.

     Wee hen, die koel en koud naar uw gezangen Iuist'ren;
      Wien Eer en Vaderland niet eeuwig dierbaar is. 
     Ontaarden! laat u wear in Franfche boeijen kluist'ren;
          Aanbidt den Vorst der Duisternis!
     Maar, weet het,' Bastaardteelt van eertijds vrije Vad'ren 
         't Ontzettend fur der wraak zal nad'ren,
      Als u 't geweten prangt en dan bij God verklaagt; 
         Als gij, in d' ijz'ren boei geklonken,
     En, onder 't drukkend wigt dier kluisters neergezonken, 
          Het brandmerk van uw fchande draagt.

     Maart, 1816. w. WARNSINCK, BERNSZ.

              OP DE TI1EORIE DER GEESTENKUNDE. 157
                                            4•11111^11

        OP DE THEORIE DER GEESTENKUNDE VAN J. j U N G,
                   GENAAMD STILLING.

           Al doet ge , o JUNG! in 't Geesteurijk 
             De floutfle reuzenflappen,
            Waarom toch anzen geest vermoeid 
             Met zulke wetenfcliappen?

            Wat dreef ('t gaat boven mijn begrip) 
              U aan, om zoo te fchrgven?
            Had flechts uw Theorie ten doel, 
              Het bijgeloof te ilijven?

            Rampzalig doe', — Wie huivcrt niet,
              Wie voelt geen fchrikbre rifling, 
            En vraagt niet vol verwondering :
              Schreef dit de fchrandre STILLING?

            o! Wat men ook van voorgevoel
              Of Geesten heeft te denken,
            \Vat nut toch kon dit Spookgefchrift
              Uw' medemenfchen fchenken?

            Want, fchoon bij 't opgeklaard verfland 
              Uw doel u moet mislukken,
            Waarom 't meer zwakke, weiflend hart 
              Zijn kalmte en rust te ontrukken?

            Waarom, in 't flille nachtlijk uur,
              't Gerust, weldadig flapen, 
            Die zachte baizem der natuur,
              In angst en vrees herfchapen?

            Is moed, in 't menigvuldig leed,
              Onmisbaar voor ons wezen, 
            Waarom dan 't aaklig voorgevoel
              Ms watarheid aangeprezen?

                                              Wasr-

     258    OP DE THEORIE DER GEESTENIUNim

         Waarom?.... Maar neen, 't ontftelde brein 
           Moog fpooltfels rond zien dwalen, 
         't Gezond veriland zal echter fteeds
           Op fchimmen zegepralen.

      !ebr. 1816.   PRANCUNTJE DE BOER.



               M U Z 1J K.

     Met leedwezen kondigen wij reeds hiermede het Publiek bet 
     einde aan der taak , met de zuiverde en belangeloosite bedoe- 
     ling door ons vOOr weinige maanden aangellagen. eft waarme- 
     de wij, naar ons vermogen en bet bepaald beitek van dit 
     Maandwerk, aan eene nog onvervulde behoefte poogden te 
     gernoet te korizen, ter bevordering van Muzikale volkomen- 
     beid, en tevens, waar zulks behoudens de opregtheid kon 
     gefchieden, ter handhaving van den Vaderlandfchen roem, 
     te dikwerf ook in dezen bij Buitenlanders , door eenzijdige of 
     verkeerde opgave, te onregte verdonkerd. Dan, hoezeer van 
     den eenen kant door de goedkeuring van deskundigen bemoe- 
     digd, bebben wij van de andere zijde al aanitonds zoodanige 
     tegenwerking ondervonden, als ons ten laatfte heeft doen be- 
     fluiten, ondanks den ruimften overvloed en de meeste verfchei- 
     denheid van itoffe (*), dezen arbeid vooraisnog te /taken. 
     En wij achten ons, van wege de betoonde belangftelling des 
     welgezinden Publieks, verpligt, openlijk en rondborflig de re- 
     denen te vermelden, welke ons, in weerwil van genoemden 
     bijval, bewogen hebben, tot gunfliger gelegenheid, deze Mu- 
     zijkbefchouwing op te fchorten.
      Kunt ge het u verbeelden, Lezers, dat deze onze befchei- 
     dene, en, zoo wij nederig vertrouwen, niet geheel onoor- 
     deelkundige , befchouwingen ons den haat van eene ander- 
     zins verdienftelijke Maatfchappij tot die mate hebben op den 
     bats gehaald, dat Zij heeft kunnen goedvinden, om (als zuchtte 
     de Vaderlandfche Drukpers nog onder Franfchen dwang!)zich 
                                 des-

      (*) Oak bet aangekondigde Antwnord op den in No. XV medege- 
     deelden Brief, reeds lang bij de Llitgevers voorbanden, holden wii      titans terug.
     titans terug.

                                 MEJZIpt.                      259
        deswege te wenden tot het openbaar Gezag? Kunt ge geloo- 
        yen, dat men, van den kant des Muzikalen Ligchaams, 
        de laagheid tot bet uiterfle gedreven heeft , van flechts 
        vooronderflelde Medewerkers openlijk te Konen, en, be- 
        halve openlijke aanrandingen in andere Tijdfchriften (*) 
        en bijzondere vervoegingen tot de Policie, zich te bedienen 
        van intrigue, befpieding en omkooping, de toevlugt te nemen 
        tot bedreigingen van perfoonlijke mishandeling, en wat des 
        nicer zij? Kunt ge gelooven ..... Dan, genoeg; ja te veel 
        reeds voor de Eeuw, die wij beleven, en op i'erlichting zoo 
        hooge sanfpraak maakt! — Inderdand , zoo alhier bet pnbliek 
        Gezag kon worden ingeroepen, dan waren het geenszins de 
        beoordeelden , mnar de bcoordeelaars , ten wier behoeve het• 
        zelve zich behoorde, en ook voorzeker non verklaren.
          Doch, even weinig als wij in dezen Deszelfs bijfland en 
        befcherming verzochten of verlangden, hadden wij eenige re- 
        den, om hetzelve, of ook eenig b;jzonder perfoon, te fchro- 
        men. Of is de Drukpers , na de heilrijke Omwenteling, die 
        ons van bet uitheemfche juk onthief, niet vrij , gelijk wel- 
        eer2 En kan alzoo het Beftuur eenig ander gezag op ha 
        oefenen, dan voor zoo verre zij bettond, den Staat, den 
        Godsdienst , de goede Zeden, of ook de zedelijkheid van eenig 
        Individu, opzettelijk aan to randen ? — En wat de aangeduide 
        bedreigingen van hehnelijke wraalcoefening voor ingebeelde 
        beleedigingen betreft, door dezen bullebak , voor het kindsch 
        verftand imam good genoeg, zouden wij alvast ons in het 
        geringfle niet hebben laten vervaren.
          „ Maar, wat heeft dan UI. eigenlijk bewogen, dezen arbeid 
        te ftaken2" meenen wij eenigen te hooren vragen. Dit , Le- 
        zers! — Ons erkende doel, zoo belangeloos en, wij durven 
        het zeggen, zoo edel als eenig doel ter wereld zijn kan, was, 
        op den ftaat van ons Muzijkwczen, zoo mogelijk, ten goe- 
        de te werken; door gepaste aanmoediging ter eene, door be- 
        fcbeidene, doch tevens openhartige teregtwijzing, ter andere 
        zijde, hetzelve meer en meer te helpen verheffen tot des-if


          (*) Men zie den Recenfent, en, feboott wij dit taatfte, van wege 
        den lagen en gemeenen coon des AanrAnders, die alchaar voor zijn ge-
        fchrijf herberging zocht en vond, natinwelijks dz. me dzt vertneldin
        waardig achten, bet Letterkundig Magazijn , enz.

     160
     zelfs oorfpronkelijke en te vaak miskende verhevenheid en 
     Mister ; door juiste kenfchetfing van echte talenten, door 
     imttige aanwijzing van algemeene of bijzondere gebreken, met 
     vermeIding van de vereischte hulpmiddelen, door heilzame 
     berisping van overdrevene aanmatig-ing of onbeperkte eigen- 
     liefc/e, enz. enz. mede te werken tot regte waardering van 
     derzelver beoefenaars; en covens, door gepaste aanduiding 
     van wenfchelijke verordeningen en verbeteringen, en wegrui- 
     ming van nog beflaande vooroordeelen, het onze toe to bren- 
     gen tot verhooging van den toeftand en de achting der zoo. 
     danigen, die doze edele kunst ex profesfo oefenen.
      Dan, dit ons doel kan alIcen bereikt worden door de ver- 
     eenigde zamenwerking van alien, die daarbij belang hebben, 
     of daartoe in eenige betrekking than. Maatfchappijen, Mees- 
     tere, Liefhebbers, alien behooren de handen ineen te flaan. 
     Verb:Wert men zich, in ftede van zich to verbeterea ; drijft 
     valfche eerzucht, en, wat nog erger is , vuige eigenbaat fleeds 
     boven, ter ondermijning van ware kunst zoo wel, als alge- 
     meen belang; heerscht losbandigheid en nijd en afgunst, voor 
     orde en weLwillendheid en ede1en naijver; wordt alle letter- 
     kundige , ja fchier alte wetenfchappelijke kennis en opleiding 
     verwaartoosd,i en eene goede, oordeelkundige praktijk moge- 
     lijk geacht, zonder eene grondige tbeorie, welke eigenlijk de 
     ziel, terwijl gene flechts het ligchaam is , — nimmer, neon 
     nimmer zal, ook in dezen , iet groots of goods tot Rand ko- 
     men. De genotnene procve fchijnt, helaas! ons te bewij- 
     zen, slat, onverminderd den regtmatigen lof van een aantal 
     kundige beoefenaars , het Muzijkwezen in oils Vaderland nog bij 
     lange niet rijp is voor eenige , hoezeer gewenschte , hervorming ,      of zelfs aantnerkelijke verbeteriug. En waartoe, bij doze treu- 
     of zelfs aantnerkelijke verbeteriug. En waartoe, bij doze treu- 
     rige overtuiging, onze rust en ons genoegen noodeloos opge- 
     offerd of in de waagfcintal gefleld? Billijkcrwijze, geachte 
     Lezers, kan wel niemand uwer, in de gegevene omflandighe- 
     den , zoodanig oiler duurzaam van ons vorderen. Wij
     ten dan, in hoop op gunftiger tijdflip , vooreerst hiermede 
     dezen onzen arbeid; terwijl de goedkeuring der weldenken- 
     den, en inzonderheid de bewustheid van het goede gewild 
     en mar vermogen bevorderd to heblaen, ons fteeds ter be- 
     loaning verftrekt.

      No. III. Meng. bf. 15o. reg. 13. leze men : koolftoffig woe:110f-      gas. No. IV. Meng. U. 16o. reg. 8 van ord. lbw zijn , tees aij.
     gas. No. IV. Meng. U. 16o. reg. 8 van ord. lbw zijn , tees aij.

        MENGEL WE RK.


                        Aan den Redacteur der Vaderlandfche 
                          Letteroefeningen.
                    Mijn Iieer !

        Indien gij nevensgaand vertoog voor nw Mengehverk 
        gefchikt mogt rekenen, zoo houde ik te veel van het 
        fuum cuique , om den lezer niet te melden, dat ik de 
        opheldering - van den tekst verfchuldigd ben aan het 
        handfchrift van wijlen mijnen waardigen vriend V AN 
        D E R KEMP; voor Welk handfchrift (zijnde het flat 
        van zijne Theodicee van Paulus, met de fleutels) ik tot 
        nog toe geenen drukker vond. Deze uitlegging kwara 
        mij eenvoudig en waar voor. Eene kerkelijke redevoe- 
        ring, welke ik over dezen tekst Meld, vond bijval; en 
        fommigen verlangden, zich dezelve nog eens te kun- 
        nen herinneren. Daartoe kan dit mijn opftel dan ook 
        dienen, hetwelk misfchien ook aan anderen niet onge. 
        vallig zal zijn. —1k noem mij met hoogachting
              Gouda,             Uwen geh. Dienaar
        den 14 April, 1816.          JO. HERM. KROM.


        DES CHRISTENS aNt EENVOUDIGE PLIGT, NAAR D1 
           AANWIJZING VAN PAULUS , ROM. XIII: 8--to.

        God, en Godsdienst , is voor mij van geen , of van het 
        al]ergrootst belang; ik behoef er mij in het geheel niet 
        naar te rigten , of ik moet dit altijd en in alle gevallen
        doen. Ik ben door vele omftandigheden en betrekkin- 
        gen grootelijks gebonden; zoo voel ik dikwijls een ver- 
        langen , ja eene geheel andere wet in dan het voor-
         31ENGELW. 1216. NO. 6.           T         fcb rift

      262 DES CHRISTENS   EENVOUDIGE PLIGT.
      fchrift van den Godsdienst. Mijne keuze moge daar- 
      door moeijelijk , mar zij kan in her geheel niet twijfel= 
      achtig zijn, of ik geef God en Godsdienst voor altijd op.
       Ik ben inmiddels door God zelf in die betrekkingert 
      en omftandighe,len geplaatst, waardoor ik gebonden 
      ben;,in zijn oog is er naauwe zarnenhang, en lost zich 
      allcs op in eene enkele, eenvoudige pligtsbetrachting. 
      Ik, kurtzigtig mensch , kan dien zamenhang niet altijd 
      doorzien. Ik mag dus van niijnen God verlangen, dat 
      Hij mij opheffe en Ilene boven alle betrekking, mij daar- 
      van onalhankelijk make, en van de pligten door dezelve 
      ontflag geve. Verder: dat Hij mij zijne wet geve, en 
      van die wet, onder iedere vreemde betrekking, die op 
      mij wil invloehen , en onder iedere omilandigheid , waar- 
      in ik komen kan, eenen gernakkelijken toets. — Maar 
      Hij ftelde mij op aarde, en bond mij aan de aarde , door 
      aardfche belangen en werkzaamheden,waarnit een aan- 
      tal bijzondere verpligtingen geboren Z ik mag clan 
      verwachten, dat zijne wet die alle bevatten en vereeni- 
      gen zal, mijne gehoorzaamheid in en aan dezelve ma- 
      ken tot gehoorzaamheid aan God, al bet aardsch belang 
      vereenigen in en tot den eenen, hoogen pligt. En ein- 
      delijk, daar Hij mij, kortzigtig, zinnelijk, gevoelig, 
      wezen, door den aardfchen band in ftrijd en moeite 
      bragt, eft ik mij niet dan door arijd en moeite, van 
      wege dien band, tot zijne gehoorzaamheid verheffen 
      kan, zoo mag ik billijk verlangen , dat Hij mij nu ook 
      borg zij voor de uitkomst, borg voor mijn eindelijk 
       geluk.
        Indien ik mij niet bedriege, zoo voelde ook Paulus 
      van deze vorderingen al bet billijke, en wijst ons in de 
       bier, boven gemelde woorden juist gezegde bijzonder- 
       beden:
       i. Hooge vrijheid en onafhankelijkheid van het aardfche.
       2. Den eenen, eenvoudigen toets van alle mijne pligten.
       3. Vereeniging, zuivering, en verhooging, van die 
         alle. En
       4, Veiligheid, zalige rust, in God,1.

      DES CHRISTENS LINE, EENVOUDIGII PLIGT. 263
    Y. Hoge vrijheid en onafhankelijkheid.
     Onze pligten hangen zeker van onze willelteur niet 
    af; en als men, dit voelende, Paulus doet zeggen:
     Wit nergens in gebreke in, fchiet nergens in te 
    kort dan in den pligt der liefde , want Bien kunt gij 
    nimmer geheel vervullen," dan denkt men er veel bij, 
    hetgeen de man toch wel niet zegt, en dit voorfchrift 
    klinkt vreemd in den mond van eenen Apostel, die an- 
    ders overal leert, dat men naar volkomenheid itreven 
    moet. Maar, als ik '00EfAE4E in indicativo overzet, ver-    valt iedere bedenking; dit ftrookt met het verband, 
    valt iedere bedenking; dit ftrookt met het verband, 
    en is geheel in den Apostolifchen geest.
     Paulus fprak van den pligt van onderwerping aan de, 
    burgerlijke overheid; hij grondt deiazelven op onze ver-    pligting tot gehoorzaamheid aan God. Het overheids- 
    pligting tot gehoorzaamheid aan God. Het overheids- 
    ambt, de Magten, zijn van God; (en deze pligt ftrekt 
    zich zoo wel tot den harden als tot den goeden Heer 
    uit, hoewel daar hier niet van gefproken wordt) en 
    inderdaad, niet alleen bet ambt is van Goddelijken oor-     fprong, maar' God Nit ook bijzondere perfonen, die 
    fprong, maar' God Nit ook bijzondere perfonen, die 
    dat ambt bekleeden, Koningen en Vorilen, of en aan. 
    naar ziin welgevallen. De overheid is Gods dienaresfe. 
    Hieruit leidde Paulus den pligt van onderwerping.af, 
    om des gewetens wil; en hij had dit nu biizonder toe- 
    gepast op den wel eens moeijeliiken pligtvan het beta- 
    len van fchatting en tol, en van nntzag en eerbied. 
    Hij korn: er nu weder op , dat alles ook hier gehoor- 
    2aamheid, onderwerping aan God was. Gij zegt 
    hij, aan niemand, en derhalve ook aan de overheid niet,     lets anders fchuldig , dan hetgeen Gods wet beveelt, en 
    lets anders fchuldig , dan hetgeen Gods wet beveelt, en     vmdat het Gods wet.beveelt; niets , dan den alg,etnee- 
    vmdat het Gods wet.beveelt; niets , dan den alg,etnee- 
    nen pligt der liefde. Gjj zijt niemand jets fchuldig, 
    dan elkander lief te hebben; want die den anderen lief 
    heeft; die heeft de wet vervuld. Zoo ontflaat Paulus 
    den Christen in eens van ieder menicheliik gezag en 
    willekeur; hij zegt: gij zijt alleen aan God en zij fie     wet gehouden.
    wet gehouden.
     Ae Magten zijn van Goa; daarom blijft het over- 
               T          heids-

    i.64 DES CIIR/STENS tENE EENVOUDIGIE 11,LIGT.
    heidsatubt en de ongelijkheid in het burgerlijke op aar-    de gevestigd. Zij, die bet oppergezag bekleeden, ftaan 
    de gevestigd. Zij, die bet oppergezag bekleeden, ftaan 
    ender, cn zijn in de hand van, God; daarom bleef, 
    bij al de boosheid van menschen, deze ordonnantie van 
    God nog altijd voor het menschdom een zegen; daar- 
    om werden, ook bij de hardfle en langdurigfte rege- 
    ringen, de goeden en het goede niet van de aarde ver- 
    bannen , hoe zwaar bet den goeden foms ook werd. 
    Het Christendom predikt deze leer overal, in Repu- 
    blieken, Koningrijken, en ender de willekeurigfle AI- 
    leenheerfching; daarom is bet ender geenen regerings-- 
    vorm gevaarlijk, en ook geen regeringsvorm eigenlijk 
    voor hetzelve gcvaarlijk. Het Koningrijk van Jezus, 
    dat niet van deze wereld is, bevestigt overal de aard- 
    fche troonen en magten; en echter is de onderdaan 
    van Jezus, juist omdat hij cen onderdaan van Jezus 
    is, overal en altijd vrij en onafhankelijk, alleen vrij     en onafhankelijk.
    en onafhankelijk.
     De Christen onderwerpt zich ; waarom? omdat 
    God het gebiedt; waarin? in hetgeen God gebiedt. 
    Hij wil, en dwingt zelf zijnen wil, hoe hard bet hem 
    ook valle, omdat God zoo wil. En dit doet hij ook 
    din, wanneer Fen menfchelijk oog hem zien, geene 
    aardfche magt hem dwingen kan: Hij ftaat dus alleen 
    ender God. Men legge hem op, hetgeen tegen den 
    wil van God flrijdt; nu wil hij niet, en geene aard- 
    fche magt kan hem dwingen. God meet gehoorzamen 
    dan de menfehen., is het Apostolifche voorbeeld; niet 
    vreezen de genets, die het ligchaam deaden kunnen, is 
    de les van Jezus.
     Trouwens, misbruik van tijdelijke magt, en uitwen- 
    dig geweld, geeft , aan den onderdaan van het onzigt- 
    baar en eeuwig Rijk, niets dan eene ras voorbijgaan- 
    de, ligte verdrukking,die nog tot zijn heil medewerkt. 
    Wie zou eene hoogere magt verzaken en tergen om. 
    eene .ondergefchikte, als hij weet, dat het oog van die     hoogere op hem en tevens op die ondergefchikte geves- 
    hoogere op hem en tevens op die ondergefchikte geves- 
    tigd is ? terwiji hij welt, dat Aine aardfche overheid 
                           cells

       DES CHRISTENS UNE KENVOUDIGE PLIGT. 2455
    Bens met hem verfchijnen zal voor denzelfden callow 
    tijdigen Regter ?
     De Christen gehoorzanmt , niet flit menfchenvrees 
    of belang, maar uit verkiezing ; en hij verkiest het, 
    omdat God het wil. Een wijsgeer voelt zich vrij en 
    onafhankelijk; hij onderwerpt alles aan ziine beginfe- 
    len; hij maakt zichzelven eene wet. De Christen Nit 
    zich' onder God: is hij daarom minder onafhankelijk en 
    vrij? IIij doet het , omdat hij zich liever onder God wil     zetten, dan onder zijn eigen doorzigt en beginfelen. 
    zetten, dan onder zijn eigen doorzigt en beginfelen. 
    God dwaalt niet; God wil het goede. Hoegere
    heid, dan alleen onder God te Nan, kent en wil hij 
    niet. Het is ook de hoogile; men kan gecne volmaak- 
    tere denken; niemand, dan een dwaas kan eene an- 
    dere vrijheid begeeren. Door God gelcerd te worden
    ,onzen wil daarnaar te regelen, dien te buigen onder 
    Gods wil , eenswillend te zijn met het hoogst volkome- 
    ne Wezen; dit is de anige vrijheid, die wij verlan- 
    gen, naar weike wij ftreven , en die ook geene aardfche 
    magt, met het leven, ons ontnemen kan.
     Men erkent dan ook, eert, gehoorzaamt de overheid 
    volkomen met zijnen wil; anders toch zon men God 
    gehoorzaamheid opzeggen; en men voelt bij iedere over- 
    heid, zoo als Jezus voor Pilatus: gij zoudt geen magt 
    over mij hebben, zoo het u niet van boven gegcven Wa- 
    re. Zoo is het in ieder opzigt , ook bij den hardilen 
    dienst; wij dienen de menfchen niet, maar God. Zoo 
    is het bij iederen pligt; wij kiezen dien, omdat wij 
    alles eeniglijk op Gods bevel doen, en geenen anderen 
    wil verkiezen te hebben, dan den zijnen.
     Dit pas ik toe bij iedere aardfche betrekking en om- 
    flandigheid, waarin God mij plaatst, en bij iedere be- 
    moeijing, die mij naar Gods befchikking is opgelegd. 
    Hebben wij den regten zin van eenen Christen, dart 
    geven wij aan niets eenigen invloed , dan uit oigene 
    verkiezing; en deze verkiezing wordt door niets gere- 
    geld, dan door dit gevoel: het is de wil van God.
     Zoo plutst God den Christen boven, alles , en alleen
                1

        a6i5 AtS CIIRISTENS it NE, EENVOIMIGE PLIGT,
        onder zijne wet ; zoo verheft- Hij ons boven het tijde- 
        liike 'en aardfc'he, en maakt ons daarvan onaf hankelijk. 
        Indien de Zoon ons vrij gernaakt .heeft, dan zijn wij 
        waarlijk vrii. Dit is de vrijheid der kinderen Gods.
           II. De cane, eenvoudige toets van alle rnijne pligten.
           Elkander lief te hebben, is de vervulling der wet; 
        alle pligten zijn in het gebod der liefde begrepen. De 
        Apostel telt de bijzondere pligten op vs. 9 , en herhaalt 
        nog eens vs. to: de kefd is de vervulling der wet.
           Bij de optelling plaatst hij : gii zult geen overfpel 
        doen, v66r : gif zult niet dooden ; geliik zich dejoden, 
        bij de aanhaling der tien geboden, noch aan de woor- 
        den , nod: aan de orde bondLn. Marc. X: 19. Luc.
                 ao. vinden wij juist deze zelfde proeve. — 
        .Hii gaat het: eert uwen wader en moeder gcheel voor- 
        bii en begrfpt dit mede in bet algemeene: zoo er eenig 
        ander gebod is. Hij fprak van onderdanigheid aan de 
        overheid; deze pligt is eenigliik, zegt hij, in onze ver- 
        piigting tot gehoorzaamheid aan God gegrond ; dit GOd• 
        delijk bevel is alleen: liefde. Hij fomt de geboden op, 
        om te verduidelijken, dat zij alle hiertoe kunnen ge- 
        bragt worden. In dit verband bepaalt hij zich tot de 
        geboden, die tot de burgerlijke wetgeving. behooren, 
        en flapt het vijfde gebod voorbij, als zijnde dit door- 
        gaans, en zoo als bet daar ligt, niet aan de bevelen 
        der burgerlijke overheid onderworpen. 11'6 voegt er het 
        tiende bij, omdat dit hem tot de algemeene uitbreiding: 
        zoo er eenig ander gebod is , den overgang gaf; waaruit 
        tevens bliikt , dat hij geen der geboden Hij 
        fpreekt ook van geen der geboden van de eerfte tafel: 
        liege tot God; want hij ontwikkeit den pligt van on- 
        derdanigheid aan de burgerlijke overheid, als zijnde ei- 
        genliik gehoorzaamheid aan God; dus kwamen de plig- 
        ten jegens den naasten , waarop de bevelen der overheid 
        betrckking hebben , bier vooral in aanmerking. En het- 
        gun. Paulus , in d't verband bier, zoo duidelijk voor- 
        onderaelt , ;117; den gron'Ifiag van alles, liefde tot God,
        17.an geerszius benadeeld worden door zijne redeneringoak

           Drs -CHRISTENS ftprt , EENVOUDIGE PLIGT. 267
       Omtrent den meer betwisten pligt van gehoorzaamheid 
       aan de overheid. Men kan het gezegde ook wel dus 
       opneinen: alles, wat gij uwen naasten fehuldig zijt, is 
       in -dit voorfchrift: gij zult oven naasten liefhebbe., als 
       uzelven , als in eene hoofilom, begrepen; en die den 
       anderen liefheeft, die -haft de wet, in betrekking
       xijnen naasten, vervuld. Maar waatom kan ook in het 
       clot: zoo is dan de liefde de vervulling der Met, en ook 
       in vs. 8, en dus ook in die woorden, vs. 9: indien er 
       4enig ander gebod is, de liefde tot God niet begrepen 
       zijn ? 'Want de liefde tot den naasten, zoo als het N. 
       V. die overal aandringt , fink de liefde tot God in; zij 
       vloeit uit dezelve voort, en is yonder dezelve onmoge- 
       lijk. Niet de natuurlijke, dierlijke liefde, of liefde uit 
       belang, en zelfzoeking ; mar de Christelijke liefde tot 
       then naasten, als tot onszelven. Niet flechts liefheb- 
       ben, die ons liefnebben; maar weldoen, zegenen, die 
       ons vloeken en haten. Ik zie niet ,wat ons genoegzaam 
       daartoe aanmoedigen en iferken ken, en er ons in kan 
       doen volharden, dan volkomene overgegevenheid aan, 
       yertrouwen op, en alzoo de hartelijkite liefde tot God. 
       Het gezegde van Joannes: „ zoo iemand zijnen broe- 
       „ der niet liefheeft , dien hij gezien heeft hoe kan hij 
       „ God liefhebben, dien hij niet zien kan?” durf ik 
       ook wel in dezer voege omkeeren: „indien iemand God
       „ niet liefheeft, dien hij erkent als den hoogst vol- 
       „ maakten .en lievenswaardigen , hoe kan hij dan de
       „ menfchen         wicr onvolmaaktheid, menig- 
         vuldig gebrek en ondcugd hem zoo gedurig hinderen
       „ moet?" Liefde tot God is, de bron van liefde tot 
       den naasten; en liefde tot den naasten eindigt wederoni 
       in liefde tot God, nit welke zij haren oorfprong ham.
         Zoo is dan liefde onze denige pligt , en zoo liebben 
       wij in iedere betrekking den eenvoudigen en gemakkelij- 
       ken toets. De et'.nige vraag is aitiid: vat vordert de 
       liefde? en weten wij dit, dan weten wij het welgeval- 
       len van God. Men kan geen eenvoudiger voorfebrilt 
       iiitdcnken; niet opgeven, dat aanflonds inecr in het:.,
                         'I' 4              oA4g

    468 DES CHRISTENS iiNE 9 EENVOUDIGN PLIGT.
    oog vallen en zich kenmerken moet. Liefde kennen wij
        zij is in ons hart gegrift; al kunnen wij haar 
    niet omfchrijven of beredeneren, wij voelen toch wat 
    liefde en wat haat is. De vraag: wat is itreng regt? 
    way zou ik kunnen en mogen doen? is wel eens moei- 
    jelijk te beantwoorden ; maar niet : wat is liefderijk ? Daar     ligt uw vijand; hij heeft u grof beleedigd, enz. behoeft 
    ligt uw vijand; hij heeft u grof beleedigd, enz. behoeft 
    gij hem wel te helpen? voor het minst, moet gij het 
    dadelijk doen? en zonder verwijtingen? Het is toch 
    inenfchelijk, dat gij u een oogenblik, zoo al niet aan 
    zijne ellende verkwikt, voor het minst dan hem voelen 
    doet, wat hij verwachten kon. Spijzig hem ! roept de 
    liefde. — Men beleedigt u; moet gij dit verdragen? 
    Verdraag zoo veel gij kunt ! zegt de liefde. Zult gij den 
    eerften flap ter verzoening doen? zult gij dien al we- 
    derom doen? De liefde geeft bet antwoord. — Gij hebt 
    reeds zevenmaal vergeven. Doe het zeventigmaal ze- 
    venmaal! zegt de liefde. Zult gij nogmaals vermanen 
    en waarfehuwen ? zal het niet weder vruchteloos zijn? 
    gij waagt er haat en fchade bij. De liefde geeft ook bier 
    bet juiste antwoord. — Wat verlangt de liefde? dit is 
    de vraag, waarop het hart het fpoedigst antwoord vindt.
     Het is gemakkelijk aan te dringen, omtrent dien pligt , 
    waarmede Paulus begonnen was. Zal ik ook deze over- 
    heid nog gehoorzamen en eeren? zij verdient het niet 
    bet is wel waar , God verbiedt nog niets , dat zij vor- 
    dert, en het kwetst dus mijn geweten nog.niet ; maar 
    het valt mij zoo hard en zoo moeijelijk! —Gehoorzaatn 
    en eer, zoo fang gij het met een goed geweten doen 
    'kunt ! zegt de wet der liefde.
     Dus is de Heide, die de hoofelfom der wet is, te- 
    yens de gemakkelijke toetsiteen van iedere verpligting. 
    Wij hebben niet veel omhaals noodig bij het onderzoek, 
    hoe wij God zullen behagen; Hij, gaf flechts dit eene 
     gebod, en dat bevat alles in zich. Het is de minst be- 
     thiegeliake toetsiteen. Waarom deedt gij, hetgeen g•tj 
     duet of gedaan hebt? Dikwijls weet gij het zelf niet; 
     ti r wel, cf gij het uit liefde dan nit zelfzoeking, uit
                              lief.

       DES CHIUSTENS ONE ZENVOUDIGE PLIGT. 269
    liefde tot uzelven of tot den naasten gedaan hebt ; en 
    alzoo, of het waarde heeft bij God.
    III. Vereeniging, zuivering, en verhooging, van ally 
      nine pligten.
     Getrouwheid in iedere betrekking moet het gevolg 
    zijn va,n mijn hooger flandpunt, (mijn eeniglijk Itaan 
    onder de wet van God) en iedere aardfche verpligting 
    moot tot het hooger doel geleid, en door hetzelve ver- 
    edeld zijn.
     Liefde bevat alle do pligten, niet alleen die Paulus 
    hier oplomt , maar alle zonder eenig uitbeding: zoo er 
    senig ander gebod is. En zoodanig gebod bevat zij dan 
    in deszelfs geheel uitgebreiden, heiligen , zedelijken 
    zin. De Apostel zegt niet : elle pligten zijn opgehe- 
    von , afgefchaft , en in derzelver plants komt nu de 
    liefde ; maar hij zegt integendeel: de pligt der liefde 
    bevat die alle in zich. Iiij zegt ook niet : bij elle prig-     ten moet de liefde nog komen; geen enkel voorkhrift 
    ten moet de liefde nog komen; geen enkel voorkhrift 
    'Wordt, in het oog van God, zonder liefde good be- 
    tracht: maar hij fpreekt flerker, en beweert, dat het 
    denkbeeld van liefde, w61 ontwikkcld, ons bepaalt bij 
    en tot iederen pligt. Vraagt men , of dan iedere pligt 
    ophoudt pligt to zijn, als hij de liefde kwetst ? zoo 
    zou hij antwoorden: hij was nimmer pligt ; het was 
    eene dwaling, dat men hem voor pligt hield. Al wat 
    liefde is, of liefde wordt, is altijd eeniglijk pligt.
      Liefde is niet enkel gevoel of hartstogt ; evenwel, 
    hartstogt behoort er toe; zij is hartstogtelijke zucht, 
    en daardoor ijverige poging voor eens anders belang. 
    Verkeerd begrepen belang wijzigt de liefde ten kwade, 
    en is alzoo de ware, hier aanbevolene, liefde niet. 
    Wat dan eigenlijk pligt is der liefde, hoc de liefde wer- 
    ken moet , wat werkelijk 's naasten belang is , kunnen 
    wij het veiligst, ja, eigenlijk gefproken, eeniglijk van 
    God, en door zijne aanwijzingen, leeren. Hoe zeer de 
    pligt dan an en eenvoudig is , zoo is zij zeer uitge- 
    breid; zij vordert omzigtig nadenken , diepe wijsheid,
      werkzaamileid van gelled ons veritand zoo wel, aim
                 T 5          do

         /70 DES CHRISTENS EiNE EENVOUDIGE 'LTC?.
         de grootfle hartelijkheid. Want zij is geen hartstogte- 
         lijk gevoel alleen, maar de vervulling van geheel de 
         wet. Evenwel komt de liefde uit het hart, en wel ge- 
         heel nit hct hart. Hetgeen men uit koele redenering 
         doet, doet men niet nit liefde; en vooral doodt iedere 
         berekening van eigen voorkel of genot de liefde, en 
         verbastert iedere pligtsbetrachting. Al gaaft gij al uw 
         goed aan de armen, en uzelven over om verbrand to 
        worden, en gij hadt de liefde niet , zoo waart gij niets.
         Men kan veel doen, en ook wel overlegd en uit ver- 
        ftandige beginfelen, en echter hier nog niets verrigt 
         hebben.
           Evenwel moet de liefde, door de Goddelijke aanwi.j. 
        zingen en redelijke ontwikkeling der pligten, geleid en 
        gewijzigd worden. Toegevendheid, genoegen geven, 
        is niet zoodanig eene liefde, die de vervulling der we,- 
        is. De liefde doet ook tegenftand, weigert , doet fmart 
        aan; maar bij dat alles is het beginfel: zucht voor den 
        naasten door het vertrouwen op God gewijzigd en ge- 
        heiligd, en alzoo in liefde tot God gegrond. De vaste 
        overtuiging, dat God liefde is , dat alle de door Hem 
        gegevene voorfchriften liefde zijn, en dus uirloopen op 
        het geluk van den naasten, doet ons de liefde, door 
        de ftiptfte gehoorzaamheid en met de naanwkeurigfie 
        zorge, beoefenen.
           Koele redenering en fchrandere berekening is ook bier 
        weder de liefde niet; zij doet den pligt gaarne beoefe- 
        nen, met lust en vreugd; hare ziel is zucht voor den 
        naasten, geboren uit zucht voor God. Geene eerzucht 
        of vrees voor fchande of fchade, neen, in het geheel 
        geene vreemde bedoeling zet ons aan; men doet den 
        pligt, omdat men den naasten liefheeft. Men dwingt 
        zich niet tot liefde; maar liefde dwingt tot de daad.
           Hoe diep gaat deze zedeleer, , en hoe doordringt zij 
        bet hart! zij zuivert en verhoogt iedere pligtsbetrach- 
        ting; zij komt voort uit een gereinigd hart.
           Het gebod is: gij moet den naasten liefhebben als• 
        raelven. „ Die liefde worth inderdaad een nog al ge- mak-

       DES CHRISTENS 'UNE EENVOUDICE rmr.vr. 271
    Makkelijke, en minder verhevene, heilige pligt, als 
    men Naar van zichzelven doet uitgaan. Wij zijn onszel- 
    ven .altiid .de naaten; en, wij moeten den naasten als 
    onszelven liefhebben, zegt, zoo wel als cnszelven, maar 
    niet, evenzeer als onszelven. Zoo km men den naasten 
    aan zichzelven opofferen, en evenwel den pligt der lief- 
    de vervul I _hebben." Dan, deze Cs, meen ik , de ware 
    uitlegging niet; door dezelve moet de ware liefde ver- 
    vallen. Zoo ontaardt de alfliefde in eigenlievende zelf- 
    zoeking. Tusfchen zelfliefde en eigenliefde is , in mijrt     oog, een groot verfchil. Die zichzelven liefheeft, of- 
    oog, een groot verfchil. Die zichzelven liefheeft, of- 
    fert daarom een' ander' niet op; dit doet de eigenlie- 
    venie.
     4/s uzelven, zegt: zoo wel als uzelven, maar ook: 
    evenzeer als urt.lven, met dezelfde foort van liefde, en 
    in gelijken trap. Voor het minst komt ''eze uitlegging 
    beter overeen met den geest en de leer van jezus, die 
    zijn leven voor ons gat, en ons leert, dat wij evenzeer 
    verpligt zijn, ons leven voor elkander te flellen. Het 
    belang van den naastcn moet het onze, een wezenlijk 
    deel van het onze zijn; wij moeten hen liefliebben, 
    zonder , als 't ware , in aanmerking te nemen , dat de 
    naaste een ander perfeon is, dan wij. Licfde heeft het 
    waarachtig belang, needs meerdcre volkomenheid ten 
    doel; dit mocten wij voor onszelven, en voor ande- 
    ren, bejagen. De liefde zoekt zichzelve niet ; niet enkel     hetgeen tot zichzelve behoort. IIctgeen tot die volko- 
    hetgeen tot zichzelve behoort. IIctgeen tot die volko- 
    menheid behoort, mocten wij evenzeer voor anderen 
    zoeken en bewerken, als voor onszelven.
     Nu voel ik, hoc deze liefde mij opheft cn verhoogt; 
    hoe alle onze pligten en betrekkingcn in dit cane brand- 
    punt, de liefde, vereenigd zijn, en wij daar Ilaan op 
    eene zecleWte hoogte, tot het reine veredeld. God bo- 
    yen Riles bernind, ornlat Hij de hoogite volkomenheid 
    is: en de naaste als onszelven, omdat wij te zamen, 
    voor die volkomenheid vatbaar, naar die volkomenheid 
    ftreven.
     Ilct Christendom onttlaat den mensch van aarde, 
                            door

    272 DES CHRISTENS itNE EINVOUDIGE PL/GT.

    door en aan de aarde gebonden, van alle die aardfche 
    betrekkingen en dwang, wat zijne zedelijkheid betreft, 
    en plaatst hem daar eeniglijk onder God; het geeft den 
    Oenen, eenvoudigen regel ter toetfing van alle zijne 
    pligten. Die regel bevat dezelve alle, in iedere betrek- 
    king, en zuivert en verhoogt ons, door en onder die 
    alle, tot zedelijke giootheid. Zoo ftaan wij daar eenig- 
    lijk onder God, met deze zijne ddnige wet, en heffen 
    ons hoe langer hoe hooger in zedelijke volkomenheid, 
    tot de volkomenheid Gods, die de liefde is.
     Maar, deze zoo verhevne , bijna bovenmenfchelij- 
    ke, deugd vordert dan toch ook, dat het hoogite We- 
    zen ons borg zij vOor de uitkomst.
     IV. Veiligheid, zalige rust, in God.
     „ De liefde (tot den naasten) doet den naasten geen 
    kwaad; " wat moet dit toch beteekenen? Liefhebben 
    is geen haten? den naasten liefhebben is, den naasten 
    geen kwaad doen? Ik moet een weinig dieper gaan, om 
    bier eenen gezonden zin aan te hechten. ayaxsi Tcp 
    ,rAsiolov; waarom zet men dit niet over: de liefde tot den    naasten? zoo krijgen eenen goeden zin. En is deze 
    naasten? zoo krijgen eenen goeden zin. En is deze 
    Hebraismus zoo geheel vreemd? Maar (men zie het 
    flechts na) de lezing TOU rmolev is niet zonder grond. 
    Derhalve zet ik dus over: de liefde des naasten doet 
    geen kwaad, geene fehade, is nimmer nadeelig.
     Ik voel het moeijelijke der verhevene deugd: liefde 
    geeft,, liefde ontbloot ; wij berooven onszelven door 
    liefde. De pligt is: alles voor den naasten over te heb- 
    ben; en neemt men dit weg, zoo neemt men de liefde 
    uit de liefde weg; want juist geven en opofferen is 
    liefde. Kent men eenig ander genoegen in de liefde, 
    dan wordt uwe liefde zelfzoeking eigenbaat. Het 
    Evangelic vordert eene zich opofferende liefde; men 
    moet, des noods, ook het leven opofferen. Maar bet 
    moet altijd opoffering uit liefde zijn; is het om loon, 
    dam wordt bet fchrandere berekening van den verach- 
    telken gierigaard.
      Zichzelven op te offeren, fcbijnt echter eeri otula- 
                            tuur-

        CHRISTZNS tANE EENVOUDIGE PLICT. 273
    tuurlijke eisch , en zonder dit valt evenwel het edele 
    der liefde weg; en dat wij ons door liefde zalig ge- 
    voelen, is juist dan, wanneer wij voor het geliefde 
    voorwerp zeer veel opoffercn. Het edele der liefde ligt     ook daarin niet, dat wij het tegenwoordige voor het 
    ook daarin niet, dat wij het tegenwoordige voor het 
    toekomende opofferen , want ook dit kan de zelfzoeker; 
    bet is al weder de berekening van den hatelijken
    aard.
     Dan, ook Jezus, volkomen in de liefde, zag op de. 
    vergelding des loons. God eischt van ons Beene boven- 
    menfchelijke deugd. Die verwachting van Jezus was 
    in God, zijn geloof aan God, eeniglijk gegrond;
    zijne zich opofferende liefde had in liefde tot God Ka-     ren add en fterkte. Liefde tot God is de Nun onzer 
    ren add en fterkte. Liefde tot God is de Nun onzer 
    menfchenliefde; zij is het, die dezelve zuivert en ver-     hoogt. Dit is de hoogte, waartoe wij ons kunnen en 
    hoogt. Dit is de hoogte, waartoe wij ons kunnen en 
    moeten verheffen in de Christelijke deugd. Pligtsbe- 
    trachting uit liefde is, zegt Paulus, nooit nadeelig; 
    dit gelooven wij , en dit ons geloof is op eerbiedige 
    Iiefde tot God gegrond. De liefde, die bet Evangelic 
    gebiedt, is ons nooit nadeelig. Verheffen wij ons ge- 
    rust, als boven onszelven, tot die zedelijke hoogte; 
    en zijn wij, ten onzen aanzien, dan op de Goddelijke 
    verkiaring gerust. Door zuivere Iiefde worden wij ze- 
    delijk volkomen; en dit is ons waar geluk.
     Hoogere zedelijklieid en grootere menfchelijke waar, 
    de, dan Jezus bezat, kan 1k mij niet voorftellen. Ook 
    Hij zag op de vergelding des loons. 1VIaar hoe? Hij of-     ferde zich op, omtrent zichzelven in God gerust. Dat 
    ferde zich op, omtrent zichzelven in God gerust. Dat 
    gij uwe zaligheid verlangt, is menfchelijk, Lezer! maar     ga op God af; Hij beveelt u liefde, opoffering uit lief-
    ga op God af; Hij beveelt u liefde, opoffering uit lief-    de ; zijt gij dan bij die opoffering in God gerust. Zoo 
    de ; zijt gij dan bij die opoffering in God gerust. Zoo     blijft uwe liefde liefde ; zoo wordt de eigenliefde ge- 
    blijft uwe liefde liefde ; zoo wordt de eigenliefde ge-     dood; eigcnbelang is nooit bij u drijfveer of doel.
    dood; eigcnbelang is nooit bij u drijfveer of doel.
    geluk is het zekere gevolg , en gehoorzaamheid aan 
    God de zuivere 'von.
     Inderdaad, volkomen to zijn in de liefde is het hook 
    fie geluk; dat Une woord liefde drukt geheel de zalig- 
                           heid

         74 DES CHRISTENS “NE EENVOUDIGE PLIGT.
        heid van God nit; daarom is de zaligheid des Hemels, 
        dig geen oor gehoord heeft, liefde. Daar is, haar 
        troon ; bier is het oefening, itrijd, tot zuivere 
        Zoo worden wij Ofchikt voor den Hemel , vatbaar 
        your hemclsch genot.    Liefde tot den naasten is nim-
        mer           liefde is de vervulling der wet.


        IETS , OVER DE ADERLATI NGEN IN DE WATERVREES. 
          Aan den Redacteur der Vaderl. Letteroefeningen. 
                   Islijn neer!

        In No. XII en XIII voor 1814 van uw geacht Tijd- 
        fchrift is, in het Mengelwerk, gewag gemaakt van 
        eene merkwaardige genezing det hydrophobic (water- 
        vrees) door aderlating. ,Dezelve is te belangriik, dan 
        dat daaromtrent niet alles bijeengezameld zoude wor- 
        den  wat de waardij der aderlatingen in deze zoo ge- 
        vreesde ziekte verhoogen kan. Uwe Lezers behooren 
        dus , mijns inziens, niet onkundig gclaten te worden, 
        dat, gelijk ik meen dat vOOr eenigen tijd zelfs, met 
        een entcl woord , in de publieke nieuwspapieren is ver- 
        meld geworden , de beroemde Hoogleeraar H U F E- 
        LAND, te            uit aanmerking van het hooge   be-
        lang, dat de menschheid bij dit onderwerp beeft , beflo-
        ten heeft, een gedeelte van Zijil Yourneg toe te wij- 
        den aan de verzameling van alle daadzaken, tot hetzel- 
        ve betrekking hebbende, om daaruit des te juistere ge- 
        volgtrekkingen of te leiden. In October 1814 fchreef
            dat men reeds zoo veel als beflist kan aannemen, 
        dat de aderlating bij de reeds uitgebarften watervrees 
        nog hulp verleenen kan, maar dat daartoe drie voor- 
        waarden gevorderd worden:
          i°. Dat het middel dadelijk, bij de eerfle uitbarfting
        der ziekte, te werk gefteld worde.
          e. Dat hetzelve tot flaauwwordens toe aangewend war.

                  OVER ADERLATING I? DE WATZR.VREES. 275 
        worde; welk hoogfte punt van verfiapping des geflels 
        juist het onontbeerlijkfte fchijnt.
            30. Pat hetzelve bij iedere terugkeering des gebreks 
        in denzelfden graad herhaald worde.
            Wijders fchijnt bet, volgens ervaringen, als prophy- 
         lacticum, en bij de voorboden der ziekte, die over het 
          algemeen nog te weinig in aanmerking fchijnen geno- 
         nien te zijn, van eene groote waarde.
                   Ik ben, enz.9                                               V. D. B.

                   OVER DE SITIKER IN DEN HONIGPISVLOED. 

                             (Ant:ales de Chimie, Sept. 1815.)

          De Heer CHEVRE U r, heeft in de pis van een' lij- 
          der aan den honigpisvloed, zoo wel in bet begin der 
          ziekte , als vervolgens , eene fuiker gevonden, welke 
          in alle opzigten overecnkomt met die de razijnen ge- 
          ven, en die, even als deze , in de gedaante van witte 
          kristalIen kon verkregen worden. In 't eerst verfchil- 
          den de overige beflanddeclen weinig van die van het 
          water eens gezonden; naderhand, echter, , leverden zij 
          een bij,onder dierlijk zuur , gedeehelijk met potasch 
          verzadigd, veel phosphorzure magnefia, een weinig 
          phosphorzuren kalk , zoutzure foda, zwavelzure pot- 
          ascii , piszuur , dat een weinig door het rozenzunr (aci- 
          de rofanique) gekleurd was, en, na de gisting, ook 
          het ureum.


               NADERE EIJZONDERI3EDEN OMTRENT DE STOOM- 
                                           VAARTUIGEN.

          Men heeft van                 tijd tot tijd derzelver uitgebreidheid 
          vermeerderd , zoo             wel als de kracht der machines, die 
          ze doen hewegen              .   Men maakt thins, wider andere,
          sea van Qum=                 bonclud voeteu lepgte op zeventien 
                                                                                        bree

                      NADE ItE BIJZONDERITEDEN
        breedte, vvelks vustrinachine met vierentwintig paarden 
        zal gelijk ftaan, en nog een van dezelfde grootte, maar 
        welks machine dertig paarden zal vervangen.
          Men heeft deze ftoomfchepen, deels begunfligcl door 
        het getij, doch anderdeels teruggehouden door eene flecht&
        matige koelte, in twee en een vierde uurs eene reis 
        zien afleggen, waarover de postwagen drie en een half 
        uur rijdt, en die, bij buitengewone gelegenheden, in 
        niet minder dan twee en een half urea worth volbragt.•
          In den aanvang maakte de nieuwheid van bet voer- 
        tuig, en de foort van gcvaar, waaraan men mecnde dat 
        het de reizigers bloottlelde, het aantal van dezen zoo 
        weinig aanmerkelijk, dat het eenige iloomfchip, dat op 
        de rivier de Clyde werd aangelegd , naauwelijks zijne 
        kosten kon goedmaken. Maar deze vooringenomenhe- 
        den verdwenen welhaast , en werden opgevolgd door 
        zoodanig vertrouwen, dat het getal der pasfagiers , die 
        thans met deze fchepen reizen, ongetoofeliik voorkomt 
        aan hen, die daarvan geene getuigen zijn geweest. Niet 
        alleen is de landweg tusfchen Glasgow en Greenock (want 
        van deze Schotfche plaatfen wordt hier bijzonder gefpro- 
        ken) bijna geheel verlaten, maar de gemeenfchap tus- 
        fchcn beide is toegenomen in evenredigheid van het ge- 
        mak en den goedkoop der vervoering. Men heeft dik- 
        wijls, wanneer bet weer fchoon was , van vijf- tot zes- 
        honderd perfonen uit Glasgow naar Port Glasgow en 
        Greenock zien vertrekken , en denzelfden dag terugkee- 
        ten. )en enkel fchip bragt tot tweehonderd- zevenen- 
        veertig te gelijk over. Voorheen zag men zelden meer 
        dan vijftig menfchen deze reis ondernemen, zelfs bij 
        bet fchoonfte weer; daarenboven meestal van de ge- 
        ringfte klasfe: waarbij men vier rijtuigen, elk van zes, 
        perfonen, uit betere ilanden kan voegen.
          Men heeft verfcheidene wijzen ontworpen , om de 
        kracht van den damp aan de vaart dienstbaar te waken, 
        en verfchillende proeven daarvan genomen; maar de 
        fchepen op de Clyde zijn alien naar hetzelfde beginfel 
        ingerigt, (ons uit vroegere befchrijving bekend.)lk

                  OMTRENT DE sToomvAARTurotN.                277
          1k vond te Bristol krachtige vooringenomenheden te- 
        gen deze vaartuigen, uit hoofde dat , hetgeen op de 
        [rye of de Saverne gevaren had, door het berften van 
        den cilinder of eenig ander gedeelte van den toeflel, 
        verwoest was. Het voorval gebeurde niet ver van den 
        wal, zoodat de pasfagiers juist den tijd hadden om het 
        (chip te ver1aten, eer het zonk. Dit toeval kan het 
        gevolg geweest zijn van gebrek aan voorzigtigheid of 
        ondervinding; en er is niet aan te twijfelen, of deze 
        fchepen zullen niet te minder van het uitgebreidst ge- 
        bruik worden.
          Men zegt, dat het ontwerp befiaat, om er In wer- 
        king te brengen op den Rijn, , en op de Elbe. Ik geloof, 
        dat ze op laatstgenoemde rivier bijzondere voordeelen 
        zouden bezitten. (En zouden zij op den Rijn minder be- 
        langrijk zijn? Het tegendeel fchijnt ons toe, ten duide- 
        lijkfte in bet oog te ioopen. En wij kunnen niet na- 
        laten tewenfchen , dat men inderdaacl hierop bedacht zij.)
          Men heeft overtuigend bewezen, dat de ftoomfche- 
        pen kunnen koers maken tegen wind en Ilroom, en 
        dat ze zelfs op zee meer veiligheids opleveren dan an. 
        deren van gel* grootte.


          ZONDERLINGE ONTSNAPPING VAN DEN HEERE DX 
              LA FAYETTE UIT OLMUTZ , IN 1794. (*)
                           (Uit het Engelsch.)

        Onder de vele buitengewone mannen, welke de in 
        gebeurtenisfen zoo rijke tijden, in welke wij leven, 
                                                             der
          (*) De Imam van den FICere DE LA FAYETTE-- van wiea 
        ons nog on1angs de Courant van Laufanne berigtte, dat hij 
        Haar zijn Landgoed was teruggekeerd, om , in den tehoot 
        ner familie, en ver van alle flaatzaken, eene rust te genie-
        ten, woke door geene Omwenteling meet kai warden
          AIBIsiGELIV. 1816. NO, 6,                      ftoorsin

        $78          ZONDERLINGE ONTSNAPPINC
        der wereld hebben doen kennen, heeft niemand de wis- 
        felvalligheden der fortuin in grootere mate ondervon. 
        den , dan LA FAYETTE. Nu zien wij hem , zich 
        van de betooveringen der ongebondenite Hoven van 
        Europa losrukkende , onder de banieren van W A S- 
        HINGTON, voor de zaak der vrijheid, de elementen 
        trotferen; dan, de zaden der vrijheid op vaderlandfchen 
        bodem uitftrooijende, aangebeden door een verrukt ge- 
        meen, en tot het hoogfle bewind over zijne vrijgemaak. 
        te landgenooten verheven; dan weder verbannen en 
        vervolgd door die genen zijner vrienden, welke zijne 
        hulp niet meer behoefden , voortvlugtig in een vreemd 
        land, genoodzaakt eene fchuilplaats te zoeken bij zijne 
        vijanden, en eindelijk als een verrader gevat , en den 
        Keizer Aran Oostenfijk overgeleverd, die, hem als een 
        der voornaamfle werktuigen befchouwende van de ho- 
        nende vernedering en den daarop gevolgden dood der 
        Koninklijke familie van Frankrijk , hem tot eene enge 
        gevangenis in het kasteel van Olmutz veroordeelde.
           Het medelijden met zijn lot deed, bijkans uit alle 
        oorden , verzoekfchriften tot zijne verlosfing opzenden: 
        dan, de Keizer bleef onverbiddelijk; toen, nadat 
        LA FAYETTE reeds twee droevige jaren in zijnen 
        eenzamen kerker had doorgebragt, een vreemdeling 
        en een uitlander, , alleen gedreven door zuivcr mede- 
        doogen, optraden, om den man van dienst te zijn, 
        die zich voor de zaak der vrijheid zoo uitflekend had 
        onderfcheiden. B A L NI A N was geboortig nit Hanover, 
        en jong, vurig, ondernemend en fchrander. Hij begaf 
        zich alleen en te voet naar Olmutz , ten einde zooda- 
        nige narigten in te winnen, door welke hij kon wor-d en
        floord" — heeft ook onder ons genoegzame vermaardheid 
        verkregen, om het bier volgende verhaal met belangtielling te
        doen lezen , van hetwelk de Engelfche Schrijver verzekerr, 
        „ dat bet door hem is opgemankt uit perfoonlijke mededee. 
        lingen van den Ileer Ii u GE R zelven , en dat hij voor des- 
        Yells echtheid ten voile borg flat." — Vert.

             VAN DE LA FAYETTE. :79
     den in Nat gefteld, de beste middelen te beoordeelen, 
     em bet doel te bereiken, dat hij zich had voorgefteld„ 
     de verlosfing namelijk. van LA FAYETTE uit de magt 
     van Oostenri jk. Hij zag fpoedig , dat, zonder eenen 
     gefchikten medehelper, de zwarigheden, welke zich 
     opcieclen, onoverkomelijk waren; waarom hij dan ook 
     genoodzaakt was, van zijn voornemen of te zien , tot 
     Oat hij gelukkig genoeg zoude zijn, eenen man te vin- 
     den , even ijverig als hij voor de zaak der vrijheid , en 
     van genoegzamc bekwaamheid, om het gewaagde plan, 
     dat iiij gevormd had, ten uitvoer te brengen. Een ge. 
     lukkig toeval deed hem den man ontmoeten, die, zoo 
     wel door natuur als opvoeding, zoodanige eigenfchap- 
     pen in zich vereenigde, welke hem tot het wel uitvoe- 
     ren ran zulk eene onderneming bij uitftek gefchikt maak. 
     ten. Hij begaf zich, namelijk, te 1Peenen , in bet ge- 
     zelfchap van eenige jonge .4merikanen , onder welke 
     hij , uit hoofde van den cerbied, dien zij LA FAYE T- 
     T E toedroegen, eenen medehelper in zijne onderne- 
     ming meende te moeten vinden, Spoedig koos hij er 
     eenen uit, aan wien na de noodige behoedzaam- 
     beid, zijn geheim ontdekte. HUGE HuoEa trad toe, en 
     •ombelsde zijne ontwerpen, met al de koenheid der 
     jeugd, en die vurige ondernemendheid, welke de be. 
     woners der nieuwe wereld zoo zeer kenfchetfen.
      FRANCIS HUGER was de zoon van den Kolonel 
     van dien naam, te Charlestown, in Zuid - Carolina , 
     woonachtig, die op de wallen der ftad, in een gevecht 
     tegen de Engelfehen , in den dienst van zijn vaderlanci 
     fneuvelde, toen die ftad door den Generaal PREVOST 
     belegerd werd. Een jaar v66r zijnen dood had hij ziett 
     met zijne familie naar cen klein eiland, in de baai van 
     l'harlest own gelegen .begeven , om de zeeba'den
     kunnen gebruiken. Eens ontflond er, des avonds , ten 
     ,hevige norm , terwijl op eenen affland kanonfchoten 
     gehoord werden ; en daar hij begreep, dat deze van 
     Britfche fehepen kvvamen , welke in die zeeenkruisren
     .ateende hij geenen fehijn te moeten geven, dat bet ei-
                               Und

        2S0         ZONDERLINCE ONTSNAP PING
        land bewoond was. Tegen middernacht , echter 
        werd aan de deur zijner hut geklopt ; en Kolonel H U- 
        G E R vond zich genoodzaakt, dezelve te openers. Het 
        waren twee perfonen, die, in eene vreemde taal, hem 
        zeiden, dat, door bet geweld des winds , hun fchip 
        aan ftrand was gedreven, en dat bet fcheepsvolk zich 
        over bet eiland verfpreid had, om hulp te zoeken. Zij 
        werden gastvrij door hem ontvangen, en van al dat- 
        gene voorzien, wat zij het meeste fchenen noodig te 
        hebben. Toen de vreemdelingen van den rang en de 
        flaatkundige beginfelen buns gastheers onderrigt waren,
        maakten zij zich bekend , en zeiden hem bet doel hun- 
        ner reize. Ken van hen was de Markies D E L A FA-
        Y toen omtrcnt achttien jarerl oud; de ander, , 
        ouder van jartn, was Ridder van St. Louis, die, 
        als een tweede Mentor, zich aan het lot van den Jon- 
        gen TELEMACHUS had verbonden. Zij hadden , 
        zeiden zij , met verontwaardiging de overheerfching 
        aangezien, onder welke het Moederland de inwoners 
        van Noord-Amerika deed zuchten; en, door den wa- 
        ren geest der vrijheid bezield, hadden zij befloten, de
        zaak van bet Congres te omhelzen, en met hen het ge- 
        kik der vrijheid te fmaken, of in de roemrijke poging 
        met hen te vergaan. Kolonel HUGER verliet met zij- 
        ne gasten bet eiland ; en, zich naar het hoofdkwartiet 
        begeven bebbende , itelde hij hen den Generaal WA s- 
        HIN G T ON voor , die aan elk eenc bevelhebberspiaats
        onder de landtroepen toevertrouwdc. Toen dit plaats 
        had, was FRANCIS HUGER flechts vier jaren oud; 
        maar bet gebeurde had zich diep in zijn geheugen ge-
        prent ; fchoon hij LA FAYETTE federt nooit we- 
        der had gezien, was hij eater bezield met de grootile 
        gehechtheid aan zijnen perfoon en de hoogfte bewon- 
        dering voor zijne daden ; waarom hij dan ook vurig 
        deelnam in de onderneming van BALMAN, om zij- 
        nen geliefkoosden Held te verlosfen.
          Dus met elkander overeengekomen zijnde , aanvaard- 
        den zij hunne onderneming. Het was noodzakelijk, de 
                                                     groot-

           VAN DE LA FAYETTE.

    grootfte behoedzaamheid in acht te nemen; want de 
    Oostenrijkfchc policie was waakzaam, en zeer geftreng 
    omtrent vreemdelingen. HUGER gaf daarom voor, 
    ziek te zijn; en DALMAN zich Voor ten' Geneesheer 
    -tit, die om deze reden met hem reisde. Na drie van 
    de beste paarden, die zij vinden konden, gekocht, en 
    zich van eenen -knecht voorzien te hebben, begaven 
    zij zich op reis. Na ettelijke weken gereisd , en eeni- 
    gen tijd in onderfcheidene plaatfen vertoefd te hebben, 
    om hun oogmerk des te beter te vcrbergen , en het 
    denkbeeld te veriterken , dat nieuwsgierigheici alleen 
    de beweegreden hunner reize was, bereikten zij einde- 
    1ijk Olinutz. Alles in de ilad befchouwd hebbende, bc- 
    gaven zij zich naar het kasteel, om de verlierking van 
    hetzelve te bezigtigen , maakten kennis met den cipier, 
    en, verlof verzocht hebbende, om den volgenden dag 
    ook het kasteel van binnen te mogen zien, keerden zij 
    naar hun logement terug. Zij herhaalden dikwerf bun 
    bezoek, telkens zich met den cipier gemeenzaam on- 
    derhoudende, en hem fomtijds kleine gefchenken geven- 
    de; tot dat zij, na van licverlede zijn vertrouwen ge- 
    wonnen te hebben, hem eindelijk als bij toeval vroe- 
    gen , welke gevangenen hij onder zijne bewaring had. 
    IIIj noemde LA FAYETTE: zonder eenige verwonde- 
    ring te kennen te geven, toonden zij zich nieuwsgic- 
    rig te weten , hoe hij zijnen tijd doorbragt, en of men 
    hem met toegevendheid beliandelde; waarop zij verna- 
    men, dat hij ilreng bewaarci werd, maar dat het hem 
    echter vrijftond, buiten de wallen, onder behoorlijk 
    toezigt, zich eenige ligchaamsoefening te geven, en 
    hem overigens het gebruik van boeken, pen, inks
    papier was toegeftaan. „ Wij hebben ," zeiden zij, „eeni-     ge nieuwc werken bij ons; welligt zoude bet iets tot 
    ge nieuwc werken bij ons; welligt zoude bet iets tot 
    zijn genoegen hijdragen, indien hem dezelve geleend 
    wierden: zoti bet ons vrijitaan, hem dezelve aan te 
    biecien?" De cipier antwoordde, dat hij dacht , dat men 
    daar niets tegen konde hebben, miss aan hem cipier de 
    boeken open 1,vierden overgeleverd , opdat hij zeker van
                V 3         der-

        481          ZONDERLINGE ONT SNAP PING
        derzekter inhoud zoude zijn. Zij bewilligden gereede• 
        lijk in deze voorzorg, en zonden, nog dien zelfden 
        avond, een boek met een briefje in de Franfehe taal, 
        aan het adres van LA F A Y E T T E, aan den cipier, 
        die, hoewel, gelijk naderhand bleek, die taal niet vet- 
        ftaande, echter gecn het min& verraad vermoedde, de- 
        1'01 alles openllik gefchieckie. Het briefje bevatte ver-
        ontfcliuldigingen wegens de genomene vrijheid; maar 
        dat zij, wenfchende iets tot zijn geluk bij te dragen, 
        hoopten , dat hij bet hem toegezondene boek met op- 
        lettendheid zoude lezen, en, zoo eenige regels zijne 
        aandacht bijzonder mogten tot zich trekken , verzoch- 
        ten , hun alsdan zijn gevoelen over dezelve mede te dee- 
        len, LA FAYETTE ontving bet briefje; en , vindende
        dat bet niet in den gewonen wonder wellevendheid was 
        opgefteId,, begreep hij, dat er mar bedoeld werd, dan 
        voor het oog zigtbaar was. Hij las daarom het boek zorg- 
        vuldig door, en vond bier en daar in hetzelve woorden
        met potlood gerchrevv,welker zamenvoeging hem be-
        kend maa.kte met de namen, betrekkingen en oogmer- 
        ken der fchrijvers, en hun verzoek , om zijne mee- 
        ning te mogen weten, cer zij verder in hunne onder- 
        neming voortgingen. Hij zond het bock terug, en met
        hetzelve een open briefje, in hetwelk hij hun zijnen 
        dank betuigde; er bijvoegende, dat hij den inhoud ten 
        hoogfte goedkeurde , en uit denzelven veel vermaaks
        ontleend had.
          Dus eene briefwisfeling begonnen hebbende, Hera)
        zij maar zelden eenen dag voorbijgaan, zonder elkander
        wcderzijds opene briefjes te doen toekomen, van Wel- 
        ke de cipier eenige aan lieden, die dezelve konden ver- 
        Nan, ter lezing gar; daar echter niets tot eenige ver-
        .denking aanleiding konde geven, werd de briefwisfeling
        toegeftaan.
          Hun plan eindelijk in orde zijnde, werden de bijzon-
        derheden met limoenfap gefchreven, terwijl de andere 
        zijde van bet papier eenen brief bevatte, in welken zij
        ilaar de gezondheid van L A FAYETTE vernamen, en wel-

              VAN DE LA PAYSTTE. s$3

     welke met deze woorden eindigde: „ Quand vows aurez 
     lu cc billet , mettez le au feu," (in plaats van dans le feu.) 
     Door het papier voor bet vuur te houden, kwamen de 
     letters ten voorfchijn; en hij werd op deze wijze on- 
     derrigt van alle de fchikkingen , welke zij gemaakt 
     hadden.
      De volgende day was beitemcl om het plan ten nit- 
     voer te brengen. De lad Olmutz ligt omtrent dertig 
     mljlen van de Silezifche grenzen, in het midden eener 
     vlakte, welke, de flad als het middelpunt nemende, 
     zich bijna drie mijlen naar iedere zijde uitftrekt. De vlak- 
     te is door een' rijzenden , met ftruiken en rotsfteenen be- 
     dekten, grond omgeven; zoodat iemand, op de wallen 
     flaande , naauwkeurig, alwat in de vlakte gebeurt , kan ga- 
     deflaan. Hier en daar waren fchildwachten op dezelve ge- 
     plaatst , om , wanneer een of ander gevangene mogt trach- 
     ten te ontfnappen, alarm te maken; terwijliedereen ver- 
     pligt was te hunner achterhaling behulpzaam tezijn , en 
     tevens groote belooningen waren toegezegd aan den ge- 
     nen, die eenen gevangene zoude vatten. Door dit alles 
     werd het welflagen in zulk eene onderneming bij uitftek 
     moeijelijk; dit fchrikte echter BALMAN en HUGER 
     niet af, die daardoor hunne maatregelen flechts met des 
     te meer behoedzaamheids namen.
      Onder voorwendfel dat zijne gezondheid het genot 
     der vrije lucht en ligchaamsoefening vereischte, had 
     LA FAYET T E verlof verkregen om dagelijks in eene 
     opene cabriolet in de vlakte rond te rijden, vergezeld 
     door eenen Officier en een' gewapenden foldaat, die, 
     als wacht, achterop flond. Gedurende deze nitfiapjes, 
     had hij eindelijk het vertrouwen van den Officier in zoo 
     verre weten te winnen , dat zij, als bet rijtuig op een' 
     zekeren affland van de wallen was , afflapten, en te 
     zamen wandelden. Het vastgeflelde plan nu was dus- 
     danig: BAUMAN en HUGER zouden te paard de flail 
     nitrijden, de laattle tevens een derde paard aan den 
     toom medevoerende ; en , daar Been van beiden L A 
     FAYETTE kende, zoude een onderling bepaaid teeken
                   V 4           hem

    234   ZONDERLINGE ONTSNAPPING
    hem bij cle ontmoeting kenbaar Makeri. L A rArtTrt 
    goude trachten zoo ver mogelijk zich van de Clad td 
    verwijderen, als naar gewoonte met den Meier afflij- 
    gen, en met denzelven zoo veel doenlijk, zonder arg- 
    waan op te wekken, het rijtuig achter zich laten. Dan 
    zouden de twee vriendcn naderen , zich, des noods , van 
    den Officier meester maken,L A FAvE TTE het paard, 
    dat HUGER leidde, doen beklimmen, en vervolgens 
    met den tneesten fpoed naar Balltropp rijden, op vijf- 
    tien tnijlen afflands gelegen, waar Gene chais en paar- 
    den zouden gereed flaan , am hen tot Trappaw te brengen ,     de naaste flad binnen de Pruislifche grenzen, op eenen 
    de naaste flad binnen de Pruislifche grenzen, op eenen 
    affland van dertig mijlen van Olmutz , en waar zij niet 
    nicer konden vervolgd worden. Des morgens zond 
    RUGER zijnen vertrouwden dienaar naar het kasteel, 
    OM den juisten tijd te weten, op welken LA FAYET- 
     E hetzelve had verlaten. Na een vervelend wach- 
    ten, kwam deze terug met de boodfchap , dat het rij- 
    tuig zoo even de poort was uitgereden. Met een klop- 
    pend hart gingen zij op weg; — op de vlakte geko- 
    men zijnde, zagen zij geen rijtuig: zij-reden langzaaui 
    Wort, tot dat zij het boschachtig gecieelte des oords be-     reikt hadden ,-- en nog verfcheen er geen rijtuig. Ont. 
    reikt hadden ,-- en nog verfcheen er geen rijtuig. Ont. 
    rust, dat welligt eon of ander onvoorzien toeval aan- 
    leiding tot ontdekking mogt gegeven hebben, itonden 
    zij eenigen tijd in twijfcl; maar, zich herinnerende dat 
    alle hunne bewegingen van de wallen naauwkeurig kon- 
    den warden opgemerkt, keerden zij terug, en waren 
    op eenen kleincn afitand de flad genaderd, toen einde- 
    lijk bet langgewenschte rijtuig verfcheen, met twee 
    perfonen in hetzelve, de een in Dostenrijksch uniform, 
    en een feherpfebutter achterop. In bet voorbijgaan ga- 
    yen zij het afgefproken teeken, hetwelk beantwoord 
    zijnde, zij het rijtuig lieten voortgaan. Zij vervolgden 
    hunnen weg naar de (tad , keerden vervolgens terug, en 
    vo/gden zeer langzaam bet rijtuig, ten einde L A F A- 
    V B .r Tr. tijd te geven, om zijn deel der overeenkomst 
    fit te voeren. Weidra zagen zij de twee heeren afflap- 
                            pen

             VAX DE LA PAYETTS. tf5

     pets, en gearmd zich van hetzelve, al wandelende, 
     verwijderen. Trapswijze naderden zij lien; en, ziende 
     dat LA FAYETTE in een druk gefprek was over het 
     zwaard van den Oflicier, , dat hij tevens in zijne hand hield , 
     achtten zij het gunftig oogenblik gekomen, en gaven 
     hunne paarden de fporen. Het gerucht hunner aan- 
     komst bragt den Oflicier in verlegenheid, die ,rondzien- 
     de , en twee inannen te paard in vollen ren ziende na- 
     deren, zich haastte weder naar het rijtuig te gaan, 
     LA FAYETTE met zich trekkencle; deze zich daarte- 
     gen verzettende, trachtte hij zich van zijn zwaard we• 
     der meester te maken,waarcloor tusfchen her eene wor- 
     fteling ontflond. Op dit oogenblik kwam ItUGER 
     aan: Gij zijt ' riep hij; „ neem dit paard, en 
     de fortuUi zij onze leicisvroaw " Naauwelijks had hij 
     dit gezegd, of het paard,verfcbrikt door de fchittering 
     der zon op bet zwaard, fteigerde, ontworftelde den 
     toom, en vloog met fnelheid het veld rond , terwijl 
     BALMAN te vergeefs beproefde hetzelve te vat- 
     ten. Intusfchen llteld HUGER N LA FAYE TTE
     met eene kloekmoedigheid en cdelaardigheid, zelden ge- 
     evcnaard, nimmer overtroffen, dat hij zijn paard zoude 
     beftijgen, en met den meestmogclijken fpoed zich naar 
     bet bepaalde rendezvous zoude bcgeven: „ Verne:, gem' 
     tijd — het alarm is gegeven — de boeren komen bij- 
     een — red uzelven!" LA FAYETTE befleeg zijn 
     paard, liet n u GER te voet achter, en was fpoedig 
     uit het gezigt. BALMAN had te vergeefs het ver- 
     fchrikte paard nagejaagd, en, toen hij zag dat het zij- 
     nen weg naar de ftad Dam , bet vervolgen van hetzelve 
     opgegeven , was tot HUGER teruggekeerd, die zich 
     achter op zijn paard zettede, en dus met hem in galop 
     wegreed. Zij waren niet verre gevorderd, toen het 
     paard, zulk eenen last ongewoon, ftruikelde en viel, 
     waardoor BALMAN zoodanig gekneusd went, dat hij 
     moeite had weder op te than. De dappere HUGE hjelp 
     zijnen vriend op het paard, en, andermaal alien zelf- 
     behou.c1 vergetencle, haalde hij hem over, L A FAYE T-
                  V 5           TE

    286 ZONDERLINGE ONTSNAPPINC VAN DE LA FAYETTE.
    TE te volgen en te helpen, en hemzelven te voet ach- 
    ter te laten; zeggende, dat, daar hij een goede loo- 
    per was , en zij niet verre meer van bet boschachtig 
    gedeelte des wegs waren, hij bet wel zoude ontko- 
    men. BALmAN bewilligde Merin met wederzin.
     Bij de nadering der twee hceren te paard, was de 
    foldaat , die bij het rijtuig gebleven was, in ftede van 
    tot hulp van den Officier toe te fnellen, naar de ftad 
    teruggekeerd; maar, tang v6Or zijne aatkomst, was 
    alles reeds in beweging; al het gebeurde was van de wal- 
    Jen gezien; het kanon werd gelost, en in de °tilliggen- 
    de plaatfen was ieder op de been. BALMAN ont- 
    kveam zijne vervolgers gemakkelijk, door te zeggen, 
    zelf ter opfporing te zijn uitgetrokken. HUGER was 
    zoo gelukkig niet : hij was door eenige lieden opge- 
    merkt , die hem niet uit het oog verloren; doch zijne 
    achtervolgers , even als hij , te voet zijnde , zoude hij het     bosch bereikt hebben, indien zij zich niet met anderen 
    bosch bereikt hebben, indien zij zich niet met anderen 
    vereenigd hadden , die , nog versth ter been zijnde , hem 
    nader en nader kwamen; en eindelijk, toen hij, geheel 
    uitgeput en ademloos, eene plaats bereikt had, waar 
    hij meende wat te kunnen rusten, zonk hij neder, , en 
    werd door eenen boer gevat. Hij bond dezen zijne 
    beurs aan, om hem in zijne vlugt behulpzaam te 
    zijn. De Oostenrijker greep de beurs met de eene en hield 
    HUGER met de andere hand, ziine makkers te hulp 
    roepende. Alle tegenweer was vruchteloos ; en de moedi- 
    ge HUGER werd in triomf naar Olmutz teruggebragt, 
    zich inwendig troostende met bet eervolle denkbeeld, 
    aan geweld en ellende eenen man ontrukt te hebben, 
    dien hij, als een der grootfte mannen van zijnen tijd, 
     hoogachtte en bewonderde. Hij werd in eenen kerker 
     van het kasteel, als een ftaatsgevangene, opgefloten.
             (Het vervoli; hicrna.)



                              NA'

              NATIMRLIJKE ENTOMB VAN DEN ITE 287


              NATUURLURE HISTORIE VAN DEN EZEL.
                   Ecne fatyrieke Foorlezing. 

                   (Naar het Hoogduitsch.)

       Er beflaat welligt gcene grootere dwaasheid dan die, tegen 
       de dwaasheid, de domheid en de zonde met de wapenen der 
       fpotternije to velde te trekken. Want, of men daagt de hal- 
       ve wereld nit, wijl de halve wereld de vanen dezer Hooge 
       Geallieerden trouw gezworen heeft, of men is een ware — 
       11emme des roependen in de woestijn. Die genen, tegen wel- 
       ken de prediking gerigt is, zijn doof voor dezelvc; die wei- 
       nigen, daarentegen, welke er Haar hooren, hebben de bekee- 
       ring ni.n van doen.
         Deze overweging heeft het befluit bij mij tot iijpheid ge- 
       bragt, de fatyrieke loopbaan to verlaten, met Ce gekken, 
       domooren en fchavuiten eenen wapenfliffland to fluiten, mij 
       enkel en alien met de befchouwing van de onvermlnkte wer- 
       ken der natuur bezig te houden, en u mijne overwegingen 
       en ontdekkingen, bijzonder omtrcnt het dierenrijk, made te 
       deelen.
         Ik begin met de natuurlijke historic van den ezel. Want, 
       billijkerwijze behoort den ezel ook in de natuurlijke historic 
       dezelfde voorrang, die hem niet zelden in de burgerlijke 
       maatfchappij wordt toegeflann; en er wordt flechts weinige 
       ezelskunde vereischt, om do ondervindiug op to doen, dat 
       hij het is, die in menige vergadering het voorzitterfermp, in 
       menig collegie de voordragt, bij menige audientie den rang, 
       en bij menige verkiezing de voorkeur heeft.
         Latcn wij met eenigc weinige algemeene befeliouwingen 
       over den ezel beginnen. Het geflacht der van Eels is een 
       tier ondflen en nitgebreiciflen in cie wereld ; want overal be- 
       jegent men leclen van hetzelve. Zij gedijen in elke hemel- 
       flreek; en het is blijkbaar can vooroordeel, wanneer men be- 
       weert, dat zij in de noordelijke landen kleiner en onaanzien- 
       lijkcr zijn dan in de zuidelijken. Reeds ARISTOTELES 
       was van de vreemde meening, dat het koude fuchtgeftel de 
       voortplanting van den ezel hindere, of zijne ontaarding be- 
       vordere. Ilij beroept zich to dozen op de kleine ezcls in 
                                              ii-

     Iga      NATUURLIJKE IIISTORIE

     lityri, Mull en Epirtts. Had hij een paar duizend jaren 
     later geleefd, dan zou hij , zelfs in ons vaderland, flatelijke,      aanzienlijke en welgemeste ezels in menigte gevonden hebben, 
     aanzienlijke en welgemeste ezels in menigte gevonden hebben, 
     die vijf, ja fomtijcls zes vocten en daarboven halen.
      Even zonderling is het vooroordeel, dat de ezel een ver- 
     basterd paard zou zijn. BUFF oN hceft dat gevoelen zeer 
     gtondi g en fcherpzinnig wedericgd, en de onvervalschte af- 
     lotnst van den ezel met vele warmte tegen alien aanval ver- 
     dedigd. ,, De ezel zcgt hij in het tweede deel zijner al- 
     gemeene gefchiedenis der natuur — is een ezel, en gees ver- 
     basterd paard. Hij is van zuiveren bloede; en, fchoon hij 
     ook van minder edelen en berocrndcn blocde zij dan het 
     gaard , hij is echter van even goeden en ouden." — Men 
     ziet, de Fraltschman weet overal, zelfs in eene natuurlijke 
     historie van den ezel, vernuft en fcherpzinnigheid met aardig. 
     heid en elegautie te verbinden; en de familie des ezels koii 
     zich geenen beteren advocaat wenfchen, om de welgcboren- 
     held en ouderdom hares geflach ts to verdedigen. Uit dezen hoof-      de is het zecr te bcjammcren, dat de gevierde held van on- 
     de is het zecr te bcjammcren, dat de gevierde held van on- 
     zen tijd onder alle zijne B U F F O N s geenen enkelen BUF- 
     FON had, die zijne ridderlijke afkomst, welke nog door ve- 
     len betwijfeld wordt, in het helderfle zonnelicht zou vermo. 
     gen te plaatfen.
      Andere natuuronderzoekers, in het bijzonder LINNEUS, 
     opperen de hovering, dat de ezels in de noordelijke landen 
     van Dt-opa nitgewebenen van het zuiden, en, oorfpronkelijk 
     uit , over Enpte, Griekentat7d en Italie, herwaarts 
     zonden gekomen zljn. Of dit met de Zwced.kke ezels het ge- 
     val zij, op welken LINN BUS voornamelijk doelt, hat ik
     zijne plaatfe. Maar, dat er in ons vaderland en's van over- 
     ond (Nedet--)Duitsth ras beflaan, ban niemand, zonder zich 
     tegen zijne familie te vcrgrijpcn, in twijfel trekken.
      En op deze wijze moeten wij ons de groote vereering bc- 
     grijpelijk makes, welke den ezel in ecnige landen te beurt 
     valt. BUFFON verhaalt ons zelfs, dat eene der aanzienlijk- 
     Ile en edelfle Casten onder de Lefianen dezelven daarom hij- 
     zonder vereere, doordien zij van meening zijn, dat de zielen 
     van nobele extractic wel te vertlaarc in Indie — in de lig- 
     chamen dezer dieren overgaan. Zie het tweede deel zijner 
     algemeene gefchiedcnis der natuur, hetwelk over (lac belang- 
     rijke dieren handelt.       Wij

                VAN DEN Ear..    389

      Wij behoeVen ons, derhalve, zoo zeer niet te verwoude- 
     %on , wanneer wij belpeuren, dat de verhuizing der czelszie- 
     len eenen tegengeflelden weg neenit ; en wan- 
     neer Peter se I RIDION beweert, dat den ezel dour de 
     ,Spaaafthe boeren fomtijds ticels gegeven worden, welke na- 
     genoeg els floogwelgeboren Widen, zoo fchijnt zich deze 
     :miner op con foortgelijk volksgeloof te gronden, dat bier 
     en dear ook bij ons ingang gevonden heeft.
      Ne deze geflechtkundige befchouwingen , willen wij nu 
     vooreerst de ligchamelijke gefteldheid en de uitwendige karak- 
     teristielte kenteekenen deszelven behandelen, en den tot zij- 
     nen inwendigen eanleg, gemoedseigenfchappen, deugden
     gebreken overgeen.
      Bijna elle netuurhistorici berchrijven ons den ezel als een 
     viervoetig, met lenge ooren begeafd, en gewoonlijk in het 
     grijs gekleed dier. Men behoeft , echter, , flechts weinig on- 
     der de ezels rondgezien te hcbben, om overtuigd te zijn, 
     dat noch de vier voeten, (Rand en hoogte) hem gegeven, 
     noch de grijze kleur en de lenge ooren, kenmerken zijn, wet- 
     ke iederen ezel eanwijzen.
      Even zoo weinig voldoende is eon ender kenmerk, nave- 
     lijk het kruis, weermede de rug van den ezel gemeenliijk is 
     verfierd, wijl niemand beflrijden ken, dat zich deze decora- 
     tie fomtijds ook op des ezels borst bevindt. Zelfs de fter, 
     welke Tin en den op des ezels voorhoofd prijkt , zoo, near 
     de bewering fommiger natuuronderzoekers, wel eons op zij- 
     ne borst worden eangetroffen.
      Anderen willen den ezel can zijn gerchreenw kennen, dat 
     omtrent als ya luidt. No is het wel joist , dat er ezels in 
     menigte zijn, die geene :Indere. item den ya of ja hebben, 
     en deswege boertenderwijze jaheeren of jabro6rs genoemd 
     worden; doch or zijn ook ezels, die altijd op de oppotitie. 
     bank zitten, en Wier Item te alien tijde als seem, men! luidt; 
     dezen, nogtans, zou men Met gearne van de familie uit- 
     fluiten.
      Met e6n woord: elle befchonwingen, welke men over dit 
     belangrijke dier heeft te werk gefleld, brengen de overtuiging 
     voort, dat zich omtrent zijne uitwendige kenteekenen niets 
     Irepaelds teat vestftellen, doordien het in de verfchillendfle ge.      flalten ronciwandelt, in elle talon fpreekt, en allerlei kleuren 
     flalten ronciwandelt, in elle talon fpreekt, en allerlei kleuren 
     aainntemt. Zelfs de ligchamelijke houding en het uitwendig 
                                voorT

    290      NATUURLIPCE in STORM

    voorkomen doen hem Diet altijd kennen. Want, fcboon het 
    joist is, dat de meeste ezels met gebogen hoofd en een de- 
    moedig gelant hunne pillegmatieke czelsfchrede meten, zoo 
    zijn er tech ezels genoeg, die den filmic zeer hoog dragen, 
    en zeifs hoogdravend en deftig daarheen ftappen, zoo als ik 
    vervolgens toonen zal.
     Gann wij, derhalve, thans tot de gaven des gemoeds , 
    deugdcn en bekwaamheden van den ezel over.
     De ezel worth ons gewoonlijk als een demoedig, geduldig 
    en ligt vernoegd Bier afgefchilderd. Wet de beide eerite ei- 
    genfchappen betreft, zoo zijn dezelven blijkbaar aan hem te 
    bewonderen. Ezels-demoed en ezels-geduld zijn ten fpreek- 
    woord geworden, en behoorden nog voor korten tot zij- 
    xe incest geprezene en gevierde deugden. Den eerften geeft 
    hij door eene eerbiedige onderdanigheid en devotie jegens zij- 
    ne drijvers, en het laatfle door fiandvastige verduring der 
    ilokflagen, trappen en mishandelingen te kennen, welken de 
    drijver hem rijkelijk toedeelt, en door ftoisch dragen van 
    bet juk en de lasten, welken hij hem oplegt. Wanneer hij 
     overmatig behest wordt, verraadt hij zijne mismoedigheid 
    ilechts door !top- en oorhangen, en wanner hij te erg 
    geplaagd worth, door neusoptrekken, hetgeen hem, gelijk 
    eueeoN beweert, een zeer fpotachtig voorkomen geeft. 
    Pater SPIRIDI oN beweert zeifs, in eenige Gorden van 
    Duitschland (waartoe, gelijk bekend is, ook Holland veela/ 
    gerekend wordt) ezels van afkomst gevonden te hebben, die 
     bet in het floicismus zoo ver gobragt hadden, dat zij tie 
     hand van hunnen protektor le/ace, en door een onderdanig 
    yanen te kennen gaven, hoezeer zij het genik wisten te 
     fchatten, dat zijne zweep en zijn lIok hun befchoren.
      Wet de genoegzaamheid van den czel belangt, zoo is de- 
     zelve gewisfelijk te prijzen. Want bet is beltenci, dat hij 
     zich dikwijls met distelen en eene handvol hooi, ja met het 
     Ilechttle voecier vergenoegt, dat hem van zijneu beer toege- 
     worpen wordt. Doch er zijn ook ongenoegzame ezels, welke 
     een zoo teeder en verwend gehemelte bezitten, dat zij flechts 
     door 1ekkernijen van allerlei foort, door nesters, fazanten en      paauwentongen, kunnen bevredigd worden, en nog daaren- 
     paauwentongen, kunnen bevredigd worden, en nog daaren- 
     boven zoo vraatachtig dat zij die genen, die met hen 
     aan done kribbe ftaan, het voeder voor den news wegvreten.
      BuFFON geeft den ezel ook na, dat hij buiteniporig

                         VAN DEN EZEL.

        de liefde zou zijn. Zoo veel is zeker, dat zijne verliefde 
        natuur hem tot kleine afdwalingen van zijn gellacht verleidt, 
        doordien hij zijne galanterie niet alleen jegens panrden , maar 
        zelfs, zoo men wil , jegens nienfchen uit. Immers, wie ont- 
        kent, dat in menig menfchenkind zich de ezels - extractie in 
        zoo hooge mate openbaart, dat er geen twijfel fchijnt over 
        te blijven, of de moeder heeft eenen verliefden ezet het oor 
        e.eleend? Ook words de genegendheid des ezels tot zijne 
        jongen ongemeen geroemd; en inderdand gnat zij dikwijls zoo 
        ver, dat menige ezel niet eer rust, v66r hij zijn ezeltjc, 
        reeds in de wieg, met ambten en waardigheden bekleed zier. 
        lie jongffe gefchiedenis geeft ons een verheven voorbeeld 
        van deze foort.
          Gann wij titans tot den verIlandelijken aanleg des ezels 
        over. Het is eerie algemeene kIngt, dat de ezel een der dom- 
        iledicren zij. Zonder den eerbied jegens denzelven re widen 
        re na kom2n, geef ik roc, dat nan deze befchuldiging iets 
        waars mag zijn. Biijkbaar, nograns , gaat men in dezelve te 
        ver. Ook in dit opzigt beroep ik mij op n UF F o N'S geeni• 
        genis, tint de ezel voor eene goede opvoeding vatbanr zij, 
        en tot allerhande kunflen, met goed gevolg, zon zijn of to 
        rigren. De groote natuuronderzoeker voegt er bij, dat de 
        ezel in zijne eerfte jeugd vrolijk en aardig zich vertoont; 
        en dit zijn brunets looter eigenfchappen, welke joist met de 
        domheid niet zamengnan.
          Is men met BUFFON'S getnigenis nog niet to vreden, zoo 
        beroep ik mij op hetgeen wij dagelijks zien en hooren. Wij be. 
        vinden niet dat hij het in fchoone kunften, als in 
        bet danfen, paardrijden, zingen, declameren en verzenma- 
        ken tot cane nanmerkelijke vaardigheid brengen kan; maar 
        wij vinden ook ezels van ongetneene taalkunde, die inzon. 
        derheid het Franseh met eene gemakkelijkheid en fierlijkheid 
        fpreken, dat wij nanuwelijks begrijpen kunnen, hoe ezelsher- 
        fenen voor zullt eene befchnving, een ezelsorgaan voor zulk
        eene buigzaamheid vatbaar zij. Wij vinden arithmerifche 
        ezels, die de moeijelijkffe rokenkundige opgaven ex tempo'? 
        ten uitvoer brengen, en dermate in getalen en breuken vet.- 
        diept zijn, dat zij ten laatffe alle hunne medefchepfeIen als 
        nullen, maar zichzelven als een befehouwen, en van wolk- 
        breuken, arm- en beenbreuken met dezelfde onverfchilligheid, 
        nIs van 4 of breuken, bourn fpreken; zoodat hunne arith-
                                                  me-

        292      NATUURLURE HISTORIE VAN DEN DM,

        metifche zielen zelve tot eene break fchijnen gereduceerd te 
        zijn. Wij vinden filozofifche ezels, die zeer diepzinnig be- 
        svijzen, dat het ding aan zich (op zichzelve) niers meer clan 
        een ding aan zich, ergo noel] cen ding in zich, noch voor 
        zich, noch door zich, noch met zich, noch bij zich zij; dat 
        zij derhalve, als Bingen aan zich belchouwd, niet regt bij
        zich (zelven), maar van zich zijn. Wij vinden ftaatshuis- 
        boudkundige ezels, die oils: zeer fcherpzinnig bewijzen, dat 
        de grootlle rijkdom Bens lands in lompen beftaat , clewijl uit 
        lompen papier, en nit papier papieren- geld, derhalve geld ge- 
        fabriceerd wordt; en die, als wij len Dokter SANG RA no in 
        Gil Blas van Santillana, aderlaten en waterdrinken als cen 
        fpecificum regen de volbloedigheid des flaatsligchaams, en te- 
        gen de, anders onmisbaar te vreezen, beroerte, nanprijzen.— 
        Wij vinden kritifche ezels, die ons met veel geleerdheids de 
        perken afteekenen, buiten welken het genie nict verdwalen 
        anag, om voor den regterfloel hunner ezelskritiek tc bellaan. 
        — Wij vinden zelfs fommigen onder hen, die, als fraaije 
        geesten, door eene menigte van andere ezels bewonderd wor- 
        den; Welke bewondering bun , echter, flechts in zoo verre 
        toebehoort, als het in het geheel verwonderlijk is, dat een 
        ezel het, ,:.,TCHilC BI LEA M'S ezel, tot eene zekere, meniche-
        lijke vaardigheid van tale brengen kan.
          Wanneer wij bovendien, eene menigte ezels befpeu- 
        ren, die afgerigt zijn tot practiferen, tot doceren, tot rec. 
        reren, tot inftrueren, tot inquireren, tot expedieren, tot re- 
        gistreren, tot ci.lcuieren, tot controlleren, rot confulcren, 
        tot coOectereo, ja zelfs tot prefideren, tot dirigeren en coin-
        manderen; zoo zullen wij, is to hopen, vat ons vooroordeel 
        terugkomen, en van hoogachting voor de zielsvennogens van 
        dit dier doordrongen worden.
                     (1-14-z vervolg en flot hierna.)


                     BE HERBERG SU NEWMARKET.
        Op een' voorjaarsmorgen wandelde de Graaf VAN Rob 
        CHESTER fangs den weg naar Newmarket. Voor- hem uit 
        reed zijn reiswagen, en achter volgde con rijtuig met bij- 
        pakkaadje. Hij had er zijne aardigheid te voet te gaan, 
        ea de reizigers te kwellen, die hem 011t1HOettCR.De

                 DE HERBERG BU NEWMARKET.    s,93

        De Graaf was langen tijd de lieveling van Koning K n rtzr.
        EN II geweest, en had zich den bovelingen door zijn ver. 
      nuft, hunner vrouwen en dochters door zijne vermetelheid 
      geducht gemaakt. Sedert korten, nogtans, was hij itt onge- 
      nude vervallen, en had de hoofelftad moeten verlaten,
        Hij ging vrolijk den weg op; hield nu eens het paard eens 
      dorppredikants tegen , en waarfchuwde den vreesachtigen 
      voor roovers; dan eens groette hij met diepe buigingen een' 
      ezel, waarop een van bier en rostbeef opgezwollen pachter 
      reed; dan weer maakte hij den klepper van een landmeisje 
      fchuw, , zoodat hij uitfpatte, en zijuen last afwierp.
        Een miter draafde den Graaf achterop, en haalde hem flx. 
      41:ig in. Het was de Hertog VAN BUCKINGHAM.
        StVirden wij elkander hier?" vroeg hij den Graaf.
        „ Ik ben gebannen."
        • Ik ook."
        29Ik heb eene fatire op den Koning gemaakt."
          En ik heb een' minnebrief aan zijne maitresfen gefchre. 
      ven."
        De beide vrienden befloten nu, bij den anderen te blijven, 
      tot de toorn buns meesters zou bedaard zijn.
        Na weinige uren bereikten zij eene herberg , die aan deft 
      weg lag. De deuren waren gefloten; maar een briefje bo. 
      ven den ingang berigtte, dat het huis te huur was, en meu 
      de voorwaarden, in de naaste flad Newmarket, bij dien eu 
      dien Icon vernemen.
        „ Ik heb claar een' heerlijken inval," zeide de Graaf..., Wij 
      wilien de herberg huren, en de reizigers en alle boeren nit 
      den omtrek voor den gek houden."
        „ Maar bedenk zeide de Hertog, binnen eenige 
      rnaanden is bier de wedloop; dan koint de Koning, en waar- 
      R:hijnlijk is hij gewoon zich in deze herberg op te houden.1
        „ Dat beduidt niets. Wij zullen hem wel bedienen."
        De Hertog, die in vrolijke potfen geen minder zin had daft 
      de Graaf, Het het zich welgevallen; de herberg werd ge- 
      buurd, en beiden zouden om den anderen, elk eenc week, 
      den hospes vertoonen. De Graaf had een' goeden kok bij 
      rich , en de herberg •bij Newmarket verkreeg fpoedig eeneu 
      wijdluftigen roem. De tare] was voortreffelijk; desgelijks de 
      wijn, en de vertering vond iedereen ten uiterfle gematigd. 
      De pachters en welgezetene grondeigenaars uit den geheeleu
       ATENGELNY. 1816. NO. 6              0132.

        294             bE HERBERO EU NEWMARKET.
        omtrek ftrootuden met hunne familicn derwaarts, en alien ver- 
        kondigden den lof der beide waarden. Doch, gelijk er geen 
        licht is zonder fchaduw, , en geen lof zonder berisping, zoo 
        fchuddeden ook bier en daar eenige eerlijke landlieden het 
        hoofd, en waren, in hunne eenvoudigheid , van meening, dat 
        de beleefdheid jegens hunne vrouwen en dochters door die 
        heeren haast al te ver gedreven werd.
          Op eenen avond imam een Jong mensch in de herberg, 
        wit gekleed, en van eerie geltalte, op Welke een knap mets- 
        je ligt verlieven kon; d'och hij had icts verftoords in zijn 
        anders regt goedhartig gelaat. Hij plaatfle zich in eenen hock, 
        eischte eene flesch poorter, floeg een paar glaze!' binnen, en 
        zag nu eens firak naar den grond, fprong dan op, en zag het 
        venfler uit , even of hij iemand verwachtte. De Graaf 
        VAN ROCHESTER had juist de dienstweek, fpeelde voor 
        kastelein. Hij wilde zich met het jonge mensch in een ge- 
        fprek inlaten. Doch deze antwoordcie flecbts met ja en neen.
          Hm!" dacht de Graaf, „ dat is een verliefde; wij willen 
        zien, of hij nog te genezen is."
          Op dit oogenblik hield een wagen voor bet huis Eiji ; in 
        dezelve zat een pachter nit het Graaffchap Esfex , die ernit-
        zag, of hij alle zijne magere geburen reeds verteerd had; te- 
        gen hem over — want naast hem was voor zijne fchaduvi 
        geene ruimte genoeg — troonde zijne wederheift, Welke men 
        het wel aanzien kon, dat zij met haren beer gemaal nit eenen 
        fchotel at; en nevens haar breidde zich, op zijii genik, de 
        twintigjarige vrucht hunner liefde uit, een flevige linaap , van
        wiens vuisten bet ganfche kerfpel te vertellen wist.
          Bij den aanblik van dit gezelfchap geraakte het jonge mensch 
        in eene hevige beweging. Hij beet zich in de lippen, en ijide 
        ter deure nit.
           De Graaf ging hem na, minder uit medelijden dan uit 
        nieuwsgierigheid, en vond hem in den tuin, tegen eenen boom 
        leunende.
           „ Jong mensch," fprak hij hem aan , „ gij fchiint ongeluk- 
        kig; vcrtrouw u aan mij. klislchien kan ik hulpe, of ten 
        minfte read fchaffen."
           De jongman wilde van niets hooren. Eindelijk grecp hij 
        des Graven hand, met de woorden: „ Nu zoo verneem mij- 
        ne geichiedenis ; en dan moogt gij oordeclen, of mij nog rand 
        of huipe kan baten! — Ik heet WILLIAM s, en ben een        Ar-

                  DE. IIERBERG BIJ NEWMARKET. 29g
      Architect; heb witt goeds geleerd, maar ook mijn vermogen 
      daarbij opgezet. Bij toeval maakte ik kennis met de dochter 
      van den predikant A HA S UEHU s.
        „ Dat is limners de zielenmakelaar van ons kerfpel?" viel 
      hem de Graaf lagchende in de rede.
        „ Dezeifde; maar zijne dochter is geenszins zijn evenbeeld. 
      Hare fchoonheid is hare geringfte voortreffelijkheid; zij bezit 
      geest, aanvalligheid, en zucht voor huisfelijkheid. Maar ach, 
      zij is rijk, en haar vader de eerfte gierigaard in Oud Enge- 
      land. Hij heeft zijne dochter aan den zoon des rijken pach- 
      ters S TA R verkwanfeld. — De edele famtlie is zoo even in 
      vw logement afgeftapt. Gij hebt haar gezien. Morgen heeft 
      het huwelijk plaa,s. Wilt gij nu nog raden en helpen?"
        ,, 1k geef niers op," antwoordde de Graaf, , zoo lang 
      het paartje nog niet in de bruidskamer is. Zeg eens: heeft 
      het meisje moed?"
          Her ontbreekt mijne JENNY niet aan moed. Maar, wat 
      sal bet ons batenv,
          1k heb een' kostelijken inval. Morgen is JENNY uwe 
      vrouw."
        WILLIA Dr s fchudde ongeloovig het hoofd.
        „ Nu, mijnenthalve van avond nog!" zeide de Graaf, 
      eenigzins geergerd. „ De pachter STAR heeft gisteren reeds, 
      door eenen bode, een avondeten voor vandaag, en een flare- 
      lijk bruiloftsmaal op morgen laten beftellen. Ilij mag wel van 
      verre gerooken hebben, hoe het met de keuken in de pasta- 
      rij gefehapen fiaat. Waarfchijnlijk zal Juffer JENNY heden 
      niet van het eetgezelfchap zijn, en gij hebt gelegenheid naar 
      Naar toe te fluipen, om haar lap hare rol voor te bereiden. 
      Doch komt zij met haren vader herwaarts, welnu, zoo zal 
      dat ons ook niet verlegen maken. Geloof mij ," voer de 
      Graaf voort, „ ik ken de menfchen niet eerst federt giste- 
      ren. Ook de flimfle is te naderen, zoodra men maar opge- 
      fpoord heeft, waarin zijn aandeel aan de erfzonde beIlaat. 
      Deze mijnheer AHASUERUS, die vermoedelijk befneden 
      was, aivorens hij zich doopen liet, zou zich voor Gene bank- 
      noot van tien pond (ft.) bij cede verbinden, onzen lieven 
      Heer en den Duivel in een vierendeel uurs te bedriegen, cn 
      voor nog tien pond naln hij de zonden van heel Lvliden op 
      gin geweteR."
                                              HiJ
                           X4

     296      DE RERBERG EU NEWMARKET.
      Hij deelde hierop den Architect zijn plan merle, wets ge. 
     lukken deze weer wenschte dan hoopte.
      Des avonds, met de fchemering, kwam de pachtersfamifie 
     met den prediker in de herberg bijeen, alwaar reeds tien 
     (chore's met de lekkerIle geregten , en even zoo vele fles- 
     (chen kostelijken wijn, zoodanigen geur verfpreidden, dat een 
     matroos, die in een' hoek zat, en juist uit een roesje ont. 
     waakte, in den waan geraakte, dat hij zich in de nabijheid 
     beyond der Specerij - eilanden. Juffer JENNY was te huis 
     gebleven. Zij had, gelijk zij zeide, tegen den volgenden 
     boet- en tranendag nog zoo veel te befiellen, en — hetgeen 
     zij zeker niet zeide—hare vreugde over den bruidegom en de 
     lieve fchoonouders was zoo klein , dat zij van de tien fcho- 
     tels en de tien flesfchen afzag, zich op haar kamertje op- 
     foot, en aan iemand dacht, die haar liever was dan al de 
     welriekende geuren tier Illolukka's.
      Zij zat niet lang, of bet flaan eens nachtegaars liet rich 
     hooren. Voor de eerfte keer fchrikte JENNY geweldig bij 
     dezen toon, die haar anders zoo liefelijk geklonken had. Met 
     dat al herfielde zij zich, floop den trap af, en naar de wei- 
     de achter de pastorij, waar \vim, rAms op haar wachtte. 
     Aan het ongastvrije dak des eerwaardigen AHASUERUS bonw- 
     de nooit eene zwaluw zijn nest, en in de nabijheid zong 
     nooit een nachtegaal; mut de beminnenden hidden terflond 
     bij hunne eerfle kennismaking dit teeken onder elkander afge- 
     fproken. VJ i L Linms ging het meisje van zijn hart met 
     opene armen tegen — zij wilde de haren ook opheff'en, dock 
     liet ze terflond weer zinken, en verborg haar aangezigt. Hij 
     fprak haar troost toe, en zeide met een vertrouwen, dat 
     eerst op dit oogenblik in zijne ziel kwam: „ Heden nog zijt 
     gij mijne gade, en uw vader zelf legt onze handen ineen."
      Het meisje zag hem aan, als vreesde zij, dat zijn hoofd 
     geleden had. \VII, L. I A M S deelde haar het plan des waards 
     mede. JENNY had er zeer veel tegen in te brengen. Doch 
     de jongeling fprak goed, en had eene magtige voorfpraak aan 
     JENNY zelve. Zij vergeleek de kusjes, welke zij thans
     ving, met die , welke haar morgen wachteden, en fchikte 
     zich eindelijk naar den wil der liefde. Zij ging op hare ka- 
     met; trok een wit linnen huiskleed aan, dat zij in lang niet 
     meet gedragen had, nam een' fluijer, en volgde den beminde 
     naar de herberg bij Newmarket.Daas

                       DE HERBERG DIJ NEWMARKET.            197
          Mar was alles reeds lustig aan den gang. De Graaf had 
        den, aan overmaat niet gewonen, prediker eene flesch madera 
        zoo behendig in den weg gefteld, dat deze hare lokkingen 
        onmogelijk kon ontgaan. Zijne levensgeesten bevonden zich 
        In eene, tot op dezen avond nooit ontwaarde, beweging, en 
        het Plot zijner lippen werd wonderlijk losgemaakt , hetgeen 
        anders zelden plagt te gefchieden, uitgenomen bij ambtsver- 
        rigtingen, en wanneer een bedelaar op zijn medelijden wilde 
        aanfpraak maken.
          Eene kom punch zette het feest de kroon op, tot groot 
        ongduk van den heden overgelukkigen AHASUERUS. Want, 
        Haar mate de omloop zijns bloeds bevorderd werd, ftremde 
        de omloop zijner gedachten, en, gelijk men pleegt te zeg- 
        gen, hij wist niet meer, of hij een jongen of een meisje was. 
        In dew toefland, welke :Ian de droomen der gemagnetifeer- 
        den en der verliefden, naar men meent, gelijk zou zijn, werd 
        hij door den Graaf voor de deur geroepen, en in een zijver- 
        trek gebragt.
          „ Daar ontvang it: zoo even," begon de Graaf, „ een' 
        koerier nit Londe:), van den eerflen Kamerheer van Z. M. 
        den Koning. De elleclle, Nveleerwaardige heer, gaat u mede 
        ann."
                    itamelde AHASUERUS , en greep zijn 
        hoofd, als verwachtte hij, dat in dit oogenblik eerie bisfchops-
        muts op hetzelve zou nedervallen.
          „ Hoor maar!" voer de Graaf voort. „ Twee jonge ver- 
        liefden, nit rwee der voornaamfte huizen van het rijk, zijn 
        bonne fauailien ontvlugt. Er ligt alles aan gelegen, dat de 
        jonge lieden fpoedig getrouwd wordenl. Wilt gij hiertoe be- 
        fluiten, Domine, dan ziet gij bier owe belooning."
          Met deze woorden vertoonde hij hem eene banknoot, wel- 
        ker gezigt den heere AHASUERUS de tong wederom een 
        weinig losmaakte. Hij befchouwde het papier eene poos, 
        en zijn aangezigt werd helderder en Reeds helderder. „ Zeg 
        mij Bens, heer kastelein," begon hij eindelijk, „ zeg mij Bens, 
        hoe vele ponden zijn het eigenlijk , die tiler flaan? Het fche- 
        Inert mij eenigzins voor de oogen, en bovendien is, dunkt 
        inij, de nacht wat donkey."
          „ Het is eene banknoot van dertig pond."
          „ Wel , wel ! Laat ons thins een glas punch te zamen drin- 
        ken, op het welziin der jonge lieden."
                                 X 3                     „

        398           DE HERBERG EIJ NEWMARKET.

          ',Naderhand," hernam de Graaf, „ als gij over het vet'- 
        Befde paar uwen zegen gefproken hebt. Korn! De arme 
        jes zitten hier in de naaste kamer."
            Bedenk toch, heer kastelein, de punch wordt koud, en 
        ik heb mijn trouwtuig niet bij mij.... Ik meende, mantel, 
        bef en formulierboek."
          „ Waartoe dat alles? Het trouwen zon immers incognito ge, 
        fchieden, en in groote haast. Nog dozen nacht moet het 
        jonge paar de terugreis naar Louden aannemen. Doch de eer 
        van beide famiiien vordert , dat zij als man en vronw daar 
        komen, en niet als teruggevoerde vlugtelingen. In het go- 
        heel , Domino , moet gij beloven, tegen goon meusch van 
        dit voorval te fpreken. Alles moot het diepfte geheim
        ven."
          De beer A II A SUERus leide met veel deftigheids den An- 
        ger op den mond, en zeide: „ Dat zou ik denken, kastelein! 
        Zoo lets moet bedekter blijven dan de biecht; want de gees- 
        telijke geregtigheid kon antlers de hand naar mijne banknoot 
        tritilrekken."
          Hij Het zich thans door den Graaf in het vertrek bren- 
        gen , waar de Hertog VAN BUCKINGHAM zich met het jon- 
        ge paartje beyond. De beide verliefden waren in grooten 
        angst, want zij vreesden herkend to worden. Intusfchen had- 
        den zij zich genoeg vermomd. JENNY droeg cenen digten 
        fluijer, welken de blik hares vaders onmogelijk doorboren 
        kon, en w Jr, L IA M s eene roode pruik, en bovendien had hij
        zich eeneli valfchen knevelbaard aangezet en zijne wenk- 
        braanwen gefchilderd. De kamer was ook zoo fpaarzaam ver- 
        licht, dat alle voorwerpen in eene foort van misleidend fehe-
        merlicht Iagen.
          De predikant vroeg jENNY naar Karen naam. Dat had zij 
        niet verwacht, en zij wist niet, wat zij antwoorden zou. De 
        Graaf kwain terftond tusfchenbeiden, en beet den prediker 
        het oor: „ Ik heb u immers gezegd, dat de jonge lieden uit 
        twee der edeffie huizen afflammen. Juist daarom willen zij 
        hunne namen niet gaarne prijs geven."
             Het is bij het trouwen gebiuikelijk, naar den naam te 
        vragen," ontwoordde de hoer A II Al vE s; „ maar dit hier 
        komt mij omtrent voor als cen nooddoop, en daarom zal ik
        het hort ..naken.  Kindertjes, wilt gij eikander huwen, tilt
        eigeue vrije verkiezing?"        It; volide van beide zij- 
                                                            den.,

                          nEltBERG 3311 NEWMARKET«          499
        den. Het ontbrak aan een' trouwring. De Hertog trok 
        tenen fchoonen diamant van zijnen vinger, en overreikte hem 
        den predikant, die thans de hanclen der minnenden in elkan- 
        der leide, en daarbij zoo wat van liefde en trouw, van rozen en
        doornen flamelde.. Doch eensklaps overviel hem een geweldig 
        gaper, wearmede hij de handeling befloot. De Graaf gaf 
        hem de beloofde batilmoOti en verzocht hem het bewijs van 
        de trouw te onderteekenen, dot reeds- op eene tafel lag. 
        „ Het is maar, om de ouders van Wet .htruitispaar gerust te 
        ftellen," voegde hij er bij. De heer AilASLIERWS maakte 
        Beene zwarighcid, zijn' naam er onder te zetten, zoo good 
        sis het met cone bevende hand gaan wilde, en de Hertog 
        en de Graaf onclerteekenden na hem, als getuigen. Hij keerde 
        than weer terug naar zijn gezelfchap , en* zuchtte bij zich-
        zelven: „ Ach , die toch enter] elag• 8ene huwelijkspleg. 
        tigheid voor de vuist to verrigten-hacil
          Doch de Architect gelcidde zijne bruid naar bet vaderlijk 
        huis, onbefchrijfelijk gelukkig, daar hij zoo onverwacht in 
        het bezit van eenen Rhat genomen was, welken hij reeds 
        voor verlorcn hield. Op JENNY'S gemoed lag intusfchen 
        nog een groot bczwaar. De gedachte beangftigde hoar, hot; 
        hot zich ontwarren zou , en nog meet het gevoel, Laren va- 
        der bedrogen te hebben. WILLIAMS bemerkte hare onrust., 
        en vroeg bekommerd: Gij vreest immers niets kwoads, 
        mijne JENNY?"
          „ Ten minfle het allerergfte niet," antwoordde zij. „ Wij 
        hebben beiden gefeild; ik meer dim gij. Intu.fchen, het is 
        gebenrd , en mijn noodloc blijft onherroepelijk don het uvir 
        geketend. Thans goeden nacht!"
          WILLIAms wilde nog iets zeggen; moor JENNY Hoot 
        hem den mond met een' kus, riep hem nog een' goeden 
        nacht toe, en (loop de deur binnen. WILLIAMS keerde naar 
        de herberg terug , alwaar do weleerwaarde beer A H A s u n- 
        R us cone tweemaal mislukte proef genomen had om naar 
        huis to pan. De Graaf lict hem door een poor zijner be. 
        dienden in een bed brengen; en even hetzelfde gebeurde met 
        de pachterslamilie , den bruidegom uitgezonderd, want die. 
        log zoo behagelijk onder de tafel, en de flaap had hem zoo 
        vast gefnoerd, dat men eenflemmig befloot, zijne zocte drop• 
        men niet to ftoren.
          Des morgens, in de vroegt, tract de Graaf voor bet .bed 
                                  X 4                       des

      360        HERBERG Ell NEWMARIET,
      des heeren AHASUERUS , en wekte hem eenigzins 
      zacht, met de woorden: „ Spoedig, beer prediker, fpoedig 
      uit de veren! Er zijn gewigtige zaken voorgevallen."
       Zijn weleerwaarde wreef zich de oogen, 'zag den Graaf 
      eene poos aan en zeide toen , geenwend: Zijt gij het, 
      kastelein? Ach, uwe keuken en kelder hebben mij erg toe- 
      gefield!"
         Daar fpreken wij thans niet van ,"- antwoordde gene. 
       Schrik niet; ik breng kwade tijding."
         Wat zegt gij ! — Ik ben gewis beflolen."
       „ Zoo erg is het niet ," antwoordde de Graaf; „ maar toch 
      erg genoeg. Juffer JENNY en mijnheer STAR zullen elkan- 
      der niet huwen."
       • En waarom niet?"
         Naardien door eene wet verboden is, dat in Oud-Enge- 
      land eene vrouw twee mannen hebbe. Juffer JENNY i4 reeds 
      gehu wd."
       „ Gehuwd? Zonder mijne voorkennis? Dat huwelijk is niet 
      geldig."
       „ Gij hebt ze zelf getrouwd."
       „ Ik ? o, Schandelijke leugen!"
         Gij hebt bet trouwbewijs onderfchreven, en dertig pond 
      daarvoor in den zak geftoken."
       Nu zat de beer A u A SUER u s fprakeloos , en maakte aller- 
      Iei wonderlijke gebaren.
       De Graaf flelde hem voor, dat het wijs ware, zich mar 
      een onvermilde.lijk noodlot te fchikken. „ Wordt de gefchie- 
      denis ruchtmr," zeide hij order andere, „ zoo lacbt men 
      t uit."
       „ Daarann floor ik niij niets ," bromde de geestelijke beer.
       „ En gij verliest tevens uwe plants ," voer de Graaf voort.
       Bovendien bl:Ift bet huwelijk gelden , en deed bet dit 
      niet, zoo veel te erger voor uwe dochter; het is toch be- 
      ter , dat JENNY de vrouw van den Architect WILLIAMS, 
      dan vrouw zonder man zij. Voor het overige zal ik door 
      mijne betrekkingen uw' fchoonzoon werk verfchaffen, waarbij 
      hij eere en geld kan winnen."
       De gronden wnren zoo duchtig , dat de beer AHASUERUS 
      zich vinden liet, en met weeklagende Item uitriep: „ De 
      Inensch mikt, de Hemel fcbikt!"
       De Waal prees deze berusting, en nun op zich, bet der 
                                        pack-

                 DZ TIER14110 B1J NIMMAIRICET. 3O1

       rachtersfamilie te verklaren. De vader lachte laid op, en, 
       riep: „ Op mijne eer, de grap is wel eene reis herwaarte 
       waardig, en men zal niet zeggen, dat ordencelijke fur in Es- 
       fex niet weten te leven. Het bruiloftsmaal heb ik nu een- 
       inaal befleid; ik wit het aan het jonge paar geven, en de 
       vreugde zal vandaag naast ons zitten, zoo wel als gisteren." 
       — De vrouw was er merle te vreden, want zij kon bij deze 
        gelegenheid toch nog altijd haren opfchik ten toon fpreiden; 
        en de pachtersjongen toonde eene even groote gelijkmoedig- 
        held. „ In den grond," zeide hij, had ik ze maar geno- 
        men, omdat men toch eene nemen moet; inaar zij was mij 
        te fcFraal, en ik dacht altijd bij mijzelven: gij zult ze ge. 
        wis ensbreken."
         Bij de cerfle zamenkomst des heeren Ann s ti ER us met 
        zijne dochter en zijnen fchoonzoon zag men nog eenige don- 
        kere blikken. Doch, toen beiden hem liefkozend omvatteden, 
        en uit JENNY'S oogen een paar warme Lunen op zijne wan- 
        gen vielen, overviel hem eene foort van roering en groot. 
        moedigheid; en de laatfle ging zoo ver, dat hij der bruid de 
        voor het trouwen ontvangene banknoot ten gefchenke gar. 
        Het bruiloftsmaal bragt thans volkomen de gemoederen tot 
        elkander; en AHASUERUS, toen hij, in het naar huis gaan, 
        eenige keeren uit het evenwigt geraakte, en w I e ernm s hem 
        iedere keer weer in hetzelve hielp, zwoer hoog en duur, dat 
        zijn fchoonzoon de braaffle kcrel in Newmarket was.
         De gefchiedenis werd fpoedig bekend, en de herberg ver- 
        kreeg daardoor te grooter toeloop. Eenige weken later kwani 
        Koning KAREL te Newmarket, om den wedloop bij te wo- 
        nen. Hij hoorde van de beide grappige kasteleins, en liet 
        een' maaltijd bij hen Doch , hoc grout was zijne 
        verbazing, toen hem, voor de huisdeur, de Hertog VAN
        BUCKINGHAM en de Graaf VAN R °CHESTER , elk met
        een fervet onder den arm, tegenkwamen! Zij moesten hem, 
        gedurende den eten, alle hunne avonturen vertellen; en de 
        Koning werd daardoor in zoo goede luim gebragt, dat hij 
        hunne verbanning ophief, en hun vergunde, aan het hof te- 
        rug te komen. In den omtrek, echter, fpralc men nog vele 
        jaren van de beide kasteleins. De mans zeiden: men at en 
        dronk voortreffelijk bij hen, en zij waren zoo civiel als men 
        zijn kan. Doch de vrouwen en moisjes zeiden: men at en 
                                               ironic
                            X 5

                           IISILSETtO 11/J NZWISAR"ET.

        dronk voortreffelijk bij hen, en zij waren zoo plant als man 
        zijn kan. (*)
           *) De bekende namen van ROCHESTER en nucx x xGz•
        en het zoo geheel Engelfcke van dcze zelnzame grap, dat voor der- 
        zelver echtheid krachtig pleat , deden ons dit ftukie, welks moraal ova
        rigens welligt niet de allerzuiverfte mag heeten, alhier opncmen. Vert.


                          SICARD EN MONOT.

        Onder de tallooze gruweldaden, waardoor de Franfche re` 
        Irolutie Franhrijk onteerde en fchandvlekte, overtroffen de 
        beruchte September- tooneelen vast alles, wat men affchu- 
        welijk noemen kan. Destijds was het ook , dat , door be 
        moeijing van den bloeddorfligen BILLAUD-VARENNES, de 
        beroemde Directeur van het Inftituut voor Doofdommen te 
        Fortis, Abt SICARD, een der edelfle en verdienftelijkfle 
        xnannen zijner eeuwe, als flagtoffer vallen zou. Hij beyond 
        zich onder het twintigtal, die tot dit einde, na bewerkftel- 
        ligd huisonderzoek , gevangen genomen, en in vijf fiakers 
        naar de abdij gebragt werden. Zestien van die ongelukkigen 
        trof, terilond na hunne aankomst , dit gruwzame lot des 
        doods. Doch den Heer s 'CARD en zijne drie reisgezellen 
        liet men naar het Committë der Sectien brengen, wier ge- 
        zag , tot op de vormelijke inftandbrenging van het bloed- 
        gerigt , nog werd erkend. Om deze vier offers aan
        zwaard der Barbaren te ontrukken , wisten de leden van 
        dat Committ6 geen antler middel, dan dezelven onder hen 
        oogenblikkelijk te doen plants nemen, en ze bezigheid met 
        fchrijven te verfchaffen. Drie zaten reeds aan de fchrijftafel, 
        Coen de moordenaars binnenflormden, en de uitlevering der 
        vier gevangenen verlangden; maar de Abt SICARD flond nog. 
        Men bemerkte hem, en reeds waren alle fabeis op zijn hoofd 
        gerigt; nog gene minuet, en hij was niet meer. Nu fprong 
        de Heer M o NOT, medelid van dat Committe, een edelaar- 
        dig , moedig man, voor den waagde zijn eigen leven, 
        trad voor den Heer s SCAR D, bedekte hem met zijn ligchaam, 
        en riep den moordenaren toe : „ Beter is het, dat gij mij 
        opoffert , dan dat gij den vaderlande een' man ontrooft , 
        die hetzelve zoo nuttig is. Het is de verzorger der door- 
        nommen." Deze ftoute (land bragt de moordenaars wel inver-

                           SICARD EN tZONOT.                303
        verwarring , doch rocrde hen niet: zij ijlden naar buiten, out 
        de Brie andere oilers to zoeken. Dit oogenbiik werd gebe 
        zigd, om ook den Heer sic A RD fpoedig aan de tafel van 
        het Committe te plaatfen. Hij greep de pen, en liet ze fnel 
        over het papier loopen, — in welke flemming, kan men ligt 
        denken; hij 'wist niet , wat hij fchreef. Plotfeling hoorde 
        men de moordenaren op nicuw het hoofd dezes verdienftelii- 
        ken mans vorderen. Het waren anderen. Zij komen, zien 
        rond, doch ontdckken nergens hunne buit. Gelukkig is s
        CARD bun onbekend; en zoo brengt men hen eindelijk on- 
        der bet voorgeven naar buicen, dat hij zich reeds onder de 
        dooden hevindt. Op doze wijze werd de wakkere s Ic A ro) 
        gored. En wie was doze edehnoedige ai ON o T, die zich aan 
        do zwaarden der befebonkene moordenaars blootftelde?— 
        ten vader van vijf kinderen, wier eenige fleun hij was.


         TREFFEND VOORBEELD VAN DANKBAARHEID IN EENEN HOND.

        1)e Meer m 'mat ft, op zijne reize door eon gedeelte van 
        Schotland , eens bij zeer regenachtig wetter voor zijn venfter 
        itaande, zag eenen hond, die, onvermogend om verder te 
        gaan, bewegingloos voor den ingang van het huis nederzeeg. 
        De Heer MILLA R bragt hem binnen, en wist den hospes, 
        die er veel tegen had, dat men dergelijk morfig tuig in zij 
        no woning bragt , over te halen , .hem flechts eenige weinige 
        (*en, tot deszelfs herflelling noodig, te houden, hebbende 
        hij een oog verloren en zijn been gebroken.
          De Heer MILLAR zette het been , zuiverde het oog, en 
        had bet genoegen, hem fpoedig zoo ver herfteld te zien, dat 
        bij op het been reeds tamelijk wel voorthinkte. De hospes 
        beriep zich nu op de gedane belofte, voorgevende dat hij 
        het lulls morlig maakte en de gasten hinderlijk was; maar in- 
        derdaad verlangde hij de herhaling van het krachtig werkend 
        middel, waardoor hij te voren was overgehaald, tot welks 
        aanwending echter de Heer nuLLAR thans geenen lust ge- 
        voelde, vooral daar hij , voornemens zijnde zijne reis' te ver-
        volgen , geen bijzonder verlangen gevoelde, eenen afzigtigen 
        en gemeenen hond tot zijn' medgezel te hebben, en beval 
        dus den knecht , dat hij hem zoude wcgjagen. Het dier bleef 
        echter rustig voor de deur liggen, vanwaar de hospes hem, 
                                                          braze-

        304            DANXISAARHEID VAN EENRN TIOND.
        brommerde tegen overlast en hondendokters , fpoedig met 
        een duchtig pak Ilagen verjoeg.
           De Heer MILLAR werd vervolgens nog veertien dagen 
        door bezigheden opgehouden, waarna hij zijne reize voort- 
        zettede. Last in den avond eene heide overgaande, brak het 
        rijtuig; hij kiom af, en bemerkte nu, dat hij door zijne 
        viervoetige kennis gevolgd werd. Geene woning in de na- 
        bijheid zijnde, werd hij door den postiljon geradei, de hei- 
        de over te fteken, een nachtverblijf te zoekee, en vervol- 
        gens met hulp terug te keeren, om het rijtuig, dat hij vrees- 
        de zwaar befchadigd te zijn, te hertlellen; terwijl hijzelf bij
        de paarden zoude blijveu. De Heer MILLAR deed zulks, 
        to beloofde met het aanbreken van den dag terug te keeren; 
        bij 'ftak de heide regt over, en ontdekte weldra een licht, 
        dat hij beyond in eene geringe herberg te zijn, op een' klei- 
        Inn afftand ge/egen van het pad, dat zij, na van den groo- 
        ten weg te zijn afgedwaald, hadden ingetlagen. Hij klop- 
        te tan, waarop een oud man een venfler opende, en hem 
        vroeg , wat hij wilde, en of hij alleen was, hetgeen door 
        den Heer MILLAR beantwoord zijnde, de deur geopend 
        werd, echter niet zonder eenige bedenkingen, daar de on- 
        tie zeide, dat er in den omtrek vele dieven waren, en hij 
        geheel alleen was, zijn zoon uit zijnde wegens bezigheden, 
        en zijne meld hem daags te voren verlaten hebbende, om 
        in het huwelijk te treden.
           De bond van den Heer MIL t. An bleef fteeds digt bij hem, 
        en, na eenige ververfchingen gebruikt te hebben, bood de 
        oude hem het bed der meid can, om een of twee uren rust 
        te nemen, belovende hem vroegtijdig te zullen wekken, en 
        vervolgens in het herftellen van het rijtuig behulpzaam te 
        zijn. Men bragt hem in een klein bedkamertje, fteeds door 
        zijnen bond gevolgd. „ De hond kan beneden Ilapen," zei- 
        de de hospes. Dan, deze drong zich zoo digt aan de zijde 
        van zijnen beer, dat hij niet van hem was af te icheiden; 
        zoodat de Heer MILLAR tett laatfte zeide, dat, indien de 
        bond mogt begrijpen op het bed te komen, hij er hem wet zou- 
        d   afjagen; dat hij overigens voor ditmaal zijn' zin eens mogt
        hebben, en hij hem bij zich wilde houden. „ Ilt meen, dat 
        deze bond eens de mijne was," zeide de hospes. „ Dat is 
        niet zeer waarfchijnlijk," antwoordde M MILLAR, a  en verhaal-
        eie          dezelve zijn eig,endom geworden was.          De

                PANKEAARHEID VAN EENEN HOND. 3n5

         De Heer TvIILL A R , door den oude verlaten zijnde, ont- 
       kleedde zich, en wilde te bed gaan, toen de bond zich voor 
       item nederwierp en hem zulks belettede. Hij keerde zich one 
       naar de andere zijde; maar het dier, dat hem needs volgde, 
       vatte zijn hemd, en Meld bet zoo vast, dat de Heer L- 
       L AR genoodzaakt was, het anderrnaal op te geven. Niets 
       kon meer fprekende en nadukkelijk zijn, dan de gebaren van 
       dezen hond; en de Heer MILLAR, na nog eenige vruch- 
       telooze pogingen aangewend te hebben om in bed te komen, 
       begreep, het beest zijne rol te moeten laten uitfpelen, zoo 
       als hij zulks uitdrukte , kleedde zich derhalve weder aan, en 
       zette zich neder, in diep gepeins over het vreemde gedrag 
       van dezen bond: Door de buitenfporige vreugde, die het 
       diet te kennen gaf, toen het hem zijne kleederen wederont 
       zag aantrekken, moest bij den Heer MILL A R natuurlijk de 
       gedachte opkomen, of men welligt ook iets kwaads met bent 
       mogc voorhebben. Des hospes voorkomen, nogtans, had 
       Beene de minfle verdenking bij hem te weeg gebragti. en, 
       dear hij gelukkig zijne pistolen medegenomen had, die in 
       goede orde waren, beflcot hij, rustig den uitflag of te wach- 
       ten , en, in geval van flood, zijne huid zoo duur mogelijk 
       te verkoopen.
         Reeds was meer dan een uur verloopen, toen hij, rot zij- 
       ne verbazing, het bed, zonder eenig geraas, door eene vat- 
       deur, zag naar beneden zakken; en hij begreep nu duidelijk, 
       dat hij door den fchelmfchen hospes beflemd was, een lot 
       te ondergaan, dat waarfchijnlijk reeds vele flagtoffers dezer 
       helfche handelwijze was ten deet gevailen.
         De Heer M/LLAR, zich herinnerende , dat de hospes ge- 
       kegd had, alleen te zijn, oordeelde, dat, indien hij zich 
       dit oogenblik ten nutte maakte, hij welligt nog konde ont- 
       komen. Een pistool in elke hand, en door zijnen hond ver- 
       gezeld, ging hij naar beneden, en outmoette den hospes on- 
       der aan den trap, die, met een groot mes in zijne hand, 
       in eene dreigende houding op den Heer MILLAR am- 
       kwam, maar door den getrouwen hond dadelijk bij de keel 
       gegrepen werd. Dear het hem onbewust was, of -welligt nog 
       meer fchurken in de nabijheid waren, gaf bij terftond op 
       den ouden elleudeling vuur, verliet hem, wentelend in zijn 
       bloed , vloog het huis, fleeds door zijnen viervoetigen red- 
       der gevolgd, uit , flak de heide over near de pleats, wear 
                                             141

       106        DANKBAARHEID VAN EENEN HOND.
       hij den postiljon verlaten had, en beval dezen, op tiaandes 
       voet, met hem te paard te ftijgen, en naar de naastbijgele- 
       gene !lad te rennen, waar zij, met den getrouwen hond, 
       behouden aankwamen.
         De Heer mittAtt gaf dadelijk van het gebenrde aan de 
       regering kennis, welke eenen policie-officier met een gedeel- 
       le der bezetting naar het bewuste huis afzond. Zij kwamen 
       tijdig genoeg, om zich van des hospes zoon en nog twee 
       andere deugnieten meester te maken, die gereed waren te 
       ontvlugteu. Bij hec verhoor !Meek, dat zij reeds eenigen 
       tijd de reizigers, die zij naar hunne wooing hadden kunnen 
       Laken, op deze wijze vermoord en uitgefchud hadden. Zij 
       werden alle drie ter dood veroordeeld; en het zaI niet noo- 
       dig zijn er bij te voegen, dat de Hoer M I LLAR onaffchei- 
       delijk aan zijnen viervoetigen vriend verbonden was.


          NA HET HOOREN VOORLEZEN EENER LorREDE OP EEN 
                  BERUCHT RQMEINSCn VELDUEER.
               Zegt mij, fprekers ! in wier tall 
               Holland weer de zegepraal,
               Na het doorgeflaan verdriet,
               Van zijn landfpraak fchittren ziet;
               Zegt mij, gij, die treft en roert, 
               Die ons forns onsze1v" ontvoert , 
               En, terwij1 gij 't hart ontgloeit, 
               Allen aan uw klanken boeit;
               Redenaren I waarom toch
               Ons begoocheld door bedrog? 
               Waarom 't wanbedrijf verguld, 
               En in 't kleed der deugd gehuld?
               Waarom, als ge uw kracht beproeft, 
               Voor ons oog 't Romeinsch geboeft' 
               (Tot het eerloost yolk gedaald) 
               Uit hun fchandgraf opgehaald?
               Is de kracht, van eer ontbloot,
               Is 't geweld, dat fchittert, groot?
               Dekt geen vloek het eerloos hoofd,
               pat met dolheid mos:4dt eu roofs? Wre-

       NA HET NOOREN EENER LURED/ OP EEN SERUM RADIUM 3C
               Wreve/, weemoecl, diepe fmart
               Treft en fchokt mijn Hollandsch hart, 
               Als ik, in der kunften koor,
               Nog den lof Bier fnoodaards hoar.
               'Vat toch was dat woedt gebroed. 
               Als de borst, die 't heeft gevoed, 
               Aller volken affchuw vtaard',
               En van echten wolven-aard.
               Vraagt c4e welvaart, die, vernield, 
               Vraagt de volken, die, ontzield, 
               Vraagt den bloedfroom, gefort, 
               Nog ons tot verwenfching port I
               Alles, teat hun mull verflond, 
               Alles, waar hun ilandaard fond, 
               Waar hun dolheid heeft gewoed, 
               Vloekte Romes euvelmoed.
               Wat was woeste Brutus deugd? 
               Vraagt het aan tie onthaisde jeugd, 
               En veracht hem. hoe geroemd,
               Die zijn kroost ten moordbijl dolt.
               Spanjes welvaart ligt verfmoord; 
               Spanjes grond is uitgemoord; 
               Al zijn fledn zijn omgekeerd, 
               En het yolk in 't flof vernedrd.
               Roemt der beulen grootheid c146r; 
               Kroont den flimmen moordenaar, 
               Die, hoe de ontucht ook gewend, 
               De ongerepte bruid Met fchendtl
               Al die deugd:is loos boletti
               't Is verfijnde beestlijkheid,
               Die de trouw en onfchuld Windt, 
               En door list haar doelwit vindt.
               Wie toch toemt den form, die woedt; 
               Wie toch dankt d'ontembren vloed, 
               Wiji hij, in zijn dolle vaarc,
               Alles floopt, maar 't rietje fpaart?
               't Zijn, hoe zinloos fours geroemd, 
               Adders, fcludiende io 't gebloemc'.
                                                Groot

      008 NA HET ADMEN EENER LOFREDE OP EEN BERUCI1T ROME1N.•
             Groot flechts door hun do! gefchreeuw.... 
             'c Zijn de Frani*Chen van hunne eeuw.
            Weg dan met dat roovren-rot! 
            Weg met 's aardrijks vloek en fpot , 
            Dat geen trouw ooit heeft geacht, 
            Maa 't heelal tot wanhoop bragt f
            Redenaren! neen, uw hand,
            Als uw hart van geestdrift brands, 
            Maal' ons, voor 't verachtlijk hi, 
            Weerlands oude grootheid af;
            Schets' ons Hollands eerfte jeugd; 
            Schilder' ons der vadren deugd; 
            Maal' de wondren, door hun krachip 
            Door hun geestdrift voortgebragt;
            Toon' ons, hoe hun vrije ziel, 
            Wat ook om hen Ilona of viel, 
            Hoe geprangd, beflredn, gedrukt, 
            Voor geen dwingland heeft gebukt;
            Schets' ons, hoe hunne eerlijkheid, 
            Tot aan 't eind der aard' verfpreid, 
            Als een reine pare/ blonk,
            En hun 's aardrijks fchatten fchonk;
            Schilder' ons hun worftelthijd; 
            Schilder' ons, hoe, wijd en zijd, 
            Elk zijn laatfle goed en kracht 
            Voor de vrijheid to offer bragt!
            Store zoo veerkracht in ons bloed! 
            Zet zoo hart en Borst in gloed! 
            Vormt zoo 't heldental, 
            Dat geen dwang weer duiden zal;
            Dat, zoo ooit weer 't vaderland
            Door 't geweld worde aangerand,
            Eer 't ten prooi des dwangs zich geeft, 
            Op den laatflen puinhoop fneeft!
            Als gij z66 den boezem treft,
            En ons gloeijend hart verheft,
            En 't voor Hollands hell doet flaan , 
            Dan biedt elk u tie eerkroon aan.
           April, 1815.        M. D. X L1J N.

        MENGEL WERK.


                                 D E

                 KOOPHANDEL.

        Geen dwang boeit meer den geest; de dwingland is bezwekenc 
        De tong mag thans weer vrij de taal van 't harte fpreken, 
        De taal van 't Hollandsch hart, weleer zoo wreed gefmoord, 
        Of, waar zij klinken mogt, luidfnikkende aangehoord: 
        Die gruweltijd heeft uit; de nacht is weggevaren;
        De dichter is wear vrij , en vrij zijn toon en fnaren;
        Hij durft weer denken, durft wear fpreken, en zijn zang 
        Klinkt thans wear fier en flout, en fpot met vreemden dwang, 
        Neen: 't is geen misdrijf meer, voor 't vaderland te zinger, 
        Voor Neerland's ouden roem de omkranste fnaar te chvingen; 
        Geen kerker wacht den Bard, die, nook door vrees verkloekt, 
        Een' dwingland doemen durft, de dwinglandij vervloekt; 
        Geen moordbijl, woest gezwaaid, is thans den held befchoren, 
        Die aan 't vertrapte yolk zijn regten fier doet hooren: 
        Neen: taal en hart zijn vrij, door 't kwaad niet meer bettnet;
        Geen dwang boeit meet den geest; de dwingland is verplet.

        Welaan dan, zanglIer! zing, mffar vrij, maar onbedwongen; 
        Verhef des Handels lof; zljn luister zij bezongen;
        Geen flof is 't Holiandsch hart mear dierbaar, meerder waard: 
        Door handel werd dit yolk het achtbaarst yolk der card' ; 
        Maar, toem 't gevloekt geweld dit yolk dien rchat deed'derven,
        Werd heel het ligchaam krank, en fcheen reeds weg te fterven; 
        Toen waarde een      fpook tangs Nekland's cenzaam ftrand,
        En fpelde 't wis verderf van zinkend vaderland.

        Wee hem, die 't wagen dorst zijn' weemoed luief to klagen„ 
        Toen 't weidaad heeten nroest des dwinglands boei te dragen; 
        Toen 't zwijgen misdrijf werd, ja 't zuchten hoogverraad; 
        Toen 't all' werd neargeflormd in d'afgrond van het kwaad; 
        Toen Satan zelf, in 't hart des woesten bolls gevaren, 
        Hem fpoorde, Bato's err te fcbenken aan de baren„-
          NIZSGELW.- 1816. NO. 7.                           En

                               DE KOOPHANDEL.
        En Ruiter's grafgefleent' to dekken door den vloed,
        Weleer het grootsch toomel van 's helds onwinb'ren cooed!

        Maar neen: het monfler viel; de dwingland werd verflagen; 
        De deugd, hoe bang verdrukt, mag thans weer de eerkroon dragen ;
        Ons Holland is wax vrij, weer vrij , ten tweeden maal, 
        En handhaaft d'oudcn roem door Nasfau's heldenflaal.

        Wat kracht kan nu 't gevcel, daar-'t zich ontlast, bedwingent
             dichter is weer vrij ; hij kan, hij mag weer zingen ; 
         Wat wanklank was in 't oor der vreemde dwinglandij, 
         Klinkt thans harinonisch en vol kracht en melodij.
         e Gij, die u sveleer in 't ijz'ren jiff( zaagt prangen, 
         Ontvang den wierookgeur en de offers vai' main zangenl 
         Uw tempels zijn herfficht, uw eerdienst is herlield, 
         En gij, gij zegepraalt op heerschzucht en geweld.

         Waar fchenkt befehaving, waar verlichting al haar grinflen? 
         Waar'praalt het gad'Ioos fehoon van wetenfchap en kunffent 
         Waar fmaakt de vrije mensch de reinfle levensvreugd? 
         Waar huwt zich 't volksgeluk aan nijverheid en deugd? 
         Aan pligt en orde en wet ?... In Barka's dorre zanden? 
         Nieuw -Holland! op ow grond? TaTthil aan uw ftrandent 
          neen : — Waar de Handel bloeit, dear klimt dit hell ten top; 
          Daar fchiet bet god'lijk zaad van deugd en kunflen op. 
          Mar brengt natnur den mensch het edelst' van Naar gaven; 
          Hij fpoort haar rijkdom op, in 's aardrijks fchoot begraven, 
          la dwingt, van pool tot pool, der wereld fchatting af; 
          Maar fchenkt aan 't Noorden weer, wat hem het Oosten gaf.

          Verbeelding, voer mijn' geest terug naar vroeger jaren! 
          Zie, bier rijst Tins, bier Corinthus , uit de baren; 
          De Handel !Hat de find, waar Plato fpreken zal,
          En grondvest zich een' troop in Dido's g,rootfchen vial: 
          Daar vordert hij den tol van Delta's vruchtb're flreken, 
          Wat Pers en Indiaan en Ambler mogt kweeken: 
          De honig van Hymete drupt tangs den Indnsvloed;
          En op het Grieksch altaar blaakt Ganges wierookgloed. — 
          o, Zeevaart! hadt gij toen dien glans reeds uitgefehoten., 
          Die tot aan 's aardrijks eind ow' luister blijft vergrooten;Ha

                DE KOOPHANDEL.   az'

     Had toen een Gama zich bet floutst ontwerp gemaald; 
     Columbus toen gedacht en 't zeil in top gehaald;
     Ja, had flechts Hannibal op Rome zich gewroken, 
     Dc heildag, voor heel de aard', waar vroeger aangebroken; 
     De Handel had reeds toen zijn tempelen volbouwd, 
     En Tirus Quito's (chat en Cuba's vrucht aanfchouwd.

     Maar neen: eerst blonk die dag na jaren nachtlijk duister, 
     Gelijk de dagtoorts blinkt met onverdoofb'ren luister: 
     Hoe? Tirus ligt in puin! de 'lad van Dido zwicht! 
     Maar 't grootsch Venedig rijst, Karthago is herfticht!
     Neen, menschheid! treur niet meer; gij maait de vrucht der hope, 
     Zie, in Venedig's bloei, den bloei van heel Europe; 
     De wereld wordt, in 't eind, door hooger licht beftraald; 
     Zing, volken! zingt "riomf — de Handel zegepraalt. 
     'k Aanfchouw den mensch niet nicer, in holen en fpelonken, 
     Aan 't red'Ioos dier gelijk, of lager nog gezonken; 
     Neen: Hun, Wandnal en Goth ontvalt het moordgeweer, 
     En Gauler en Gerinaan zijn keen barbaren meer.
     De Handel zegepraalt: de Iclieldsmuur is gevallen;
     "Vat de aarde biedt en fchenkt, wordt thans het deel van alien; 
     Der volken rijkdom wast; de •elvaart teelt de pracht, 
     En firaks ontwaakt de kunst van uit haar doodfchen nacht. 
     De •geest des Halide's fpreekt, en domheid is geweken; 
     Geleerdheid daft het hoofd weer moedig opwaarts fteken. 
     o Tijden! door 't geluk des Halide's grootsch vermaard, 
     Gij hebt Petrarchaas , gij hcbt Rapha6ls gebaard.

     Rijs hooger nog, mijn zang! mail nieuwe zegepralen,
     Naar Celar's roem voor zwicht en 't hoofd moet onderhalen. 
     &boon was de m,-)rgenflorid, maar fchooner nog de dag. 
     Triomf! het Oosten flaart, voor 't eerst, op Gama's vlag. 
     Columbus wendt het roer naar nooitbezochte flranden, 
     En 't vierde werelddeel ziet Spanje's vloten landen. 
     Held Houtman, Holland's roem, dringt nacht en flormen door, 
     En vindt, op Java's kust, het eind van 't roemrijk fpoor. — 
     De geest , die 't menschdom leidt , heeft thans zijn doel gevonden;     Door handel land en yolk aan land en yolk verbonden; 
     Door handel land en yolk aan land en yolk verbonden; 
     Befchaving wijd verfpreid; de kunst ten top gevoerd; 
     En 't all', door een Mang, weldadig zaamgefnoerd.

                   Y s          Maar

    SIC!        DE KOOPIIANDEL.

    Maar hoe? de menschheid weent; zij ziet haar heilzon tancn, 
    En zoo veel goeds en groots bevlekt met bloed en [raven. 
    Rampzalig Mexiko! verwoest en uitgemoord,
    Zinkt ge in een' afgrond neer van gruw'len, nooit gehoord. 
    Was dit de zegepraal, o Handel! i belchoren?
    Moest hierom Peru's kroost Pizarro's Bonder hooren? 
    Doemwaarde zegepraal! bet puin van Quito's wal
     Is 't brandmerk van uw fchand' voor 't aanzien van 't heelal.

     Neen, Handel! neen; die fchand' moet nimmer a befinetten: 
     De dweepzucht kon alleen der moord'reu dolken wetten; 
     Een onverzaadb're dorst naar rijkdom, rang en eer, 
     Joeg, tegen 't weerloos yolk, den Spanjaard in 't gewcer. 
     Geen zucht tot handel, maar tot plondern en rooven, 
     Kon bij den Kastieljaan de vonk der menschheid dooven. 
     Een valfehe godsdienstleer, door vreltheid uitgedacht, 
     Schonk aan der priest'ren list eene onweerflaarth're kracht: 
     Vanhier,die woeste drift, die fnoodheid , al die plagen; 
     Vanhier 't onduldbaar wee dier fchriltb're gruweldagen.
     Door dweep- en heerschzucht werd , in dien flikdonk'ren nacht , 
     Ginds een Pizarro, bier een Alva voortgebragt. — 
     Neen , Handel!neen; die fillet moet nimmer op u kleven; 
     Steeds was uw itrekking grootsch, uw doel altoos verheven; 
     't Geluk der vollten, bun volmaking, was uw lust, 
     En 't deel , hun toebereid , de welvaart, vrede en rust.

     Waar ben ik? 't Eenzaam (poor voert mij fangs waterp1asfen; 
     Een dikke nevel flijgt uit poelen en moerasfen:
     Ginds rijst een flatig woud, aan Wodan toegewijd , 
     En tart der flormen kracht en 't woeden van den Tijd. 
     Bij ftroom en watervliet zie ik, in itille dalen,
     Naast ros en runderdier, de teed're hinde dwalen;
     'k Ontdek flee hts ginds en hier eene enk'le jagershut , 
     Door twijgen zaamgehecht, door 't bout eens olms gellut. 
     't Volk , op dcez' grond geteeld fchijnt voor den krijg gefchapen;      Naast zicht en kouter blinkt bet vreeslijk oorlogswapen, 
     Naast zicht en kouter blinkt bet vreeslijk oorlogswapen, 
     En bij1 en legerknods, met reuzenkracht gezwaaid, 
     Wanneer op 't bloedig veld de dood zijne oogflen maait. 
     De knaap verzelt, met vreugd , den vadar op zijn jagten, 
     En proeft aan 't everzwiju de maat van zijne krachten;

                             DE KOOPHANDEL.                    3T3
        IIij acht een Leven tiet, dat zorg'loos henenfnelt:
        E'n — zwicht hij in den firijd, hij fneuvelt als een held.

        'k Herken u, Bato's kroost! bevolkers dezer landen! 
        Vergeefs dreigt u 't geweid met Rome's flaaffch-e banden; 
        Vergeefs bet zoet gevlbi van Cefar's listig hof; 
        Gij blikfemt met het final zline ae;aars in bet flof.
        'k Vereer dien heldenmoed, 'k ben hem mijne offers fehuldig; 
        Maar wacht niet, dapper yolk! dat ik uw woestheid huldig. 
        Door ingefchapen drift die woestheid nooit ontwend, 
        Was u beichaving en verlichting onbekend.
        Geen kalme Ievensvreugd kon 't tier gemoed bekoren, 
        Gewoon naar wapenklank en krijgsgefchrei to hooren; 
        Neen: woest, gelijk het oord, dat eens u had gebaard, 
        Waart gij , mijn voorgeflacht ! door krijgsdeugd flechts vermaard.
        De geest des Handeis fpreekt. Ras words zijn fern vernomen: 
        Nu fuist een zachte wind door 't rits'lend loof der boomen; 
        De form heeft uitgewoed; het ak'lig duister zwicht; 
        De morgenftond genaakt, en fpelt een' dag van Behr. 
        I-Iij fpreekt barbaarschheid wijkt met al haar ijsf'lijkheden; 
        Hij fpreekt — Civilis kroost vormt zich naar zachter zeden; 
        De here heldengeest voegt zich tot ffille vreugd, 
        Ea iu 't onbuigzaam hart ontkiemt het zaad der dcugd.

        Wat fmaak ik, als mijn oog uw lagchende landouwen, 
        Mijn dierbaar vaderland! gevoelvol mag aanfchouwen? 
        Mijn God! is dit een grond, outwoekerd aan den vloed, 
        Ontweldigd aan de zee met nooitbezweken cooed?
        Onternbaar element! hier moet uw kracht bezwijken; 
        Vergeefs beproeft gij haar op Neêrland's vaste dijken. 
        Ruk vrij die fluizen op, aan Katwijk's (rand geficht!
        Ruk op, zoo gij 't vermoogt! neen: deins terug, en zwicht! 
        Wat wond'ren zien mijn oog; wat wond'ren mag ik wachten! 
        Bedwingt dan bier de mensch de fchepping door zijn krachten? 
        Ginds klonk, in Yroeger eeuw, het flatig golfgeklots; 
        Thans weidt hier 't jeugdig rued en 't briefchend oorlogsros. 
        'k Zie geen woestijnen meer, die 't angflig bar: doer ijzen; 
        Neen: dorpen doer: alom bun torenfpitfen rijzen :
        De kunst heeft hier gewrocbt, wat haar natuur ontnam, 
        En uit moerasfen rees het magtig Amflerdam.

                                   Y 3                        Y21414

        314                    DE ICOOPHANDEL.
         Vanwaar die groothe!d„ magt, en die vetheven waarde,
        Die 't deel werd van een yolk, goring in 't oog der aarde? 
        Vanwaar die held're dag; dat onbeperkr verfchie;
        Die wond'ren, fchaars aanfchouwd; die IchQpping als uit niet; 
         Die luister, dien geen glans kan dooven Duch doer tanen; 
         Die rijkdom, niet gekocht voor fchuld'loos blued en tranen? 
        Vanwaar dat volksgel4; de ontwikk'ling van die kracht? 
         DU, Handel! was uw work, de taak door u volbragt. 
         Ja, Handel was 't alleen, die Nethiand's heil deed dagen; 
         Hij blijft de vaste flew], die Nealand's room zal fchragen. 
         Zoo lang zijn zetel fiaat op Holland's dierb'ren grond, 
         Klinkt Holland's grootfche naam den kreizs der wereld rond.

         Wanneer de lente naakt, dan wijken 's Winters plagen, 
         Dan wordt geheel natuur uit de enge boei ontflagen; 
         Waar 't barre jaargetij flechts fneeuw en bagel bood, 
         Ontkiemt , door zachter lucht, het zaad in 's aardrijks reboot.
         Dan zwelt de boezem zacht; dan mag het oog genieten, 
         Als 't jeugdig groen ontluikt bij flroom en watervlieten; 
         Wanneer in veld en wood de fchepping vrolijk lacht, 
         En ons vergoeding fchenkt voor 's winters doodfchen nacht.- 
         De menschheid mogt, verrukt, op blijder lente flaren, 
         Die, zwanger van geluk, haar niets dan heil zou baren: 
         De Handel trad hervoort, en op zijn' wenk alleen
         Zonk domheid in haar nacht, de bastaardij verdween: 
         Europa zag zijn' grond door 't heerlijkst licht befiralen,
         En 's Handels naam en roem wedrklonk langs berg en dalen: 
         De kracht der volken word ontwikkeld, en bun magt 
         Word bronwel van geluk voor later nageflacht.
         Mogt de eeuw van Hannibal flechts op Carthago llaren, 
         Thans rijzen heinde en verr' Carthagoos uit de baren. 
         't Was Handel, die den geest van Peter heeft verlicht, 
         Toen hij zijn Petersburg zoo roemrijk heeft geflicht. 
         't Was Handel, aitijd mild in grootfche gunstbewijzen, 
         Die 't heerlijk Lisfabon uit pain en asch deed rijzen; 
         De Britten Londen fchonk, en Gijsbrecht's flad en wal 
         Een wonder worden deed voor de oogen van 't heelal.

         Wat toeft gij, vreemdeling! treed Amfiel's vesten binnen: 
         De luister, waar ge gp flaart, treffe uw verrukte zinnen; Maar

                          DE ROOPHANDEL.

        Mar die gertichten, die paleizen, die ge aanfchouwt, 
        Zijn uit den overvloed des Handels grootsch volbouwd. 
        Treed in dit heiligdom, waar elk verdienfien huldigt, 
        Waar elk zijne offers brengt, der wetenfchap verfchuldigd; 
        Aanfchouw het, vreemdeling! zie vrij verbaasd in 't rond; 
        filaast wordt nu ieder woord een loffpraak in uw' mond: 
        Maar weet het; al de pracht der wei.lfche tempelzalen, 
        De rijkdom van de kunst, die gij atom zict pra;en, 
        Is 't erk des Handels; ja, hem zijn wij 't all' verpligt:] 
        Door Handel werd alleen cl.;t tempelkoor gefficht.

        Wie is bij , die het hart van wellust niet voelt blakenT 
        De Handel kan alleel: der volken heil volmaken:
        Waar hij zijn wetten geeft, bloeit kennis, 'kunst en deugd; 
        Daar is 't Palladium van volksgeluk en vreugd;
        Daar voelt des menfehen geest de grootheid van zijn krachten; 
        Daar welt in 't vrij gemoed een fpringvloed van gedachten; 
        Daar denkt de ziel eerst groot; daar weegt zij Naar waardij; 
        Daar kent zij boei noch dwang; daar is zij waarlijk vrij. 
        3a , daar is veerkracht en verheffing en vermogen;
        Daar loont der kunflen fchoon des menfchen roemlijk pogen; 
        Daar kiest een Newton 'r fpoor yen' boven moan en zon; 
        Daar denkt een Lavoifier, een Leibnitz, een Buffon, 
        Een, Boerhave, een de Groot; daar klinken Milton's zangen; 
        Daar wordt de ridderband een' Rubbens omgehangen; 
        Daar dringt een Kepler fier tot in den melkweg door, 
        13efpiedt het poolgeflarnte en meet Orion's fpoor;
        Daar wordt de ziel geroerd, verrukt en opgetogen;
        Daar zwicht zij voor de kracht van Hayden's kunstvennogen 
        Daar finaakt de mensch het zoet van 't eenig, ware fchoon, 
        En fchenkt aan wetenfchap en kunst de lanwerkroon.

        Wat helgeest fpoorde u aan, verdrukker de7er landeni 
        Den handel van dit yolk to kluist'ren in uw banden t 
        Waartoe hebt ge ons, barbaar! ons, wreed door a verdrukt, 
        De ladle hoop ontroofd, den Handel ons ontrukt? 
        Hoe! moest dan Bato's kroost, geheel het yolk en de ed'len, 
       In 't eind bij u, tiran! het brood der fchande bed'len? 
       Gij bloost: Oran 't mog'lijk zijn?) neon: nimmer bloost de he!. 
       't Verdelgen van dit yolk was u een kinderfpel;
                              ir 4                  Gij

        31.6                DE KOOPFIANDEL#

        Gij wilt iets roots beftaan; 't moet alles Voor bukken; 
        Gij juicht: .Europa beeft en — ziet uw doel gelukken: 
        Gij plant uwe adelaars aan Taag en Weichfelboord; 
        Plukt lauw'ren aan den Nijl, en zegepraalt in 't Noord'. 
        Neen: niets weerhoudt a meer, uw gruwelrijk to flichten;
        't M-oet alles voor uw mast, els voor een Godheid, zwichten: 
        Wee 't yolk, dat u weerftaat! Gij fchiet uw' blikfein neer; 
        Hij treft — en naam en taal en vlag beflaan niet meer.

        hIelaas mijn vaderland, niets kon uw wonden heelen;
        llt Zag u, na zoo veel fmart, in zoo veel fchande deelen: 
        Het monfler wil    hij wenkt — en kiest u tot zijn buit; 
        Uw handel is verdelgd, uw fcheepvaart is gelluit; 
        De kusten zijn ontvolkt, de havens zijn verlaten, 
        De reeu'in onbezocht; 't gebrek zweeft langs de itraten, 
        En op den bouwval der paleizen van arduin
        Zinkt. vroeger grootheid weg tot nietig flof en puin. 
        De fchorre dondertoon van 's dwing'lands gruwelwetten 
        Vervangt het feestmuzijk der fchelle fcheepstrompetten:
        'k BezwiA van fmart en rouw aan Holland's eenzaam flrand; 
        Geen (chip genaakt de ree, Been hulkje fteekt van land: 
        De flute van het graf zweeft op de Noordzee-golven; 
        't Geluk van vroeger eeuw fchijnt in dien vloed bedolven: 
        Witt rest ons, bij 't gezigc der toekomst zonder troost? 
        Wat rest mijn vaderland en zijn rampzalig kroost? — 
        Is dit mijn vaderfiad? zijn dit mijn. landgenooten? 
        Spreekt , Maas en Amitel , fpreekt ! waar toeven toch uw vloten 
        Waar is uw handel? waar de welvaart van 't voorheen? 
        Ach! alles antwoordt mij , luidfnikkend: zij verdween!" 
        MO God! is dit het kroost der Ruiters, Kortenaren, 
        Betemmers van de zee en meesters van de baren?
            Diepgezonken yolk! o, tijden vol van fchand'! 
        Zwijg, zangfter! ja, verflom! en bloos om 't vaderland,

        Europa! vastgekneld in 's dwing'lands ijz'ren kluister,
         Hebt ge ooit een'nacht aanfchouwd, zoo ganschberoofdvanluister? 
         Voert ons de hand des *is naar die fchrikwekkende eeuw, 
         Toen 't aardrijk luid weerklonk van 't dav'rend krijgsgefchreeuw ;
         Toen 't zwaard der Attilaas nooit in de felled verroestte, 
         En pia/1(1'ring , inoord an brand het lagchendst cord verwocstte?
                                                            DRalC

                            DE KOOPHANDEL.                  "7
        Daftlt dan het heerlijk licht, dat Bens zoo flatig klom? 
        Sloopt dan 't gevloelast geweld Minerva'; heiligdom? 
        Moet dan de welvaart in een' poet van jammer zinken? 
        Haar luister uitgedoofd, om nimmer weer te blinker? 
        En fort Europa, daar 't geluk zijn' grond verlaat,
        Voor 't aauzien van 't heelal, in d'afgrond van bet kwaad?

        Neen , dwing'land ! neen ; die nachtzal nooit Euroop verdniseren:
        Den Handel was 't bewaard, de volkeren te ontkluiseren: 
        't Bukke alles voor uw magt en fchrikb're dwinglandij; 
        Het eanig Albion is van die Ichande vrij.
        De Handel fchonk dat yolk een veerkracht, een vermogen, 
        Die uw geweld trotfeert en fpot met al uw pogen. 
        Eer fort uw croon in puin, cer ge Albion bedwingt, 
        En op den Teems het lied der overwinning zingt. 
        Op! poog het vrij, tiran! verlaat uw doodfche flranden! 
        Maar zie uw fchrikb're vloot verov'ren of verbranden.
        Beef, dwing'land! Nelfon komt ! hij vliegt door vunr en Taal, 
        En 't krijtgebergt' .weargalint der Britten zegepraal. — 
        o, Handeldrijvend yolk ! gevoecifterd op de baren, 
        't Ileelal zag op uw' ftrijd; 't mag op uw zege flaren 
        De dwing'land zinkt, in 't Bind , aan uwe voeten neer, 
        En gij fchenkt aan Euroop 't geluk des IIandels var. 
        Door voorbeeld, veerkracht,moed , door onnitputb're fchatten, 
        Spoort gij de volken aan, bet wraakzwaard op te vatten; 
        De Handel fpreekt door u — de laatfe flrijd begint : 
        De volksverdelger zwicht — de menschheid overwint !

        Komt, broeders! zingt triomf! het 16 aangeheven!
        Wij zien op Neer/and's grond den Handel wear herleven ; 
        IIij zwaait bier wear zijn' bevrijd van 's dwing'lands juk; 
        Hij roept ons tot zijn' dienst, en voert ons tot geluk: 
        Zijn hand zal al ons teed, zal ooze wonden heelen, 
        En Nearland, als weleer, in al zijn fchatten deelen: 
        ilij fchenkt ons 't levee weir, het level] nit den dood; 
        En Holland, waarlijk vrij , wordt wear, door handel, groot.

        De Handel zegepraalt. — Juieht, volken! juicht , gellac"hten! 
        Van zulk een zegepraal mag de aarde heil verwachten: 
        De nacht heeft uitgewoed; de fchoonfle (lag brak aan; 
        Voelt, broeders! voelt uw hart van liefde en wellust than;
                                  Y 5                    Staart%

     3 rli•    DE KOOPHANDEL.
    Staart , met verrukten blik, op zoo veel gunstbewijzen; 
     Ziet weer, aan Maas en IL dat woud van masters rijzen; 
     Die zeilen, zonder tal, zich fpieg'len in den vloed:
      donder van 't gefchut, die 't brand weergalmen doet, 
     Klinkt nu harmonisch, wordt wear juichtoon in uwe ooren;
    't Is de oude welkomgroet, dien 't voorgeflacht mogt hooren.
      r:,-adloos voorgellacht! zie zeg'nend op ons neer!
     Wij zijn uwe afkomst waard', wij zijn uw telgen weer. — 
     Wat wellust! Neerlands kroost snag weer de zeeLjn bouwen; 
     Ons oog mag weer de vrucht van 't avondland aanfchouwen: 
     Geen banvloek eens tirans rooft ons den dierb'ren (chat, 
     Dien Peru heeft gekwcekt, dien China heeft omvat : 
     Ons is weer Banda's oogst ; de rijkdom der Moiukken; 
     De teelt, die de Indiaan aau Java's kust mag p ukken:
     En wat de wereld kweekt , wanneer flechts Neerland wenkt, 
     Wat kan haar dierbaar zijn ,dat ze aan ons kroost niet fchenkt?     De aloude glorievlag mag weer aan d'Indus waaijen; 
     De aloude glorievlag mag weer aan d'Indus waaijen; 
     Het Vuurland ziet ons weer d'ontzagb'ren libaard zwaaijen; 
     De naam van Holland klinkt in 't Zuiden en in 't Noord, 
     Aan Teems en Bosforus en Oronoke's boord.

     Wie zal, o Handel! ooit nw' !of naar waarde roemen?
     Wie fchetst ow gad'loos fchoon ; wie kan uw wond'ren noemen 
     Gij zijt een Godsgelclieuk , den milden Geyer waard ; 
     De bron van 't aardsch geluk , waarop de flerv'llng ftaart; 
     De zon, die altoos blinkt aan onbewolkte tranfen , 
     Van Zuid- tot Noord-pool ftraalt met koesterende glanfen; 
     De ware Ievensboom, wiens altijd groeijend ooft 
     Steeds rijke vruchten geeft, en rijker nog belooft.

     J-Ieil u, mijn vaderland! gij moogt weer ademhalen;
     Uw Handel zonk in 't niet, om grootfcher weer to pralen: 
     Door hem, door hem- alleen wordt gij , wat ge eemnaal waart; 
     De parel van Euroop, het pronkjuweel der card'.
     Triomf! nog eens, triomf! mijn broeders! landgenooten! 
     1k heb mijn hart outlast, mijn' boezem uitgegoten:
     'k Heb u mijn lied gebragt; mijn wenfchen zijn voldaan: 
     Verfmaadt mijn zangen niet; neen, neemt mijne offers aan!
                W. H. WARNSINCK, BERNSZ.

                              WAAR-

            WAARNEMINGEN.   31f


     WAARNEMINGEN BETREKKELIJK DE KOEPOKINEN- 
     TING , BIJ REEDS MET KINDERZIEKTE BESMET-
      TE VOORWERPEN. Door M. W. L UB E R
          Med. Doct. te AmIlerdarn.

    Zoo er eenig gedeelte der Geneeskunst beflaat, het- 
    welk boven andere de aandacht en getrouwe waarne. 
    ming der Geneesheeren vordert, dan voorzeker mag 
    men, in onze dagen, dien voorrang veilig aan de Koe- 
    pokinenting toekennen. Want, hoezeer ook derzel- 
    ver nuttigheid en voortreffellikheid reeds voorlang te- 
    gen den' laster en twijfel van hare tegenftanders voidon-     gen is, blijft echter iedere bijdrage tot hare nadere ken-
    gen is, blijft echter iedere bijdrage tot hare nadere ken-    nis, iedere waarfehuwing tegen hare mogelijke verbas- 
    nis, iedere waarfehuwing tegen hare mogelijke verbas- 
    tering, ieder bewijs voor hare beveiligende kracht, zoo 
    wel den Geneeskundigen , als alien leden der Maat- 
    fchappij , belangrijk en welkom.
     Hoezeer dan ook anders de eerfle jaren op de genees- 
    kundige loopbaan meer gerchikt achtende om vlijtige 
    waarnemingen op te zamelen, de gedachten van ande- 
    ren naauwkeurig te onderzoeken, proefnemingen te 
    herhalen, dan wel om zeif de pen op te vatten, en als 
    fchrijver op te treden; zoo ftaat het echter, naar mijn 
    inzien, iederen leeftijd vrij, waarnemingen in het licht 
    to zenden, die het kenmerk van waarheid met zich voe- 
    ren, en geenszins door gewaagde vooronderftellingen 
    overfchaduwd en ontluisterd worden. Met betrekking 
    tot de Koepokinenting vooral wordt dit heilige pligt; 
    daar in onze dagen zoo velen den dwang berispen, die 
    door de Overheid, misfehien nog wel te zwak , tot ver- 
    breiding dezer heilzame bewerking gebezigd worth. En 
    daar mij de volgende waarnemingen niet geheel onbe- 
    langrijk tot nadere kennis der Koepokken toefchenen, 
    zoo volgen dezelve hier , zonder tusfchengevoegde 
    aanmerkingen ; ten flotte alleen datgene kortelijk wil- 
                            len-

    320      WAARNEMINGEN
    lende aannippen, wat, zonder omflagtige of vergezoch., 
    te beredenering, onmiddellijk nit dezelve voortvloeit,
            Eerfie Waarneming.
     Op den Elden van 1,Vijnmaand des jaars 1814 well 
    ik geroepen bij MARIA MARGARETHA G., een 
    meisje, elf jaren oud, en zeer gezond van geflel. Ik 
    vond haar in eenen ligten aanval van koorts , klagende 
    over walging en buikpijnen. In dezelfde kamer, waar 
    zij gelegen was, zag ik een' barer broeders, HENItI- 
    CUS BONIFACIUS G., met. natuurlijkc Kinderziek- 
    te, voor wicn men, offchoon de ziekte reeds in het 
    tijdperk der rijpwording gevorderd was, daar hij overi-     gens geene teekenen van ongefleldheid gehad had, tot 
    gens geene teekenen van ongefleldheid gehad had, tot 
    nu toe geene hulp had ingeroepen.' Op het berigt, dat 
    ook zij nimmer Kinderziekte gehad had, of met de Koe- 
    pokflof was ingcent geworden, en dat zij reeds finds 
    den Men, vier dagen geleden, over dezelfde ongefield- 
    held als heden geklaagd had, vond ik het nict on- 
    waarfchijnlijk , dat zich ook bier Kinderzickte zou be-     ginnen te vertoonen. .Ik was begeerig te weten, of 
    ginnen te vertoonen. .Ik was begeerig te weten, of 
    ook bier nog de Koepokinenting iets ten voordeele zou- 
    de kunnen bewerken; en, juist van goede ftof voor- 
    zien , entte ik dit meisje dadelijk in, en gaf haar een     zacht diaphoreticum.
    zacht diaphoreticum.
     Ondanks deze bewerking, Meld de Kinderziekte Ka- 
    ren geregelden loop : na eene ongefteldheid van vier dt-    gen , openbaarde zich de uitbotting ; de rijpwording 
    gen , openbaarde zich de uitbotting ; de rijpwording 
    beperkte zich binnen denzefden tijd, gelijk ook de op- 
    drooging. En toen ik haar den 7den November ver, 
    liet, waren bijna al de pokken afgcvallen, hoezeer zij 
    de ziekte in eenen zeer hevigen graad gehad had, zijn- 
    de hare oogen gedurende drie dagen geheel gefloten 
    g,eweLst. Van de Koepokken was er geene opgekomen.
            Tweede Waarneming,
     In dezelfde coning vaccineerde ik, op genoemden

             BETREKKELIJK DE KOEPORINENTING. 32X
        oden October, met dezelfde flof, een' jongen, ge- 
       naamd A N T o N I U s G. , oud acht jaren, den broeder 
       van bovengenoemd. rneisje. Even min vertoonden zich 
       bij hem de Koepokken; doch , van de Kinderziekte tot 
       den i7den October verfchoond blijvende, herhaalle ik, 
       met andere ftof, de inenting, echter met denzeliden 
       ongunftigen uitflag. 1k herhaalde zulks andermaai op 
       den ,26ften October, niet zoo als to voren de floffe tus- 
       *hen glaasjes medebrengende , maar dezelve
       nit de Koepok nemende van zijuen jongeren broeder, 
       die toen, op den negenden dag na de inenting, In 
       voile rijpheid aanwczig was, en waarvan in de vierde 
       Waarneming gefproken wordt. Deze laatfte poging 
       werd even min met eenig gevolg bekroond; en, hoe- 
       wel tot heden toe, en ook vervolgens, met zijne broe- 
       ders en zusters beftendig omgaande, bleef hij desnict- 
       temin ook van de Kinderziekte verfchoond.
        Het kind, offchoon meest gezond, was zeer mager, 
       had eene donkerbruine, ftugge, ruwe huid, zwart 
       Naar, en diep in het hoofd ftaande oogen. De eerfle 
       inenting gefchiedde op de gewone plaats; vervolgens 
       verrigtte ik dezelve aan de binnenzijdc des onderarms, 
       waar de huid minder ruw was.
        Zijne ouders verhaalden mij, wel is waar, dat zij in 
       den waan verkeerden, dat hij in vroegere dagen Kin- 
       derziekte gehad had; maar hetzelfde was ook hunne 
       meening omtrent de meisjes , waarover in de vorige 
       Waarneming gefproken is, en in de volgende over ge- 
       handeld zal worden. Daarenboven ftrookten de mij op- 
       genoemde verfchijnfelen , even min als de tijd, waarin 
       die ongefteldheid verloopen was , weinig met de natuur- 
       rIjke pokken.
                    .Derde fradrneming.
        Desgelijks werd met dezelfde Koepokftof, ter zeif- 
       der plaatfe, op den recien October, met vier fteekjes, 
       ingant GEERTRUIDA ADRIANA C., een gezond 
       mei* van ongeveer zes jaren, hetweljc tot heden geene 
                                             Kin-

    S22       WA ARNEMINGEN
    Kindefziekte gehad had, en, offchoon zich in dezelfde 
    woning bevindende, tot nu toe gellecl gezond fcheen.
     Den daaraan volgenden dag begon zij over walging en 
    ligte buikpijn te klagen, welke ook nog op den r4den 
    voortduurden, zonder dat zich eenig uitilag vertoonde.
     Op den derden dag der ongefleldheid vertoonden zich 
    zeer kleine pokjes; de ongefteldheid bleef dezelfde; 
    doch paarde zich daarbij eene zeer droevige geestgeileld-     heid; daarcnboven bernerkte ik, ter plaatfe der hien- 
    heid; daarcnboven bernerkte ik, ter plaatfe der hien- 
    ting, ligte fporen, dat zij gevat had.
     Den vierden dag der ziekte, den twceden der uitbot- 
    ting, waren de pokjes in getal vermeerderd, de toeval_ 
    len verdwenen, het kind vrolijk en opgeruimd. De Koe- 
    k_kken voelde ik als kleine puistjes, welke in de op, 
    perhuid vastzittcn.
     Den vijfden dag der ziekte waren de pokken in zeer 
    groot getal aanwezig, zeer Mein en ineenvloeijenle. 
    Behalve eene ligte oogontlleking, was de gezondheid. 
    redelijk. Het was de vijfile dag der Koepokinenting, 
    waarvan twee aanwezig waren.
     Den zesden dag der ziekte zijn de pokken zeer me- 
    nigvuldig , hebben in grootte weinig gewonnen , maar 
    ftaan niettemin meer op zichzelve; er zijn volftrekt 
    gcene toevallen aanwezig. Heden is de zesde dag dcr 
    Koepokken; zij zijn van eenen genoegzamen omtrek, 
    hebben ligte fporen van den umbilicus, doch fchijnen 
    Beene flof te bevatten.
     Den zevenden dag der ziekte , den eerften der rijpwor- 
    ding, zijn de pokken bijna in nog grooter getal, dan in 
    de eerfte Waarnerning gemeld is, aanwezig, voorname- 
    lijk bet aangezigt bedekkende, waar zij ook, min of meer 
    zarnenvioeijen : zij bevatten eene kleine hoeveelheid
    dere ilof. De Koepokken ftaan als gewoonlijk op den 
    zevenden dag; alleen is de umbilicus van eene zeer don- 
    lierblaauwe kleur, even als de hull gewoonlijk na eene 
    zeer fterke uitwendige beleediging wordt waargenomen.
     Den achtften dag der ziekte zijn de pokken meer
       Het was teverks de achtite dag na de Koepokinen-
                           ting 3

            BETREKKELIJK DE KOEPOKINENTING. 3/3
      ting; de umbilicus bleef van dezelfde kleur als giste- 
      ren ; in den rand bevattea zij eene heldere, doorichij- 
      nende vloeiltof, welke ik voor een gedeelte heb weg- 
      genomen en bewaard.
        De negenden dag der ziekte zijn de pokken zeer ge- 
      vuid, vooral in het aangezigt geheel ineengevloeid en 
      als 't ware een geheel vormende, zoo zelfs dat beide 
      oogen geheel gefloten worden aangetroffen. Intusfchert 
      zijn er volflrekt geene ziekte-tocvallen aanwezig. De 
      Koepokken zijn op den negenden dag gevorderd; de 
      umbilicus is minder gekleurd. ; de bevatte vloeiflof fchijnt 
      dikker en ondoorzigtiger geworden te zijn; eene ligte 
      roode kleur begint dezelve te omgeven. Koepok en Kin- 
      derpok , in grootte toenemende , naderen elkander zoo- 
      danig, dat eene derzelven met de Kinderpokken als 't 
      ware flechts e n ligchaam fchijnt te vormn.
        Den tienden dag der ziekte ftaan de Kinderpokken als 
      den vorigen dag; gedurende den afgeloopen nacht was 
      er koorts gcweest, met eenige benaauwdheid en eenen 
      lastigen hoest vergezeld, waartegen ecn cenvoudigDec. 
      Peet. door mij werd voorgefchreven. De Koepokken 
      fehijnen drooger te worden; overigens als gistcren.
        Den elfden dag der ziekte , hoezeer den eerften der 
       opdrooging, vertoonen zich nog nergens eenige Kinder- 
       pokken, die beginnen droog te worden; de gezondheid 
       fchijnt als voren herfleld, en de toevallen van gisteren 
       geweken. Het is insgelijks de elfde dag der Koepok- 
       ken, welke meer en meer opdroogen, en geen fpoor 
       meer van den rooden rand vertoonen.
         Den twaalfden dag der ziekte begonnen de pokken in 
       het gezigt, hoewel zeer weinig, droog te worden: des 
       nachts had het meisje verfcheidene dunne ontlastingen 
       gehad, en de hoest zich in eenen vrij hevigen graad 
       vertoond. Daar zij zich heden intusfchen verligt en be-. 
       ter gevoelde, en volftrekt geen koorts aanwezig was, 
       lief ik met hetzelfde Dec. Pecs. voortvaren. De Koe- 
       pokken kregen eene grootere drooge korst.
         De4 dertienden dag der ziekte werden de pokken droo- 
                                              ger

    S24      WAARNEIVINGEN
    ger in het gezigt , gcenszins echtcr op de horst, lin- 
    den of overige deelen des ligchaams. De oogen blijven 
    nog gefloten; zij bevindt zich minder wel, koortst een 
    weinig, klaagt over pijn door al de leden, en is eenig-     gins zwakker. Ik fchreef baar eene ligte /V. van 
    gins zwakker. Ik fchreef baar eene ligte /V. van 
    de for. Arnic. voor. De Koepokken beginnen meer en 
    meer droog to worden.
     Den veertienden dag der ziekte, den vierden der op- 
    drooging, welke met zoo langzame fchreden voort- 
    gaat, dat men op fommige plaatfen des ligchaams er 
    geene fporen van aantreft, heeft zij minder blijken van     ongefteldheid, en de vorige vrolijkheid keert terug; 
    ongefteldheid, en de vorige vrolijkheid keert terug; 
    ook kunnen zich thans de oogen wederom openen. 
    De Koepokken, op den veertienden dag gevorderd, 
    worden al drooger, maar loopen met de digt daarbij 
    ftaande en opgedroogde pokken zoodanig ineen , dat men 
    ter naauwernood meer hare form kan onderfcheiden, 
    en beide als 't ware ane korst vormen.
     Den vijftienden dag der ziekte zijn nog niet overal 
    de pokken droog geworden. Het meisje bevindt zich 
    vrij wel. De Koepokken vormen eene drooge korst.
     Den zestienden dag der ziekte, den eerften der her- 
    flelling, beginnen de korften bier en daar af te 
    en overal flaan de pokken droog. Zij bevindt zich vol- 
    nmakt wel.
     Den 29flen October vallen de korften al mar af; bet 
    is de zeventiende dag der Koepokken, van welke ane 
    korst afgevallen is.
     Op den gotten, en alzoo den achttienden dag, vallen 
    de pokken meer- en meer af, gelijk ook de andere Koe- 
    pok. Zij gaat voort in beterfchap , en is binnen kort 
    geheel heriteld.
            Piercle Waarnerning-
     Dezelfde Koepokftof werd, in dezelfde woning, 
    ook op den I2den October, door mij gebruikt voor 
    GERARDUS G., een jongen van bijna an jaar ouct, 
    eer gezond en ook nu nog geene teekenen van onge-
                           fieti,

            T ETREKKELIJK DE KOEPVIZINENTINO. 32S
      iteldheid h ebbende. Den I5den daaraativolgende fcheen 
      het mij te)e, of de fteekjes gevat hadden; hoezeer ik 
      op den vi1fden dag na de inenting ontdekte, hierin ge- 
      dwaald te hebben. lk was voorzien van andere flof, en 
      herbaalde dus de inenting.•
        Op den Wen befpeurde ik ligte, roode viekjes op de 
      plaats de :7 inenting, en an dag later, dus op den der, 
      den dag na de herhaalde bcwcrking, de eerfte fporen 
      van uitbotting, welke zich op den arften nog duidellj. 
      ker vertoonden.
        Den zesden dag begon ik den umbilicus te zien.
        Op den zevenden kwarnen de goepokken nicer ten 
      voorfc4n, en bevatteden eene kleine hoeveetheid bet- 
      dere ftof.
        Op den actithen dag hadden zij de gewone form ,nlaar 
      waren eeuigzins achterlijk, en bevatteden nog maar 
      zeer weinig vloeiftof. Tot op heden was bet kind vo1• 
      maakt gezond gebleven , maar werd nu eenigzins on- 
      rustig , en fcheen ongefleld; dock waren de teeketen 
      zoo twijfelachtig, dat men dezelve ook aan de tand• 
      wording zou hebben kunnen toefebrijven.
        Op den negenden dag bevatteden de Koepokkeri nog 
      maar zeer weinig flof, welke echter zeer fielder was, 
      en gebezigd werd om de Vaccinatie bij ANToNitts 
      G. te herhalen , gelijk zulks in de tweede \Vaarneming 
      gezegd is. Overigens hadden zii den gewönen VOrni
      doch Nv ar en met een harder huidje bedekt dan gel,voon. 
      lijk plaats heeft. De teekenen van ongefteldheid due• 
      den voort, en ik bemerkte bier en daar op bet atige4 
      zigt kleine puistjes.
        Op den tienden dag flonden 'de goepokken als giste- 
      yen. Het was de tweede dag der uitbotting van de na-3 
      tuurlijke Kinderziekte. De puistjes vertoonden zich in 
      grooter aantal op het gezigt, eu kwatnen op de burst ed 
      overige deelen des ligchaams ook ten voorfchiin.
        Op den elfden dag fcheen de ftof der goepokken to 
      verdikken; om dezelve ontwaarde ik -loch eenige 
      held, noch fporen van den rooden kring. De cltt`de
        NIENGELW. 1816. NO. 7.                dav,

    3'26     WAARNEMINGE14
    dag der uitbotting zijnde , waren de Kinderpokjes over 
    bet geheele ligchaam in getal toegenomen, desgelijks 
    in grootte op het aangezigt. Er waren geene teekenen 
    yan ongefteldheid overigens meer aanwezig.
     Op den twaalfden dag begonnen de Koepokken in 
    het midden eene korst te vertoonen ; noch hardheid, 
    noch areola waren aanwezig. De pokjes zijn niet in 
    getal vermeerderd, maar worden bier en daar, vooral 
    in het aangezigt, goed gevormd gevonden, en hebben 
    op hunne fpits eenen ligten indruk.
     Op den dertienden dag der Koepokken, den eerften 
    der rijpwording van de Kinderpokken, worden de Koe- 
    pokken al meer en meer droog, zonder eenen kring te 
    vertoonen. De Kinderpokjes flaan ieder op zichzelve, 
    uitgezonderd op de Millen; derzelver getal, intusfcben, 
    is niet zeer menigvuldig; fommige derzelven zijn zeer 
    opgekomen, rond, en bevatten eene geringe hoevee/- 
    heid heldere, doorfchijnende vloeiflof.
     Op den veertienden dag der Koepokken , den tweeden 
    der rijpwording van de Kinderpokjes , worden deze 
    laatften al meer gevuld, terwijl de eerften zich als gis-     teren vertoonen.
    teren vertoonen.
     Op den vijftienclen dag der Koepokken, den derden 
    der ribwording van de Kinderpokjes , begint zich de 
    korst der eerften al meer De vormen; ook hebben zij in 
    den omtrek eene, hoewel bijna onmerkbare, hardheid, 
    zonder eenig teeken van den rooden kring. De laatften 
    worden allengs meer gevuld.
     Op den zestienden dag der Koepokken valt de korst 
    van eene der Koepokken af. Hier en daar beginnen de 
    Kinderpokken, vooral in het aangezigt en op de bil- 
    len , te droogen.
     Op den eerften dag der opdrooging van de Kinder- 
    pokken beginnen deze bier en daar drooger te worden. 
     Op den een-en-twintigflen dag der Koepokken, den 
    twaalfden na de uitbotting der Kinderziekte, was de 
    eene korst der Koepokken nog aanwezig. De pok- 
    jes waren overal opgedroogd, en vielen af; ik ver- 
                            liet

             EETREKKELIJK DE KOEPOK/NENTING. 327
       Het het kind volmaakt wel, gelijk ook de overigen, 
       waarvan vrocger gefproken is.
                (Het vervolg en flat hierna.)

        ZONDERLINGE ONTSNAPPING VAN DEN HEERE DE 
             LA FAYETTE. UIT OLMUTZ , IN 1794.
                   (Ve0volg van bl. 286.)
          A. FAYETTE floeg den weg in, die hem was aan- 
       gewezen, en bereikte,zonder eenige verhindering, eene 
       kleine clad, omtrent tien (Eng.?) mijlen van Olmutz 
       gelegen; hier verdeelde zich de weg — die, welke naar 
       Trajpaw leidde, lag aan de regterhand, en ongelukkig 
       floeg hij den weg in, die zich aan zijne linkerhand be- 
       yond. Nog niet verre van de clad verwijderd zijnde, 
       vermoedde hij reeds den verkeerden weg te zijn ingefla- 
       gen, dewijl dezelve te veel links of liep ; zoodat hij aan 
       iemand, dien hij ontmoette, vroeg, of dit de weg was 
       naar Bantropp. Deze man, hem met een' nieuwsgieri- 
       gen blik opnemende, zeide hem .vervolgens , dat hij 
       zich in den weg vergist had, en wees hem een' ande- 
       ren aan, die hij zeide dat hem fpoedig te refit zoude 
       brengen. Het voorkomen van LA FAYETTE., zijn 
       fchuimend paard, vreemde tongval, en zijne onzeker- 
       held van den weg, deden dien man vermoeden, dat hij 
       een voortvlugtig gevangene was ; hij wees hem daarom 
       eenen weg aan, die fangs cenen omweg naar de clad 
       terugvoerde, en ijlde zelf naar de fladsregering , aan wel- 
       ke hij zijn vermoeden te kennen gaf; zoodat toen L A 
       FAYETTE meende den weg te hebben gevonden, aan 
       welks eindpaal hij zijn behoud te gemoct zag, hij eens- 
       klaps omringd werd door eene wacht gewapen:le lie- 
       den, die, onaangezien zijne tegenkantingen , hem naar 
       den Magi(lraat voerle. Hij had zich echter genoegzaam 
       herffeld, om op de vragen, die hem gedaan werden, 
       de meest gepaste antwoorden te kunnen geven: hij zei.
                          Z2                 de,

        saS           ZOIDERLINGE ONTSNAPPING
        de dat hij een landsbeambte van Trappaw was, en dat 
        hij, vrienden te Olinutz hebbende, doze was gaan be- 
        zoeken; dat hij aldaar door ongefteldheid larger was 
        opgehouden, dan hij eerst voornemens was geweest; 
        en dat, zijn verloftijd nu ten einde zijnde, hijverzocht, 
        dat men hem niet zoude ophouden, vreezende, indica 
        zijne afwezigheid mogt worden opgemerkt, zijnen post 
        te verliezen. De Magiflraat was door dit verhaal zoo 
        zeer te ziinen voordeele ingenomen, dat hij volkomen 
        voldaan fcheen, en op bet punt was hem te ontflaan, 
        toen de deur eener binnenkamer geopend werd, en een 
        jong mensch binnentrad, met eenige papierea ter onder- 
        teekeninge. Terwijl dit gefcbiedde , zag deze jongeling 1. A.
        rAvETTE aan , en fluisterde terilond een' der regerings- 
        leden iets in 't oor; deze hernam :„ \Vie meent gij , dat 
        hij is ?" —De Generaal FAYETTE.-„ Vanwaar 
        kent gij hem?" —„ Ik was tegenwoordig, toen de Gene- 
        raal door de Pruifen aan de Oostenrijkers te * * * weril 
        overgelcverd hij is bet zeker ;ik kan mij nietbedriegen."
           L A FAYETTE fineekte om gehoord te mogen woe:- 
        den. De Magittraat zeidc hem, dat Beene woordenwis- 
        feling hem meet konde baten; dat hij zich moest laten 
        welgevallen, terflond naar OhnutZ gebragt te worden, 
        en dat hij aldaar zijne belangen kin doen gelden. Vex- 
        hijsterd en ter ne6rgeflagen, onderwierp hij zich aan 
        zijn ongelukkig lot, werd naar Olmutz teruggevoerd, 
        en dezelfde dag, die voor hem was opgegaan met de 
        heerlijkile vooruitzigten van geltik en vrijheid , zag 
        hem, op deszelfs einde, ter nargedompeld in al de el- 
        lenden eener teleurgeflelde hoop en veel engere gcvau- 
        genis !
           BALMAN, de nafporing zijner vervolgers ontweken 
        zijnde, kwam op de pleats, waar het rijtuig
        was, om hunne komst af te wachten, aan. Hetzelvc 
        nog aldaar vindende, en geen fchijn van LA FAYE T- 
         T E vermoedde hij eenig ongeval. Met al het geduld, 
         van hetwelk hij meester was, wachtte hij den avond 
         af, alle hocp van den gelukkigen uitflag hunner onder-w

             VAN DE LA FAYETTE. 399

     neming nog niet opgevende. Hij zond echter het rij- 
     tuig weg, en reisde langs groote omwegen in den om- 
     trek rond, in de hoop dat zijne vrienden langs eenen 
     anderen weg mogten ontfnapt zijn; maar hij kon geen 
     narigt hoegenaamd olntrent hen inwinnen , tot dat ein- 
     delijk, op den derden dag, een gerucht van het vatten 
     van den voortvlugtigen FAYETTE zijne hoop deed 
     zinken, en hij, ongeduldig om de waarheid te verne- 
     men, naar Olmutz op weg ging. Spoedig word hij 
     van het treurig voorval onderrigt, alsmede dat ziju 
     vrimd HUGER een gelijk lot ondergaan had. Wanho- 
     pig de eerite oorzaak zijns ongeluks geweest to zijn, 
     en befloten hebbende het met hem te deelen, gaf hij 
     zich vrijwillig aan, en werd als een gevangene naar 
     het kasteel opgezonden.
      Op deze wijze werd, door eene reeks van noodlot. 
     tige omftandigheden, welke geene wijsheid voorzien 
     of verhoeden kon, een plan verijdeld , dat zoo lang 
     voorbereid en met zoo veer overlegs ontworpen was. 
     De aandacht des Lezers moot zich nu voornamelijk 
     bepalen bij HUGER, met de bijzonderheden van wiens 
     lijden de Schrijver beter bekend is, dan met dat van 
     ZAL MAN, da.ar hij dezelve lilt den inond van Hu- 
     GER zelv' heeft xnogen vernemen.
      Den dag na zijne aankomst in bet kasteel , word H u- 
     G ER door den cipier verwittigd , dat hij zich had voor to 
    bereiden tot een geregtelijk verhoor voor den eerItengVfa- 
    giftraatsperfoon der ftad. Daar hij zich geene rnisclaad 
    van eenig aanbelang bewust was, vreesde hij voor zijn 
    leven niet, maar verwachtte, dat , nadat hij zijne gc- 
    fchiedenis verhaald, en de beweegredenen zijner
    lingen ontwikkeld zoude hebben, zijn regter hem als- 
    dan tot eene ligte ftraf, welligt tot eene kortftondige 
    gevangenis, zoude verwijzen: hoe groot was dus zij- 
    ne verbazing, Coen hij zich hoorde berchuldigen van 
    in eene zamenzwering getreden to zijn tegen bet Oos- 
    tenrijksch Gouvernement I
                  Z3           Ilet

    33°   ZONDE&LINGE ONTSNAPPING
     Het verhoor had plaats met behulp van eenen 
    tolk, een' jongeling van een goedhartig voorkomen, 
    die in zijnen toeftand fcheen deel te nemen, en die, 
    wanneer hij zoodanige antwoorden gaf, welke deze 
    meende dat hem in zijne zaak nadeelig konden zijn, 
    hem dezelve liet herhalen, derzelver inhoud verzach- 
    tende; hem verzekerende , dat hij zich overtuigd hield, 
    dat hij zijne meening niet in de juiste bewoordingen 
    had geuit ; en hem verzoekendezich te bedenken, of 
    hij zich niet op .deze of clergelijke wlize bedoelde uit te     drukken. u GE R zag zijne goede oogmerken in, en 
    drukken. u GE R zag zijne goede oogmerken in, en 
    befloot zich op zijn oordcel te verlaten, voornamelijk
    nadat hij hem zacht had hooren zeggen; Weet , dat 
    ik uw vriend ben! " Na deze en nog vele volgende on- 
    dervragingen, zeide hem de Magiaraat, dat hij zich 
    op Beene vergiffenis moest verlaten, maar raadde hem, 
    zich tot het ergfle voor te bereiden. Deze waarfchu- 
    wing, dikwijls herhaald, begon hem eindelijk op zijn 
    lot oplettend te =ken; en, in aanmerking nemende, 
    dat hij in de mast was van eenen oppermagtigenVorst, 
    wiens wit boven de wet verheven was, kon hij zich 
    ten laatfle van een treurig voorgevoel niet ontdoen. De 
    plaats zijner gevangenis was een afzigtelijke kerker, 
    zonder licht ; het gemeenfle voedfel was zijn deel, en 
    gedurende den nacht werd hij aan den vloer vastgekc- 
    tend ; zijne eigene kleederen waren hem afgenomen , 
    en in derzelver plaats andere gegeven, die reeds door 
    menig ander gevangene gedragen waren. Op deze wij- 
    ze bragt hij de drie ecrfte maanden zijner gevangenisfe 
    door; na welken tijd hij naar eene betere kamer werd 
    overgebragt, waarin het zwalcke fchijnfel va'n een ge- 
    leend Licht nederdaalde; hij ontving gezonder voedfel 
    eff betere kleederen, en zijne, omflandigheden werden 
    in seder opzigt dragelijker. Maar steeds bleef hij onze- 
    ker van zijn lot , en de cipier was het ednig menfche- 
    lijk wezen , dat hem bezocht ; toen hij, zeer onverwacht , 
    verrast werd door een bezoek van zijnen jongenvriend,
                              den

              VAN DE LA FAYETTE. 331
     den tolk, den Heer w * * * (*). Zijne vreugde was 
     ten top gettegen, nu het hem gebeuren mogt , weder 
     e,enmaal een vriendelijk menfchelijk aangezigt te aan. 
     fchouwen. Deze onderrigtte HUGER, dat het Hof 
     van Oostenrijk gemeend had, dat de geheele bezetting 
     van Olinutz in de zamenzwering had deel genomen ; dat 
     vele lieden op het enkele vermoeden gevat waren : want 
     dat men niet had kunnen gelooven, dat twee zoo jonge 
     inerichen, als hij en BALMAN, zonder de medewer. 
     king van anderen, zulk een flout plan hadden kunnen 
     vornen en uitvoeren; maar dat daar men verder Bee- 
     ne bewijzen had kunnen vinden, men befloten had, 
     bun eerlang een proces aan te doen, en dat te dien ero- 
     de Advocaten van Weenen zouden gezonden worden, 
     om den Magiftraat der !tad behulpzaam te zijn. Nu eerst 
     veriam HUGER de ganfche mislukking buns ontwerps, 
     en lat BALMAN met hem onder dak was ; en, 
     hoe droevig de bedenking ook mogt zijn, dat bet Eiden 
     zijns vriends het zijne evenaarde , kon hij echter de 
     vreugde niet bedwingen, die hij gevoelde , zoo nabij 
     hem te zijn. Kort daarna ontdektc hij, dat deze de 
     kannr boven hem bewooncle. Van nu at aan was ook 
     de behandeling, welke hij ondervond, veel zaehter ; 
     zelfs de cipier, , die zoo onlangs nog bet diepite
     zwiigen had in acht genornen, verminderde zijne om- 
     zigtigheid , en kwam hem dikwiils bezoeken ; en, 
     fchoon hij een man was van weinig oncierhOtids , was 
     zijne verichijning hem altijd bij uitilek aangenaam , als 
    de nare eenzaamheid wegnemende, aan welke hij heeds 
    was overgelaten. Vele waren de proeven , welke hij 
     bewerkftelligde , om ecue gemeenfchap met BALMAN 
     te openen; en eindeliik , ook dit gelukte.
     Hij bemcrkte, dat het ventler, , hetwelk een geleend 
    Licht in zijne kluis doorliet , dit tevens deed in die van
                               BAL-

     (*) Om wigtige redenen, wordt alleen de voorletter V211 
    den naam diens edelen mans genoemd.
                  Z 4

           KONIARLINGZ ONTSNAPPINO

    PALMAN. nam een ftukje kalk van den muur, 
    en krabde met hetzelve eenige weinige woorden op een' 
    zwart- zijden dock, dien hij om den hats droeg (*). 
    Vervolgens , denzelven op een' flok ftekende, klanter- 
    de hij langs den muur van de kamer op , en hield den 
    itok zoo nabij aan het gemeene venfter als mogelijk 
    was , tot dat dezelve de oplettendheid van BALMArt 
    had tot zich getrokken, die,/ na vele pogingen, zich 
    van denzelven meester maalde , en op dezelfde wijze 
    een antwoord deed toekoinen. Verrukt deze zwarig- 
    beid overwonnen te bebLen , ging er geen dag voorbij, 
    dat zij elkander niet het een of ander mededeelden. 'Lan 
    w * * * hadden zij de middelen te danken, door Welke 
    hun toeftand nog dragelijker werd, — het in hun be- 
    lang trekken, narnelijk ,van de vrouw des cipiers: eeni- 
    ge weinige gefchenken, en nu en dan een ftukje gel3s, 
    hadden haar overgehaald, hun heimelijk boektn, fpij- 
    ze , wijn en warmer kleederen te brengen, en eindelijk 
    ook den twee vriendcn eene ontmoeting te verfchaiTen
      in het eerst; wel is waar, , eene zeer korte, rnaar 
    ten laatfle, flouter geworden, flond men hun toe, een 
    gedeelte van den dag met elkander door te brengen.
      Het volgende is een uittrekfel uit eenen brief, door 
    HUGER aan een' bijzonderen vricnd en bloedverwant 
    gefchreven, die, daar hij in denzelven zijnen toefland 
    en zijne gewaarwordingen op eene krachtige wijze heeft 
    gefchetst, wel verdient te worden medegedeeld :
      „A ben evenzeer onbewust van de wijze, op Welke 
    deze zaak is voorgefteld geworden, als van hetgeen in 
    deze dagen van eene poging ter bevrijding van,denHeer 
    LA FAYET TE gedacht wordt. De beweegredenen , eth- 
    ter, die mij bewogen dezelve te ondernemen, kunnen
                               niet
      (*) Men vindt eenige moeijelijkheid in het begrijpen van 
    cie wijze dezer gemeenfchap tusichen hen , die bier befehre-.     ven wordt, Welke wij niet voor onze rekening nemen. De 
    ven wordt, Welke wij niet voor onze rekening nemen. De 
    $chrijver van het flukje fchiint bier het verhaal van tt ueLrk    ceniitzins onnaauwkeurig te hebben overgeleverd.
    ceniitzins onnaauwkeurig te hebben overgeleverd.

                        VAN DE LA FAYETTE.                333
         diet benordeeld worden door die genen, welke alle der- 
         gelijke ondernetuingen toetfen aan het wel of kwalijk 
         flagen derzelven. Geloof mij, de onderneming was even 
         min zonder veritand begonnen als oldriftig uitge. 
         voerd ; maar zij mislukte door toevallen , die geene 
         wijsheid konde voorzien.
           ,1 Bij het verdriet eener mislukking werden gevoegct 
         at de ellenden eener gevangenis , welke in. Oostenrijk 
         alles van dien aard in Engeland overtreft. In een enter 
         verblijf, even ruim genoeg voor mijn bed van tiro° , met 
         acht fluivers (Eng.) daags voor mijn onderhoud , des 
         nachts aan den grond vastgeketend, en•zonder boeken 
         of licht, bragt ik de eerite drie maanden mijner gevan- 
         genfchap door. Na.dien tijd werd mijn toeltand traps- 
         wijze beter; evenwel, aan mijne vrienden mogt ik niet 
         fchrijven, van mijne keteirs niet verlost worden, en 
         geene de minfle gemeenfchap hebben met de wereld — 
         dit alles werd, mij eerst toegeftaan veertien dagen vOOr 
         mijne verlosfing.
           „ In zulk eenen toeftand Icon de bewustheid alleen, 
         van niers oneeriijks of fchandelijks bedreven to heb- 
         ben, mij die inwendigc voldoening verfchaffen en dat 
        onwrikbare geduld inboezenien, zoo noodzakelijk °In 
        met kalmte zulk eene fchielijke en harde wenteling der 
        fortuin te verdragen ;. en inderdaad, ik werd overtuigd, 
        dat een gemoed, met zichzelven in vrede, in geenen 
        toeftand kan ongelukkig zijn. De onaangename gewaar- 
        wordingen, opgewekt door, ons ongewone , afzigtelijke 
        voorwerpen , werden mede door de dagelijkfche gewoon- 
        te meer en meer weggenomen; en de ziel, door geen 
        vermogen te onderdrukken, vindt airijd troost in de 
        hoop , en Naar ontbreekt zelden eenig voorwerp ,
        zich werkzaam mede bezig te houden. Mijn vriend en 
        lotgenoot 13 A L Di A N beyond zich in hetzelfde huis ; en 
        onze pogingen, om eenige gemeenfchap daar te
        of elkander een oogenblik te zien , leverden eene oefe- 
        ning op voor den vindingrijken geest ; en , was de moei. 
        jefijkheid van de vervulling onzer wenfchen groot , de
                                Z 5                   kiein-

    334   ZONEfERLiNGE ONTSNAPPING
    kleinfie welgclukte poging beloonde dan ook dagen, 
    doorgebragt in ontwerpen en verwachting. Eenmaal 
    mogt het mij gelukken, mij van mijne ketenen te ont- 
    doen; en ik gevoelde hierover eene aandoening, nimmer 
    door woorden te befchrijven. De flaaf, door de goedheid 
    zijns meesters bevrijd, ondervindt niets, da.t hiermede 
    te vergelijken is; hij gevoelt verpligting voor eerie ont-    vangene weldaad; maar een mensch , die eertiids het 
    vangene weldaad; maar een mensch , die eertiids het 
    terror der vrijheid fmaakte, de ketens der dwingelandij 
    en der onderdrukking verbrekende, heeft het dubbele 
    genot van zijnen vijand overwonnen en zijne vrijheid 
    door eigene pogingen herkregen te hebben. De mijne 
    was flechts denkbeeldig , want ik bleef omgeven van 
    inuren en fchildwachten; maar het was een voorval, 
    raj ,zoo belangrijk toefchijnende, dat ik der Ivezen- 
    Iiikheid niet toeflond, het geluk, dat het mij ye rfchaf-     te, te verftoren; en ik gevoelde waarfchijnlijk in dat 
    te, te verftoren; en ik gevoelde waarfchijnlijk in dat 
    oogenblik meer vrengde, dan de heeft des mensch. 
    doms , in het bezit van vrijheid, rijkdom en vrienden, 
    in den loop van een geheel leven. Mijne langdurige 
    gevangenis heeft mij dus niet geheel ongelukkig ge- 
    maatt ; maar veeleer mogt ik, ook gevangen, nog eenig 
    genoegen ondervinden."
     Eindelijk, na zeven maanden, werden zij onderrigt, 
    dat de Advocaten van het Hof waren aangekomen. Het 
    Gouvernement was te dier tijd reeds overtuigd, dat de 
    poging, om LA FAYETTF: te bevrijden , geheel alleen 
    door twee vreemdelingen was gevorrnd , en dat bet Bee- 
    ne door de geheime agenten van Frankrijk bewerkte za- 
    menzwering was, in welke men meende , dat ten minfle 
    de bezetting van Ohnutz deel had, zoo dezelve zich al 
    niet verder uitftrekte; en bij hun verhoor werden zij 
    ook alleen befchuldigd, beproefd te hebben een' ftaats- 
    gevangene te verlosfen.
     De daad bewezen zijnde, werden zij naar hunne ge- 
    vangenis teruggezonden, orn het vonnis of te wachten, 
    dat door den opperften Magiftraatsperfoon tegen hen 
    zou worden uitgefproken. Alles, eater, behaive bun- 
                             ne

             VAN DS LA rAYETTS. 335
     ne vrijheid, werd bun toegeftaan. Eenige dagm 
     verliepen, eer zij iets van w * * * vernamen; en, toen 
     hij kwam, waren zij niet weinig ontfteld en verbaasd, 
     van hem te vernemen, dat hunne ftraf eene gevange- 
     nis voor hun leven zoude zijn! liij troostte hen ech- 
     ter, , door aan te merken, dat, indien zij door eenig 
     middel aan geld wisten te komen, dit vonnis in een veel 
     ligter konde vcranderd worden; daar het van den Magi- 
     ftraat afhing, (Mt vonnis tevellen, hetgeen hij zoude 
     goedvinden, en zelfs hen geheel in vrijheid te ftellen. 
     BAL MAN bad gene fortuin, en, daar HUGER in 
     Oostenrijk gem credit had, kon er zeer veel tijds ver- 
     loopen, eer hij, eene remife nit Londen konde
     gen. W***, hun befchermengel, beloofde, alwat mo. 
     gelijk was, voor hen te zullen doer.

            (Het vervolg en /lot Ideina.)


          NATUURLIJKE IIISTORIE VAN DEN EZEL.
              Eene fatyrieke Voorlezing. 
            (Vervolg en flot van bl. 292.)

     Ilet is hier de plants, den ezel ook ten opzigte zijner nut- 
     tigheid te waardigen. Van, alle zij den wordt hij ons als een 
     ongemeen nuttig dier afgefchilderd. Niet alleen zijn dienst, 
     maar ook apes wat aan en in hem iS,- zou kunnen genuttigd 
     worden; behalve alleen zijn vleesch , hetwel.k reeds GAL c- 
     NLI s , niet alleen als onfinakelijk, maar zelfs als fchadelijk, 
     in een' kwaden reuk brag. Zoo veel is beltend, dat de 
     ezelsmelk als een voortreffelijk geneesmiddel tegen de tering 
     gebruikt worth, en naar de meening der ouden zou ook het 
     bloed, de urin, bet hart en de lever dezes diers rijk zijn aan 
     medicinale deugden. lietzelfde zegt men van de heffenen, 
     welke buiten dat wel nergens toe deugen mogen. Dat de 
     ezelshuid in het Oosten tot vcrvaardiging van het fegrijn, 
     door de Oosterlingen fagri genoemd, wordt gebezigd , kan 
     men 'nit THEVEN OT'S Reizen zien; en dat ook parkemenc, 
                                 ze-

    636      NiTtniRLIJRIG HISTORIC
    zeven, fchoenen en trommels van dezelve getneakt worden, 
    is bekend.
     Er zijn, ecbter, ook ezels in menigte, bijzonder van de 
    phlegmatieke en weekelijke foort, die zelfs de nuttigheid 
    niet bezitten, dat hunne huid tot parkement en fegrijn karb     gebruikt worden; ten minfte heeft men tot hiertoe nog gee- 
    gebruikt worden; ten minfte heeft men tot hiertoe nog gee- 
    tie proef genomen oiu ze tot dit oogmerk toe te bereiden,. 
    en uit hunne dikhuidigheid laat zich bijna opmaken, dat de-     ze proef mislukken zou, bijaldien foms een dier financiers, 
    ze proef mislukken zou, bijaldien foms een dier financiers,     welke maar al te gaarne riemen van de huid hunner mede- 
    welke maar al te gaarne riemen van de huid hunner mede- 
    menfchen fnijden, zuiks op het tapijt mogt brengen. Daar- 
    entegen liet zich deze huid tot trommelvellen en fchoenen. 
    ligt wel verarbeiden, en dit ware de proef zeer waardig, in-    zonderheid in eenen tijd, dat zoo vele menfchen hunne huid 
    zonderheid in eenen tijd, dat zoo vele menfchen hunne huid 
    voor de ezels ten beste moeten geven.
     Naar het getuigenis van n u F F ors, maakten de ouden ook 
    fluitcn nit de beenen van den ezel, wsarin zij sneer toots 
    voncien, dan in de beenderen van andere dieren. Vele ezels 
    hebben, nogtans, zoo weinig toonzin , dat zelfs hunne bee- 
    nen niet eens tot muzijk zouden deugen.
     Wat de dienflen des ezels betreft, zoo is het bekend ge- 
    noeg, dat hij tot trekken, tot lastdragen en tot rijden met     groot nut gebruikt wordt. Een grout aantal ezels is intus- 
    groot nut gebruikt wordt. Een grout aantal ezels is intus- 
    fchen door gewoonte zoo traag geworden en vertroeteld, dat 
    zij zich liever door hunne mede6zels trekken en dragen la- 
    ten, dan dat zij hun gebeente daartoe zouden leenen.
     Men heeft, uit Bien hoofde, grootelijks onregt, wanneer 
    men de ezels , zonder uitzondering, wegens de flechte be- 
    handeling beklaagt, welke hun van alien kant zou wederva- 
    ren, naardien zij aan de plompheid en boosaardigheid van on-    waardige knapen en flechtgezinde boeren zouden zijn bloot- 
    waardige knapen en flechtgezinde boeren zouden zijn bloot- 
    gefteld. Immers ik maak mij flerk, te bewijzen, dat bet aan-    tal dier ezels, welke van boeren en knechten mishandeld wor-
    tal dier ezels, welke van boeren en knechten mishandeld wor-    den, niet grooter is dan dier genen , welke, voor de hun ge-
    den, niet grooter is dan dier genen , welke, voor de hun ge-    flacht wedervarene mishandelingen, het regt van wedervergel.
    flacht wedervarene mishandelingen, het regt van wedervergel.    Cling op den rug der boeren en knechten oefenen.
    Cling op den rug der boeren en knechten oefenen.
     Naardien wij nu den ezel in het algemeen befchouwd heb- 
    ben, willen wij nog eenige bijzondere foorten van denzel- 
    yen, aan welken, zoo veel ik weet, nog geen natuuronder- 
    zoeker dacht, nader beproeven.
     Onder dezen onderfcheiden zich inzonderheid de lompe
                             ezels.

                                VAN Dtti Va.                        337
        tzar. Meg vindt wel onder iedere hernellireek lompe ezels, 
         maar het eigenlijke vaderland derzelven fchijnt toch Duitsch- 
         land te zijn; ten miniie froot men daar te lande bij icdere 
         fchrede op eenen van deze foort. Zij doen zich door een 
         plomp uitvarend beilaan kennen, daar zij tegen elkeen      aan-
         loopen, een' ieder op den voet treden, elk in het gezigt 
         fnuiven, en overal met hunne ezelachtigheden voor den dag 
         fpringen. De lompfle ezels zijn eene foort van dienst- en 
         pak-ezels, die men niet zelden op de bureaus, in de anti- 
         chambres der grooten, in de wachtkamers, post-, accijs- en 
         tol- kantoren, en zelfs in winkels, aantreft. Intuslehen zijn 
         er ook lompe ezels van hoogere distinctie, en de belch:lard- 
         fte opvoeding is dikwijls niet in float de ezelsnatuur 'van 
         hun uit te drijven.
           Eene tweede foort zijn de trotfche of hoogdravende ezels, 
         welke ik reeds boven vermeldde. Deze vervallen in onder- 
         fcheidene wijzigingen of bastaardfoorten. Eenigen verlieffen 
         zich op tie hoogheid en den onderdow buns geflachts, en 
         dragen den kop hoog, om hunne familiewapeus ten toon te 
         fpreiden; dit zijn de adel-trotfche ezels. Anderen fcheuren 
         den frnoel open, ow hunne wijsheidstanden te toonen; dit 
         2i.j11 de fchrander- trotfche of geleerd-trotfche ezels, (in het 
         Hollandsch ook wijsneuzen en pedanten genaamd.) Anderen 
         blazen zich op, om de geldzakken te toonen, waarmede zij 
         beladen zijn; dit zijn tie geld - trotfche ezels. Nog anderen 
         dragen de borst hoog op hunne ezelsgeilalte; dit zijn
         pronkende of kokette ezels. En nog anderen fleken den news 
         op en fnoeven, om te toonen, dat zij haar op de tanden 
         hebben; dit zijn de brammen of helden- trotfche ezels, wel. 
         ken ik bij uitilekendbeid muilexels mogt noemen.
           Onder deze alien fchijnen mij de adel-trotfchen nog de dra- 
         gelij kiln. Hun hoogmoed valt veel minder lastig dan die der ande-
         ren.Dezelve uit zich meer in een trotsch nederzien,en in eene 
         grootfche efzondering van hunne niet-adelijke meddzelen, 
         met welken zij wanen zich te encanaileren, dan in dat lasti- 
         ge opdringen, waarmede genen ons als 't ware dwingen wil- 
         len , hunne ingebeelde voorregten te erkennen en te bewon- 
         deren. Zij gelijken, alzoo , eenigermate naar de opgeblazene 
         paters in eene hoenderkweekerrj, welke, hunner hoogheid 
         zich bewust, eenzaam omwandeleu, en op het lage Plebejer- 
         volk, dat daar ow hun heen kakelt en kraait, met trotfchen bilk

    338      NAIIIIIRLIDIE HIS TORIE
    bilk nederzien. Wanneer wij ze, alzoo, met onpartijdige 
    oogen befchouwen, leveren zij weer floffe op tot lagchen 
    dan tot ergernis.
     Lastiger zijn de fchrander- en geleerd - trotfche ezels. Men 
    Iran dezeiven niet ontwijken; zij treden ons overal in den 
    weg, om hunne geleerdheidsblazen te ontlasten. Hun ge. 
    fehreenw kiinkt altijd als ego — ego! en ergo — ergo! Alle 
    wijsheid gaat van hun uit; elke onderneming dreigt eene flech- 
    te uitkomst, dewijI men met hun niet te rade ging; iedere 
    inrigting in den ftaat is onverflandig, dewijI hun ezelsvernuft     het denkbeeld daartoe niet ingaf; iedere flaatsregeling draagt 
    het denkbeeld daartoe niet ingaf; iedere flaatsregeling draagt 
    de kiem des doods bij zich , ciewij1 het plan der conflitutie 
    niet nit hun ezelsbrein voortkwam; en iedere financidle of 
    krijgskundige operatie moet mank gaan, dewiji zij noch het 
    ministerie, noch den krijgsraad prefideerden; ja, de Hemel 
    zelf heeft eene four begaan, dewijI Hij hen bij de fchepping 
    niet raadpleegde; anders toch ware dit en dat beter geflaagd, 
    en de ezels waren niet tot gehoorzamen, maar tot regeren 
    gefchapen!
     De brammende of brommende ezels zijn datgene in daden. 
    waan, war genes in wijsheidswaan zijn. K AR. EL DE GRoo- 
    TE, ALEXANDER en vnEDEnix, Prins EUGENIUS, 
    BLUCHER en WELLINGTON zijn maar korporaals tegen 
    hen; en ileehts wat zij in hunnen aardappeloorlog verbazends, 
    ongehoords en ongeloofelijks uitvoerden, verdient door de 
    gefchiedpen vereeuwigd te worden. Zij gelijken eenigermate 
    den ouden heidenfchen God PaSTRIC11, die eenen geweldi- 
    gen zwaveldamp uit zijne holle, metalen kinnebakken blies, 
    wanneer hij in bet vuur gebragt werd; fchoon men beweert, 
    dat zij gewoon zijn de kinnebakken in to trekken, wanneer 
    bet in het vuur gaat.
     Doch de belagehelijkfle en ondragelijkfle ezels zijn de geld- 
    trotfche ezels; niet alleen, omdat zij zich met de geidzak- 
    ken, welke zij dragon, onder alle ezels het breecifte maken, 
    mar ook, omdat deze geldzakken, onder alle voorregten, 
    waarop een ezel zich iets pleegt in to beelden, de toevalligfle     zijn, en even zoo ligt weer van hunnen rug genomen kunnen 
    zijn, en even zoo ligt weer van hunnen rug genomen kunnen 
    worden, als zij daarop gepakc werden; in welk geval niet
    weer dan de naakte, kale ezel overblijft.
     Eene derde foort der ezels zijn de ernsthaftigen. De 
    ezel is in het algemcen een ernsthaftig beest, en in zoo ver- 
                                re

               VAN DEN EZEL.  1:39

    rA vindt SCHLEGEL'S oinfchrijving van den mentc4 ook bij 
    hem hare toepasfing. Vele ezels dragen, intusfchen, hunne 
    zakken met eene zco erusthaftige ambtsmine naar den molen, 
    en gaan met eene zoo deftige ambtswaardigheid om de bron, 
    dat- men ligtelijk zoo kunnen verleid worden, hen your iets 
    meer dan gemeene trek- of pak - ezels te houden, inzonder- 
    heid wanneer zij, in plaats van den zak, een pak acten dra- 
    gen, of met eene pruik op her hoofd, eene pen achter her 
    oor en eenen bril op den fnuit verfierd zijn. Deze ernst is 
    hun zoo tot tweede natnur geworden, ti,tt dezelve flechts 
    door de luck eener fchoone ezelin verzacht worden, en in 
    eene foort van verma);elijk grijnzen veranderd worden kan; 
    want her lagchen achten zij beneden biome ezelswaardigheid, 
    en zij zouden zelfs Jan niet medelagchen, fchoon ook, OM 
    met s x A x Es PEARE te fpreken, een CATO zweren moat, 
    dat de grap des Iagchens waarclig was. In hunnen ernsthafti- 
    gen ezelswaan, zien zij, derhalve, ieder, die lacht, voor 
    een' dwaas , en een' ieder, die het lagchen bevordert, voor 
    een' goochelaar aan, zonder te bedenken, dat juist zij het 
    zijn, die den lachzuchtigen de meeste flof tot lagchen ver- 
    fchaffen.
     Eene vierde foort zijn de bedenkelijke ezels. Er zijn er, 
    die , nit looter bedenken , omzigtigheden en voorzigtighe- 
    den, geheel overzigtig zijn, en naauwelijks eene fchrede 
    wagen voorwaarts te doen. De fophistifche ezel, die met zij- 
    ue bedenkelijkheid tusfchen twee hoopen hooi weifelde, en 
    Met tot befluit kon komen, welken van beiden bij het eerst 
    vreten zou, is inderdaad flechts een voorbeeld van duizend 
    andere ezels dezer foort.
     Eene vijfde foort zijn de gevoelige of fentinsentele
    Deze zijn, hetgeen men bij deze dieren naauwelijks verwach- 
    ten zoo, met een zoo prikkelbaar zenuwgeflel begaafd, dat 
    een vrouwelijke trifler hun wellustige vertrekkingen, een 
    trompetgefchal of een trommelflag, daarentegen, flaauwten 
    veroorzaakt. Men heefe dagelijks gelegenheid, dergelijke ge- 
    voelige of overgevoelige ezels in concerten en fchouwburgen 
    wear te nemen. Hier inzonderheid is het, dat iedere krachti- 
    ge gedachte of iedere luimige inval, die bij anderen de lever     weldadig fcluidt , als een wanklank op hunne zenuwen werkt. 
    weldadig fcluidt , als een wanklank op hunne zenuwen werkt. 
    Dan fchreeuwen zij over kwetfing der rede en der zedelijk-
                             held,

        340         NATuuTtLIJER DISTORT! VAN DEN EEEL.
        heid, van welken zij, in den grond, verder verwijderd Zijni 
        dan do ezel van het luitfpelen.
           De verreweg talrijkfte fowl der ezels zijn de phlegmatieke, 
        ongevoelige en dikhuidige ezels. Dat de meeste ezels voor fla- 
        gen en mishandelingen van allerlei aard ongevoelig zijn , bets 
        ik reeds boven aangemerkt. Het is, derhalve, nog veel min- 
        der te verwachten, dat de flagen, welke den rug hunner me- 
        defehepfelen treffen, hen in hunne phlegmatieke gemoedsrust 
        zovden floren. Zijn het te gelijk domme ezels, zoo als dat meest
        bet geval is, zoo beflaan er inderdaad geene benijdenswaardi- 
        ger fchepfelen dan zij , inzonderbeid wanneer zij tot over de 
        ooren in het voeder zitten. Want, eensdeels dient bun hun- 
        ne ondoordringbare ezelshuid als tot een harnas, waarop alle 
        zuchten en weeklagten, alle pijlen des medelijdens afiluiten; 
        anderdeels veroorzaakt hun bet bovenmatige denken guile 
        hoofdpijn; ook hebben zij, als rijke ezels, noch te denken, 
        noch te arbeiden, noch te zweeten. Inderdand, wanneer men 
        bet behagelijk aanwezen dezer phlegmatieke, weelderige en 
        domme ezels befchouwt, en hetzelve met. het geplangcie, 
        kommervolle beflaan van tallooze andere fchepfelen vergelijkt, 
        die naast hun gebrek iliden, zoo zou men bijna in verzoeking 
        komen om te denken, dat de wereld alleen voor bun, en al, 
        le andere ichepfels tot hunne lastdieren gefchapen waren. Met
             woord: zij alleen zijn de ware lievelingen van bet geluk 
        te noemen.
           Dezen, mijne Heeren, zijn zoo =trent de hoofdloorten 
        van den ezel. Er beflaan nog wel eene menigte afwijkingen; 
        maar alle ezels de monilering te laten ondergaan, daartoe wa- 
        re nanuwelijks een ganfche zomerdag toereikend, en denkelijk 
        hebt gij aan dezen reeds ten voile genoeg. 1k befluit dan 
        deze voortezing met den opregten wensch, dat de meurchen 
        fpoedig de volkomen overhand over de ezels mogen krijgen

                          AERIKAANSCHE noorsTATEN.

        (Uittrekfel uit eenen brief Bens jongen Bremers, van eene 
        leer geachte familie, die, aan bcord van een Deensch fchip, in 
        Mei des verleden jaars , door een Tripolitaansch fregat opge- 
        bragt, doch gelukkigerwljze, fpoedig daarop, door bemidde- 
        ling des Britfcrzen Vice -Confuls, ontilagen werd.)
           Den soften Mei (zoo leest men in dien brief) werden wij, on-

                    AFRItt AANSCIIE 1100F STA": EN x41

        Ongeveer op de hoogte van Lisfabon , door een Triplitaansck 
        fregat van 48 flukken genomen, en moesten ons met ooze 
        bezittingen aan boord van betzelve begeven, wanr wij door 
        ointrent 300 Turken met con iisfelijk vreogdegelchrei our- 
        vangen werden. De fregatskapitein, een Engellehe Renegaat, 
        liet onze bagnadje terflond in zijne kajuit brengen, en weed 
        ons, om te flapen, eene kleine ruimte in bet onderfte gedeel- 
        re van het fchip aan. Een our daarna bragt hij reeds een 
        tweede lchip op, en acht dagen later wederom twee. Thant 
        kruiste hij eenige dagen met ons voor de illarokkaanfehe 
        kust, en pasfeerde verrolgens de fIrant van Gibraltar, alivaar 
        hij nog twee fchepen mom. Des daags tiaarop ontmoetteri wij 
        Brie Algierfehe fregatten, die, naardemnal zij zelve met De- 
        vemarken vrede hadden, en thus ook aan de regtmatigheid van 
        onze opbrenging niet geloofden, den kapitein dwongen, hen 
        naar Algiers te volgen. Hier bleven wij twee dagen voor tin- 
        ker, en kwamen eindelijk den isclen Junij te Tripoli aan. Ge- 
        durende ons meer dan drie woken lang yerblijf aan boord van 
        het fregat, behandelde men ons met zoo gruwzame wreed- 
        held, dat my thans nog, bij de berinnering aan deze onge- 
        lukkige dagen, eene koude rifling overloopt. Ik zal bier 
        flechts eenige trekken aanbalen, bij welke iedere overdrijving 
        op het zorgvuldigfle vermeden is.
         Wij kregen tweemaal daags wat grutten, in water gekookt, 
        te eten; en, fchoon de Turken wijn, bier, brandewijn enz, 
        op ooze fchepen vonden, moesten wij ons echter met veil 
        water, dat ons in kleine rations toegemeten word, te vreden 
        houden. Het water was, dear de kapitein zich reeds king in 
        z ce beyond , zoo bedorven, dat het ons, bij bet openen van 
        eene kruik, verfcheidene fchreden tegenwaleinde, en zondcr 
        vermenging met azijn, lien men ons echter maar zeiden gat', 
        volfirekt niet te gebruiken was. In de kleine ruimte, Welke 
        men ons in het benedenfte gedeelte van bet fchip om tc fla- 
        pen had aangewezen, konden ten hoogfte twintig menfchen 
        ordentelijk liggen; nogtans lict de onmenscb, telkens als hij 
        een fchip opbragt , bet yolk in hetzelfde ruin brengen, zoo 
       dat wij ehadelijk als haringen zaaingepakt Ingen. Daar wij 
       flechts een klein luchtgat hadden, lagen wij , vooral bij eenig- 
       zins itil weder, altijd als in zweet gelmad. Bovendien wer- 
       den wij van ongedierte van allerlei foort op bet verfchrikke- 
       lijkfle gefolterd, en doorwaakten dus het goodie dee/ diet 
         XIE,,NGELW. 1816. NO. 7.   A a

    342     AFRIKAANSCIIE ROOFSTATEN.
    ijsfelijke nachten. Schoon de kapitein ons het vrit, gebruik 
    van ons linnengoed beloofd had, zoo floeg bij toch ander- 
    fcheidenen het verzoek om een fchoon hemd, onder de laag- 
    lie af. De meesten deden dus de geheele 
    ongeluksreize, in bet hoogst onreine en van ongedierte we- 
    melende fregat, zonder verfchoonen. — Mijne gezondheid 
    begon te wankelen; ik werd reeds na een veertiendaagsch 
    verblijf, op het fregat zoo zwak , dat ik flechts met de ui- 
    terfie infpanning nit ons ruim naar het dek kon klimmen, en 
    had eene zoodanige behandeling gewis niet lang weer nit- 
    gehouden. Een namelooze angst over mijn coekomflig nood- 
    lot kwelde mij beffendig; ik beefde bij de gedachte aan fla- 
    vernij ; zij fchokte het binnenfle van mijn beflaan. Ik kan 
    zeggen, dat ik al hot phyfieke ongemak , fchoon het fchrik. 
    kelijk was en mijne gezondheid ondermijnde, met ffilie be. 
    rusting droeg; doch , wanneer ik aan de mij wachtende
    fche ketenen dacht, zoo was alle cooed weg , en eene duis- 
    tere zwaarmoedigheid vermeesterde mij.
     Wij liepen dan den isden lunij Tripoli binnen, en had. 
    den terflond in de haven een voor ons hoogst treurig gezigt, 
    daar onmiddellijk bij onze aankomst een flavenopziener met 
    omtrent twintig Christen - flaven aan boord van ons fregat 
    kwam; mij kookte het bloed in de aderen, als ilt zag, hot 
    tie Turk deze bleeke, uitgeteerde, menfchelijke geraamten met     flokflagen tot den arbeid dreef, en de gedachte: „ morgen 
    flokflagen tot den arbeid dreef, en de gedachte: „ morgen 
    zijt gij welligt ook een dezer ongelukkigen!" was verfchrik- 
    kelijk. Een uur daarna werden wij naar den Pacha gebragt. 
    Aan den oever hadden zich eene groote menigte Turken , 
    manner, vrouwen en kinderen , verzameld, die ons met boon- 
    gejuich ontvingen. Wij gingen 'door verfcheidene enge flra- 
    ten , in welke zich de Muzelniannen bij hoopen gefchaard 
    hadden, om ons te begapen. Daar de Pacha reeds omtrent 
    mijne geboorteplaats onderrigt was, werd ik, met de meeste 
    anderen , van zijn paleis, naar de bewaarplaats der flaven ge-    bragt. Bijna bewusteloos ging ik deze plants tier verfchrik- 
    bragt. Bijna bewusteloos ging ik deze plants tier verfchrik- 
    king binnen, waar wij bij onze intrede omfireeks 200 arme, 
    ongelukkige Christen - haven te zien kregen, door honger, 
    hartzeer en arbeid uitTeteerd en met weinige lappen behan- 
    gen, bier een onbefcbriifelijk ellendig levee wegjammerende. 
    Het waren meest Italianen. Verfcheidene flolcouden onder 
    hen, wier grijze fchedel mij medelijdenclen eerbied inboezem.

                AFRIKAANSCHE ROOFSTATEN. 343
      de, waren, door den last huns ongeluks overmand , zinneloos 
      geworden, en dienden eenige onmenfchelijke flavenwachters 
      als doelwit van fpotternij. Andere ongelukkige koortfigen la- 
      gen, zonder geneeskundige pulp, op de vochtige, koude 
      fteenen dezer helfche gevangenis; onder hen waren twee door 
      fchorpioenen geflokenen, die kermende hunne fpoedige out- 
      binding regenzagen. De wanden wemelden van allerlel onge- 
      dierte, vooral van eene tallooze menigte weegluizen. Ik 
      leunde half onmagtig tegen eenen pilaar, en het gezigt van 
      alle deze gruwelen ontwrong mij voor het eerst tranen. 
      Twee jonge Genuezen van goede familie zochten mij te troos- 
      ten; zij dwongen mij, bijna tegen mijnen wil , hun ellendig 
      flavenbrood met hen te deelen. Den nacht bragt ik flapeloos, 
      en in eene verfchrikkelijke hemming, door. Tegen vijf ure 
      des morgens werden wij alien op eene opene plaats gebragt , 
      en vandaar troepswijze tot den arbeid; ik moest, met een' 
      Jong' mensch uit Lisfabon en een' uit Triest geboortigen Su- 
      percargo, het hout nit het magaziju dragen, waarin men on- 
      ze eigene waren brengen wilde. Reeds na een' arbeid van 
      drie uren hadden wij opene handen , en gevoelden ons geheel 
      uitgeput. Een medelijdende food, de Secretaris van den Pa- 
      cha, bevrijdde ons eindelijk van den arbeid, en ik bragt
      verfcheidene dagen, in eene verfchrikkelijke gemoedsgefleld- 
      held , in de gevangenis door, naar den dood als eene weldaad 
      wenfchende, en het zigtbare verdwijnen mijner gezondheid 
      met vreugde opmerkende. De 28fie Junij , eindelijk , was de 
      dag mijner verlosfing, en den 3den Julij verliet ik Tripoli.


             een echt fluk van 1854.)
       Wie niet weet , wat flavernij is, en derzelver verfchrikke. 
      lijkheden in Algiers niet gezien heeft, die kan zich van den 
      laagflen trap der menfchelijke ontadeling en ellende even zoo 
      min , als van de verflapping en uitputting der verftandsvermo. 
      gens, waartoe het ongeluk de menfchen brengen kan, een 
      denkbeeld vormen. Er waren destijds (korteling) ruim r600 
      Haven in Algiers, en van dezen ftierven jaarlijks vast moo als 
      ilagtoffers des hartzeers , der vertwijfeling, der bovenmatige 
      infpanning van krachten , of der wreede ftraffen. In eene bad- 
      plaats opgefloten, liggen zij des nachrs op den vlakken grond,
                       A a 2             aan

    344     AFRIKAANSCHE ROOFSTATEN.

    Ian wind en regen blootgeaeld. Bij het aanbrelten van den 
    dag worden de ongelukkige gevangenen door onbarmhartige 
    Hagen gewekt en aan bun rampzalig dagwerk gebragt, hetwelk 
    Zander aphouden tot in den nacht voortduurt. Eenigen ar- 
    beiden in het arfenaal, waar zij om den geringaen misflag op 
    het gruwelijkst mrshandeld worden — eene hunner nraffen is 
    b. v. vijfhonderd aokflagen op de voetzolen. Anderen zijn 
    veroordeeld, am, als lascdieren, zware, van de bergen Ios- 
    gefcheurde, ftukken rots voort te.wentelen of te dragen
    dezen bezwijken dikwijls voor de zwaarte, en worden dood 
    gekneusd. Verfcheidenen dezer ongelukkigen zag ik venninkt, 
    en met bloed bedekt, naar de find terugkeeren; verfcheide- 
    nen in de firaten nedervallen, en, door zweepflagen, als de 
    gemeenile dieters der fchcpping, gedwongen, weer opilaan; 
    terwiji ander.:n deze foltering geduldig verdroegen, en zonder    beweging liggen bleven, wachtende en zuchtende naar den 
    beweging liggen bleven, wachtende en zuchtende naar den 
    dood, die alleen hen van hunne martelingen verlosfen kan. 
    Het voedfel dezer arme fchepfels befiaat in twee kleine broa-     den daags, zwart als pat en bitter als gal ; Oen krijgen zij 
    den daags, zwart als pat en bitter als gal ; Oen krijgen zij 
    des morgens, en 66n des avonds. Der diepae ellende ter 
    prooije gegeven, van alien troost, alle hoop afgefneden, zien     zij zich bovendien aan verachting, boon en heestachtige mis- 
    zij zich bovendien aan verachting, boon en heestachtige mis- 
    handeling van het ganfche Mooren- en Turken-ras overgelaten. 
    Ja, v66r Spanje eene kleine firook lands kocht, om ze EC 
    beaoppen, verkregen de ligcharnen der Christenen zelfs geen 
    graf, maar werden op den openbaren weg daarheen geworpen, 
    den honden ten buit!
     — De tcgenwoordige Despoot van dezen rooffiaat, N A n- 
    CIII-ALI-PACHA, die hen finds zes jaren regeert, is het gru- 
    welijkite monfter, dat immer Algiers beheerschte. — Het yolk 
    waagt het niet, het wanfcheplel in het getigt te zien; maar 
    bet werpt zich voor hem ter aarde, en roept, terwiji hij 
    voorbijgaat: Salamaleh! Hij beroemt zich, dat zijn Nat ecn 
    bol van zeefchuimers en roovers is. Bij zekere gelegenheid 
    beklaagde hij zich tegen de Engelfchen, dat zij een zijner 
    rooffchepen genomen hadden, en fprak hen dus aan: „ Gil 
    hebt onregt gedaan; wij niet. Wanneer wij iets dergelijks 
    doen, zoo gefchiedt dit, dewijl wij zeefchuimers zijn van 
    beroep, en ik de eer heb het hoard dezer rooverbende te 
    wezen."
     Tijdens mijn verblijf te Algiers, woonde ik in bet landhuis 
                               des

               APRIKAANSCHE ROOFSTATEN. 343

      des Engelfchen ConCuls. Echter ging ik elken morgen near 
      de fled, om mijne ongelukkige reisgenooten, de Heeren T ER- 
      RENS, van Livorno, te bezoeken; twee broeders, de een een 
      acbtenswaardig koopman, de ander een treffelijk fchilder. Zij 
      waren beiden flaven te Algiers, maar, door eene bijzondere 
      begunfliging, van alien openbaren arbeid bevrijd. Ik mogt 
      hen altijd flechts een' korten t d zien; maar nimmer verliet 
      ik deze vreesfelijke fled, zonder dat mij het opgemerkte met 
      innig afgrijzen had vervuld. Men gevoelt binnen de ringmu- 
      ren vau Algiers eenen onwillekeurigen angst, eene verlamming 
      der zintuigen, alsof het ademhalen zelve in dit land der ver- 
      fchrikking en der dwingelandij verboden zij. De aanblik van ti- 
      rannen en flaveu, van onbefchofte Barbaren en diep gekrenk- 
      te gevangenen; de tegenftelling van onregtvaardige aanmati- 
      ging en moedelooze onderwerping, van gewelddadigheid en 
      fchroomvalligheid; bet beflendig gevaar van op bloot ver- 
      moeden, of de luim eens grimmigen en bloeddorhigen tirans, 
      gehoond, geflagen, gekerkerd en omgebragt te worden, — 
      dit tines vereenigt zich, om onwillekeurigen angst en vree- 
      ze te verwekken, en, els 't ware, alle zielskracht te verlam- 
      men en op te fchorten.


        AANNERRINGEN EN PROEVEN , RAKENDE HET GASLICHT.
          Aan den Heer Itedacteur der Letteroefeningen. 
             Mijn Hecr I

      Onlangs in UEd. geacht Maandwerk de verlicbtingswljze 
      door middel van Gas nit fteenkolen geftookt, te Londen in 
      gebruik, gelezen hebbende, fcheen bet mij toe, dat dit Gas 
      niers enders konde zijn, dan een met brandige olie en bran- 
      dig zuur verontreinigd koolfloffig waterflofgas , door het kalk- 
      water gedeeltelijk gezuiverd. Om nu dit Gas, op eene veel 
      minder omflagtige wijze, geheel zuiver te verkrijgen, Imam 
      mij niet moeijelijk voor. Te dien elude eene zekere boeveel- 
      heid ijzervijlfel met eenig koleepoeder vermeped hebbeude, 
      goot ik daarop in eene vrij groote WoulfIche flesch (welker 
      eenen hals ik met eene lenge, op het eind gebogene , en met 
      eene naauwe opening uitloopende glazer: buis voorzien bad) 
      Arlo deelen water en idn dee/ flerk zwavelzuur; s ervolgensi
                      Aa j             43ee

     346      AANMEREINGEN EN PROEVEN
     den tweeden hals luchtdigt fluitende, ontftak ik, ua den 
     toeftel voorzigtig gefchud te hebben, het aan 't eiud der buis 
     uitftroomend Gas ; doch, tegen mijne verwachting, was de 
     vlam, even als van het enkele waterflofkas , roodachtig en 
     weinig lichtgevende. Bij eene tweede proefneming, op de- 
     zelfde wijze te werk gaande, vermengde ik potlood met het 
     ijzervilifel; doch met geen' beteren uitflag.
      Daar nu de verhouding der vlatn mij overtuigde, dat het 
     waterflofgas in geene der beide proeven oxyde had 
     opgelost, vermits van alle Gasfoorten , welke, uit de gewoon- 
     lijk ter verlichting gebruikt wordende ligchamen, gedurende 
     de branding ontwikkeld worden en de vlam daarftellen, het 
     koolflogg waterfiofgas de meeste lichtftof uit het =Kr flofgas 
     des dampkrings ontwikkelt, en dus ook de helderfte vlam 
     geeft ; zoo moest hieruit volgen, dat het koolfiof- oxyde in de 
     beide aangewende ligchamen te vast verbonden was, om ge- 
     durende deze bewerking door het waterflofgas te worden op- 
     gelost; weshalve er eenige andere zelfftandigheid m os wor- 
     den aangewend, waarin hetzelve zoo vast niet was vereenigd. 
     Iiiertoe nu bood zich het zwavelzuur zelve aan, 't welk ge- 
     durende de bereiding des aethers met koolflof- oxyde bezwan- 
     gerd wordt, en mij, na eenig beraad, het gefchiktfte middel 
     fcheen. Derhalve (*) tien oncen zwavelzuur, waarmede twee-
     malen geftookt was, nemende, vermengde ik hetzelve 
     in eene Woulffche flesch, ingerigc als voren , met twintig 
     oncen water, waarin eene genoegzame hoeveelheid ijzerviji- 
     fel, en verkreeg, op de voorgeande wijze handelende, de 
     helderfte vlam, welke men zich kan voorftellen, waarvoor het 
     beste kaarslicht verre moest zwichten, en welke tevens geen' 
     den minften zweem van rook opleverde, zoo dat een pijpen- 
     kop, in het brandpunt gehouden, geheel wit bleef. Men 
     met hierbij in het oog houden, vooreerst, dat men op de- 
     ze wijze, in het klein werkende, geene gelijkmatige drukking 
     heat, maar dat het Gas, mar mate van deszelfs ontwikke-
     ling     eerst langzaam, vervolgens coenemende, emu.
                                   de-

      (*) Men moot wel zorg dragen geen zwavelzuur te neaten , 't welk 
     door eene te ver voorrgezettc overhaling ontleed is, 't geen men ge- 
     makkelijk asn den fcherpen , verftikkenden reuk kan ontdckken , vermits     dit een' onaangenamen en fchadelijken damp zoude doen ontitaan , en 
     dit een' onaangenamen en fchadelijken damp zoude doen ontitaan , en 
     waarfchijnlijk de helderheid der vlam veel vennindereu.

                RARENDE HET GAS LICHT. 347
      delijk in voile kracht nitflroomt, en ook weder op dezelfde 
      wijze langzamerhand afneemt; gevolgelijk is de vlam eerst 
      klein en flaauw, wordt daarna grooter en helderder , tot dat 
      zij, hare grootfle uitgebreidheid verkregen hebbende, einde- 
      lijk weder op gelijke wijze verflaauwt; ten tweede, dat 
      de laatfte Gascleelen, geene genoegzame drukking oliciergaan- 
      de, niet met de vereischte kracht, welke tot het onderhou. 
      den der verbranding noodig is, kunnen uitflroomen, en dus, 
      langzaam vervliegende, verloren gaan; 't welk beide voor- 
      gekomen wordt, wanneer men, in het groot werkende, eene 
      gelijkmatige drukking te weeg brengt.
       Men neme b. v. een vat, luchtdigt gekuipt, voorzien met 
      een insgelijks luchtdigt fluitend dekfel, waarin twee openin- 
      gen, de eene gefchikt om er de ingrediEnten in te florten, 
      en als voren gefloten, de anderc, ten chide door middel van 
      een' daarop gefchroefden hats, met eene kraan gefloten, en 
      eene daarin pasfende buis, gemeenfchap te hebben met een' 
      leer eenvondigen luchtweger, (Gazonzeter) die, naar mijne ge- 
      dachten, flcchts behoefde te beflaan uit een koperen vat, van 
      ten naastenbij twee voeten middellijn en vier voeten hoogte, 
      welks inwendige oppervlakte gelijk geflepen en volmaakt 
      evenwijdig is , voorzien met een zwaar vlak dekfel van het 
      zelfde metaal, in de binnenzijde van bet vat volmaakt flui- 
      tende, en zich daarin op- en nederwaarts gemakkelijk bewe- 
      gende, welks rand breed, en op dezelfde wijze met leder 
      'met zijn voorzien, als de flamper van eene luchtpomp; dit 
      dekfel kan door eene genoegzame hoeveelheid lood verzwaard 
      wordcn, en moet aan de bovenzijde, juist in het midden, 
      waar ook het zwaartepunt moet zijn, met eenen ring voor- 
      zien worden, aan welken een koord, over eene katrol loo- 
      pende, is vastgemaakt, welks ander einde een tegenwigt 
      draagt, naar mate van de meerdere of mindere vereischt wor- 
      dende drukking te verligten of te verzwaren. Onder in den 
      bodem van dit werktuig, 't welk op flenufels ter hoogte van 
      een voet rusten moet, worden twee openingen vereischt , 
      waarvan de eene diem om de aanvoeringsbuis van het vat, 
      waarin de bewerking gefchiedt, te onrvangen, en van een' 
      omgebogenen hats met eene kraan moet voorzien zijn, de an- 
      dere om de hoofdbuis, ter afvoering gefchikt, in te plaatfen, 
      insgelijks met eene kraan voorzien, waaraan zoo vele kleinere 
      buizen met kranen gevocgd kunnen worden als men noodig
                      A a 4            00r-

        34g             AANMERKINGEN EN PROLVEN
        oordeelt. Alies dus ingerigt zijnde, doet men de floffen, ter 
        ontwikkeling van het Gas gefchikt, in het vat, dezelve 
        met een' flok ondereenroerende , gedurende welken tijd de 
        damplcringslucht uit het vat worth gedreven , waarna men 
        hetzelve terfloud luchtdigt fluit, en, de kranen der aanvoe- 
        ringsbuis openende, tevens het gewigt, aan het koord over 
        de kotrol hangende, zoo veel verzwaart, dat hetzelve met 
        het deldel des luchtwegers in evenwigt geraakt; alsdan zal her
        door de aanvoeringsbuis ititredend Gas hetzelve opheffen tot 
        aan het boveneinde, waar een op het vat gefchroefde rand 
        de vcrdere rijzing moet belettcn; alsdan fluit men de kranen 
        der aanvoeringsbuis, en, het gewigt naar mate van de druk- 
        king, welke men aan het Gas wil geven, verminderende, 
        opera men de hoofdbuis ter afvoering, en naar willekeur eene 
        of meer der kleine buizen, welke naar goedvinden langer of 
        korter, en aan derzelver uiteinden met fraaije lampen verfierd
        kunnen zijn. De aanraking met eenig brandend ligchaan is 
        genoegzaam om het Gas oogenblikkelijk to doen ontvlammen, 
        en de ontvlamming zal niet ophouden voordat de kranen ge- 
        floten worden, of de luchtweger ledig is, wanneer namelijk 
         de buizen niet lek zijn. De Gazometer gevuld zijnde, kan 
         men de gemeenfchapsbuis wegnemen, en het overig ontwik- 
         keld wordend Gas , door eerie flangswijzo gebogene buis, 
         welke in den hals van het vat fluit, op den wacerluchttoe- 
         fief verzamelen. Om hetzelve op to vangen, kan men zich 
         weder bedienen van een luchtdigt vat, welks eene bodem 
         twee openingen heeft, waarvan de eene met eene koperen, 
         tinnen of looden pijp, binnenwaarts tot op een vierde duim 
         afftands van den anderen bodern cioorgaande, voorzien is, de 
         andere met een' koperen rand en daarin fchroevenden hals 
         Diet eene kraan, in welke de aanvoeringsbuis des luchtwe- 
         gers past. Dit vat geheel met water gevuld zijnde, fluit men 
         de eerfle opening met eene flop, de andere met de kraan, 
         cn, hetzelve met de openingen naar beneden gekeerd op 
         den waterluchtbak geplaatst hebbende, fchroeft men den hals 
         onder water af, en brengt de flangswijze buis van het vat, 
         waarin het Gas ontwikkeld worth, in de opening; waarna 
         men, de kraan openende, het Gas laat uitflroomen, 't welk, 
         in het vat opklimmende, het water , door de tusfchenruim, 
         to, weike tusfchen de buis en den rand der opening is, nit.
         &Vt. net vat kan in cone of meer bewerkingerm gevuld wor-den,

              AMNIA HET GASLICHT. 349

     den, naar mate van de hoeveelheid der, ter vorming van bet 
     Gas, aangewende flofFen ; maar men moet zorg dragen, dat 
     het water ter hoogte van een duirn in het vat blijft flaan, 
     waartoe het veiligst is , den koperen rand der opening een 
     duim binnenwaarts in bet vat te laten uittleken, wanneer het 
     water '3elet worth verder uit te vloeijen, en men gemakke- 
     lijk ontdekken kan, of het vat gevuld is, als er eenige luck- 
     bellen aan de oppervlakte van het water in den bait verfchij- 
     nen. Alsdan neemt men de buis weg, en fink de kraan van 
     het vat, waarin het Gas ontwikkeld worth; waarna men, 
     onder water den hats in de opening van het gevulde vat ge- 
     fehroefi hebbende, hetzelve van den waterluchtbak afneemt, 
     en, ma de kraan naar boven regtflandig nederzettende, door 
     middel van de aanvoeringshuis met den Gazoweter in verbin- 
     ding b•engt. Nu kan men veilig de flop van de tweede ope- 
     ning linemen, vermits bet in 't vat gebleven water, den mond 
     der ptp fluitende, het Gas belet uit te flroomen; vervulgens 
     de kraien openende, giet men door een' in de pijp geplaat- 
     flen trechter het vat vol water, waardoor het Gas verplaatst, 
     en in den Gazometer worth gedreven, waarbij men dezellcie 
     voorzorg wegens bet verzwaren van 't gewigt moet gebrui- 
     ken. Ea zoodanig ingerigt vat zat voldoende zijn; dock 
     gemalashalve kan men zich twee of meer aanfehaffen.
      Het koolflogg waterllofgas op deze wijze bereid zijnde, 
     fchijnt mij toe, zoo wel uit boofde van dei,zelfs zuiverheid, 
     als wegens de mindere omflagtigheid der bewerking, de voor- 
     keur boven de Engelfche manier, , om hetzelve uit de fleen- 
     kool te floken, te verdienen ; en wat de kosten der ingre- 
     diaten belangt, deze 'zouden bijna door de opbrengst van 
     her gedurende de bewerking gevormd ijzervitriool kunnen 
     worden beflreden. Wanneer men, namelijk , bij de overblij- 
     vende loog, eene, ter oplosfing der gevormde kristalleu, ge- 
     noegzame hoeveelheid kokend water voegt , de oplosfing eeni- 
     gen tijd op bet vuur twat verdampen, en vervolgens door 
     ongelijmd papier laat loopen, verkrijgt men, na de verlcoe- 
     ling der loog, het zuivertle ijzeryitriool, betwelk zoo wel tot 
     geneeskundig gebruik als voor de fabrijken gefchikt is. Hier- 
     bij moet men opmerken , dat her zwavedzuur, reeds tweema- 
     len ter bereiding des aethers gediend hebbende, veel van des- 
     zelfs waarde heeft verloren , en dus tegen veel minder prijt 
     le bekomen is; zoodat men, voornamelijk in fabrijken, waar-
                   A a $           is

        35a AANMERKINGEN EN PROEM, EAKENDIE HET GASLICHT.
        in het yzervitriool wordt gebruikt, volgens eene ruwe bere- 
        kening, de eerfle onkosten over den tijd van Lien jaren ver- 
        deelende, gedurende dien tijd, tegen den prijs van gewoon 
        lamplicht, en na verloop van denzelven dit Gaslicht bijna ge- 
        heel kosteloos zoude kunnen branden.
          Wanneer mijne omflandigheden de. eerfle uitgave toelieten, 
        en ik goede gelegenheid wist om het yzervitriool te debitéren,
        zoude ik zeker de proef met zoodanig eene Gaslamp voor 
        eigen gebruik nemen; doch, zulks geen plaats hebbende, heb 
        ik gedacht, zoodanige liefhebbers der Natuur en Scheikun- 
        de, welke hiertoe beter in ftaat, of in Genootichappen veree- 
        nigd zijn, geenen ondienst te doer, met dit flukje ter plaat- 
        Eng in UEd. Maandwerk aan te bieden.
          1k heb de eer met alle achting te zijn, enz.
            Harlingen.                               J. A. V. B.


                           TWEETAL IVITTIIEN.

        Ev A fliep elken nacht onder eenen rozeliruik. Toenmaals 
        bloeiden nog alle rozen wit, en hadden geene doornen. In 
        den nacht na hare eerfle zonde lag zij voor de eerfle maal 
        flapeloos tot in den morgenflond. Na eenen kortflondigen 
        angfligen droom ontwaakte zij — en zie! de jeugdige blos 
        barer wangen was in de bladeren der rozen overgegaan. De- 
        ze droegen thus de kleur der fchaamte; maar EVA was 
        bleek, en hare horst van doornen gewond.


          JEzus lag in den Hof Gethfemane op zijn aangezigte, 
        met matte en geflotene oogen. Zie! daar aanfchouwde 
        zijne verbeelding Engelen, in zwart fibers gehuld, eenen 
        last met zich voerende — ach! zijn ligchaam, met bebloed 
        lijnwaad bedekt. Het lijk werd gevolgd van vele andere En- 
        gelen, alien werktuigen des fpots en der martlinge dragen- 
        de — geefels, purperen mantel, doornkroon, fpeer en kruis. 
        Alle deze Engelen weenden. De Sluimerende fchrikte, fid- 
        derde, en bad: Fader! zoo 't mogelijk zij , ga deze ure my 
        Yoorby! — De treurige optogt betrad flatig eenen hoogen 
        drempel. Daar fprongen eensklaps de deuren eens majestueu- zen

                         TWEETAL MYTHEll              35E
        zen Tempeis open. Ben lichtflroom ftraalde hervoort in den 
        middernacht. Thans fchittert, in eene onaanfehouwbare
        rie, het kruis, met alle de wapenen des Doods. Het ligchaani 
        verheft zich , flrekt den arm, eene golvende zegevaan zwaai. 
        jende , hemelwaarts, en verdwijnt in eene zee van flralen. 
        Nog weergalmden de hooge triomfliederen des Hemels in het 
        oor des Weifelmoedigen, als Hij gefterkt oprees, en op vas- 
        ten won fprak: Niet mijn de Uwe gefchiede!


              IETS UIT IIET WER' VAN DEN BEET: DE PRADT.

        Lang voordat hij (a U ONAPARTE) Keizer werd, vertoon. 
        de zich in hem het aangeborene flreven naar onbeperkte beer- 
        fchappij ; hij droomde altijd flechts van politieke catatiro- 
        phen. Reeds in 1794. zeide hij: „ Er beflaan twee wanke- 
        lende troonen, welke ik fchragen wil; dien van Konflantino- 
        pel, en den Perzifclien." De Maarfclialk D U R oc verhaalde 
        mij clat , toen BUONAPARTE in 1796 onvoorziens bij de armee 
        van Italie: aanliwam, hij zijne Generaals op denzelfden eerbie- 
        cligen affland hield , als tien jaar later in c1,2 Louvre. Kort na 
        zijnen eerflen intogt in het .1111lanefcbe, en na den flag bij 
        Lodi, flelde men hem de inogelijkheid voor, om Lontharclije2 
        voor zich re verkrijgen ; waarop hij antwoordde: „ Ili ken 
        eenen fchooneren troon, die vacant is!" In September 1804. 
        zeide hij mij: Sedert tweehonderd jaar valt in Europa Diets 
        meer te beginnen ; flechts in het Oosten kan men nog in bet 
        groot werken." Honderdmaal klaagde hij over de palen, 
        welke de befchaving van Europa Ban zijn veroverend genie 
        ilelde. Dezelfde manier van denken dreef hem in zijn ver- 
        derf, naar Rutland. in 181r bad hij met mij een lang ge- 
        fprek. „ In vijf Oar," dit waren zijne woorden, „ zal ik 
        Heer der wereld zijn. Rutland alien is over, naar ik zal 
        het verpletten; Parijs moet den tot aan St. Cloud worden 
        voortgebouwd; vijftien lienielchepen jaarlijks, en die mogen 
        niet uitloopen, tot ik honderdvijftig bijeen heb; clan zal ik 
        zoo wel ter zee als te lande meester zijn, en de handel door 
        mine handen moeten van."



                                                      MI-

        352 MICHAEL SCHUPPACH, BIJOENAAMD DE EERGDOKTER.


            MICHAEL SCHUPPACH BJJGENAAMD DE HERCDOKTER.

        "Vermaard en zeer in den fmaak, hoewel geenszins een man 
        van de groote wereld , was in de afgeloopen eeuw m t- 
        cHAEL, scuuppAcu, van Lang enau , in Emmenthal, een 
        Heet,neester. Er was een tijd, dat inzonderheid aanzieulijken 
        en rijken, uit Frankrijk en Daitschland , en zelfs uit nog 
        afgelegener gewesten, naar hem eene bedevaart deden; en 
        ontelbaar zijn de genezingen, welke hij aan wanhopige kran. 
        ken van allerlei aaid verrigtie. Dat hem wondercuren ge- 
        Inkten met lieden, Wier ziekteitof overdaad en lediggang was, 
        en wie hij dagelijks een paar uren bergklimmens en zijnen 
        eenvoudigen Zwitfer-- kost voorfchreef, is geen wonder; des- 
        gelijks niet dat men zijnen raad zoo trouw opvolgde, want 
        — hij was 711 de mode: maar, dat hij niet flechts narren uit 
        de groote wereid , maar ook bezetenen uit lagere kringen 
        we! wist te behandelen, moge het volgende echte voorval 
        haven.
          Een rijke Zwitferfche pachter geloofde, dat hij van den 
        Duivel bezeten was, en er niet minder dan zeven in zijn lijf 
        bad. Vruchteloos hadden reeds eeuige geestelijke Heeren 
        van Freybar g , en zelfs de Kapuctjners te N*** , huu geestelijk 
        goochelfpel aan hem beproefd. Eindelijk bragten hem zijne 
        rabeilaanden naar MICHAEL SCHUPPACH. Deze nam, na 
        eenig beraad, op zich, den lijder te genezen. Hij maakte al- 
        lerlei vreemde voorbereidingen, fchreef den kranken eene 
        bepaalde dieet voor, en beloofde, wanneer hij na verloop 
        van zeven dagen, des middags op klokflag 12 ore, voor hem 
        zou henentreden, en de regterhand, na vooraf een kruis te 
        hebben gemaakt, op een zilveren krucifix, dat hij hem ver- 
        toonde , leggen , dat dan een Duivel zon worden nitgedreven. 
        De bezetene bleef niet in gebreke te vasten en zich alzoo 
        ligchamelijk voor te bereiden. Ten beftemden dage en our 
        verfcheen hij, deed alwat de Arts zeide, en raakte het kru- 
        cifix aan. Eensklaps ontving hij een' heftigen fchok , die hem 
        door merg en been drong; en MICHAEL SCHUPPACH riep:
          Daar gaat er den!" Hij onderrigtte zijnen patient zeer ernilig,
        dat thans con Duivel van hem was uitgevaren; waarop deze 
        met ongemeene blijdfchap antwoordde: Dat heb ik wel ge- 
        voeld, Dokter!" — Des anderen daags werd hetzelfclexaw

       racmt SCHUPPACII EIJGENAEMD DE BERODOICTER. 359

     remonieel ih acht gcnomen, en, toen de bezetene het kruis 
     wederom aanroerde, ontving hij andermaal eenen flag, eenig. 
     zins flerker dan gisteren; en s CHUPPACH zeide met bedaar- 
     de tevredenheid: „ Pasfecrt No. s." Zoo ging bet zes 
     dagen athtcreen. Wanneer de zesde Duivel verdreven was, 
     verklaarC,e de Wonderdokter, , dat hij het met dezen gemakke- 
     lijk had kunnen klaren, ‘,vij1 het flechts kleine en onderge- 
     fchikte Duiveltjes waren geweest; maar de zevende, die nog 
     bij hem huisde, was BEGLZEBUB, de Overfle der Duivelen, 
     en die zat heel vast. Op het vleijend fmeeken des kranken 
     en zijner vrienden, dat hij zijne tot heden zoo gelukkige 
     cuur toch nu niet zou flaken, hernam SCHUPPACH: „ Ik 
     gees mar, gij zult het niet kunnen doorflaan, wanneer s E- 
     ItLZEI3e13, merkende dat hij weg moet, zijnen toorn en woe- 
     de teger u loslaat." De kranke zeide, liever alles te willen nit- 
     harden, dan den ergflen van alien , dien hij maar al towel in zich      voelde , longer te behouden." SCHUPPACH bevel hem der- 
     voelde , longer te behouden." SCHUPPACH bevel hem der- 
     halve, rog Gene week elken morgen te vasten; en op den ze-
     venden jag wilde hij dan beproeven, of het pan zoo. De 
     zevende dog kwam; de bezetene verfcheen, en zeide, dat de 
     Duivel er reeds de Iucht van fcheen te hebben, dat hij or aan 
     DIOCSt en verfchrikkelijk in hem fpookte. „ Nu, de ketter 
     tnoet evenwel voort!" fprak SCHUPPACH: „ Grijp flechts 
     in Gods naam het krucifix regt geloovig aan!" De bezetene 
     deed zullcs met infpanning van al zijnen moed, en Itreeg een' 
     flag door al zijne ledematen, dat hij ter garde ftortte. T(
     zichzelven komende, zeide SCHUPPACH: „ Goddank, dat 
     gij nog !eat! Thans zijt 'ge vrij van aile Duivelen." — „ jo, 
     Goddank! ik gevoel het," hernam de kranke: Gij zijt een 
     echte Wonderman." — Van dit oogenblik geloofde zich de plat- 
     ter van elle booze Geesten verlost, en — was het inderdaad!
      Op welk eene wijze MICHAEL SCHUPPACH de zeven 
     Demons uitdreef, heeft ongetwijfeld de opmerkzame Lezer 
     reeds gegist. Met het zilveren krucifix, namelijk, had hij 
     den geleider eerier electrifeermachine in verband gebragt; en, 
     om den zevenden en laatfien Duivel zeker te verdrijven, 
     vond de zielkundige Boerendokter geraden, eene veel ver. 
     fierkte lading aan te wenden.
                   ^•••••••^••^

      Lens beyond rich in MICHAEL SCHUPPACH'S Laborato- 
                                 ri-

     354 MICHAEL SCHUPPACH BIJGENAAMD DE BERCDOKTER.
     num een groot getal, meerendeels zeer aanzienlijke lieden, 
     uit onderfcheidene wereldareken, dezen om zijn Gezondheids- 
     orakel te raadplegen, genen uit nieuwsgieriglaeid, enz. Under 
     andere waren er ettelijkc Fran_khe Heeren en Dames, alsme- 
     de een Ruslisch Vorst en zijne dochter, tegenwoordig, Wel- 
     ker fchoonheid elks regtmatige bewondering tot zich trok. 
     Een Jong Fransch Markies wilde, ten koste des Wonderdok. 
     ters en ten vermake der Dames, zijn vernuft laten werken; 
     doch deze , offchoon de Franfche fprnak niet geheel mees- 
     ter, antwoordde hem zulkerwijze, dat hij, in flede van den 
     Markies, de lagchers weldra op zijne zijde kreeg.
      Gedurende dit onderhoud, trad een oude, flechtgekleede 
     boer binnen, een der geburen van s C nu P P A C H, met een', 
     zilverwitten baard. SCHUPPACH keerde zich terflond van 
    zijn aanzienlijk gezelfclsap tot den ouden buurman, en, 
    boorende dat zijne vrouw ziek was, maakte hij zich gereed, 
    om voor dezelve allereerst het noodige te bezorgen, zonder 
    zich aan zijne aanzienlijke bezoekers te bekreunen, wier be- 
    langen hij min dringend fcheen te achten. Den Markies was 
    alzoo eene aanleiding tot zijne zoutelooze fchertferijen beno. 
    men; hij maakte daarom den grijsaard tot het voorwerp der. 
    zelve, die bleef wachten, tot buurman macHiEL hem jets 
    voor zijne oude at A at aj bereid had. Na eenige ellendige ann•     digheden over den langen, witten baard, wilde hij eene wed- 
    digheden over den langen, witten baard, wilde hij eene wed- 
    denfchap aangaan van twaalf Louis. d'or, dat geene der Da- 
    mes den ouden, leelijken grijskop durfde kusfen. De Rust?. 
    faze Vorstin gaf, op dit gezegde, haren bediende eenen 
    wenk. Deze bragt een bord. De Prinfes leide er twaalf 
    Louis - d'or op, en deed het daarop den Heer Markies aanbie- 
    den , die thans wel genoodzaakt was, ook zijne twaalf Louis- 
    d'or op te dokken. Hierop trad het fchoone meisje naar den 
    ouden boer met zijnen langen, grijzen baard, en fprak: „ Ver- 
    gun mij, eerbiedwaardige man, dat ik u naar de gewoonte 
    van inijn land begroete! " .En tin omarmde zij hem, en gaf 
    hem een' hartelijken kus. Vervolgens reikte zij hem, op de 
    bevalligne wijze, het goud op het bord toe, met de woor- 
    den: Neem dit, goede oude man, tot een aandenken van 
    mij, en ten bewijze, dat de Rusfi(che meisjes het voor
    heiligen pligc houden, den ouclerdom te eereu 1"


                               211J

          BIJ HET HERDENKEN AAN MIJN' VADER. 355


          Blj HET' HERDENItEN AAN MIJN' VADER.

        Wanneer een ouder daalt in 't graf, 
        Dan weer een zoon er Corns niet af, 
        Want met het fluiten van de kist 
        Vergeet hij ligt hetgeen hij mist,
        En acht zich van den dwang bevrijd; 
        Maar als hij eens, iu rijper tijd, 
        Ilerdenkt aan 't geen dat hij genoot 
        En 't geen hem de ouderliefde bood, 
        De kusjes, die hem moeder fchonk,
        En 't goud, dat in zijn' fpaarpot blank,
        Zijn uurwerk, iedre kleinigheid, 
        Uit vadermin hem toegeleid,
        En hij, door de eerfle zorg benard, 
        Geen     vindt voor de minfte fmart, 
        En, met het prangen van 't berouw, 
        Vergeefs naar de oogen zoekt der vrouw, 
        Die, al was vader eens wat ftraf, 
        Hem ongevergd haar voorfpraalc gaf, 
        Terwijl haar vaak een traan ontfchoot, 
        Als vaders wil haar weerfland bood; 
        Of als hij aan dien vader denkt, 
        En weemoed diep hem 't harte krenkt, 
        Hoe dat hij 's ouden wijzen raad 
        Nook in zijn gangen nam to baat, 
        Maar, als een ongehoorzaans kind, 
        En les en bee floeg in den wind; 
        Of als hij zedig zich gedraagt, 
        Een reine maagd tot weerhelft vraagt, 
        En deez', zijn hoogfte liefde en lust, 
        Als echtevrouw en moeder kust, 
        En zelf gevoelt, wat dat het zegt, 
        Als vaderzorg op 't harte legt, 
        En hij, met dat geluk bedeeld, 
        Dan met zijn lieve kinders fpeelt, 
        En denkt: eens was ik ook zoo groat; 
        Maar och, die vader is reeds dood, 
        Die mij zijn teedre liefde fchonk, 
        Wiens oog als 't wijn' van tranen bionic
                                            Toen

       356     EIJ HET HERBENKEN AAN VADERv
             Toen moeder hem den eerstling gar.... 
             En ook-die moeder ligt in 't grafi 
             o! Leefden beiden nu nog Maar, 
             Hoe zorg4e ik dan voor hem en haar; 
             Hoe deelden zij dan in mijn vreugd; 
             Hoe waar' dan heel mijn hart verheugd; 
             Hoe volgde ik dan hunn' rand en zin, 
             En loonde dus hun kindermin, 
             En vroeg berouwvol, tot mijn flraf, 
             Een boete voor elk misdrijf af, 
             Voor ieder woord, mijn tong ontilipt, 
             Voor iedren bilk, mijn oog ontglipt, 
             Voor iedre flugge of dwaze daad,
             Die thans nog 't hart met wroeging lint!
             Zoo zucht gij menigwerf, o zones!
               Als wroeging u 't geweten knaag,t, 
             En, om 't gedrag, dat hen dorst honen,
               U fchaamtc een blos op 't aanzigt jaagt. 
             Dinh, Welke vreugd u moog weervaren, 
             Wat rampipoed u deze card' moog bareu,
               Dan is, helaas ! 't berouw te last. 
             Toont dus aim hen, aan wien ge 't leven
       En alles dankt, war ooir de teale min kan geven,
         Uw' eerbied en uw deugd, zoo lang hun hartaar flaat!
                                     11. K....., GZ.

                   NATIONAAL KARAKTER.
       Een Franschman zeide tot een' Engelschman, dat , zoo bij 
       hen het geheim was uitgevonden van op en order het water 
       te wandelen, zij daarentegen de kunst hadden aan het lick 
       gebragt van door de lucht te zweven. hernam de Ea- 
       gelschman droogweg, wij zijn grondig, en gijlieden luchtig.

                      ELK ZIJN PLIGT•
       Toen BARIA-MARBOIS, Minister van jnstitie te Parrs, 
       bet berigt van LAVALETTE'S ontfnapping inleverde bij den 
       Koning, zou deze gezegd hebben: „ Men kan niet ontken- 
       nen, of Mcvrouw LAVALETTE en ik hebben onzen pligt 
       gedaan. Gave God, dat ik van de overigen hetzelfde kon 
       zeggeni"

      MENGELWERK.


      REDEVOERING , OVER DE GUNSTIGE VOORUITZIGTEN, 
       WELKE ONZE TEGENWOORDIGE STAATSGESTELD- 
        HEID GEEFT, VOOR DEN BLOEI DER KUNSTEN 
                EN WETENSCHAPPEN.
                     Door

          Mr. A. SIEWERTSZ VAN REESEMA, 
              Advocaat te Rotterdam (*).

           Gaerde Hoorders!

      Hoe aangenaam het mij te tneermalen geweest zij, in 
      uw midden te mogen optreden, en een toegevend ge- 
      hoor te vinden voor het onderhoud, waarmede ik het 
      waagde u te naderen, heden echter overtreft de gele- 
      genheid, welke mij daartoe is aangeboden , alles, wat 
      ik daarvan immer gevoeld heb , door de flateliikheid de- 
      zer feestviering, door de uitnemendheid mijner take, 
      door de gunilige (lemming zelve, waarmede gij alien, 
      G. H. ! mij omringt. Eene vreugdevolle zielsverheffing 
      bezielt deze talrijke vergadering, en wordt niet minder 
      gevoed door de opgcruimdheid der harten, dan zij door 
      de welluideride kianken van de voecIfter der blijollchap 
      is opgewekt. Een nieuw jaar heeft aangevangen zijne 
      dagen uit te {torten in den ftroom der eeuwen : weder- 
      om is de loopkring des vorigen gelloten; zijne uren zijn 
      als vlugtende golven verdwenen , oat Dimmer weder te 
      keeren: daar Nan wij nu aan den dam, achter welken 
      zij henenfnelden: daar zien wij weder eenen nieuwen 
                                    vloed
         Uitgefproken in de Maatfcliappij Verfcheidenheld ea Over- 
      eenflemming , bij gelegenheid van het jaarliiks gevierci wor- 
      dende Nieuwjaarsfeest, op den 5 van Louwmaand 1846.
       MENGELW. ISO. NO. S. B

     j''S DE TEGENWOORDIGE STAATSGESTELD;IEID
    vloed met jeugdigen hoogmoed aanrollen ; wij wenfchen 
    en hopen, dat hij zegen, en voorfpoed, en alle goede 
    dingen moge aanbrengen, en wij juichen zijne komst 
    te gemoet! Neen, ik ontveinze het niet, M. ! 
    gaarne betrede ik heden dit fpreekgefloelte, om uwe ge- 
    voelens te leiden: de vreugde baart toegevendheid; de 
    vreugde geeft kracht en leven aan den geest ; de vreug- 
    de verbroedert de harten, verheft het gemoed, en kleurt 
    den gezigteinder met de levendigfle verwen der hoop. 
    Uwe vreugde zelve is mij ten fchild; ik mag mijne zwak- 
    heid aan hare befcherming vertrouwen.
     Maar wat is het, M. ! dat thans in eene zoo 
    merkbare mate uwe vreugde verhoogt, bij dit gewigtige 
    tijdf1ip eener jaarsverwisfeling? Is het niet die heilige     aandoening,welke den minst gevoeligen bezielen moet, 
    aandoening,welke den minst gevoeligen bezielen moet, 
    wanneer hij, den eenen blik op het verledene geflagen, 
    eenen anderen werpt op de toekomst, die hem vet.-
    wacht ? Voorwaar! geheel verfchillend is bet ge- 
    voel , dat de verledene dagen ons geven, van hetgeen, 
    dat de aanflaande gebeurtenisfen ons.inboezemen. Ze- 
    kerheid, waarheid, ondervinding, zijn de dochters van 
    den verloopenen tijd: wat hij kwaads in zich befloot, 
    heeft hij ons geopenbaard; nitgeftort zijn zijne ram- 
    pen, geleden is het feed van zijne band; al zijn zoet 
    is reeds gendten, en ach! naar den aard onzer ondank- 
    baarheid, ligt bij velen deszelfs geheugenis ender de 
    blijvende fporen van het kwade bedolven; ja, bij den 
    meest gelukkigen, die het hoogfte genot des levens, in 
    uiterlijken voorfpoed, in innerlijk welzijn, in huisfelii-    ken vrede en vreugde, fmaken mogt, ligt misfchien al 
    ken vrede en vreugde, fmaken mogt, ligt misfchien al 
    dat goede reeds verftooten in den kroes der vergankelijk-     heid, en zelfs zijne fchaduw is voorbijgegaan. De t e- 
    heid, en zelfs zijne fchaduw is voorbijgegaan. De t e- 
    koinst, daarentegen, onbekend in hare uitvloeifelen, 
    gunftig aan onze verwachtingen, het toonbeeld onzer 
    hoop, ligt voor ons in een bevallig verfchiet, waartoe 
    ons de verbeelding hare treffelijkfte tooifels aanbrefigt.    Vernieuwd is onze telling, herboren is ons uitzigt, 
    Vernieuwd is onze telling, herboren is ons uitzigt, 
    beropend is de weg .onzer werkzaamheid: met nieuwen
                           cooed,

     WET BETREKKING TOT KUNST EN WETENSCHAP. 359
    mimed, met nieuwe krachten , met nieuwe voorteeke- 
    nen gaan wij eene nieuwe loopbaan in; en, gelijk alle 
    denkbeeld aan toekomenden rampfpoed vreemd is aan 
    onze zielen, zoO zeker fchljnt ons ook de voorfpoed 
    met vernieuWden blister tegen. Het verledene predikt 
    ons de vergankelijkheid; de toekomst belooft ons het 
    eeuwige leven.
     Inderdaad , M. H.! goddelijk en als van den hemel 
    afgedaald is de gewaarwording , welke de hoop op de 
    toekomst ons ingeeft; en er is geen tijdperk, hetwelk 
    ons dezelve weer gevoelen doet, dan de vernieuwing 
    van het jaar. Het is nu niet de geboortedag van eenen 
    enkelen, welke door bloedverwanten en vrienden worst 
    gevierd; het is die, van welken milliocnen broederen, 
    van welken de geheele Christenheid, fchoon door lan- 
    den en zeeen gefcheiden, de geboorte rekent van het 
    heil, dat hen ten eenigen dage zalig maken zal. Het is 
    een feest der vernieuwing voor alle bewoners der be- 
    fchaafde wereld. En zoo verheven als het is, zoo uit- 
    gebreid is het,tevens. Laten koningen en vorften hue- 
    ne vreugdedagen uitfchrijven, en laten dezen door alle 
    hunne onderzaten worden gevierd , — naast de nitgeftrek-    te gewesten hunner heerfchappiie,waar andere hoofdert 
    te gewesten hunner heerfchappiie,waar andere hoofdert 
    regeren , beerscht eene doodelijke (like, en welligt die    der ijverzucht of ontevredenheid; maar de dag van de 
    der ijverzucht of ontevredenheid; maar de dag van de 
    wedergeboorte des jaars- kent geene vreemdelingfcbap, 
    en alle vorften en volken der Christenheid zijn op den-     zelven vereenigd van harte, en wenfchen elkandér ge- 
    zelven vereenigd van harte, en wenfchen elkandér ge- 
    luk en voorfpoed en zegen. Het is een dag van algc- 
    meene welwillendheid, van algemeene hope.
     En zou dezelve het dan ook niet voor ons zijn, M. 
    H. ? Voor ons , wien bij al dat gevoel, hetwelk ook 
    aan anderen gemeen is , zoo bijzonder veel grond gege- 
    yen is , om de toekomst met vertrouwen te getnoet te 
    treden? Ik behoef niet te fpreken van al het voor- 
    deel, dat ieder onzer voor zich van dezelve verwacht. 
    Wij leven nog in een dier zeldzame, doch gewigtige 
    tijdperken der gefchiedenis , waarin die eeuwige waar-
                b 2        held

    s6o DE TEGENWOORDIQB STAATSGESTELDHEID
    heid niet voor eene bloote befpiegeling gehouden, man 
    tot in het binnenfte des hasten gevoeld wordt , dat het 
    welzijn der burgeren op het naauwfte verknocht is aan 
    dat des vaderlands. Nog is die heilige geestdrift niet 
    voorbij, welke ons, hoe knellender de banden waren 
    der dwingelandij , des te inniger aan het vaderland ver- 
    bond , en bij deszelfs bevrijding is uitgebariten met eenen     luister, welke boven alle vroegere bedrijven van ons 
    luister, welke boven alle vroegere bedrijven van ons 
    volksbeftaan zal fchitteren in de gedenkboeken der held- 
    haftigheid. Nog is, bij de hoop op voorfpoed en ze- 
    gen, onze eerfle blik op het vaderland gevestigd. Ja, 
    nog ontbrandt een gewijde gloed in onze harten, op het 
    hooren van dat dierbare woord, hetwelk, naast dat 
    van God, van ouders , van gade en kinderen, de tee- 
    derfte aandoeningen opwekt. Dat vadcrland is nu yr./J.. 
    gevochten door eigen moed, is verdedigd door eigen 
    kracht, wordt bewaakt door eigen eendragt , bloeit we- 
    derom door eigen nijverheid, is vrij en onafhankelijk. 
    Vrijheid en onafhankelijkheid zijn bet deel van elken 
    burger; zij bevatten in zich de gronditoffen van het al- 
    gemeen en bijzonder geluk ; zij zijn de voedflers der ver- 
    lichting, der kunften en wetenfchappen. o, M. H.! 
    welk een uitgebreid tafereel opent zich bier niet voor 
    onze waarneming! welk een ruint veld voor vreugde- 
    voile opmerkingen! welk een onuitputtclijke (chat van 
    zegenrijke beipiegelingen ligt voor onze oogen nitge- 
    fpreid, en noodigt ons bij dit jaarfeest tot een vrolijk 
    en dankbaar genot !
     Zeker, M. H.! zoude ik niet gevoegelijker aan mijne 
    taak kunnen voldoen, dan door met uwe aandacht dat 
    geheele veld van gunflige voorteekenen te doorwande- 
    len, hetwelk de gelteldheid van ons vaderland ons op 
    dit oogenblik aanbiedt. Het is toch van honderden ja- 
    ren het ecrfte , dat geopend wordt onder de vereeniging 
    van nitgeftrekte gewesten , oorfpronkelijk door taal en 
    zeden verbonden; het eerfte, dat geopend wordt on- 
    der eenen Koning, op onzen grond geboren; het eer- 
    fte, dat geopend wordt onder eene volkomene •gelijk- 
                             heid

     aiET BETREKKINO TOT KUNST EN WETENSCHAP. 361
    heid van alle godsdienflige gezindheden; het eerfte, dat    geop'end wordt onder zoo menigvuldige goede en voor 
    geop'end wordt onder zoo menigvuldige goede en voor 
    eens -ieders hart ftreelende welke te voren 
    vreemd waren aan onzen that, dat wij wel mogen zeg- 
    gen, het is het eerfte, waarin de bestmoLelijke gron- 
    den voor aanftaand geluk op de merkbaarfte wijze zijn 
    vereenigd.
     1k durf echter vertrouwen , M. V. ! dat gij mij van 
    eene geheele doorwandeling van al dat fchoone en gee- 
    de, hetwelk ons omringt , zult verfchoonen, niet al- 
    leen om de kortheid des tijds , maar ook om de plaats 
    zelve, waar wij ons bevinden, en welke bij uitfluiting 
    aan de kunften en wetenfchappen geheiligd is. Deze 
    vorderen bij dit feest, Waarin wij, als beftutirders , 
    als leden, als begunftigers dezer maatfchappij, ook on-     ze betrekkingen tot dezelve 6f verjaard Of vernieuwd 
    ze betrekkingen tot dezelve 6f verjaard Of vernieuwd 
    zien, ooze bijzondere aanciacht. Kan ik u dan, M. 
    H.! wel mishagen, door in dit feestuur uwe aandacht 
    alleen tot een gedeelte van het aangewezen tafereel te 
    bepalen ? En kan ik misdoen, door alle befpiegelingen 
    van eenen opzettelijk ftaatkundigen aard te laten va- 
    ren? Mag ik mij niet tot de betrekking, in welke wij 
    bier verfchijnen, van begunitigers en beoefenaars der 
    kunften en wetenfchappen , beperken ? VOorzeker moet 
    ik dit: gij vordert het van mij; uwe aandacht eischt 
    bet. Welaan! volgt mij dan met dezelve, terwijl ik 
    zal trachten u in een beknopt tafereel te fchetfen de 
    uitftekende vooruitzigten , welke dit eerfte nieuwjaar 
    onzer tegenwoordige ftaatsgefteldheid ons geeft, voor 
    den bloei der fra4e kunften en wetenfchappen in ons 
    vaderland.
     leder uwer, , M. H.! die maar eenigzins den omvang 
    van dit • onderwerp wil overzien, gevoelt reeds dade- 
    lijk, dat ik niet juist ddt gekozen heb, waarbij ik, in-    dien ik daartoe al de gaven had, die mij ontbreken, het 
    dien ik daartoe al de gaven had, die mij ontbreken, het     meest zoude kunnen fchitteren. Er zijn andere zijden 
    meest zoude kunnen fchitteren. Er zijn andere zijden 
    van de gelukkige omkeering, welke wij beleefd hebben, 
    die met veel hoogeren uitwendigen luister pralen, en
               Bb 3        La-

        S62 DE TEGENWOORDIGE STAATSGESTELDHEID,
        hare eigene pracht van zelve vertoonen. 1k had flechts 
        te fpreken van den koophandel, over wiens herleving 
        wij ons verheugen, en waarvan wij vooral thans , na 
        den weer geeindigden worftelltrijd , de zegenrijkfte vruch-
        ten mogen vcrwachten, om u alien opgetogen te doen 
        zijn bij de fchilderij, welke daarvan is op te hangen, 
        in vergelijking van de diepe vernedering, van de dood- 
        fche werkeloosheid, waarin deze hoofdbron van de 
        welvaart dezes lands , de fchepper van deszelfs beftaan, 
        verzonken lag in de vorige jaren. Of ik had maar aan 
        te ftippen de treffelijke overwinningen, door onze Ne- 
        derlandfche helden bevochten, om het vooruitzigt te 
        verlevendigen op den krijgsroem onzer voorvaderen, en 
        eene treffende tegenftelling te maken tusfchen de helde- 
        re dagen, die wij verwachten, en den naren nacht van 
        benaauwdheid, in welken wij gedompeld lagen. Neen, 
        M. H.! bij mijn onderwerp kan ik het licht, dat ik 
        ons te gemoet zie ftralen , niet tegen zoo groote duis- 
        ternis overftellen. Maar des te verdienftelijker zal Ne- 
        derland, zullen wij zelven uit de vergelijking herrijzen; 
        daar wij, in plaats van fchaamrood te worden over 
        hetgeen wij geduld hebben, integendeel trotsch mogen 
        zijn op hetgeen wij, zelfs onder de zwaarfle verdruk- 
        king, hebben gedaan. Want ik behoef ook niet, om 
        uwen geest te verheffen bij het tegenwoordig genot , 
        en bij onzen op de toekomst geflagen blik, eenen fluijer 
        op het verledene te werpen: en, moge ik hierdoor 
        verliezen aan middelen, om den luister der aanflaande 
        heerlijkheid des te fchitterender te malen, en door 
        blinkende trekken uwe verbeelding te vervoeren, mijn 
        onderwerp moet er in zijnen invloed op uwe harten 
        bij winnen, zoo waarlijk als wij fpijt gevoelen, dat 
        Nederland zich zoo diep neeft kunnen buigen.
           Dit toch heeft Nederland niet gedaan, met betrek- 
         king tot de begunftiging en beoefening der kunften en 
         wetenfchappen: integendeel heeft het zich, te midden 
         der flormen , van dien kant verbeven , zelfs boven het 
         hoogftc flandpunt, dat bet ooit te voren had bereikr.Gij

     MET BETREKKING TOT KUNST EN WETENSCHAP. 363
    &ij zelve, M. H. zijt daarvan niet flechts ooggetui- 
    gen , maar ook daartoe to dezer plaatie krachtdadige 
    medewerkers geweest. Interdaad, onder alle de fchok- 
    ken, welke ons vaderland finds bi'na eene halve eeuw 
    heeft verduurd, en welke hetzelve hoe langer hoe die- 
    per hebben geitort in den afgron .1 der ellende, is in- 
    tusfchen de be{'chaving van den geest deeds hooger en 
    hooger geklommen, en heeft wezenlft een toppunt be- 
    reikt, van 't welk zij met Gene ze lige verheffing mag 
    rerugzien, zelfs op de bloeijendfte tijden der vorige wel-    yaart. Terwijl onze fcheepvaart geboeid lag aan de 
    yaart. Terwijl onze fcheepvaart geboeid lag aan de 
    ijzeren banden van den dwang des tids , onze koopvaar- 
    dij verlamd was in alle hare bewegingen, onze fchatten 
    werden uitgeput , alle onze uitwendige krachten be- 
    zweken voor eenen eindeloozen oorlog, in een woord, 
    terwijl alle welfland kwijnde of verloren ging , heeft de     geest, die ons vaderland bewaakte, een wonder uitge- 
    geest, die ons vaderland bewaakte, een wonder uitge- 
    werkt, in de uitbreiding van de ware verlichting des 
    veritands , en in de bevordering van de zielverheffende 
    kunften. Wanneer toch, M. H. ! zagen wij de duiste- 
    re fchoolgeleerdheici zoo verre wijken voor de ware 
    wijsbegeerte, welke aan den eenen kant de twijfelarijen 
    eener ongerijmde vrijgeesterij vermijdt, en aan de ande- 
    re zijde met, opene blikken indringt in het verheven 
    doel onzes aanzijns ? Wanneer zagen wij , in plaats van 
    die deerniswaardige duisternis ; die de fcholen beheersch-    te , waarin het ontluikend veritand der vaderlandfche 
    te , waarin het ontluikend veritand der vaderlandfche 
    jeugd werd gepijnigd en verdoofd, zulk eene heldere 
    zon haar licht verfpreiden over het aankomend geflacht, 
    zelfs der laagfte itanden, en eenen zegen in hunne hoof- 
    den en harten fchieten, wiens oc'gst alle de fchatten 
    der wereld overtreft, en tot in de eeuwigheid voort- 
    duurt? Wanneer zagen wij in een tijdperk, op onzen 
    zoo tiaauw beperkten grond, een zoo groot aantal rede- 
    naars en dichters (die heerlijke namen waardig) veree- 
    nigd, wier tafereelen in de openlijke gehoorzalen alle 
    de zaden der deugd en der edelfte hartstogten in de 
    Borst onder medeburgeren ontvonkten, ons met hunne
               13 b 4       flan

    364 DE TEGENwOORDIGE STAATSGESTELDITEM
    Item vergezelden in onze huisgezinnen, en ons daar 
    het waarachtig geluk der menschheid verdubbeld deden 
    genieten? Wanneer zagen wij de tempels der fraaije 
    kunllen en wetenfchappen zoo bezocht door gretige 
    hoorders? Wanneer zagen wij haar rijk zoo uitgebreid, 
    dan juist in die tijden van tegenfpoed en rouwe?
     Voorwaar, , M. H. ! wie immer de gefchiedenis dier 
    tijden te boek zal ftellen, zal geniis veritomd than bij 
    tie vraag, hoe bij zulk een verfchijnfel zal overeenbren- 
    gen met hetgeen hem de vroegere, gefehiedenisfen, als 
    de oorzaken van den bloei en het verval der fraaijekun- 
    Hen en wetenfchappen, hadden aangewezen.- Te ver- 
    geefs zal hij in dezelve een dergelijk tijdperk zoeken, 
    yvavin deze des te hooger klornmen, hoe dieper 
    vrijheid en welvaart verzonken. En waar zal hij de 
    oplosfing kunnen vinden, dan in de flier zoo prOefon- 
    dervindelijk bewezene waarheid, dat de kunften, die 
    ons in eene denkbeeldige wereld inleiden, ons gegeven 
    zijn, om ons over de tegenwoordige te troosten, ons 
    boven dezelve te verheffen, ons tot eene betere voor 
    te bereiden? dan daarin, dat alle opmerkingen, uit 
    de vroegere gefchiedenis der kunften genomen, niet be- 
    rekend waren naar derzelver tegenwoordigen rang, nu 
    een hoogere en meer verheven zin haar bezielt; nu Bee- 
    ne beuzelachtige zucht om flechts te vermaken, maar 
    het goddelijk ftreven naar waarheid, fchoonheid, zede- 
    lijkheid , de borst des redenaars, des dichters , des fchil-    ders en toonkunitenaars ontvlamt ; nu de kuntten en 
    ders en toonkunitenaars ontvlamt ; nu de kuntten en 
    wetenfchappen, op eene hoogere leest gefchoeid, ecne 
    waarde voor zichzelve hebben gekregen , onafhankelijk 
    van de luim en van het lot der tijden, eeuwig als de waar-
    heid zelve? OD dat ilan,ipunt hielden zij zich itaan- 
    de, op zichzelve rustende; zij verhieven het gemoed 
    des meer en meer gevoeligen vaderlanders boven het 
    flof, dat hem omringde; z1 verpoosden zijnen ramp- 
    fpoed ; zij deden hem bet heil van den Imisfelijken vre- 
    de des te hooger fchatten, des te meer genieten: bij 
    Let velbreLai van de teederfte banden, bij het genii's
                             van

     NET DETRE/MING TOT KUNST EN WETENSCHAP. 365
    Van de kostelijkfte goederen, bij het wegzinken der 
    liefelijkfte hoop, deed men reuzenftappen in het riik der     waarheid en der deugd. Naar bok elders logentaal tot 
    waarheid en der deugd. Naar bok elders logentaal tot 
    een fieraad der befchaving gelden mogt, hier bewaar- 
    den redenaars en dichters het Hollandfche hart in des- 
    zelfs znirerheid; hier werd, waar het uiterlijke be- 
    zweek , het innerlijke behouden, en, bij het geheele 
    verval des handels, werd uit een yolk van kooplieden 
    eene natie van letterminnaren gefehapen.
     Zoo was dan de ftaat der kunften en wetenfchappen 
    in ons vaderland, v66r dat de heugelijke tijd lanbrak 
    in wiens gefleldheid ik nu meen dat de heerlijkile voor- 
    uitzigten zijn opgefloten, inderdaad geen ftaat van duis-     ternis , maar van •licht. Maar, vanwaar kwam het- 
    ternis , maar van •licht. Maar, vanwaar kwam het- 
    zelve ? Werd het ontfloken door de regering? werd 
    het aangevnurd door eene begunftigde vrijheid van den- 
    ken? 'werd bet gevoed door de inrigtingen , welke ons 
    omringden ? Gij , M. H. mbogt zelve antwoorden ! Neen, 
    de woorden niet flechts, maar zelfs de gedachten, la- 
    gen aan eenen verfchrikkehiken band, en 1110CStell eerst 
    door de zeef der fpitsvindigfte en angfligfte dwingelan- 
    dij wordcn getrokken , eer zij een duurzaam daglicht 
    mogten zien. Neen, de regering was op niets meerder 
    bedacht, dan op het to keer gaan der ware verlichting, 
    en had bijna reeds op onze hoogere fcholen alle wijs- 
    geerige vrijheid onder het juk gebragt, en door eenen 
    zwaren impost den goeden geest der lagere fcholen be- 
    kneld. Doch ik kan en wil bier niet uitweiden. Gij 
    weet het; gij hebt alles zelve gezien en ondervonden.
     De veerkracht , door welke de beoefening der kunflen 
    en wetenfchappen zich flaande heeft gehouden en zoo 
    boven mate is verhoogd, lag in de Nederlanders zel- 
    ven. Zij was eene vrucht van hunne eigene teelt. Van 
    de eerfte dagen huns volksbeftaans af, waren zij groot 
    in de letteren, beroemd in de wetenfchappen, gelukkig 
    in de kunften. Thans , echter, behielden zij eenen 
    nand, zoo al niet hooger, ten minfte gelijk aan dien 
    der meestgevorderde volken. Van dezenkant waren zij
                B 1) j       on-

    366 DE TEGENWOORDIGE STAATSCESTELDHEID
    onoverwinnelijk; van deze zijde bieven zij overwin- 
    naars. Op dit flrijdperk , waarin zij, door alle dwinge- 
    landij henen, het veld behouden en hunne magt telkens 
    meer uitgebreid hebben, mogen zij ook nu nog met 
    zelfvoldoening terugzien: alien , welke dien arijd volftre-     den hebben, ook gij, die te dezer plaatfe daarin vol- 
    den hebben, ook gij, die te dezer plaatfe daarin vol- 
    'hard hebt, zijn eene onverwelkbare eerekroon waar- 
    dig: zij hebben, waar 's lands vlag gerchonden, 's 
    lands fchat geplonderd , het land zelve vertreden werd, 
    de verlichting en den kunstroem des vaderlands onbe- 
    fmet bewaard!
     En ziet daar, M. H.! eenen wel meer ontkennenden 
    dan itelligen, doch echter eenen gewigtigen hoofd- 
    grand , op welken ik mijne gunflige vooruitzigten in de 
    toekomst bouwe, en die, nevens meer andere, in bet 
    reeds verhandelde ligt. Daarom heb ik 'anger, dan u 
    misfchien noodig fcheen, bij de fchilderij van onzen 
    vorigen toefland verwijld, en kan alsnu met meerdere 
    fnclheid ten doel gaan.
     Indien toch de regering, welke ons tegen wil en dank 
    beheerscht heeft, en de flaatsgefteldheid, waarin dezel- 
    ye ons bragt , eenigen gunfligen invloed hadden gehad 
    op dien merkbaren bloei der kunften en wetenfchappen, 
    welke ons toen omringde, dan zoude er eene twijfeling 
    kunnen ontftaan, of te dezen aanzien de verandering 
    wel verbetering ware. lk weet bet, Nederland zou des- 
    Diettemin alles, en ook dit, aan zijne onafhankelijkliehl 
    hebben opgeofferd; niaar het zou echter eenen groote1 
    fchat hebben verloren. Nu, integendeel , kunnen wij 
    met voile ruhnte zeggen: het heeft nicts verloren van 
    't geen dien luisterrijken bloei deed ontftaan en voed- 
    de; het heeft geene enkele parel van zijne kroon verlo- 
    ren, toen zijne geweldenaren zijn ontvloden. Het bleef 
    in voile kracht, in vollen luister pralen; het behield 
    zijnen vollen rijkdom in de verlichting, de befchaving 
    en de veerkracht der Nederlanderen. Maar neen!
      uirdrukking is het denkbeeld, dat ik hier moest 
    blootleggen, geheel onwaardig. Niet behouden is die
                             veer-

     DIET DILTREKKING TOT KUNST EN wETENSCHAp. 367
    veerkracht, neen; zij is duizendvoud verhoogd, op 
    hetzelfde oogenblik, dat het vaderland herwonnen was. 
    Mogt hier en elders, in den tijd der verdrukking, de 
    geestdrift ontvlamd zijn door de verontwaardiging — 
    ach hare uitbarfting werd alom bijna verfmoord door 
    den drukkcnden dampkring, en haar hoogfte gloed door 
    de over haar gefpreide asfche fchier onkenbaar. Slecius     onder het kleed van eenen Romein, durfde zelfs de 
    onder het kleed van eenen Romein, durfde zelfs de 
    ftoute HE z MER s den verwaten Franschman ten won 
    ftellen en verpletteren. Maar welke geestdrift geleek 
    aan die der vrijheid, die elks hart tot dichter maakte,     en elks geest met de betooverendfte beelden verVulde? 
    en elks geest met de betooverendfte beelden verVulde? 
    De vrijheid liet naauwelijks haren ademtogt gaam over 
    het verdrukte vaderland, of de vlam floeg aan alle zij-     den uit, en deed duizende zonnen verrijzen voor het be- 
    den uit, en deed duizende zonnen verrijzen voor het be-     wonderend oog. Goddelijke toonen klonken de heme-, 
    wonderend oog. Goddelijke toonen klonken de heme-, 
    len te gemoet. Zoo hadden nimmer in Nederland noch 
    dichters, noch redenaars gefproken! Zulk eene ver- 
    rukking had hen nog nimmer bezield! Zulk eene verhe- 
    venheid, zulk eene ftoutheid, zulk eene fchoonheid 
    hadden zich nimmer in hunne gewrochten vereenigd !— 
    Maar nog hooger is de vlam geftegen, toen nu die van 
    den hemel verworvene vrijheid, in het verloopen jaar, 
    door vaderlandfchen heldenmoed verdedigd, en Neder- 
    lands verpande naam door het bloed van haren Vorst is 
    ingelost. Gij, M. H. ! die hier en elders, op gewij- 
    de en ongewijde plaatfen , die heerlijke gebeurtenisfen     hoordet vermelden, gij hebt zelve door uwe bewon- 
    hoordet vermelden, gij hebt zelve door uwe bewon- 
    dering en toejuiching geopenbaard, dat dezelve aan de 
    welfprekendheid en de dichtkunst eene kracht hebben 
    toegevoegd, welke met onwcerftaanbaren invloed de 
    harten weet te buigen en de geesten te verrukken.
     Zoo beflaat dan ook onder onzen nu ontvangenen 'hats• 
    vorm al de kracht , waardoor onder onze overheerfching 
    de kunften en wetenrchappen bloeiden: de geest der 
    vooruitgaande verlichting en befchaving van Nederland 
    is zelfs hooger geklommen aan de hand der vrijheid. 
    Maar ex ligt nog meer in de tegenitelling, welke de vo-
                           ri.

    563 DF TEGENWOORDIGE STAATSGESTELDIIEM,
    rige dagen ons opleverden. De tegenfpoed, namelijk, 
    welke toenmaals den bloei der kuniten tot een wonder 
    maakte, beitaat niet meer. De voorfpoed heft reeds 
    zijnen gulden horen op , en maakt zich gereed lien te 
    ledigen aan de voeten der arbeidzaamheid: de vrede ver- 
    fiert het aardrijk met alle de liefelijkheden van zijnen 
    rijkdom: de koophandel opent alle de bronnen van wel- 
    vaart : de zee is bevrijd; alle de deelen der aarde wed- 
    ijveren wederom in gastvrijheid, en alle volken mengen 
    zich in broederlijke liefde : de kunflen en wetenfehap- 
    pen zien alle de fchatkamers wederom geopend, waar- 
    tfit haar in de heerlijkfle tijcien der wereld de beste of-     fers werden aangebragt : de eenwen van PERICLES, 
    fers werden aangebragt : de eenwen van PERICLES, 
    van AUGUSTUS, van FREDRIK HENDRIK herle- 
    yen : wat immer den bloei der kunften en weten- 
    fchappen bevorderd heeft, ftroomt te zamen, en nit 
    den volken vloed rijst voor Nederland een nooit geziene 
    morgen op. De hoogile kracht van binnen, in de geest- 
    drift, de verlichting, de befchaving der Nederlande- 
    ren; de rijkfte fehat van buiten, in eenen onoverzicn- 
    baren kring van hulpbronnen; geene derzelven getlo- 
    ten , alien geopend: ziet daar, wat het tegenwoordig 
    oogenblik ons aanbiedt, en hoe bet een verfchiet voor 
    ons opent , bij welks heerlijkheid geen ander te verge- 
    lijken is!
     Maar, M. H. ! die heerlijkheid zien wij daarom met 
    des te grooter zekerheid te gemoet, dcwijI daarenboven 
    in onze ftaatsgefteldheid zelve nog zoo vele gronden 
    voor haar zijn vervat , van welke de meeste andere vol- 
    ken geene fchaduw kunnen aanwijzen. Het is wel zoo., 
    nimmer heeft de wijsgeer, de verltandige vriend der 
    menschheid, zich voor geheel de bekende wereld een' 
    heugelijker voorfpeId, dan bij den val der jongstbe- 
    kende dwingelandij. Met jeugdige fierheid hadden alle 
    de ftaten van Europa zich verheven voor de zaak der 
    menschheid, en hunne arbeid beloofde eenen heertijken 
    oogst. Overal was kennis en verlichting verfpreid; 
    zelfs het bijgeloovige Spanje had niet flechts een voor-
                            beeld

     MET BE TREKKING TOT KUNST EN WETENSCHAR. 361
    be Id van licicienmoed en volharding gegeven, waar- 
    door alleen de redding der. geheele aarde is voorbereid, 
    maar had ook alle de kluisters der domheid afgefchud, 
    en zich in den rang geplaatst der verlichte natien. De 
    gisting der omwentelingszucht fcheen ungewerkt te 
    hebben, het onweder fcheen verdwenen, en alleen des- 
    zelfs zegenrijke invloed op de vruchtbare aarde °verge- 
    bleven te zijn. Het was alsof de geheele wereld een 
    nieuw leven beginnen zoude, alsof eindelijk alom uit 
    de duisternis het licht was aangebroken. — Gij weet 
    echter, M. H. ! hoe onderfcheidene regenten, in ver- 
    fchillende landen, zeer verre nog ten achtere bij hunne 
    tijdgenooten, in Bens dat licht wederom hebben bedekt 
    met den fluijer van bijgeloof en dweeperij en domheid; 
    hoe een enkele zelfs de redders van zijnen flaat om het 
    werk der verlichting heeft geflraft; hoe een ander reeds 
    zelf zijne wankelmoedigheid heeft geboet. Gij weet het, 
    110C zelfs het land, dat anders het voorbeeld van vrij-. 
    heid zoo luisterrijk heeft gegeven, dat het daarvan zelfs     den titel gekregen heeft, hoe Engeland, dat zoo opzet- 
    den titel gekregen heeft, hoe Engeland, dat zoo opzet- 
    telljk den flavenhandel beoarloogt tegen alle verwach- 
    ting nog zijne Roomfche ingezetenen gckluisterd lioudt 
    in de boeijen der vernedering, even alsof de vrijheiddes 
    ligchaams kostelijker ware dan die van den edelen geest. 
    Maar gij, vriend der menschheid, die in uwe verwach- 
    tingen u zoo zeer bedrogen ziet, dat gij reeds fpreekt 
    en openlijk fchrijft van den teruggang der verlichting, 
    ila uw oog op het gelukkige Nederland, zoo als het 
        na de vestiging der laatile grondwet, in zijnen 
    geheelen omvang bellaat. Hier vindt gij allesvereenigd, 
    wet u dicrbaar zijn kan. Hier heeft de Vorst het yolk 
    geeerd , het yolk zijne eigene achting gehandliaafd. Hier     heeft zelfs gecne enkele verdeeldheid den voortgang der 
    heeft zelfs gecne enkele verdeeldheid den voortgang der 
    verlichting opgehouden; daar de Vorst zijn yolk be- 
    minde , en het hooger fchatte, over eene belchaafde en 
    werkzame natie, dan over eenen hoop dwcepende le- 
    diggangers , te gebieden. Hier hebben Vorst en yolk ge- 
    lijken tred gehouden, en, den laatilen ilagbootn van 
                            vet-

    370 DE TEGENWOORDIGE STAATSGESTELDHEID,
    veronderde dwalingen verbreltende , den hechtflen grond 
    gelegd voor toekointlig geluk. Hier oogst de getrouwe 
    Vorst eene algerneene liefcle van alle zijne onderzaten; 
    hier oogffen alle de burgers de heerlijke vruchten der 
    ware vrijheid.
     Het is dan ook bier, dat de waarachtigfle 'ileunfels 
    van den bloei der kunften en wetenfchappen zich met 
    de inwendige veerkracht van den gecst des Nederlan- 
    ders , en de uiterlijke voordeelcn, die hem -omringen , 
    zoo naauw verbinden en vereenigen , dat zij zelfs de 
    itoutfle verwachtingen wettigen molten.
     Eene vergrooting van grondgebied, en hereeniging 
    van lang gercheidene broederen, beeft den werkkring 
    uitgebreid, den redenaar eene grootere fchonwpiaats gc- 
    opend, den opbouwer der fchoone moedertaal nieuwe 
    velden ter bezaaiiing ontbloot. Eene heerlijke landflreek ,     wier aangename verfchieten de verbeeldingskracht out- 
    wier aangename verfchieten de verbeeldingskracht out- 
    vonken , is met onzen door kunst gerchapenen en bc- 
    houdenen grond vereenigd, en vomit met denzelven 
    een geheel, 't welk in verfcheidenheid alle anderen 
    overtreft. Betooverend was van ouds reeds de indrult, 
    welken gindlche fireken op den landbewoner maakten; 
    met kracht maalCe hij hare fchoonheid, en de Vlaam- 
    fche fchilderfchool fireefde welhaast den roem der ha- 
    liaanfche op zijde. Ook thans nog heerscht ginds die 
    edele kunst met niet minder grootschheid dan bier, 
    waar de welfprekendheid en de dichtkunst veel hooger 
    dan ginds zijn gezeteld, en de goddelijke toonkunst ge- 
    lijken rang bekleedt als daar. Een edele wed[trijd is al- 
    zoo geopend, en met den beminnelijkilen naijver gaan 
    alle de kunftenaars ten reije. Met zusterlljke overeen- 
    flemming volgen hen de itrengere wetenfchappen, in 
    3,velker beoefenaars ons vaderland zoo rijk , in vergelij- 
    king van anderen fchatrijk is: de bewondering en toe- 
    juiching van eene geheele vereenigde natie ontvlamt al. 
    ler eerzucht ; en deze edele hartstogt words de bron 
    eener grootheid, zoo als zij nimmer aan Nederland 
    Was toegedachti          Nog

     POET BETREKKING TOT KUNST EN WETENSCITAP. 372
     Nog hooger, , bovenal, moet die grootheid rijzen, 
    omdat alle de inwoners van het vereenigde Nederland, 
    van well: eenen !land of rang of geloofsbelijdenis ook, 
    gelijk zijn voor de wet. Allen hebben gelijke aanfpraak 
    op de belooning hunner talenten ; alien kunnen opklim- 
    men tot de hoogfie waardigheden; alien zijn vrij in de 
    keuze hunner beftemming. Zoo is die geliikheid onder 
    eenen monarchalen regeringsvorm verwezenlijkt , welke 
    van ouds alleen in gemeenebesten werd gczocht, en 
    voor welke ook in latere dagen firoomen bloeds verge- 
    ten zijn, met welke alleen hare fahn.en fchaduw werd 
    verkregen ! Maar zoo is ook de grond gelegd voor eenen 
    ijver , voor eene infpanning, voor eene geestdrift , waar-    van de uitwerkfelen heerlijk moeten zijn voor het varier- 
    van de uitwerkfelen heerlijk moeten zijn voor het varier-     land; zoo zijn de fcheidsmuren neergeflort, welke de 
    land; zoo zijn de fcheidsmuren neergeflort, welke de 
    verlichting tegenhielden, om ook tot de in weelde ver- 
    zonkene hoogfte ftanden door te dringen , en het hoogst- 
    niogelijke nut te doen; zoo is het geheele yolk flechts 
    een huisgezin , waarvan alle de leden ftreven naar een 
    zelfde doel, het heil des vaderlands!
     Maar, kan die verlichting zelve niet door de genen, 
    die het naast den Vorst omringen, misbruikt worden 
    tot einden , waarover zich de menschheid bedroeven 
    zoude? Kan die grootheid, welke wij te gemoet zien, 
    niet ontaarden in trotschheid en wulpschheid en weel- 
    de; en kunnen deze niet alle die fchromelijke gevolgen 
    hebben, welke eens den welfprekenden ROUSSEAU 
    hebben doen ijveren tegen bet nadeel der befchaving? 
    Kan niet de iijst der door hem opgegevene tijdperken, 
    waarin de groffle onzedelijkheid op de hoogfte verlich- 
    ting gevoigd is , ook nog worden vermeerderd? En kan 
    dan, eindelijk, de loopbaan, welke door de vrijheid ge- 
    opend werd, niet door veroveringszucht, door. onder- 
    drukking, door dwingelandij worden gefloten ? — Voor- 
    zeker, M. H.! is dit niet vreemd in de gefchiedenis 
    der wereld; maar zeker ook is aan u, is aan iederen 
    Nederlander bet fterkfte wapen daartegen ter hand ge- 
    field, door hetwelk kloektnoedig te gebruiken gij het 
                           kwaad

    372 DE TEGENWOORDIGE STAATSGESTELIIIIEID
    kwaad in de geboorte ftuiten, en in zijne gevolgen ge- 
    heel vernietigen kunt. Vrijheid van fpreken en fcbrij- 
    ven is u door de grondwet gewaarborgd. Zoo lang die 
    bettaat , hebt gij niet te vreezcn, dan voor uwe cigen 
    werkeloosbeid: zoo dra die verviel, ware a de grond- 
    wet zelve flechts eene begoocheling. Wijsgeer, , rede- 
    naar, , dichter , die het Neil uwes vaderlands , die de goe-    de zeden, die den godsdienst, bemint ! gij zelve zijt hun 
    de zeden, die den godsdienst, bemint ! gij zelve zijt hun 
    fchild en beukelaar,wanneer bet gevaar hen dreig:t , dat 
    de gouddorst, de wellust, de hotintrigue, dat de on- 
    regtvaardigheid van 's lands beambten doen ontftaan. 
    Be Vorst zelf roept u op te hunner , te zijner belcher- 
    ming ; want bij wil het goede en veracht bet kwa..le. 
    Be Vorst zelf verlaat zich op u, dat gij niet zwijgen 
    zult , maar. met den donder uwer ftem den onverlaat 
    zult verpletten , die de vrijhejd, de deugd, de regtvaar- 
    digheid van Vorst „of van yolk zou durv‘2:n fchenden. 
    Gij fpreekt, en 's Vorften binnenkamer is niet voor u 
    gefloten. Gij fpreekt, en de ondeugd verbleckt. Gij 
    fpreekt, en de hoogst verhevenen dalen in bet ftof. En, 
    weert gij zó6 door deze uwe vrijheid alle angflige bekom- 
    .mernisfen af, hoc verheft gij tevens door dezelve onze 
    hoop op de toekomst! Nu is gecn onderwerp nicer ver- 
    bodene flof, geene gedachte ulcer gekluisterd. Vrij en 
    vrank laat gij, gij alien, die de kunften en wctenfchap- 
    pen beoefent, uw verftand, Inv gevoel, uwe verbeell. 
    dingskracht werken. Welk eenen oogst doer gij ons ver- 
    beiden, gij, die zoo vruchtbaar geweest zijt in eenen 
    tijd, toen gij alien aan bander waart gclegd, en de 
    minfle•aEwijki•.g van bet afgebakend fpoor met wiskun- 
    dige firengheid werd teruggewezen! Met uitgefpreide 
    vleugelen verheft zich de geest der Nederlandercn tot 
    het ideaal der volkomenheid; hij doorklieft eene mate, 
    looze ruimte, en zoo onbeperkt als zijne vlugt is, zoo 
    grenzeloos is ook de rijkdom der genietingen, die van 
    hem afdalen tot bet gelukkige vaderland.
     Of twijfelt nog iemand? Moet ik dan eindelijk bij 
    dit alley nog voegen, dat de beoefening der kunflen en 
                             wea

        DIET tETREKKING TOT KUNST WETENSCHAP. 373
      wetenfchappen op de merkbaarfte wijze door hen, die 
      ons regeren, wordt begunfligd? Ja, ook de aanmoedi- 
      ging van 's lands wege is in al derzelvcr hooge
      lingen uitgedrukt. Alom worden geleerden en kunfte- 
      naars geacht en met onderfcheiding behandeld: de adel 
      der verdienfle , de adel der deugd, de waarachtige adel 
      des menfchen, wordt in zijnen hoogen rang erkend. 
      De vrije kunften worden van alle lasten ontheven; de 
      Vorflen en Vorflinnen des lands wedijveren in derzel- 
      ver bcocfening met hunne landgenooten, en dingen met 
      hen naar de volmaakthcid: de hand des Konings voert 
      den profetifchen dichter, den verhevenen wijsgeer, , den 
      edclen kunftenaar in de reijen der geordenden, en, het- 
      geen nog meer is, ziin mond befluurt de fcholen der 
      wetenfchappen door wetten, welke niet dan wijsheid 
      en verlichting ademcn. — Wat zie ik, M. H. ! flemt 
      gij alien mij met levendige overtuiging toe? Wel, laat 
      ons dan de toekomst met eene verlevendigde hope to 
      gemoct ftaren!
        Maar laat ons clan ook onszelven dier toekomst waar- 
      dig gelragen. Gij, die hier tot dezelve nadert, als tot 
      eene plant, welke door uwe zorgen is opgekweekt, o 
      verlaat Naar niet in baren groei tot volkomenen was- 
      dom ! \Vat zoude uw hart u zeggen van eenen zoon, 
      Wiens moeder hem door bare toefpraalt in de dagen van 
      tegenfpoecl heeft opgebeurd, en hem heeft bii- 
      gettaan met alles , wat hem bet leven kon dierbaar ma- 
      ken, en die, nu hij zelf tot voorfpoed gekomen is, zij- 
      ne moeder konde vergeten? — Afkcerig van zull: eene 
      ondankbaarheid, zult gij, integendeel, den tempel, die 
      u eene fchuilplaats was tegen de flaatsflormen, door 
      uwen bijfland tegen alle atbrcuk Wel-rumen , door uwe 
      vlijtige opkomst tegen den fmaad der verlating beveili- 
      gen. De voorfpoed zal u met zijne aanlokfelen omrin- 
      gen; maar bier zult gij verademing zoeken voor de 
      werkzaamheid, welke ook hij vereischt: bier zult gij 
      de leeringen der wijsheid, de bloemen der bevalligbeid, 
      de fierfels der zanggodinnen vereenigd vinden, om u bet
        MENGELW, 1$10. NO. B.     Cc         le-

    374 DE TZGENWOORDIGE STAATSGESTELDHEID ENZ.
    levenspad te veraangenamen, en, als den weg tot eene 
    betere wereld, te verheerlijken. Dierbaar zij u dan 
    Naar zegen; zoo dierbaar als het vaderland!


     WAARNEMINGEN, BETREKKELIJK DE KOEPOKINEN- 
      TING', BIJ REEDS MET KINDERZIEKTE BESMET- 
             TE VOORWERPEN.
          (Vervolg en fiat van M. pl.)
    De Koepokftof, welke ik, zoo als in de derde Waar- 
    neming vermeld 'hat, op den soften October, den 
    achtflen dag der Koepokken zoo Wel, als der Kinder- 
    riekte , van GEERTRUIDA ADRIANA G. tusfchcn 
    glaasjes bewaard had, bezigde ik den volgenden dag, 
    ter inenting der vier navolgende kineren, ten einde den     afloop dezer kunstbewerking naauwkeurig gade teflaan.
    afloop dezer kunstbewerking naauwkeurig gade teflaan.
            Viildc traarneming.
     Vooreerst dan werd ANNA 0., een zeer gezond 
    meisje, acht maanden oud , met dezelve gevaccineerd. 
    Op den 25flen Oct. , den vierden dag na de inenting, 
    waren er fporen aanwezig , dat de inenting gevat had.
     Op den zevenden dag na de inenting itonden de'Koc- 
    pokken als gewoonlijk.
     Op den elfden dag hadden zij den gewonen rooden 
    rand, hoewel deze eenigzins kleiner in omtrek was: 
    overigens was bet kind volkomen gezond.
     Op den twaalfden dag na de inenting vertoonden zicb , 
    eerst in het gezigt, naderhand op de overige deelen des     ligehaams, zeer kleine puistjes; zijnde het kind vol- 
    ligehaams, zeer kleine puistjes; zijnde het kind vol- 
    komen wel.
     Op den veertienden dag na de inenting waren de Koe- 
    pokken met eene gelijkmatige korst bedekt , en er ble- 
    yen nog eenige teekenen van den rooden rand aanwe- 
    zig. Het was de derde dag, dat zich kleine puistjes 
    vctewe.inLi hadden; zij waren hard op het gevoel, en

             AVAARNEMINGEN.  375
    droegen meerendeels de kenteekenen van valfche Kin- 
    clerpokken; fommige in het gezigt fchenen in het op- 
    komen, andere waren reeds verder ; alleen op de kin 
    was er eene aanwezig, welke de gedaante van eene na- 
    tuurlijke Kinderpok had aangenomen. De gezondheici 
    was geenszins geftoord.
     Op den vijftienden dag na de inenting was het kind 
    volmaakt we]; de roode kring der Koepokken was ge- 
    heel verdwenen; derzelver korst droog en regelmatig. 
    Het was de vierde dag na de uitbotting; fommigepuist- 
    ies waren geheel verdroogd, waaronder ook dat op 
    de kin , 't welk gisteren zoo geheel de gedaante van 
    eene natuurlijke pok had aangenomen; andere, daaren- 
    tegen , fchenen op te komen; terwijl, eindelijk , eenige,     hoewel zeer weinige, op eenen rooden grond flonden 
    hoewel zeer weinige, op eenen rooden grond flonden 
    te zweren.
     Op den zestienden dag na de inenting flonden de Koe- 
    pokken als gisteren; het kind bleef volmaakt gezond; 
    de meeste puistjes waren verdwenen, fommige ver- 
    droogd; flechts hier en daar fcheen een nieuw ten 
    voorfchijn te komen.
     Op den zeventienden dag na de inenting, den zesden 
    na de uitbotting, was het uitflag geheel verdwenen of 
    verdroogd; ook de Koepokken waren met eene harde, 
    drooge korst voorzien. Overigens was en bleef de ge- 
    zondheid geheel onbelemmerd.
             Zesde Waarneming.
     Desgelijks werd op den 2 iften October dezelfde flof, 
    waarvan in de voorgaande AVaarneming gefproken is, 
    ter inenting gebezigd bij ELISABETH S., een ge- 
    zond kind van twaalf weken.
     Tot op den negenden dag na de inenting was het kind 
    volmaakt gezond gebleven, en de Koepokken, waar- 
    van flechts twee op den linker arm waren opgekomen, 
    hadden geheel haren natuurlijken loop behouden. Den 
    volgenden dag vertoonden zich , eerst op het gezigt, 
    naderhand op enkele andere deelen des ligchaams, klei- 
                C c2,ne

    376      WAARNEMINCEN
    ne puistjes , voorafgegaan door . braking , onrust 
    fchreeuwen, en vergezeld van eene zware ontlasting, 
    van dunne en ainkende drekfloffen.
     Op den elfden dag na de inenting, den tweeden der 
    algemeene uitbotting, hadden de Koepokken eene ge- 
    heel witte kleur, even als eene rijpe zweer, , warcn 
    plat en ineengevallen; zij hadden een' zeer grooten en 
    harden, hoogrooden rand, geheel als bezaaid met klei- 
    ne witte puistjes, uitziende als rijpe zweren , in gedaan-    te en grootte volkotnen gelijk aan opkomende pokjes. 
    te en grootte volkotnen gelijk aan opkomende pokjes. 
    In het gezigt vertoonden zich vele dergelijke puistjes; 
    eene zeer groote floncl op het fleutelbeen aan de regter 
    zijde, en fcheen reeds te verdroogen; de borst, bulk 
    en beenen waren geheel vrij van uitflag. De dunne ont- 
    lasting duurde voort ; de pols was fuel en koortsach- 
    tig; de tong zuiver; het kind zeer onrustig, echter 
    gretig naar de moederlijke borst. Voor geneesmiddel 
    bekwam het eene Infief. 4rnic. met Sp. Minder. 
    en Syr. diacod.
     Op den twaalfden dag na de inenting , derden der 
    uitbotting, was bet kind minder onrustig, zonder 
    koorts; de ontlasting was minder ; bet nam gretig de 
    borst, en de gezondheid fcheen minder geftoord.. De 
    puist np bet regter fleutelbeen was geheel verdroogd
    en bijna afgevallen. De moeder, , eene zeer gefcliikte 
    vrouw, verzekerde mij, dat zij deze eerst bij het opko- 
    men der pokken ontdekt had; terwijl dezelve, bij bet 
    dagelijks wasfchen van haar kind, geenszins aan bare 
    aanclacht konde ontglipt zijn. Het petal der puistjes 
    was in het gezigt, en vooral rondom de kin, zeer ver- 
    meerderd; voorts waren er vele op de beenen en billen 
    aanwezig , terwijl flatus enkele op de handen, armen, 
    borst en buik gevonden werden. De Koepokken had- 
    den de gedaante van platte, rijpe zweren, waren zeer 
    wit van kleur, en fchenen eene taaije,,etterachtige flof-     fe te bevatten. Derzelver roode rand was minder nit- 
    fe te bevatten. Derzelver roode rand was minder nit- 
    gebreid, echter donker van kleur en hard; de kleine 
    puistjes op denzclven waren wel grooter dan gisteren,

            ZETREKKELUK DE KOEPOKINENTING. 377
       cell= kleiner dan op de overige deelen des ligcbaams; 
       alle, zoo wel hier als elders, hadden ligte fporen van 
       eenen umbilicus. 1k liet, om de verdere uitbotting to 
       bevorderen, de geneesmiddelen voortgebruiken.
        Op den dertienden dag na de inenting, vicrdcn der 
       uitbotting, waren fommige pokken, voornamelijk in 
       het gezigt, echter ook op andere deelen des ligchaams, 
       in grootte toegenomen , hoewel niet in getal vermeer- 
       derd. De puist op bet fleutelbeen was met eene droo- 
       ge korst bedekt, maar fond zeer varig. De rand der 
       Koepokken was aanmerkelijk in omtrek en roodheid af- 
       genomen; op denzelven waren de pokjes in zoo grooten 
       getale aanwezig, dat zij, zonder ineen to vloeijtn, niet 
       meerder konden zijn; in grootte , intusfchen , haddcn 
       zij niet aangewonnen. De Koepokken zelve bleven nog 
       geheel wit; hare gedaante was veranderd, op bet aan- 
       raken vast en eeltachtig, als zonder flof, en geheel 
       plat. Overigens was de gezondheid zeer goed.
        Op den veertienden dag na de inenting, vijfilen der 
       uitbotting, was er naauwelijks eenige flof in de pokjes 
       nierkbaar ; zij fchenen cenigzins traag. in Karen loop, 
       ilonden desniettemin zeer good; die op do areola , hoe- 
       wel klein, waren echter aanmerkelijk in grootte toege- 
       nomen ; op alien was de indruk, of umbilicus, verdwe- 
       nen: het getal was niet vermeerderd. De puist op het 
       ileutelbeen was droog, en met eene korst beclekt. De 
       Koepokken waren geheel van gedaante veranderd, en 
       vertoonden, met de natuurlijke pokken ineengefmolten, 
       eene geheel onregelmatige, vrij uitgeflrekte figuur;
       Nvaren zeer plat, geheel wit van kleur, , en bevatteclen 
       Beene flof; de roode rand was geheel verdwcnen, en 
       de hardheid verminderd.
        Op den vijftienden dag na de inenting, zesden der 
       uitbotting, waren de p6kjcs overal met ecnige fof gc- 
       vuld , vooral die, wtlke op het gezigt ftonden; aan- 
       imerkelijk was derzelver getal rondom de kin, insgefijks 
       in de nabijheid der Koepokken; ja zelfs in hare drooge, 
       Witte) unregelmatige en harde masa fchenen ccnig-c
                        C c 3              acci

    373     WAARNE1VIINGEM
    zeer kleine, nu eerst opgekomene, puistje$ door, en 
    werden door de Koepok als overdekt; de areola was 
    wederom vermeerderd, zeer rood, heet en hard op het 
    aanvoelen; de kleine pokjes op dezelve en in de Koe- 
    pok zeer klein, als fpeldenknoppen. Overigens was het 
    kind zeer wel.
     Op den zestienden dag na de inenting, zevenden der 
    uitbotting, waren de Koepokken droog, .onregelmatig 
    en bruinachtig van kleur; het roode en harde der areo- 
    la was verminderd; echter flonden op dezelve nog pok- 
    jes, meestal ter grootte van fpeldenknopjes en kleiner,     fommige iets grooter, en edn zelfs met flof gevuld. De 
    fommige iets grooter, en edn zelfs met flof gevuld. De 
    overige pokken flonden zeer goed , waren rond van ge- 
    daante en welgevuld, en hadden eenen rooden grond.
     Op den zeventienden dag na de inenting, achtflen 
    der uitbotting, begonnen de pokken aan de kin te ver- 
    droogen, en op anderc plaatfen werden zij met eene ge- 
    le kleur bedekt. De form der Koepokken bleef zeer on. 
    regelmatig; zij hadden eene ligt bruine en dunne korst ;    de omtrek bled- nog wel eenigzins rood, maar geens- 
    de omtrek bled- nog wel eenigzins rood, maar geens- 
    zins hard; ook bleven de pokjes daar ter plaatfe nog 
    even klein, als kleine blaasjes zonder ilof, maar met 
    een' ligten indruk voorzien. Er verfpreidde zich cond- 
    om dit kind een zeer onaangename, eigenaardige pok- 
    ken - flank.
     Op den achttienden dag na de inenting, negenden der 
    uitbotting, begonnen de Kinderpokken meer en meer 
    op te droogen. De Koepokken kregen eene nog droo- 
    ger en onregelmatiger korst; de pokjes op haren om- 
    trek flonden deels als drooge blaasjes deels waren zij 
    opergefcheurd, en vielen af.
     Op den negentienden dag na de inenting, tienden der 
    uitbotting, waren aan de kin enkele pokken afgevallen; 
    alle overige werden drooger. De onregelmatige korst 
    der Koepokken was harder; enkele pokjes op haren om- 
    trek waren Lard op het gevoel, even als nu ecrst op- 
    )aomencle; op den volgenden dag, intltsfchen , waren 
                            zij

             ZETREKKELIJK DE KOEPOKINENTING. 379
       zij wederom verdwenen, al de blaasjes opengefpron, 
       gen, en de losfe epidermic affchilferend.
         Op den tweeentwintigften dag na de inenting , dertien- 
       den der uitbotting, vielen de pokken meer en meer af; 
       de korst der Koepokken meer ingekrompen.
         Op den vierentwintigften dag na de inenting, vijftien- 
       den der uitbotting, waren , uitgezonderd in het gezigt, 
       meest alle pokjes afgevallen, en derzelver plaats door 
       donkerroode vlakken vervangen.
         Op den negenentwintigften dag na de inenting, twin- 
       tigften na de uitbotting, waren al de Kinderpokken af- 
       gevallen; maar de Koepokken vielen eerst af op den 
       3111en December, zijnde (ins tien weken na derzelver 
       inenting. Intusfchen genoot het kind, van den sden 
       November to rekenen, eene onafgebrokene gezondheid.
                   Zeverde Waarneming.
         De flof, waarmede de kinderen uit de twee laatst- 
       voorgaande Waarnemingen ingeent werden , bezigde ik 
       teffens op denzelfden :Jaen October voor FREDERI+ 
       KA WILIIELMINA N., een zeer gezond meisje van 
       ointrent een jaar.
         Tot op den elfden dag na de inenting hadden de Koe- 
       pokken haren geregelden gang gehouden, en waren he- 
       den met een' zecr gocden rooden kring voorzien. Er 
       vertoonden zich nu hier en daar, meest echter op het 
       gezigt , kleine puistjes , even als opkomende pokjes. 
       intusfchen bleef de gezondheid ongefloord.
         Op den twaalfden dag na de inenting, tweeden der 
       uitbotting, was het kind onrustiger dan gisteren, nam 
       echter gretig de borst , maar had, volgens zeggen der moe- 
       der, , finds vijf dagen geene ontlasting gehad. Het gezigt 
      Was met een aanmerkelijk getal pokjes bezet , desgelijks de 
       billen en beenen; minder vond ik op de borst , en flechts 
      zeer weinige op de armen. De vier Koepokken hadden 
      bet aanzien van rijpe zweren, en waren met een' taaijen 
      ester gevuld; de kring was zeer rood en hard, maar 
      kleiner geworden in omtrek; dezelve was wet owe-
                        C s 4

       180            WAAILNEMINGEN
       bare kleine pokjes als bezaaid; alle, niet flechts hier, 
       maar ook elders , hadden eenen ligten indruk. Om de 
       verdere uitbotting to bevorderen, gaf ik een mixtuur, 
       beftaande uit 4g. Sambtte. met Sp. *Minder. en Syr. 
       filth.
        Op den dertienden na de inenting , derden der uitbot, 
       ting, hadden de pokjes in getal, maar niet in uitgebreid- 
       heid , gewonnen. Het kind was rusti ger , zonder koorts , 
       en had eene zeer goede ontlasting gehad. De kring der 
       Koepokken was meer zamengetrokken; zij zelve waren 
       zeer wit, hard en eeltachtig op het aanraken, plat, en 
       van gedaante veranderd.
        Den veertienden dag na de inenting, vierden der uit- 
       botting, hadden de pokken aanindrkelijk in grootte ge- 
       wonnen; het geheele ligchaam , maar vooral het gezigt , 
       was zeer vol van dezelve; oogen en neus waren geflo- 
       ten : eenige op het gezigt bevatteden eene heldere vloei- 
       flof; derzelver indruk was verloren. De Koepokken 
       waren zeer van gedaante veranderd, en vormden, met 
       de pokken als iheengefmolten, eene zeer onregelmati- 
       ge, uitgebreide en platte figuur , wit van kleur en zon- 
       der eenige vloeiftof. De itrenla was verdwenen, de 
       hardheid minder, en de pokken daar ter plaatfe, hoe- 
       zeer nog klein, grooter dan voorheen.
        Op den vijftienden dag na de inenting , vijfden der uit- 
       botting, waren al de pokken met zeer veel flof gevuld, 
       en, hoewel ieder op zichzelve fond, was bet geheele 
       ligchaam er mede als overdekt ; oogen en neus blevcn 
       gefloten. De Koepokken waren van eene platte, harde, 
       drooge en onregelmatige masfa ter grootte van eene 
       groene erwt verheven, en vertoonden zich als eene ge- 
       zwollen blaas; dezelve met eene naald geopend zijnde, 
       ontlastte zich eene waterachtige, halfdoorfchijnende, 
       zelffandige, geelachtig -witte vloeifof, , even als in de 
       pokken, /radio fuppurationis , bevat is. De areact was 
       op nieuw ten voorfchijn gekomen, zeer rood van kleur, 
       gezwollen en hard; de pokken op dezelve waxen veel 
       grooter, en bevatteden, als elders, fof.Op

             SEMEEKELIJK DE KOEPOKINENTING. tSt

         Op de.n zestienden dag na de inenting, zesden der 
       uitbotting, waren de Kinderpokken zeer gevuld, en 
       itonden als parels op eenen levendig rooden grond; 
       zij bedekten het ganfche gezigt en overige ligchaam; 
       door d'ezelve bleven oogen eti news gefloten. 1)e Koe- 
       pOklten waren bruilLehtig van kleur, geheel onregel- 
       matig van vorm, en bevatteden op nieuw zeer veel 
       vloeillof ; derzelver areola was veel in kleur en hard- 
       heid verminderd: ook daar flonden de pokken als el- 
       ders, uitgczonderd enkele, die zeer klein bleven.
         Op den zeventienden dag na de inenting, zevenden 
       der uitbotting, begonnen de pokken, voornamelijk in 
       het gezigt, zeer op te droogen, zoo zelfs, dat nu neus 
       en oogen geopend werdcn gevonden. Dc Koepokken 
       waren met eene onregelmatige, bruine, vlakke en bar- 
       de korst overdekt ; op de areola , die nog eenigzins 
       rood was, droogden ook enkele pokken; fommige,daar- 
       entegen, waren nog geheel met liof gevuld : hare groot- 
       te verfchiIde wijders weinig met die op andere deelen 
       des ligchaams.
         Op den achttienden dag na de inenting, achtften 
       uitbotting, begonnen de pokken zeer clerk te verdroo- 
       gen ; ook de onregelmatige crusty der Koepokken word 
       dikker en harder, gelijk ook de Kinderpokken in haren 
       omtrek.
         Op den negentienden dag na de inenting, negenden 
       der uitbotting, fcheen 66ne korst der Koepokken los te 
       worden; in hare nabpeid kon men de los geworden op- 
       perhuid bij geheele ftukken afwrijven.
         Op den eenentwintigften dag na de inenting, elfden 
       der uitbotting, waren vele pokken afgevallen, gelijk 
       ook cone korst der Koepokken; de hold was daar rcr 
      plaatfe geheel gaaf, uitgezonderd een klein kuiltje ono- 
      gelijk de plaats der inenting.
        Op den vierentwintigIten dag na de inenting, veer- 
      tienden der uitbotting, waren , flechts weinige nitge- 
      zonderd ; alte pokken algevallen ; de plaats, waar zij 
      geftaan hadden, was doukerrood. Op de twee laatst-
                        ( c 5             YOOT-

             WAARNEMrNOW4
    voorgaande dagen waren de Koepokken afgevallen, alle 
    een klein kuiltje, met een roofje in het midden, ach- 
    terlatende.
     Ik verliet bet kind overigens zeer gezond; hebbende 
    lietzelve finds den 3den November geene de minite tee- 
    kenen van ankre ongeiteldheid gehad.
     Het verdient optherking, dat, een ander kind, met 
    name MARIA B., elf maanden oud, op denzelfden 
    dag, den 2iften October, met gewone Koepokilof inge- 
    ent zijnde , de Koepokken haren geregelden loop gehon- 
    den hebben, in weerwil dat dit kind met het laatstge- 
    noemde al dien tijd in gene wieg heeft doorgebragt, 
    zonder door de Kinderziekte of eenige andere ongefteld- 
    heid te worden aangetast. Neemt men in aanmerking, 
    dat de eerfle teekenen van Kinderziekte zich op den 
    elfden dag na de Vaccinatie bij bet eerfte vertoonden, 
    zoo kan men als zeker vastftelIen, dat de Koepokken, 
    in dat tijdperk gevorderd, reeds al haar beveiligend vex-     mogen uitoefenen.
    mogen uitoefenen.
            Achtfle 117€rnrneming.
     Eindelijk bezigde ik een gedeelte der ilof, waarmede 
    de kinderen, in de drie laatfte Waarnemingen voorko- 
    mende, werden ingeent , tot hetzelfde oogmerk bij s o- 
    P 11 IA LOUISA S. , een me,isje van ongeveer vier ja- 
    ren; en deze bewerking had desgelijks op den 2iften 
    October plaats.
     Op den vierden dag na de inenting deden zich ken- 
    merken op, dat dezelve gevat had.
     Op den zevenden dag na de inenting fcheen de loop 
    onregelmatig , en dus de Koepok valsch te zullen worden.
     Op den elfden dag na de inenting waren de Koepok- 
    ken geheel onregelmatig, en fchenen reeds te verdroo- 
    gen ; terwijI zij op den vijftienden dag na de inenting 
    niets meer dan kleine, drooge ftippcn achterlieten: er 
    bleef dus geen twijfel over, of de Koepokken mogten 
    voor valsch verklaard worden. Van het oogenblik der 
    inenting af, tot op heden, heeft het kind geen fchiin

                BETILEKKELIJIL DE KOEPOKINENTINCI.      3g3
        van ongefleldheid gehad. Misfchien had het reeds in 
        vroegeren tijd in befmetting geweest; zijnde het een 
        vondeling, en dus niets aangaande de vroegere lotge- 
        vallen te beflisfen.1••••••^11M.Ime
          Opzettelijk heb ik mij bij die voorwerpen, waar de 
        uitbotting der Kinderziekte met eenige toevallen yen.- 
        zeld ging, van de meest aangeprezene geneesmiddelen, 
        uit kwik- of fpiesglas - bereidingen beftaande , onthou-
        den , ten einde door deze, zoo vermogcnd op de huid 
        werkende, geene bijzonderc wijziging aan den loop der 
        ziekte mede te deelen. Ligtclijk zal men uit de gegeve- 
        re Waarnemingen bet verfchil van het behoedende der 
        Koepokken kunnen opmaken, waarfchijnlijk naar mate 
        min- of meerder vat baarheid voor de befmetting bij on- 
        derfcheidene voorwerpen aanwezig was. Intusfehen 
        blijkt hex genoegzaam, dat in geen der gevallen, hoe 
        'hevig ook de Kinderziekte mogt woeden, aan deze door 
        de Koepokken een kwaadaardige loop is toegevoegd ge- 
        worden. Weshalve men veilig, bij vooronderflelde be- 
        fmetting, deze kunstbewcrking mag aanraden, ten ein- 
        de, zoo mogelijk, den gevreesden vijand te verjagen, 
        gelijk zulks zondcr tegenfpraak in de vijfde Waarneming 
        plaats heeft gevonden, en misfehien wel tot een' ge- 
        snakkelijker afloop der Kinderziekte mede te werken, 
        gelijk nit de vierde Waarneming mag blijken, welk kind 
        deze ziekte in een' vrij minderen graad dan hare beide 
        zusters gehad heeft.
          Zeker fchijnt de tusfchenkomst der Koepokken iets 
        tot het later ten voorfchijn komen der Kinderziekte te 
        weeg te brengen. . Waarom anders is deze, welke bij 
        de gewone inenting zich meestal tuslchen den zevenden 
        en negenden dag bepaalt, in de vijfde, zesde en ze- 
        vende Waarneming, eerst met den tienden, elfden, 
        en zelfs twaalfden dag begonnen?
          Vooral belangrijk kwamen mij deze Waarnemingen 
        voor, ten einde de yoorzigtigheid omtrent de keuze 
                                                         der

        314                  WAARNEWNGtil
        der Koepokflof ten flerkfte aan te bevelcn; daar van 
        dezelve, naar mijn inzien ,zoo veel tot bevestiging van 
        Naar beveiligend vermogen afhangt.
          Eenigen tijd geleden, vond ik in het yourn. der 
        Prakt. Heilk. von C. W. HUFELAND, IV St. April 
        1815. pag. 47, een verhaal van Prof. REMER, dat hij 
        vier kinderen vaccineerde met de 'toile van een gezond 
        achtjarig meisje, hetwelk den avond na het nemen der 
        ftoffe natuurlijke Kinderziekte kreeg, waaraan zij op 
        den elfden dag overleed; terwijl de ingeenten ware Koe- 
        pokken kregen, zonder door Kinderziekte te worden 
        aangetast. De Hoogleeraar bepaalt hier den dag niet, 
        waarop door hem de flof genomen is; zeggende alleen, 
        dat hij de inenting verrigtte mit der fehr fchOnen vas- 
        ferhellen Lymphe, aus den ausg,ezeichnet l'Olk0711171Cliefl
        Pufieln eines achtjährigen Miidehens, etc.
          're zelfder plaatfe verhaalt hij, in eene aanteeke- 
        ning, den gunftigen afloop van eene Vaccinatie met 
        Itof, onwetend van een kind genomen, met fyphilis 
        befmet; daarbij bctoogende, dat een in het ligchaam 
        aanwezig miasma zich niet aan de Koepokftof kan me- 
        dedeelen, zoo lang dezelve nog voor overbrenging ge- 
        fchikt is; terwijl, volgens zijne meening, de Koepok 
        dan flechts plaatfelijk wcrkzaam is.
          Het zij verre, dat ik, de waarheid dezer waar- 
        nemingen eenigzins in twijfel Eon willen trekken; 
        immers kan de geregelde en ongefloorde loop der 
        Koepokken van eene niindere vatbaarheid, of ande- 
        re ons onbekende oorzaken, hebben afgehangen. In- 
        tusfchen leeren mijne proefnemingcn, dat de Koepok- 
        ken, hoe geregeld in haren loop, hoe natuurlijk, en 
        fchoon iri gedaante, met hare flof cen ander fmet kun- 
        nen bevatten, dat onveranderd zijne werking op het 
        dierlijk ligchaam uitoefent. En, zoo zij de fmetflof 
        der Kinderziekte onveranderd kunnen overbrengen , voor 
        welke, bij derzelver geregelde werking, alle vatbaar- 
        held in het ligchaam, gedurende het geheele levee, ver- 
        nietigd wordt, hoe veel gernakkelijker kunnen dan niet zoo-

            BETREKKELIJK DE KOEPOKINENTING. 385
      zoodanige male overgaan , teen welke tie Koepokken, 
      ten minfte tot op den huidigen dag, nog niet als 
       beboedmichicl bekcncl ftaan?


           NIEUW ONTDEItTE VOLEPLANTING IN DE ZUIDZEE.

       Kapitein STAINES hecit met de fchepen Briton en Tagus 
       eene Europefche volkplanting midden in de Zvidzee ontdekt, 
       waaromtrent de Engelfchen ons het volgende bcrigten:
        In het jaar 1789 bralt, geliilt bekend is, op het Koninklij- 
       ke fchip Bounty, dat den broodvruchtboom van Otaheite naar 
       de Irestindiên zou overbrengen, gedurende de terugreize, op 
       aanhitfing van eenen zekeren CHRISTIAN, cone muitcrij nit. 
       Dc Kapitein en zijne officieren werden in eene boot nitge. 
       zet, en laudden, na eenen wonderbaren togt, op een der 
       Nolukfche eilanden aan, waar zij eene Hollandfche volkplan- 
       ting vonden. De muiters bragten het fchip terug :mar Ota- 
       heite , beproefden menigerlei ondernemingen, doch werden 
       oneens, ten deele vermoord, ten deele ook later van een an- 
       der Engelsch fchip gevangen genomen en naar Engeland te. 
       ruggebragt, waar zij de verdiende ftraffe leden. Intusfchen 
       was cu It 1STIAN zelf, met acht 21jner medgezellen, noord- 
       waarts gezeild ; hij nain van Otaheite twaalf vrouwen en zes 
       mannen mode; doch, daar men nooit weer van deze me:lichen 
       gehoord had, geloofde men, dat zij reeds fang vcrongelukt 
       warcn. Hoc groot was, dos, de verbazing, toen Kapitein 
       ST Ai NES , met de fchepen Briton en Tagus, op den togt 
       van de Illarkiezen- eilanden naar Valparaifo, den 17 Sept. 
       1814, op con voor woest gehouden eiland, dat op de kaar- 
       ten Pitcairn-eiland genoemd wordt, water innemen wilde, ea 
       eene boot vol bloeijencie jonge Bedell op het fchip toeroei- 
       de, do Eng;elfi:hen in de Engeljehe taal begroetende! Het bleek 
       fpoedig, dat doze fchoone jeugd de nakomelingfchap Bier 
       muiter-volkplanting was, welke intusfchen zeldzame lotge- 
       vallen had ondergaan. Slechts weinige jaren hadden zij zich 
       daar nei:rgezet, toen de zes Otaheiters, hunne flaven, in 
       Etnen nacht de gezamenlijke Engelfrizen ombragten, tot op 
       êt;nen, die zwaar gewond achterbleef. In denzelfden naeht 
       oefenden de weduwen der verflagenen bet regt van weder- 
       vergelding, en vermoordden hare landslieden; en die acne
                                            En-

        36             MEOW ONTDEKTE VOLIMANTINC
        Engelschman ,joIIN ADA         bieef met de vrouwen en kinde- 
        ren over. Deze kinderen zijn onder elkander gehuwd, 
        hebben reeds weder kinderen voortgebragt; zoodat Kapitein 
        STAINES, na vijf= en - twintig jaren, eene bevolking van zes- 
        en-veertig voiwasfenen en een groot aantal kinderen vond. 
        Allen waren groot en flerk, van bewonderenswaardige fchoon- 
        heid; en de zeelieden verheugden zich, in hen al de trekkers 
        Bens openen, Engelfchen gelaats te vinden. Het nicest onder- 
        fcheidde zich de oudae zoon van dien CHRISTIAN, de 
        ecrstgcborene van het eiland, ongeveer vijf-en- twintig jaar 
        oud, die den zonderlingen naam draagt van DONDERDAG 
        OCTOBER CHRISTIAN. JOHN ADAMS, een man tusfchen
        de vijftig en zestig jaren, is de patriarch van dit nieuwe 
        volkje, en tetTens deszelfs leeraar en wetgever. Elk van hen moet
        het land bouwen, en, heeft hij eon auk gronds bruikbaar 
        gemaakt, zoo kiest hij zich een meisje, en de oude matroos 
        verbindt het jonge paar. Hij is geftreng op goede zeden, en 
        heeft de gevoelens van den godsdienst bij zichzelven en hij 
        zijne jonge volkplanting zeer levendig weten te houden. De 
        Engelfchen waren diep geroerd, toen de eerst aan boord ge- 
        komene jongelingen op eenen kleinen maaltijd onthaald wer- 
        den, daar een van hen opflond, en, met gevouwen
        flaande een gebed uitfprak. Wonderbaar was de verbazing de- 
        zer halfwilden over eene •koe, welke zij aan boord van de 
        Briton vonden; zij wisten Met, of het eene groote geit , clan 
        een gehoornd varken was. ADAMS was in den beginne vol 
        vrees, dat men hem zou arresteren; dock, toen hem verze. 
        kerd werd, dat men zelfs van zijn beflaan niets of wist, vet 
        minder zoodanigen last had, was de vreugde van dit volkje 
        onbelchrijfelijk. De ganfche rijkdom des eilands werd te 
        werk gefleld, om de gasten te onthalen , — yams , kokosnoten, 
        andere vruchten, eijeren, en geitenmelk ; ADAMS wilde zelfs 
        voor het feestmaal een varken flagten , dock hetwelk 
        men niet toeliet. De kunst, om nit boombast kleederen te 
        maken, hebben zij van Otaheitefche vrouwen, hunne moe- 
        ders, geleerd, die bijna alle reeds overleden zijn. IJzer en 
        velerlei gereedfchappen bezitten zij nog van het fchip, dat 
        hunne vaders naar dit eiland bragt , en hetwelk terftond bij 
        de eerfle landing tot noodig gebruik efloopt werd. In kunst- 
        vlijt en in alle ondernemingen vertoont zich Europefche plan- 
        matigheid. De jonge weisjes van bet eiland verweiven van derei-

               IN DE ZEIDZEK. 387
    teizigers eenen enthuflastifcben lof; en AD Am s bctuigde, dat    feciert CHRISTIAN's dood geen misdrijf weer op bet eiland 
    feciert CHRISTIAN's dood geen misdrijf weer op bet eiland 
    had plaats gehad. Alle jongelingen en meisjes hadden door- 
    gaans Engelfche gelaatsvorming, en in hunne kleur die onbe- 
    vallige roodheid der eilandbewoners van den flillen Oceaan 
    niet. De meisjes hadden een rokje, dat tot aan de knie reik- 
    te, en eene foort van mantel, minder om beflendig te dra. 
    geu, dale om zich tegcn de zon te befchutten. De jonge 
    c nit I s T IAN had een' dock om de heupen, en een'
    hoed met hanevederen op het hoofd. Het klimaat is zeer 
    fchoon en holder. Het eiland niet groot in omtrek, is zeer 
    vruchtbaar ; er hevinden zich varkens, bokken, velerlei ge- 
    vogelte, aardappelen, broodvrucht enz., en de kust is zeer 
    vischrijk. De inwoners fpreken de Otaheitefche taal en de En.     gelfchen waarop Kapitein STAINES , in zijn verflag aan den 
    gelfchen waarop Kapitein STAINES , in zijn verflag aan den 
    Vice-admiraal nixo D, het voorflel bouwt, dezelven tor 
    zendelingen te gebruiken; Bat echter, , is to hopen, geens 
    plaats zal grijpen. S T A INE s geeft de ligging van het el- 
    land aan op 25 graden, 4 minuten zuider breedte, en 130 
    graden, 25 minuten wester lengte van Greenwich.


       NiEuwE BEsCaltuviNo DEP. STAD wAsHINGToN , 
              NOORD- AMERIKA.

    Washington is eene geheel nieuwe fad; man het kan en 
    zal niet lang (Wren, of zij zal de oudfle fleden der nieuwe 
    wereld in omtrek, pracht en volksmenigte verre achter zich 
    laten. Reeds thans munt zij door de menigte van groote, 
    openbare gebouwen en paleizen boven andere plaatfen in de 
    Vereenigde Staten nit. Doch, hetgeen zij thans doet zien, 
    is (feats als den eerilen grondflag tot het groote werk te be.    fchouwen, weiks oprigting en voleindiging toekomenden tijden 
    fchouwen, weiks oprigting en voleindiging toekomenden tijden 
    is aanbevolen. De gefchiedenis barer eerfle grondlegging en 
    hares thellen wasdoms is, kortelijk, volgende:
     De bondgenootfchappelijke regering kon, nit den aard der 
    zake, baron beflendigen zetel niet verkrijgen in eenen of an-     deren der afzonderlijke Platen van het Bondgenootfchap. Want 
    deren der afzonderlijke Platen van het Bondgenootfchap. Want 
    daardoor zou dozen een vcorregt boven de anderen zijn in. 
    geruimd, dat, volgens het aangenomen beginfel, Met behoerde 
    plants te grijpeui eii vroeger of later zou zich dezelve tot
                             eene

     3$8        NIEUWE WES CITRIJVING

     cane foort van Centraalflaat verheven hebben. De plants tot 
     de Refidentic van de bondgenootfchappelijke regering, C1T 
     voor de bijecnkomflen van bet Congres, mocst op een van 
     al de ftaten onafhankclijk gebied verkozen worden, en wel
     een oord, dat, zoo veel mogelijk , alien leden der vereeni- 
     ginge even gefchikt lag. De, met het ontwerpen eens dien- 
     fligen plans belaste, Ingenieurs floegen een, in de nabijheid 
     der zee, tusfchen Maryland en liiiginiZn gelegen grondge. 
     bied , tot dit elude, voor; en cr werd befloten, de bondge- 
     nootfchappelijke find am de oevers van den fchoonen vlocd 
     Potownnsck , die de grensfcheiding tusfchen de beide evenge- 
     noemdc flaten vorint , aan te leggen. De bondgenootfchappe- 
     lijke regering trail, tot dit oogmerk , met de regering dezer 
     laatften in onderhandelingen, ow hunne bewilliging in den af- 
     nand Bier gronden te verkrijgen, die van nu of aan een bij- 
     zonder, ,alien flaten gerneenfehappelijk toebehoorend , diftrikt 
     zouden uitmaken. De regeringen van Maryland en Firginien 
     rekenden bet zich eene eer, door hiLine ligging in flaat te 
     zijn, tot de volvoering eerier zoo gewigtige ondernerning bij 
     te dragen. Zij given met genoegen hunne toeftemining tot 
     den afiland des gevorderden grondgebieds; en de eigenaars 
     df2r landerijen , die nail bet Congres op deze wijze overge- 
     geven werden, vroegeu zelfs geene fcfrivergoeding voor hun 
     verlies. Het onafhankelijk ditlrikt , dat in dezer voege uit 
     afgefcheurde brokken van twee ftaten zamengefteld werd, 
     verkreeg, mar den eerften ontdekker der nieuwe wereld,
     CIIRIST OFF EL COLUMBUS, den nnam van het diftrikt
     Columbia , an de, op deszelfs grondgebied aante leggen, bond- 
     genootfchappelij ke find dien des grooten WASHINGTON s, 
     den voornaamiten grondlegger van 4merika's onafhankelijkbeid. 
      De nieuwe find moest, Haar het befluit van het Congres, 
     aan hare grootfche befiernming , zoo wel ten opzigte van den 
     omtrek, als in Ichoonheid en pracht, ten voile beantwoorden. 
     Zij zou zich verfcheidene geografifche mijlen ver in de lengte 
     en in de breedte nitarekken, en bet gehcel zoo we! , als de 
     enkele deelen, bet merk van grootheid en finaak dragen. Het 
     plan (*), dat bij den eerflen annleg van Washington ten grond- 
                                    fin-
      (*) Men vindt eene napuwkeurige afteekening van (lit plan , nevens 
     ee "befeipi vine , in ons Mengelwerk voor 1793. bl. 497. Ziinde bij 
     de Drukkers dezes , van hetzelve nag eenige weinige afzunderlijk te be.*      komen , a gi ft.
     komen , a gi ft.

                 DER STAB WASIIINGTONi   384














      ihcre verilrekt heeft, en bij de uitzetting' der fad Reeds ten
       • b





      blijvenden rigtfnoer diem, is ook inderdaad zoo a6nig in zij.. 






      ne foort , dat er bezwaarlijk ooit to voren op garde, bij 






      bouwing tenor (bid, naar een' zoo kolosfalen maatilaf is ont- 






      worpen. Terflond in den beginne werd vastgcfteld, dat Was• 







      hington, ten aanzien barer toekomflige uitbreiding, gefebikt 







      moest zijn, om ten minfte eene bevolking van 400,000 tot 






      op een half millioen inwoners op to semen; dock de af- 






      geilokene grenzea leveren eenen zoo ontzettenden omtrek, 







      dat binnen dezelven ligtelijk Inca den een millioen menfchen 







      eene woonpiaats konden vinden. Met bet reusachtige des ge- 






      heels flat clan ook de ver&eling der ilraten en pleinen, de 







      lengte en breedte der eerfien, en do wijde omvang der last 






      Tien, in de volkomenfte overeenflemming. Alle hraten wor- 






      den met de groottle regclmatigheid aangelegd ; de rijen 







      zen volgen lijnregte union. Doze flraten zijn ten deele zoo 






      breed, dat buiten do tiottoirs, (Moine ileentjes) op beide 







      zijden, zes rijtuigen nevens elkander genoegzame,ruimte heb- 







      ben; terwijl zij fomtijds mijlen verre lengte hebben. De plei- 






      nen zijn gezamenlijk regelmatig, in rondo of vierkante vor- 







      men, en zoo Groot, dat duizenden van menfchen, paarden 






      en wagons op dezelven knunon rondwoelen. De verfcbillende 







      armen van den breeden en bevaarbaren vloed Potowmack, wel- 






      Ice de tied van het westen naar het oosten doorflroomen, 






      brengen verfcheidenheid in de harmonifchc eenheid des ge- 







      heels, opdat zich bet oog, bij den gefladigen aaublik van de 







      lijnregte regelmatigheid der, zich onderling met regte hoeken 






      dooribijdende, ilraten, niet vermoeije; fchoon ook in dit op- 







      zigt reeds door de ongelijkfoortigheid der pleinen, die bet 






      perfpectief tot rustpunten verftrekken, voor afwisfeling ge- 







      zorgd is. Washington 7111, wanneer het dear eenmaal near dit 






      meesterlijk ontwerp voleindigd ftaat, niet flecks de grootfte, 







      maar to gelijk ook de fcboonfte fled der gebeele befchaafda 






      wereld zijn.






       Het Kapitool, of bet patois voor het Congres, was een 







      der eerfte openbare gebouwen, waarvan in de bondgenoot- 







      fchappelijke ftad de grond gelegd werd. De plants voor het- 






      zelve werd op eene fchoone, in bet oog vallende, hoogte 







      uitgezocht, en het plan in eenen zeer prachtigen ftijl ont- 






      worpen. Men Wilde, dat het in ieder opzigt con mdester- 






      (Ink der bouwkunst wierd, en in grootheid en omtrek alles







       laNGELW. 1816. NO. 8. D d        ovr1-

        S9Ø                 NIEUWE BESCHRIJVING
         overtrof, wat van deze foort tot nog toe in de Vereenigde 
         Staten was gezien. Het Congres-paleis verkreeg de beftern- 
         ming, om niet flechts de vergaderzalen voor den Senaat en 
         de Reprefentanten, maar ook de rijks-archieven in zich te 
         bevatten. Men befloot tevens, eene groote bibliotheek, als- 
         mede een Mufeum en kunstverzameling, daarin aan te leggen, 
         Portretten van de onderfcheidene Prefidenten, die van tijd 
         tot tijd aan het roer van ftaat gezeten, gelijk van andere per- 
         fonen, die z'ch bij het vaderlapd bijzonder verdienftelijk heb- 
         ben gernaakt, zouden in de zalen opgehangen warden. De 
         nirgave, intusIchen, welke de flichting van dit uitgebreide 
         praalpaleis vorderde, was zoo groot, dat men zich vooreerst 
         te vreden hield, flechts eenen vleugel van hetzelve te vol- 
         tooijen, waarmede de vernielingswoede der Engelfchen, toen 
         zij, in den onlangs geeincligden krijg, Washington overrom- 
         pelden, her woeste fpel gedreven heeft. Het groote plein 
         veOr het Kapitool zal een der fchoonflen worden, die ergens 
         eene hoofdflad vertoonen kan. Terdond in den beginne was 
         men het daarover Bens, dat hetzelve, tot fieraad, in het mid- 
         den WASHINGTON'S beeldzuil moest verkrijgen, als een 
         eeuwig nationaal gedenkteeken voor dezen grooten man.
            Van het Kapitool of werd eene zcer breede, inderdaad 
         heerlijke, ten minfle een half nor lenge, drat, in eene lijny 
         regte rigting, tot aan een ander plcin voortgebouwd, waar- 
          op bet paleis des Prefidents werd gefticht; zoodat de woning 
          des laatfien , door eene groote flraat, met het paleis der ver- 
          gadering van het Congres in verbinding gebragt werd, en 
          vlak tegenover hetzelve te finan kwam. Door de Congres- 
          akte, welke de bondgenootfchappelijkc flad hoar eerfte be- 
          flan gaf, werden ook de, tot oprigting der gebouwen voor 
          de overige verlehillende eanhoorigen des Centraal-befluurs, 
          gevorderde foramen nangewezen; namelijk voor den Vicepre, 
          fident, de Stantslecretarisfen of Ministers, den Opperregtet 
          en anderen. verkreeg tefFens de beflemming, de 
          zetel vcler groote, openbare inrigtingen te worden; en men 
          zag in korren tijd den aanbouw van Arfenalen, fcbeepsbouw- 
          magazijnen en andere geflichten voor andere aanflalten begin- 
          nen. De regerine het eene groote drukkerij aanleggen, van 
          welker perlen de openbare bekendmakingen en de courant Na. 
          tional-iwelligencer, van dezen tijd of, voortkomen. Eene 
          menigte gebouwen, tot opueming van het Corps Diplomats.que,

               DER STAD WASHINGTON. so
     que, de leden van den Senaat en de Kamer der Reprefen. 
     tanten, kerken, logementen, koopmansbogen, werden vol. 
     tooid, en bijzondere perfonen en fpeculanten, die uit alle 
     oorden bijeenvloeiden, wedijverden met de regering, om do 
     nieuwe Itad, aan welker grootheid de nationale roem feheen 
     verbonden te worden, fpoedig tot eenen buitengewonen luis- 
     ter te verheffen. Aan de verfchillende hoofdftraten der bond- 
     genootfchappeliike flad werden de namen der afzonderlijke 
     ftaten van het Bondgenootfchap gegeven, opdat alien zich 
     hier als in een groot middelpunt bijeen zouden vinden. De 
     Engelichen hebben wel, gedurende hunne korte nanwezig- 
     beid, groote, moedwillige fchade :tan de vele reeds vol- 
     tooide openbare gebouwen toegebragt, en vele derzelven door 
     vuur en vlammen zoo veel mogelijk gezocht to verwoesten; 
     doch zij zijn flechts des to heerlijker weer uit hunne ranen 
     verrezen, en fpoedig zal men geen fpoor meer van de gruw- 
     zame baldadigheid eens wangunitigen vijands kunnen waarne- 
     men.
      Washington heeft ook eene voor den handel zeer gunifige 
     flexing. Niet ver van de zee gelegen, en door vloeden, ka. 
     nalen en openbare wegen met het binnenland in verbinding 
     gebragt, is deze fuel toenemende hoofdaad geheel gefchikt 
     om het middelpunt eons uitgebreiden handels voor het binnen- 
     en buitenlandfche to zijn. De fchoone rivier Potounnack , die 
     dezelve doorflroomt, en waarop de fchepen, het geheele jaar 
     door, tot in het binnenfle der verfchillende wijken kunnen 
     komen, heeft hare uitwatering in de prachtige Chefapeak-baai, 
     en de haven is voor alle vaartuigen in alle jaargetijden zeer 
     gemakkelijk. Het is derhalve geen wonder, dat, bij den, in 
     Amerika heerfchencien, zoo grooten ondernemingsgeest, de 
     bouwlust bier zoo zeer toeneemt , bet zekere uitzigt op groot 
     gewin en verdienfle jaarlijks zoo vele nieuwe inwoners, zelfs 
     nit Europa, herwaarts lokt, en , met de heeds wasfende be- 
     volking , de rijkdom en de weelde, de industrie en de han- 
     del zoo verbazende vorderingen maken. Ook is het gamin 
     twijfel onderworpen, dat de bondgenootfchappelijkc regering, 
     zoodra zij de, in den vorigen oorlog opgelegde, doch, in 
     vergelijking met de groote hulpbronnen des lands, onbedui- 
     dende, fchuldenlast zal hebben afgelost, befloten heeft, al- 
     le middelen, die Naar ten dienfte flaan, Tan to werden, °in 
     Washington nog meer in aanzien to brengen, en tot eerie,
                    D d 2           des

    392 NIEUWE RESCHRIJVING DER STAR WASHINGTON.
    des verheven doels van het verbond waardige , hoogte te ver- 
    hefFen.
     Wanneer het tijdflip ter opening van het Congres nadert, 
    wordt de fiad vervuld met vreemdelingen van allerlei flag , 
    uit aile oorden der Vereenigde Staten to zamen flroomende, 
    deels beroepshalve , deels nit nieuwsgierigheid of fpeculatie- 
    geest. Er heerscht daa cane buitengewone levendigheid in alle 
    gedeelten der fted; de huurprijzen der woningen ftijgen met 
    elken dag, en alle herbergen zijn met talrijke vreemdelingen 
    bezet; doeli aan levensmiddelen en andere noodwendigheden 
    van alleriei foort is geen gebrek : want de hier te lance zoo 
    zebr opgewekte handel- nijverheid weet alles in overvloed aari 
    te voeren.


    ZONDERLINGE ONTSNAPPING VAN DEN HEERE DE LA FAYETTE 
             UIT OLMUTZ , IN 5794.
            (Vervolg en /1st van bl. 335.)
    In de nabuurfchap van Olmutz woonde een Rusfisch Ede', 
    man , die de grootfte befchaafdheid aan goedhartigheid,,op 
    eene uitmuntende wijze, paarde. Met dezen leefde w*** 
    in de baste vcrftandhouding en vriendfchap; zij waren, om 
    zoo te fprelten, flechts th3ne ziel. W*** had hem met de 
    geheele gefchiedenis bekend gemaakt, was door hem in hart 
    gefteld geweest, den gevangenen zoo dikwijls huip en troosc 
    toe to brengen; en het was deze , die nu ook aanbood, de 
    penningen voor re fchieten, Welke zij tot hunne verdere be- 
    vrijding, en voor hunne reize tot Hamburg, zouden benoc- 
    cligd zijn. Aldus de grootfle zwarigheid uit den weg geruimd 
    hebbende, bled hem nu nog overig, de gevoelens te toot- 
    fen van den IllagifIraat; waartoe zijne hoedanigheid van tolk ,     door Welke hij diltwijIs gemeenfchap met dezen had, hem de 
    door Welke hij diltwijIs gemeenfchap met dezen had, hem de 
    beste gelegenheid aanbood.
      I-Iij hemerkte fpoedig, dat de Magiftraat, al wat hij van 
    tijd tot tijd tot hun voordeel inbragt , zonder tegenzin ann- 
    hoorde; en toen hij eindelijk met omzigtigheid te kennen gal, 
    dat, in gevalie hij zich genegen toonch= tot vergiffenis, hem 
    voorzeker eene groote belooning zoude geworden, beyond hij, 
     dat hij met meer oplettendheids werd aangehoord. Dit punt 
     gewonnea zijnde, kwala het fpoedig tut eene verklaring.

       ZONDERLINGE ONTSNAPPING VAN DE LA FAYETTE. 393

    Magiftraat deed een' onmatigen eisch. W * * * zeide, dat het 
    vutteloos ware, den gevangenen deze voorwaarde voor te dra- 
     gen, en dat hij, den ant hunner geldmiddelen kennende, 
    in eons konde zeggen, wat zij te geven hadden, en dus 
     ook het uiterfte, dat men vcrwachten kon. Deze fom be- 
     droeg vijftig ftukken. Hij weigercie voor minder dan honderti 
     toe te treden. W*** verzocht hem in het oog te houden', 
     dat, in gevalle hij zijn befluit lang uitfleide, hij ligt de gan- 
     fche belooning kondc verliezen, daar er te IVeenen voor de 
     bevrijding der gevangenen vele pogingen werden aangAtvend, 
     Welker goeden uitflag hij geenszins betwijfelde, vooral daar, 
     onder andcre, ook de gezanten van Engeland en Amerika te 
     hunnen voordeele werkzaam waren. — De eerlijke Burgerneester 
     gaf eindelijk gehoor aan de item der gierigheid, en.ftond toe, 
     dat, indien de gevangenen hem het geld zonden, eer zij de ge- 
     vangenis verlieten, zij den daarop volgenden dag zouden vrijgefleld     worden. W * * * antwoordde hierop, dat wat hen 
     worden. W * * * antwoordde hierop, dat wat hen 
     omgaf, zoodanig wantrouwden, dat hij zich verzekerd
     dat zij liever den nitflag der vertoogen te Weeven zouden af- 
     wachten, dan bet weinige geld, dat zij hadden, voor een on- 
     zeker lets in de waagfchaal ftellen; er bijvoegende, dat bij 
     voor hen borg bleef, en hij voor•het geld verantwoordelijk 
     was, indien zij niet betaalden. Dit aangenomen zijnde, werd 
     w * * * belast, met de gevangenen te onderhandelen.
      Alle zaken fpoedig verefiend zijnde, werd de tijd hunner 
     gevangenis eerst vastgefteld op veertiqv jaren, vervolgens op 
     zeven verminderd, toen tot een jaar, vervolgens op eene 
     maand, en eindelijk op eene week, na verloop van welke zij 
     ontGagen werden. Zij begaven zich terftond naar de wooing 
     des Burgemeesters, ton hem hunnen dank te betuigen voor 
     de vele gunstbewijzen, clan hen betoond, en, hem bij bet 
     fcheiden de hand toereikende, ontving hij de bepaalde fom. 
     Men kan niet vooronderftellen, dat zij lang te Olmutz,
     vertoefd hebben; niet langer voorzeker, dan noodig was, orn 
     hun hartgrondig gevoel van erkentenis te betuigen atm 'den 
     Rusfifthen Edelman, en vooral aan den edelaardigen en groo6- 
     Inoeciigen w * * * , aan wiens goedheid zij al datgene,. wat 
     hunne gevangenis had dragelijk gemaakt, en aan Wiens Vrieni- 
     delijke en menschlievende pogingen zij eindelijk immic vrij- 
     heid verfchuldigd waren. De Hecr DE L A FAYETTE, 
     de ongeiukkige oorzaak huns ongevals, bleef in de gevangenis
                  D d 3          tot

        394                ZONDERLINGS ONTSNAPPING

        tot aan het einde des jaars 1797, toen hij, ter gelegenheld 
        van eenen vrede tusfchen Oostenrijk en Frankrtjk, op ver- 
        zoek van den Franjchen Generaal BONAPARTE, werd vriy. 
        getleld.
           Sedert het fchrijven van het bovenflaande verhaat, heeft 
        de Heer HUGER van LA FAYETTE eenen brief ono/angel"-, 
        van welken het volgende eene getrouwe vertaling is, en die 
        ter aanvulling van het gezegde verhaal mag ftrekken (*).
                Waarde HUGER!
           Hier is de vriend, dien gij zoo edelmoedig gepoogd, zoo 
        menschlievend ondernomen hebt, nit den kerker te verlosfen, 
        en wiens kioppend hart , op het oogenblik dat wij aan de 
        vrijheid en het leven teruggegeven worden , zieh haast , u de 
        fchatting op te dragen zijner onuitfprekelijke en onbeperkte 
        dankbaarheid. Hetgeen gij voor mij gedaan hebt, en de wij_ 
        ze, op welke gij zulks deeds, verbinden mij aan u, door 
        onverbreekbare banden van bewondering en liefde; uw lijden, 
        en de gevaren, die gij met zoo veel fterkte van ziel en on- 
        vcrfchrokkenheid hebt doorgeftaan, vonden in mij geene ftand- 
        vastigheid, der uwe gelijkvormig ; en, te midden der ijsfe. 
        lijkbeden van eenen toeftand, vol van bezorgdheid en angst, 
        die door niets mogt verzacht worden, werd ik, van den dag 
        uwer opfluiting tot dien uwer bevrijding, zoodanig gefolterd, 
        dat ik bijna bezweken ware onder den last van een leven, 
        itetwelk waarfchijnlijk Ilechts behouden werd door de geze- 
        gende tijding uwer welke ik het geluk had re 
        vernemen, in fpijt der fnoode bevelen, om zulks te voorko- 
        men. Te vergeefs zoude ik trachten u te befehrijven, was 
        Ik gevoelde bij het ontvangen dezer gelukkige tijding. Hoe 
        tweed heeft men tt behandeld, waarde vriend! en ik vreeze 
        Ilechts, dat uw lijden, gedurende dien tijd, eenen nadeeligen 
        invloed op uwe gezondheid mote gehad hebben. Dringend 
        verzoek ik u, tnij uwen welftand, in al deszelfs bijzonder- 
        heden, te vermelden, in welken ik een zoo onuitfprekelijk 
        belang ftel.
           Ik vtenschte met u over vele bijzonderheden onzer onder- 
        nettling te kunuen fprel(en, en met hartelijke bewondering en dank-

           (*) De kopij van dczcn brief, ens ter bekendataking tocgezondca,
        beef[ geene deatecke,.ing.

              VAN DE LA PAYETTE. 395
    dankbaarheidi te erkennen het edelmoedig, dapper en zelfver- 
    zakend deal, dat gij in dezelve hadt. Mij te verwijcleren, 
    vddr ik u te paard zag, was onmogelijk; ook was het mij 
     ondoeniijk, niet tot u terug te keeren , toen ik, door uw niet 
    verfchijnen, een ongeval bevroedde. Vervolgens begreep ik, 
     dat, tetwijl ik ternggekeerd was om u op te zoeken , gij welligt 
     vooruit waart ; en, fchoon het mij beter geweest ware, bui- 
     ten de Oostertrijkfche greuzen te zijn, om mijzelven tegen 
     mijne vorige bevrijders uit te wisfelen, was het mij echter 
     onmogelijk geweest, indien ik uw lot geweten had, verder 
     te gaan, en, -toen ik hetzelve vernam , hield ik op, mijne 
     wedergevangenneming te betreuren.
      Gij weet , dat, twaalf maanden later, mijne vrouw en doch• 
     ters de deelgenooten mijner gevangenis zijn geworden ; en bet 
     was door haar, dat ik het geluk had, iets wegens u te ver- 
     nemen. Zij meenden, dat er geene verhindering konde plants 
     hebben, dat zij u uit Mintz fchreven; en ik hoopte, dat 
     de hulde mijner dankbaarheid, door haar, aan u en. BALAIAN 
     konde toekomen: hoe zeer ik mij hierin te leur gedeid vond, 
     zal ik u niet behoeven te melden , daar gij wanrichijnlijk ver- 
     nomen hebt, dot zelfs de regelen van de moeder aan haren 
     noon, welke zij het waagde te voegen bij eene acceptatie 
     aan den iimerikaanfthen Konful, te Weetten opgebouden en 
     aan haar teruggezonden werden. Mijne twee vricnden, LA- 
     TOUR MAUBOURG en PUZY, verzoeken Mij; u de verze- 
     keringen op te dragen homier toegenegenheid en hoogachting, 
     welke zij , tot aan het einde buns levees, te uwaarts zullen 
     gevoelen.
      Het was op den uden September, vijf maanden na het fia- 
     ken der vijandelijkheden, dat wij onze vrijheid wederbregen. 
     Dezelve was van wege Frankrijk gevraagd geworden, reeds 
     op den eeriten dag der zamenkomst te Recolin; — men deed 
     beloften, maar vervulde dezelve niet; tegen herhaalde ver- 
     toogen werden herhaalde uitvlugten overgefleld. Eindelijk 
     ward LOUIS ROUING, eertijds mijn Aide -de- camp , van 
     wage BONAPARTE en CLARKE naar Weenen gezonden, om 
     aan dit herhaalde uititel een einde te maken; en, fehoon wij 
     onlangs eenige voorwaarden geweigerd hadden aan te semen, 
     kwam men overeen, dat wij naar daze p!aats zouden geleid, 
     en aldaar in Anierikaanjeche handen overgeleverd warden, van 
     welke men voorshands eene verbindtenis had afgedwongen,
                  D d 4          door

    396     ZONDERLINGE ONTSNAPPING

    door hunneu invloed op ons te verkrijgen, dat wij niet Lan- 
    ger dan tien devil binnen de grenzen van het Duitfche rijk 
    ons zouden ophouden. Dan, daar de gezondheid mijner vrou- 
    we ons verbiedt aan eene infeheping te denken in dit late 
    jaargetijde, zullen wij gedurende den winter op het Deenfche 
    grondgebied ons verblijf houden, waarfchijnlijk in Holtlein, 
    dat, offchoon een Duitsch gewest, den Koning van Dene- 
    parken toebehoort, die een vriend van de Franfche Repu- 
    Wick, en eene onafhankelijke Mogendheid is. Wet mijne
    gene gezondheid betreft, deze is beter dan ik had kunnen 
    verwachten; en, fellow] ik alsnog in eenen flea van zwakte 
    en uitputting verkeere, begin ik mij echter van tijd tot tijd 
    beter te bevinden. Mijne twee vrienden , vooral Puzy, bevin- 
    den zich minder wel dan ik, maar zullen zich, hoop 1k, des- 
    gelijks fpoedig herflellen. Van onze bedienden ligt er den 
    zeer gevaarlijit; de anderen hebben veel geleden, maar zullen 
    weldra hunne gezondheid weder bekomen. Mijne dochters be- 
    vinden zich vrij wel; maar mijne vrouw is federt weer dan 
    vijftien maanden in zeer treurige omflandigheden, ten opzigte 
    van hare gezondheid. Verfche lucht en een weinig beweging 
    buiten de gevangenis zouden haren welftand verzekerd heb- 
    ben , maar werd beltendig geweigerd. Zij is zeer vermagerd 
    en zwak. Hare armen zijn ter prooije geweest aan eene 
    ziekteflof , de gevolgen van welke zich thans voornamelijk in 
    bet been hebben geplaatst, waarin zij eene gezwollene en pijn- 
    lijke wonde heeft. Gelukkig zijn de inwendige deelen niet 
    aangedaan, dan gedurende eenen korten tijd. De Geneeshee- 
    ren hebben eenftemmig verklaard, dat het dolzinnigheid zou, 
    de zijn, den Atlantifchen Oceaan over te fteken, voor dat 
    zij een weinig Iterlield was; wij zullen dus , als 't ware, een     hospitaal oprigten in eene afgezonderde pleats, en ons daar 
    hospitaal oprigten in eene afgezonderde pleats, en ons daar 
    bij uitfluiting met ooze herfielliug bezig houden. Gij ziet; 
    waarde vriend, dat ik u het voorbeeld geef van zeer uitvoe- 
    rig te zijn; en ik hoop, dat gij mij iedere bijzonderheid zult 
    inededeelen, betrefFende mijnen held en beininden weldoener. 
    1k behoef u niet te melden, dat mijne vren;?;de, over mijne 
    bevrijding nit de gevangenis, zeer is verbitterd gewordeu door 
    bet zoo onverwachte als treurige berigt van de oneenigheid 
    tusfchen de Vereeuigde Staten en her Franfche Gemeenebest. 
    Met de bijzonderheden ben ik alsnog onbekend : dit, echter, 
    pat vast, dat niets voor beiden nleqr onflaatkundig itan zijn,,
                                eft

               VAN DE LA FAYETTE. 397
     en dat het Win opregtfie wensch is, dat deze verfchillen, 
     die nimmer hadden moeten plaats hebben, fpoedig in der 
     minne inogen warden bijgelegd. Gave de Hemel, dat ik er 
     lets toe mogt ltnnnen bijdragent
      Vaanvel, waarde HUGER! — groat van mij allct vrienden 
     iu dat gedeelte der Vereenigde Staten. Wanneer snag ik hopert 
     bet finelende genoegen te genieten, u weder re zien, en mot 
     u te fpreken over omftandigheden, zoo vereerende voor u, 
     zoo derbaar voor mij, over uw edel, menschlievend en 
     bewoalerenswaardig gedrag in de edelmoedigfce poging, die 
     immer is aangewend; om, eindelijk, flechts een deel,nit te 
     drukkcn van den eerbied en de dankbaarheid, die uw perfoon- 
     jijk kalkter, uwe grootmoedige vriendfchap ,:uwe heldhafti- 
     ge pegingen te mijnen voordceie zoo grootcljjks verdienci 
     hebbei, en door welke ik mij geiukkig gevoel aan u voor 
     altijd verbonden te zijn met alle die gevoelens, welke het 
     hart lenmen verbinden van uwen dankbaren en roegenegenen
                        LA FAYETTE.


            REICIIMUTH VON ADOCIt T.
              (Naar het floogduitsc71.)

     Te Keulen leefde in het jaar 1571 ecn rijke borgemeester, 
     wiens ehevrouw krank werd en flier/. Zij hadden regt gelukkig. 
     met elkander geleefd ; REICHMUTH was nog zeer jong en 
     fchoon geweest, en haar echtgenoot had gedurende de krank. 
     heid nooit haar bed verlaten. Zij Iced niet veel in den laar- 
     flen tijd barer ziekte; maar de flaauwten werden gedurig he- 
     viger en duurden flaag !anger, tot zij ten laatfie niet.meer 
     ophielden, en zij vetfcheidde. Het is bekend, dat Keulen 
     eene had is, die , wat vroomheid betreft, -zich met Rome 
     vergelijken kan; weshalve men haar ook in de middeleeuwen 
     Roma Germanica , of civitas Tana(', heeft genoemd. Het 
     fcheen, alsof zij in volgende tijdeu door vroomheid het on• 
     geluk, weder wilde verg-oeden, de geboorteplaats der affchu. 
     welijke A G R I Y r, t NA geweest te zijn. Men zag er vele ja- 
     ren antlers Met dan prieters, fludenten en bedeimonniken; 
     men hoorde altijd de klokken luiden, en telt nog even zoo 
     Tale kerken en kloosters Ms het jaar dagen heeft.
                   D s            De

        293               REICHMUTH VON ADOC!IT.
          De voornaamfte kerk is de kathedrale van St. Petrus, eels 
        der voortreffelijkfle gebouwen van Duitschland, en echter 
        niet zoodanig voltooid, als vermoedelijk de bouwmeester be. 
        doeld had. Slechts bet koor is gewelfd. De kerk beflaat van 
        binnen uit vier flerke zuilen-rljen, en is iets langer dan de
        Straatsburger Munger, of domkerk. Het hoofdaltaar is een 
        enkel zwart marmerblok, uit Namen, aim de Maas, langs den 
        Rijn naar Keulen gebragt. In de facristie vertoont men eenen 
        flat van elpenbeen, die den apostel PETRus zou toebehoord 
        hebben. In eene kapel flaat eene zilver-vergulden doodkist 
        met de lijken der heilige drie koningen. Men ziet hunne 
        fchedels door eene opening; twee witten voor K A s PE it ea 
        BALTHAZ AR; den middelften, mart; voor MELCHIOR. 
        Men begrijpt ligtelijk, dat deze merkwaardige kostbaarheden, 
        door den grijzen tijd geheiligd, eenen diepen indruk op de 
        verbeelding der Katholijken moeten maken, en dat de drie, 
        met zilver en juweelen ingelegde, fchedeis even zeer hun ge- 
        voel van de echtheid overtuigen, als een historifche blik ons
        de onechtheid bewijst.
          In deze kerk werd REICHMU-TH VON ADOCHT met 
        groote pracht bijgezet; en, overeenkomflig een tijdperk, dat 
        meer zucht tot hcchtheid dan fmaak, meer godsdienfligheid 
        en vertrouwen bij den dood gevoelt dan ongeloovige vrees, 
        werd zij als bruid verfierd, in gebloemde zijde, eenen bon- 
        ten kraus op 'het hoofd, de bleeke vingers vol koscbare 
        ringen.
          Zoo werd zij in eerie kleine kapel, in den kelder onder het
        koor, nedergezet, in eene kist met glasruiten. Verfcheidenen 
        barer voorouderen rustten er reeds. Dezen had zij zelve, bij 
        haar leven, dikwijls met godsdienthge huivering, gedurende 
        den kerktijd, bezocht , en de bruine mummien achter do 
        venfterglazen befchouwd, wier doodshoofden zeldzame kon• 
        trasten met het goud en de edelgefleenten maakten, en op 
        eene bijzondere wijze het onderfcheid van het vergankelijke 
        met het beflendige aanduidden. Met het balfemen had men 
        opgebouden; er was geene plaats meer, en, toen R rc u- 
        siuTH werd bijgezet, had men befloten, dat er niemand 
        meer begraven zou worden. Zij lag dus, gelijk zij van het 
        /iekbed genomen was, flechts met den ze/dzamen tooi be. 
        kleed.
          De wakkere Anocur, haar eheman, had met zware fchre. den

               REICHMUTH VON ADOCHT. 399

     'den zijne huisvrouwe ter rustplaatfe begeleid; de groote klok 
     in den toren, van tweehonderd-en-twintig centenaars, hare 
     verhevene treurtoonen door de ruime clad verbreid; de vro- 
     me monniken met gezang en ferpenten, met licht en met 
     reukwerk een requiem gezongen uit de groote parkement- fo• 
     lianten, die in het koor op de noten- floelen ten toon Ia. 
     gen. Thans lag zij daft., bleek en uitgeflrekt, in het hulfel 
     des doods. Het ontzaggelijk uurwerk, dat fleehts eenmaal 
     in let jaar opgewonden werd, dat de uren van den dag en 
     den loop der Herren aanwijst, was het eenige bewegelijke in 
     bet Mille gewelf. Deszelfs eentoonig tik-tak klonk over de 
     itille graven, over de oude heiligen-beelden.
       Eet was een flormachtige November-avond, toen r g TEX
          doodgraver bij de St. Pieters.kerk, na deze praeh. 
     tige begrafenisviering, huiswaarts ging. Deze arme man was 
     v6Or drie jaren bier gehuwd. Zijne vrouw had hem, een 
     jaar na hun huwelijk, eene dochter gefehonken; thans was 
     zij wederom in eenen gezegenden toefland. Met een be- 
     zwrard hart ging hij van de kerk naar zijne Mille woning, 
     die koud en vochtig aan den vloed lag, aan de flormen in 
     den herfst op het ergfte blootgefleld. Hij Wilde naar binnen 
     gam bij zijne vrouw; maar de kleine MARIA, die in het 
     vocrhuis met hare pop zat te fpelen, kw= hem tegen. „ Va. 
     der," riep zij, ga niet binnen! De ooijevaar is gekonlen; 
     beet M ARIA een broertje gebragt, moeder in het been ge- 
     beten; zij is ziek, en ligt te bed." — Terftond daarop kwatm 
     zijne fchoonzuster, en bragt hem eenen jonggeboren, gezon. 
     den knaap. Zijne vrouw beyond zich fang niet we!, en er 
     werden noodwendige uitgaven gevorderd, die zijne krachten 
     verre te boven gingen. In dezen flood liep hij naar den 
     Jood I Z A AK, die hem in den laatflen tijd nu en dan eene 
     kleine fom had voorgefchoten. Maar BOLT had niets meer 
     te verpanden; hij moest zijne ganfche hoop op IZA A ICS 
     medelijden gronden, en dat was eene flechte ankerplaats. Met 
     wankelende fchredcn ging hij, en klopte aan des woekeraars 
     deur. I z A A K hoorde zijne luide, door tranen afgebrokene, 
     bede met geduld aan. Toen BOLT uitgefproken had , ant- 
     woordde hij zeer bedaard , dat hij op ecn jonggeboren kind 
     Diets leenen kon, en dat tranen en zuchten een iiecht pand 
     warn, hetwelk keen' ordclijk' man kon voldoen. In ftompe 
     gevoelloosheid, zonder eenig uitzigt of mite hope, keerde
                                   sots

    45G      ItEICHMUTH VON ADOCHT,

    BOLT thans weer huiswaarts. Bij de rijke prelaten Was hij 
    dikwijls geweest; aij hadden hem met onbeduidende aalmoe- 
    zen afgezet, en thans had hij daar niets meer to wachten. 
    Het was donkere nacht geworden; de eerfle fneeuw vie/ juist 
    in groote vlokken fchuins langs het domplein. In dezen 
    dommel, geheel in zijn ongeluk verzonken, miste hij den weg 
    over de markt, dien hij toch zoo dikwijls gegaan was, en, 
    eer hij het zelf wist , flond hij op den kerktrap, juist bij 
    de' hoofdingang van den dom. Het ,uurwerk floeg driemaal; 
    dat was kwartier voor elven. Plotfeling vloog hem eene ge- 
    dachte, als een blikfemfraal, door het hoofd. IIij zag zijue 
    kleiie MARI A, met de pop fpelende , — zijue zieke vrouw, 
    .suet het jonggeboren kind" aan de uitgeteerde borst in het bed     liggende , — daarna de doode REICHNUTH in de glazen 
    liggende , — daarna de doode REICHNUTH in de glazen 
    kist, met edelgAleenten aan de verflijfde vingeren. „Waartoe 
    heeft zij dat noodig?" dacht hij. „ Is het zonde, de dooden 
    te berooven, mu de levenden te redden?" — Met deze ge- 
    dachten ijlde hij naar huis; en, nadat hij honderdmaal op den 
    weg dus en zoo befloten had, bragt het flille , pijnlijke lach-     je zijner geliefde vrouw, in het verwelkomen, zijn wanke- 
    je zijner geliefde vrouw, in het verwelkomen, zijn wanke- 
    lend befluit op dens tot rijpheid. Hij flak zijne dievenlan- 
    taarn aan, den grooten fleutelring in den zak, en ging heen. 
    Op den weg was het hem, alsof de garde onder hem bewoog; 
    maar de gedackte, dat het ie huis nog erger was dan hier, 
    dreef hem voort. Hij troostte zich met het flechte weder, 
    dat de fraat ledig hield, 'zoodat hem niemand begluren kon. 
    Op den trap fond hij wederom een oogenblik flit; daarop 
    vatte hij moed, flak den flentel in' het oude Plot, draaide 
    filet den gewonew flag om , en nu fond hij alleen in de kerk, 
    nadat hij de deur. weer aan gezet had.
      Met welken harteängst ging hij door het lange ruim der 
    kerk! Het licht trilde zoo zeer in zijue hand, dat hij elk 
    oogenblik vreezen moest, dat het zou uitgaan. Het fcheen 
    hem, alsof de uitgefneden cherubs aan de gefloelten hem'met 
    hunne vleugelen aan den rok wilder tegenhouden. Dikwijls 
    had hij van iemand gehoord; die in.de kerk gegaan was orn 
    zijn' moed to toonen; hij wilde, tot een teeken dat hij er 
    geweest was, zijn riles in eene doodkist feken; ongelukkiger- 
    wijze had, hij ook zijn rokspand doorboord , en, daar dit 
    hem terughield, was hij van fchrik dood nargevallen. „ Gij 
    Juoet awe vrees betoomen; het is. alles inbeelding! Het is

                RIICBMUTU VON ADOCIIT. 4or

      Inv bloed, dat in u kookt, en u bedriegt! I-Ionderdmaal zijt 
      gij bier des nachts geweest, en er is u niets gebeurd!" Daz 
      alles zeide hij zichzelven; maar het niaakte hem niet moedi- 
      ger. Het fcheen hem als een ijdele klank op de lippen te 
      zijn, fchoon hij het flechts dacht, en zich wel wachtte 
      om overluid te fpreken.'
       Iedere keer, wanneer hij met het Licht eene altaarstafet 
      voorbij kwam en de beelden belichtte, fcheen het hem, als- 
      of de ernftige gezigten dreigende gebaren maakten. In een 
      der beelden zag men de terdoodbrenging van apostel PE- 
      TRUs. Het hoofd naar de aarde hangende, en de voeten 
      naar den hemel geflrekt, hing de heilig aan het kruis; bet 
      bloed zonk in het fprekende gelaat, en de zitveren lokken 
      vaagden het flof. Op dit oogenblik kwam het B OtT voor, 
      alsof de fecondeflagen der kiok fterker klonken. Hij fprong 
      eenige fchreden terug. , God!" dacht hij , „ wat ben ik 
      ten zondaar! De heilige PETR us ftierf zelfs zoo demoedig 
      zijnen fmartelijken dood voor JEZU s; en gij verraadt hem."
        Thans kraaide de middernachtshaan buiten; en bet kwam 
      BOLT in den zin, hoe PETRUS zijnen Verlosfer driemaal 
      verloochende, eer de haan tweemaal gekraaid had; Hij was 
      toch ook een mensch," dacht BOLT, „ en had geene jo- 
      HANNA en geene kleine 111 A R IA, geen pasgeboren kind te 
      verzorgen."
       Deze gedachte gaf hem moed. Hij ging het hoog-altaar 
      flout voorbij, opende de koordeur, ging den trap af, door 
      den langen, fmallen keldergang met begraafplaatfen aan beide 
      zijden, opende REICHMUTH'S kapel — en nu frond hij regt 
      tegenover hare doodkist. Daar lag zij, bleek en geel.
      meende reeds •eenen onaangenamen lijkreuk in het gewelf te 
      befpeuren. De loovers in hare haren en de ringen aan hare 
      vingeren glinflerden in de zwakke lichtfchemering. Hij wilde 
      het dekfel openen, maar deinsde .terug. Het kwam hem your, 
      alsof de doode haar gezigt vertrok. , Had ik maar tijd," 
      dacht hij, „ zoo wilde ik toch liever lets van de andere kis- 
      ten breken. De tijd heeft het menfehelijke in deze mum- 
      mien verdelgd. Men brengt immers zonder gewetensangst 
      mummien nit Egypte. De lange tijd heeft het regt der doe- 
      den en de eerwaardigheid der lijken opgeheven. Maar — 
      dacht hij weer — dit zijn Christenen, mijne broeders en 
      vrierid en. De Egypte:wet; zelfs z oud en (zeg t men) bu ale graf.,
                                       fce-

        4"                 REICHMUTH VON ADOCHT.
        ileden in groote eere houden; en het zijn fleeing hunne vij- 
        anden, wier graven zij openen en plunderen." — De afkeer, 
        em zich lang in deze plaats der verfchrikking op te houden, 
        gaf hem kracht om te handelen. R E I C H AI UT H 's kist fcheen
        hem het gemakkelijkst te openen; hij Wilde haar met een 
        breekijzer openmaken , maar bet ging niet zoo ligt. De gla- 
        ten rniten Waren te klein, en van binnen met ijzerdraad voor- 
        110. Hij moest het hout van buiten fpouwen. Terwijl het 
        kraakte liep hem het koude zweet over het gezigt. Dit ge- 
        luid overtuigde hem meer dan al het overige, dat hij een 
        kerkroover was. Te voren bad hem het omringende flechts 
        bang gemaakt; thans begon hij voor zichzelven bang te wor- 
        den, en hij had ongetwijfeld alles opgegeven, ware niet het 
        clot plotfeling opengefprongen, doordien hij erne veer druk- 
        te. Haastig zag hij om, alsof hij dengenen ontdekken Wil- 
        de, die achter hem ftond en hem beloerde. Niemand zien- 
             viel hij op zijne knie, hief zijne handen op, en zucht- 
        te: „ Heilige doode! vergeef! Gij hebt niets van dezen op- 
        fchik noodig, en een eenige !leen er van is in ilaat, een 
        arm, levend huisgezin zoo gelukkig te maken!" Het was, 
        alsof de doode bij deze woorden or vriendelijker uitzag. 
        Bemoedigd greep hij thans hare hand, om een' der ringen 
        of te trekken. Wie fchildert zijnen fchrik, toen de doode 
        zijne band met koude vingeren omvatte, en dezelven vast 
        om bet gewricht drukte?! ... Met eenen fchreeuw maakte 
        hij zich los. Hij had niet zoo veel bezonnenheid, het lithe 
        mede te nernen. Angst vindt den weg in 't donker. Als 
        een hags aloof hij door den gang der kapel , door her koor, 
        en ware ongetwijfeld gelukkig buiten gekomen, had hij niet, 
        in de haast, den grooten, zoogenaamden duireisfieen verge- 
        ten, die midden in de kerk ligt, en die, zoo als het fprook- 
        je luidt, van den Duivel door het gewelf is geworpen. 
        Zoo veel is zeker, dezelve is van den zolder naar beneden 
        gevallen, en men toont nog bet gat daar boven, waar hij, 
        Haar het beet, door geworpen is. Over dezen fleen, nu, 
        tuimelde de ongelukkige BOLT, juist als de klok hare twaalf 
        diepe flagen van den toren neerbromde; en bewuste'oos 
        florae hij, als dood, ter garde. Tom hij uit zijne onmagt 
        ontwaakte, en vernam, dat niernand hem vervolgde, gal de 
        trees hem weer vleugels. Thans ijlde hij ter kerke uit, 
        over de markt, regt mar des burgemeesters huis. IIij was zich

               REICHMUTH VON ADOCHT. 403
     zich niets bewust dan zijne zonde, en zag Beene mogelijk. 
     heid, de wrack der doode te ontgaan, dan daardoor, , dat hij 
     zijne misdaad beleed.
      Lang moest hij kloppen, eer de deur geopend werd. Het 
     ganfche gezin lag in diepen flaap ; flechts de diep bedrukte 
     ADO c H T zat nog op de kanapd , waar hij zoo dikwijis met 
     zijne REICHMUTH gezeten had. Thans zat hij daar alleen! 
     Haar beeld hing , gefchacluwd, can den wand. Met
     tranen zag hij derwaarts, met de wang op zijne hand leu- 
     nende. Bo ur 's herhaald kloppen wekte hem eindelijk uit 
     zijnen weemoedigen droom. Hij flond op, opende het ven- 
     fler, 2n vroeg: „ Wie daar?" — „ Ach , geflrenge heer bur- 
     gemester ," was het antwoord, „ ik ben het!" — „ Welke 
     ik?"— „PETER BOLT, doodgraver bij de St. Pieters-kerk. 
     Ik heb eene zaak van het uiterfle gewigt te ontdekken, mijn- 
     heer '3urgemeester!" — Eene natuurlijke verbinding van ge- 
     dachten, van REICHMUTH, den doodgraver der kerk, waar- 
     in zij lag, en het belangrijk geheini , dreef ADOCHT voort, 
     om zoo dra mogelijk meer te weten. Hij Dam de waskaars, 
     ijlde den trap af, en opende zelf B OLT de deur, Wat 
     hebt gij mij te zeggen?" riep hij. Naauwelijks was de deur 
     weer gefloten, of BOLT wierp zich hem te voet , en beleed 
     zijne zonde„ benevens al het voorgevallene. ADocnT hoor- 
     de hem verwonderd can; zijn toorn was met medelijden ver-
     mengd. Hij gebood B o deze zaak te verzwijgen, daar 
     hij anders zichzelven in het grootile ongeluk kon florten. 
     'Leif befloot hij , terfiond met BOLT naar de kerk te gaan, 
     om den zamenhang te onderzoeken. Doch , deze weigerde
     bet volfirekt. Liever moogt gij mij terilond naar het hoog- 
     gerigt flepen," riep hij, „ dan dat ik mij ten tweeden male 
     bezondigen, en de rust der dooden floren zou!" ADOCHT 
     brandde van begeerte om er been te gaan. Ben vonksken 
     van hope ontglom in zijn hart. Van de andere zijde roerde 
     hem de toefland van BOLT. Deze fidderde en beefde, en 
     fchilderde den burgemeester de bevalling zijner vrouw, en 
     zijne dringende armoede, met een zoo verbleekt gezigt en 
     vertwijfclde oogen , alsof hij zelf een fpookfel van het kerk- 
     hof was. De burgemeester vermaande hem , dat hij bedaard 
     mogt zijn , en niemand iets van het voorval ontdekken. Met 
     een paar blanke daalders hielp hij hem nit zijnen nijpenden 
     mood, en liet hem naar huis gaan oni zijne vrouw Le' troosten.
                                    Thans

    404       EICHNIUTH VON ADOCHTi
     Thans riep ADoCHT zijnen ouden buisknecht. 5, Aireest 
    gij de dooden, HANS ?," vroeg hij hem. „ Neon, erentves- 
    te heer burgemeester," was bet antwoord; „ zij zijn bij hin- 
    ge zoo gevaarlijk niet als de levenden." — „ Zondt gij het, 
    bij voorbeeld, wel wager, bij nacht i11 de domkerk te gaan?"
    - 
    eerbiedwaardige fpotten." — „ Gelooft gij aan fpoken, 
    *LANs?" — „ Ja, heer burgemeester." — „ Vreest gij ze?"
    - 
    houdt Hij het weer met mij; en Hij is de flerkfte." —„Wilt 
    gij met mij in de domkerk gaan, H A N s? Ik heb een' won- 
    derlijken drown gehad: het fcheen mij, alsof mijne zalige 
    vrouw mij van den kerktoren over de markt toeriep."
     Nu is PETER BOLT gewis bier geweest, en heeft u
    len in het hoofd gebragt. De doodgravers zien elk oogen- 
    blik fpoken." — „ Steek uwe lantaarn aan, HANS! zwijg, 
    en volg mij. Ik beveel het u." — „ Als gij het beveelt, 
    geftrenge heer burgemeester, moet ik gehoorzamen; want gij 
    zijt mijn heer zoo wel, als mijne overheid." Thans ontflak 
    BANS, zonder verdere tegenfpraak, zijn licht, en volgde 
    zijnen meester.
     A D o Cu T trad met overbaaste fchreden de kerk in; doch 
    HANS, die voorop ging en lichten zou, hield hem met zijne 
    bedenkelijkheden op, zoodat hij flechts langZaam voortfpoed. 
    de. Terftond bij den ingang belichtte hij de gouden ftaven 
    boven de deur, welke ieder jur met eene nieuwe vermeer- 
    derd werden, opdat men zag, hoe lang de regerende Keur- 
    vorst geleefd had. „ D,at is eene goede inrigting, geftrenge 
    beer burgemeester," zeide HANs; „ men behoeft ilechts do- 
    ze ftaven te tellen, zoo ontdekt men meteen, hoe lang
    genadige hoer Keurvorst ons zondige menfchen beheerscht 
    heeft." De fchoone graven van koper en albast moest hij 
    ook eerst belichten; hij bad, dat zijn heer hem de opfchrif- 
    tm zou verklaren; in 't kort, hij gedroeg zich als een vreem- 
    de reiziger, die de gelegenheid waarneemt om de merkwaar- 
    digheden der kerk te bezien, fchoon hij alle zijne drie-en- 
    zestig jaren bier in Kaden doorgcbragt, en in dien tijd ver- 
    fcheidene keeren 's weeks in de kerk geweest was.
     Zoo kwamen zij dan tegenover het boog-altaar. Hier ftond 
     2 A N s plotfeling ftil, en was niet verder te krijgen. „ Spoed    U1" riep thans ADOCHT, die zijn geduld verloor, en wien
    U1" riep thans ADOCHT, die zijn geduld verloor, en wien
                                hex

                  REICHMUTH VON ADOCHT.    4°S
      het hart klopte van de onrustigfte verwachting. „ Alle goede 
      Engelen, flag ons bij !" flotterde HANs door de klapperende 
      tanden, fidderend in den gordel zijnen rozekrans zoekende.—
       Wat is het?" riep ADO C HT. — „ Ziet gij Met, wie daar 
      zit, gefrenge beer burgemeester?" — „ Waar?" — „ God 
      vergeve bet mij! daar zit immers de genadige vrouw in een' 
      langen, zwarten mantel op bet altaar, en drinks uit den zil- 
      veren beker!" Thans rigtte HANS de lantaarn naar de ver- 
      fchijning; en — het was wezenlijk zoo. Bleek zat zij daar 
      in een wijd hangend en golvend donker kleed , en hief de zil- 
      veren fchaal aan hare lippen met den mageren arm van een 
      doodsgeraamte. Ook ADO c H T'S moed begon te wankelen. 
      „ REICHMUTH!.' riep bij, „ in jEZUS naam bezweer ik
         zijt gij het zelve, of is het uwe fcliim?" — „ 
      antwoordde eene zwakke fern, „ gij hebt mij levend begra- 
      ven. 1k was nabij om te verfmachten. Doch , deze wijn- 
      droppen hebben mij Iveer verkwikt. Kom bij mij, lieve 
      ADO c Ii T ! 1k ben niet dood , maar mat ; en , zoo niet fpoe- 
      dig voor mij gezorgd worde, flerf ik." Thans ijIde A DOCHT 
      naar boven tot bet altaar, en foot de beminde, wedergevon- 
      dene vrouw in zijne armen!
       Nadat BOLT was weggevlugt, bad HEICHMUTII, wezen- 
      lijk in de kist nit Karen fchijndood ontwakende , eenige vrees- 
      felijke oogenblikkcn doorgebragt. Ter zij nog regt tot be- 
      wustheid gekomen was , had ztj, door de beweging van den 
      aim, bet Licht omgeworpen, zoodat bet uirging. Zij floeg 
      de oogen op, en wist niet, wear zij was. Zij tastte road; 
      doch, in plants van warme beddelakens, vond zij zich flechts 
      in dimne zijde gewikkeld. Zij greep near Naar hoofd, en 
      ontdekte bet gouden tooifel. Nog wist zij niet, wat zij den- 
      ken zou. Het was p;ltduister. Toen zij nog verder roncitast- 
      te, ontdekte zij, dat zij in cenc enge kist lag. Thans ver- 
      cleelden zich de fiteenwwolken can den hemel , en de heldere 
      main fond tegenover het eenige kleine vcn(ter des gewelfs. 
      Nu zag REICHMUTH met verfchrikking, mar zij was! Zij 
      rigtte zich op, en vervulde het gewelf met hear gefchrei. De 
      ijsfelijkfte denkbeelden, levend begraven te zijn, van honger 
      en dorst te flerven, hare latufle uren tusIchen akelige lijken 
      door te brengen, flonden hear voor den geest. De deur was 
      gelloten. De veriehrikte B o LT had hear achter zich toege- 
      worpen. Zij wist, dat mea van bet koor of haar gefchrei
        AIENGELW. 1816. NO. 8. E e         niet

        406                 REICHMUTH VON ADOCHT.
        niet Icon hooren. Het venfler zat hoop in den muur, en zag 
        nit op eene afgelegene pleats, wear niemand kwam. Wanr- 
        fehijnlijk zou men in verfcheidene dagen niet op de begraaf- 
        plaats komen. In dien tijd moest zij verfmachten. R EI cx- 
        murn wrong hare handen. Met ijzing befchouwde zij de 
        witte, tinnen doodkisten, en de zwart uitgefingene wenden. 
        Op deze bladen was bet dan, dat zij met lange nagels hare lij_ 
        densgefchiedenis fchrijven zou! de eenige verzachting en ver- 
        firooijing voor haren gruwzamen dood. De wanhoop prentte 
        zich op hear bleek gelaat. Zij begon van koude en onrzet_ 
        ting to verftijven. In dezen nood zag zij near jets om, wear- 
        in zij zich wikkelen kon, en vond het zwarce lijkkleed, wear- 
        in men hear, op de bear , herwaarts gebragc had. Hierin
        de zij zich; en bet was, alsof de warmere toeftand hear nice- 
        we krachten mededeelde. De maan fcheen neer helder. 
        bet zwarte bulfel knielde zij voor bet venfler, en ricp: „ Hei-
        lige Moeder Gods, die daarboven in de kerk boven het altaar 
        fleet! Ik ken in dit oogenblik niet voor uw gewijde beeld 
        knielen. Doch, uw gelaat is vriendelijk en firalend als de 
        mann. Ik verbeeld mij, dat gij het zijt, die van uwen he. 
        mel op mij nederziet. Heilige MARIA! verlos mij! red mij!" 
        1\Ia deze verzuchting ging zij near de deur, en helloed& er 
        hare laatiic kracliten can, bet groote verroeste flot om to 
        draaijen. Wie fchildert hare vreugde, als zij merkte , dat de 
        deur niet gefloten was, meer flechts ann flond ? Thans ijlde 
        zij met !belle fchreden near buiten. Doch zij kwam niet 
        vcrder den tot het hoog-altaar. Zij voelde eene doodskoude 
        door hear gebeente trekken, en vreesde weer eene onmagt. Bij 
        geluk herinnerde zij zich , dat de priester gewoonlijl«le luta,
        vaarin men den wijn tot bet avondmaal bragt, achter het 
        altaar het than. Zij kroop daarheen, ligtte het delcfel des 
        zilveren vats op, en vond juist zoo veel als zij noodig had 
        om zich to verilerken. Met meet ootnioed en geloof had 
        zeker in lange niemand het heilige fakrament genoten , dan zij 
        bet bier genoot! Zij voelde het /even weer in hare aderen 
        terugkeeren, — Aldus vend haat hear gemaal. Siechts 
        oogenblik beefde hij terug voor de zeldzame verfchijning; 
        welhaast herflelde hij zich, en verwarmde de geliefde vrouw 
        in zijue arinen.
          A DOeHT nam de beste maatregelen, om haar met voor- 
        4igtilitid naar huis to b.rengen. Het gelukte hem, de ware our-

                EEICHMUTH VON ADOCIIT, 407
      oorzaak der redcling zijner vrouw te verbergen. Hoe groot 
      was zijne vreugde, toen de geneesheer den volgenden dag 
      vcrzekerde, dat de gevaarlijkile crifis doorgeflaan was, en hij 
     niet meer voor zijne REICHNUTII behocftle te vreezen f 
      Ifet was hem niet mogelijk, op den armen BOLT toornig te 
      zijn, die uit zoo treffende oorzaken zijne misdaad begaan 
      had. Doch Do L'r was zelf ecn flrenger regter dan de bur- 
      gemecster. Hij legdc ziju goring ambt neder, , en Wilde de 
      kerk nooit meer als doodgraver EI TH zorgde 
      voor zijne vrouw, ADOCHT voor hem. Zij werden beide 
      peten van zijn kind. Welke gewaarwordingen vervulden hun- 
      ne boist , toen REICHNUTII, veertien dagen na hare red- 
      ding, op eenen fchoonen zomerfchen voormiddag, den lag- 
      chenden knaap ten doop Meld, onder het liefelijkst orgel- 
      fpel, de fl.cagen met groene dennen takken en klatergoud ver- 
      fierd , en al de gefloelten vol inwoners der (lad! Zij dankten 
      de Voorzienigheid in hunne barren, en befloten, den kleinen 
      knaap nooit tc; verlaten, Wiens noocldruftige geboorte alleen 
      REICH mu Ties ipfelijken dood verhinderd, had. Zoo word 
      dan de trenrige lijkplegtigheid eensklaps in eenen vrolijken 
      kinderdoop verwisfeld met pauken en trompetten, en de rijke 
      A D o cu T fpaarde geenszins zijnen ouden rijnwijn dezen dag, 
      maar liet hem in het groote vat op de markt fpringen, tot 
      vreugde des yolks, dat zijne en zijne vrouws gezondheld 
      drunk, met herhaalde getukwenfchingen.


      FEESTZANG, BIJ DE EERSTE VER JAILING VAN DE OVERWINNING 
                   BIJ WATERLOO.

         Nederlanders! laat den juichtoon klinken; 
          Viert het jaarfeest van den fchoonen dag,
         Die uws vijands roem in 't nict deed zinken, 
          En n de wide grootheid wedergaf :
         Op, mijn broeders! flea uw hoofd met palmen; 
          Dat de vreugde uit :flier oogen flraal';
         Laat paleis en hut het lied weergalmen,
          't Hooggeflemde lied der zegepraal.
         Nederlanders! te6rbeminde broeders!
          Viert het jaarfeest van het Schoon Verlond; 
                     E e               Ns-

        408                 FEESTZANC.
             Nadert voor den troon des Albehoeders;
               't Loflied rijz' tot Hem nit aller mond:
             't Rijz' tot Hem, den God der legerfcharen,
               Die, door Nasfau's arm, voor Neerland flreed; 
             Uit een' nacht van kommer en gevaren,
               't Glansrijk Licht der zege fchitt'ren deed.
             Brocclers! !hart op d'afgrond van bet lijden; 
               't Lijden, dat, in Frankrijks boei, u wacht. 
             Hoe! — gij waagt den reuzenkamp te ftrijden? 
               Siddert voor thus vijands overmagt! —
             Sidd'ren? neen!— gij hebt, bij God, gezworen, 
               Voor 't behoud der vrijheid, pal te ftaan:
             Broeders! 's vijands flaal moge u doorboren, 
               Nimmer zult gij, zonder roem, vergaan.
             Ene kens ! roemruchte Nederlanders!
               Zulk een kens was de overwinning waard':
             Ziet, zij fchitterc van uwe oorlogsflakiers; 
               Ziet, zij flraalt van Nasfau's heicienzwaard;
             Ziet, zij fonkelt in der ftrilcrren oogen,
               En voor hen beflaat geen weerftand meer;
             Zij bekroont der dapp'ren edel pogen, 
               En omkranst het vaderland met eer.
             Jaarfeest van een' dag, zoo rijk in glorie, 
               Duur betaald met Neerlands deugd'lijk blued! 
             Jaardag van de fchoonfte krijgsviktorie,
               Welkom zijt gij en met vreugd begroet! 
             Broeders! viers dat feest, met vreugdetranen, 
               Met gejuich en blijden reijendans;
             Heft omhoog de Nederlandfche vanen,
               Hecht ze aan den hoogften torentrans.
             Denkbeeld, vol van naamloos zielsverrukken! 
               Neerland, door 't geweld zoo (Rep veracht,
             Neerland brak zijn flavenboei aan ftukken,
               En fchraagt Nasfau's troon met leeuwenkracht:
             Broeders! tier de kruin omboog geheven: 
               Neerland ftreed, en Neerland zegepraalt;
             't Ziet zijn beulen, zijn verdrukkers, beven; 
               Neerland heeft de gloriekroon behaald!
                                                    juicht

                               FEESTZANG.                    4o9
              Tuicht en jubelt vrij, verloste broeclers!
                 Geeft elkaar verrukc de broederhand. 
               jongelingen , maagden, waders, moeders I
                 Offert op dit feast, aan 't vaderland:
               't Heldcnkroost, voor u, ten ftrijd geviogen,
                 Maar door 's vijands moordend foal verwond, 
               Vraagt u niet om helpend mededoogen;
                 't Wijsc u op de vrucht van 't Schoon Verbond.

               Zulk een offer is van d'echten fcempel;
                 Broeders! 't is lofwaardig in Gods oog. 
               Nadert dan den Hem gewijden tempel;
                 Daar rijze nw gebed en dank omhoog: 
               Brengt d'Algoeden daar uwe eerbetooning,
                 Als de fchatting van 't vernikt gemoed, 
               Smeekt daar zegcn af voor Neerlands
                 Smeekt dien af voor zijn doorluchtig bloed.

               Komt, mijn broeders! hat ons hoogtijd vieren, 
                 Als 't gelukkig kroost van een gezin:
               Wat kan, voor heel de card , ons fchooner fieren, 
                 Dan de band van liefde en broedermin?
               Eendragt moot ons dierbaar Neerland fchragen;
                 't Wordt dan weer , voor oog der wereld, groot; 
               En 't geluk van onzer vad'ren dagen
                 Vloeit hun waardig nakroost in den fchoot.

               Viert dan feast, verrukte landgenooten!
                 Dichters! ziugt het in uw godentaal. 
               Nasfau's bloed heeft niet vergeefs gevloten;
                 't Werd de• kiem der fchoonfte zegepraal. 
               Komt, verlosten! laat den juichtoon Minkel!,
                 Neerlands deugd en heldenmoed ter eer': 
               bat ons blij den kelk der zege drinken;
                 't Monfter zonk voor onze voeten neer!

               18 juni j , 1816.
                               W. II. WARNSINCK, BERNSZ. (*)

          (40 Dit Diehtfiuk worth ook afzonderlijk uitgegeven , ten voordeele
        van het Fonds voor den Gewapendcn Dienst in de Nederlanden, bij dee 
        toekhandelaar WXSTERAI AN • in de Kalvegtraat , a 4 St.
                                  E e 2                       DE

        456               DE KNIELENDE MAKER.

                      DE KNIELENDE 'MAKER..

        Ten tijde des bewinds van wijlen Mr. PITT, wanneer, nit 
        alle deelen des Engelfchen Koningrijks , fmeekfchriften om den 
        Vrede voor den Troon werden gebragt, word Mr. w. RAT 
         II ONE, een Kwaker, , door de clad Liverpool afgevaardigd ter 
         overgave van het adres. Strijdig met de gewoonte, hetzelve, 
         met Une knie gebogen, aan te hieden, deed hij zulks 
         op beide; hetgeen den Koning zoo zeer trof, dat hij met 
         drift uitriep: „ Hoe! wat doet gij? op beide knitin? Slechts 
         „ gene knie — nooit meer den eerie!" — Sire! hernam Mr. 
         RATHBoVE met waardigheid, ik buig de eene knie voor 
         God Almaglig, dat Htj het mij vergeve , dat ik ml] op de 
         andere voor een' Mensal nederwerpe.


                      IEIZERLIJItE GELEERDIIEID.

         Bekend is het, dat BUo PIA PARTE het zwak had, in geen 
         vak van menfchelijke kennis voor vreemdeling te willen doorgaan. 
         Op eene zijner reizen verwaardigde hij zich, te Amiens, al de 
         Afgevaardigden der gezamenlijke Regeringscollegien, alsmede 
         van de geleercip Genootfchappen der flad, ten gehoor toe te 
         laten. Eerst verfchenen tie fprekers des Gezelichaps Na- 
         ijver, en vervolgens de Gedeputeerden van de Akademie der 
         fchoone Wetenfchappen. BUolvApARTE betuigde can de 
         eerflen zijne verwondering, twee letterkundige Gemeenfchap- 
         pen in eene flan te vinden, die toch, gelijk hij zich geliefde 
         uit te drukken, nimmer eenig wetenfchappelijk Genie in ha- 
         res fchoot had gekweekt. — „ Sire!" hernam een der rude- 
         leden dezer Deputatie, „ Amiens had de eer, de geboorteilad 
         te zijn van GRESSET en DUCANGE." — Na verloop van 
         een uur, werden de Afgevaardigden der Akademie voorge- 
         field, wier aanfpraalt de Keizer aldus beantwoordde: Het 
         flrekt mij tot genoegen , de vertegenwoordigers der Akademie 
         van Amiens bij mzj te zien. Amiens is eene, den vriendcn 
         der wetenfchappen zeer fchatbare , flad: zij is de geboorteplaats
         van een' nUCANGE ell GRESSET. — Iedereen verwonderde 
         zich over 's Keizers ongemeene geleerdheid, een eenigennit- 
         gezonderd, die van beide de Deputatien was geweest.

              KINDERLIJKE NATVETETT.    41!

           KINDERLIJEE NAIVETEIT.

        Een vader ging, op zekren dag, 
        Eens wandlen met zijn' zoon;
        Het knaapje fond den mond niet flit, 
        Als kinders zijn gewoon,
        Die menigmalen vragen doen,
        Waar 't fondle brein voor fuft;
        Ja, fomtijds ziet bet kloekst verftand 
        Zich door een kind verbluft;
        En fomtijds ook befchaamt hun taal 
        Den wijzen in zijn' waan,
        En wijst, in kindfche onnoozelheid, 
        Den dwaas zijn feilen aan.
        Zoo viel nu onze goeae man,
        Als zeker Nagebuur,
        Schoon hij een Hollandsch hart bezat, 
        Wat windrig van natuur.
        Het knaapje ziet een bcntekraai, 
        En wcrpt haar met een' Peen;
        Hij mist, maar wendt ter zelfder tijd 
        Zich naar den vader been:
        „ He, paatje!" roept het, „ zeg mij Bens
        „ Waar komt het toch van daan, 
        „ Dat, daar die teen weer nedervalt, 
        „ Mijn kolder zoo blijft flaan?" 
        De vader fpreekt nu van 't gewigt 
        Des teens, en 't ligt papier,
        Dat, als de wind er onder fpeelt, 
        Naar boven flijgt met zwier.
        Het jongsken fchijnt nog niet voldaan: 
          Maar, pa!" vervolgt het kind,
        „ Zat dan, Coen laatst uw hoed afwoei, 
        „ Daaronder ook al wind?" ... 
        De vader brak 't gefprek hier af, 
        Paar hij de fchuld den rukwind gal.



                                       T

       4"             TENTOONSTELLIWG.



                    VENTOONSTELLIN

                            A. 

       ZOO zal dan ook in 't eind mijn naam met luister pralen I 
             Mijn beelcitn;s, die ik zelf mogt malen,
             Is heden in Pictura's zalen
               Voor 's kenners oog ten toon gefteld.

                            B. 

           't Is waarheid dan, wat men mij heeft gemeld? 
               Zoo liebt ge uzely' ten toon gefteld!
                                             IJ.


         OP DE TIJDING VAN DEN DOOD LENS BOOSWICHTs , DOOR 
                    EEN RIUTUIG OVERREDEN.

       Hoe grillig (riep ik nit, toen ilz dees maar ontving) 
       Hoe grillig fpeelt het lot niet met den frerveling!
       Men zag den booswicht onder 't rad zijn leven derven, 
       En 't fcheen hij was beftemd er bovenop te fterven!
                                             Ij.


               BUONAPARTE EN ZUN LIJFARTS.

       » DC Geneeskunst ," Zeide de Exkeizer Bens tot DES GENE T-
       TES, „ is de wetenfchap des fluikmoordcrs." — Wat dunkt 
       u, Sire ! hernam de ftoute Arts, ran bet bcroep des Verover. 
       tzars?


        In No. VII, Mengelwerk , Aannierk.ingea en Proeven, rakende het 
       Gaslicht, bI. 346 (*) , Ram , abufivclijk „ den oncen zwavelzmur, , war- 
       „ mede tweemalen cerher geftookt was, nemende, vermengde ik hetzelve 
       „ in eene Woulffehe fiz:sch ingerigt als voren , met twintig oncen wa- 
       ,, ter.” Mo,t twintig oncen zwavelzunr, waarmede tweenialen
        ther geflookt /3, /25 , rzemende , vermengde ik hetzelve iu eerie Woulffche 
       fiesch, ingerigt als voren, met tier oncen water. —Men diert dit voor- 
       al op te merken, vermits antlers de hoeveelheid ontwikkeld wordend 
       waterflof- gas te groot zoude zijn naar evenredigheid van het koolflor. 
       oxyde , en derhalve de vlam hare bchoorlijke heIderheici zoude misfen.

     MENGELWERK.
      •••••••^
        Aan den Redacteur der Algemeene Vaderlandfcha 
             Letteroefeningen,
            Mijn Heer !
     De bier volgende Bedenkingen hebben deri gedeelte- 
     lijken inhoud uitgemaakt van twee Verhandelingen, door 
     mij in bet Departement der Natuurkunde van de Maat- 
     fchappij Felix Mathis uitgefproken. Ik heb beide onder 
     eenen algemeenen titel gebragt , en meen , door aan UEd. 
     eene plaats voor dezelve in uw zeer geaeht Maandwerk 
     te verzoeken , daardoor aan het verlangen van velen 
     mijner Hoorderen te zullen voldoen. Nicuwe denkbeel. 
     den, echter, zullen uwe Lezers daarin niet vinden. 
     Hii allem, die een vreemdeling is in buitenlandfche ge- 
     fchriften , Welke zich met het onderwerp dezer Beden- 
     kingen bezig hielden, zullen daarin geene onbelangrijke 
     wenken vinden. Voor deskandigen, en voor hen in= 
     zonderheid, die, behalve met andere gefchriften, voor= 
     al met het zoo belangrijke werk. van STIEGLITZ, 
     weber den thierifchen Magnetisnius, bekend zijn, bet- 
     geen ongetwijfeld als de beste tegenhanger van bet 
     werk van KLUGE kan befchouwd worden , zullen
     Zelve tot herinneringen kunnen flrekken. Ik heb de eer
     mij te noemen    Uwen beftendigen Lezer
       Amflerdam,  T. VAN DER BREGGEN CORNZ.
       Mei 1816.             Med. Doct.

       11EDENKINGEN OVER IIET ZIEN DER SLAAP- OF 
        NACIiT-WANDELAREN; ALSMEDE , OVER HET 
              DIERLIJK MAGNETISMUS.
     Wanneer men de daadzaken bijeen vcrzamelt, Welke 
     ten gevolge,van waa.rgenomene Slaapwandelaars opge- 
      WENGELW. 1816. NO. 9. F f     tee.

    414       ZEDENKIN GEN
    teekend zijn; wanneer men dezelve veelvuldig herhaald, 
    en door geloofwaardige en bevoegde getuigen opge- 
    maakt ziet , dan kan er voorzeker, met betrekking tot 
    het voornaamfte punt , waarom alles draait , de wezen- 
    lijkheid en echtheid dezer daadzaken , geene twijfeling 
    plaats hebben. Schier overal vindt men mededeelingen 
    van zoodanige Slaap- of Nacht-wandelaars , welke zich, 
    de eene meer, de andere minder, door getrouwheid, 
    naauwkeurigireid en belangrijkheid onderfcheiden. Het re-     fultaat uit alle die mededeelingen was dan altijd, dat de 
    fultaat uit alle die mededeelingen was dan altijd, dat de     Slaapwandelaar, hoezeer alles met geflotene oogen ver- 
    Slaapwandelaar, hoezeer alles met geflotene oogen ver- 
    rigtende, (enkele gevallen uitgezonderd) gezigtsindruk- 
    ken op dezelfde wijze, met hetzelfde gevolg ten minfte 
    vQor zijn waarnemingsvermogen, verkrijgen moest , als 
    gedurende den wakenden ftaat.
     Zouden er, vraagt men , geene gronden aanwezig 
    zijn, welke der waarfchijnlijkheid nabij komen, dat 
    de ziel, bij het flaap- of nacht-wandelen, zinnelijke 
    gewaarwordingen bekomen konde, en daardoor in ftaat 
    geraken, om derzelver, anderzins zoo onbegrijpelijke, 
    verrigtingen over to nemen? Het verband tusfchen de 
    ziel en de willekeurige fpieren, hetgeen altijd in den 
    flaap afgebroken is, is bier weder heriteld, en.zij ge- 
    hoorzamen aan Karen wil, dikwijis met eene nog le- 
    vendiger werkzaamheid en grootere gemakkelijkheid 
    dan bij het waken. Het eene of andere zintuig toch is, 
    gelijk de ervaring genoegzaam bewijst , fomtijds bij den 
    Slaapwandelaar wakende: waarom zou dan ook niet 
    foms, bij dezen flaap der overige zintuigen , gevoelig- 
    heid in het oog kunnen terugkeeren , de oogzenuw we- 
    der ontwaken, en door haar gezigtsindrukken aan de 
    ziel toegevoerd worden, zonder dat daarom het geheele 
    geftel in zijne rust geftoord worde? Moet men dus niet 
    als meer dan waarfchijnlijk aannemen, dat deze Slaap- 
    of Nacht - wandelaars hunne oogen 6f niet volkomen 
    gefloten hebben, 6f dat er eene genoegzame opening 
    overig gebleven is , zoo veel lichts doorlatende, als toe-    reikende is om aan- de ziel de noodige gezigtsindrukken 
    reikende is om aan- de ziel de noodige gezigtsindrukken 
                            van

    OVER HEt ZLEN DER. SLAAPWANDZLAREN, ENZ. 4!5
    Van de uitwendige voorwerpen mede te deelen; df dat, 
    eiridelijk , het oog zich nu en dan opene, opdat de ziel 
    daardoor de voorftellingen , welke zij tot hare verrig- 
    tingen behoeft, zou kunnen verkrijgen?
     Met anderen, zou men kunnen antwoorden , dat dit 
    alles op vooronderftellingen, geenszins op waarnemin- 
    gen rust, en althans geen befluit nit eene zekere waar- 
    neming maar, al flaat men zulks al voor eenige 
    oogenblikken toe, dan blijft de vraag altijd, in hoe 
    verre dit den Slaapwandelaren , bij derzelver rondwan- 
    delingen of verrigtingen, nuttig zijn kan, Door den 
    oogappel geraken de lichtilralen in bet binnenite van 
    het oog, en kunnen alleen op deze wijze de gezigtze- 
    nuwen aandoen. Me de overige op het oog vallende 
    ftrafen worden verzwolgen of teruggeworpen. Wan- 
    neer nu de ziel gezigtsindrukken van de rondom haar 
    gelegene voorwerpen zal gewaar Worden, dan moet de 
    oogappel gemiszins door het ooglid bedekt worden. Hoe 
    grooter bet gedeelte zij, dat van dit bedeldel vrijwordt,     des te ruitner en des te duidelijker wordt de gezigtein- 
    des te ruitner en des te duidelijker wordt de gezigtein- 
    der, die daarcntegen vernaauwd en duisterder wordt, 
    naar gelange de oogappel zich daat achter vetbergt4 
    Zijn de oogledcn bijna geheel gefloten; zoo zien wij al- 
    leen den kleinen kring, die ons het cligtfle omgeeft, en 
    dan ook , uit hoofde van bet weinige licht, dat nit den-,     zeiven in het oog geraken kan,' nog zeer flaattw ver- 
    zeiven in het oog geraken kan,' nog zeer flaattw ver- 
    licht ; terwijl deze kring volkomen verdwijnt , zoodra 
    de oogledcn zich vereenigen , dat is , het geheele oog be-    dekt wordt. Maar , volgens de naauwkeurigfle waar, 
    dekt wordt. Maar , volgens de naauwkeurigfle waar, 
    nerningen, heeft de Slaapwandelaar gezigtsindrukken 
    van verre afgelegene zoo wel, als van nabijzijnde voor- 
    werpen, en behoeft die dan volftrekt bij zijne gevaar, 
    voile fchreden, ja daartoe zijn hem 2elfs levendigere 
    gewaarwordingen noodig; his kan geenszins met het 
    befchouwen van datgeen zich behelpen, wat heat 
    bet digtfte bii omgeeft, maar behoeft tot zijnen
    fen gang ook het gezigt van het verder afgelegene 
    waarvan, volgens de aangevoerde vooronderfteilingeni
                 f 2         dd

    416       BEDENKINGEN
    de zoo weinig geopende oogappel hem geene zekerbeid 
    geeft. %Vanneer men nu wijders hierbij in aanrnerking 
    neemt, dat de flaapwandelingen meestal in den nacht 
    plaats hebben, niet flechts bij maanlicht , maar ook in. 
    de dikfle duisternis, waar de prikkel ontbreekt , die ge-     zigtsindrukken voortbrengt, of waar deze in geringe 
    zigtsindrukken voortbrengt, of waar deze in geringe 
    mate aanwezig is , waar het aan lick en fchaduw man- 
    gelt , waar derhalve zulk een wezen een volkomen en 
    llij voortduring geopend oog moet noodig hebben, om 
    het geringe Licht, dat alsdan van de voorwerpen terug- 
    firaalt, onverdeeld op te vangen, — zou het dan mo- 
    gelijk zijn kunnen, dat zulke zwakke, onmerkbaar ge- 
    opende oogleden, als men vooronderftelde, toereikende 
    zijn zouden om zich naar bet van buiten verkregen ge- 
    zigtsindrukfel te gedragen, toereikende om zelfs het ge- 
    ringfte gedeelte zijner verrigtingen te verklaren? Daar- 
    enboven, gefteld dat de Slaapwandelaars hunne oogen 
    op de gewone wijze gefloten hadden, maar dezelve fom- 
    wijlen openden, dan bewerkt dit Loch de wil der ziele. 
    Maar zal dit nu, toevalligerwijze, fomtijds plaats heb- 
    ben , dan moet zulks zonder doel of nut voor den Slaap- 
    wandelaar zijn, die alsdan welligt gezigtsindrukken be- 
    komen konde, wanneer hij deze het minfte behoefde of 
    niet noodig had, en dezelve alsdan wederom misfen zou- 
    de, wanneer hij ze volftrekt behoefde. Zal dit door 
    eenen uitwendigen indruk nu en dan veroorzaakt war- 
    den , door inwerking der uitwendige voorwerpen op 
    het oog, dan moest men bier reeds vooraf vooronder- 
       , hetgeen nog niet aanwezig is , een meer of min 
    geopend oog; en ook dit zou zonder doel zijn, omdat 
    een aantal zinnelijke indrukken te dikwijls op bet net- 
    vlies zouden ontftaan, die, wanneer men ze waarnam, 
    geenszins die voorftellingen, welke zij noodig had, maar 
    vreemde, aan de ziel konden mededeelen. Dit veel- 
    vuldig openen en fluiten der oogen zou derhalve door 
    den wit der ziele moeten voortgebragt of bewerkt war- 
    den. Dan, bier ontflaat de vraag: indien de wil bier 
    zulk eene hcerfchappij over het oog bezit, waarom 
                            blijft

    ()VIER HET ZIEN DER SLAAPWANDELAREN, ENZ. 417
    blijft het dan niet bij voortduring geopend ? En, daar 
    dit niet plaats heeft , teat drijft denzelven dan aan , om bet    oog nu en dan te openen en te iluiten ? Geene andere 
    oog nu en dan te openen en te iluiten ? Geene andere 
    oorzaak daarvoor is er aan te voeren, dan dat de Slaap- 
    wandelaar in dit oogenblik het oog tot zijne verrigtin- 
    gen noodig heeft. En vanwaar dan dit gevoel? Natuur- 
    lijk van niets anders , dan dat hij zich in zijnen gang 
    ftoote, of hinderpalen ontmoete , welke hij , zonder het 
    voorwerp ,te zien, niet kan te boven komen. Maar, 
    niets van dat alles vindt men bij de verrigtingen der 
    Slaapwandelaren. Men ziet hen noch wankelen in hun- 
    ne treden , noch hinderpalen ontmoeten , noch hunne 
    verrigtingen verbeteren. Integendeel , zij gedragen zich 
    en handelen bij aanhoudendheid als iemand, die in her 
    volkomen en onbelemmerd gebruik zijner oogen deelt.
     Het fchijnt dus eene willekeurige vooronderilelling , 
    dat de Slaapwandelaar den eenen tijd het oog opent , 
    den anderen wederom fluit. Neen , aan zulk eene ver- 
    anderlijkheid kan men de zintuigen niet onderworpen 
    achten, noch op zulk eene wijze het verband der ziele 
    met een gledeelte des ligchaams nu cens afgebroken ,dan 
    weder herfteld worden. Waat den zintuig eenmaal bij 
    Slaapwandelaren wakende is , daar waakt het aanhoudend 
    gedurende bet ganfche beloop des lIaapwandelens ; waar 
    zekere fpieren cens rusten of werkzaam zijn, daar blij- 
    ven zij het ; waar het oog geopend is, (lietgeeu bij hen 
    fomwijlen plaats heeft) daar blijft het geopend, en waar 
    het gefloten is , daar blijft het zulks ; terwijl er daarenbo-    yen waarnemingen vborhanden zijn , ten bewijze ftrek- 
    yen waarnemingen vborhanden zijn , ten bewijze ftrek- 
    kende , dat het oog des Slaapwandelaars geheel onge- 
    voelig is, dat bij hem het oog en de onwerkzaamheld 
    der gezigtzenuw zich in denzelfden that bevinden 
    alsof de zoogenaamde zwarte Char aanwezig ware.
     Maar zou dan , deze zijn de regtmatige vragen , zou dan 
    het oog, dat in deszelfs wezen zoo denig , zoo geheeI tot 
    zien gevormd, zoo algemeen in de geheele dierlijke 
    fchepping verfpreid werktuig , die ingang ter woon- 
    plaatfe der ziele, te regt -haar fpiege/ genaamd, kun-
                 F f 3        nen

        418                  EEDENIONGEN
        nen ontbeerd worden, en de mensch evenwel bij voort- 
        dUring kunnen zien? Zou de Schepper zulk een zamen- 
        gefteld, uit zoo vele ongelijkaardige deelen beftaand, en 
        echter tot den doel , tot het opnemen , doorlaten , behoor-
        Ejk leiden en vereenigen der lichtftralen, zoo overeen- 
        Itemmend werktuig, van welks deelen geen gemist, 
        geen op eene andere wijze gefteld, geen eene andere 
        plaats bekleeden kan, te vergeefs gevormd hebben? 
        Zou I115 aan ieder dezer deelen,volgens derzelver doel, 
        te vergeefs de noodige doorfchijnendheid en duisterheid, 
        vastheid en rekbaarheid, gevoeligheid en prikkelbaar- 
        heid aan hetzelve te vergeefs de edelfte 
        ftotfen rnedegedeeld, met zoo vele en aanzienlijke ze- 
        nuwen uitgerust hebben, daar de Natuur zelve in ba- 
        re huishouding zoo fpaarzaam te werk gaat; hetzel, 
        ye daarenboven eene zoo veilige, van alle kanten be- 
        fchutte, Egging gegeven, en van een zoo gepast , van 
        den wit afhangend, bedekfel voorzien hebben ? Bet 
        oog zou ontbeerd, en echter hetzelfde doel bereikt kun- 
        nen worden? Voorftellingen des gezigts zou de ziel 
        itunnen verkrijgen zonder dit middel, dat deze eigenlijk 
        fchept, en waarvan zij zoo gehecl afhangen; zoude iets 
        kunnen verkrijgen, waartoe kleuren, licht en fchaduw 
        de anige Itof aanvoeren, en deze echter, zonder kleu- 
        ren, licht en fchaduw, op dezelfde wijse bekomen 
        kunnen, als wanneer zij die door middel van het licht 
        verkreeg?
           Wie zou het durven wagen , deze zoo belangriikevra, 
         gen eenig gewigt te ontzeggen , of dezelve als ongepast 
         te befchouwen? Maar, , wanneer men tevens, aan den 
         anderen kant, dezelve toetst aan het vermogen van ge- 
         waarwording in het algemeen, en aan dat van het werk- 
         tuig des gezigts in het bijzonder, om daaruit of te
         den, hoe verre zich dan onze zekere kennis desaangaan- 
         de eigenlijk wel uitflrekt, dan zullen deze vragen mis- 
         fchien veel van derzelver gewigt en klem verliezen.
           Het is aan geen den roinflen twijfel onderhevig, dat, 
         pij zinnelijke gewaarwordingen, zekere prikkels op on-Ze

    OVER HET ZIEN DER SLAAPWANDELAREN ENZ. 419
    ze zintuigen werken, in dezelve eeneveranderingvoort- 
    brengen, vandaar aan de ziel verder worden medege- 
    deeld, en in haar datgene eindelijk doen ontflaan, wat 
    men gewoon is zinnelijke voorftelling to noemen. Die 
    verandering, Welke het zinwerktuig ondergaat, ont- 
    vangt het of onmiddellijk van de voorwerpen zelve, 
    die het aandoen, zoo als bij den reuk, den fmaak en 
    het gevoel, Of het verkrijgt deze door licht en lucht, 
    gelijk het geval is bij het gezigt en het gehoor. Bij de 
    eerite nu wordt de zenuw, dat hoofdbeflanddeel van le- 
    der zinwerktuig, onmiddellijk door den op haar inwer- 
    kenden prikkel aangedaan; en zij is zoo innig met dat 
    alles verbonden, wat tot deszelfs bewerktuiging be- 
    hoort , dat onmiddellijke aandoening des zinwerktuigs 
    en der zenuw op hetzelfde oogenblik plaats heeft ; ter- 
    wijl , integendeel , de trillingen der lucht , wanneer daar-    door toonen of geluid zullcn worden voortgebragt , voor- 
    door toonen of geluid zullcn worden voortgebragt , voor- 
    af van het buitenoor in den gehoorweg teruggekaatst 
    worden , en vandaar tot het trommelvlies en de gehoor- 
    beentjes moeten doordringen, eer zij tot de gehoor4e- 
    nuwen geraken; even. als de lichtfiralen, wanneer zij 
    in de ziel gezigtsvoorftellingen zullen voortbrengen, 
    vooraf door de verfchillende vliezen en vochten van het 
    oog moeten doordringen, eer de gezigtzenuw door de- 
    zelve wordt aangedaan. Wij weten tevens , dat , bij 
    zinnelijke gewaarwordingen, eene verandering in de ze- 
    nuwen van het zinwerktuig plaats heeft, en dat, wane 
    neer zij hare aandoenlijkheid voor de bij uitfluiting op 
    dezelve werkende ftof hebben verloren, de ziel geene 
    voothelling verkrijgt, al waren de overige deelen van 
    het werktuig nog ongefchonden, al konde de indruk in 
    zijne volkomene fterkte, en behoorlijk door de overige 
    deelen des zinwerktuigs gewijzigd , de zitplaats der ze- 
    nuw bereiken. Het is even zeker, , dat de zenuw, in 
    Karen verderen loop naar de herfeuen, in zoo verre zij 
    zich door deze laat volgen, behoorlijk gevormd moct 
    zijn, wanneer, op zinnelijke aandoeningen, gewaar- 
    wordingen volgen zullen. Een -en .ander bijeentrekken-
                F f 4        de,

     440         ISEDENKINGEN
     de, is de redenering van hen zeer joist, die dan ook, 
     ter ontkenning der magnetifche flaapwandeling, op den 
     voorgrond flellen, dat vertegenwoordiging eener zaak, 
     .als wezenlijk , Aileen door tusfchenkomst onzer
     Jijkheid, dat is, door middel van het vrij en onbelem- 
     merd gebruik onzer zinnen, gefchieden kan, en se- 
     vens de waarheid van het: nihil est in intellectu, qua 
     non plus fuerit in fenfu, aandringen. — Maar nu, 
     welke verandering brengen deze, op de zintuigen wer- 
     kende, prikkels in de zenuwen voort? Verwekken zij 
     trillingen in dezelve, of- zamentrekkingen?- Of werken 
     zij op die vloeiftof of dat :ctherisch beginfel, dat, naar 
     veler meening, de zenuwen zoude bezielen? Brengen 
     zij dan eene veranderde beweging in haar voort, welke 
     zich vandaar tot aan derzelver oorfprong in de hcrf?nen 
     uitftrekt? i3epaalt die aanraking der zenuw zich enkel 
     tot het in het zinwerktuig verfpreide merg; of planten 
     zich de in betzelve ontilane bewegingen door de her. 
     fenen tot aan den oorfprong der zenuwen voort? Alle 
     deze vragen zijn niet anders dan zoo vele gisfingen, op 
     geenen anderen grond, dan dien der waarfebijnliikheid, 
     xustende. Maar, al kande aok al het boven opgege, 
     vene als zeker bepaald aangenomen worden , dan zoo 
     daarbij nog altijd eene werking van het eene op het an, 
     dere ligchaam aanwezig zijn, -waarbij het voorwerp , dat. 
     geef t , en dat, hetgeen ontvangt of verkrijgt, van den, 
     zelfden aard is; waar werkzaamheid en lijden van de. 
     zelfcle geileldheid zijn, waar mededeelen en voort, 
     planters voigens dezelfde bekende wetten der beweging 
     gefchieden. En bier nu ontitaat joist eene andere reeks 
     Tan verfchijnfelen. Op die verandering, 'die trilling, 
     die zamentrekking der zenuwdraden, of hoe men zich 
     ook die verandering, Welke zij bij zinsaandoenIng on, 
     dergaan , wil voorllellen volgt altijd lets., dat daarrue- 
     de in bet geheel niets gerneens heeft , iets geheel vreetuds
       eene voorfielling nameiijk. De trillende beweging van 
     bet tromtnelvlies en van de overige, deelen van bet oor 
     wordt tegnen opgelost ; Let op het netvlies yarn het
                                  oog

        OVER_ IiET ZIEN DER SLAAPWANDELAREN ENZ. .4.2I
        Oog afgebeelde, zoo zeer verkleinde beeld des voor- 
        werps, en de daardoor voortgebragte verandering in de 
        gezigtzenuwen, verwekt in de ziel een grooter beeld, 
        volkomen overeenitemmende met dat, wat zich voor 
        het oog vertoont, en met de waarnemingen der overige 
        ginnen. Wij hooren de trilling der luchtgolvingen niet, 
        welke in ons oor doordringen; ncen: ooze ziel vangt 
        toonen, vangt geluid op. Het is geenszins het op het 
        Betvlies geteekende bald, dat door den langen en duis- 
        teren weg tot aan den oorfprong der zenuwen door- 
        dringt ; neen: vlak achter het punt, waar het afge- 
        beeld werd, wijken de lichtltralen reeds wederom van- 
        een, en het beeld is niet meer aanwezig. Dat beeld is 
        verder niets, dan eene bloote voorbijgaande aanraking 
        der gezigtzenuwen door het licht, dat even min fub- 
        jectieve kleuren bevat als de krerfchillende kleuren van 
        het prima, welke verdwijnen zoodra eene andereftraal- 
        breking derzelver plaats inneemt. Reeds op het net- 
        vlies is dat beeld in de reeks der ligchamelijke werkin- 
        gren het laatfte, en brengt eene, met alwat ligcha- 
        nielijk is volftrekt onvergelijkbare, verandering, eene 
        yoorftelling te weeg. Dat kleine onderstb oven gekeer- 
        de beeld zien wij, bij ooze gezigtsvoorftellingen , nice 
        wccler; de voorftelling is icts daarvan afgefcheidens, 
        iets buiten ons gelegens, iets blijvends. Wil men nu 
        verder dourdringen ; wil men de ligchamelijke indrukken 
        zich dieper in de zelffta.ncliglicid der zenuwen doennit- 
        ftrekken , dit ligchamelijk zenuwfpel van het nervlies tot
        aan de vermeende zitplaats der ziel zich latenvoortplanten
           dan zijn het toch nog altijd ligchamelijke bewegingen ,
        derualve iets geheel ongelijkaardigs met datgene, wat 
        mon verlangt te weten, den oorfprong der voorftelling 
        Bainelijk. Welke nieuwcre ontdekkingen men daartoe nu 
        ook te hulpe nemen, wclke theorien en hypothefen ter 
        verklaring daarvan voorftellen moge, men zal immer 
        tot datgene geraken, waarin die bcwegingen in gewaar- 
        wordingcn en waarnemingen veranderd worden, bet 
                                                             veel.
                                  F f 5

    C-12      ZEDENKINGEN
    veelvuldige vereenigd en het voorbijgaande tot jets 
    blijvends gemaakt wordt.
     Hoezeer het derhalve immer voor ons raadfelachtig 
    zijn zal, hoedanig uit die veranderingen, welke onze 
    werktuigen bij zinnelijke indrukken ondergaan, voor- 
    ftellingen ontilaan, zoo is bet ons echter uit de erva- 
    ring bekend, dat beiden altijd vereenigd zijn, en dat 
     ij elkander opvolgen; hoezeer men, wij herhalen bet, 
    Beene eigenlijke oorzakelijke vereeniging waarnemen, 
    of geen verband tusfchen die oorzaken en die gevol- 
    gen kan befpeuren. Geen wonder alzoo , dat men , na de 
    overweging hiervan, door andere ervaringen daarenbo- 
    ven onderfteund, waaruit blijkcn zoude, dat, bij een 
    volkomen gemis of bij een geheel ander getal of ande- 
    re gefteldheid van het een of ander zinwerktuig, even, 
    wel dezelfde gewaarwordingen plaats hebben, en dat 
    de ziel, na eene volkomene vernietiging van bet oog, 
    dezelfde voorftellingen nog kan verkrijgen; geen won- 
    der, zeg ik, dat men tot de aanneming der flelling 
    kwam, dat de mensch, in zekere ornitandigheden, en 
    onder zekere betrekkingen, gezigtsindrukken van uit- 
    wendige voorwerpen bij voortduring kan verkrijgen, 
    zoodat hij deze op dezelfde wijze waarneemt als bij het 
    waken; zich naar dezclve gedraagt, of daarnaar ban- 
    delt , zonder bet bog daartoe noodig to hebben.
     Zal nu de aanneming van een' zesden zin de verkla- 
    ring dier verfchijnfelen bevatten, welke men bij Slaap- 
    wandelaars en vele Blinden tevens , tot wier verrigtin- 
    gen vaak het oog, of iets , dat hetzelve vergoedt , on- 
    ontbeerlijk moet geacht worden, waarneemt? Deze 
    aanneming toch vond reeds vdOr vele jaren ingang bij 
    hen, die dezen voor den daigen uitweg hielden, ter 
    verklaring van vele zonderlinge verfchijnfelen , bij mag-     netisch - flaapwandelenden voorkomende; terwijl de zit- 
    netisch - flaapwandelenden voorkomende; terwijl de zit- 
    plaats zelve van dezen zesden zin zeer fpoedigaange- 
    wezen was , in die zenuwvlecht namelijk, welke in 
    de ifreek der maag gelegen is, en aan deze zoo 
    wel, als aan den twaalfvingerigen darm en nabij ge-
                             le-

    OVER. HET ZIEN DER SLAAPIVANDELAREN , ENZ. 4,23
    legene deelen, hare takken geeft. 11,Iaar, , bij het, 
    aannemen van eenen zin, wanneer men namelijk dit 
    woord in geene nieuwe, ongewone beteekenis evil 
    men, moet men zenuwen vooronderitellen, welke door 
    de manier en wijze, waarop zij eindigen, door eene 
    eigenaardige vereeniging met andere deelen des dierlij,     ken zamenftels eigendoit,mlijk gewijzigd en geftemd, 
    ken zamenftels eigendoit,mlijk gewijzigd en geftemd, 
    en voor de inwerking van bijzondere ligchamelijke prik)     kels gevoclig moeten zijn, de daardoor verkregene ing 
    kels gevoclig moeten zijn, de daardoor verkregene ing 
    drukken aan de ziel kunnen mededeelen, en op dez4 
    wijze zekere gewaarwordingen van eenen bijzonderen 
    Gard in dezelve voortbrengen. Dit toch is, over het 
    algemeen, datgene, wat wij bij alle zinnen ontmoe• 
    ten, wat derzelve wezenlijk eigen fchijnt, en waarop 
    men moet terugkomen, wanneer men van eerier) zin 
    fpreekt, en niet met woorden fpelen wil. — leder zin 
    is daarenboven nog bijzonder ingerigt, eenvoudiger of 
    zamengeftelder, naar gelange de ligchamelijke, voor 
    denzelven beftemde, prikkels , eer zij de zenuwen aan- 
    doen, vooraf deze of gene wijziging moeten ondergaam 
    Wel nu, men Creme, voor een oogenblik, eene zekere 
    zenuw, welke de plaats van het oog bekleeden zal, 
    en daarbij de in de Itreek der maag liggende zenuw- 
    vlecht, als de eigenlijke zitplaats van dezen nieuwen 
    zin, aan, (want eigenlijk is het toch hetzelfde, waar 
    'wij denzelven plaats geven) en men zal al aantionds 
    overtuigd worden, dat men van denzelven niets to 
    verwachten hebbe, wat het oog met al zijne fpieren 
    en vochten, het oor met al zijne beflanddeelen, en bei-     den met hunne zenuwen, ons verfchaffen. llet licht 
    den met hunne zenuwen, ons verfchaffen. llet licht 
    kan niet tot die zenuwvlecht doordringen, zal reeds 
    door de kleederen worden opgenomen, kan niet door 
    de huid, de fpieren en de overige nog boven de ze- 
    nuwvlecht liggende deelen doordringen; de lichtftralen 
    kunnen zich niet vereenigen, zich niet tot Ln beeld 
    vormen, en volftrekt voor deze zenuwen niet zin , wat 
    zij voor de zenuwen des gezigts waxen. Even min zal 
    deze zenuw de plaats van. het oor kanneg vervullen;
                           het-

        41+                  IEDENKINGM
        hetgeen zij dan toch ook zal moeten kunnen doen. 
        Want, even min als de lichtitralen, kunnen de luchtgol- 
        vingen, welker beweging reeds bij het aanraken der 
        kleederen voor bet grootfte gedeelte ophoudt, tot de 
        inwerking op de zenuwen geraken. En wanneer bei- 
        den , licht en lucht, ook, op eene volftrekt onbegrij- 
        pelijke wijze, daarin konden dringen, zoo zijn toch 
        deze zenuwen voor de inwerking van geheel andere 
        prikkels, voor de voortbrenging van geheel andere ge- 
        waarwordingen, en bovendien nog voor geheel andere 
        verrigtingen beftemd; zijn dus, volgens derzelver na- 
        tuur, , ongevoelig voor de indrukken van het licht en 
        de lucht; en deze zenuwen kunnen, wanneer zij ook 
        al door dezelve aangedaan wierden, in de ziel geenszins 
        die vooritellingen verwekken, welke de zenuwen des 
        gezigts en des gehoors door den prikkel 'van licht en 
        lucht verkrijgen. — Neen , al fchijnt bet , door het 
        onverklaarbare van vele verfchijnfelen bij Slaapwande- 
        laren en 'Minden, .wier verrigtingen nosh uit hunne 
        verbeeldingskracht, noch uit derzelver verhoogd alge- 
        meen gevoel te verklaren zijn , a priori zoo geheel 
        verwerpelijk niet, om eene andere bron der voorItellin- 
        -gen aanwezig te vooronderItellen, waardoor bij lien de 
        plaats van het gezigtszintuig zoude vervangen wor- 
        den, en dien ten gevolge een ander verband tusfehe       .
        de ziel en bet ligchaam vast to ftellen, dan dat , wat 
        wij bij • onze zinnelijke vooraellingen waarnemen ; zoo 
        zal nogtans de aanneming van een nieuw , in de ze- 
        nuwvlecht of maaglreek te plaatfen, zinwerktuig ons 
        geene fchrede verder brengen , ter verklaring der bij hen 
        plaats hebbende verfchijnfelen. In plaats, derhalve, 
        van een duister raadfel door een ander, voorzeker niet 
        helderder, , te willen oplosfen, eene verborgene hoeda- 
        nigheid weg te nemen, om eene andere, even verbor- 
        gene, in hare plaats to ftellen, de Natuur te willen 
        verklaren, en haar volkomen duister te laten , voegt bet 
        ons te erkennen, dat wij hier, even als bij zoo menig 
        ander onderzoek, de natuurlijke grenzen van alle onze na-

    OVER IIET ZIEN DEP. SLAAPWANDELAREN ENZ. 425.
    nafporingen genaderd zijn. Maar ook, aan den ande- 
    ren kant, zolten wij bij zoodanige verfchijnfelen, wel-     ke van de ons bekende vcrrigtingen en handclingen van 
    ke van de ons bekende vcrrigtingen en handclingen van 
    dat bovenzinnelijk wezen, hetgeen men-den menfche- 
    lijken geest noemt, afwijken, zonder voorbarig te be- 
    flisfen, moeten toezien, of de betrekking van den 
    mensch hier niet kan veranderd zijn, en dan ook, dit 
    bevindende, die verfchijnfelen niet verwerpen op dien 
    grond, dat zij aan de gewone wetten niet ondergefchikt 
    zijn.. Inderdaad, hoe meer zij zich aan dezelve onto 
    trekken , des te fcherper behoorden zij getoetst te wor-    den ; dock nu niet meer, in hoe verre zij begrijpelijk 
    den ; dock nu niet meer, in hoe verre zij begrijpelijk 
    zijn , maar met betrekking tot derzelver historifche 
    waarheid. Ware men dezen weg bij het onderzoek diet 
    verfchijnfelen, Welke men bij door kunst voortgebragte 
    Slaapwandelaars fchijnt waargenomen te hebben, meer 
    ingeflagen, dan zou bet oordeei gematigder en onpar- 
    tijdiger geweest zijn, en men had ongetwijfeld daarbij 
    het wezenlijke van bet overdrevene, het bruikbare van 
    bet fchadelijke, het zekere en het toevallige van bet 
    twijfelachtige en onwaarfchijnlijke afgefcheiden. En dit    brengt ons, als van zelve, tot de meer bepaalde beden- 
    brengt ons, als van zelve, tot de meer bepaalde beden- 
    kingen over het Dierlijk Magnetismus.


     fETS , OVER HET CAUTERIUM ACTUALE , OF GLOEI- 
      JEND IJZER , IN KWAADAARDIGE ZENUWKOORT. 
             SEN , (TYPHUS.)
      Door Doctor KEUCHENIUS, van Schoonhoven.

    Den i8den Junij 1. 1. werd ik geroepen bij de we- 
    duwe van H. V ...... alhier. Ben enkele oogopflag 
    overtuigde mij,. bij mijne komst , van het ernflige ba-     rer krankheid. De huisgenooten verhaalden mij, dat 
    rer krankheid. De huisgenooten verhaalden mij, dat 
    zij in de buurt bij een' wagenmaker, waar een paar 
    menfchen in weinige dagen aan kwade koortfen waren 
    overleden, had opgepast. zu had den ouderdom van
                            40

        426           OVER HET CLOEIJEND 117.EN.
        40 jaren bereikt, was moeder van twee kinderen , en 
        leefde in zeer armoedige omitandighedet, zoodat het 
        haar aan goed voedfel, verfchooning en alle verkwik- 
        king ontbrak: overigens had zij te voren eene tame- 
        lijk goede gezondheid genoten.
          Op het voorbeeld van den grooten JOZEP it it AN it 
        'mem ik deze kwaadaardige koortfen typhus , of febres 
        typhodes; benamingen, nog afkomftig van den °niter- 
        felijken Vader der Geneeskunde, HIPPOCRATES:
          Typhus is zegt PRANK, eene koorts, die mees- 
        tentijds befmettelijk is, (contagiofa) met eene bijzondere
        aandoening van het zenuwgeflel, vaak gepaard met peti• 
        culm of andere exanthemata;" hoewel, naar mijne on- 
        dervinding, deze den typhus minder in ons Land fchij- 
        nen te vergezellen ,dan wel in Duitschland. Mij dunkt , 
        PRANK had deze definitie kunnen vermeerderen, met 
        op de bijzondere aandoening van het zenuwgeftel te la- 
        ten volgen: alsmede van het hoofd, of herfengellel: dit 
        fchijnt mij ten minite in den typhus, die thans meest 
        grasfeert , een karakteristick tecken te zijn: de aandoe- 
        ning van het hoofd was in het geval voorhanden zoo 
        groot, dat , wanneer niet de duidelijke befmetting in 
        het huis van den wagenmaker ware voorafgegaan, men 
        getwijfeld zoude hebben, of men niet met eene ence- 
        phalitis (herfenont/leking) te doen had. Groot houde 
        ik de nuttigheid, deze befmettelijke koortfen typhus 
        te noemen; daar dit eene uitdrukking is , die niets voor- 
        onderflelt aangaande de natuur der koorts zelve, die 
        ons door de ervaring eerst kennelijk moet worden. Fe- 
        bris asthenica, gelijk een tijdlang in Duitschland, fie- 
        vre adynamique, gelijk in Frankrijk, mode geweest is 
        haar te noemen, houde ik voor het heil der zieken ge- 
        vaarlijk; daar dit benamingen zijn, gegrond op eene 
        hypothefe der oorzaak, die wel niemand bewijzen kan. 
        Zeker niet de hypothetifche uitdenking van eene laatfte 
        oorzaak, zoo als van rotting, gelijk bij de ouden, of 
        van gebrek aan zuurflof, gelijk bij de nieuwen, maar 
        alleen de waarneming van het epidemiiche karakter derziek-

             IN ZENIMICOORTSEN. 4'27
     ziekte, der bijzondere gefteldheid des zieken zelven, en 
     der voorafgegane oorzaken en uiterlijke teekenen , kan 
     ons aan het ziekbed verder brengen (*).— 1k vond dan 
     de zieke nederliggen met de gewone teekenen deter 
     kwaadaardige koorts : algemeene zwakbeid in alie de 
     deelen van het ligchaam, brandende oogen, geweldige 
     hoofcipijn, wit-geelachtig beflag der tong, mond en 
     lippen droog, fnelle pols vah ito flagen, hitte en 
     droogte der huid , hevige dorst, en befloten lijf. Bij 
     deze bckende teekenen kwam nog iet meer bijzonder$, 
     namelijk verlenging der tong, zoodat de zieke, hoe- 
     wel nog inwendig bij kennis, geen verftaanbaar geluid 
     kon voortbrengen ,door het gefladig klepperen der tong 
     tegen de tanden ,dat, vooral bij .de poging tot fpreken, 
     erg werd.
      Verre van mij, dat ik , in dezen ftand der zaken , mij- 
     ne toevlugt zou genomen hebben tot den geheelen toe- 
     ftel der opwekkingstheorie, en prikkelende middelen 
     zou hebben voorgefchreven! Dit kwam in bet eerfte 
     fladium van deze befmettelijke koorts niet te pas. De 
     grenzen van dit Tijdfchrift gedoogen niet, hier meer 
     van te zeggen, of in het breede op te halen de fcherp- 
     zinnige onderzoekingen der voortreffelijkfte Geneeshee- 
     ren onzer dagen. Die hiermede onbekend is, raadplege 
     de Theorie van de werking der Contagia acuta op het 
     menfchelijk ligchaam, van den Ilcer Doctor M o , 
     (Nijmegen, 1815) waar men veel Licht zal vinden. Ik 
     fchreef een Dec. voor van de Fruct. Tamar. , liet ger- 
     ftedrank met zuren honig gebruiken voor drinken, en 
     beval wasfchingen met koud water en azijn in den hals.
      Den volgenden dag, gelijk mede den ,den dag, was 
     alles verflimmerd; de tong, mond en tanden-waren 
     zwart geworden, het klepperen der tong vermeer- 
     derd, het hooka meer rood en gezwollen, de zieke 
     ulcer ijlende, fours woest ; een paar dunne, itinkende
                                ont.
      (*) Men ale j. FRANK, Act. Inf. Can. Pan. Tom. I. 
     pig. 38.

    428    tvErs. HET GLOEITEND rjzEit
    ontlastingen hadden er plants gehad. Ik liet ophoudert 
    met het Dec.Tanzar., en diende daarentegen thans eene 
    ligte infufio van de fibres Arnie. mont. toe, hetgeen 
    FRANK zeer prijst, bijzonder bij de flerke aandoening 
    van het hoofd; ik voegde er 2 dr. ac. fulphur. dil. bij, 
    waar ik mij meermalen wCl bij heb bevonden: deze 
    zachte en expectatieve handelwijze is incest boven de 
    meer actieve in dit tijdilip te verkiezen.
     Den 4den en denag bleef de toeflancl dezelfde, ja 
    fcheen meer en meer te verilimmeren; de zwarte tong 
    fcheurde zich als 't ware, de flupor nam toe, en er 
    kwamen dejectiones involuntarix. Ik ging op dezelfde 
    wijze voort , en liet aan den hals en de bcenen veficato- 
    ria appliceren. Den &len dag was de keel in 't bij- 
    zonder meer gezwollen , zoodat het drinken zelfs hoogst 
    moeijelijk werd.
     Er was dus nu wel niet anders te voorzien, dan de 
    dood ! Door de laatstgemelde omflandigheid werd het 
    mij zelfs bijna onmogelijk, de mofchus of andere fterke 
    incitantia, thans meer geindiceerd, toe te dienen; ik 
    befloot dus mime hulp te zoeken in een redmicidel, wel, 
    verfchrikkelijk bij de gedachte, maar allerweldadigst in 
    de uitwerking: in gloeijend ijzer, namelijk, zocht et: 
    vond ik hulpe tegen den dood.
     In de eerfte dagen dezer ziekte ontmoette ik den 
    I-Ieer 3. ROZENBURG , een' reeds vergevorderden 
    Student der Medicijnen , die mij verhaalde , dat, 
    nog kort geleden, de Leidfche Hoogleeraar KRAUSS 
    van het cauterium actuale in deze ziekte met het 
    beste gevolg gebruik gemaakt had: in Duitschlancl 
    is dit reeds vroeger gefchied, door den Erlangfchen 
    Hoogleeraar Ho RN: ook is het vuur bij de oude Ge- 
    neeskundigen, in wanhopige gevallen, als redmiddel 
    aangeprezen geworden: de onflerfelijke Vader toch on- 
    zer kunst zegt: „ Hetgeen geene geneesmiddelen ver-
    „ mogen te genezen, geneest het ijzer , en hetgeen
    „ geen ijzer ,geneest, geneest. het, vuur; maar hetgeen
    „ noch vuur, noch ijzer geneest, dat is wel ongenees- 
                            „ lijk

                IN ZENUNVIC0012.T5EN.  429

       lijk te achten." (*) Ook fpreekt VAN ZWIETEN 
      van bet vaur, , bij de genezing der pleuris (j-). Volgens 
      bet voorfchrift van HoRN, neemt men eene pijp ijzer 
      van cen voet lang, met een handvat van bout, en aan 
      bet cinde van het ijzer laat men een rond plaatje ijzer 
      vastfmeden van de groom van een gulden; dit maakt 
      xnen gloeijend, en drukt bet den patient in den hals. 
      Alzoo deed ik ook. Den genoemden zesden dag zag ik 
      het, nadat ik het ijzer reeds had gloeijend gemaakt, nog 
      in, en wachtede den morgen van den zevenden dag af. 
      Deze kwam, en met denzelven Beene de minfte beter- 
      fchap. Ik maakte dan, na verlof van de familie beko, 
      men te hebben, niijn ijzer weder gloeijend, en drukte, 
      met welberaden hand, hetzelve der patiente op den 
      hals. Het veroorzaakte haar eenen fchok; zij opende 
      mond en oogen, en gaf een' gil. Ik oordeelde, dat ik 
      mijn werk moest voortzetten, en gaf haar eene twee- 
      de aanraking; op deze kwam zij meer bij, en riep met 
      een' gil: „ o God ! qvat doe je?" Ik verbond hier- 
      op de plaats met Una. _Bafil. De lijderes bleef van dit 
      oogenblik af meer prafent, en, nadat mond en keel ge- 
      reinigd waren, drunk zij beter, en gebruikte weder me- 
      dicijnen; de nacht was rustiger; de zieke ijide min- 
      der, iliep een weinig; den volgenden morgen was het 
      zwarte beilag der tong vochtig en los, begon nog in 
      den loop van dien dag zich af te fcheiden, en , om kort 
      te gaan , de zieke berfteldt. De wonde in den hals , 
      hoewel in den beginne heel wat dragende, genas toch 
      zeer fpoedig, daar de aanrakingen flechts oppervlakkig 
      geweest waren.
       Zie bier de daadzaak! 1k onthoude mij van ftellige 
      aanmerkingen, om bet geheim der werkingswijze op te 
      losfen, en laat zulks aan den Theoreticus van profesfie 
      over. Zullen wij bier denken aan eene hydrogenefis, en 
      ilellen dit in verband met het water, dat na den typhus 
       (*) HIPPOCR. Aph. 8. Sect. VIII. bij
       (t) VAN ZWIETEN, TOM. 3. pag. 67. 
       ALENGELW. 1816. NO. 9, G g

    430  IETS , OVER HET GLOEIJEND IJZER.
    bij de lijken - opening in de ventriculi cerebri gevonden 
    wordt? —of aan eene aurea nervea , en den fchok , 
    die door dezelve op het herfen- en zenuwgeflel gemaakt 
    wordt? Nun! ik beken het , dit fchijnt mij te hoog 
    gezocht, Zou men er niet beter komen, als men het 
    eenvoudig befchouwde als een zeer flerk afleidend mid- 
    del, dat te pasfe kan komen, wanneer koude omflagen, 
    zuurdeefems en fpaanfche-vliegen de afleiding niet ver- 
    mogen daar te flellen ? Dit is ten minfte eenvoudiger ; 
    en wij weten alien, op welken prijs de groote n o E a- 
    HAVE , de eeuwige roem onzes vaderlands , het een- 
    voudige fielde.
     Nog een woord, ten flotte, omtrent het verfchrikke- 
    hike, in de kunstbewerking gelegen. Dit is zoo groot 
    Ida , als het wel fchijnt. Van de ligtheid der genezing 
    hebben wij reeds gewaagd; en wat de pijn aangaat , wij 
    lezen, in de Legende, van THOMAS VAN AQUINA, 
    dat hij, door godsdienflige overdenking en infpanning, 
    zich ongevoelig wist te maken voor een hevig cauteri-
       bij prefente patiente zou dit thans niet meer gaan; 
    clan, de aard der ziekte brengt bier eene natuurlijke en 
    allerwenfehelijkfle gevoelloosheid mede. Over de cau- 
    teria's wijzen wij verder den Lezer naar de geneeskun- 
    dige handboeken, en laten de verdere applicatie van dit 
    middel , ook in andere ziekten, met de vereischte om- 
    zigtigheid, aan het oordeel en de beproeving onzer 
    Kunstgenooten over.


      BESCHOUWING VAN DE GLBAREN- KUNSTENARESSE HEN- 
       DEL-  , NA DE VOORSTELLINGEN , DOOR 
           HAAR TE AMSTERDAM GEGEVEN.

    Hij , die wezerciijk bereft, wat er toe behoort, om in eenig 
    kunstvak eenen nitfluitenden rang te v&rwerven, kan Diet zon-     der huivering wagen , er zijn oordeel over te vellen: althans 
    der huivering wagen , er zijn oordeel over te vellen: althans     zal liij zich wet wachten, met een /mar woorden er over te 
    zal liij zich wet wachten, met een /mar woorden er over te 
    beflisfen, en, als 't ware, met den prijs fpelendc, denzeiven                                in
                               in

               DESCHOUIVING VAN MAD. MENDEL - SCHUTZ. 43t
       in de luim van een oogenblik tit te reiken of terug tebouden. Niet 
       ten onregte merkt een geacht Schrijver aan, dat men nimmer 
       behoorde nit het oog te verliezen, hoe veel tijds „ hoe veet 
       genoegens, hoe veel krachten, ja hoe veel jaren levens de 
       kunftenaar dikwijls moet opofferen, om die talenten te ver- 
       werven, waaraan zijne tijdgenooten, en dikwijls de volgende 
       geflachten, zoo vele. genoegelijke uren to danken hebben: 
       en, heeft eene ligtzinnige natie, even vaardig tot eene afgo- 
       difche hulde, als tot eene grenzelooze verachting, durven be- 
       weren, dat men voor eenige ellendige penningen, aan den in- 
       gang des fchouwtooneels, bet onbepaalde regt tot good- of 
       afkeuring koopt, de man van eer en gevoel zal zich wet 
       wachten , van dat gel,vaande regt misbruik to maken; en de 
       ware keener kan alle die beflisfende magtfpreuken, welke bij 
        alle aanmatigingen in het geval van kunstbeoordeeling zoo 
        overtollig gebezigd worden, wel ontberen. Verfland en gc. 
        voel moeten bij hem beflisfen: verfiand en gevoel, in vol- 
        maakte overeeriftemming gebragt, leveren ons de voortreffelij- 
        ke voortbrengfelen van kunst; en de wederkeerige hulde daar- 
        van is de prijs, welke alleen in flat is, echte verdienften 
        te vergelden.
          Nimmer kan men te veel belang ftellen in bekwaambeden, 
        welke wij ons beroemen kunnen ons eigendom to zijn; die, 
        als 't ware, in eigen fchoot gekoesterd, bet vaderland in den 
        lof, dien zij verwerven, doen deelen: en misfchien is de 
        klagt, (lac men in Nederland aan vreemden maar al to veet 
        vOOrgeeft; dat men de talenten van elders met gejuich
        haalt, terwfil die, welke onder ons ontluiken, dikwijls ver- 
        onachtzaamd worden; dat de nationals ijver inderdaad niet ge- 
        noeg aangewakkerd wordt, misfchien, zeg fit, is doze 
        klagt niet ongegrond. Doch, hoe berispelijk dit ook zijn 
        moge, zou het, in eene natie, welke zich op befchaving be- 
        roenien durft, even laakbaar zijn, omtrent de voortbrengfelen 
        van kunst, welke andere volken ons mededeelen, onverfcbillig 
        zich te gedragen, of dezelve te miskennen. leder vreemde- 
        Jing, die cos talenten aanbiedt, heeft aanfpraak op eene billij- 
        Ice beoordeeling: en waanden wij , dat wij , voor den prijs 
        der befchouwing , het onbepaalde regt van willekeurige goed- 
        of afkeuring gekocht hadden, ieder misbruik, daarvan ge- 
        mania, zou hem tevens bet regt geven, om ooze onbevoegd- 
        held tot oordeelen te befchimpen. Wij moeten dug, willen
                               G g z                  wij,

    432        BESCHouwmo
     wij , ook in dit opzigt , de waardigheid van het Nederlandiche      yolk handhaven, anderen hunne magtfpreuken farm], en naar 
     yolk handhaven, anderen hunne magtfpreuken farm], en naar 
     eigen gevoel , naar eigen verfland uitfpraak doen; onze beflis-     fing moet den trap van belchaving, waarop wij flaan, aandui- 
     fing moet den trap van belchaving, waarop wij flaan, aandui- 
     den; en, hiermede achteloos te werk gaande, zouden wij, in 
     het geval van buitenfporige goedkeuring, voor blinde na- 
     fchreeuwers, en in bet tegenovergeflelde voor koudbloedige 
     weetnieten gehouden worden.
     Niet zonder reden dan fchromen wij, ons gevoelen wegens 
     de voorftellende kunflenaresfe HENDEL-SCHUTZ algemeen 
     te maken: de bijzondere beoordeeling wegens hare talenten, en 
     het onthaal, dat zij bij ons genoten heeft, loopen zoodanig 
     uiteen, zoo ten opzigte van zichzelven, als van hetgeen de 
     buirenlandfchc berigten ons van haar hebben medegedeeld, 
     dat wij naauwelijks hopen durven, het ware punt te zullen 
     treffen.
     Niet weinig genoegen verfchafte bet ons , in de gelegen. 
     heid getleld te zijn, haar te zien, en over hare talenten te 
     kunnen oordeelen. Met eerie gefpannen verwachting begaven 
     wij ons naar den fchouwbnrg, ten einde het genoegen te 
     kunnen fmaken, den lof, die van haar uitging, te billijken. 
     De eerfle proeven, weike zij gaf, behoorden tot bet treur- 
     fpel. Niet moeijelijk was het, te berpeuren, dat eene afge'- 
     trokken tiudie haar met bet verhevene gedeelte der voorliel- 
     lende kunst gemeenzaam had gemaakt; dat het gevoel daar• 
     van hear, ais 't ware, doordrongen had van alles, wet de 
     beeldende kunflen voortreffelijkst geleverd hebben. leder 
     nand, iedere beweging bevestigden oils in dat gevoelen. Schil-      derachtig waren flier alleen de gebaren; maar ook de plooijen, 
     derachtig waren flier alleen de gebaren; maar ook de plooijen,      welke zij aan de kleeding wist te geven. Dan, ten opzigte 
     welke zij aan de kleeding wist te geven. Dan, ten opzigte 
     van de declamatie, vonden wij daarmede die volmaakte over- 
     eenflemming met, welke ons weleer zoo vele genoegelijke 
     uren verfchaft heeft; en telitens, als wij, verrukt van hear 
     kunstvermogen, haar den palm der overwinning wilden toerei• 
     ken, was het, alsof de onvergelijkelijke WATTIER-Z1ESE- 
     14 I s tusfchenbeiden mid. Met aandoening herinnerden wij ons 
     de menigvuldige bewonderenswaardige voortbrengfelen van 
     kunst, waarmede deze groote vrouw den roem van den Ne- 
     deriandlehen fchouwburg gehandhaafd heeft. Het worde Met 
     als vooringenomen- of partljdigheid befehouwd, te zezgen, 
     dat het zeer moeijelijk geworden is, cie bewondering dc-r 
                               Idols

                 VAN MAD. MENDEtr- SCHUTZ. 433

      Thollandfche natie in dit yak weg te dragen. Hoe kiesch 
      zijn wij geworden, federt een aantal voortreffelijke dichters 
      de eeuw van vONDEL, als 't ware, hebben doen herleven! 
      Hoe vele voortreffelijke redenaars hebben ons gehoor voor de 
      voordragt verfijnd! Om ons niet te verre van het tooneel te 
      verwijderen, en ons flechts tot een paar voorbeelden te be- 
      palen; zijn wij nog niet dagelijks in de gelegenheid, het 
      krachtig en gemakkelijk orgaan van BINGLEY, het wellui- 
      and en doordringend van sNOEK in de declamatie te bewon- 
      deren? Hoe veel behoort er dan niet toe, om in dic yak bij 
      ons eenigen lof wcg te dragen! Wij zullen, dcrhalvc, om 
      der verdienaelijlte vrouwe wezenlijk regt te doen wederva- 
      ren, ons niet !anger hierbij bepalen, en, na haar een oogen- 
      blik in het blijfpel befchouwd te hebben, ooze aandacht a/- 
      leen op hare bekwaamheden in de kunst der gebaren vestiges.
        In de proeven, welke zij ons van het blijfpel gegeven 
      heeft, zouden wij meer gelegenheid tot vergelijkingen yin- 
      den: daarin ook hebben wij, na de ontzettende menigtc fink- 
      ken, welke wij met zoo vecl vaardigheid van het Duitfehe 
      tooneel overgenomen hebben, ook wezenlijk meer overeen- 
      komst met de Duitfchers: ten mintle zijn wij nader tot hen, 
      dan tot het eld,gante fpel der Franfehen, geltotnen; offchoon, 
      In wcerwil van dit alles, iedere natie, hoezeer met andere 
      vermengd, iet eigenaardigs overhoudt. Dc kleine proeven dan, 
      welke zij ons van het blijfpel gegeven heeft, ovcrtuigden ons 
      weder, dat zij het zeer verre in de kennis der menfchelijke 
      hartstogten gebragt heeft: het vooraellen van karakters, die 
      onmisbare behoefte van het tooneel- en blijfpel, deed zij met 
      eene natuurlijklield , welke zelfs het behuip der onderfchei- 
      dene kleedingen kon ontberen: en, indien wij de ilukjcs, 
      door haar voorgedragen, bij de hand hadden, zouden wij 
      eenige trekken aanvoeren, waarin zij den waren toon buiten- 
      gemeen getrolfen heeft. Inzonderheid had zij in de twee- 
      fpraak van den pacliter met zijne vrouw, bij het flot, dien 
      toon van beminnelijke overreding, weiken wij gerust iedere 
      fchoone durven aanbevelen zich eigen te maken, wanneer zij 
      iets op het mannelijk hart verwerven wil. Dan, hoezeer wij 
      haar ook gaarne in dit yak alien lof willen toekennen, kun. 
      nen wij echter de talenten, welke wij zelven dit vak te 
      vereercn hebben, hierbij Met vergeten. Meer dan eens her- 
      innerden wij ons , bij hare voorflellingen, de 211ezias verdien-
                       G g 3               fte-

    434        BESCHOUNITING
    ftelijke kunftenaresfe RAMPHUIZEN; meer dan Bens (dit zal 
    geene van beide onregt doer) vonden wij gelegenheid, ze 
    met elkander te vergelijken: en, nett ons ook HENDEL- 
    ScuilTz niets voor , dan hetgeen weldoordacht is , die zelf- 
    de zekerheid van hare zaak geeft haar een zelfvertrouwen, 
    dat fomtijds de kunst zichzelve doet verraden; terwijl de 
    meerdere fchroomvalligheid van Mejufvrouw kArdpnutzEN, 
    in haar fpel, ons altijd die zedige befcheidenheid voor oogen     brengt, welke wij zoo gaarne in de fchoone feltfe verecren.
    brengt, welke wij zoo gaarne in de fchoone feltfe verecren.
     Thans ons tot de befchouwing van de gebarenkunst bepa- 
    lende , vinden wij ons wezenlijk belemmerd in de keuze van 
    woorden voor de uitdrukking van onze gedachten. Hebben 
    wij bet gevoel, dat zij, zonder behulp van eenige klanken, 
    wist uit te drukken, bewonderd, het gevoel, dat zij in ons 
    verwekte, te verklaren , is inderdaad Diet gemakkelijk. Hier 
    zagen wij de verdienftelijke vrouw op eenen weg, welken 
    zij tot dusverre geheel alleen bewandelt: wij zagen, als 't 
    ware, een nieuw veld voor de bewondering geopend; en, 
    daar de voortgang der tafereelen geene langdurige befchou- 
    wing vergunde, en de afwisfeling ieder oogenblik nieuwe 
    voorwerpen aan de aandacht bood, kunnen ook onze opmer- 
    kingen flechts in weinig woorden uitgedrukt worden; ten 
    zij men, in een uitvoerig vertoog, atles opzettelijk Wil- 
    de ontwikkelen. Wij zagen dan deze kunftenaresfe het 
    eerfle op den weg, welke door Lady E M in A HAMILTON 
    geopend werd. Geheel afwijkende van de gewone wijze van 
    pantomimen te vertoonen, zonder clen verblindenclen toeftel 
    van decoration, zonder de medewerking van wegflepende mu- 
     zijk, trad zij op, en wist, door de eenvoudigfte gebaren, de      aandoeningen der ziele, in alle overgangen, in alle afwisfe- 
     aandoeningen der ziele, in alle overgangen, in alle afwisfe-      lingen, zoo levendig, uit te drukken en tot ons gevoel over 
     lingen, zoo levendig, uit te drukken en tot ons gevoel over 
     te brengen, dat er geen ledig overbleef. Als bij de hand 
     fcheen zij ons den geheelen weg tangs te leiden, welken de 
     beeldende kunflen federt haren eerflen oorfprong hebben af- 
     gelegd. Volkomen in den Egyptifchen flijI waren hare Ifis, 
     fphinxen, en torfchencle flanden: wij zagen duidelijk, hoe de     kunflenaars van dien tijd, van de majesteit van het mensch- 
     kunflenaars van dien tijd, van de majesteit van het mensch- 
     beeld doordrongen, hetzelve met waardigheid hadden nage- 
     bootst, zonder dat zij zich aan zwierige flanden hadden dur-      ven wagen; zonder dat zij zich van die edele eenvoudigheid 
     ven wagen; zonder dat zij zich van die edele eenvoudigheid 
     hadden durven verwijderen, welke de eerfte ontwikkeling van
                               het

             VAN MAD. HENDEL -  43$
     het fchoone kenmerkt: en, onze aandacht aan de voortbreng- 
     felen der grijze oudheid wijdende, zages wij, als door een' 
     tooverflag, de flatige torschfter in de bevallige Galatitia her-      fchapen: Nu ontwikkelde de kunftenaresfe den meer verfijn- 
     fchapen: Nu ontwikkelde de kunftenaresfe den meer verfijn- 
     den en weelderiger frnaak der Grieken voor onze oogen. Ver- 
     bazend was de gemakkelijkheid, waarmede zij hiertoe' over- 
     ging; verrasfend de aangename indruk, dien deze overgang, 
     welke geen ledig overliet, aan het gevoel gaf. De ontwik- 
     kelde gewaarwordingen van het bezielde beeld, de eerfte 
     werking der zintuigen, waren zoo natuurlijk en zoo eenvou. 
     dig uitgedrukt, dat er niets aan de begoocheling ontbrak : en, 
     orn icy van dien aard to zien, gelooven wij, dat er geen an. 
     der milddel zou zijn, dan de herhaalde vooraellingen van de- 
     ze verdienfielijke vrouw.
      Even juist en even trelfend waren hare voorftellingcn der 
     tafereelen van de Italiaanfche fchoot. In iederen fluid, in le- 
     ttere beweging, in iederen gelaatstrek vertegenwoordigde zij 
     ons de heerlijkfte gewrochten der fchilderkunst: ja, de in- 
     druk, dien wij er van ontvingen, was door den voortgang le. 
     vendiger. De toefland van Hagar roerde de ziel; en wij 
     deelden in hare drukkende bekonnnering, toen zij Ismael zag 
     bezwijken, zonder in ftaat to zijn, hem door een' dronk wa- 
     ters to verkwikken. Zonder eenige noodelooze beweging, deed 
     zij befeffen, dat de ktuik Iedig was ; en het oogenblik, waar- 
     in zij die aan Innaël overreikte, was allertrefFendst, even als 
     de ontdekking van de waterwel, welke der lijdende moeder 
     het middel aanbood, our haar finachtend kind to verkwikken. 
    Wij kunnen intusfchen niet afzijn , ook het kind, hetwelk 
    den Ismael vooraelde, den verdienden mof to geven: het heeft 
    ons de mogclijkheid doen zien , die or voor deze allezins ver- 
    dienaelijire vrouw zou zijn, niet alleen om leerlingen in dit 
    kuustvak can to kweeken, maar de pantpmime tot een' hoo- 
    ger trap van voluaaking to doen komen, dan wij dezelve tot 
    nog toe zagen. De inedewerking van de andere kindertjes, 
    in andere groepen , was ook allerliefst.
     In de verfchillende voorftellingen van de Magdalena hebben 
    wij de kunitenares bewonderd. In eene witte tunique verfcheen 
    zij; en de vaardigheid en bevalligheid tevens, waarmede zij 
    zich bij afwisfeling tooicle, was waarlijk zeldzaam. Zich wellian-    dig en Haar den eisch der karakters to kleedon, wordt met regt 
    dig en Haar den eisch der karakters to kleedon, wordt met regt 
    als cone verdienfte befchouwd ; maar, voor het oog der aan-
                 G g 4        fchou-

    436         ISESCifOUW/NO
    fchouWeren, het eene tooifel na het andere rtan te fehiLketi, 
    en weder to verwerpen, zonder eenigen misfland, zonder 
    eenige belemmering, en zonder een oogenblik de aandacht te 
    doen verkoelen, is een buitengemeen vermogen, dat inder- 
    daad bewonderenswaardig is. Achtereenvolgend deed zij ons 
    hare gedachten wegens de afwisfelende tooifels gevoelen; bij 
    uitftek gemakkelijk was bijzonder de wijze, waarop zij de 
    overtollige zwaarte van een' der mantels to kennen 'gaf. Hoe 
    vele uitmuntende ftanden, Welk een rijkdom van heerlijke dra- 
    perien heeft zij ons geleverd! NITnarlijk, zij fchcen, van den 
    geest der voortreffelijkfte beeldende kunftenaren doordrongen, 
    bij afwisfeling, nu in den IUD van den eenen, dan van den 
    anderen, te fchilderen; den voortgang, welken wij in de fcliit- 
    derkunst misfen, heeft zij doen geborcn worden, en, de bij- 
    zondere leidingen van het "genie in overeenftemming brengen- 
    de, ons eene Magdalena does zien, waarin alles, wat de 
    berocmdfle fchilders daarvan uitgedrukt hadden, ontwikkeld en 
    tot een geheel gebragt was. Het zou pralerij zijn, te zeg- 
    gen, dat wij in iederen fland den meester, van welken dezel- 
    ye afgeleid was, herkend hadden; maar in die, welke ons 
    bekend waren, hebben wij de juistheid bewonderd. Boven- 
    al inoeten wij dezer zeldzame vrouwe den lof geven, dat zij 
    de opvolgende flanden en bewegingen met zoo veel fijnheid 
    van gevoel gekozen heeft, dat de opklimming, der aandoenin- 
    gen geen oogenblik gemist heeft, noch de handeling eenig- 
    zins twijfelachtig was ; het oogenblik, waarin het zwaarmoc- 
    dige nadenken tot dicp berouw overging, was nllertreffendst, 
    het uitblusfchen van de lamp plegtig en roerend, en, met den 
    woord, de ganfche gefchiedenis van Magdalena volition wij 
    ons zoo volkomen en met dien levendigen indruk voorgetteld , 
    dat men van do keurigae pen noch het krnclitigst penfeel 
    eene hooger uitwerking zou kennen verwachten.
      In de voonaelling van de Madonna's hebben wij in !mar die 
    zelfde diepe kennis van d'e voortbrengfelen der berocmciae 
    meesters, en tevens hare vaardiglieid in het verwezenlijiten 
    van 'dezelve, bewondedd. Ongemeen keurig was de fchake- 
    ring, waardoor zij de tafereclen met elkander in verband. 
    bragt , om het treffendst geheel to vormen. Standen, gebaren,. 
    clrnperin en uitdrukking bovenal, bereikten eenen grand van 
    volltomenheid, welke den ceraen rang Verwerft. Van bewon. 
    dering en eerbieci weggefleept, vergaten wij dikwijls, dat de 
                               kunst

                  VAN MAIL BENDEL • SCIIiITZ. 437
       'unst ons bezig hield, en vcrloren ons in het tro.iI(Ide 
       deelte der gewijde gefchiedenisfen; en, om een bewijs 
       verbazende hoogte, welke deze zeldzame vrouw in de'kunst 
       van nabootfing door gebaren bereikt heeft, bij tebrengen, het 
       oogenblik, waarin zij Maria bij het kruis van den 11,giVenden 
       Christus voorflelt, is zoo treffend, dat dit treurige ,fctIonw.. 
       fpel ons, als 'r ware, in zijn gcheel voor den geesit nteeft: 
       zij weet de aandacht zoo levendig te treffen, dat met ver- 
       geet eenc enkele pert-con te zien: zonder hehulp gran ceigen 
       toeftel, geleidt zij ons , als 't ware, Haar Golgo tit; Sn de 
       Naria , geheel in haren treurigen toeftand verdi,ept, bcwe- 
       geloos op de fmartelijke wonden van haren GoddC.lijIcen Zuon 
       ftarende, reikbalzencie om dezelve te verzachteiii, niet moor 
       levencie dan om Hem tc betreuren, doer ons in alle aandc.e. 
       ningen van hec teederfle moederlijice gevoel dei2lett, en 
       wij zouden de plants, mar wij zijn, vergeten, om ons ge- 
       heel aan eene godsdienffige bcwordering over 1-.e geven.
        Zij , die bij bare voorflellingen tegenwoord g geweest zijn, 
       zullen, hoezeer bun oordeel ook niet in alles met bet onze 
       ovcreenkome, gevoelen, hoc mocijelijk he': is, er eene be- 
       fchrijving van te leveren, in flant, om er him, die er nict bij 
       tegenwoordig waren, een wezenlijk denkbeeld van te geven; 
       te racer, dear de nitwerking, mike zij vetwekten, weinig ge- 
       legenheid tot koele befchouwing overlies, Dit, echter, is ons 
       Diet onopgemerkt gebleven, dat zij niet alleen door gebaren, 
       nitdrukking en 1-Linden, maar zeifs (offchoon met hetzelfde 
       gewaad) colt door de plooijen, de eene fchool, ja den ecnen 
       lneester uit den anderen wist te doen kcnnen. — Dc vertoo- 
       fling, welke zij van de verheerlijking van Klarisfe van Velzen 
       gegeven heeft, was, olichoon zij ons minder dan her vorige 
       behaagde, echter weder volkomen in den flijI van de eeuw, 
       welke wij ons daarbij moesten vertegenwoordigen; en was c 
       des eene overtuiging te meer, hetgeen wij in hear bewon- 
       derden, de vrucht van eene onv-rmoeide fludie, van diep na- 
       denken, van een verfijnd gevoel en een vaardig genie moest
       zijn.
        Hetgeen ons echter niet willen wij, om onpartijdig 
       te blijven, ook niet achterhouden. Na den ailoop van ie- 
       dere voorflelling Colleen ook (:acielijk alle infpanning een ein. 
       de te :lemon; en het nam eikwijls de begoochcling tveg,, 
       dat zij , voordac zij nit her oog der aanfchouweren was,
                         G g

       4.SS             ISESCHOUWING

       eene 7cer gewone houding aannam, welke ons dadelijk her- 
       inneale, dat eene vertooning, Diet de zaalt zelve, ons had be- 
       zig gejwuden. Het geeft een onaangenaam gevoel, (het mo,
       gedaisook cello kleinigheid fchijnen) in zoodanig eerie aan- 
       genam ,ewaarwording gefloord te worden. Hoe dikwijls heb- 
       ben rij viATTIER-zIusz,IvIs niet nagedogd, tot zij ge- 
       beei achtOr de fchermen verdwenen was! Zij bleef, tot den 
       122tirn ffatp, in het karakter zichzelve gelijk, en onderhield 
       dus ,ten aide toe, de stemming, waarin zij ons gebragt had.
        Zit! daar hetgeen wij gedacht hebben omtrcnt deze verdien- 
       nellike vrou w te moeten zeggen. Het zij verre van ons, ore 
       gevoelen als eerie wet te willen opdringen, welke anderen zou 
       beetten, ery anders over te oordeelen. Vreemd van zulk eene 
       bepottelijky aanmatiging, hebben wij flechts getracht een 
       punt te treffeln, waarbij de verfchillende gevoelens zich zouden 
       ittunnen verzamelen. Wij hebben flechts dit voor ons nienw 
       verfchijnfel in de kunst willen doen opmeriten, en dachten het 
       der eere van ooze natie fchuldig te zijn, om er een eenigzins 
       doordacht gevoelen over algemeen te maken. Wij hebben niet 
       kunnen dulden, dat jets, hetwelk elders eene hooge bewon- 
       dering tot zich getrokken had , bij ons , als 't ware , onopgemerkt 
       zoo voorbijgaan, zonder daarom echcer onvoorwaardelijkonzen 
       lof, als een nagalit), er bij te vocgen. Wij hebben, chide- 
       lijk , willen doen gevoelen, dat men, om lof in de kunst te 
       verwerven, zich niet altijd blindelings aan zijne voorgangers 
       behoeft vast te houden; dat er geenc wetten zijn, die haar 
       beperken; en dat zii, wanneer zij niet door fchroomvallige 
       aanwijzingen belemmerd wordt, altijd nieuwe wegen open 
       vindt.
        Bij dit alles was het ens bij uitflek aangennam, dat door 
       hare wezenlijke verdienfle.1 die van eene vrouw, waarop ons 
       Nederlandsch tooneel zich met regt verhovaardigde, niet 
       verminderd zijn. Zij , die zich de Medea, de Semiramis, de 
       Fedra, de 111eropd en andere rollen van NVATTIER -ZIESE-
         s herinneren, zullen zich ook wel te binnen brengen, wel. 
       k- voortreffelijke flanden zij ens, vooral in den hoogen flijI, 
       g!leverd heeft, en hoe veel zij tevens door gebaren moist nit 
       te drukken. Het enkele oogenblik b. v. in hare Cleopatra, 
       in het treurfpcl Roclogaine , waein zij verneemt , dat hij, die 
       ?rare misdaad had kunnen bel;end maken, met de ontdek- 
       king op de lippen geftorven is, zal voor ware hoogfchatters
                                                van

                    VAN MAD. IMNDEL - SCHUTZ.      439

       ran kunst altijd onvergetelijk zijn. Het heerlijk tooneel in 
       den Hamlet met de lijkbus, waarin wij hanr, benevens den 
       verdienflelijken SISIOEK, wegens de hoogstmogelijke zamen- 
       werking, bewonderd hebben, vreezen wij nimmer weder in 
       dien grand van volkomenheid te zullen zien. Eindelijk, wij 
       gelooven der beide women volkomen regt te doen, wan- 
       neer wij zeggen, dat zij niet met elkander moeten vergele• 
       ken worden. In weerwil toch van de fchijnbare overeen- 
       komst, zijn de leidingen van beider kunstvermogen geheel 
       verfchillende; en het zou eene breedvoerigc beredenering Vor-^
             om bier eene beflisfing, door bewijzen geftaafd, te 
       berde te brengen. De onbevooroordeelde kunstminnaar zal 
        altijd van WATT IER-ZIE SENIS getuigen, dat zij, door een 
        juist en iijn gevoel, door hare majestueuze geilalte, edelen 
        zwier van bewegingen, fprekend oog, gelant en gebarenfpel, 
        en met dit alles volmaakt overeenilemmenden toon, zich met 
        regt den naam van NEDERL ANDS ME LP OMEEN verworven heeft; 
        doch hij zal tevens, zoo wij vertrouwen, aan IIENDEL- 
        S c Iiii T z den lof niet weigeren, dat zij , door diep nadenken, 
        innig gevoel van het fchoone, uitgebreide kennis van de mees- 
        teritukken der vormende ktinfien, door eene levendige ver- 
        beeldingskracht, en edele vaardigheid, ons een nieuw ver- 
        fchijnfel in de kunst heeft medegedeeld, dat inderdand onze 
        bewondering ten hoogfle waardig is ("). W.  N E-
         (*) Het is inderdaad te bejammercn , dat de let terkundige kwakzal ve- 
        rij , welke maar al te dikwijIs nietswaardige voortbrengfelen cenig aan- 
        zien tracht te geven, zich ook vermeet , wezenlijke gewrochten van 
        kunst met een valsch vernis te overdekken. Eno vrouw als n EN D E
         c n ii T z heeft toch foorrgelijko allendige hulpmiddelen Hier noodig, 
        om haren roem te onderftcunen of to bevestigen. Vrecmd moest het 
        ons derhalve voorkomen , in den Hamburger Correspondent van It Junij 
        1. 1. het volgende te vinden, waarvan wij bier ecne zeer getrouwe vet- 
        taling geven :
                 Schrifven nit Amfler dam , van 28 Mei (1816.)
         „ De gebaren-kunitenaresfe,vrouwe HENDEL-Scitii x z , benevens 
        „ derzelver echtgenoot , gaven alhier, , op hunne kunstreize , onderfcheidene 
        „ dramatifche en pantomimifche vooritellingen , welke de grootfte toejui- 
        „ thing van ons befchaafd publiek verwierven. Bijzonder beviel de 
        „ voorftelling van het bijbelfche flak : Hagar in de woestijn , en de 
          berouwhebbende Magdalena ; en in de gcliefde Madonna-beeldem , waarin de 
        „ gebaren den trapswijzen voongang den onderfcheidene Daitfche , alsmede 
                                                   ,, der

     440  BESCHOUWING VAN MAD. HENDEL • SCHUTZ.

     „ tier Nedarlandrehe, en ItallaanIche fcholen , zoo meesterlijk kenfchet-     ,, flen, ontwikkelde Mad. s c n u T z her hoogfte talent. Kenners ver-
     ,, flen, ontwikkelde Mad. s c n u T z her hoogfte talent. Kenners ver-
      zekeren , dat de Iaatfte Lady HAMILTON in vcle fituatien verre to
      boven ltreefr. Len alhier uitgckornen gefchrift bevat belangrijke aan- 
     ,, teekesingen over doze uitdrukkcnde voarftellingen door gebaren, wet- 
     „ ke de kunstliefde der Hollandercu tot eere veritrekken. ”
      Wij bekennen niet to bevroeden, hoe dit fchrijven tc Hamburg kan 
     ontvangen zijn ; daar de ectfle reptefentatie van n ENDEL-SC1ItiTZ 
     eerst tegen den 5den Junij to Anfterdam was aangekondigd! — Zich op 
     zulk eene wijze in cen weenid blad bctrokken to zien, moest ongetwijfeld      zegtfchepen Hollanders verontwaardigen. Zeker hear het onbedaeluzaatn 
     zegtfchepen Hollanders verontwaardigen. Zeker hear het onbedaeluzaatn 
     plegeu van zoodanig eene kwakzalverij en ons en de vardienttelijke vrouw      zcer groom ondienst gedaan ; daar zij bij cone natic , yreemd van b
     zcer groom ondienst gedaan ; daar zij bij cone natic , yreemd van b
     tenfporige pralerij , en wars van alle valfche hulpraiddclen cencr ijdele     voemzucht , een vooroordeel heeft docn geboren warden, dot cen larger 
     voemzucht , een vooroordeel heeft docn geboren warden, dot cen larger 
     verblijf dozer wezenlijk verdienftelijke kunitenaresfe alleon had kunnen      over winner,.
     over winner,.



             NEDERLANDS IIELDENROEM.•

     Ik wil uw fiere kruin, aloude Batavieren,
     Nog met een' verfchen krans van eerelauwren fieren;
     Uw naam, weleer zoo grootsch, herroepen uit het flof, 
     En femmen, eerbiedvol, mijn fnaren tot uw' lof, — 
     Die, toen des Romers trots het gansch heelal verheerde, 
     Toen voor zijn' ijzren far zich yolk bij yolk verneerde, 
     Vertrouwende op uw kracht, hem moedig weérfand hood, 
     En uwe vrijheid ilaafde in 't aanzien van den dood; 
     Die, daar geen ijdle glans uw manlijk oog verblindde, 
     Veel meer dan eer of goud uw vaderland beminde; 
     Die, trouw aan eed en pligt, met elke deugd gekroond, 
     U dien verheven roem feeds waardig hebt betoond.
       fchoon de froom des tijds u wegfleepte in zijn kolken, 
     Uw naam niet, als weleer, prijkt in de rij der volken, 
     Toch blijft die naam, zoo fchoon, bij 't nageflacht in eer, 
     En ook uw heldengeest daalde op uw nakroost neer. 
     Uw moed ontvlamde hen in 't barnen der gevaren; 
     Zij trotflen, fier en flout, des vijands legerfcharen: 
     En, zoo hun kracht bezweek, bun roem bleef onbevlekt; 
     En heilig is de grond, die hun gebeente dekt. 
     Dit tuige Neérlands erf, welks zegenrijke velden 
     Gedrenkt zijn met bet bloed van vaderlandfche helden,
                                   Toen

                     NEDERLANDS HELDENROEN1.       4+1
        Toen Alba's ballet/rot, verhit op roof en moord, 
        Verwoesting bragt en fchrik in dit rampzalig oord.
        Hoezeer ook bijl eu zwaard fleeds onmeedoogend woedden, 
        Schoon tallooze offers ook der dwinglandije'bloedden, 
        Tod/ Wee nog NeC'rlands zoon fiandvastig in den ftrijd: 
        Ziju leven was aan 't heil van 't vaderland gewijd. 
        Hoezeer des vijands final, of /longer, hem bedreige, 
        Hoezeer zijn vecge muur in 't eind ten val zich neige, 
        Zijn moed houdt in/fuer Rand, ja groeit met elken nood; 
        Hij kiest, voor flavernij, gewis een' edlen dood.
        Dit toonde ow voorbeeld gij roem van Ho/lands fieden! 
        o Leiden! die geen draug der felfte tegenheden 
        Deed bukken voor de matt van een' geweldenaar; 
        Die, veitig door 't beleid van 't edelst burgrenpaar, 
        't Geweld van vijand, pest en hongersnood braveerde, 
        En aan 't verbaasd heelal, ten fpijt van Spanje, leerde, 
        Wat hooge vrijheidsmin in 't Neérlanclsch hart vermogt; 
        Terwijl zij elken dag fchier nicuwe wondren wrocht. 
        Zoo groat een' heldenmoed moest ook 't geluk bekroonen, 
        En met de fchoonfle zege op 't heerlijkst eens beloonen. 
        Zoo leeft, eeuw in eeuw nit, uw glorierijke naam, 
        En zweeft de wereld rood op via/glen van de faam. 
        Maar wie, wic zal den roem van zoo veel dappre helden, 
        Die Neerland heeft getead, ooit mar waardij vermelden? 
        Mijn zangaer waagt dit niet; roar, vrolijk aangedaan, 
        Smart zij hun grootheid ilechts met flillen eerbied aan.
        U, Maurits! most owe cam zijn' grootaen veldheer noemen; 
        Het vaderland zal fleeds uw dienfien dankbaar roemen: 
        Want, tocn de zegekreet van Nienwpoorts bloedig Nand 
        Wargalmde tot in 't hart van Spanjes dwingeland, 
        Dealt gij voor Nederland de heilzon we& verrijzen. 
        Uok u zal 't nngeflachc, o Fredrik Hendrik! prijzen, 
        Die, door ow wijs beleid en onbezweken kracht, 
        Der veege dwinglandije in 't and den doodfleck bragt. 
        Zoo zaagt ge, o Nederland! ow roem en vrijheid fiaven; 
        .Zoo oogsttet gij de vrucht van 't edel bloed dier braven; 
        Zoo groeide uw welvaart aan ; terwijl gij firand bij arand, 
        Door handel, dienstbaar maakte aan 't heil van 't vaderland. 
        Gij zaagt, door nijverheid, ow fchatten zich vermaren; 
        Gij zaagt_u, wijd en zijd, door yolk bij yolk vereeren;
                                                   Uw

        442               NEDERLANDS HELDENROEM.
        Uw magt alom geducht, van Javaas geurig ftrand , 
        Tot aan de vruchtbre kust van 't rijke westerland.
        Toen voerdet ge, ongeftoord, den fchepter van de baren: 
        Uw fizqnen, Trompen, uw van Galens, Kortenaren, 
        En duizend helden meer, befchermden uwe vlag; 
        En 't fchuimend rijk der zee eerbiedigde uw gezag. 
        En wie zou uwen naam bier niet met eerbied melden, 
        De Ruiter! eertwige eer van Nearlands waterhelden! 
        U, wien geen vorflengunst of aadlijk voorgeflacht,
        Maar moed en deugd alleen ten top van grootheid bragt! 
        rij voerdet Neerlands naam tot 's aardrijks verfte paten : 
        Geen roem kan bij uw' roem, o held der helden! halen. 
        Die roem blijft ongekrenkt, nog eeuwen na uw' dood;
        En, o! omfcheen zijn glans nog eemnaal Neérlands vloot! — 
        Zoo wit ge uwe achting fteeds , o Nearland! to bewaren; 
        Zoo zaagt ge op u 't heelal fteeds met bewondring flaren; 
        Schoon 's nabuurs ijverzucht, gewekt door uwe magi, 
        U vaak in 't grievendst Iced onfchuldig heeft gebragt. 
        Maar gjj, hoezeer gedrukt door de allerfelfte rampen ,
        Gij durfdet fteeds, vol moed, met elken noodflorm kampen; 
        En, worstlend met de golf, die u verzwelgen zou, 
        Verhieft ge u telkens wear door uwer burgren trouw. 
        Zoo hebt gij elk gevaar kloekmoedig doorgeflreden: 
        Doch eindlijk, afgemat door zoo veel tegenheden, 
        Zonkt gij allengskens tot den laagflen trap ter neer. 
        Nog flechts een enkle fchok — en Neérland was niet meer! 
        Ach , hoe veel jamren moest ge, o vaderland! verduren, 
        Toen gij ten fpeelbal waart van valfche nageburen — 
        Uw erf vermeesterd werd — uw naam zelfs uitgevaagd — 
        En tot bet flavenjuk uw fiere nek verlaagd! 
        Doch, fchuiven wij 't gordijn voor deze treurtooneelen: 
        De hand des tijds zal dra uw diepe wonden heelen. 
        Verheug u, Nederland! uw leed is thans voorbij — 
        Uw ketens zijn geflaakt — uw grond is weder vrij ! 
        Wat bittre fmaad uw hoofd ook jaren lang mogt treiren , 
        Thans moogt ge op nieuw dat hoofd met fieren trots verheffen
        Want, van het edel bloed der vadren niet ontaard , 
        Betoondet gij u zelf dier oude grootheid waard. 
        Aanfchouwt die velden ginds , waar 's dwinglands legerbenden
        Trouwloos den heilgen grond van Nearland durfden fchenden,En

                 IVEDERLANDS IHILLDENROENG 443
      En ftormende, als een vloed, die dijk en darn doorboort, 
      Zich reeds verheugden in uw plundering en moord. 
       Hier znagt ge, o Nederland! uw' Maurits weer herleven, 
       En Fredrik Hendriks geest om uwe vanen zweven, 
       1Vanneer uw jonge held nog de oude wondren fchiep, 
       En tot der vadren deugd wear Nedrlands zonen riep. 
       Hier kon de fiere moed van uwe jongelingen 
       Uw' half vergeten naam met nieuwen glans omringen; 
       Hier, waar de grond alom, met fprakelooze taal, 
       Van Frankrijks fchande tuigt en Nedrlands zegepraal! 
       0, dat die roem voortaan uw wanrdig erfdeel blijve 
       Geen vijand, ongeliraft, den fpot met Nedrland drijve! 
       Het gansch heelal uw' foam, gelijk voorheen, vereer' 
       Zoo vinde Nederland in Nederland zich wear! 
       0, mogt de vredezon, met nooit bewolkte ftralen, 
       Uw' naam aan 's hemels tr.ins in goud en purper males! 
       Uw handel bloeije wear glom, gelijk voorheen! 
       De welvaart woou' wear in uw velden, in uw !lean! 
       Dat, in elk huisgezin, voorouderlijke zeden 
       De plants van dartelheid en vreemden zwier bekleeden; 
       Uw grijsaards wijsheid Fier', en 't hart van uwe jeugd 
       Ten tempel zij gewijd van vaderlandfche deugd! — 
       Zoo mogen wij wear roem op u, o Nedrland! dragen! 
       Zoo blijve uw heil, tot aan den laatflen aller dagenl 
       Zoo zie de zon, zoo ver zij 't wereldrond beftraalt, 
       Geen yolk, dat, in geluk, bij 't yolk van Nedrland haalt!
        Kampen, I8I6.               WEYTINGH.


              HENDRIK DE IV EN MEVROUW LECLERC.

       Koning HENDRIK DEN IV ontbrak , tot het volkomen ge• 
       lukken zijner roenirijke en weldadige ondernemingen in oor, 
       log en vrede, gemeenlijk anders niet, dan hetgeen LES- 
       SING'S Saladin ontbreekt, en waarover HENDRIK 00k 
       net zoo dacht als deze:
        Wat anders, dan wat 'k naauw to noemen ?my verwaardig; 
        't Geen, heb ik 't, mij zoo overbodig,
        En, heb ik 't niet, zoo onontbeerlijk fchijat:
        Het jammerlijh, verwenschte Geld:
                                            Ns

        444        HENDRIK DE IV EN INIEVROUW LECLERC.
          Na den, voor de Liguriten zoo verderfelijken, voor hem 
        zoo zegcrijken flag bij Ivry, had dat gebrek zoo zeer plaats 
        gegrepen, dat zich de geest des oproers van zijne onbetaalde 
        foldaten meester maaktc; dat verfcheidene regimenten zwoe- 
        ren, Been flap verder te gaan , tot zij hunne foldij ontvan- 
        gen hadden; terwijl de Intendanten tech flechts kleine, niets-
        beduidende fbnimen verfchaTen konden of wilden. In 'c 
        kort, het was zoo ver gekomen, dat HENDRIK de heerlijke 
        vruchten van langdurige , groote infpanningen , enkel bij man-
        gel aan geld, in eenige dagen verliezen kon. Dezelfde behen- 
        dige en trouwe dienaar, die met hem menig ridderlijk en me- 
        nig galant avontuur had beitaan, zou thans ook helpen. „ Alija
        raad is," zeide doze, „ dat wij ons ook ditmaal tot de vrou- 
        wen wenden. Ik ken eene regtfchapene en geweldig dike 
        dame te Bleudan. Zij is weduw van den grootilen koopman 
        der flad, en uwe partij met mood en bloed toegedaan. Wel-
        ligt        zij ons." Den Koning bevicl de voorflag; ja, hij
        befloot zelfs , ongeacht het gevaar, mede te reizen        ze-
        kerlijk in het gellrengfle incognito.
           Zij komen gelukkig in Aleulan en bij Mevrouw L ECL ER C 
        aan. De brave vrouw verhengt zich, haren vriend te 
        zien, wenscht hem geluk wegens den gewonnen flag, en 
        vraagt met hartelijke deelneming naar den Koning. „ I-Iij met 
        ridderlijk gevochten en wonderen gedaan hebben," zeide zij. 
        „ Ja, dat heeft hij!" hernam de vriend: „ maar met dat al 
        zijn wij er erger aan toe dan de geflagenen. Stel u voor: de 
        troepen des Konings worden oproerig, omdat het aun geld 
        mangelt; en alzoo zegepra!en de vijanden zonder zwaardflag."
          Dat verhoede God !" roept de wakkere vrouw. „ ENDRI 
        zaak is te regtvaardig, dan dat hij geene menfchen vinden 
        zou, die hem zijne onfluimige fchuldeifchers helpen bevredi- 
        gen." En, daar de man de fchouders ophaalt, en van de 
        lage eigenbaat fpreekt, die gewoonlijk met het bezit van 
        grooten rijkdom verbonden is, opent zij kisten en kasfen, en 
        zegt: „ Daar; neemt, wat ik voor onzen goeden Koning doer: 
        kan! Spoedt u daarmede tern, en wenscht hem, ook in mij- 
        nen naam , geluk op zijne zeg,e! Vergeet daarbij niet, hem 
        moor vertrouwen op zijne onderdanen in te boezemen:
        die in onze harten te heerfchen wenscht, kan ook op ons 
        vertuogen, op ons !even rekenen" — 
          Hier kon de Koning zijn voile hat Met meer bedwingen, „

                  DENDRIR DE IV EN MEVROUW LECLERC.       445
        ssMevronw!" roept hij , hetgeen hij doen moest, is reeds 
        gedaan: de Koning heeft de goede boodfchap reeds; flelt oor 
        weer vertrouwen op zijne lieve onderdanen!'' Ontdeld 
        gist de vrouw den zamenhang, wil den Koning te voet val-
        Jen, zich verontfchuldigen HENDRIK vangt haat. in zijne 
        amen op; zijn hart is de toll van zijne woorden; zij weent 
        van vreugde; alien zijn diep in de ziele bewogen. Doch, 
        fpoedig herflelt hij zich: „ \Vij moeten voort; de nacht is 
        fchielijk voorbij. Vaarwel, Mevrouw! blijf uws „ goeden 
        Konings" gedachtig; hij zal u en uwe ecielmoedigheid nit!' 
        met vergeten!"
          Zij kwameu met den aanbrekenden dag in het ieger; 
        Koning liet alarm blazen. Ades kwain op de been. „ 
        deren," riep hij, „ er is geen vijand, mdar uw Koning, die 
        geld brengt!"    „ Leve de Koning!" riepen alien.; H E N- 
        DR sit maakte zich hunne gunflige 'lemming ten nutte, voer- 
        de hen verder — in 't kort, het gelukte hem, gelijk bekend 
        is, de Ligue ten voile te onder te brengeu, en Parijs in te 
        semen.
          Op den eerden, ten uiterfle glansrijken , hofdag aldaar flel-
        de hij zelf Mevrouw LECLERC aan de verzamelde Grooten 
        als zijnen achtenswaardigden fchuldeifcher voor, verhaalde, 
        \vat zij gedaan had, en hoezeer zij alien haar voor de hulp 
        in den nood verpligt waren. Daarna gaf hij bevel, haat ka- 
        pitaal en renten rijkelijk terug te tellen, en verinef haar in 
        den adelfland. Doch zij verzocht als eene gunst, het eefIle 
        te mogen weigeren, en flechts, hetgeen haar vereeren moest, 
        aan te nemen.


        GETS, OVER HET, TE NIJKERIC OP DE VELUWE, OP DEN 22 EN 
         23STEN VAN SLAGTMAAND 1813, VOORGEVALLENE, ZOO ALS 
            ZULKS VOORKOMT IN HET NATIONAAL GEDENKISOEK 
                    VAN DEN MEEK J. KONIJNENBURG.

        Wanneer een der grootfle pligten van den mensch die is, 
        om de waarheid te berchermen, vooral dan, wanneer, door 
        hare verdonkering, ook de eer en goede naam van bijzoncic- 
        re perfonen en plaatfen als in het duistere verdrongen en weg- 
        gefchupt wordt, dan zal ons niemand ten kwade duiden, dat 
        wij ons van dien pligt, naar ons verinogen, kwijten, en, hoe.
          1VIENGELW.    NO. 9.           II h            wel

     446          1ETS
     e1 het ons fmart, het anders zoo verdienftelijk Nationaal
      denkboek van den Heer KONIJNENEURG eene onnaauw. 
     keurigheid aantijgen, welke den Gefchiedfchrijyer, die toch 
     var alles geen oor- of ooggetuige zijn, noch van alle bij- 
     zonderheden de klaarite betoogen vorderen kan, gereedelijk 
     te vergeven is.
     Wij vinden, namelijk, op bladz. 466 en 467: Ook den Heer 
     B. H. ADEL behoort de lof van yverige medeiverking, enz...
      'choon zip; belang hem elders riep, volgt hij den Bevelheb- 
     br naar Nijkerk. Alhier ontdekt hij een gefmeed verraad te- 
     gen denzelven ..... Offchoon, door dat bier, (te meer, daar 
     er toch, voor zoo veal ons bewust is, op dat tijditip geene 
     treemde perfonen gezien zijn) Nijkerk, of Nijkerkers, al in 
     dadelijke betrekking tot dat verraad fchijnt of fchijnen te 
     fiaan, willen wij echter dit nog ftilzwijgend voorbijgaan, de-      wijI het mogelijk geweest was, dat er, onder de talrijke 
     wijI het mogelijk geweest was, dat er, onder de talrijke 
     vrolijke menigte, zich ecnen vreemden verfpieder verfcholen 
     had; maar wij komen nu tot de woorden: Deze (de Majoor 
     MAR K LAY namelijk) volgt zijnen raad, (dien van den Heer 
     ADEL) zonder zich onder den fehyn van noodzakelyke nacht- 
     rust te laten misleiden — en hieraan konden wij, niettegen. 
     flaande herhaalde beproevingen, geene zoo dubbelzinnige uit. 
     legging geven.
     Het is genoegzaam bekend, dat de Majoor m ARKLAY, 
     aan bet hoofd van deszelfs korps Kozakken, den 22ften No. 
     vember 1813, onder de ondubbelzinnigite en volitrekt alge- 
     meene vreugdeblijken der ingezetenen, Nijkerk binnengetrok- 
     ken zijnde, bij den toenmaligen Heer Burgemeester, of Mai- 
     re deter Gemeente, zijnen intrek nam , aldaar naar de waarde 
     zijner heugelijke komst werd ontvangen, en vandaar eerst 
     last in den avond vertrok, nadat men hem alles, wat tot her. 
     itelling zijner rust en te zijner verkwikking dienitig geoor- 
     deeld werd, had aengeboden. En hoe kan bet nu anders, of 
     een iegelijk, die met gem. Heer Burgemeester niet genoeg. 
     znam hekend is, zal doze gebeurtenis terftond in verband 
     brengen en vergelijken met de hoven aangehaalde zinfnede, 
     en hem Burgemeester aanzien als den man, die dezen Majoor 
     zocht over te 'hien den nacht bij hem door te brengen, ten 
     einde hem niet dun in de hander zijner vijanden te doen ont. 
     waken? Hoe moet het wantrouwen aan de zuivere grond- 
     beginfelen des Burgemeesters niet nog murder veld win.
                               nen,

                OVER HET TOORSEVALLENE TE NYIKERI. 447
        nen, wanneer men weet , dat, toen de Franfchen, in den 
        uchtend van den a3fien November 1813 , na de Kozakken nit 
        deze find te hebben verdrougen, dezelve bezetteden, aan 
        door den Burgemeester brood en drank werd toegediend,, en 
        zij alzoo, op eene oegenfchijnlijk vriendfchappelijke wijze, 
        werden ontvangen, niettegenflaande het ondoorzigtig gepenpel 
        deze handelwijze bijkans openlijk afkeurde, en aldus derzel.; 
        ver doel fchier verijdeld had!
         Wij willen, Ilan de eene zijde; geenszins vooronderficllen, 
        dat de Heer ADEL in het getoelen van dat gepeupel,dee de; 
        manr kunnen, aan de andere zijde, ook niet ontkennen, (tat 
        het, zoo het ons toefchijnt, door hem gedaan verflag nopcns 
        Nijkerk met deze driestheid zeer na verwantfchapt is, en 
        wenfchen, in dat geval, zijne geWetensrust en onszelven
        hartelijk geiuk mode, dat zoo cone gevaarlijke en ongegron- 
        de gisfing niet die vreesfelijke gevolgen, voor Burgerheer en 
        burger, gehad heeft, als zij , vooral bij de zoo voldriftige 
        Kozakken, voor beiden had kunnen verocirzaken.
         Naar wij verzuimen tevens doze gelegenheid niet, om 
        cpenlijk onze hulde en die onzer mede-ingezetenen den Bur- 
        gemeester toe to brengen. — Ook toen de Franfchen onze 
        firaten bezetteden, en de nine, vaderland- en vredelievende 
        burger, bij iedere rammeling van het vijandelijk geweer, een 
       dreigend onheil to gemoet zag, ook Loon vcrhief hij zich 
       verre boven de laatdunkendheid der domheid, en gar, bij do- 
       ze gelegenheid, op nieuw, de overtuigendfle blijken van dien 
       Ilandvastigen mood, dat helderziend vernuft, en welgewikt en 
       koel overleg, welke den grootfchen post van Burgerheer, in 
       zulke bagchelijke oogenblikken, zoo zeer kunnen doen fchitte, 
       ren. Door eene fchijnbare voorkomende bereidwilligheid be, 
       gnichelde hij onze vijanden, verzachtte hunne blikken, waar- 
       uit woede en wreedheid te voorfpellen waren, en fpaarde al- 
       zoo doze [lad voor zoo vele rampen, als eens het zoo nood- 
       lottige Woerden te beurt vielen.
         Offchoon niet alles, meenen wij genoeg gezegd to hebben 
       van den man, wiens weldenkendheid, ten aanzien van her 
       dierbaar Vaderland, niet kan betwijfeld worden; terwiji wij, 
       bij het onaangenaam befef van denzelven zelfs tegen kwade 
       gisfingen te hebben moeten verdedigen, tevens het fireelend 
       gevoel koesteren, dat, door doze verdediging, de aan hem 
       verfchuidigde erkentenis gedeeltelijk voldaan
                           H h 2                 Ten

        4.4.8 1ETS OVER HET VOORGEVALLENE TE NIJICERK.
          Ten aanzien nu nog van het verdant verraad in het alge. 
        igeen, zij ons deze aanmerking vergund: Het is geenszins in 
        de, door de Nijkerkers, ten behoeve van bet Vaderland ge- 
        dans opofferingen, die voor den welgezinden geene opofferin- 
        gen zijn, dat wij eeue affchudding en zuivering zoeken van 
        de aangetijgde blaam en den opgeworpen zwadder; neen: 
        een meer doorflaand bewijs zal zelfs den minflen twijfel aan 
        dat verraad vernietigen. Want, bijaldien hetzelve wezenlijk 
        had plaats gehad, zonde immers het op den =lien Nov. 1813 
        alhier gebivouacqueerde korps Kozakken geheel ingefloten en 
        vc-rloren zijn geweest, aangezien er onderfcheidene finalle en
        holle wegen op dat toenmalig bivouacq uitkomen, waarvan 
        de Franfchen zich alsdan zeker wel zouden hebben bediend.
          Ziet daar dan ons van eene taak gekweten, welker volbren- 
        ging wij aan onze mede-ingezetenen, de plaats en het land 
        onzer inwoning, de nakomelingfchap en onszelven verfchul- 
        digt waren. Wij twijfelen niet, of deze onze aanmerkingen 
        zullen de waarde van het fchoone werk van den Heer s o- 
        NUNENBURG geenszins doen verminderen. Ook wij lezen 
        en berlezen hetzelve met genoegen. Alleenlijk hebben wij, 
        (en wie zal dat in ons wraken?) voor zoo veel Nijkerk aan- 
        gaat, door bl. 466 en 467 de pen gehaald; hopende, en er 
        ons mode vleijencle, dat dit ons voorbeeld door ieder waar- 
        heidlievend Lezer zal worden gevolgd, wel verzekerd, dat 
        ceu Gelchiedboek nimmer zoo veel door eene enkele penne- 
        fireek, als door logentaal en laster, kan worden beklad
        benadeeld.
          Nijkerk, den Men julij 1816. J. FREZIP..
                                       G. VAN DIERMEN.


           DE PANTOFFEL - TAKTIEK OF DE .KUNST OM DE MADMEN! 
                     ONDER HET JUK TE BRENGEN.
                      Eerie fatyrieke Voorlezing.
                 ZEER GEEERDE DEEREN
        Zoo de tegenwoordige voorlezing de bedoelde werking zal 
        doen, dan moet ik u verzoeken, als 't ware, uit uzelven uit 
        Le gnu, en u voor to     alsof gij eeue kring van jonge
                                                     fchoo-

                 DY PANTOPPEL TAICTIEIL. 449

      fchoonen vormdet, voor welke ilc, eene aide, ervarene ma- 
      trone, of eene vronwelijke profesfor, eene voorlezing over 
      de taktiek der pantoffel houde.

             MIJNE SCHOONE VRIENDINNEN !

       De pantoffel, eon woord van het vrouwelijk geflacht, is 
      een oud en inderdaad zeer treffend zinnebeeld der vronwen# 
      heerfchappij ; ja er ligt misfchien een diepere zin in dit beeld, 
      dan in de allegorilche voorilelling der aarde door bet beeld 
      der Godin ists, of in de verzinnelijking der eeuwigheid door 
      een' 1langenring. Belchouwen wij de pantoffel, nit welk gE- 
      zigtpunt wij willen, overal znllen wij de grondtrekken des 
      Zachten vrouwelijken gcwelds in haar wedervinden.
       De meest in het oog loopende barer eigenfchappen is, dat 
     -zij zich om den voet zonder dien re drukken of te 
     klenunen, inzonderheid wanneer zij gevoerd en gewatteerd is.
       Even zoo fink zich ook het vrouwenjuk zoo zacht, en on. 
     merkbaar om den lials des mans, dat duizenden van mannen 
     bet dragen zonder het te gevoelen , ja zonder bet eens te 
      weten. — En bierin, mijne heminne`Iijken! vertoont zich juist 
      de voortreffelijkheid der vrouwelijke heerfchappij boven de 
     mannelijke. Want een juk, dat men Met gevoelt, is blijk. 
     baar geheel Been juk.
       Eene tweede hoofdeigenichap der pantoni is bare ligtheid. 
     War draagt ligter, dan cone pantoffel? Coen man, of hij is 
     van doze waarheid doordrongen. Want, zoodra hij to huis 
     /10111E, beeft hij niets belangrijkcrs to doen, dan zich van den 
     drukkenden last zijuer (levels to ontflaan, en in de even lig- 
     re els warme pantoffels binnen re glijden. Ziet daar een beeld 
     des ligten huwelijksjuks, dat de man even zoo li,gt tegen de 
     bezvvaren des zoogenaamden ecnzamen 'evens waarin 
     hij toch flechts eon ilaaf zijner begeerten is.
       En wie betwist het, dat het huwelijksjuk onder alle juk. 
     ken het ligtfle is? wie betwist het, dat bet zachte geweld, 
     waarmede wij de mannen behcerfchen, de vleiiende bedew, 
     de fmaebtende blikken; de honigzoete kusjes, de fmeltende 
     tranen en de hartbrekende zuchten, waarmede wij hunne thjf 
     hoofdigheid vermurwen, uit eene zachtere flof beflaan, dan 
     bet razen en tieren der mans, en de ruwe, gebiedende coon, 
     waarmede zij geboorzaarnheid van ons vorderen?
                      II h 3           Eene

        450                DE PANTOFFEL- TAKTIEE.
          Eene derde eigenfchap der pantoffel is hare rond afloopende 
        gedaante, en de daarmede verbondene zachtheid barer druk- 
        king. Wei is waar, er beflaat eerie zekere foort van pantof- 
        fels inet hooge en fpits toeloopende hielen, welke in alien 
        gevalle den hardften mansfchedel zouden kunnen doorboren, 
        en welker trap, inzonderheid wanneer hij op een likdoren 
        gerigt was, tranen der bitterfle finart en hartbrekende wee- 
        Ithigten konden doen nitberfien; doch, zelfs in doze ver- 
        fchrikkelijkfte geflalte, blijft het altijd nog een zacht werk-
        cuig tegen eene plompe, hoekige en koiosfale mansiaars, voor- 
        al wanneer zij met fchcrpe fporeu en fpijkers gewapend is. 
        Even gelijk ons dus de pantoffel den zachten druk der vrou- 
        welijke heerfchappije niet min treffeed dan fchoon en zacht 
        verzinnefijkt, vertoont zich de manslaars als can even zoo 
        treffend zinnebeeld des ruwen mannengewelds; en inderdaad, 
        geliefde toehoorderesfen! wanneer ik fomtijds getnige der out- 
        zettende verwoestingen ben, welke zulk eene lams in de be- 
        fchaafde wereld aanrigt, daar zij bier een auk van een' fleep 
        medeneemt, daar eene theetafel met her ganfche breekbare 
        toebehooren van porfelein, theegoed en kopjes omverre rukt, 
        boo gevoel ik den billijkften afkeer van dezelve.
          Eerie vierde eigenfchap der pantoffel, eindelijk, is haar 
        vrolijk, muzikaal geluid, hetwelk zij insgelijks met het hu- 
        welijksjuk gemeen heeft. Want, gelijk er pantolfels zijn, 
        Welke iedere fchrede met het fchuren en kraken der zool, 
        of door het kleppen en klappcn der hie!, begeleiden, en daar- 
        door eene zekere muzijk in de eentoonigheid van den gang 
        brengen; zoo zijn er ook vrouwen, welke het monotone des 
        echtenaeats in een levendig duet waren to herfcheppen, daav 
        zij fomwijlen met vrouwelijke mol- en dur-toonen zoo laid 
        en aanhoudend tusfchenbeiden tremblOren en piepen, dat de 
        mannelijke bas ten laatfle ganfchelijk onhoorbaar wordt.
           Slechts in eene eigenfchap kan de pantoffel in geene ver- 
        gelijking met het huwelijksjuk komen. Dit is, namelijk, de 
         gemakkelijkheid, waarinede men er even zoo ligt weer nit 
        als in glijden kan. Met bet huwelijk is dit, gelijk men weer, 
        anders gelegen, Wie zijnen hals eerimaal onder hetzelve ge- 
        kromd heeft, die fchudt het niet zoo ligt weer af, als merr 
         eene pantoffel van den voet fchopr. In dit opzigt gelijkt, 
         Choc), het vrouwenjuk eer naar zeker araf-inflrument, waar-me-

                          pE PANTOFFEL • TAKTIEK.               451
        made men voormaais den nek van hardnekkige onderdanen 
        te vermurwen wist; doe': dat, gelijk vele andere goededan-
        gen, uit het gebruik fchijnt geraakt te zijn. — Doch, om 
        weder op gezegde pantoffel te komen: het is daarom zeer te 
        beklagen, dat zij zich hier ecne afwijking van haar iinne- 
        beeldig karakter vermlooft; en het ware te wenfchen, dat 
        men haar door een' of anderen hank of klem ook in dit op- 
        zigt aan de huwelijkspantoffel zocht gelijk te waken.
          Na deze pantoffel-apologie, mijne fchoone vriendinnen! 
        zullen wij, vertrouw ik, niets zoo zeer in de orde der na- 
        tuur gegrond vinden, als bet verfchijnfel, dat het mannelijk 
        geflacht federt het begin der wereld onder de pantoffel frond.
        Grijpen wij naar het eerfte het beste gefehiedboek , en wij 
        vinden deze bewering op iedere bladzijde geflaald. Slaan wij 
        b. v. den bijbel op, die toch het omftandigfle verhaalt, wat 
        onder de menfchen bij bet begin der dagen voorviel, reeds 
        op de eerfte bladzijde ftooten wij pp onzen voorvader AD AM, 
        die wet ter dege onder de pantoffel frond. Immers, hoe had 
        hij zich anders door E VA'S lokkingen laten verleiden, van da 
        verbodene vrucht te fnoepen, en, door de overtreding des 
        Goddelijken gebods,, zichzelven ca ohs onbedachtelijk van 
        het paradijs te berooven?
          Hoe s ims o N onder de pantoffel !land, is wereldkundig. 
        Ja, ik twijfel geen oogenblik, dat, zpo DELI L A eenen trek 
        tot zijne ooren gevoeld had, zoo als naar zijn haar, hij zich 
        even zoo, goed zijne ooren, .of wel zijnen neus, had laten 
        affnijden, Ten minfte zien wij heden ten dage :neer dan eenen 
        s s ON, die aan ons geflacht niet fiechts zijne haren, maar 
        ook zijnen neus, ja zeifs zijn verfland, opofferde. Doch, 
        dat is nog niets tegen Koning AHASUERUS, die dermate 
        onder de pantoffel flond, dat zijne Joadfche Prima Donna, 
        Gravin E S T HER , hem flechts had om de kin te ftrijken, om 
        hem te bewegen, dat hij het juist van de pers gekomen 
        moord- patent tegen de Joden niet alleen herriep, maar zeifs 
        den Joden de vrijheid gaf, aiwat niet van bun geloof was, 
        ilood te flaan.
          Doch, het zou ons te verre afleiden, mijne beminnelijken! 
        zoo wij het ganfche veld der gefchiedenis wilden doorloo. 
        pen, om Yoorbeelden der pantoffel - heerfchappij te vinden.
          Slechts dit kan ik niet nalaten aan te merken, dat de Grie. 
        ken, dat dapperite, wijsfte en berchaafdfie aller volken, :nee
                                  H h g                         dan

        454               DE PANTOPPEL - TAKTIEE.

        dan eenig ander deze heerfchappij erkenden, dear zij zeils 
        dan vader der Goden en menfchen, den heerfeher in donder- 
        Volken, Zs; vs, aan het zachte geweld der pantoffel onder, 
        wierpen, gelijk de Olympifche conferentien der Goden bevvij- 
        zen, welke ons de made Bard HOMERUS zoo luimig eu 
        treffend fchildert, en waarin nu de blaauwoogige CYTHERE, 
        dan de grootoogige HERE als meesteres op den zetel fchif- 
        terde, en met de zege over het hart en verfland van dm 
        Olympifehen Pans ging ftrij ken. Wat deze JUPITER voor 
        een' ergen hoorndrager was, wil ik nu niet herinneren; maar, 
        zoo de beeldhouwers JUPITER. AMMON hoornen opzette- 
        den, gefchiedde zulks volkomen near regt en reden; en mijng 
        achtens flaan de nafpoorders der oudheid geheel mis, wanneer 
        zij in deze Aminonshoornen een zinnebeeld der fierkte zoe- 
        ken.
          Pat HERCULES , die Grielcfche snisois, zijner beminde 
        ten gevalle, zich aan het fpinrokken zette, weet ieder fchool-
        knaap. ASPASIA'S pantoffel-befluur is niet minder bekend. 
        Ook RANTIPPE verdient eene roemrijke vermelding; en het 
        is inderdaad de fchoonfle triotnf onzer onbeperkte magt, dat 
        de wijsfie man van zijnen tijd, hij, die noch menfchenvrees 
        noch vrees voor den dood kende, voor de pantoffel cells 
        wijfs fidderde. Doch in de ganfche gefchiedenis beficiat er 
        geen fprekender bewijs voor de magt der pantoffel, dan het 
        verfchijnfel, dat, joist ten tijde Coen de menschheid onder de
        pantoffel van GREGORIUS DEN VII zuclitte, deze even zoo 
         fluwe als onbuigzame kerkelijke NAPOLEON wederom under 
         de pantoffel zijner vriendin, de bekende fchoone MATHILDE, 
         flond; zoodat eigenlijk de geheele planeet der garde, met a/ 
         hare keizers, koningen en helden, aan eene vrouwelijke pan- 
         toffel onderworpen was.
           Vandaar de dweepende vereering, welke to alien tijde der 
         pantoffel wedervoer; en het moet ons daarom tiler verwonde- 
         sen, wanneer wij hooren, dat een, wegens deszelfs galanterie 
         en fraaije zeden beroemd, naburig yolk , de Polen , een ge- 
         bruik onder zich hebben ingevoerd, dat deze vereering zeer 
         treffend fymbolizeert.
           Bij hunne drinkgelagen, namelijk, bekleedt eene vrouwen- 
         pantoffel, of eigenlijk, wet in den grond op edn uitkomt, 
         een vrouwenfchoen, de pleats eener bokaal, dear zij, tot 
         eau den rand met wijn gevuld, van den eenen Mond tot den an,

              DE PANTOFFEL TARTER. 453
     anderen romigaat, en van alle aanwezige mans op bet welzijn 
     der fchoonen geledigd worth. Inderdaad , zoo er ooit ecn 
     vreemd gebruik beftond, hetwelk door bet mannelijk gedeelte 
     onzes yolks, den altijd zoo vaardigen naiiper van vreemde 
     moden, zeden cn gebruiken, verdient te worden overgeno- 
     men, zoo is bet dit; en ik behoud mij voor, dit belangrijk 
     onderwerp, in eene onzer naastvolgende thee.conferentiiin, 
     ter formele discusfie te brengen, opdat bet de wijding eener 
     wet ontvange.
      Het was daarom, inderdaad, niet te verwonderen, zoo 
     eenmaal een yolk op den inval geraakte, in zijne kerken het 
     beeld eener gouden pantoffel ten toon te flellen, en het als 
     een ligchamelijk beeld van het hoogfte te aanbidden. Im. 
     mers, zoo er wijsgeeren geweest zijn, die hetzelve door een° 
     kogd, of door een' dobbelfleen, verzinnelijkten, waarom 
     zou niet een onzer nieuwere wijsgeeren Bens tot het befluit 
     geraten, dat dit wezen de gedaante eener pantoffel hebbe? 
     Ook valt bet niet te loochenen, tat tot deze foort van ver- 
     eerirg reeds een goede grond gelegd is, dewiji menig echte. 
     man bij den aanblik der vrouwelijke pantoffel van hetzeifde 
     cerbiedig fidderen doordrongen worth, hetwelk den regtge- 
     loovigen Katholiek bij den aanblik der Paufelijke pantoffel 
     vervult.
      Uit a!le deze historifche daadzaken, mijne fehoone vrien. 
     dinnen! trek ilt nu het gevolg, tat noch het verfland, noch 
     het ijzer, noch het good, noch de flak de wereld regeert, 
     maar eenig en alleen de pantoffei.
      Vanciaar is dan ook niets ligrer te verklaren, dan de gewel- 
     dige omwentelingen, welke dit, naar het voorkomen zoo on. 
     fchuldige, ding in de zedelijke en flaatkundige wereld heefc 
     voortgebragt. Gaan wij de merkwaardigfle voorvallen der ge- 
     fchiedenis tot op den grond na , en wij zullen overal de be- 
     vestiging vinden, dat zij door de pantoffel gemotiveerd werden. 
     Meent Met, dat ik wil fpreken van de groote daden, Welke 
     vrouwen eenmaal door de kracht van Karen arm onmiddellijk 
     nitvoerden. Niets, dos, van de ftrijdbare Amazonen; niets van 
     de heldendaden eener PENTIIESILEA, CAMILLA, CLO- 
     RINDE, JEANNE D' ARC, en CORDAY. Mall\VIJVCII, als
     deze, komen mij voor als zedelijke wanfehepfels, welke hare 
     ;o1 vergaten, en met hare betcre natuur in waerfpraak wa-
                   H h 5          ren, 

        454                 DE PANTOFFEL - TAKTIE,IL 
        ren, daar wij vrouwen niet door ruwe mannelijke kraeht, 
        Tnaar door het zachte, doch des te flerkere geweld van vrou- 
        welijke fdhoonheid en fchranderheid behooren te heerfchen.
           Andere flalen der gefchiedenis zijn het, welke ons het be-, 
        wijs leveren, dat wij vrouwen te alien tijde de drijfveren van 
        groote gebeurtenisfen, de fpillen, op welken de zedelijke 
        wereld draaide of ten minfle de twistappels waren, om wel- 
        ken de mannen elkander beroofden en doodfloegen. En joist 
        dit vrouwelijk alvermogen is het, dat ik hier met de uitdruk- 
        king pantoffel wil aanduiden, daar ik hieronder Hier de pantof-
        fel in den meer bepaalden zin, of de huwelijkspantoffel, inaar 
        de pantoffel in den ruimeren zin verfla, dat is, den ganfchen 
        omvang der kracht, waarmede ons geflacht het mannelijke 
        beheerscht, even veel of in of buiten het huwelijk.
           Wac anders, van ik, gaf aanleiding tot de verwoesting 
        van Troje, en den dood van zoo veel helden, dan de fchoon. 
        heid van HELENA? En, zoo wij den draad der gefchiedenis 
        verder volgen: wat anders was oorzaak van de gronding der 
        Trojaanfche volkplanting in liesperie, en van de daaruit 
        voortfpruitende Romeinfehe heerfchappij over de wereld, 
        dan de zegerijke magt der fchoonheid van die zelfde HELE- 
        NA? Wij komen, dos, zonder groote moeite, tot bet be- 
        fink, dat twee fchoone vrouwenOogen, of, met andere 
        woorden, de pantoffel, de oorzaak eener totale verandering 
        in de flaatkundige wereld waren.
           Verder: wat anders flortte den overouden koningstroon van
           omut. u s omver? Wat anders grondde den Romeinfchen 
        vrijitaat, dan de bekoorlijkheden en tranen van LUCRETIA? 
        Wat anders verdeelde Romes opperhoofden, en goot olie in 
        de vlam des verwoestenden burgerkrijgs, dan CLEOPATRA 's 
        tooverij? En zal ik der almagt gedenken, waarmede de Schot- 
        fche Koningin MARIA STUART de mannen beheerschte, en 
         der bloedige twisten, waartoe zij aanleiding gaf? Zal ik der 
        fchoone CAMILLA CAFFARELLI gedenken, die veroor- 
         zaakfler der bloedige zamenzwering van de PAZ z I tegen de
                   te Florence? Zal ik ontvonwen, welken invloed de 
         pantoffel had op de belangrijke gebeurtenisfen des zevenjari- 
         gen krijgs?
            leder blad der gefchiedenis, mijne fchoone toehoorderes- 
         fen! is eene oorkonde, welke luid voor de bewering fpreekt, 
         dat de pantoffel de wereld regeert.
                              (Het veryolg hierna.)

               DE SPIN EN DE PODAGRA. 455

               DE SPIN EN DE PODAGRA.
                   Eerie Fabel. 
      (Uit het Latijn van PETRARCHA, Epist. Lib. III. 3g.)

     De Spin ontmoette op eene reize eens de Podagra, en vrocg 
     haarb waarom zij zoo bcdrukt daar henen 1;oop. De Poda- 
     gra antwoordde: Ik had mijnen intrek genomen bij een' boer• 
     fchen en ruwen mensch, die mij door honger en onophou- 
     delijken arbeid kwelde; ja, wanneer hij van den morgen tot 
     den avond mij onder zijne'aardkluiten als begraven had, keer- 
     den wij eerst laat naar de beflovene, armelijke hut vermoeid 
     terug, nooit met heele fchoenen en zonder een' zwaren last. 
     Op den treurigen dag" volgcle een niet min treurige avond: 
     want het :nal, waarmede hij mijne vermoeijenis loonde, be, 
     frond tit oude, befchhnme/de, fteenharde broodkorften, knot-- 
     look , ruwe kool en azijn , met water aangelengd: flinkende 
     kaas kwam alleen op feestdagen op den disch. Na zulk een 
     onthaal was het mij eerst vergund , mij op zijne boerfche le- 
     gerftede, die in hardheid den grond zijns akkers overtrof, 
     nth te vlijen. Reeds met het aanbreken des dageraads fond 
     hij op, en dreef mij wederom, op het veld, tot den gehaten 
     arbeid. Zoo ging het dag aan dag; gee:: rust of lust, noch 
     eenige te hopen: want op zon- of heiligen- dag reinigde hij 
     zijn huisraad, kroosde of leide de beck uit, of bezorgde zijn 
     bleekveld. Dezer onophoudelijke ellende en des huizes moe- 
     de, mijn karakter zoo zeer tegenftond, pakte ik mijn bun- 
     deltje , en ging mijns weegs.
      Daarop nam de Spin bet woord: Ach , hoe verfchillenct 
     was uw lot Met van het mijne! lk had een' verwijfden en 
     ontzenuwden waard. Vermaak was zijn eenigfte en hoogfle 
     goed. Zelden zette hij een voet tit het huis. Zijn avond- 
     disch duurde tot tegen den morgen, zijn middagmaal tot den 
     avond; het overige was den flaap gewijd, dien hij met dons 
     en zijde trachtte te lokken. De tijd , die van fmullen en 
     brasfen overfchoot, behoorde der rust. In zijn huis vond men 
     411erlei uitlokkende fpijzen en lekkernijen, vreemde wijnen, 
     gouden gereedfchap, bekers met edelgefteenten bezel, de 
     wandea met kostelijk tepijtwerk bekleed, de zoldering met 
                                      glin-

      456       DE SPIN EN DE PODAGItit.
      glinaerend pleister bedekt, den vloer met veelkleurig marmer 
      ingelegd. Alom een floet van bedienden, overal bezig en bij 
      de hand: geen deel des huizes werd. vergeten ; geen hoekje, 
      waar niet iemand kwam: de vloer werd dagelijks zorgvuldig 
      gereinigd, van de bekleede tafels het flof gevaagd; en zoo liet 
      Men mij met mijn kunflig webbe naauwelijks een' aanvang 
      waken; ja, wat nog erger was, had ik het eenmaal begon, 
      nen, zoo zag ik, reeds bij de gerfle toerusting, mijne Imop• 
      verloren en mijne moeite verij Acid. Men verdreef mij ellen- 
      dige, en wierp mij uit; ik zocht een' fchuilhoek, en vonci 
      er geenen. De wanden , geheel van fneeuwwit marmer, ver- 
      leenden mij arme geen oponthoud. Ik' vlood vandaar, nit 
      het gezigt mijns vervolgers, en wil liever elke geruste ver- 
      banningsplaats, dan de eindelooze onmenfehelijkheden van zulk 
      een huis langer verduren.
       De 'Podagra hervatte: Hoeveel toch gnat, onbekend en on- 
      opgemerkt, verloren! Onkunde is blindheid der zinnen; on-. 
      opmerkzaamheid, traagheid des gemoeds. Het komt flechts 
      daarop aan, de oogen to openen, en niet to laten ontfnappen, 
      wat zich tot ons geluk aanbiedt. Naardien nit al , wat ik ge. 
      zegd en gehoord heb, blijkt, dat wij beiden ons kwalijk be- 
      vonden, zullen wij best doen , met elkander van kwartier to 
      verwisfeleI. U zal mijn waard — mij de -awe het beste 
      voegen.
       De voortlag gevicl; beiden verruilden hun oponthoud; en 
      finds dien tijd heeft de Podagra in de paleizen der wellustige 
      Rijken, de Spin in de hutten der fchamele Armen hare woon- 
      itede gevestigd.


              DE STEDELING EN DE LANDMAN.
                   Een Genwek.

      Goeden dag, Inijn vrien.d! Zoo vlug bij de hand?
       Dat ben ik altijd.
       Het verheugt mij: zoo moet het u goed afgaan.
       Poet het ook.
       Dat boor ik gaarne, Gij zijt getrouwd?
       God dank, ja! 
       IIebt kinderen?
       Vijf gehad ; den heeft de goede God teruggenomen.
                                      Dot

                      DE SMILING EN DE LANDMAN.                457

          Dat doct mij
          Nu, wij zullen de fchade wel weer berfiellen.
          Uwe vrouw is dus nog jong?
          Achtentwintig te Pinkiler.
          I-Im    knap?
               heeft van mijn leven gcene beter bevallen.
          En braaf?
          o, Een hartelijk goed wijf!
          Gij ziet cr, inderdaad, gansch verliefd uit, zoodra gij ze 
        inaar noemt!
          I-let is immers mijne vrouw: ilt moet haar dus wel liefheb-
        ben: waarom noemt men er andcrs eene?
          Ach, goede vriend ..... ! Nu, de kinderen      wasfen zij 
        coed op?
          Dat bet een lust is, mijnheer! De ondfle is pas vijf jaar. 
        en de fchelm is dikwijls flimmer dan zijn vader. Waar hij 
        bet toch van dawn heeft?—Dan volgen twee meisjes: de eene 
        is de moeder a1s uit de oogen gefneden; de andere gelijkt mij
        weer meer, zeggen ze„ Den kleinflen heeft de moeder nog 
        man de borst: een jongen, mijnheer, als een ron, en f/aat al 
        op tafel, dat de glazers kletteren. Als de meisjes eens mal 
        met moeder zijn — pats, daar heeft die een klap weg, ea 
        die ook eon. IIij denkt dan, dat zij hem iers ontnemen , ver-
        Ilast ge? Die worth eenmnal'huzaar, zoo God wil , en trekt 
        tegen den vijand des vaderlands.
          Dat moet u alles zeer gelukkig waken, mijn vriend!
          ja, ja, men heeft cr zeker zijne pret aan! Wanneer,ik des 
        avonds van den arbeid te huis kome, dan is bet niet anders 
        dan of ik jaar en dag weg geweest was! Dht ruimt de bank 
        voor de kagchel op; dat brengt de muilen, dat de flaapmuts.
            Nu, gij zult het zeker ze!f weten, mijnheer!
          Ik? van de kinderen? Gij frappeert mij I IIoe zoo? 
          Non, gij hebt toch ook vrouw eu kindcren
               meent gij 't zoo?
          En grootere dan ik; want gij zijt reeds een aardig 
        ouder.
          Ouder? Dat wel niet, goede vriend     Ook ben ik niet ge-
        bawd, ben geen vader....
          Ei, dat is jammer! zonde en jammer!   Geloof mij, her be- 
        valt iemand maar niet regt op de wereld , voor men kinderen 
        Beefs. ja, onze Domine zeal, men leert  ook niet ecr een regt
                                                                 or-

        45            STEDELINC EN DE LANDMAN.
        ordelijk, Christelijk leven leiden; en, bij mijn ziel, hij heeft
        gelijk! Ik heb het hem, bij mijn laatite kinds doop, in het 
        gezigt gezeid: gij hebt gelijk, Domine, heb ik tegen hem 
        gezeid ..... Ja, daar Iacht gij nu om.
          Neen, neen — het is goed! Intusfchen, de zaak heeft toch 
        ook haar kwaads: denkt gij daaraan geheel niet?
         Waaraan?
          Uwe groote familie moet u zwaar vallen. Gij zult u dna 
        veel ontzeggen moeten .....
          Geloof het niet! "Wit men anders buitenshuis verdoet, dat 
        blijft er nu in. Twee van de kinderen eten mij zoo veel niet 
        af, als ik anders in het geheele jaar verkegeld had!
         Welnu! dat moet gij u dan nu toch om hunnentwil ont- 
        zeggen.
         Hoe zoo, ontzeggen? Ik heb thans geen lust meer tot ke- 
        gelen.
         En dat zijn ilechts twee; maar zoo velen —!
         Vele kinders, vele Onzevaders , zeggen wij; en bij mij heeft 
        nog nooit een koek aan de pan vastgezeten. Hoe het toe- 
        gnat, weet ik niet; maar de lieve God zegent het, hoe meer 
        er komen, die van den zegen hebben willen. En ten minfle 
        titans, nu alles braaf geldig is —.
         Maar, dat zal niet altijd zoo blijven. Of, wanneer nu een 
        misgewas, overflrooming, Itrijg ..... Ik wil maar zeggen, 
        en heb geen oogmerk om u bang to maken —.
         Dat kunt gij ook niet. Maar het is waar, dat kan gebeu- 
        Ten — maakt niets uit! want, ziet ge, hetgeen daar llaat, dat 
        blijft toch zeker, en niemand kan het uitkrabben:

                  IPat onze God gefehapen heeft, 
                  Dat zal Hij onderhouden.

        Dus laat ik Hem maar zorgen. Ziet ge, wanneer ik zoo regr 
        eenvoudig van de zaak fpreken zal, zoo als -het bij mij ligt, 
        dan zeg ik: de lieve God moest immers — nu, Hij mag het 
        mij vergeven— Hij moest niet eens zoo goed zijn als ik arme 
        zondaar, zoo Hij het niet deed, daar Hij het toch heeft, en kan
         Aardig! Waft is 't, die dat vasthoudt.....
         Zeidet ge lets?
         Neen, niets! ik verheug mij uwentwege.
         Non, wat lk zeggen Wilde  ja; wij leven ook geheel 
                                                    niet

               DE SVDELING EN DE LANDMAN. 459
      niet min, en in de laatfle goede jaren is toch nog een nood. 
      penning weggelegd. Wilt ge bet onderzoeken? Kom mede! 
      Ziet ge, (lair dat roode huisje is mijn. Mijne vrouw zal u een 
      eijerkoek bakken. o, Zij bakt regt lekkere eijerkoeken!
        Ik dank u, goede man; ik kan zoo iets niet verdragen. 
        Ei wat — ! Dat is, immers weer jammer. Neen, dan doer 
      een van ohs beter mee! Wanneer men den ganfchen dag zoo 
      gedorscht of gefpit heeft — ha, dan fmaakt bet! Keiflee- 
      nen, geloof ik, zou men verteren. — Ha, ziet ge, daar komt 
      mijn jongen! He, Hansje, heeft moeder het avondeten klaar?
        Nou, lieve beer, wilt ge niet mede inkomen? Probeer 
      het maar: cen fikfche maaltijd, eene fikfche beweging bij 
      manefchijn .....
        Neen, mijn vriend; dat gaat zoo fpoedig niet!
        Waarom toch niet? ja, wanneer de lieden in bet geheel 
      den moed niet meer hebben, iets to proberen, wat zij niet 
      gewoon zijn, en wat anderen huns gelijken niet mededoen, 
      dan — hebt gij zekerlijk regt — dan gaat geheel niets! Nou, 
      alles in bet welnemen!
        Goeden nacht, mijn vriend!
        Slaap wdl , mijnheer! — Toe, loop vooruit, jou kleine 
      fchelm! Goed zoo! —


          TER. NAGEDACHTENISSE VAN WIEJUFVROUW H. v. H.

         Ontkleed van 't flof, vaart nu mijn Hartvriendin 
                Ten blijden Hemel in ,
         En kiest, voor 't aardsch gewoel, voor rouw en druk, 
                Een eindeloos geluk;
             Daar lacht ze in de Englenreijen,
             En last ons, droeven, fchreijen.

         't Beneveld oog ziet hier geen Hemelrijk,
                Maar flaart op 't koude lijk: 
         Och! 't hart benijdt haar niet dat Hemelhof;
                Maar 't hangt zoo gaarne aan 't flof,
             En {kat bedrukt aan 't klagen, 
             Als 't lijk word[ weggedragen.

                                          Wie

        460 TER NAGEDACIITENISSE VAN MEJUFVR OTJIV II. V. Ir

            Wie ziet, met mij, dien droeven rouwItoet aan, 
                     En offert niet een' traan,
            Om 't flranden van zoo broos en wrak een kiel, 
                     Waarin zoo fellow: een ziel,
                 Door 's werelds wilde baren,
                 Ten Hemel is gevaren?

            Maar och! wat is ons 't wrak, dat binnen kort 
                     Een fpel der golven worth,
            En !thicken flaat? wat is een dorre !tam, 
                     Wien 't lot de kroon ontnam
                 En 't fchaduwrijke loover?
                 Vernieling giert er over.

            Maar boven 't graf, in 't eindeloos verfchiet, 
                     Daar heerscht vernieling niet.
            HELENE wenschte liever daar to zijn, 
                     Dan kiln, in fmart en pijn,
                 Te woralen met gevaren,
                 Op de ongeituime baren.

            Wie zag met haar, dat voorbeeld van geduld , 
                     Niet graag dien wensch vervuld? 
            Wel nu, zij is behouden aangeland;
                     Mij dunkt zij kuste ftrand, 
                 Toen zij aan d' oever flapte,
                 En de Englenwieken klapte.

            Daar drijft zij nu, op gindichen wolkenboog,
                     Al hooger naar omhoog, 
            En zweeft aan Moeders hand den Hemel door.
                     Hoe juicht nu 't Englenkoor, 
                 Waarin zij zich vast mengelt, 
                 Nu weer een ziel verengelt!

            En, zouden wij bier weenen op haar graf? 
                     Komt, wischt die tranen af!
            Ons klagen floor' der Englen blijdfchap niet! 
                     Och! na een kort verdriet,
                 Zien wij ons Bens vereenen:
                 Dit leven gnat haast henen.
                                               H. D.

       MENGELWERK.


         ALGEMEENE BEDENKINGEN , OVER HET DIERLIJK 
           MAGNETISMUS. Door F. VAN DER B R E 
            GEN CORNZ., Med. Doct. te iirnfterdarn.
               (Ten vervoige van No. IX. 42,5.)

       Geen onderwerp is er y dat federt eenigen tijd meet 
       ter fprake gekomen is, dat tevens zoo vele zijden van 
       aanval blootgeeft, en zoo zeer aan verkeerde toepas- 
       fingen onderworpen is, als het dierlijk magnetismus. 
       Het fchijnt , dat men zich, over het algemeen, meer be- 
       paald hebbe, om datgene te leeren kennel', waardoor 
       tleszelfs wezen zich openbaart, dan dat wezen zelve 
       na te vorfchen, dat ook, in deszelfs ware betrekkin- 
       gen, waarfchijnlijk voor altijd bedekt zal blijven. Het- 
       zelve Levert ongetwijfeld, uit het juiste oogpunt be- 
       fchouwd , in zijne facta, die getrouw en veelvuldig 
       waargenomen zijn, hoezeer ook dikwijls iets daaronder 
       vermengd zij, dat niet kan toegegeven worden , of am 
       twijfeling onderhevig blijft, veel nieuws en belangrijks, 
       een verder onderzoek overwaardig.
         FIetzelve biedc, op zichzelve befchouwd, eenen rijk- 
       dom van eigenaardige, in het oog loopende betrekkin- 
       gen aan, die daardoor in het bijzonder van den onder- 
       zoeker bedachtzaamheid en een zeker wantrouwen afei- 
       fchen. De waarheid en zekerheid van deszelfs verfchijn- 
       felen in het algemeen kan niet in twijfel worden getrok- 
       ken; hoezeer menige ftelling beperking en herhaalde 
       waarnemingen vordert, vooral daar men meestal uit af- 
       zonderlijke gevallen te vele gevolgen aileidt, en de tijd. 
       perken van den dierlijk -magnetifchen toefland, indien 
       hij op zichzelven alleen, zuiver beftaat , of met aan- 
       merkeliike zenuwziekten verbonden is, niet genoeg- 
       zaam onrierfcheiden worden. Te vele daadzaken, die
         XIENGgLW. 1816. NO. IO.      I 1

    46e    ALGEMZENE BEDENKINGET1
     in de meeste en belangrijkfte punten overeenftemmen, 
     dringen den onbevooroordeelden tot overtuiging. Het 
     aantal van bevoegde waarnemers, die daarvoor borg 
     blijven, en wier voorftellingen den flempel der waar- 
     heid dragen, is in de laatfte jaren te zeer vermeerderd, 
     .dan dat alle twijfeling daardoor niet zoude weggenomen 
     zijn. Wie zou thans nog durven ontkennen, dat, on- 
     der zekere betrekkingen, of bij eene aanwezige ont- 
     vangvatbaarheid , (receptivitas) een, op deze of gene 
     wijze geleid , langer of korter tijd voortgezet beftrijken of     aanraken van den eenen mensch door den anderen eenen 
     aanraken van den eenen mensch door den anderen eenen 
     aanmerkelijken invloed oefent, waarvan het gevolg zon- 
     derling is, zich door bijzondere verfchijnfelen ken- 
     merkt , en door den geneesheer met vrucht kan gebe- 
     zigd warden, al mope het onzeker zijn te bepalen, vat 
     bier werkt, en op yolk eene wijze het werkt, daar toch 
     betzelfde duistere meer- of minder oak op andere dee- 
     len onzer kennis rust?
      Het is evenwel niet te ontkennen, dat de fchrijvers, 
     die het dierlijk magnetismus ten onderwerp namen, zich 
     niet altijd binnen de behoorlijke beperking hebben ge. 
     houden. Wel verre van zich tot de nafporing te bepa- 
     len, in hoe verre de, tot op dezen dag medegedeelde, 
     daadzaken, waarnemingen en ervaringen, in de nieuwe- 
     re onderzoekingen bevestiging, beperking of verwer- 
     ping vonden; wel verre van door nieuwe, weluitge- 
     dachte proeven , of door naauwkeurige waarnemingen , 
     de gapingen aan te vullen, welke zich in ruime mate 
     aanbieden, vergat men veelal de, bij ilk onderwerp des 
     empirifchen onderzoeks zoo noodige, toetfing, om zich 
     in tallooze vooronderflellingen te verwarren. Wanneer 
     men al eens den effener weg infloeg, en van het enkel- 
     voudige tot het algemeene opklom , om tot algemeene 
     ftellingen te geraken, raadpleegde men de natuur te 
         zocht de gapingen (hetgeen voorzeker het ge- 
     makkelijkfte was) door hypotbefen, verrneedens , wil- 
     lekcurige flellingen aan te vullen, en bragt, op deze 
     wijze, eenen fchijnbaren zamenhang in het fchijnbaar 
                               on-

             OVER HET DIERLIJK MAGNETISM'S- 453
       onzamenhangende. Daadzaken, welke zich naar eene 
       willekeurige vooronderftelling lieten wringen, maakte 
       men zich ten nutte, als bewijzen om de aanneming de- 
       zer vooronderftelling to regtvaardigen, en (halide al- 
       zoo in eenen cirkel rond, die op niets wezenlijks kon 
       uitloopen. Het dierlijk magnetismus , hoezeer zelve 
       nog eene verklaring behoevende, lost nu reeds al de 
       raadfels der wereld en der wetenfchap op , en verbant 
       al het duistere! Men houdt het voor eene, door het 
       leven zelve gewijzigde , magnetifche of electrieke kracht
       en wat dies weer zij. — Maar, wij herhalen het, men 
       kan den eigendommelijken aard van de door eene dier- 
       lijk - magnetifche behandeling voortgebragte verfchijnfe- 
       len niet ontkennen, welker oorfprong ,ontwikkeling en 
       gevolgen zoo veel onbegrijpelijks en duisters hebben, 
       hoezeer nogtans met onze van elders ontleende zekere 
       kennis niet in tegenfpraak ftaande, of op zichzelven 
       vreemder zijnde dan menige andere gebeurtenis in het 
       rijk der bewerktuigde ligchamen. De voornaamfte zwa- 
       righeid maakt alleen derzelver zeldzaam ontftaan nit, 
       onder dezelfde kenbare omftandigheden en betrekkin- 
       gen , welke hun anders het aanWezen geven, en het 
       onderzoek , vanwaar zij eigenlijk afhangen. De onbe- 
       vooroordeelde man houdt het voor groote winst, voor 
       eene wezenlijke verrijking zijner inzigten en van zijn 
       kunstvermogen, wanneer hij tot de zekerheid van het 
       beflaan van eenen bijzonderen toefland gekomen is, 
       dien men zeer verkeerdelijk den naam van dierlijk mag- 
       netismus geeft, en dat hij kennis van vele van deszelfs 
       betrekkingen en geneeskracht verkregen heeft. Maar 
       die zelfde onbevooroordeelde onderzoeker kan daarbij 
       in geenen deele het gevoelen omhelzen, alsof men in 
       hetzelve eindelijk de eigenlijke fpringveer des levens, 
       of deszelfs ware wezen, is meester geworden, of ook, 
       door middel daarvan , eene der verborgenfte natuitrkrach- 
       ten hebbe gevonden. Al wat bier van buiten door eenen 
       anderen wordt medegedeeld, kan geenszins de ftof en 
       de kracht zijn, welke het leven onderhouden kan, of
                         Ii a                ten

    464    ALGEIVIEENE EEDENKINGEN
    ten minfle den grondflag van de gevoeligheid, als het 
    bij zonder eigendom des zenuwgeftels , uitmaakt. Men kan 
    wel aannemen , dat iets uit hem , die de manipulatie ver- 
    rigt, in den gemanipuleerden overgaat, of ook wel foms 
    van dezen in genen wordt afgegeven; maar het is zeer 
    onwaarfehijnlijk , zoo niet onmogelijk , dat zulks eene ftof    zij, welke met het leven, het befiaan en de werking 
    zij, welke met het leven, het befiaan en de werking 
    des zenuwgeftels in een innig verband that, en hem 
    daarmede uitrust , wat hij voortbrengt. Nerd toch den 
    magnetifeerder door zijne behandeling eene zoo gewig 
    tige itof der dierlijke huishouding ontnotnen, of de- 
    ze zoodanig in hem veranderd, als het algemeen heer- 
    Schend begrip meent dat het geval zij, dan zouden zich 
    daarvan bij hem geheel bijzondere gevolgen en verfchijn- 
    felen openbaren. Dat hij door het krachtvolle inwer- 
    ken op anderen, zelfs door zijne innige vereeniging 
    met hen, die door hem tot fomnambulismus gebragt 
    zijn, nimmer in eenen daarmede eenigermate overeen- 
    komenden toeftand geraakt , nimmer gelijkfoortig wordt 
    aangedaan, maar, vermoeidheid en hare gevolgen uit- 
    gezonderd, door bet manipuleren zelf niets lijdt, en 
    onder en na hetzelve zich in hem nimmer eenig ver- 
    fchijnfel van het dierlijk magnetismus ontwikkelt, is, 
    zoo als s TIEGLITZ te regt aanmerkt , in het onder- 
    z oek van dit onderwerp een punt van her hoogfte belang.
     Alwat de herfenen en het zenuwgeftel tot derzelver 
    gewigtige verrigtingen in that ftelt , in het afzonderlij• 
    ke zoo wel, als in het algemeene, in iedere hunner 
    verrigtingen, als in hunne wederzijdfche overdraging 
    en vereeniging tot eenheid onder elkander zoo wel, als 
    onder het overige des ligchaams , vordert , gelijk men in ag    aannemen, de bemiddeling van eene fine ftof, welker 
    aannemen, de bemiddeling van eene fine ftof, welker 
    aard en bron in en buiten het bewerktuigd ligchaatn 
    wij geenszins kennen, daar zij niet zinnelijk is voor 
    te iteilen, noch zich buiten verband met hetzelve 
    werkzaam vertoont. Men zou met veel gronds kunnen 
    aannemen , dat overal, waar zenuw en kleine flagade- 
    ren in een naauw verband zijn, eene zekere vloeiflof,
                              Ze.

                evtit trET DI1111,1JC MAGNET'S/3MS. 465
        zenuwvocht te noemen afgefcheiden wordt , die het 
        berfen- en zenuwgeftel toeftroomt, waartoe deze zel- 
        ven niet weinig bijdragen, zelven medewerken. De 
        vloeijing, of dan ten minfle eene vereeniging , dezer zoo- 
        genaamde vloeiftoffe gaat het ganfche herfengeftel, rug- 
        gemerg en zenuwgeftel door, van het middelpunt naar 
        de oppervlakten, van deze naar geen , zoodat overal 
        binnen dezen kring daarvan toe- en wegvliet , in zoo 
        verre de gedurende het leven zeer ongelijkvormige, maar 
        echter ook nimmer geheel afgebrokene, werkzaamheden 
        dezer ftelfels daartoe aanleiding geven en zulks noodza- 
        kelijk maken. Deze ftellingen zou men ten minfte(want 
        wie durft hier met zekerheid beflisfen ?) voor zeer waar- 
        fchijdijke vooronderftellingen kunnen aannemen.— IIet 
        is, daarop voortredekavelende, buiten dat de be- 
        boefte aan flaap door de vertering dezer zenuwvloeiftof- 
        fe, gelijk in het algemeen door het afilijten des zenuw- 
        geflels , onder de werkzaamheden, die het waken ken- 
        teekenen , voortgebragt wordt. De fpanning, waarin wij 
        de zinwerktuigen moeten houden, om indrukken te 
        kunnen opnemen, waarin dat deel des ligchaams onop- 
        houdelijk verkeert, hetwelk aan de wilickeurige bewe- 
        gingen dienstbaar is ; de voile infpanning, om bet uit- 
        wendige waar te nemen, en naar buiten te werken; de 
        reeks der verflandelijke werkzaamheden in het algemeen ; 
        boven alles echter de bepaalde opmerkzaamheid, het 
        gedwongen, geftadig voortzetten van bepaalde voothel- 
        lingen , — zijn verrigtingen, welke de fom der zenuw- 
        vloeiftofFe zeer uitputten, en de werktuigen, die haar 
        affcheiden, zeer fterk aantasten. In den ilaap heeft vol- 
        komene ftilftand, of aanmerkelijke ophouding, van alle 
        die verrigtingen plaats, welke met het verftandig aan- 
        zijn zamenhangen. Dit zegt reeds veel. Maar hoogst- 
        belangrijk is het, dat de flaap de affcheiding der vloei- 
        ftoWe, derzelver vergoeding, hare behoorrOke menging, 
        in e6n woord, hare voeding begunftigt. Maar nu, in- 
        dict" er zulk een eigenaardige toefland, zuike gunflig-e 
        oniftaudigheden, die alleen de flaap verfchaft, gevor-
                             I i 3                 derd

    466    itLGENESENE BEDENXINGEN
    derd worden, om herfenen, ruggemerg , zenuwen, en 
    welligt ook de willekeurige fpieren, weder van zenuw- 
    vloeiftoffe te voorzien, en in het algemeen datgene we- 
    der te geven, wat zij gedurende het waken verloren heb, 
    ben, hoe kan men dan aannemen, dat deze vloeiftoffe 
    zoo gemakkelijk, en dat in eene bijzondere kracht en 
    bruikbaarheid, door eenen anderen zou kunnen worden 
    inedegedeeld? Hare verfpilling, haar betrekkelijk ge- 
    brek veroorzaakt den flaap. De laatfle werking, die 
    onder de voile kracht van het magnetiferen te voorfchijn 
    treedt, is flaap, of iets ten minfte, dat denzelven op 
    zijde komt , aan hem gelijkvormig is. Is het waarfchijnlijk ,     dat in zoodanigen flaap het ruime toeftroomen eener 
    dat in zoodanigen flaap het ruime toeftroomen eener 
    ftoffe plaats heeft, welker verlies vooral den natuurlij- 
    ken flaap noodzakelijk maakt? Moet niet veeleer, wan- 
    neer eene vreemde zenuwvloeiftoffe aanleiding tot de 
    dierlijk- magnetifche verfchijnfelen geeft, juist hij, die 
    Naar afgeeft, en alzoo de magnetifeerder, in flaap val- 
    len? En daarenboven, zou hij dezelve met zoo veel 
    kalmte als gemak uit zichzelven kunnen doen uitvloei- 
    jen, en dat alleen door eenen zuiveren wil en zekere 
    bewegingen met handen en vingers, of het zoogenaamd 
    beidemen, zonder dat voor hem daaruit nadeelige ge- 
    volgen voortvloeijen, of althans eigenaardige verfchijn- 
    felen bij hem waar te nemen zouden zijn?
     Maar wie zal het wagen, aan deze in diepe duister- 
    nis gehulde verfchijnfelen eenige verklaring , althans toe- 
    reikende, te geven? Ondertusfchen fchijnt het grootfie 
     gedeelte van hen , die zich op de beoefening der natuur- 
    kunde toeleggen, zich minder met het verzamelen van 
    nieuwe ervaringen, of met het bevestigen der reeds ge- 
     maakte, bezig te houden, dan wel, gelijk wij reeds 
     zeiden, zich op. het voordragen van nieuwe ftelfels toe 
     te leggen, en alzoo zich meer te bepalen om datgene 
     te kennen, waardoor zich het wezen des dierlijken 
     magnetismus openhaart , dan het wezen zelve na te 
     vorfchen, dat in deszelfs ware betrekkingen, waar- 
     fehijnlijk voor altoos, bedekt zal blijven. Wij willen 
                              eat-

           OVER fl =RUA MAGNET/MTS. 467
     echter eene hypothefe (deze benaming toch zullen wij 
     immer aan iedere verklaring, van welken aard ook, 
     moeten geven) van eenen man mededeelen, die, hoe. 
     zeer onder de voorzigtigfte aanhangers , tevens onder 
     de fchranderfte beoordeelaars kan gerangfchikt worden. 
     STIF.GLITZ, namelijk, kiest daartoe een uitvloeifel 
     van het menfchelijk bewerktuigd geftel. „ Zou het , dus 
     redekavelt hij, de uitwafeming, de dierlijke warmte 
     zelve niet kunnen zijn , of deze iets in zich kunnen 
     bevatten , dat, wanneer de huid, en door middel van 
     dezelve het zenuwgeftel, door beftrijking en aanraking 
     van eenen anderen, in eene zekere ftemming of vat- 
     baarheid ter opneming verplaatst wordt , zulk eenen in- 
     druk zou kunnen voortbrengen, die, onder die voor- 
     waarden , welke ontvangvatbaarheid voor het dierlijk 
     magnetismus geven, zoodanige bewegingen voortbrengt , 
     welke tot de reeks der dierlijk - magnetifche verfchijn- 
     felen aanleiding geven, en dezelve daarftellen? Moet 
     juist datgeen, wat van den eenen in den anderen uit- 
     firoomen zal, eene flof zijn van bet hoogfte gewigt? 
     Kan bet niet, met meerdere waarfchijnlijkheid, de tot 
     uitvloeijing gereede uitwafeming, of de vrij gewordene 
     warmte, in de eene of andere bijzondere modificatie, 
     wezen; en zouden niet alle de werkingen van iets kun- 
     nen afhangen, dat den mensch, van wien het uitgaat, 
     onnut geworden, van geene verdere waarde, en op 
     zichzelve niets bijzonders is; maar, , in de huid en het 
     zenuwgeitel van eenen anderen opgenomen, derzeiver 
     werkzaamheid vermeerdert, en zoodanige in het oog 
     loopende terugwerkingen, vooral in het zenuwgeftel , 
     ten gevolge heeft? Waarom zoude niet bet 1pecifieke 
     onderfcheid tusfchen de uitwafemingsfloffen(waaronder 
     de dierlijke warmte tevens begrepen is) van twee per- 
     fonen toereikende zijn, (wanneer, onder eigenaardige 
     voorbereidingen en inleidingen, die aan de betasting des 
     magnetifeerders verbonden zijn, en bij eene bijzondere 
     gevoeligheid des gemagnetifeerden, deze uitwafemings- 
     itoffen van genen in dezen overgaan) waarom zoude dat
                   Ii 4            fp e-

    469   4LGEMEENE BEDENKINCEN
    fpecifieke onderfcheid niet toereikende zijn om eene aan-     merkelijke werking voort te brengen, en op deze wijze 
    merkelijke werking voort te brengen, en op deze wijze 
    eene reeks van werkzaamheden daar te ftellen, welke 
    zich daardoor kenmerken, dat zij , door eene voortge- 
    bragte ontroering, of wel onmiddellijk, rust , kalmte, 
    en eindelijk flaap, doen ontflaan, waarin de dierlijk- 
    magnetifche toeftand gaarne overgaat ? Hieruit zal dan 
    begrijpelijk worden , hoe op deze wijze een zenuwtoe- 
    Rand van eenen eigendommelijken aard kan ontflaan, 
    dien bepaalde toevallen en betrekkingen aanduiden. Zoo 
    blijkt het dan tevens , hoeveel er van het kunstmatig 
    geleid ftrijken en betasten afhangt; want beiden wekt 
    de opnemingsvatbaarheid voor bet op te nemene op, 
    verhoogt dezelve, en baant' hetzelve den weg, gelijk 
    het welligt van elders eene (lemming voortbrengt en 
    vermeerdert, welke voor de uitkomst gunflig is. Zoo 
    Eon al verder daaruit te verklaren zijn, waarom bij de 
    meeste menfchen al het magnetiferen te vergeefs is, en 
    waarom zij, bij wien zulks gelukt, alleen door be- 
    paalde perfonen daaraan kunnen onderworpen worden, 
    en zelfs niet door dezen in gelijke kracht en wijze. 
    Waar het magnetiferen van iedereen needs zonder eeni- 
    gen den minften invloed blijft, daar ontbreekt de vat- 
    baarheid ter opneming; dat is, met andere woorden, 
    daar bezitten de zenuwen de bepaalde gevoeligheid niet, 
    em, door het anders daarto.e gefchikte beftrijken of 
    betasten, vatbaar te worden, om de haar vreemde nit- 
    wafeming van eenen anderen op zoodanigewijze gewaar 
    te worden, dat zij tot zulk eenen prikkel verhoogd 
    wordt en zulke terugwerkingen ten gevoige heeft, als 
    het ontftaan van den dierlijk - magnetifchen toefland 
    vordert. Zulk eene vatbaarheid nu heeft onder gezonde 
    en flerke zelden, veelvuldiger onder zieke en zwakke 
    perfonen, en dan zelfs nog niet bij de meesten hunner, 
    plaats. Zoo blijkt het dan oak, waarom in het alge- 
    meen de magnetifeerder zoo zelden en zoo weinlgIijdt , 
    daar het voor hem hetzelfde is, of ziine uitwafemings- 
    flof in ziine kleederen, of in de lucht , of in een ander                             per-.
                            per-.

              OVER. HET DIERLIJIL MAGNETISM'S. 469
       perfoon overgaat. Die weinige magnetifeerders, die 
       door eene gelijktijdige behandeling van meerdere zieken 
       zich uitgeput gevoelden, lijden door de aanhoudende 
       gedwongene rigtingen, door de daarmede toevallig ver- 
       bondene inipanning van hunnen geest , vooral door de 
       gefpannene opmerkzaamheid , welke inzonderhe id de fom- 
       Nambulen vorderen, of waartoe zij aanleiding gev.n."—, 
       1k zal niet ontkennen , dat de opgegevcne verklaring 
       tot vele aaninerkingen aanleiding kan geven; maar zou 
       tevens geene zwarigheid maken, om aan haar meerdere 
       waarde of meerderen grond toe te kennen, dan aan zoo- 
       danig eene, welke, in bovcnzinnelijke gewesten zwe- 
       vende , een' het geheelal doordringendLn aether, of lets 
       van dien aard, aanneemt , ter verklaring van de wer- 
       king des dierlijken magnetismus.
         Onder,de verfchijnfelen van den dierlijk-magnetifchen 
       toefland zijn die van flaapwandeling en zoogenaamde 
       clairvoyance de meest bclangrijke. Wie uwer heeft niet 
       vele gevallen hooren aanhalen, die met de zonderling, 
       fie omflandigheden gepaard gingen; waar gemagneti- 
       feerden zoodanige dingen, die door middel der zintuigen 
       geenen invloed op hen konden oefenen, waarnamen , en 
       zelfs naauwkeuriger 'dan zij, die dezer voorwerpen in 
       tijd en ruimte naderbij gebragt zijn; waar zij toekom- 
       ftige dingen kunnen voorzeggen, daarbij hun eigen lig- 
       chaam befchouwen, de zitplaats hunner ziekten opge- 
       ven, en de middelen ter beftrijding; ja zelfs zoo verre- 
       gaan, dat zij in ftaat zijn te verMelden, wat andere zie- 
       ken, zelfs de zoodanigen, die zij niet kennen, deert, 
       en wat tot derzelver gcnezing aan te vangen is ; terwijl 
       zij daarbij van den wil des magnetifeerders zoo afhan- 
       kelijk zijn, dat zij aan denzelven volkomen gehoorza- 
       Inen , zonder dat de laatfte dien door woorden of ande- 
       re teekenen behoeft kenbaar te 'maken , maar flechts 
       bepaald en vast in zijn binnenite tot het befluit behoeft 
       te komen, dat zijne foranambulen nu deze reeks van 
       gedachten of gewaarwordingen in zich opnemen , deze 
       of gene verrigting doen zullen, en xicli dadelijk naar
                             i 5                dat.

        470            ALGEMEENE BEDENKINGZN
        datgene voegen, wat een vast opzet des magnetifeer- 
        ders hun oplegt, wel te verftaan zoo lang hij niets wil, 
        wat met de zedelijkheid ftrijdig is?
          Deze en meer andere flellingen, welke uit een aantal 
        waarnemingen zijn op te maken, en dikwijls onder het 
        cog van vele zeer achtingwaardige getuigen gedaan wer- 
        den, kunnen niet dan bevreemding en verlegenheid 
        voortbrengen, op welk eene wijze men dezelve te waar- 
        deren of te nemen hebbe. Mag men ze gezamenlijk 
        verwerpen en voor valsch verklaren, zonder zich met 
        eenige toetfing en onderzoek barer waarheid, of van 
        derzelver wezenlijken zamenhang, in te laten, zoo als, 
        belaas! door hen, die er eigenlijk niets van weten, ge- 
        daan wordt? Of is het geheele onderzoek ook daarom 
        of te raden, omdat vele voorbeelden der gefchiedenis, 
        die onder het oog van vermoedelijk geloofwaardige ge- 
        tuigen, als wonderverfchijnfelen, geheelenal afwijkende 
        van den gewonen loop der natuur, verkondigd en ,Te- 
        loofd werden, naderhand als gevolgen van bedrog en 
        misleiding zijn openbaar geworden? Hebben zij het reg. 
        te oogpunt gerroffen, die alles aan het vermogen eener 
        zlekelijke verbeelding, of aan het fpel eener, nu Bens 
        verborgene , dan weder op eene kunftige, wel overlegde 
        wijze bevrediging zoekende, geflachtsdrift toefchrijven? 
        De aanhangers des dierlijken magnetismus hebben regt, 
        zich te beklagen, wanneer hunne tegenftanders met 
        deze, fteeds herhaalde en reeds lang wederlegde, wen- 
        dingen zoo vele waarnemingen voor valsch willen ver- 
        klaren; hoezeer het ten voile verwerpelijk en hoogst 
        nadeelig zij, alle de wondervolle verhalen, en alle de 
        daaruit afgeleide gcvolgtrekkingen, niet flechts, zon- 
        der onderfcheid van den graad van zekerheid, waarop 
        zij aanfpraak hebben, zonder alle kritiek , voor zuivere,
        ware ervaringen te doen gelden, maar dezelve ook op 
        eene wetenfchappelijke wijze te willen verklaren.
          Alle de verfchijnfelen van het met bet dierlijk magne• 
        tismus verbonden fpreken in den flaap, en clairvoyance, 
        ontwikkelen zich, ook iu zenuwziekten van zelf, hoe-.zeer

             OVER HET DIERLIJK HAGNETISMUS. 471
       zeer dan ook niet altijd in zulk een' hoogen graad. 
      ja,, men moet aannemen, dat beide deze verfchijnfelen 
       eigenaardige, zelfitandige ziekelijke toeftanden zijn, 
       welke zichzelven in den loop van zenuwziekten, kun. 
       nen voortbrengen, en waartoe de dierlijk-magnetifche 
       manipulation alleen aanleiding geven, in zoo verre zij 
       den aanleg tot zulke zenuwgebreken fpoedigdoen klim• 
       men en uitbarften, of, wanneer zij reeds ait zich-. 
       zelvcn ontftaan zijn, ,in dezen bepaalden vorm ver- 
       plaaCen. Men zal, derhalve, de voortgezette aanra- 
       king en betasting, en wat door dezelve medegedeeld, 
       onttrokken of veranderd moge worden , alleen voor eene 
       verwijderde , gelegenheid gevende oorzaak dierverfchijn- 
       felen , en geenszins als derzelver volkomene of naaste 
       oorzaak , moeten befchouwen. Tot derzelver antwik- 
       keling wordt gevorderd, dat er zich Of een bepaalde 
       ziektetoeftand, die reeds diepe wortels gefchoten en 
       wezenlijke wanorden in het inwendige des geftels kan 
       voorrgebragt hebben, zonder tot dien tijd toe ftoornis- 
       fen in de gezondheid of ziekteverfchijnfelen voort te 
       brengen , ontwikkeld heeft , df dat er reeds grondbe- 
       ftanddeelen aanwezig zijn, om zich bij de eerfte gele- 
       genheid, wanneer zich daarbij de eene of andere nadee- 
       lige invloed voegt , te ontwikkelen.
         Er wordt reeds eene bijzondere ftemming vooraf ge- 
       vorderd, wil men in de geringe graden des dierlijk-mag- 
       netifchen toeftands verplaatst worden; eene ftemming, 
       welke velen misfen. Een klein getal is flechts vatbaar, 
       om in fomnambulen herfchapen te worden. Weinige 
       magnetifeurs hebben ons openhartig medegedeeld, hoe 
       dikwijls zij vergeeffche pogingen in het werk ftelden, 
       in welke betrekkingen zij werking voortbragten of de- 
       ze zagen mislukken, hoe dikwijls hunne werking de 
       geringere graden des dierlijken magnetismus niet te 
       boven ging, en hoe ze]dzaam het tot fonmambulismus 
       Mom. DELEUZE, echter, Wiens gefchrift, onder 
       den titel: Ilifloire critique du Magnetisme, en waarvan 
       in onze taal het mile deel het hat ziet, verdient g-e- 
                                              la-

        472            AtGIMEENE BEDr NICINGEN
        lezen te worden, maakt bier eene vereerende uitzon- 
        dering.
          Het blijkt, dat, door eene bepaalde ongefleldheid 
        des zenuwgeftels, hoezeer deze zich dan ook nog niet 
        als een in het oog loopend, vormelijk gebrek voor- 
        doet , fommigen, door middel van het magnetiferen, 
        in fomnarnbulismus verplaatst worden. Is eene zenuw- 
        ziekte, door deze aan haar gegevene wending, of door 
        andere middelen, weggenomen, zoo is de gevoeligheid 
        voor het fpreken in den flaap tevens vernietigd, en de 
        mogelijkheid, om hetzelve doordierlijk -magnetifche be- 
        handeling te voorfchijn te brengen, weggenomen. Zijn 
        zoodanige ecflafen Uns in derzelver voile ilerkte tot 
        nand gebragt, dan ontftaan zij, zoo lang de met haar 
        zamenhangende zenuwgebreken nog niet voor het groot- 
        fte genezen zijn, zeer gemakkelijk en dikwijls 
        vata zelf, en dat in zoodanige oogenblikken , waarin niets
        uit den magnetifeerder uitgaat, wat dezelve kan voort- 
        brengen , of wel brengen deszelfs geringite toeftel om 
        zoodanig in te werken, de ligtfte aanraking, een zeke- 
        re aanblik, dikwijls zijne tegenwoordigheid alleen , haar 
        op nieuw in het tijdpunt te voorfchijn, waarin zij nog 
        haar beftaan kunnen verkrijgen. Dat deze eeflafen nu 
        onafhankelijk van den magnetifeerder ontftaan, zoodra 
        zij doorgaans door hem tot stand gebragt worden , dat 
        zij wijders tot derzelver hoogere graden zoo weinige po- 
        gingen van zijne zijde vorderen, bewijst , dat zij we- 
        zenlijk uit een eigendommelijk wezen van den zieken 
        ontfpruiten, in denzelven volkomen gegrond zijn, en 
        de magnetifche behandeling alleen eene gelegenheids- of 
        hevorderings- oorzaak is. — Zijn de manipulation nu, 
        en datgene, wat zij overdragen, geenszins de toerei- 
        tende, volkomene oorzaak van dit fomnambulismus , 
        dan is de invloed der dierlijk-magnetifche behandeling 
        van zulk eene hooge waarde niet; wat onder dezelve 
        tot werkzaamheid gebragt wordt , is dan ook Veen vet- 
        mogen of floire van zulk eene wondervolle werkingswij- 
        ze, Wier aanneming de geheele geneeskunde, ja al onswe.

            OVER HET DrERLIJK MACNETIMUS. 473
      weten, nit derzelver baan zoude kunnen rukken. De 
      magnetifeerders kunnen zich, volgens deze itellingen, 
      niet meer diets makes, dat zij alleen door hunnen blik, 
      door het zoogenaamde belagchelijk magnetiferen van de 
       gedaante eenes zieken, welke zich in den fpiegel ver 
       toont, met de meestmogelijke fierkte kunnen werken. 
       Nimmer wordt iemand oorfpronkelijk en alleen door 
       eenen aanblik , of door zulk een goochelfpel met eenen 
       fpiegel, op eerie dierlijk - magnetifche wijze aangedaan. 
       In de Baguets fleepte hen de befchouwing van mderen, 
       die zich in de crifes bevonden, weg, gelijk itt
       van door vallende ziekte of ftuipen aangetastendikwerf 
       kinderen en jonge meisjes in dergelijke toeftandm ftort. 
       Ik voor mij ben ten voile MetSTIEGLITZ overtuigd, 
       dat, wanneer men zich alleen tot het onderzoek der 
       oorzaken bepaalt, welke aan bet magnetisch.binnam- 
       bulismus bet aanzijn geven, het dierlijk magnetismus 
       alleen als gelegenheid gevende oorzaak van dezen merk- 
       waardigen toeiland to befchouwen is; zoodat de be- 
       paalde ziekelijke flemming, de ftellige zenuwziekte„ 
       waarop de magnetifeerder inwerkt, het wezenlijke is* 
       dat overweging verdient.
               (Het vervolg en flot hierna.)


            BEREID/NG DER INLANDSCUE SALES.

       1)e faleb behoort onder die nuttige geneesmiddelen, 
       welke wij in het genezen van verfchillende ziekten niet 
       gaarne zouden ontberen. Het is een gedroogde wor- 
       tel, die ons uit Perzie tot een' vrij hoogen prijs wordt 
       aangebragt , alwaar zij niet alleen als geneesmiddel, 
       maar zelfs als een zeer gezond voedfel gebruikt wordt. 
       De Arabieren en Perzianen nemen gewoonlijk op hunne 
       reizen door de drooge zandwoestijnen gemalen falek 
       mede ; en, daar een once, in water gekookt en opge- 
       lost , genoegzaam is oin een' 'Dosch gedurende vier 
                                           en-

    474        DER,ZIDING
    en-twintig uren te voeden , heeft men voor eene maand 
    flechts twee pond daarvan noodig.
     In het eerst wist men niet, wat deze zelfftandigheid 
    was ; dan , men heeft naderhand ontdekt, dat het een 
    wortel was van eene foort van orchis offatyrion ; en, daar 
    men ook in verfchillende landen van Europa verfchil- 
    lende foorten van orchides vindt, heeft men ook ge- 
    tracht , de faleb nit dezelve te verkrijgen. Zoo hebben
    PERCIVAL, RETZIUS, MOULT en anderen de-
    zelve uit inlandfche foorten toebereid, gelijk men dit 
    breedvoerig kan befchreven vinden bij M u RRAY, .4pp. 
    Medic. t. V. p. 278 feqq. — Het komt mij intusfchen 
    voor, dat men deze bereiding der inlandfche orchides 
    hebbe ter zijde gezet , omdat men dezelve niet wel kon- 
    de zuiveren. Daar wij nu in ons land eene menigte 
    orchides hebben, en de orchis morio , de grootfte foort 
    van alien, hier overvloedig groeit op onze lage hooi- 
    landen, en de kleinere maculata en bifolia op onze hei.. 
    develden, en mij onlangs in de Znnales de t. 
    LXX, een ftukje in de hand viel van MATH. D
    DOMBARLE, preparation du faleb indigene, oor- 
    deel ik het niet ondienitig, dit vertaald hierbij te voegen.


      Offchoon men lange geweten heeft, dat de faleb 
    gemaakt wordt van de gedroogde wortelen van fommige 
    foorten van orchis, en deze foort van planten hier zeer 
    gemeen zijn, fchijnt men zich op het maken daarvan 
    niet toegelegd te hebben ; ten minfle , dat deze proeven 
    zonder gevolg geweest zijn, blijkt hieruit , dat men 
    zich Reeds van de Oosterfchefaleb bediend hebbe , die 
    aldaar als voedfel gebezigd wordt. Men zoude deze 
    plant ook hier kunnen vermenigvaligen, en daarvan 
    een goed en gezond voedfel bereiden.
     „ De orchides vormen eene natuurlijke familie van plan- 
    ten, die een' ronden , langwerpigen, of in klaauwtjes 
    verdeelden, bolwortel uitmaken. De bloemen van deze 
    planten verfchilleu in geur, daar de eene een' aangena- 
                             men

               DER INLANDSC 11E SALES. 475
     men aromatieken reuk , de andere een' onaangcnamen 
     think hebben. De beftanddeelen der wortelen zijn over. 
     al dezelfde. Alle hebben zij eene bijzondcre , door- 
     dringende , giftige lucht , die naar het dierlijk fperma 
     gelijkt. (M URRAY110ellit die odor hircinus.) Dit beginfel 
     hangt of van eene vlugge olie , die men daarvan kan affchei- 
     den. Wanneer dit gerchied is , blijft er niets dan een flijm 
     met eenige vezelen over, die veel overeenkomst heeft met 
     de gom dragant. Wanneer men kleine flukjes in water laat 
     weeken, worden zij volkomen doorfchijnende, en men 
      ziet daarin eenige kleine vezeltjes; bijaldien men ze 
      verder in het water laat flaan, vormen zij een zeer dik 
      110, hetwelk eene flerke giftige lucht uitwafemt. De 
      kunst , om faleb te maken , beilaat alleen daarin, dat men 
      de gom door koking van dit flinkend beginfel bevrijde, 
      en daarna late droogen. — De foorten, die ik daartoe
      gebruikt heb, zijn de mascula , pyramidalis , latifolia 
      en maculata : andere foorten zijn daartoe even goed; 
      rnaar ik heb deze foorten, die bier de gemeenfle waren, 
      alleen gebruikt. Meestal bezigde ik de laatstgenoemde. 
      — De beste tijd, om deze wortelen te verzamelen, is 
      even na den blocitijd, omdat dan de bol van het voor.. 
      gaande jaar vergaan, en de nieuwe bol volkomen ge- 
      vormd is. De faleb is minder goed, als men ze vroe- 
      ger of later neemt, wanneer de bol begint uit te loo- 
      pen. — Zoodra men de wortelen uit den grond geno- 
      men heeft, moet men dezelve van de kleine worteltjes 
      zuiveren, daarna wasfchcn, aan een' draad rijgen, in 
      ruim water koken, tot dat men ziet, dat zich eenige 
      bolletjes in ilijm oplosfen, hetwelk tusfchen de 20 
      en 3o minuten gebeurt. Als men ze niet lang genoeg 
      gekookt heeft , houdt de falcb een' giftigen rmaak. Wan- 
      neer zij lang genoeg gekookt hebben, droogt men ze in 
      de zon, of, hetwelk in ons klimaat beter is, in eene 
      Roof of oven. (M uttnAv zegt, dat de onaangename 
      reuk , dien onze auteur giftig noemt , in den dunnen bast 
      gelegen is, die het worteltje omgeeft , en wil daarom, 
      dat men denzelven, na de weeking of koking in water, met
                                        een'

    476  BEREIDING DER INLANDSCHE SALES.
    CM' doek afwrijft.) De faleb, op deze wijze gezuiverd, 
    is zoo goed, dat men die van de Oostufc he niet kan on- 
    derfcheiden. Men kan daartoe zoo wel die met gevin-, 
    gerde als met ronde wortelen bezigen ; de eerfle heb 
    ik het meeste onder de Oosterfche gevonden. Men 
    zoude diensvolgens met voordeel bier ook de falebkun. 
    nen bereiden. Intusfchen behoorde men dan de orchi. 
    des aan te kweeken, hetwelk gemakkelijker was, dan 
    dat men die altijd in het wild moest zoeken. Deze aan- 
    kweeking is echter niet gemakkelijk, daar men ze door 
    bet verplanten niet wel kan vermenigvuldigen. Men 
    diende hierom te beproeven, of men dezelve niet uit 
    zaad konde aankweeken. Op die wijze zoude men de 
    faleb niet alleen als geneesmiddel, maar ook als voedfel,     en zelfs, in plaats van uitlandfche gommen, in de fa- 
    en zelfs, in plaats van uitlandfche gommen, in de fa- 
    brijken kunnen gebruiken."


     JAMES MADISON, DE PRESIDENT DER VEREENIGDE 
          STATEN VAN NOORD - AMERIKA.

    Reeds het ganfche uitwendige van dezen man wekt 
    onwillekeurig eerbied. Men verbeelde zich eenen eer- 
    waardigen man met nog geheel onverzwakte mannelijke 
    fterkte, in wiens gelaat de trekken der edele Britfche 
    nationale phyfiognomie niet te miskennen zijn , nit wiens     oog een jeugdig vuur fchijnt te ftralen, terwijl op bet 
    oog een jeugdig vuur fchijnt te ftralen, terwijl op bet 
    fchoon gewelfde voorhoofd ernst en nadenken troonen. 
    Eenen wijsgeer meent men te zien, die met kloekzin- 
    nigheid en overleg eenen zwaren pligt te vervullen 
    heeft, van welks gewigt hij geheel doordrongen is. Zijn 
    geestvolle en zich toch zoo zacht verheffende blik hoe- 
    zemtvertrouwen in; zijne fpraak gaat met waardigheid 
    gepaard; het orgaan zijner Item is doordringend en tot 
    het hart fprekend; daarbij eene edele houding, aanger, 
    name vormen in zijne beweging, een deftige gang— zie 
    daar, met weinige woorden, den man, die in Amerika 
    aan het roer van ftaat zit, en in zoo menig opzigt aan 
                             de

                   JAMES MADISON.        477
      de wijan der oudheid herinnert. Zijne borst verfiert 
      Beene fter, geen ordeslint; in een eenvoudig, effen 
      kleed float hij door; maar de blikken van twaalf 
      nen tmnfchen zijn op hem gerigt.
       In zjne vroegerc jeugd heeft MADISON voor het va- 
      derlanr geftreden; als zeventienjarig jongeling zag hij 
      deszeth onafhankelijkheid. Nu wijdde hij zijnen tijd 
      aan de ftudie der wetten en regtsgeleerdheid: groote 
      vlughed der tale, vroeg zigtbare talenten tot welfpre- 
      kendheid, en eene zeldzame oordeelskracht, fchenen 
      het gvegtelijke fpreekgefloelte als de voor hem meest 
      gepast; loopbaan aan te duiden. Maar in zijn tweeen. 
      twinti;ile jaar vond hij gelegenheid, zijne krachten en 
      kundigieden aan den dienst des !hats te wijden, en nu 
      bekleeede hij met zoo veel ijver en goed gevoig posten 
      bij het openbaar beftuur, , dat zijne verdienften bij het 
      vaderland niet onbekend bleven. Hij had de bijzondere 
      eer, tit medelid van het Congres verkozen te word 
      den; el nu was er op Ens eene ruime fpeling voor zij- 
      ne nuttige werkzaamheid geopend. In de vergadering 
      der volksreprefentanten leerde men hem fpoedig wegens 
      zijn gezond verftand, zijnen helderen blik in de be- 
      handeling der zaken, zijn gevoel voor al het groote 
      en goede, en zijne, aan enthufiasmus grenzende, va. 
      derlandsliefde fchatten. Zfine doordringende fcherpzin.
            zijne rijpe oordeelskracht, zijne juiste tact, 
      zijne verlichte clenkwijze, zijne menigvuldige kundighe- 
      den trokken de algetneene opmerkzaamheid tot zich. 
      Trod hij als redenaar op , dat fprak hij met zoo veel 
      welfprekendheid, en zijne voordragt was zoo levendig, 
      dat men met genoegen nag hem hoorde. Greep hij de 
      pen als fchrijver, zoo wist hij de zuivcrheid van den 
      flij1 met de kracht der uitdrukking in overeenffemming 
      te brengen ; zijne beoefening der ouden vertoonde zich 
      in de gedrongenheid der tool, in de vastheid der gedach- 
      ten en de fijnheid der wendingen. De logifche juist. 
      beid zijner ftellingen en befluiten , de hlare zamen- 
      ftelling der hoofdpunten, op welkc het bij de beoordee. 
       blENGELW. 18'6. NO. 10. K k      ling;

    478.     JAMES MADISON.
    ling eens onderwerps aankwam , de mathematifche con- 
    fequentie in oordeelvellingen en fluitredenen, bet hel- 
    dere in zijne befchouwingen , — alles droeg bij, hij 
    mogt dan fpreken of fchrijven, om hem de goecReuring 
    van zijn publiek te verwerven. Waren de meeningen 
    verdeeld , zoo beflreed hij zijne tegenflanders zonder 
    bitterheid, antwoordde hen met bedaardheid, et zeld- 
    zaam, dat hij toch eindelijk niet de zege wegdroeg.
     Een zoo talentrijk en uititekend man moest tot eene 
    grootere werkzaamheid in bet flaatsbefluur geroepen 
    worden; en, toen JErFERSON tot den pest van 
    Prefident geraakte, werd hij tot een' der ftaatsfecre- 
    tarisfen (Ministers) der bondgenootfchappelijke rege- 
    ring verkozen. Op dezen verheven post bewees hij 
    zijn vaderland zoo groote dienflen, dat reeds destijds 
    het openbaar gevoelen geheel voor hem, en het bijna 
    niet meer twijfelachtig was , dat hij bij de eerfte gele-     genbeid zelf tot Prefident zou verkozen worden. Zelfs 
    genbeid zelf tot Prefident zou verkozen worden. Zelfs 
    het moeijelijkfle van alien gelukte hem: hij verftond 
    het, alle partijen te vereenigen en voor zich te gewin- 
    nen , en men boorde zijnen lof niet flechts algemeen 
    van de demokraten , welke hij als een echte republikein 
    aanhing , maar zelfs van de federalisten vermelden. En 
    toen nu de tijd tot eene nieuwe Prefidentskeuze daar 
    was, werd hij met eene groote meerderheid van item- 
    men, in alle de bondgenootfchappelijke Platen, tot deze 
    hooge waardigheid verheven. Van dit tijdflip of aan 
    heeft hij een zoo groot openbaar karakter ontwikkeld, 
    dat niet flechts Amerika met .trotschbeid op hem ge- 
    zien , maar ook de vreeincle landen hem uit de verte 
    inet bewondering hebben befchouwd. Groote daden 
    en werken zijn door hem volbragt geworden ; bij de la- 
    te dankbare nakomelingfchap , en in de jaarboeken der 
    Amerikaanfche vrijilaten, zal zijn naam onvergetelijk 
    zijn; in de moeijelijkfte betrekkingen heeft hij zich met     cooed itaande gebouJen, zonder zelfs een oogenblik to 
    cooed itaande gebouJen, zonder zelfs een oogenblik to 
    wankelen , en over zirt va lerland eenen overvloed van 
    geluk , room en eere gebragt.
                             De

             JAMES MADISONb  479
     De Prefident MADISON weet op eene zeldzame wijze 
    vastberadenheid met gematigdheid te verbinden. Met 
    toegevendheid omtrent anderer wijze van zien, tracht 
    hij de zijne te doen Belden , zonder hardnckkigheid te 
    doen blijken; en wanneer hij toegeeft , dan gefchiedt 
    het niet uit zwakheid, maar nit overtuiging. Gaarne 
    leent hij het oor aan den raad van mannen van doorzigt ; 
    en, zich zijner zuivere bedoelingen bewust, verheft 
    hij zich boven bet oordeel der dwazen, Hij hoort ie- 
    dereen met opmerkzaamheid en bedaardheid aan,
    vert daarbor zijne eigene denkbeelden, antwoordt nooit 
    met hitte. en elk uitvarend woord is hem vr2emd. Het 
    algemeene vertrouwen, dat men in hem heeft gefteld 
    heeft hij loor een even zoo billijk als wijs beftuur op 
    het volkomentle geregtvaardigd. Met den adelaarsblik 
    van het genie overziet en omvat hij alles ; met doorzigt 
    weet hij zijne plans te ontwerpen, met ftandvastigheid 
    ze te volvoeren. In de hoogfle mate belangeloos , geldt 
    bij hem regtfchapenheid als hoofdeigenfchap eens open- 
    lijken beambte; en nooit zou hij te bewegen zijn,flaats- 
    ambten aan onwaardige handen toe te vertrouwen. Niet 
    ligt kan iemand grootere denkbeelden ten aanzien der 
    verhevene beftem ming van 4n2erika hebbetz, en niemand 
    het welzijn zijns vaderlands, het flaande houden der 
    vrijheid, meer ter bane gaan. Hetgeen hij gedaan heeft, 
    was niet zelden aan de bittere berisping der tegenpartij 
    blootgefteld; doch eindelijk heeft men zijner wijsheid 
    altijd regt moeten laten wedervaren. De onvermoeide 
    vlijt en werkzaamheicl, welke hij als opperfte flaatsdie-     naar betoont , kan alien openbare beambten ten mob 
    naar betoont , kan alien openbare beambten ten mob 
    del en voorbeeld dienen.
     Dusdanig is MADISON in het beheer Van zaken,alS 
    oppervoogd en befluurder der inwendige belangen zijns 
    vaderlands. Net minder groot en uitflekend doet hij 
    zich voor als flaatsman in het departement der buiten. 
    landfche belangen. Zijne diepe inzigten in de politieke 
    betrekkingen der vreemde fta.ten, zijn juiste blik in 
    derzelver veelvoudige inwikkcling, zijne naauwkeufige
               K k g         ell

                            JAMES MADISON.
        en verlichte kennis des waren belangs van -diner!. 
        ka dit alles te zamen genomen maakt hem ge- 
        fchikt, nit alle voorvallen en toeflanden voordeel te 
        trekken. Iedereen, die gelegenheid had, diplomatieke 
        onderhandelingen met hem aan te vangen en tot ftand 
        te brengen, roemt zijn braaf karakter, zijne openheid 
        en vrijmoedigheid. Met waardigheid weet hij de eer zij- 
        ner natie te handhaven en ftaande te houden, en zon- 
        der beleedigenden trots, met fchranderheid, aanzoeken 
        of te wijzen , die met het belang der vereenigde ftaten, 
        en den rang, dien zij in de befchaafde wereld bekleeden, 
        niet zijn overeen te brengen. Dit heeft hij in de betrek- 
        kingen tot NAPOLEON zoo wel, als in den oorlog en 
        de vredesonderhandelingen met Groot - Brittanje , ge- 
        toond. In het bewustzijn van kracht, verfmaadt hij al- 
        le intrigues en ftreken, welke anders dikwijls den di- 
        plomaticus tot eene tweede natuur fchijrien geworden 
        te zijn; en, terwijl hij Reeds met vastheid- zijnen weg 
        vervolgt , veracht hij alle die fubtiliteiten welke de di-
        plomatiek tot eene zoo moeijelijke kunst gemaakt heb- 
        ben. Hij fchijnt de arglistigheid enkel te kennen, om 
        voor haar op zijne hoede te zijn ; valschheid met valsch- 
        heid tegen te gaan, heeft hij Heeds zijns en der natie 
        onwaardig geacht. Voorzigtig discreet, kan hij zich 
        wel niet verpligt rekenen, alle zijne gedachten Reeds 
        onbewimpeld te doen kennen; doch zwijgen voegt, 
        volgens zijne grondftellingen, den man eerder, dan te 
        zeggen , wat hij niet denkt. Bovendien ligt zijne
              voor iedereen open., en nooit heeft hij, door dub- 
        bolzinnigheid van woorden , den waren zin zijner mee- 
        ning en bedocling gcpoogd te ornfluijeren. En hetgeen 
        hij toegezegd en heloofd heeft, dat houdt hij met naauw- 
        gczetbeid ; want heilig zijn hem alle verdragen.
           Even achtenswaardig is MADISON als mensch, en 
        biizonder perfoon; der grootheid van ziinen geest, der 
        kracht van zijn genie that eene zeldzame edelrnoedig- 
        heid des harte op ziide. In den tiring zijner nabeftaan- 
        den en vrienden is hij de berninnelijkfte en aangenaam-fi!

              JAME S MAbISON. 48i

    fte man; in den omgang fpreidt hij Beene mindere men- 
    fchen- dan wereldkennis ten toon. Aanhoudende we rk- 
    zaamheden en veel nadenken hebben zijnen gelaatstrek- 
    ken een zeker voorkomen van geftrengheid ingecirukt ; 
    doch zij helderen op in het gefprek, en in derzelver 
    plaats treedt dan eene innemende opgeruimdheid en vro- 
    lijke aard. Hij heeft de ijdelheden der wereld genoeg 
    genoten, om dezelven niet racer met eenige drift te be- 
    jagen: eenvoudig in zijnen fmaak, als in zijne hebbe- 
    lijkheden, leeft hij verre verwijderd van alle praal , in 
    ftille huisfelijkheid ontfpanning zoekende van den last 
    der bezigheden en zorgen voor den ftaat. Alle zijne 
    krachten zonder ophouden aan bet welzijn zijns vader- 
    lands wijdende, is hij vroeg oud geworden; fcheon 
    nog maar in het acht - en - vijftigfte jaar, fchijnt hij 
    toch der grijsheid reeds nabij te zijn. Tweemaal heeft 
    hij thans de loopbaan van het Prefidentfchap met roem 
    voleindigd; waarfchijnlijk zal de keuze Bens Prefidents 
    ten derden male op hem vallen.


          OVER DE DARDARUSCHR ROOMATEN.
    ,, Het volgende nemen wij over nit I'llef mite de la Cuiane, 
    "par LW. DE JOUT, met weglating der allerhatelijkfte
    ,, len tegen de Engelfchen, en een deel gefnork omtrent de 
    „ mislukte onderneming van den grooten (0 L 0 BENI/UK 
    „ XIV, wiens menschlievendheid, trouwens , ook bier genoeg 
    „ bekend is !"


     Zal men, na eenige emoven, [het tijdperk , tot welk men 
    de zcgepraal eener loffelijke flaatkunde in Europa meet ver- 
    fchuiven] aan de goede trouw van den Gefchiedfehrijver ge- 
    looven , in wiens werk men bet volgende hopfdItuk lezen zal?
     , In het begin der negentiende eeuw , bevatte bet fehoone 
    gedeelte des aardbols, dat wij bewonen, vier groote hoofdfla-     ten, welke legers onderbielden van vier- of vijfmaal honderd- 
    ten, welke legers onderbielden van vier- of vijfmaal honderd-     duizend man, welke zij de een tegen den ander aanvoerden, 
    duizend man, welke zij de een tegen den ander aanvoerden, 
    en fomtijds tegen eenen enkelen vereenigden,
                 K k 3         Op

        488         OVER DE BARBARIJSCHE ROOFSTATEN.
          Op ditzelfde tijdftip , intusfchen, terwiji geheel Europa in 
        de wapenen was, terwiji de Engelfehen de zee'en met !inane 
        onverwinnelijke vloten bedekten, beflond er een zamenraapfel 
        van Barbaren, gevestigd op de oevers tier Micidellandfche 
        Zee, in het land, dat de Romeinen ,, den thin der wereld" 
        noemden, en dat wij op nieuw gefteidhebben onder debefcher- 
        ming der doorluchtige herinnering van DIDO en HANNIBAL, 
        die het vermaard hebben gemaakt; een zamenraapfel van Bar- 
        baron, zeggen wij, Arabieren, Turkel; , Negers, Mooren ver- 
        bonden onder den naam van Barbarijfche Mogendheden , oat 
        de zee6n van Europa te verpesten; nemende, door middel 
        van eenige Becht gewapende, Becht bemande pramen, der- 
        zelver koopvaardijfchepen , als to midden harer eskaders van 
        oorlog, weg; doende invallen op hare kusten, en drijvende 
        handel met de inwoners, die het ter flaverniie vocrde.
          Dezelfde Christen Platen, welker minfie genoegzame matt te 
        lande en ter zee bezat , om de rooverijen dozer zeefchuimers 
        te bedwingen, en hen in hunnen fchuilhock aan to vallen, 
        hadden de fchandelijke voorzigtigheid, om met dezelven to 
        onderhandelen, en hunne gevangenen voor good terug to koo- 
        pen. Zij dreven zelfs de laagheid zoo verre, om dozen Bar- 
        baren de wapenen te verfehaffen, van welke zij zich bed:en. 
        den om henzelven te plunderen; om hun Amhasfadeurs to 
        zenden, en openbare zaakverzorgers bij hen to onderhouden, 
        onder den naam Van C'onfuls.
          Deze zeeroovers, wier natie, of liever hoop, beftond nit 
        oorfpronkelijke bewoners,          genaamd, uit Mooren , de 
        vroegere veroveraars van Spanje, uit Arabieren , nit Azie 
        komitig, uit .loden , Turkel; en Renegaten, hadden den toot- 
        naamflen zetel hunner zeedieverije gevestigd to Marokko ,41-
        Biers en Tunis, op de zuidkust der Middellandfche Zee, zich 
        uitfirekkende van de Brant van Gibraltar tot aan Lybie.. Zich 
        fchepende in kleine vaartuigen, Chebekken genaamd , ten getale 
        van ()Wrecks vijftig koppen en eenige flechte flukken ge. 
        fchut , verpestten zij de Micidellandfche Zee, en kruisten 
        fomtijds in den Oceaan, tot aan de Kanari.fthe eilanden. Wan- 
        noer lion de buit op zee ontbrak , waagden zij het floutelijk ,
        landingen op een of ander punt der kusten van Sardinie , van 
        Spanje of Italie to doen, roofden de ,inwoners, zonder
        derfcheicl van kunue of jaren, weg, pakten ze in hunne pra-
                                                                men

                 OVER DE EAESARUSCHE ROrIVSTATEN.  413
       men opeen, en verkocnten ze te huis, als verachtelijke die- 
       ren , op de openbare marktcn.
         De noodzakelijkheid om deze zeerchnimers te verdelgen, 
       de gemaltkelijkheid om hiertoe te geraken, werd erkend in 
        eenen mad van alle de Vorften ; maar men behoorde als oor- 
        iogslierien te handelen, men onderhandelde als kooplieden. De 
        Europefche Mogendheden vernederden zich voor de Barba- 
        rijers , en moedigden ze aan om nieuwe flavenoe maken, 
        door net hen te fpreken over het losgeld der gevangenen.
         Men kan zich thans [over vier- of vijfhonderd jaren] de ma- 
        te van vernedering naauwelijks verbeelden, aan welke de Eu- 
        ropefche kabinetten blootflonden, in de perfonen der Confuls, 
        die zij bij de befluren van Illarokko , Algiers, Tunis en Tri- 
        poli hidden: bij de :Mane ontevredenheid van den Bey, wer- 
        den deze zaakgelastigden der Christen-vorften mishandeld, 
        weggejaagd, in boeijen geflagen, en foincijds ter dood gebragt. 
        De Gedenkfchriften van dien tijd, welke wij voor ons heb- 
        ben, toonen aan, dat gedurende de twaalf jaren, welker ge- 
        fchiedenis zij bevatten, de Bey van Algiers alleen op eene 
        onteerende wijze weggejaagd heeft twee Engelfche en twee 
        Franfche Confuls, eenen Spaanfchen in het aangezigt does 
        than, en eenen Hollandfchen en Deenfchen in ketenen gewor- 
        rn, zonder dat eene der natien, aan welke die gezanten be- 
        hoorden, er *an gedacht heeft om wraalc van dergelijke mis- 
        handelingen te nemen; zuiks heeft zelfs den ftaat van vrede 
        niet gefloord. NELS o N zelf is met eene vloot van elf fche. 
        pen niet geflaagd, den eerflen der twee verjaagde Britfche 
        Confuls in zijnen post te herftellen. Men kan zich een denk• 
        beeld maken van de minachting, welke die hoofden der zee- 
        roovers voedden voor de Christen- vorflen, nit de wijze, op 
        welke zij zich nitlieten tegen hunne Ambasfadeurs: „ Uw ge- 
        drag mishaagt mij," zeide ACHMET-P ACHA, Bey van Al- 
        giers, aan den Engelfchen gernagtigde; „ zoo gij dus voort- 
        vaart, zal ik u, op het Joden-kerkhof, met hondendrek le. 
        vend laten verbranden."
          Komen wij tot het lot der Christen- flaven. Het grootfte ge- 
        deelte was veroordeeld tot den dienst van het algemeen, tot 
        de publieke werken, werd om den minften misflag met flagen 
        overhoopt, en had tot tettig voedfel naauwelijks eetbaar zwart 
        brood, en van tijd tot tijd een weinig olie van verrotte olij-
                                                   ven;
                             K k 4

        484        01rER DE BAR.BARIJSCHE ROOFSTATEN,
        von; — de anderen, aan bijzondere perfonen verhuurd of very 
        kocht, werden nog meer vernederd, hoewel fchijnbaar min 
        ongelukkig.
          Het lot der vrouwen, die in de handen dezer roovers 
        vielen, was verfchrikkelijk; wij gruwen er bij te voegen, 
        dat dat der jonge knapen nog afgrijfelijker was. Geener- 
        lei begrip van eerbied, welken men in alle landen aan
        banden des huwelijks, aan de teederheid der jeugd, aan de 
        fehaamachtigheid der kunne, aan het verfchil van gewoonten 
        en flanden is verfchuldigd, had don minden iuvloed op het 
        gedrag dezer fchelmen ten aanzien hunner Christen -flaven, 
        Eene enkele historifche daadzaak fonder zoo vele andere, 
        welke wij zouden kunnen aanhalen) zal de kennis voltooijen 
        van de barbaarschheid dezer ilfrikaanfelte zeeroovers, en van
        de laagheid (ter Europefebe nation, die dezelve zoo lang ge, 
        duld hebben.
          Op verfehillende tijden deden de zeefchuimers van Algiers 
        en Tunis landingen op de kusten van Sardinie., en bemagtig, 
        den de kleine cilanden St. Pieter en Antiochie , yam= zij 
        alle perfonen van beiderlei kunne, die zij bereiken konden, 
        wegroofden. Onder de regering van HAMOCIDA, Bey van 
        Tunis, namen eenige zeeroovers van dat land, bij overrompe- 
        ling, het eiland St. Pieter,.en bragten alle de inwoners, ten
        getale van duizend perfonen, meest vrouwen en kinderen , mar 
        Tunis.
          Onder laatstgenoemden beyond zich eene Siciliaanfelle da- 
        me van het boogde aanzien , met hare vijf dochters. Deze 
        fchoone en ongeltikkige famine vie] ten deel aan den Kilmhia 
        van Porto-Farina, (des Bey's eerden Minister van de Mari- 
        ne.) Van deze jonge lieden, minder nog ichitterencle door 
        Karen rang, dan door bare fchoonheid, hare onichuld en hare 
        opvoeding, was de eene, federt eenige maanden, gehuwd 
        aan een aanzicnlijk beer aan het hof van Palermo, en twee 
        anderen waren in die teedere jaren, wanneer de zucht om te 
        behagen noch flechts eene onbepaalde natuurdrift is, en geen 
        eigcnlijk doel kan hebben. Het gefineek, de beden, de wan- 
        hoop van de teederfte der moeders, bet aanbod van hare 
        gaufehe Corwin tot losgeld, konden deze belangwekkende 
        dagtoffers met bewaren voor de onbefchofte en beestachtige 
        minnedriFt van baron affcliuwelijken meester. De waardigheid 
        der GefeLiedenisfe ve:bieat 0113 duitende bedrijven bier te
                                                          febet-

                OVER DE EARBARIJSCHE ROOFSTATEN. 485

       fehetfen, van welke de Harem van dezen fchelm het tooneel 
       was; bepalen wij ons , om de ontknooping te melden. Deze 
       nieuwe NI (:,), na getwgg ge,geest te zijn der onteerirg 
       van hare vijf dochters, na twee derzelven (eene van 9 en 
        eerie van io jaar) te hebben zien fneven onder de onthelzingen 
        van he: monfler, na mile misliandelingen ondersaan, mile mar- 
        telinger beproefd te hebben, welke bet hart eener moeder in 
        ftaat is te verdragen, heeft geene toevlugt gevonden tegen het 
        geheugen van zoodanig ongeluk, dan in den vrijwilligen dood, 
        dien z4 zichzelve aandeed , in het huis van den firitlehen 
        Conful, man wien de Kihahia haar ten gefchenke gegeven had.
         Zoodanig waren die horden van Barbaren, welke de Vanda- 
        len voorheen zoo gemakkelijk te onder bragten, en wier ont- 
        eerende mishandeling het geheele befchaafde Europa geduren. 
        de zoo vele eeuweu heeft geduld. Sonitnige Historiefchrij- 
        yens verzekeren wel, dat er in het jaar 1815, op bet Con- 
        gres te IVeenen, zou gefproken zijn van eene verbindtenis 
        der Enropefche Mogendhede.n tegen de Barbariffche rooffta- 
        ten; loch , wat hiervan zij, deze coalitie voor de eer, de 
        vrijheid, het belang en den goclsdienst van Europa kwam nice 
        tot nand.",


          EEN NACDT ONDER DE WILDEN. Door CIIATEAUBRIANT.

           (Sollyenir;   d'Angleterre et d'Amerigne, T. I. 
                         Loud. 1815.)

        De ongelukkige volgt eerie natuurlijke aandrift, wanneer hij 
        door herinnering aan verdwenen genoegens vrolijke begoocbe- 
        lingen track te vernienwen.• Wanneer ik de verveling ont- 
        wanr, die het levee doer wegkwijnen, is mijn hart in de 
        verkeering met menfchen geprangd, dan keer ik mij onwille- 
        lceurig otn, en werp een blik van verlangen op de verloopene 
        dagen. U, o betooverende befpiegelingen, geheime, onuit- 
        fprekelijke genoegens, die het gevoel van ons binnenfte 
        fchenkt, u heb ik te midden van Amerika's onmetelijke 
        woesrijnen met lange teugen genoten! Men beroemt zich op 
        liefde tot de vrijheid, en bijna niemand heeft een juist be- 
        grip van dezelve. Toen ik op mijne reizen naar de wilde 
        inboorlingen van Canada de woningen der Europeers verliet,
                            K k 5                  en

    436    tEN NACHT ONDER DE VOLDEN.

    en mij voor de eerfle mu' te midden dezer zee van boa- 
    fchen beyond, toen als 't ware de ganfche Natuur voor mij 
    knielde, toen werd mijn binnenfle wonderbaarlijk veranderd. 
    Als door krankzinnigheid aangetast, volgde ik geen pad, maar 
    ging van boom tot boom, nu regts, dan links, en fprak tot 
    mijzelven: ,, Hier zijn geene wegen meer, , geene fleden, 
    geene bekrompene huizen, geene Prefidenten, geene Repu- 
    blieken, geene Koningen, vooral geene wetten en geene men- 
    fchen. Menfchen? ja toch: eenige goedaardige Wilder, die 
    zich om mij zoo min bekommeren, els ik om hen; die ook, 
    gelijk ik, vrij rondzwerven, waarheen hen vrije willekeur 
    leldt; die eten, wanneer zij verkiezen, en flapen, wanneer 't     hun behaagt." En om nu te beproeven, of ik dan wezenlijk 
    hun behaagt." En om nu te beproeven, of ik dan wezenlijk 
    in den fiand van het oorfpronkelijke Natuurregt herplaatst 
    was, deed ik duizend dingen, alleen door luitnige willekeur 
    bepaald, waarover mijn leidsman, de lange Hollander, meen- 
    de razend te worden. Misfchien heeft hij inj wel voor gek 
    aangezien.
     Bevrijd van het knellende juk der wereld, voelde ik toen 
    de verrukking der natuurlijke onafhankeiijkheid, die alle ge-     noegens, waarvan de mensch in de maatichappij zich een 
    noegens, waarvan de mensch in de maatichappij zich een 
    denkbeeld kan vormen, zoo ver overtreft. Ik zag in, waar- 
    om nog geen Wilde een Estropeaan geworden is , en waarom 
    vele Europeanen Wilder geworden zijn; waarom het verhe- 
    vene gefchrift over de ongehjkisid der menichen (*) door de 
    meeste wijsgeeren zoo weinig verflaan wordt. Ik kan het Met 
    uitdrukken, hoe klein en nietig de voiken en hunne meest be- 
    roemde inrigtingen hier voor mijne blikken verfchenen. Ik 
    meende de koningrijken der wereld door een verkleinglas te 
    zien; of veeleer zag ik, van een verhevener flandpunt, met 
    een reuzenoog op het overfchot van mijn verbasterd ge- 
    fiacht.
     Wilt gij menfchen befchrijven, zoo verplaatst u in woes- 
    tijnen, wordt voor een oogenblik kinderen der Natuur, en 
    neemt dan, maar ook dan eerst, de pen op.
     Onder de tallooze genoegens, welke ik op die reizen ge- 
     noot, heeft een vooral een' diepen indruk op mijn hart ge- 
     maakt. Ik was op weg, om den beroemden waterval van 
                              Nia
     (*) Van itoussz A u. Vcrheven misfohien, doch ook waar PPP 
                            VW.

               EEN NACHT ONDER DE WILDEN. 417

      iViagara te bezoeken, en toog midden door de flemmen der 
      oorfpronkelijke bewoners, die ten westen der Amerikaanfche 
      volkplantingen de wildernis beflean. Mijne geleiders waren de 
      zon, een zalckompas, en de reeds genoemde Hollander, die 
      de, vijf tongvallen der Heronfche teal volkomen verflond. 
      Wij hadden niets bij ons den twee paarden, die wij des 
      avonds met fchellen can den hals vrij door het bosch listen 
      rondloopen. Ik was in den beginne Met zonder vrees, de- 
      zelve tc verliezen; doe': niijn leidswan flelde mij gerust door 
      de aanmerking, dat doze goede dieren, door eene wonderbare 
      natuurdrift zich nook zoo verre vcrwijderden, dat zij 
      orze nachtvuren konden uit het oog verliezen.
       Op zekeren avond, dat wij, near gis, nog flechts acht of 
      neg•en urea van den waterval konden verilvijclud zijn,•wilden 
      wij vOOr zonneOndergang afftijgen, om ons eene hut te bou- 
      wen, en, op de wijze der Wilden, your aan te leggen ; toen 
      zagen wij in bet bosch de vuren eeniger inboorlingen, die 
      zich can den oever der beck, dien wij fangs gingen, mede 
      hadden ne&geflagen. Wij gingen near hen toe. Nadat de 
      Hollander, op mijnen last , hun verzocht had, den nacht met 
      hen to mogen doorbrengen, hetgeeu zij terflond inwilligden, 
      floegen wij met onze gastheeren de handen aan 't werk. Tak- 
      ken werden afgehouwen , palen ingeflagen , en boomfchors af- 
      gerukt, con ons paleis to dekken; daarna zorgde elk voor 
      zichzelven. Ik bragt mijnen zadel, die mij op reis getrouw 
      els hooldlcusfen diendc, to voorfchijn; de gids roskamde mij- 
      no paarden, innar behoefde zijne legerftea niet eerst te be- 
      zorgen ; minder dan ik aan gemakken gewoon, was hij reeds 
      met eon' omgevallen boom te vreden. Toen wij met Cies 
      gereed waren, plaatften wij ons, met de beenen kruifelings, 
      even als kledrmakers, rondom een geweldig your, om onze 
      vials to braden, en het avondeten klaar te =ken. 1k had 
      nog eene flesch brandewijn, warnede ik onze Wilden niet 
      weinig verheugde; zij , dacrentegen, hadden beerenhammen, 
      en zoo verhieven wij de handen tot eon koninklijk meal.
       Het huisgezin beflond uit twee vrouwen met zuigelingen, 
      en drie krijgslieden. Twee van dozen zullen /.0 of 45 jaren 
      cud geweest zijn, doch hadden een veel oudachtiger voor- 
      komen; de derde was een jongeling. Het gefprek word wei- 
      dra algemeen; dat is: ik deed er van tijd tot tijd een pear 
      woorden bij , en maakte vete gebaren; eene zeer nadrukke-
                                          lij-

        4R8              BEN NACHT ONDER DE WILDEV.
        lijke taal, die de Wilden uitintintend verftaan, en die ik zelf 
        onder hen geleerd heb. De jongman alleen volhardde bij 't 
        zwijgen, en hield het oog fcrak op mij gevestigd. Hoe 
        zeer ook zijn gelaat door zwarte, rood- en blaauwe ftre- 
        pen, door opengefcheurde ooren, en eene parel, die aan den 
        neus ping, misvormd was; den adel toch en het warme ge- 
        voel, die dat gelaat bezielden, kon niemand miskennen. Hoe 
        verheugde ik mij, dat hij mij niec beminde! Hij fcheen
        toe, in zijn hart de gehecle gefchiedenis der jammeren te le- 
        zen, waannede de Europeers zijn vaderland bezocht hebben.
           De beide moedernaakte kinderen waren your onze voeten 
        bij 't vuur in flaap gevallen. De vrouwen namen die zacht- 
        kens op, en leiden ze op dierenvellen, met eene moederlijke 
        zorgvuldigheid, welke men met verrukking bij deze zooge- 
        naatnde Wilden befpeurde. Het gefprek begon allengs re 
        kwijnen, en elk viel op zijne plants in flaap.
           Ik alleen kon Been oog fluiten. Toen ik van alle kanten de 
        diepe ademhaling mijner gastheeren hoorde, rigtte ik mij op, 
         en, het hoofd op den elleboog fteunende, belchouwde ik, 
        bij het roodachtig fchijnfel van het weglIervend vunr, de 
         rondom mij flapende Wilden. Waarlijk! naauwelijks kon if: 
         mijne tranen weerhouden. Goedhartig jongeling, hoe aan- 
         doenlijk was mij uw geruste flak)! Gij, die een zoo warm 
         gevoel voor het lijden uws vaderlands fcheent te hebben, 
         waart toch te groot en te edel, om den vreemdeling niet te 
         vertrouwen.
            Het was manefchijn. Verwarmd door mijne befehouwin- 
         gen, rees ik op, en plaatile mij op eenigen afftand aan den 
         oever der beck. Het was een Bier Anterikaanfche nachten, 
         die nooit een menfchelijk penfeel kan fchilderen, en die ik 
         honderdmaal met verrukking herdenk. De maan prijkte te 
         midden van het hernelgewelf. Hier en cigar, door wijde tus. 
         fchenruimten gefcheiden, fonkelden duizende flerren. Nu eens 
         rustte de limn op eerie groep wolken, die Haar den top van 
         hooge, met fneeuw bedekte bergen geleek, dan weder breid- 
          den die wolken zich nit, en vloeiden weg in doorfchijnende, 
          golvende flrepen als van wit fatijn, of in ligte fchuimende 
          baren, ftraks in tallooze fchaapjes veranderd, die op 's he- 
          mels blaauwe vlakte dwaalden. Nu fcheen het hemelgewelf 
          in eerie zandwoestijn herfchapen, waar men loodlijnige vakken 
          en evenwijdige golven befpeurde, als 't wart door regelmati-(y

                      TEEN NACHT ONDER DE WILDENe                  439

        ge ebbe en vloed der zee befpoeld. Nog eenmaal fcheurde 
        eene windvlaag den fluijer, en den ganfclien bernel over vorm- 
        den zich fchitterend heldere vlokken, maar zoo weldadig voor 
        het gezigt, dot men hare zachtheid en veericracht fcheen to 
        gevoelen. Niet minder verrukkend was bet gezigt op de oar- 
        de. Het blaauwe, zaclite licht der moan zwom in !Hite over 
        de toppen der wouden, en ftraalde tusfchen de opene ruim. 
        ten van het digte groen, re midden der diepe duisternis door. 
        De fmalle Beek, die mijne voeten befpoelde, verloor zich 
        weldra order -bet digte lommer der wilgen-eik (4) en van 
        den luiker-ahornboom, vertoonde zich dan weder op de 
        lichte plekken van het bosch, die de geflarnten befehenen, 
        en geleek een hemelsblaauw gewaterd lint, bedekt met fchit- 
        terende diamanten, doorfneden van zwarte dwarsflrepen. Aan 
        gene zijde des waters, op het ruime vlak van een weiland, 
        rustte het maanlicht onbeweegbaar als een witte doek op de 
        velden. Hier en daar waren in 't geboointe witte berken ver- 
        fpreid, die, door den wind gefchommeld, zich nu eens in 
        een' bleeken fluijer gehuld en van den grond niet onderfehei- 
        den vertoonden, dan weder, van een zwart fibers omgeven, 
        op den krijtgrond afflaken, als befchaduwde eilanden, zwem- 
        mende in eene zee van licht. Overal heerschte zwijgen 
        en rust, flechts nu en dan afgebroken door 't fchuifelen van 
        verdorde bladeren, of door eene plotfelinge windvlaag, of 
        door het fchaars gehoorde, vaak afgebrokene, gefehreenur 
        des nachtuils: maar diep in de verte bulderde plegtig de val- 
        lende Niagara; bet bruifen zijner groote waterer word in 
        bet flatig donker des nachts van de eene woestijn tot de an- 
        dere overgebragt , en ilierf eindelijk weg in de eenzame, on- 
        doordringbare wouden.
          De grootheid van dit tooneel, de wonderbaarlijk zwaar- 
        moedige flemming, die bet in ons fchept, is verheven boven 
        de tool der flervelingen; de fchoonfte Europefche uachten kun- 
        nen zelfs niet het flaanwfte gevoel daarvan wekken. Te midden 
        onzer bebouwde velden, zoekt de verbeeldingskracht vergeefs 
        in onbeperkte vrijheid rond to dwalen; zij  fluit glom op wo  -
        ningen van menfchen: maar in gindfcb woeste landouwen
                                                                  doet

          (*) Que,cus phellos, chine-faule ; een boom, die in Noord - Amerik
        in de loirchm sroeir.

    490    EEN NACHT ONDER DE MULDEN.
    doet het der ziele zoo goed, tich te verdiepen en te verlie- 
    zen in den oceaan van eeuwige wouden, te zwerven aan de 
    boorden van ongemetene meren bij het heldere fchijnfel 
    tier ftarren, te zweven over den brullenden afgrond van 
    vervaarlijke watervallen, neer te dalen met den itortenden 
    itroom, en zich als te vermengen en ineen te finelten met 
    tie wilde, grootfche Natuur.
     Maar pijnlijk tevens is dit genot; want onze zwakheid is 
    zoo groot, dat uitgelezene vrcugd in fmarte verkeert, als 
    vreesde de Natuur, dat wij vergeten mogten, hoezeer wij 
    menfchen zijn. Et was geheel verzwolgen in het gevoel van 
    mijn aanzijn, of veeleer buiten mijzelven, zonder bepaald ge-     voel, zonder bepaalde gedachten, vervuld met een onuitfpre. 
    voel, zonder bepaalde gedachten, vervuld met een onuitfpre. 
    kelijk iets, naar die geestige zaligheid zweemende, waarvoor 
    wij in een ander leven beftemd zijn: toen werd ik plotfelijk 
    in het aardfche leven teruggeroepen. Ik gevoelde mij onge- 
    geld , en zag, dat ik mijne befpiegeling eindigen moest.
    keerde mar onze iljupe terug, leide mij naast de Wilder ne- 
    der, , en viel weldra in diepen flaap.
     Toen ik des morgens .ontwaakte, zag ik Mies reeds gereed 
    om op te breken. Mijn wegwijzer had de paarden gezadeld; 
    tie krijgslieden waren gewapend, en de vrouwen meakten de 
    pakkaadje gereed, nit vellen, mais en gcrookt beerenvleesch 
    beflaande. 1k flond op, natn nit mijn valies een weinig bus- 
    kruid, eenige kogels, tabak en eene donkerroode bus, en 
    verdeelde die onder mijne gastheeren , zoo 't fcheen zeer 
    over mijne mildheid voldaan. Daarop feheidden wij, niet zon- 
    der aandoening en leedwezen, en raakten elkanders voorhoofd 
    en borst aan, naar de wijze dier natuurmenfchen, die, zoo 
    mij dunkt, wel opweegt tegen onze afgepaste beleefdheden. 
    Met hartelijkheid gingen wij van elkander; zelfs de joegeling     nam zeer welmeenend de hand, die ik hem aanbood. Onze 
    nam zeer welmeenend de hand, die ik hem aanbood. Onze 
    vrienden togen noordwaarts op, naar de ftrekking van het 
    mos in het woud; ik, daarentegen, westwaarts, volgens mijn 
    kompas. Dc krijgslieden gingen voorop, den oorlogskrect aan- 
    heffende, en hen volgden de vrouwen, met de pakkaadje en 
    kinderen beladen, die in peizen op de fchouders der moeders 
    hingen, en lagchend naar oils rondzagen. Lang volgde ik met 
    mijne blikken den aandoenlijken trein, het beeld der inoeder-     zorg, tot dat de ganfche ftoet allengs verdween onder de boo- 
    zorg, tot dat de ganfche ftoet allengs verdween onder de boo-     men des wouds.             DE
    men des wouds.             DE

                           DE PANTOFFEL - TAKTIEK.                 491


           DE PANTOFFEL - TAKTIEK , OF DE KUNST OM DE MANNIN 
                        ONDER HET JUK TE BRENGEN.
                            (Vervolg van bl. 454.)

        Doch , wat vragen wij de gefchiedenis des verledenen, daar 
        Des, wat wij dagelijks 0m ous zien en hooren, voor onze 
        bewering fpreekt?
          Wie anders, dan de pantoffel, is de flichtfler der meeste on- 
        eenigheden van het gezellige Leven? Niets van huwelijkstwis. 
        ten! Dat het de pantoffel is, welke deze flagfchaduwen iii 
        de platte fchilderij des huwelijks brengt, is te bekend, dan 
         dat bet eenige melding verdiene. Twisten eener andere foort 
         behelen wij. Ware het met onze vrouwelijke waardigheid 
         beflanbaar, ons tot de vermakelijkheden des gemeenen hoops 
         of te )aten , ons onder deszelfs luidruchtige danfen en drink- 
         gelagen te mengen, en de vechterijen, waarmede dezelven ge- 
         meenlijk eindigen, tot den grand na te vorfchen , zoo zou- 
         den wij in ervarenis komen, dat de ontallijke wonden en 
         builen, welke men daar oogst, doorgaans der vrouwelijke 
         pantoffel ter eere geflagen worden, en even zoo vele getui- 
         gen van derzelver zege zijn. — Doch, zoo dit reeds aan het 
         groene hour gefchiedt, wat zal men dan aan het dorre ver- 
         wachten? En inderdaad , wat is de gewone aanleiding der rid- 
         derlijke tweegevechten , waarin onze jonge Cavaliers elkander 
         den hals breken? Is het niet de voorkeur, welke een paar 
         fchoone oogen den ecnen of den anderen gaven? Is het dus 
         Met de pantoffel, in den ruimeren zin des woords?
         wage te beweren, dat, zonder de aanfporing der pantoffel, 
         weinig of geheel niets groots in de wereld zou gefchieden. 
         Want, zonder de toejuiching des fchoonen geflachts, zonder 
         den prijs der vrouwelijke fchoonheid, verliest de mannelijke 
         eerzucht haren fcherpllen prikkel. Men vrage onze jonge 
         helden. \Vat flreelt hunne eerzucht meer, de lofrede, waar- 
         mede de' Overfle hun het ijzeren kruis uitreikt, of het wel- 
         gevallen, dat sit de oogen van fchoone meisjes ftraalt, wan- 
         neer zij, met het teeken der dapperheid verfierd, de verover- 
         de flad binnenrukken?
           Doch , niet alleen in twisten en veeten van allerlei foort 
         openbaart zch de magt der pantoffel, mast in cake andera 
         omilandigheid eu betrekking. Wat is de ziel des buisfelijken le

        492                DE PANTOFFEL- TAKTIEI(.
        levens? De pantoffel. — Wat heeft op de opvoeding der kill• 
        deren, op de keuze van derzelver beroep, den beflisfendflen 
        invloed? De pantoffel. — \Vat knoopt en ontknoopt de meeste 
        huwelijken? De p:ntoffel, die bier inderdaad even dikwijls 
        wederkeert als K AZ EM'S pantoffelen. Wijders wie is de 
        drijfveder der meeste gezellige vermaken en tijdverciriiven , 
        der meeste feesten en verlustigingen, der meeste bals en Inas-
        keraden? Wie is de ziel des tooneels? Wie geeft leven aan 
        de kunffcn, den handel en de fahrijken ? De pantoffel. Want, 
        ware het niet het vrouwelijk gellacht, wat anders was in 
        fiat, aan het gezellig vermaak den geur, aan de mode, en 
        de geestdrift des kunitenaars, fporen te geven? Zonder ons, 
        mijne fchoone vriendinnen! was do aarde eene ledige woes- 
        tijn; zonder ons zouden de mannen noch lust hebben oin te 
        arbeiden, te zwoegen, te flrijden en to vechten, noch oin te 
        danfen, te zingen en to drinkers. Met den woord: zonder 
        ons zouden zij of uit tijdverveling flerven, of elkander nit 
        verdriet in het leven doodflaan.
          En nu koine ik eindelijk tot eon punt , dat door weinigen 
        regt gefchat wordt, fchoon zich hier de pantoffel des te 
        werkzamer betoont, hoe meer zij achter de fchermen werkt; 
        den invloed der pantoffel op het inwendige leven van den 
        ftaat. 1k beweer, namelijk, dat zij er niet weinig toe bij- 
        draagt, om het raderwerk der ftaatsmachine in beweging te 
        houden. Slechts moot men oogen hebben om te zien, en 
        kop om te begrijpen.
          Door wie, vraag ik, wordt zoo menig ambt begevei, ja be- 
        kleed, zoo menige eer en waardigheid uitgedeeld? Door wie 
        wordt zoo menig gewigtig pleidooi bellist? Wie is oorzaak, 
        dat zoo menige wet voi gates raakt? Wederom de pantoffel. 
        Vraagt eenmaal dezen of genet: welbezoldigden flaatsbearnbte, 
        wie hij zijnen post te danken hebbe. Is hij anders opregt, 
        zoo zal hij u antwoorden: der pantoffel. Ik wage het te 
        beweren, dat even zoo vele beambten nit de pantoffel, als 
        paddeftoelen nit het flijk , voortkwarnen. Ik wage het to be- 
        weren, dat, zoo lang de wereld ftaat, altijd de tiende be- 
        ambte zijn onttlaan der pantoffel te danken had; dat altijd 
        de tiende aantlelling met de pantoffel bezegeld werd. En dit 
        behoort ook zoo. Want federt menfchengehengen heeft dit 
        werktuig de plaats cons cachets ingenomen; en, zoo Keizer 
        K AREL DE GROOTE, of wie bet anders ware, zich van 
        den knop zijns degens ten zegel bediende, zoo vinde ik bet nog

                         DE PANTOFFEL -TAKTIEK.               493
        nog veel eigenaardiger en aanbevelenswaardiger, dat onze man- 
        nen nu en dan eene pantoLl ter zegeling van befchikkingen 
        en vonnisfen gebruiken.
          Door alle deze gronden van betoog: mijne fehoone vrien- 
        dinnen! is, hope ik, de fouvereiniteit der pantoffel in het bel-
        clerfle zonnelicht geplantst. Wanneer, derhalve, aan E VA ge- 
        zegd , en •thaus nog voor EVA'S dochteren herbaald words:
          hij zal uw beer zijn!" zoo nemen wij dit (met oorlof ge- 
        xegd) flechts voor eene foort van beleefde fcherts. Want , 
        dewij1 EVA de matt verkreeg om over den man te heer- 
        fchen, waarvan zij oak vroeg genceg gebruik maakte, zoo 
        verkreeg zij teffens ft lzwijgend het refit om hem onder de 
        pantoffel te brengen, en heeft dit wettiglijk op hare dochtc. 
        ren doen overgaan.
          Hoe zeer valt bet dus in het belagchelijke, wanneer de 
        snaunen, terwiji zij hunnen nek onder ons juk buigen,ou-
        ophoudelitk op hunne zoogenaamde opperheerfchappij, op 
        hunne zoogenaamde huisvoogdij pogchen!
          1k vraag: wat hebt gij, ingebeelde heeren der fchepping! 
        toch op ons vrouwen vooruit, behalve uwe ruwe
        kracht? Ha! zoo deze den heer der fchepping aanduidde, 
        hoe ver frond dan de mensch beneden den olifant ? hoe ras 
        zou dan de beer meester over den beerenleider, het ros over 
        den ruiter zijn? Weet, gij heeren der fchepping! dat wij het 
        zijn, welke de goede moeder natuur bet voorregt der Mies. 
        verwinnende fchoonheid, des vaardigen, fnelvattenden ver- 
        'lands, ja zelfs der flerkte van karakter gaf, waarop gij u 
        zoo veel laat voorflaan. Want telkens, wanneer het op eenen 
        ernIligen kampftrijd om de huisfelijke regering aankomt: wie 
        zal de overhand behouden? — de vrouw.
          Ja , hoort het , gij dwazen! — Ons ,.ans heeft de natuur 
        tot heeren der fchepping geflempeld. Zoo lang de wereld 
        flaat, heeft de vrouw, door eene geheime, maar des te nor. 
        kere betoovering, over u geheerscht. Gij alleen zijt de onder- 
        danen; gij alleen zijt het fpeeltuig en de apen der vrouw.
          Doch ik merk , dat ilc begin mij te verhitten; en dit bena. 
        deelt de bedaardheid, welke een zoo gewigtig en ernflig WijS- 
        geerig onderzoek gebiedt.
          Heerfchen is zoet, mijne vriendinnen! en wij willen dir 
        zoet in voile mate fmaken. Doch , ontveinzen wij bet niet: 
        onze heerfchappij gelijkc die der ‘Tezuiten en Jaen in menig
          14ENGEI.W. 1816. NO. so.          L 1               oi.

     494     DE PANTOFFEL - TAKTIEK,
     opzigt; doch bijzonder daarin, dat zij zich riot openlijk be. 
     boort aan te kondigen. Want, gelijk de .Tezuiten door de magt 
     des verflands , en de .Toden door de magt des gelds, te alien 
     tijde eene onwederfprekelijke, fchoon ook geheime, heerfchap- 
     pij oefenden , of nog ocfenen, zoo moet het ook ons pogen 
     zijn, de mannen deeds in den waan te verflerken, dat zij 
     ons regeren, om hen des te zekerder onder de pantoffel te 
     houden. Hierin beflaat, mijns achtens, het ganfche geheini 
     des vrouwenbeheers; en de gewijde oudheid zelve heeft ons, 
     door de boven zangehaaide woorden aan onze voormoeder, 
     cenen wenk gegeven, dat de pantoffel niet openlijk, maat 
     flechts onder de deken moet fpelen.
      Ik zal mijn best doen, mijne fchoone vriendinnen! u de 
     grondtrekken eener wijze vrouwcnheerfchappij in het overige 
     mijner voorlezing voor oogen te flellen; en, daar ik vooron- 
     derflellen mag, dat een groot deel onzes geflachts hiermede 
     gediend zij, zoo zal ik deze leer te zijner tijd, onder den 
     titer: Marie der Pantofel-taktiek , of de kunst am de mannen 
     under het juk te brengen en te beheerfchen, in druk geven; 
     opdat zij, als 't ware, als een Vrouwen-catechismus, in ie- 
     dere welingerigte huishouding ingevoerd, en voortaan bij de 
     opvoeding der meisjes ten grondflag gelegd worde.
      Ik dud hopen, dat niemand mij deswege onder verdenking 
     van muiterij zal brengen. Immers, ik heb flechts het eerlijke 
     doel, mijne onervarene toehoorderesfen met de kunstgrepen 
     bekend te maken, hoc zij zich in het bezit cans voorregts 
     behooren te handhaven, hetwelk bar van ouds- en regtswe- 
     ge toekomt, doch hetwelk de mannen haar maar al te gaarne 
     zouden betwisten. — Dus ter zalte!
      Ieder, die eau' ander' overwinnen of beheerfchen wil, zie 
     eerst toe, hoc zijne wapenen tegen die zijuer tegenpartije 
     Nan. Hij vergewisfe zich tevens orntrent de zwakke zijden 
     van partij , en hiernaar rigte hij de manier en wijze des aan-      vals.
     vals.
      Laten wij dos, voor alle dingei, eene wapenfchouw hon. 
     den; dat is, onderzoeken, welke wapenen ons de natuur ge- 
     geven hebbe, en hoe zij tegen die der =men flaan. Dit 
     onderzoek voert ons tot de volgende refultaten.
      De natuur gal het eene gedeelte onzes geflachts die lagere 
     werktuigen van aanval en verdediging, waarmede zij ook ze- 
     kere dieren uitrustte; namelijk , fcherpe nagels (gelijk de ha-                               vik-
                               vik-

                  DE PANT OFFEL - TAKTIEL 495
      vikken), een fcherp gebit (gelijk de katten), en eene fcher. 
      pe en fpitfe tong (gelijk de flangen.) Het andere gedeelte 
      gal zij die fijne, even zoo buigzame als onuitputtelijke keel, 
      welke nu door het zoet geweld der toonen het mannelijke 
      hart te vermurwen, zijn verfland te doen influimeren en zij- 
      ne zinnen te bctooveren, dan door bar vervaarlijk geraas 
      zijne ooren re verdooven, zijne voeten te bevleugelen en hem 
      nit het veld te jagen vermag. Wederom een ander deel gaf 
      zij die betoovering der fchoonheid, voor welke alle mannen, 
      als voor eenen afgod, in het flof zinken; zij gaf het dat 
      oogenfpel, hetwelk de wijsften verwart en verdwaast, dat 
      den purpermond omzwevende lachje, hetwelk de flerkften 
      boeit en behckst, die rijzige geftalte, die ineenfmelting van 
      leliEn en cozen, welke de koudflen ontvlamt. Nog een an- 
      der deel gaf zij die fcherpheid der zinnen, welke niets ont- 
      gaat, die arendsoogen, welke het verborgenfte nitvinden, die 
      hondenneuzen, Welke het verwijderdfle rieken, die muizen- 
      ooren, welke het zachtfle efluisteren. Nog een ander gaf zij 
      die fcherpte en buigzaamheid des vertlands, welke de geheim- 
      Ile gewaarwordingen en oogmerken des mans raadt, zijne 
      zwakke zijden terftond uitvindt, en altijd de regte -plaats 
      trait; zij gaf bet inzonderheid die gave der vermomming, 
      Welke even gefchikt is om gevoclens te huichelen als te ver- 
      bergen, dat tooneelfpelerstalent, hetwelk voor iedere rol het 
      regte masker weer te kiezen, en even geoefend is om te lag. 
      chen, te zuchten en tranen voor den dag te brengen
      vreugde en fmart, verrukking en vertrekking, flaauwten en 
      kramp voor het licht te goochelen. Eindelijk gaf zij een groot 
      deel onzes geflachts dies moed, die ftijfhoofdigheid en vol- 
      harding, welke hare ontwerpen voortzet, zonder zich door 
      klippen en doornen vennoeijen, en door den weérfland des 
      mans te laten affchrikken.
       Ake deze wapenen, mijne geliefde vriendinnenl maken een 
      zoo geducht vrouwelijk arfenaal nit, dat de mannen tegen 
      ons bijna geheel weerloos flaan. Want, wanneer wij hunne 
      ruwe ligchaamskracht ter zijde wit zouden zij dusda- 
      niger meerderheid tegenftellen dan gene onzinnige woede, die 
      zichzelve voorbijloopt, en hen nu en dan tot ftappen van 
      magtelooze vertwijfeling drijft, of dat koude, phlegmatieke, 
      langzame verfland, hetwelk hen nooit tot handelen laat 
      .omen.
                       L 1                ja,

        496                    PANTOFFEL - TAKTTE/f.
          Ja, al moeten wij ook toegeven, dat de riatUttr Menigeen° 
        onder hen met verhevene Ichoonheid en vaardig verfland, 
        fomwijlen zelfs verkwistend, uitrustte, en dat zij daarvan 
        diltwijts een zeer verderfelijk gebruik tegen ons geflacht ma- 
        ken, zoo zijn zij toch , over het geheel, oneindig bij ons ten 
        achter.
          Daarentegen hebben zij alle zwakke zijden onzes getlachts, 
        en wel in nog meerdere mate, — die hartstogtelijkheid, wel- 
        ke hen doof en blind maakt , dien trots en die ijdelheid, wel., 
        ke zoo ligt in de vat loopt.
          Laten wij thans tot onderzoek der tweede vraag overgaan: 
        op welke wijze wij onze wapenen moeten gebruiken, om de 
        mannen onder de pantoffel te brengen.
          Wat vooreerst de gemeene aanval- en verdedigingsmiddelen 
        betreft, namelijk the page's, klaauwen, tanden en dergelijke 
        aangeborene wapenen, zij mogen tot krabben en bijten, of 
        tot plukken, flooten, flaan en fmijten gefchikt zijn, zoo be- 
        flaan er gewisfelijk gevallen, in welke zich een zeer werk- 
        zaana gebruik van dezelven leat maken, wanneer zij namelijk 
        te gelijker tijd en onverhoeds tegen een mannelijk aangezigt 
        gerigt worden. Het is mar, ik beklaag de arme fchepfels , 
        die door de natuur, zoo fliefmo ederlijk behandeld werden, dat 
        zij den man geene andere wapenen dan dezulken kunnen te- 
        genftellen, wellte hij door zijne meerdere kracht zeer ligtelijk 
        ken werkeloos maken. Daar zich intusfchen eeu aanmerkelijk 
        deel onzes geflachts tot deze wapenen bepalen moot, zoo is 
        bet bier zeer zeker de pleats, om in derzelver gebruik te on- 
        derwijzen. Voor deze omflandigheid, , geet1 ons de na- 
        tuurlijke historic der dieren het leerrijkst befluit aan de hand.
        Laten wij een zeer ecnvoudig voorbeeld kiezen. Hoe verde- 
        digt zich een zwak en teedergevormd diertje, de zachte kat, 
        tegen den even zoo flerken als vechtzieken hond? Zij dringe 
        zich in eenen hoek , trelct dear alle hare Itrijdkrachten op den 
        punt te zamen, en doct folutijcls eenen even zoo koenen 
        sis meesterlliken uitval tegen haren knorrenden vijand, daar 
        zij hem met de vereenigde magt barer fcherpe tanden en 
        klaauwen dermate in her gezigt vliegt, dat de tegenflander 
        telkens met aanmerkelijk verlies moet retirdren, tot het hear 
        gelukt, door eene treffelijke manoeuvre, in de ruimte te ge- 
        ra ken.
          Meer dan dezen wenk behoeft de vrouwelijke Ieerzaamheid niet,

                  DLL PANTOPFEL - TAKTIEE. 497
          om de taktiek der fluwe kat in foortgelijke gevallen 
       volgen.
        Doch bier valt niet alleen van de defenfive, maar ook van 
       de offenfive te fpreken. Wij zouden altoo 'mar een ander 
       voorbeeld in de natuurlijke historic der dieren moeten rond- 
       zien, zoo niet onze eigene voldoenden uitflag gaf. — Lettell 
       wij op de taktiek van de mite de beste visch- of groen. 
       vrouw. Hoe begirt zij het, om eeuen opfland te dempen, 
       waarmede haar beminde de fouvereiniteit harer pantoffel be. 
       dreigt? Nadat zij eene poos gemokt, en door deze korte 
       flute den man zekere gerustheid heeft ingeboezemd , vaart 
       zij plotfeling, zoodra zich flechts het verwijcierdlle fpoot 
       van oproerige gezindheden vertoont, als een blikfemflraal uit 
       den helderen hemet, in geconcentreerde , kegelvormige flagor- 
       de den onvoorbereiden rebel in den baard, in diervoege, dat 
       deze, door eene terrrur panigne sangegrepen , zijn heil in cone 
       lade vlugt zoekt, en zich met nicuwe verliezen en opoffe- 
       ringen onderwerpt. liit meerdere zoodanige vrouwelijke ze- 
       gepralen, intusfchen, ontflaat ten tactile eene zoete gewoonte 
       van te heerfchen op de vrouwelijke, en eene bittere gewoon 
       te van te gehoorzamen op de mannelijlte zijde, waardoor een 
       gebruik tot fland komt, dat alle foortgelijke oproerige proe- 
       ven voor her vervolg tot misdaden flempelt, en de vrouwe- 
       lijke pantoffel mec eene zekere glorie oingeeft.
        Het ganfche geheim dezer foort van vrouwelijke krijgs- 
       kunst, welke ik den kleinen Innvelijkskrijg mogt noemen, be- 
       that alzoo in de vereeniging van gcmelde wapenen tot eenen 
       even zoo fnelten en krachtigen als onvermoeden saliva!. Op 
       deze wijze wordt de grootere mannelijke kracht door eene 
       Uwe en behendige taktiek werkeloos gemaakt.
        Doch, reeds te tang hob ik mij bij deze wapenfoorc opge- 
       houcten, welker gebruik de majesteit der vrouwelijIte pantoffel 
       telkenmale beleedigt, en zelfs bij den gelukkigften uicilag flechts 
       clubbelzinnige lauweren oogden teat. Slechts van wege de 
       fystemarifche orde en volleiigheid moest ik ze aanroeren, en 
       ga nu tot eene andere wapenfoort, to weten de vrouwelijke 
      keel, over.
                (Het vervolg cn fig hierna.)


                       L 1 3               Vie

        49g                   VADER          REIZE


                  VADER ROLM'S REIZE 'NAAR ZIJNE RINDEREN. 

            (Hit het floogduitselz Van J. G. D. S CBM /ED T GEN.)

           Het navolgend verhaal fcheen ons tee, waardig to zijn, 
        2, om in ons Mengelwerk opgenomcn to worden. Het is
           waar, een kunllig plan van wonderbaar geflingerde voor- 
           vallen, die zich ten laatfle treifend en aangenaam ontwik- 
           kelen, of ook, al meer en meer verward, eindclijk tot 
        „ eene ontzettende losbariting geraken, wordt in hetzelve
        ./5niet aangetroffen. Alles is in zekeren zin zeer alledaagsch. 
        „ Wat nog eenigzins zou kunnen fchijnen op vertasfing te 
           zijn aangelegd — het vroeger bekend worden met de ann.. 
        n  flaande dochter dan men zelve weet          dat zclfs mist de-
        ”  ze uitwerking bij den maar eenigzins geoefentlen romanle- 
        " zer; en wat daarentegcn metderdand verrast — dat name- 
           lijk vader No Lin's reize naar zijne kinderen tevens zijne 
           reis naar de eeuwigheid worth — dat loopt gevaar bij ge- 
           noemden lezer eene onaangename teleurftelling te baren, 
           die welligt in zijn oog bet geheele flak bederft. Doch de
        " getrouwe, natuurlijke en naive fchildering, de beminnelij-
        „ ke, rein menfchelijke, godvrucbtige karakters, en bet beer- 
           Rik tafereel van echc gelult, van eenen marlijk benijdens-
        „ waardigen dood, van ICAMPIluizEN's ware fpreult: acb , 
           waren alle menfclien wijs! ziedaar, wat wij in clic flukje 
           verdienflelijk nchten. Moge het dan liefhebbers van het
        „ eenvoudige en waarlijk gevoelige tot eon rustpiaatsje voor 
           den geest verilrekken, door de kcerzijde van getlachte 
           fprenk — in de dadelijke en dagelijkfche gefchiedenis met
        „ zoo vele trekken te lezen maar al te zeer gefchokt! 
           Zeker zijn wij nu ten minfle, dat niemand door bet vet.- 
           haal zal worden te leur gefteld. Vaart well
                                                              V E T.”


           — Zoo was dan van zijnen kant ailes in crde. Zijn nabutir, 
        de predikant BERGMAN, had hem zelf bezocht, en hem 
        zijn ambtsbroederlijk woord gegeven, voor altos, wat in de 
        volgende week mogt voorkomen, getrouwelijk te zullen zor- 
        gen. Zelfs den ouden, zwakken sAMUEL aan bet einde des 
        clorps, en het ziek liggende arine G a It T J E ill de flotlleeg,
                                                                      bad

              MAR VINE KINDERVI. 499
     had hij beloofd te bezoeken. Zie, moedertje," zeide dus 
    vnder noLM tegen zijne vrouw, „ zie, of ik regt heb. 
     BERGMAN bezit broederliefde, en derhalve is Christus geest 
     bij hem; want, wie in de liefde blijft, die blijft in God en 
    Christus. Dat Inj niet zoo fang preekt als ik ; dat hij de 
     koorjongens bij het avondmaal Witte, in plants van zwarte, 
     kleecleren heeft latcu maken, — dat zijn kleinigheden. En 
     dat hij in zijne leerredenen meer op deugd en christelijke 
     werken aandringt, dit is hunters ook fchriftmatig, en zal met 
     zijne overtuiging meer overeentlemmen."
      Op een ander tijd had waarfchijnlijk de goedhartige oude 
     er evenwel hare aanmerkingen op gemaakt ; doch heden was 
     zij te zeer met de reis van morgen bezet. Zij lief des va- 
     clerlief praren, en gaf hem gelijk.
      Reeds fang rustte de gocde grijsaard des avonds in de met 
     groen wollen gordijnen behengen bedflede; doch haar riep 
     nog geen vaak aas zijne vrome zijde. Op de tinnen lamp ver- 
     zwakte het voedfellooze vlammetje nicer en meer; de huis- 
     klok floeg elf, een tijd, die haar federt zoo fang ten uiterfte 
     zelden wakende had gevonden; doch wanneer zij wilde gam 
     liggen, vielen haar fleeds weer dingen in, weike nog be- 
     zorgd moesten worden. Gaarne had zij den ouden man 
     fomtijds naar een of ander gcvraagd, gaarne de keukenmeid 
     en SIG Ism ri ND bij der hand gehad; doch hen om cene 
     vraag te wekken, daartoe bezat zij te veel welwillendheid en 
     goedheid van hart. Onder de gedachte, of zij den rooden 
     of den graauwen theedoek morgen, om de wafelen in te pak- 
     ken, zoo medenemen, fliep zij
      Sedert de Brieen-veertig jaren hunncr vreedzame huwelijks• 
     verbincltenis, had zij de predikbeurten van barn man flechts 
     bij den dringendflen nood overgeflagen. Het behoorde mede 
     tot den trein van haar Leven, dezelven bij re wonen. Slechts 
     in tijden van krankheid, of het kraambed, had zij der gemeen- 
     te dit voorbeeld van godsvrucht niet kunnen geven; maar 
     zocht dan, bij hertlelde gezondheid, door tweennal ter kerb:. 
     le gaan, het verzuimde in te halen.'— En toch ging zij den 
     volgenden morgen, wanneer zij des namiddags vertrekken 
     wilden, niet in de kerk. Deze zondag behoorde even zoo 
     zeer tot de zeldzame uitzonderingcn, als hunne reize zelve 
     tot de zeldzaamheden hunnes huisfelijken levees. Zij was 
     wel reisvaardig , had kunnen gaan; doch meer hare angflige
                  L I 4          be-

    SOO       'ADE& HOLM'S REI2E

     bezorgdheid bij de toerusting tot de reize, dan wel de nood- 
    zakelijkheid om deze toerusting te maken, hield haar daar- 
    van terug. „ Vaderlief," zeide zij derhalve, toen zij hem 
     de bef omdeed, „ ik zal vandaag te huis moeten bltiven; gij 
     knnt niet gelooven, wet ik nog al to bezorgen hob." — Her 
     kostte hear inderdaad veel zelfverwinning; doch hear moe- 
     derlijk gevoel zegepra,alcle ditmaal over hare godsdientligheid.      Hare vier kinderen, berrevens alio hare kleinkinderen, zou zij 
     Hare vier kinderen, berrevens alio hare kleinkinderen, zou zij 
     op deze anige reize zien; bewijs gcnoeg, hoe vol hear hart 
     was, hoe bezig hear hoofd, om alien dezelfde moederlilke 
     liefde door kleine gefchenken to bewijzen, hnn alien te. too.. 
     nen, hoe teederlijk haar moederhart aan hen hing. Hierbij 
     kwam bovencilen nog, dat zij bekende en onbekende feeste- 
     lijkheden moest bijwonen, en dus niet in alledaag-fche klec- 
     cleren kon verfchijeen.
      Doch hoe racer wader en moeder U o Liu ziclt over de reii 
     verheugden, des te minder was SIGISMUND met dezelve 
     zijn fchik. I-11j had wel tegen de reis zelve niets in te bren- 
     gen, dear hij gegronde hoop voeden kon, dat het hem en- 
     zijnen Hans zeer wel gaan zou; mear flechts de weg — de 
     weg, die lag hem zwaer op het hart, bijzonder de berg ach- 
     ter Stifrits en de zandplek bij Lichtenazt. Want, hoe weinig 
     men ook den eerlijken SIGISMUND onwrikbare trouw 
     volflandige verknochtheid aan zijnen beer kan ontzeggen, en 
     hoe veel regt men ook heeft, zijuer vroegere liefde tot een 
     meisje in het dorp, in zijne jengcbger jaren, beflentligheid toe      to fchrijven; zoo mag men coch voor zeker geiooven , dat 
     to fchrijven; zoo mag men coch voor zeker geiooven , dat 
     zijne vcrkleefdheid aan zijnen Hans nog grooter was. Flij 
     MTS. ziek, als Hans niet goed vrat. Hij was ten uiterfle con- 
     fcientiens en trouw; doch voor dezen Hans eene meat haver 
     heimeiijk van den korenzolder te ontvreemden, deartoe dwong 
     hem de liefde tot het beest; en, wanneer Dornind des zon- 
     degs namiddags mar zijne combinatie reed, en het paard
     het afrijden een zweepIlagje gaf, zoo trof hem dat gevoell. 
     ger, dan of hij her zelf ontvangen had.
      Wie vergeeft hem derlialve de kleine list clot, welke hij 
     terftond bij het eerfie gewag van doze reize aangewend had, 
     om een fpaak in het wiel te fleken? Hij opperde zwarighe- 
     den, „dat Hans aan den linker hoef geleden had en een wei- 
     nig kreupei was — dat in het wagentje de eene zitting ge- 
     broken was — dat hem de eene fpaak Met heel hecht fcheen 
                                 te

                          KAAR ZIJNE ILINDERFN.              501

        to zijn," en dergelijkc. Weemoedig beich011wde hij zijnen 
        Hans, zoo dikwijls hij in den fial trad, fchoof zijne muts 
        onrustig been en weder, verbecidde zich reeds den last — 
        van twee perfonen, de wafels en overige bagaadje zich. 
         zelven niet mede gerekend, dewijl hij gewoonlijk flechts door
         de dorpen reed, doch den overigen weg te voet afleide,
         en fpande des zondags namiddags om d6n uur, hoogst 
         moedig, in. De reis ging heden twee mijlen ver, naar
                                 Goszlatt.
           Zij kwamen even vijf ore uit de bosfclutadje op de rijke 
         Coszlauer vlakten, als Hans flerk begon te hinneken, en in 
         weinig minuten was de beer rentmeester u o L M , des predi- 
         kant Ii o L M'S eerstgeboren, aan den wagen. Vlug fprong 
         ee jonge, ilerke man van zijn bruintje, en fluitte de blijde 
         Ivoorden zijner moeder: „ Mijn FREDERIE, mijn FIRE--", 
         door eene hartelijke omarming. „ God zij dank!" riep de un- 
         der, „ gezond zijt gij, mijn zoon, dat zie ik u aan." En de 
         zoon bejade het door een: „ God lof! ik, en wij alien; 
         doch veroorloof mij no, dat ik u aanmelde." Reeds zat hij 
         weer in den zadel, en fprong in galop vooruit.
           „ Altijd nog hetzelfde your, dat hij .als kind reeds bezat.
         Zie, als vliegende rijdt hij dear heen," fprak de vader.
           „ God beware hem nog lang daarbij!"
           „ ja, dat doe Hij ! Dat had ik toch toenmaals nietge- 
         dacht, als ik hem van de fchool moest terugnemen."
           „ Ilij moest niet fluderen, vadertje. Thus is hij geheel op
         zijne plants."
           „ Ik geef het toe; doch weet gij nog, hoe vaak mij zijne 
         dartelheid hinderde? hoe dikwijls ik den Heer mijnen kom- 
         iner mededeelde?"
           „ Gij grcept hem ook te flerk aan."
           „ Het kan zijn, en bovendien notteloos: naar wie kent in 
         alles de wegen des FIeeren en zijne leiding? Ik wilde Hem in 
         mijnen zoon eenen arbeider in Zijnen wijngaard opkweeken."
           „ Vaderlief, gij weet bet bcter dan ik: wie regt doet, is 
         Hem nangenanm.'
           „ Ja, mijn kind; doch destijds hield mij de gedachte te 
         zeer bezig, den Heere mijnen eerstgeboren te wijden. Hij 
         heeft het beter gemaakt, dan ik dacht."
           „ Maar de bruine is toch al te wild. 1k geloof, stor s- 
                                                         InUriD)
                                  L 1 5

        502               "AUER HOLM'S REIZE

        ?JUNI), daar aan de beg heeft hij een' Medigen fprong 
        gedaan."
            De heer rentmeester weet kem wel te teugelen. Tot
        bet afvallen komt het bij hem wel zoo ligt niet."
           Maar ik kon het waarlijk zoo niet altijd mee aanzien." 
          „ Hij is inderdaad reeds achter den muur."
          De kleine AUGUST kwam hun te gemoet gefprongen , ecr 
        zij nog op de mime hofflede nankwamen. Zijn bloeijend uit- 
        zigt, zijne levendigheid , zijne betuigingen van blijdfchap , en
        het gejuich, waarmede hij de grootouders tegenhuppelde, dit 
        alley werkte magtig op het hart des eerwaardigen paars. „ Zie 
        den engel!" zeide de moeder, en droogde zich de vreugde- 
        tranen van het gezigt.
          S IGISMUDID moest ophouden, (hetgeen hem Eel was, daar
           tegen wil en dank Hans eenige honderd fchreden flerk 
        bad laten draven) want vader en moeder Ho Lm verlieten den 
        wagen; de vreugde van den Ievendigen AUGUST was te 
        clerk, het hart der grootouders te zeer bewog,en , en boven- 
        dien kwam ook de rentmeester benevens zijne vrouw hun te 
        gemoet. Vrolijk klapte de kleine nfr NA, op den arm der 
        moeder, hun het welkom tegen, en fparte:de, om op het 
        laogenblik hare grootouders hare verkregene bekwaamheid in 
        bet loopen te toonen. Langzaam volgde een vrij aanmerkelijk 
        gezerrchap. Het verlegenfle was de goede grootmoeder, wet- 
        ke ga.arne de eerfte vreugde hater kleinkinderen door de mede- 
        gebragte wafels terflond beloond had, en toch , van wege den 
        vrolijken dung van alle lievanden, geen tijd danrtoe vond.
          De ruimere kring des gezelfchaps omfloot on vader n o L 
        die daaronder zoo naenigen bekende en vriend vond ; als, den 
        ontvanger s c u o L en den predikant ZITTER van Ammels- 
        Mich. Met den eerften was hij op fchool geweest, en had hij 
        zoo menig lijden en vermaak zijner jeugd gedeeld. S CH o L 
        was de bemiddelaar bij zijn huwelijk geweest, en had over 
        zijnen oudften zoon en zijne tweede dochter als gevader ge- 
        flaan. Duizend gedachten en herinneringen wekte derhalve 
        zijn gezigt telkens in hem op ; want s c 1i o L was de vriend 
        zijner jeugd geweest, en was het nog in zijnen onderdom. 
        Domind ZITTER was voorheen predikant in zijne nabunr- 
        fchap , en had met hem menig eene gedachte over den in. 
        baud des 0. en N. verbonds gewisfeld.
          Aldus van het gezelfcbap omgeven, naderden de oude lie- 
                                                          den

                              NAAR 2IJNE RINDEREN.                       503
        den de woning van den rentmeester, werwaares bet bulge 
        LOTJE, de jonge, bloeijencle huisvrouw, reeds vooruit ge- 
        iheld was. Zij Wilde fchikkingen raaken, om bet gezelfchap 
        terflond in de Zft2i te ontvaugen, welke tot bet tegenwoordi• 
        ge feest reeds behoorlijk ingerigt was.
           Doch met vriendelijken ernst hid varier x o Lin zijnen vire. 
         ger in de hoogte, bij bet binnentreden, en zeide: „ Wel, 
         wel, kinderen! ik ben immers niet bij u tot een feestmaa/ ge, 
         tomen, en bier vied ik toebereidfelen, of bij u de plegtige 
         verloving zou pleats hebben, wear wij pas near toe reizen. 
         Ik wildc ulieden aches afhalen."
           Nu nam de jonge vrouw haren AU GU s T op den arm, en 
         Ecide zacht en vriendelijk: „ Zeg gij zelf aan grootvader, 
         wat er vandaag bij ons te doen is!" En het knaapje wierp 
         zich van moeders arm in den arm des eerwaardigen oude,
         riep: „ Het is mijn verjaardag, grootvader!"
           Zoet was de verrasfmg; doch een vriendfchappelijke woor- 
         denftrijd ontfpon zich nit dezelve tusfchen grootmoeder ert 
         hare kinderen. Zij meende te zeker in de berekening van al 
         de verjaar-, tronw- en naamdagen barer familie te zijn, dan 
         dat zij zich thans ecnige dagen in dezen verjaardag zou ver- 
         rekend hebben. Zij had ook hem in haren almanak, zoo als 
         al de ovcrigen, eangeteekend, en noemde, als bewijs hoe ze- 
         /ter zij van hare zaak was, terftond MINA'S verjaardag. Vol- 
         gem hare meening, was Au Gus T v66r twee dagen drie jaar 
         oud geworden; en hijna had zij iiever hare kinderen van een' 
         misflag willen dan van zich re laten zeggen, 
         dat zij den verjaardag vet; haren kleinzoon niet wist, zoo va• 
         der nor, at hear niet toegeroepen had: „ Mijn kind, gij ver- 
         wart AUGUST'S verjaardag met GUSTAACS verjaardag. 
         Deze was vOOr twee dagen." Daarmecie ftelde zij zich te 
         vreden: want de woorden hares mans waren hear altijd be- 
         flisfende waarheid, welke zij ook din niet tegenfprak, wan- 
         .eeer zij zich van de zekerbeid nIct zoo terltoed overtuigen 
         ieon.
            Onder hartelijke gefprekken verliepen danrop de weinige 
         men, tot zij zich aan tafel zetteden. AuGUs T had zijne 
         plaats beneden naast zijne moecler, tegenover de waardige 
          grootouders; doe!: daarover ontilond onder de gasten, door 
         toedoen der grootmoeder, eery' twist, die daarmede eindigde, 
         fat bet bevallige kneapje zijne pleats tusfchen de grootouders kreeg

        504              •ADER HOLM'S REIZE
        kreeg. En zoo was de fchoone kring van edele menfcheu 
        voor het genot des maals in de gelukkigfie orde; vriendfchap 
        en liefde, echt en ongefchonden, kruidden hun te meer de 
        kunfielooze, maar gezonde fpijzen; opgeruimdheid gaf bun al- 
        ien eene gelijke 'lemming, en door deze eendragt verfmoln 
        and en jong tot ern hart en Erne ziele. Zouden niet duizeud 
        grooten der garde deze eenvoudige menfchen bij dezen maal- 
        tijd benijd hebben?
          Allen genoten, alien waren vrolijk flechts siocsmunIn 
        kon 11211 deze vreugde geen deel nemen. De in ruimen over- 
        vloed ook voor hem bereide fpijzen werden alle koud, en de 
        onverzwakte, krachtige drank Smaakte hem niet. Ziju Hans 
        had wel vandaag van zijnen eetlust niets verloren; bij vrat 
        goed, hinnekte hem even zoo vrolijk tegen als te huis, 
        wanneer hij in den flal kwain; dock het berigt, dat hem 
        GOT LI EB mededeelde, (keg zijnen moed, en meteen zijnen 
        eetlust, neder. Hij hoorde, dat de beer rentmeester, bene- 
        vens vrouw en kinderen, morgen 'mede mar 011gard zou rij- 
        den: welke bedenkelijkheid moest derhalve niet bij hem ont- 
        faan! Hij had de wilde vosfen, van wier rapheid G OTLIEB 
        hem wonderen verhaalde, reeds gezien; hij kende des heeren 
        rentmeesters manier van rijden, zoo wet te paard als met hen 
        rijtuig; hij wilt, dat de weg over eenige niet onaanmerkelij- 
        ke bergen liep, en durfde toch, uit eerzucht, op alwat o
        LIEB zeide, niets aanmerken. Zonder deelneming van iemand 
        te hopen, moest hij derhalve den dag tegeuzien, op welken 
        zijnen Hans eerie nog zuurdere ondervinding voor de deur 
        fond, dan die van vandaag geweest was.
          Niet lang na hen aanbreken des volgenden dags was oud en 
        jong reeds op de been. De rentmeester deelde de noodige 
        bevelen onder zijne werklieden uit, en fprak met G OTLIEB 
        -over den op handen zijnden togt. Even zoo maakte bet da 
        bezige vrouw in hare huishouding; en met vrolijk gejuich 
        huppelde de dartele AUGUST rondom den wagen, welke 
        reeds voor de deur gefchoven was, en noemde den praat- 
        achtigen FREDERIK de plaats, waar de reize been ging, 
        en den naam zijner tante. Ten zes ure 'louden beide wegens 
        aangefpannen, en SIGISMUND Ieunde treurig tegen den
        nen, vaardig tot het vertrek naar
                             011gard.
          Vader en moeder u o wilden zich in hunnen wagen zet- 
                                                     cta

               NAAR ZIJNE XINDEREtt 505

     ten; matr de rentmeester noodigde hen te dringend in den 
     zijnen, die ongelijk veel gemakkelijker voor hen was. „ Gij 
     weet, dat ik niet gaarne in een rijtuig zit," voegde hij er 
     bij, „ en dus hebt gij roimte genoeg."
       „ Gij wilt te paard rijden, mijn zoon?"
        Ja, lieve moeder."
       ,, Maar uw bruine is al te wild."
       9, Heb gcene zorg; wij kennen elkander."
       „ Wees bij het beftijgen maar voorzigtig."
        Doch , wilt gij dan niet terflond met ons rijden?" veep, 
     tde er de vader bij.
       ,. Binnen eenige minuten heb ik u ingebaald."
       Voor deze fchikking had SIGISAIUND den rentmeester wel 
      net beide handen willen danken.
       De klcinigheden, welke men in zijnen wagen zette, en het 
     kindermeisje, dat in denzelven plaats nemen moest, nam hij 
     met eene dienstvaardigheid op, die hem in zulke gevallen 
     nooit eigen geweest was. Desniettegenflaande liep hij bij de 
     geringfle hoogte en bij de minite zandflreek in vollen draf 
     naast den wagen been. , IIans is al te hitfig ," zeide hij te- 
     gen het praatzieke meisje.
       De drie eerfle mijlen verliepen onder de aangenaamfte ge- 
     fprekken, waartoe bijzonderlijk de vreeinde invallen der kin. 
     deren aanleiding gaven , zeer fnel. De weg was goed, het 
     oord romanesk en afwisfelend, en het weder zacht en op- 
     wekkelijk. Eer zij er aan dachten, zagen de beide toren- 
     fpitfen der 011garder kerk over bet dennenboschje heen, en 
     kort daarop lag het in het dal vitijduitgebreide dorp, met de 
     hoogflaande kerk en de ver 'blinkende pastorij, voor hunne
     Mogen.
               (lIct vervolg hierna.)


               LIST VAN TWEE BROEDERS.

     V66r eenige jaren kwamen twee Engelfche broeders, klee- 
     dermakersknechts zijnde, op Jamaika aan. Bij hunne aan- 
     komst ziende, dat hnn geringe buidel niet in flaat was , hen 
     aan het opzetten van eenige zaak te helpen, zonnen zij op 
     middelen, o n eene fom van zestig of zeventig pond iterling 
     bijeen te brcngen, ow eeuen kleinen handel te beginnen. Na 
                                   ems

         5o6                LIST VAN TWEE BROEDERS.

         eenig beet; en weer denkee, hadden zij den volgenden, zon. 
         derlingen inval. Een van hen zou den anderen naakt uitklee- 
         den , hem al het haar affcheren, hem van het hoofd tot de 
         voeten zwart waken, en hem daarop als neger verkoopen. 
         Dit werd bewerkftelligd. Een hunner gaf zich ten offer over, 
         lien zich van zijnen broeder tot neger fatfoeneren, en naar 
         eenen flavenhandelaar brengen, die over zijne welgemaaktheid 
         niet weinig verbaasd ftond, en, zonder fang talmen, taclitig 
         pond Reding vobr hem betaalde. De verkooper ging heen, 
         en liet zijnen verkochten broeder in linden des flavenkoopers. 
         Dan, nog in denzelfden nacht ontfnapte de vernmende neger 
         tot zijnen broeder, liet zich van hem fchoon wasfchen, en ar- 
         beidde des andereu morgens weer als Europa,- Te vergeefs zocht 
         de flavenhandelaar naar zijnen neger, en beloofde dengenen rij-
         kelijk te beloonen, die hem weer zoo te refit brengen. Door 
         flimheid ontgingen de beide broeders alle nalporingen , begon- 
         nen met den prijs des bedrogs eenen kleinen handel , wonnen 
         daarmede een vermogen van twintigduizend pond flerling, en 
         keerden onlangs met hetzelve naar Engeland terug. Edoch, 
         v66r bun vertrek van Jainaika , begaven zij zich bij den fla- 
         venhandelaar, herinnerden hem aan de gefchiedenis van den 
         ontloopen neger, en gaven hem het van hem verkregene geld, 
         benevens de renten, terug. Deze gefchiedenis werd op .Ia- 
         raika fpoedig ruchtbaar, en is door geloofwaardige lieden al. 
         daar bevestigd.


                            DE GELURKIGE MISSLAG.

         Een misting ftrekt fomtijds den genen, die hem begaat, te- 
         gen alle verwachting, tot voordeel. DALE, de En;e/fche 
         Koningin ELIZABETH'S Gezant in de Nederlanden , zond 
         Bens, in en paket aan den geheimen Stnatsfecretaris, twee 
        brieven naar Engekind, eenen aan de Koningin, en eenen an- 
        deren aan zijne vrouw; doch had op den brief aan de Konin- 
        gin het adres aan zijne vrouw, en integendeel op den brief 
        aan zijne vrouw het adres aan de Koningin geplaatst. De 
        laatfte verwonderde zich, bij de opening des briefs, niet wei- 
        nig, toen zij terflond in het begin : „ mijn fchat!" daarna 
        meermalen: „ mijn engel ! mijn lieve kind!" en daarbii de 
        fehildering van zijnen toeftand, ook dat het hem begon aan geld

                DE GELIAKIGE MISSLAC.  507

      geld te mangclen , kwam te lezen. Zij lachte hartelijk over 
      dezen mistlag van haren Gezant; en, fchoon zij flier altijd 
      bijzonder mild was, liet zij hem terftond daarna eenen ann.. 
      zienlijken wisfel overmaken.


              DE GESCMIEDENIS DER DESPOTEN.

         Gefcbiedenis zegt, dat LODEWIJK DE XIV in zijne 
      jeugd eene beflisfende neiging voor onbepaald gevielci had in- 
      gezogen. Op zekeren dag de gefchiedenis van Pena lezen- 
      de, verhief hij bij zijne hovelingen het geluk, tene natie te 
      beheerfchen, als de Perzifthe , aan den wil vet harenneer 
      ,zich getrouwclijk onderwicrp. Zijn onderwijzer luisterde aan- 
      dachtig Haar hem, en, toen hij uitgefproken had, ging hij 
      tot hem, en zeide op eenen ernfligen, plegtigen oon: aHeeft 
      uwe Majesteit in de gefchiedenis der Perzen , Welke gij zoo 
      even gelezen hebt, wel opgemerkt, dat van d: twintig Kei- 
      zers, die v66r den tegenwoordigen op den Perzifchen croon 
      zaten, zeventien eenen geweldigen dood geflorven zijn?"!


                 DE VRoME RRIJGSMAN.

      Als eens eon jong Officier des enionds yeOr eenen flag den 
      Maarfchalk T A L A R. D verlof vroeg, om zijnen kranken 
      vader to molten bezoeken, zeide TA LL Ait Regt zoo, 
      vriend! volg het gebod, en eer uwen vader, opdat gij Lange 
      laft op aarde."


              DE CHRISTELIJICE HUISPANTOPFEL.
           Een vrouwtje ('c was een vrome ziel, 
           Offchoon ze wel wat fnarig viel)
           Had flechts een enkel zwalc, mijn vrinden, 
           Pat wij bij vrouwtjes zelden vinden; 
           't Was, dat zij graag regeren won.
           Hoe kon dat vallen in een vrouw
           En, notabene, moet ge weten,
           (Hetgeen nooit vrouw zich,dorst vermeten) 
           Het was haar meld niet flechts, of bond, 
           Die onder hear pantoffel
                                       O ch

        508          NT. eVIRISTELIJKE HUISPANTOFFEL
                Och neen, maar ook haar nitgelezen, 
                Haar man, wien zij de flof deed vreezen. 
                Deze, altijd meester van zijn drift, 
                Bewees bar eenmaal nit de Schrift, 
                Dat Adam van de Schepping Heer was, 
                Zoodat hij onbetwisthaar meer was 
                Dan.... Eva, wou hij zeggen, maar
                Zijn wee'rhelft had haar woord reeds klanr: 
                „ Toen Adam werd tot Heer verkoren,
                „ Was Eva wis nog niet geboren.
                „ Maar, fchat, zijn man en vrouw niet een? 
                  Dat ftaat oak in de Schrift, zoo 'k meen.
                „ En, moet men niet zichzelf regeren?
                • Ja, ik wil uit de Schrift beweren, 
                  Dat, hoe men mecr zijn vleesch kasajdt, 
                „ Het ons tot grooter nut gedijt.
                „ Wil dan voortaan, mijn uitverkoren,
                „ Um* zondig tegenfireven fmoren, 
                  Wanneer ik u eens plaag of kwel. 
                  Wij zijn toch den, dat weet gij wel. 
                  Gij zijt en blijft mijn' lieven Stoffel,
                • In wien ik ilechcs mijzelv' pantoffel.
                „ Wees dan goedsmoeds en• wel te vreen ,
                „ En denk fleeds: man en vrouw zijn een."
        De goede man, gezind den vrede te bewaren,
              Liet vader Adam's regten varen,
        En bragt dus, fchranderlijk, zijn wijfje tot bedaren:
        „ 't- Ware nit geweest, mijn fchat, met AdaM's hecrfchappij,
        I, Was Eva in de Schrift zoo knap geweest als gij !"IJ.

                       DE ZINDELIJKE HUISVROUW.
                sk Ging onlangs, ter condoleantie, 
                Eens bij een droeve weduwvrouw, 
                En vond een taamlijk vriendenkransje, 
                Om haar te troosten in dien rouw.
                'k Betuig mijn aandeel in haar fmarte , 
                En hoe haar lot mij gnat ter harte 
                Ja, zegt ze, 't is een bitire gag! 
                ?Vie had dat Milner kunnen droomen? 
                En, kon het oat wel nzaller korner:, 
                Hij flier! joist op een' zaturdap;!

      MENGELWERK.


       ALGEMEENE EEDENKINGEN OVER IIET DIERLI1K 
                   MAGNETISM'S.
              (Vervolg en /lot van bl. 473.)

      Wat nu de onderwerpen betreft , waaromtrent de 
      waarnemingen rakende het fomnambulismus zulke ge- 
      heel nieuwe, alle ander° ervaringen en grondflellingen 
      wederfprekende , leerftellingen zouden beflisfen, zoo 
      moet boven alles in het oog gehouden worden, dat 
      zij meestal tot de betrekking tusichen geest en lig- 
      chaam behooren , ftellingen over de afhankelijkheid of 
      onafhankelijkheid der zielewerkzaamheid van het be- 
      werktuigd ligchaam, over de betrekking van beiden tot 
      eenen zieken, hoogst gelpannen toeftand bevatten, of 
      den oorfprong van zekere voorflellingen van tegenwoor- 
      dige, verledene of toekumftige veranderingen der bui- 
      tenwereld en van het eigen ligchaam, onder de vooron- 
      Aderftelling, dat deze niet op de gewone wijze ontftaan, 
      verklaren zullen. Men verplaatst ons in het duister- 
      Ile , moeljelijkfte gebied der menfchelijke kennis, waar- 
      in iedere nafporing zelfs niet de geringfte, eenvoudig- 
      fte betrekkingen genoegzaam verklaren kan. Dit moet 
      reeds aanvankelijk‘ veel mistrouwen baren. Bij eenige 
      toetfingdiet- men weldra, dat de daadzaken, waarop 
      men zich beroept , daar Of zeer enkelvoudig en gebrek- 
      kig than, 6f niet zuiver en genoegzaam omvattend 
      waargenomen en gezift zijn, en dat de gevolgtrekkin- 
      gen , uit iiezelve afgeleid, uit haar niet ongedwongen 
      en onmiddellijk volgen, maar door zeer onzekere on- 
      derftellingen met haar verbonden zijn. Slaapredenaars 
      zeggen het, terwiji hunne oogen geen vermogen heb- 
      ben om to zien, wanneer een bepaald perloon in de ka- 
      ner treedt , het huis inkomt, de ftraat doorgaat , of
       111ENQELW. 1316. NO. 11. M 111   NV at

    510    ALOVIEENE ZEDENKINCEN
    wat iemand op eenen afftand, in een afzonderlijk 
    deelte der ftad, of wel buiten dezelve, verrigt. Zij 
    geven den find der horologies op, die anderen in den 
    zak dragen, en die zij zelfs met het voile geopend oog 
    niet zien zouden, weten den inhoud van brieven op te 
    geven, die men op hunne maag legt , enz. Hier loopt 
    het in 't oog, dat in alle deze waarnemingen velerlei 
    niet onderfcheiden wordt, hetgeen echter eenen zeer 
    afwijkenden zamenhang bezitten moet. Heeft er bij de 
    foynnambulen eene fympathie met nabijzijnde of verwij- 
    derde menfchen en dingen plaats, waardoor zij in ilaat 
    geraken te gevoelen en te weten, wanneer iets in de 
    fympathetiscli met hen verbondene perfonen en zaken 
    verandert ? of bezitten zij een vermogen van voorge- 
    voel, eene bovennatuurlijke gave, om het verledene, 
    tegenwoordige en roekomende te doorzien? of infpireert 
    hen een hooger wezen? Neemt men eene dezer voor- 
    ftellingen aan, hetgeen niemand, die aan de zoo veel- 
    vuldig medegedeelde berigten het voile geloof hecht, 
    kan nalaten, of vereenigt men ze alle, hetgeen vele 
    aanhangers van bet dierlijk magnetismus doen, wat be- 
    hoeft men dan den ilaapredenaar dingen en perfonen 
    zoo nabij te plaatfen, of wel op zijn ligchaam te leg- 
    gen, alles z66 in te rigten, alsof hun, door middel 
    van een tot heden onbekend, zich nu eerst ontwikke- 
    lend zinwerktuig, gewaarwordingen verwekt moeten 
    worden? Zij zullen, zegt men, den inhoud van een 
    gefchrift lezen , dat men op de eene of andere wijze ver-     borgen heeft; en men bewijst evenwel,hoe zij gefchre- 
    borgen heeft; en men bewijst evenwel,hoe zij gefchre- 
    vene en gedrukte regels , welke men op hunne maagftreek 
    Jegt ,door middel van de aldaar verfpreide zenuwvlecht , 
    met vaardigheid kunnen lezen; toont ons aan, hoe de- 
    ze zenuwvlecht de verrigtingen des gezigtwerktuigs 
    volkomen uitoefent, ja eindelijk de plaatsbekleeder van 
    alle andere zintuigen Nvordt , en daze zelfs in kracht en     volkomenheid overtreft ; eindelijk zulk eene vlecht aan, 
    volkomenheid overtreft ; eindelijk zulk eene vlecht aan, 
    de herfenen derzelver verrigtingen latende ontnemen, 
    deze ziehzelve toaigencn, en gefchikt worden om tot
                            een

             OVER HET D/ERLIJK MAGNETISMUS. 511
       Fen fenforium commune te dienen ! Waarom moet dat , 
       wat een op de maag gclegd papier in letters of getal- 
       len uitdrukt , van hen, door een aldaar plotfeling te 
       voorfchijn tredend zinwerktuig, gezien, gelezen , of 
       wel zinnelijk waargenomen worden, wanneer zij dat. 
       gene, wat verre van hen verwijdcrd is of plaats getipt, 
       met eene gelijke aanfchouwelijkheid en bepaaldheid ken, 
       nen? Waarom dan niet liever, , daar men cindclijk tot 
       eenc onbekende zielewerkzaamheid of eene foort van 
       toovcrij ter verklaring zijne toevlugt neemt, deze van 
       den beginne of aan werkzaam laten zijn, dan daarvan 
       ten halve gebruik te maken, en deze niet eerder te baat 
       genomen, dan wanneer eene verfpilde en verwarde
       tour- en zielkunde alien dienst weigert ?
        Het ware te wenfchen, dat omtrent bet zoo belang- 
       rijk magnetisch fomnambulisrnus veelvuldige, weluitge- 
       dachte , Reeds in dezelfde betrekkingen gelukkende, 
       under velerlei omitandigheden met de uiterfte voorzig- 
       tigheid genomene,proeven in bet werk gefteld wierden ; 
       flit alleen zoude de zaak waarde en klem geven, en dan 
       tevens zoude zulk een inzigt, dat niet ontkent, welk 
       eene reeks van overeenitemmende proeven er gevorderd 
       wordt, om bepaalde gevolgtrekkingen uit dezelve te 
       kunnen afleicien; dat de toevallige omftandigheden niet 
       over bet hoofd ziet, welke aan de gunitig uitgevallenc 
       proef hare kracht van bewijs ontnemen; dat onderfchei- 
       den kan en wil, wanneer een ontkennend gevolg meer- 
       dere flellige proeven twijfelachtig maakt:zulk een inzigt 
       zoude alsdan, gelijk thans te dikwijls plaats heeft
       geene zeldzaamheid zijn.
        De zinwerktuigen, de verflandelijke krachten, alle 
       de aan den wil onderworpeneligchamelijkevaardigheden 
       van den mensch, ontwikkelen zich, van zwakke, ge- 
       ringe, onzekere beginfelen , door oefening, infpanning 
       en daarmede verbonden nadenken, langzamerhand, tot 
       de hoogere trappen der volkomenheid, waarvoor zij 
       vatbaar zijn. Deze wet eener van trap tot trap klim, 
       rnende toeneming of vordering van de, den menfchelij.
                        Mm 2                ken

    512    ALGEMEENE BEDENKINGEN
    ken geest eigene, van denzelven uitgaande of met Beni 
    zamenhangende, krachten en vermogen , is zoo alge- 
    meen, dat op dezelve geene uitzondering kan gemaakt 
    worden. Het toppunt nu, waartoe dit menfchelijk ver- 
    mogen, vooral van eenen hoogeren aard, kan klimmen, 
    is voor ieder niet hetzelfde; voor Olen ten minfte is de 
    fnelheid niet Reeds gelijk, waarmede de verkrijgbare 
    hoogten der volkomenheid te beklimmen zijn; offchoon 
    een zeker tijdvak nimmer, in geen verloop der ontwik- 
    keling, kan overfchreden warden. Alle onwillekeurige 
    verrigtingen des menfchelijken ligchaams treden echter 
    dadelijk in derzelver volkomene fterkte en gemakkelijk- 
    heid te voorfchijn, even als aan de werktuigen, waar- 
    aan zij onderworpen zijn, alleen grootte en gedaan- 
    te, derzelver uitwendige voorwaarden, en vereeniging 
    met het geheele bewerktuigd geftel, gegeven is. Van 
    daze ilelling uitgaande, moet men den flaat der fonz- 
    nambulisten en der clairvoyants beoordeelen. Iedere 
    poging om op te geven, dat en hoedanig aan ,een 
    nieuw zinwerktuig eene, tot dien tijd toe onwerkza- 
    me , onontwikkelde kracht ten deel valt , om de opge- 
    gevene verfchijiafelen te kunnen verkiaren, fchijnt reeds     a priori vergeefs , en in tegenfpraak met de opgegeve- 
    a priori vergeefs , en in tegenfpraak met de opgegeve- 
    ne ffelling. Zulk een nieuw zinwerktuig, zulk een nu 
    eerst ontwikkeld zielsvermogen zoude bij zijne ontwik- 
    keling, en in de eerfle tijdperken van deszelfs gebruik, 
    aan den mensch, die daarmede voorzien werd, geene 
    zoodanige gewaarwordingen , voorftellingen of vaar- 
    digheden doen toekemen, welke hem in ftaat zouden 
    ftellen om eenige oplosling te geven, of daarmede iets 
    te verrigten. Als zielsvermogen, zou het de traps- 
    wijze ontwikkeling, den voortgang van kleine begin- 
    felen tot deszelfs hoogere graden behoeven, en alleen 
    door langdurig, veelvuldig gebruik uit zijnen aanleg, 
    nit zijne kiem zich kunnen verheffen. Want op deze 
    wijze alleen vormen en volmaken zich in het lange 
    tiidsverloop , en onder velerlei pogingen en infpannin- 
    gen, volgens vaste wetten, alle onze verftandelijke 
                           voor-

             ovra HET DIERLIJK MAGNETISM'S. 513
       voorregten. Als nieuw zinwerktuig, zou hetzelve 
       veel tijd en. oefening noodig hebben, eer men zich van 
       hetzelve bedienen konde, eer de oordeelskracht met de 
       gelled vrecmde gewaarwordingen, welke de ziel van 
       buiten toevloeijen, kon vertrouwd worden, de nieuwe 
       betrekting tot de buitenwereld behoorlijk leerde opne- 
       nen , en met de ftof, welke de andere zinnen aanbie- 
       den, vergelijken en in overeenftemming brengen. Daar 
       nu, volgens alle verhalen, de Ilaapredenaars de ga- 
       ven, welke men hun toefchrijft, zoo fnel , met zulk 
       eene voardigheid en volkomenheid verkrijgen en aan- 
       wenden, zoo is de aanneming van een nieuw vermo- 
       gen de' ziele, of zinwerktuig, niet toereikcnde om 
       datgene te verklarcn, wat zij verrigten zouden. In- 
       tegendcl zou men, met het. volfte refit, kunnen be- 
       weren , dat zulks geen menfchelijk zielsvermogen is, 
       dat geam langzame ontwikkeling en volinaking be- 
       hoeft ; cat bet geen nieuw menfchelijk zinwerktuig is, 
       welks indrukken en gewaarwordingcn ons niet vooraf 
       bekend, en met de door andere zinnen gegcvene ge- 
       waarwordingen in overeenitemming moeten gebragt 
       worden.
        Onder die verfcbijnfelen, waarmede men bij de ge- 
       magnetifeerde foinnainbulen en clairvoyants veel opheeft , 
       behoort de gave om hun eigen ligchaam te doorzien, 
       om het inwendige wezen van ieder, hoe hedekt ook gc- 
       legen , deel van hetzelve, zelfs den kleinften zcnuwtak 
       en de laatfte takjes der fijnfle bloedvaatjes , voor zich 
       aanfchonwelijk te maken, en gefteldheid, ligging , loop , 
       uitwendigen vorm, verminderde of geftoorde verrigting 
       van ieder werktuig, dat zich gedurende het Leven en 
       den gezonden flux aan alle zinnelijke waarneming ont- 
       trekt, te kunnen opgeven. Daartoe worden alleen de 
       vragen des inagnetifeerders vereischt , onderfteund door 
       het betasten der deelen, waarover zij fpreken zullen; 
       en de fonnan2bulen ontwikkelen, gelijk men meent , eene 
       kennis van hun eigen ligchaam , alsof zij nict flechts 
       Qntleedkundige demonfiratien vlijt ig bligewoond hadden ,
                        M m                maar

          ALGEMEtNE BEDENKINGEN

    maar zelfs onder de eerfle ontleders te rangfchikken 
    warcu! En echter is men met de oplosfing hiervan wel- 
    dra gerced. Wet het ligchaam toch van ecnen mensch 
    uitmaakt, en binnen betzelve gelegen is , dat werkt 
    op hem, dat ::an hij, wanneer Of de indruk daarvan 
    Of bet waarnemingsvermogen daarvoor verfterkt is, of 
    metiwe bronnen heeft , gevoclen , en eindelijk ziclazel- 
    ven duidelijk maken. Iiij behoeft flechts eene grootere 
    daaroli gerigtc opmerkzaamheid, de eene of andere der 
    daarvoor te baat genomene vatbaarheden en krachten, 
    1,velke men meerdere fonnambulen , als zoodanig, toe- 
    fchrijft , offchoon zij in het gewone menfchelijkbettaan 
    niet te voorfchijn treden. Maar zij moeten bun binnen- 
    Ile ;lien. De geheele oppervlakte des ligchaans laat 
    men in een werktuig des gezigts , en eindclijk in ieder 
    zinwerktuig, herfchapen worden. leder ingewmd, ie- 
    der vezeltje behoeft flechts cen oog te worden, en het 
    Iicht, daartoe gevorderd, is weldra fpoedig aangevoerd. 
    Men laat onder het magnetiferen over enkele inwendige 
    deelen der gemagnetileerden eene groote lichtmasfa uit- 
    !torten en ontwikkelen, daarheen vooral ftroomen en 
    zich concentreren. — Maar wij voor ons hechten aan 
    doze doorfchouwing van bet ligchaam , of van de zieke- 
    Eike gefteldheid der onderfcheidene deelen, geene waar- 
    de. Te onderfcheiden, wat onder zoo veelvuldige zie- 
    kelijke verfchtinfelen oorzaak 'of werking , het oorfpron-    Mac en wezenlijke, of flechts gevolg en toevallige 
    Mac en wezenlijke, of flechts gevolg en toevallige 
    bijwerking zij, is dikwerf een vraagftuk, waarvoor tie 
    geoefendfte geneesheeren ftaan blijven.
     In Ccn woord: er behooren nog vele cigenlijk vaste 
    punter bcpaald to worden, waaruit het onderzoek om- 
    trent forniaainbulismis moot worden aangevangen. De 
    leer van de working der zenuwen in het algemeen , de 
    thcorie van fympathie en antipathie, die der betrekkin- 
    gen tusichen de berfenen, het algemeen gcvoel en de 
    zoogenaamde vlechten en zenuwknoopen, vorderen 
    mccr bepaakie onderzoekingen. En, hoezcer bet im- 
    mer welligt voor ons verborgen zal blijven, waarin
                            gen-

             ovER NET DLERLUL MAGNETISMus. 515
      genlijk het vermogen van gewaarwording in het alge- 
      4neen, en van dat van bet werktuig des gezigts in het 
      bijzonder, beita; hoezeer men vaak die zelfde onbegrij- 
      pelijkheid van overgang van beweging tot gedachte, 
      van zamenhang tusfchen itof en geest ontmoete, — 
      zoo moeten wij toch als zeker en door eene gezonde 
      natuurkunde van den mensch geftaafd aannemen, dat 
      fommige zenuwen door zichzelven en door de werktui. 
      gen, waarin zij zich verfpreiden en waarmede zij za- 
      menhangen, tot fpecifieke verrigtingen in ftaat zijn.. 
      Hiertoe is lcicling van en naar de herfenen, dat is, ver- 
      eeniging der zenuwen met de herfenen, eene noodzake- 
      lijke voorwaarde, hoezeer geenszins den grond van ver- 
      klaring opleverende. Op die zenuwen maken alleen be, 
      paalde prikkels , of inwerkingen, den hiertoe genoeg- 
      zamen indruk. Alwat eene zenuw in {hat Nit op eene 
      eigendommelijke wijze aangedaan te wordcn, daarvoor 
      zijn andere zenuwen ongevoelig. Specifieke gewaar. 
      wordingen zijn op deze wijze alleen aan de haar toege- 
      wijde zenuwen gebonden. leder uitwendig zintuig be- 
      zit zijnen, hem bepaald afgebaanden, zeifilandigen 
      kring, die door ziekte vernaauwd en zelfs vernietigd 
      kan warden, maar boven eene bepaalde grens niet te 
      overfchreden is. Deze kringen loopen nimmer in cikan- 
      der. Aileen bet oor boon; alleen bet oog ziet. Is een 
      zinwerktuig door het een of ander gebrek buiten ftaat 
      te wcrken, dan kan Been plaatsvervanger deszelfs plaats 
      bekleeden. Andere zinnen kunnen alsdan wel eeneu 
      hoogeren trap bereiken , maar alleen in derzelver eigen 
      gebied, niet in een vreemd. De mensch weet zich op 
      velerlei wijzcn hulp te verfehafien, en bet zien en het 
      hooren, zelfs in eenige wezenlijke punten, zonder aan- 
      merkelijk nadeel, te vergoeden of te ontberen ; maar de 
      verrigtingen van zien en hooren hebben nooit in andere 
      zinwerktuigcn of op andere deelen des Iigchaams plaats. 
      Willekeurige fpieren kunnen verlamd , aan de heerfchap- 
      pij van den wil onttrokkcn worden; nimmer, echter, 
      zullen onwillekeurige fpieren, wezenlijk en onmiddei-
                         m 4              lijk ,

    5I    ALGEMEENE tEDENICINCZN
    lijk , in willekearige veranderd worden. Vele deelen 
    van ons ligchaam, die rijk aan zenuwen zijn en met de 
    herfenen in de naauwtte beurtelingfche werking ilaan, 
    verwekken in deszelfs gezonden Itaat geene waarneming 
    der veranderingen , waardoor zij onafgebroken henen- 
    gaan. In ziekten ontliaan niet zelden door deze deelen 
    pijnlijke gewaarwordingen , drukking enz. Maar de zenu- 
    wen dezer werktuigen kunnen nimmer voorftellingen ge- 
    yen van de geiteldheid des ligchaams, waarmede zij in 
    aanraking komen. Zien , derhalve , en lezen met de zenuw-     vlecht , zien met de toppen der vingeren, wier zenu- 
    vlecht , zien met de toppen der vingeren, wier zenu- 
    wen door geene zenuwknoopen henengaan, of met de 
    over bet ganfche ligehaam verfpreide huid, is onmo- 
    gelijk , en blijkt ook niet uit zuivere toereikende daad-     zaken. Het eigendommelijk gevoelvermogen dezer dee- 
    zaken. Het eigendommelijk gevoelvermogen dezer dee- 
    len kan verhoogd worden, of eene ziekelijke wijziging 
    hekomen , en aisdan aanmerkelijke verfchijnfelen voort- 
    brengen, waaraan de' gefpannen en tot misleiding aan- 
    leiding gevende verbeelding der ilaapredenaars en bun- 
    ne waarnemers velerlei wonderbaars heeht ; maar dit 
    gevoelvermogen overfchreedt nimmer zijne grenzen, 
    trekt nimmer eene eigendommelijke werkzaamheid van 
    andere zinwerktuigen tot zich, tast nimmer derzel- 
    ver kring aan , en kan in geen nieuw zinwerktuig ver- 
    anderd worden. Het zoo veelvuldig in aanmerk-ing gc- 
    nomen flellel der zenuwknoopen kan, wanneer het eigen- 
    aardig gewijzigd of ziekelijk wordt , van eenen grooten 
    invloed op de herfenen en alle zielewerkzaamheden zijn, 
    deze opwekken , onderdrukken , eene andere rigting ge- 
    ven, en zelfs in verwarring brengen; maar nimmer 
    derzelver zitplaats worden, nimmer de verrigtingen 
    der herfenen zichzelven toeeigenen, of aan dezelve 
    indrukfelen der zinnen mededeelen.
     Dan, wij rneenen door de eene en andere aanmer- 
    king reeds genoegzame bewijzen gegeven te hebben, 
    dat men ons your geenen ligtgeloovigen aanhanger 
    des dierlijken magnetismus te houden hebbe. Het 
    refultaat van hetgeen wij deswege gelezen en ge- 
                            zien

         OVER RET DIERLTA 11AMTISAIITS.

     nien bebben, zal, onzes inziens, tot het volgende 
     zich kunnen bepalen:
      Er is in het algemeen aan de waarheid en toereikend- 
     leid der dierlijk -magnetifche verfchijnfelen niet te twij-     Rim. Bet moge onmogelijk fchijnen, te willen bepa- 
     Rim. Bet moge onmogelijk fchijnen, te willen bepa- 
     len, vat bier werkt en hoe bet werkt, de waarnemin- 
     gcn zijn niet te ontkennen.
      Door bet dierlijk magnetismus is eater Beene groote 
     natuurkraclit ontwiltkeld, geene ontdekking ontflaan, 
     wellte met die van den magneet, de electrieiteit en het 
     galvanismus is gelijk te ikellen; veel minder is men 
     door hctzelve bet ware wezen des levens meester ge- 
     worden.
      Hetzelve is niet als eon zoo groot vermogen te be- 
     fchouwen , dat altijd piaats heeft, altijd ziinen invloed 
     oefent; daar weinigen voor hetz elve vatbaarbeid be- 
     Linen.
      Het is hoogst onwaarfellijnlijk, dat er bij de bewer- 
     king eene fkof words medegedeeld, waaraan veel Waar- 
     de te hechten is ; daar er bij den magnetifeerder an- 
     ders geheel andere verfehijnfelen, die zulk een belang- 
     rijk verlies zouden kenmerken, moesten plaats grijpen.
      Alle de verfchijnfelen van het met bet dierlijk magnc- 
     tismus in verband ftaande fomnan2bulismits en helder- 
     ziendheid ontwikkelen zich ook in zentiwziekten.
      Beiden zijn eigendommenike zielteliike toeflanden, 
     waartoe de dierlijk-magnetifehe manipnlatien allecn 
     aanlciding kunnen geven, in zoo verre zij den aanleg 
     tot zulke zennwongefteldileden tot nitbaraing brengen, 
     of, wanneer zoodanige ziekten reeds ontflaan ziin, in 
     den bepaalden worm doen overgaan. Ilet magnetiferen 
     is this eene daartoe gelegenheid gevende oorzaak; terwijl 
     maar weinigen in foRmombulen te verplaatfen zijn.
      Het voile geloof des magnetileerders aan bet gewigt 
     ziincr inwerking , de gehecle ziel, de levendigfle wensch 
     om hulp te verfehaffen, fehijnen noodig te ziin.
      Aan de uitfpraken der fomnambrilen, met betrekking 
     tot de kennis en ongefteldheden van bun ligchaam , is
                M VII 5      nict

        5, IS          ALCZMEENE JP:DENKII\TGEN
        niet veel waarde te hechtcn; gelijk in het algemeen 
        derzelver uitfpraken zeer dikwijls verkeerde en tegen- 
        ftrijdige uitkomften hebben.
          De aanwending van het dierlijk magnetismus, ander 
        toezigt van daartoe bevoegde perfonen, is niet af te 
        raden. Want wij kunnen aannemen, dat er, geduren- 
        de de ontwikkeling van hetzelve, in fommige ftelfels 
        des dierlijken ligchaams, veelvuldige bewegingen plaats 
        hebben.
          Het zenuwgeflel, en dat der herfenen, fchijnt op 
        eene aanmerkelijke wijze aangcdaan te worden, en van 
        deze aandoening het wezenlijke en eigenaardige der 
        hoogere graden af te hangen.
          Men magnetifere nimmer om proeven te nemen.
          Dit echter belette niet, dat men er zich ernflig op 
        toelegge om waarnemingen te doen. Ja, het mag als 
        eene dringende behoefte befchouwd worden, dat cen 
        of meerdere onbevooroordeelde waarnemers, met de 
        noodige kennis der natuurkunde van den mensch voor- 
        zien, met een kritisch oog de leer van dit even alge- 
        meen geprezen als gelaakt onderwerp nagingen, waar- 
        fchuwden waar men te verre ging, berispten waar men 
        onvolkomen en onvolledig waarnam , met ernst en kracht 
        het op eenen dwaalweg geraakt• onderzoek in den kring 
        der empiric terugwezen, en met onverbiddelijke ge- 
        ltrengheid zoogenaamde halve en valfche kennis , ver- 
        waandheid en aanmatiging, waar zij die vonden, aan 
        verachting, en zelfs aan befpotting, prijs gaven. Het 
        mag hier echter Beene zucht worden, om zich ten kos- 
        te van anderen te vermaken, of om den man, die zich, 
        welligt ter goeder trouwe, te verre vervoeren liet , van 
        verkeerde oogmerken te befchuldigen, of zijnen goeden 
        naam verdacht te maken. Het dwalen toch is men- 
        fchelijk, en in de hitte des ftrijds lijdt de waarheid het
        nicest; om deze alleen behoort het ftrijdperk gco- 
        pend te worden, en zachtmoedigheid en toegevendheid 
        de wapenrusting der ftrijders te zijn. Grondig onder- 
        zoekende , behoeft men voor Been bijgeloof bevreesd tezijn

             OVER HET DIERLIJK BIAGNETISMUS. 519
       zijn; want bijgeloovig te gelooven, is niet het onbe- 
       grijpelijke te gelooven, maar zonder behoorlijk onderzoek 
       te gelooven. Men wane niet ,dat het Rapport der Fran- 
       fche Akademisten van den jare 1784 zulk een onderzoek 
       overtollig of min noodzakelijk maakt. Hetzelve heeft 
       her magnetismus zeer diepe wonden toegebragt. Het 
       oordeel dezer Commisfie lion niet anders voldeed 
       volkomen aan de behoefte van dies tijd, en is dan ook 
       van den weldadigften invloed geweest tot ftuiting van 
       het bederf, dat reeds diepe wortelen gefchoten had. 
       Neen: eene dergeliike vereeniging van verdienllelijke 
       mannen zoude andermaal eene wenfchelijke zaak zijn, 
       door den voortgang onzer vermeerderde kennis nood- 
       zakekik gemaakt: want in eene za.ak, waarin de ge- 
       voelens nog zoo zeer verdeeld zijn, behoort men 
       Diet te zwiigen; alleenlijk bij ieder onderzoek zich 
       verheffende boven die Ilaaffche gehechtheid aan eenig 
       ftelfel, welke de, waarheid onderdrukt , en alien waan 
       van verkregene volkomenheid zorgvuldig verwerpende; 
       de waardigheid der echte kunst handhavende , door op 
       eene eerlijke wijze nuttig te zijn, daar toch Diets nut- 
       tig is, dat ook niet eerlijk zij; onder geleide van retie 
       en ervaring alleen alle verdichtfelen en vooroordeelen 
       verbannende, en de natuur in hare werkingen ijverig 
       nafporende, waardoor dan ook hare kracht en orde tot 
       aan het einde der eeuwen ongefchonden blijven.

                TOOT OP DEN VESUVIUS. 
                          Door 
                   CHaTEAUDRIANT.

       ileden, den den Januarij 1804, ben ten zevem 
       ure des morgens van Napels vertrokken. Ik ben in Por- 
       tici. De zon heeft de morgennevels verftrooid, mar 
       de top van den VcAritis is Reeds in wolkcn gehuld. Ik 
       fieb eene verbindtenis aangegaan met eenen Cicerone,
                                              die

        520                        TOC:1'
        die mij tot den krater des vulkaans zal voeren. Ilij be- 
        zorgde mij twee muilezels , den voor mij, 66n voor 
        hem, en zoo begaven wij ons op weg. 1k begin fangs een 
        tamelijk breed pad naar boven te ftijgen, tusfcben twee 
        plantfoenen van wijngaardrankcn, die zich bij populie- 
        ren opwinden. Ik ga de opgaande winterzon vlak tc- 
        gen. Een weinig onder de digte nevel-wolken, welke 
        tot de middelfle luchtlaag alzakken, zic ik de toppen 
        eeniger boomen; het zijn de olmen der Heremitage. 
        Regts en links vertoonen zich ellendige wijngaardeniers- 
        batten onder de welige ranken der Lacryma- Christi. 
        Overal een verbrande bodem, ledige wijnbergen, met 
        zonnefchermvormige dennen afgewisfeld, eenige aloees 
        in de heggen, ontelbare afrollende iteenen 2 maar gcen 
        enkele vogel.
          1k bereik bet eerfle bergplat. Eene kale vlakte breidt 
        zich voor mij 1k ontdek de beide toppen van den 
        refuvius , ter linker hand de Somma, ter regter den te- 
        genwoordigen mond des vulkaans. Beide toppen zijn, in 
        bleeke wolken gehuld. 1k ga vooruit. Op de eene zijde 
        zic ik de hoogte der Somma verdwijnen ; aan de andere 
        onderfcheid ik reeds de voren in den kegel des vul- 
        kaans, dien ik beklimmen wil. De lava van 1766 en 
        1769 bedekt de vlaktc, welke ik doorwandel. Het is 
        eerie vreesfelijkc rookwoestijn, waar de lava, als flak- 
        ken (uitgebrande ftoffen) ronigearooid, zich, op den 
        marten bodem , als witaclitig fchuim , of verdroogd 
        nos, vertoont.
          Het pad ter linker hand volgende, laat ik den kegel 
        des vulkaans ter regter hand liggen, en loom aan den 
        voet eens lieuvels , of vecleer eens muurs, door de la- 
        va gevormd, die Herculanum bedekt heeft. Deze muur 
        is op den rand der vlakte met wijngaarden beplant, en 
        de andere zijde loopt nederwaarts in cen diep, dik met 
        -bout bezet , dal. De koude words zeer gevoelig.
          1k beklim den heuvel, om de Heremitage te berei- 
        ken,' welke men op dc andere zijde ziet. De heniel 
        fchijnt neder te dalen ; de wolken zinken, en vliegenTangs

                          OP DEN VESUVIdo                 521

        Inngs de aarde, als een graauwachtige rook, of als
        door den wind gejaagd. Reeds boor ik het ruifehen van 
        de olmen der Heremitage. De kluizenaar komt om mij 
        te ontvangen. Hij heeft den toom mijns muilezels ge- 
        grepen. Ik iiijg af. De kluizenaar is een lang man van 
        een goed uitzigt en cen open gelaat. Hij voert mij in 
        zijne cel, dckt mij zelf de tafel, en zet mij brood, ap. 
        pelen en cijeren voor. Hij heeft zich tegenover mij ge. 
        plaatst, leunt met beidc ellebogen op de tafel, en be- 
        gint op zijn gemak te fnappen, terwijl ik ontbijt.
           De wolken liadden zich digt om ODS zaamgetrokken. 
        Men kon gem voorwerp nit de venters der Heremita- 
        ge onderfcheiden. Men hoorde in dezen nevel - afgrond 
        niets, dan het gehuil van den wind, en het verre brui- 
        fen der zee aan de kusten van Herculanum. Is het niet 
        merkwaardig, dat deze itille fchouwplaats van Christe- 
        lijke gastvrijheid in eene kleine kluis , aan den voet eens
        vuurbrakenden bergs, te midden •van onweren wordt 
        aangetroffen?
          De kluizenaar bragt mij het bock, waarin de vreem- 
        delingen, die den Vefuvius bezoeken, gewoon zijn iets 
        te fchrijven. Ik heb er geene enkele gedachte in gevon- 
        den, welke verdiende bewaard te hlijven. De Fran- 
        fchen hebben zich te vreden gehouden met den dag huns 
        13.ezoeks aan te teekenen, of, met de natuurlijke hoffe- 
        lijkheid, die bun eigen is, den gastvrijen kluizenaar te 
        prijzen. Dit zij zoo als het wil , de vuurberg heeft 
        den reizigers niets merkwaardigs ingegeven; en dit be- 
        vestigt mij in de, reeds lang opgevatte, gedachte, dat 
        groote mannen, zoo wel als groote voorwerpen, min- 
        der dan men lucent, gefchikt zijn om groote gedachten 
        op te wekken. Derzelver grootheid ligt als aandendag, 
        en alley, wat men, buiten de daadzaak,_er bijvoegt, 
        dient enkel om ze te verkleinen. Het imsciturridicu- 
        ha mus geldt van alle bergen.
          Ik breek om half drie ure uit de Heremitage op. Ik klira 
        weder over den lava - heuvel, dien ik reeds beftegen had. 
        Links ligt het dal, dat 111j van de Somma fcheidt; regts, 
                                                          de

        522                      TOGT
        de vlalete van den kegel. Ik ga, al klimmende, over 
        den rug des heuvels. In dit verfchrikkelijk oord vind 
        ik been levend fcheplel, dan een arm, mager, , geel, 
        half naakt meisje , dat onder den last van den bundel 
        bout, waa.rmeda het van den berg kwam , bezweck.
          Ik kan wegens de wolken niets zien. De wind, die 
        van onder op waait, jaagt de wolken van het zwarte 
        bergplat, dat ik overzie, en drijft ze op den rug des 
        lava -wegs , over welken ik wandel; ik boor niets dan 
        de voetftappen mijns muilezels.
          Ik verlaat den lieuvel, wende mij refits , en daal naar 
        de vlakte al, die aan den kegel des vuurfpuwers eindigt , 
        en over welke ik meer naar beneden reeds , toen ik naar 
        de Heremitage afzakte , gekomen ben. Zelfs bij bet ge- 
        zigt dezer verkalkte overblijffelen der verwoesting kan 
        zich de verbeelding naauwelijks die velden van vlammen 
        on gefmolten metalen fchilderen , welke zich op het oogen-
        blik eener vuur - doorbraak nitilorten. Welligt zweef- 
        den zij D A N T E voor den geest , toen hij in zijne Ha 
        de brandende zandwoestijnen maalde, waar eeuwige 
        vlammen langzaam en ftil aftrekken

                 Come di 22eve in Alpe fenza vento.

          Titans openen zich bier en daar de wolken. Ik zie 
        plotfeling, van tijd tot tijd, Portia , Caprea, lfchia, 
        Pofilipo, de zee, met de wine zellen der visfcherska- 
        nen bezaaid, en de kusten des zeeboezems van Na. 
        pels , door oranjeboomen befchaduwd. Het is het Pa- 
        radijs , van nit de Hel gezien.
          Ik heb den voet des kegels bereikt. Wij ilijgen van 
        onze muilezels ; mijn leidsman geeft mij eenen langen 
        ftok, en wij beginnen in de ontzaggelijlee aschhoopen 
        naar boven te klimmen. De wolken dringen zich te 
        zamen, de nevel verdikt zich, en tie donkerheid neemt 
        roe.
          Ik ben op den top van den Vefuvins. Ik zit, fehriji; 
        vende aan den mond des vuurbergs , en ben voorne- me118

               OP DEN VESUVIUS.  5='3
     rnens in zijnen muil af te dalen. De zon blikt fomajds 
     door den nevelfluijer, , welke den geheelen berg inhult. 
     Dit dat mij een der fchoonfte landfchappen der 
     aarde verbergt, verhoogt nog ineer de verfchrikkingeii 
     van dit oord. De refuvius , door nevel-wolken van het 
     betooverend land gelcliciden, dat condom zijnen voet 
     ligt, fchijnt zich midden in eene woestenij te verbef, 
     fen; en de fchrik, welken hij inboezemt, wordt niet 
     verzacht door het gezigt eener bloeijende 'tad aan zij-
     nen voet.
      Ilc floeg mijncn leidsman voor , in den krater neer te 
     dalen. Hij maakte cenige zwarigheid, om meer gelds 
     te bekomen. Wij kwamen omtrent eene fom overeen, 
     welke hij op bet oogenblik hebben Wilde. Ik gaf hem 
     bet geld. Hij kleedde zich tat. Wij gingen eenigen tijd 
     langs den rand des afgronds been, om een pad te
     den, dat minder fteil en gemakkelijker naar beneden 
     voerde. De gids bleef eindelijk Nan, en waarfchuw- 
     de mij om gereed te zijn. Wij daalden af.
      Wij zijn in de diepte van de kolk. Hoe zou ik de- 
     zen chaos malen! Men verbeelde zich een bekken van 
     eene mij1 omvangs en driehonderd voet hoogte, dat zich 
     in de gedaante Bens trechters opent. De randen, of 
     inwcndigc wanden, zijn gegroefd door de vuurftroo- 
     men, welke bet bekken bevat en uitgeworpen heeft. 
     De uitftekende gedeelten dezer groeven gelijken naar de 
     pilaarwerken van gebakken fleen , waarmede de Ronaei- 
     nenhunne zware muurwerken onderfteunden. Hier en 
     char hangen groote rotsklompen bij de wanden near, 
     en derzelver met een deep van ascii vermengde ruinen 
     bedekken den bodem des afgronds.
      De grand van het bekken is op verfcheidene wijze 
     gefcheurd. Nagenoeg in deszelfs midden ziet men de 
     groote openingen , die eerst in lateren tijd ontftaan zijn, 
     en in het jaar 1798, gedurende bet verblijf der Fran- 
     Men in Napels , vlammen uitwierpen.
      Uit verfcheidene deelen van de kolk, bijzonder op 
     de zijde van Tonle del Greco, Itijgen rookwolken op. Op 
                                  de

        52,4                      TOOT
        de tegenovergeflelde zijde, naar Caferta heed, zag 
        eene vlam. Wanneer men de hand in de asfche houdti 
        vindt men die, eenige duimen diep onder de oppervlak- 
        te, gloeijend heet.
          De kolk heeft de kleur eener uitgegloeide kool. Maar 
        de Voorzienigheid kan, gelijk ik dikwijls heb opge- 
        -merkt, wanneer zij wil, zelfs over de verfehrikkelijk- 
        ite voorwerpen bekoorlijkheden verfpreiden. De lava 
        is op eenige plaatfen blaauw, hernelsblaauw, gee/ en 
        hooggeel gekleurd. De door het geweld des vuurs daar 
        been geflingerde en verdraaide granietblokken hebben 
        zich aan de uiteinden als palmen en acantbusbladen
        gebogen. De vulkanifche flof, die op de rotten, over 
        welke zij vloot, geitold is, vormt bier en daar rozen, 
        vuurraden, banden, doet de gedaanten zien van planted 
        en dieren, en bootst de menigvuldige teekeningen na, 
        welke men in de agaten vindt. Ilc zag op eene blaauw- 
        achtige rots eene zwaan van Witte lava, die zoo volka- 
        men gelijkende was, dat men zou gezworen hebben, 
        dat de fchoone vogel op eene itille watervlakte rustte, 
        den kop onder den vleugel verbergende, en den langen 
        pals als eene rol zijde over den rug uitftrekkende.
          1k vind bier het diepe zwiigen weder, dat ik eenmaal 
        omftreeks den middag in ilmerika's bosfchen vond, toen 
        ik, mijnen adem inhoudende, flecks het tikken der pol- 
        len in de flapen mijns hoofds en het kloppen van mijn 
        hart vernam. Somwijlen flechts vielen windvlagen van 
        den top des kegels neder in de kolk, ruischten in mij- 
        ne kleederen, en fluitten in mijnen itok. Ook hoorde 
        ik eenige fteenen onder de voeten mijns geleiders, die 
        in het zand klom , naar beneden rollen. Den flaauwe 
        weergalm, als de klank van metaal of glas , verlengde 
        het geruisch van den val , tot alles weer zweeg.
        ke grafflitte, veraeleken met het vreesfeliik geraas, dat
        dit zelfde oord deed fchudden , toen de berg het vuur 
        zijner ingewanden uitgoot, en de aarde met duisternis 
        bedekte!
          Men kan bier eene regt wijsgeerige aanmerking ma- ken,

                    OP DEN VESTIVIUS4      525
       'ken, en, zoo men wil, met der menfchen werken en 
       ftreven medelijden betuigcn. Immers , wat zijn alle die 
       berocmde omkeeringcn van rijken en flaten tegen de na- 
       tuurverfchijnfelen, welke de gedaanre der aarde en der 
       zeeen veranderen? Gelukkig ware het nog, zoo de men.. 
       fchen de weinige oogenblikken, welke zij bijeen zijn, 
       niet aanwendden oni elkanderen te kwellen. Maar, 
       zoo dikwijls de Vefuvius zijne afgronden opence,
       fleden te begraven, heeft zijne woede de menfchm on- 
       der bloed en tranen gevonden. Wat zijn de eerke tee- 
       kenen van gezeliige zeden, de eerfte fporen vai men- 
       fchelijke tegenwoordigheid, welke men , in ooze ("agen, 
       onder de gedoofde asch des vuurfpuwenden berts ge. 
       yonder), beat? Fottertuigen en geboeide gcraamten.(*)
        De tijd verkeert , en even zoo veranderlijk zijn der 
       ruenfehen lotgevailen. Het leven, zegt een Grieksch 
       gezang, vliegt Os het rad Bens wagens.
        P L I N I U S verloor het leven, daar hij.van verre den 
       brandenden berg wilde befehouwen, in weiks kolk ik 
       gerust nederzit. Ik zie den afgrond rondom mij dam- 
       pen. 1k denk er aan, dat , weinige vademen dieper , etne 
       vaurkolk onder mijne voeten is; ik denk er aan , dat 
       de brandende berg zich eensklaps openen, en mij met 
       deze vergruisde marnierblokken in de lucht flingeren 
       kon.
        Welke Voorzienigheid heeft mij herwaarts gevoerd? 
       Door welk toeval hebben de flormen des Anzerikaan- 
       fchen Oceaans mij op de velden van Lavinium gewor- 
       pen? Ik voel mij gedreven , een blik terug op dit on- 
       rustig bewogene leven te werpcn, waar alles , gclijk 
       de I-I. A LTG USTIN U s zegt , met ellencle VerVUld 2S, 
       en de hoop ledig van geluk. Op A'rmorica's rotfen 
       geboren , hoorde ik in mijne wieg eerst het bruifen der 
       zee; en aan hoe vele oevers heb ik nict federt even de- 
       zelfde golven, die ik bier wedervinde, zich zien bre- 
       ken! Wie had fur.) voor weinige jaren gezegd, dat ik 
        (4) In Pompeji.                    de
        lIENGELIV. 1816. NO, II. N n

    sa6   TOOT OP DEN VESUVIUS.

    de bared, welke op de kusten van En6=eland , of op de     zandige Itranden van Kanada, aan mijne voeten rolden, 
    zandige Itranden van Kanada, aan mijne voeten rolden,     aan de graven van SCIPIO en VIRGILIUS zoude 
    aan de graven van SCIPIO en VIRGILIUS zoude 
    liooren zuchten? Mijn naani itaat in de hut des wil- 
    den van Florida gelchreven. Nu flaat hij ook in het 
    bock des kluizenaars vp den Veluvius. Wanneer zal ik 
    ;an de poort mijner vaderen wandelftaf en reismantel 
    nederleggen ?
        0 Patria 0 Divum damns llium!
     Hoe benijde ik het lot diergenen , die nooit hunne 
    bakermat verlaten hebben, en niemand avonturen ver4 
    teilen kunnen!


    RIME BIJZONDERHEDEN, RAKENDE DEN VELDSLAG 
           BIJ QUATREBRAS , ENZ.
     (Paris revilited in 1815 by way of Brzisfels; by jolu4           SCOTT. Land. 18160
4           SCOTT. Land. 18160

     V‘rtrek der Engclfchen uit .Brusfel near den flag 
             van Waterloo.

    Het was ddn uur des morgens van den 16clen Junij 
    1815, dat het geluid des waldhoorns door de ilraten 
    van Brurfel weergalmde, den foldaat tot de loopplaats     oproepende. Bevorens waren orders uitgevaardigd, 
    oproepende. Bevorens waren orders uitgevaardigd, 
    dat elk zich in gereedheid moest houden om uit te 
    trekken.
     Het trof vele.duizend ooren; maar, fchoon het nog 
    duister was, zoo wekte het ditmaal weinigen uit den 
    ilaap. De Officiers der armee waren in drukte geweest       zich gereed te ma.ken , gedurende al den tijd des 
      zich gereed te ma.ken , gedurende al den tijd des 
    avonds , federt zij last ontvingen om zich marschvaar-    dig te houden. Te Brusfel was de onrust en angst in 
    dig te houden. Te Brusfel was de onrust en angst in 
    alle harten ieder huis was het tooneel van fcheidin9 
    fen, niet min teeder en fmartelijk om de korte gemeen-    zaamheid, welke was voorafgegaan. De jonge lieden,
    zaamheid, welke was voorafgegaan. De jonge lieden,
                           die

    BIJZolvarmurDEN AKENDL DEN VELDSLAG EN2r. se7
    die niet zeer zorgvuldig geweest waren, liepen been 
    en war, om zich allerlei nooclwendigheden voor den 
    marsch te verfchaffen. Illoedverwanten 'en bijzondere 
    vrienden , tot verfchillende regimenten behoorende, 
    fnelden voor een oogenblik te zamen, om elkander de 
    land te drukken en met wederkeerige vertrouwde kom- 
    nisfien kortelijk te belasten, welke de overblijvende 
    hed te volbrengen.
       gezigt van Brusfel, terwijl de troepen bijeen- 
    kwatnen en zich in hunne gelederen begaven, worth 
    befch:even als allerbijzonderst en treffend. Het kon 
    niet misfen zoo te zijn. De duisternis maakte fpoedig, 
    plaats voor de eerfte morgenftralen van den zomer- 
    fchen hemel; maar de kaarfen bleven nog aanhoudend 
    door de ramen fchijnen, toonende, dat er niemand dien 
    nacht zich had ter rust begaven; en derzelver bleeke 
    glans , naarmate de morgen vorderde, gaf een melanko.
       ziekelijk aanzien aan de firaten, wel ftrookende 
    met het gevoel der aanfchouwers zich verzamel- 
    den on vlugge en wakkere lieden te zien in den dood 
    gran. Het licht was naauwelijks toereileend, voor de 
    marsch begon, om de aangezigten te onderfcheiden; 
    pluimen, vaandels en bajonetten was bijna alles, wat 
    men kon ontdekken. Men liep of en aan, en verza- 
    nelde en rangfchikte zich in een nevelig duister. Ofli-     Cers te paard kwamen eensklaps voor den dag uit de 
    Cers te paard kwamen eensklaps voor den dag uit de 
    diepe fchaduwen, die in de verte lagen verfpreid; luid 
    g.efchreeuw werd gehoord, veroorzakende eene ver- 
    warring, die echter fpoedig in krijgskundige geregeld7 
    heid eindigde. Vrouwen, die te hues affcheid geno- 
    men nadden , konden zich hiennede niet te vreden hou- 
    den, maar begaven zich naar buiten , en flonden in lig-     te , onachtzame kleeding op de hoeken, waar zij wis-
    te , onachtzame kleeding op de hoeken, waar zij wis-
    ten, dat hare vrienden moesten voorbij komen, bij- 
    na befchaamd over hare gewaarwordingen, maar bui- 
    ten ftaat den wensch te weerftaan, om nog een' blik te 
    gewinnen , en nog een' handdruk te ontvangen. On-
    ze   fpreken met geestdrift van de Brusfelareu,
                n

           BIJZONDERITEDEN, RAKENDE DEN VELD3LAC.
       bij welken zij zijn gehuisvest geweest. ken werd om_ 
       helsd door zijnen hospes op het oogenblik des ver- 
       treks , en gedrongen to beloven, dat, zoo eenig voor- 
       val hem naar Brusfel terug mogt voeren, hij zou we- 
       derkeeren in hetzelfde huis , waar hij lang op de vrien- 
       delijkfte wijze was onthaald. De belofte werd gehou- 
       den : flechts ddn dag verliep, alvorens de Officier weer 
       voor de deur van dezen goeden burger ftond. Hij ver- 
       toonde zich bebloed, uitgeput en benaauwd: zijn noo- 
       diger ontving hem met opcne armen: „ Nu," zeide 
       hij, „ hebt gij mij voor altijd tot uw' vriend gemaakt; 
       want gij hebt uwe belofte gehouden, en getoond, dat 
       gij (hat maakte op mijne opregtheid." Iedere mogelij- 
       ke oplettendheid werd dien Officier bewezen, gedurende 
       verfcheidene maanden zijner langzame herftelling; en 
       er was geene mindere kieschheid in de wijze, als hat- 
       telijkheid in de neiging, die dezelve voorlchreef.
                WELLINGTON hij Quatrebras.
         Kort na drie ure ('s namiddags) reed de Hertog VA:1V 
       WELLINGTON naar dat gedeelte van het flagveld, 
       hetwelk onmiddellijk aan het dorp Quatrebras ligt. Hij 
       werd gevolgd door zijnen flaf, die echter niet zeer tat- 
       rijk was. Hij hie/d eenige roeden in het front des 92,flen 
       regiments itil, blootgefteld aan een zeer hevig vuur 
       van kogels en druiventrosfen. Ilij fprak weinig of nietS: 
       zijn blik was die van een volkomen bedaard, maar ern- 
       /lig en misfchien eenigzins bezorgd man. I-lij zag met 
       ififpanning naar verfchillende deelen van het veld, waar 
       gevuurd werd, en haalde dikwijls zijn horloge uit , als- 
       of hij de aankomst berekende der regimenten , die nog ge- 
       wacht werden. Hij zeide omtrent dezen tijd iers , wan- 
       neer de kavallerij mogt verwacht warden. De kogels , in- 
       Ins Ichen , boorden en vlogcn in en langs den grond , waar 
       Iiij ftond. Hij was niet lang op bet veld geweest, of de 
       arm van een' Officier, met wien hij zoo even in gefprek 
       geweest was, werd weggenomen door een' kogel. De
            werd terftond weggebragt, maa r zijne Lord-
                                               fchap

                      21.1 QUATREBRAS, ZNz.            529

        fchap werd niet befpeurd eenige acht te Haan op het 
        onaangename voorval. Men houdt het voor eenen goe- 
         den en zelfs menschlievenden regel, op dezefchijn-
         baar onachtzame wijze te handelen, in zoodanige orn- 
         ltandigheden, waarin noch moed noch tijd moeten ver- 
         ipild worden: al de verligting„ welke men den gekwet- 
         Ren kan geven, is, voor hen te zorgen, — en uit- 
         drukkingen van medelijden, of zelfs het minfte blijk 
         deszelven, zou ilechts de aandacht aftrekken , en mis- 
         fchien den moed benadeelen.
           Kort na dit voorval fleeg de Hertog van zijn paard, 
         en, zijnen flaf hetzelfde bevelende te doen, zat hij voor 
         een' kleinen t.0 neder op den grond. De regimenten, 
         naarmate zij aankwamen, marcheerden het veld binnen, 
         Tangs den weg, waar zijne Lordfchap zich beyond; 
         de kogels vlogen onophoudelijk onder hen; ben nam 
         den knapzak van den fchouder eens gemeenen ; hij vloog 
         tot eenen aanmerkelijken afftand, maar de man liep 
         hem na, en bragt hem terug, onder het luid gelach 
         van alien, die het zagen.
           De Branswiikfche ruiterij werd teruggedrongen door 
         de Franfche kurasfiers op dit punt: de Hertog ontweek 
         hunnen uitval.
           Hij hernam zijnen ouden grond :— het gevecht breid- 
         de zich titans nit. Een Officier, behoorende tot het ba- 
         taljon digt achter zijue Lordfchap, zag op Eons eene 
         zware kolom Franfche infanterij naderen. Hij riep haas- 
         tig en luide: „ Daar is een korps van hen!" De Her- 
         tog hoorde , wat er gezegd werd; en zachtjes, zonder 
         eenige verandering in zijue houding, keerde hij den kop 
         van zijn paard in de rigting , werwaarts de Officier wees , 
         en ftapte langzaam naar dien weg. „ Ja," zeide hij, 
         „ dat is een aanmerkelijk korps daar — een aanmerke- 
         ]ijk getal inclerdaad." Vervolgens , zonder zijnen be- 
         (harden toon te verauderen : „ Kolonel, gij moet aan- 
         vallen." De aanval gerchiedde, en andere aanvallen 
         volgden, die over het gebeel flaagden; maar naauwe- 
         hjks iets van dat wakkere bataljon keerde terug, — en
                              N n 3

       53o BIJZONDERTILDEN', RAKENDE Dt/sT VELDSLAG
       dit geringe overfchot werd zelf tot een overfchot ver- 
       minderd, op den roemvollen, maar verfchrikkelijken 
       dag van den Odell.
         Wij vinden ons verpligt, in wederfpraak van foul- 
       mige verfpreide geruchten, bier bij to voegen, dat de 
       Hertog zelfs voor gem oogenblik aan de uitkomst van den 
       veldflag wanhoopte. Een nitilekend kitsch Generaal, 
       zijne Lordfchap , in den avond van den flag, eenige 
       min of nicer ontmoedigende bedenkingen gemaakt heb- 
       bende , krceg ten antwoord: „ Gij bedriegt u. Bin- 
       nen het half uur (op zijn horloge ziende) zult gij zien 
       zijn zij geflagen. 1k ken mime eigene troepen , zoo wel 
       als die, tegen wie zij vechten."


         Eene dame te Brnsfel had vier Schotten in kwartier. 
       Deze verlieten haar Imis den i5den Junij, en 66n keer- 
       de gewond terug; de anderen waren op het flagveld ge- 
       bleven.
         Een Schot fnelde naar eenen, op den grond zittenden, 
       gewonden Franschman, om hem of te maken. Deze 
       zag zijnen vijand naderen, met de bajonet op hem ge- 
       rigt, hij veranderde nogtans niet van gelaat, uitge- 
       zonderd dat hij een luimig glimlachje, als van vriende- 
       lijk verzock , op zijn wezen trok, terwiji de ander digs 
       bij kwam, en, zijne fchouders ophalende en de handen 
       uitftrekkende, riep hij op eenen toon van goedhartig
       beroep : „Ah, lifonficur !" De Hooglander was 
       vermurwd : „ Loop naar de achterhoede, jou .... 
       was het antwoord. De arme Franschman deed zijn 
       best , om te kruipen, nog altijd met een lachje op 
       het gelaat, waarheen zijn overwinnaar wees.
         Bijna iedcreen, met wien ik in gefprek kwam, die in 
       dozen wanhopigen flag was ingewikkeld geweest, fprak 
       in de fterkfte bewoordingen van de bonding der arme 
       gewonde paarden. Wanneer ze getrofren werden, ble-
                                              very

                   BIJ QUATREBRA3 11112.      53t
       yen ze than , bcefden in elke fpier, en zuchtten diep, 
       terwijl hunne oogen woeste ontzetting vertoonden.
         Het paard van cen zeer gedistingueerd Officier van de 
       garde te paard behoudt nog de levendige herinnering der 
       fcbokken en fchrikken, in het trcffen ondergaaeq. bet 
       gefchrecuw en geraas daarvan fchijnt zich in deSzelfs 
       ooren vastgez,et te hebben: — wanneer iemand hem in 
       den flal nadert, flelt hij zich in postuur tot een' aai• 
       val, en fpringt alsof hij eelf fabelhouw wilde ontwijken.
         Sommigen der paarden, daar zij op den groni lagen, 
       van de eerfle flaanwte door hunne wonden herileld zijn- 
       de, vielen aan het eten van het gras random hen, — 
       zich dos omringende met cen' kring van keen grand, 
       welks bcperkte uitgebrcidheid hunne zwakheid be- 
       wces.
         Anderen dezer bclangrijke dieren, aan welken de 
       mensch zich zoo krachtig hectic, zag men gcrusteliik 
       Brazen midden op het tasfchen de beide vijan- 
       delijke linien, de ruiters van derzelver rug weggefcho- 
       ten zijnde; terwijl de kogels , die bun over den kop 
       vlogen, en bet geraas voor , achter en ter zijde , hen 
       geen oogenblik aftrokkeu van de gewone aandriften 
       Bonner natuur.

         Een Fransch fcherpfchutter trok, gedurende een' ge- 
       ruimen tijd, partij van het ligchaam eens gewonden 
       Pritfchen Officiers , die verre vooruit gevallen was , 
       gedurende een' aanval, door zijn regiment gedaan. De 
       Franschman laadde zijne bus , kruipende achter zijnen 
       gevallen vijand, en kwam dan cot weinig vooruit am 
       bur of te fchieten, wederom terugkeerencle om zich 
       klaar te maken voor een ander fchot. Terwij1 dezt 
       werkzaarnheid haven gang ging, greep een gefprek fland 
       tuslcben de partijen. „ Gij Engelfchen zult gewi.s van 
       onzen Keizer gekiopt warden ," zeide de tirailleur; „gij 
       bebt geen leans met ons." Dit werd vericheidene keeren 
       herhaald, terwijl hij mar zijnen ouden fchuilhoek te.
       rugkeerde ; ruaar ten laatfte kwam de Frame/man
                          N n 4                ti.

        532 BISZONDERHEDEN, RAXENDE DEN VELDSLAG , ENZ. 

        terug met cen' grappigen lach op zijn wezen, en, in 
        plants van, als voorheen, te blijven om zijn geweer te 
        laden, riep hij in haast nit : „ , sna foi , ik geloof,
        gij Engelfchen zult den Keizer kloppen: bon jour, mon 
        ami


          Een Engelfthe dragonder lag gewond binnen de Fran- 
        fche linien. Eene ftroopende partij Franfehen plunderde 
        den armen knaap uit , — en verfeheidenen van hen , 
        die in England als krijgsgevangenen geweest waren, 
        namen deze gunitige gelegenheid waa.r, , om hem eene 
        les te lezen over zekere politieke daden en beginfels; 
        zoo als het regt der 17 raniche natie om haren eigen Son- 
        verein te kiezen, en de trouweloosheid en roofzucht 
        van Engeland , welks onuitputbaar good altijd werk- 
        zaam was om oorlog en alle de ellenden der tweedragt 
        te verwekken. Onze bloedende foldaat was verpligt 
        zeer onderdanig te luisteren naar deze leer en befchul- 
        digingen, „ want gij weet, Mijnheer," dit waren 
        zijne woorden, „ zij waren mij thans de Baas."

                       (Het vervolg hierna.)



                     DE RUNVAL BIJ SCIMFDAUSEN,


        DC herfst verfierde de boomen, het vriendeliike lint der 
        2inkende zon het ganfche landfchap langs den weg van Bazel 
        liner Schafkaufen. Mijn geest, federt vele weken met niets 
        bezig gehouden, dal met de liefelijkfte beelden des fchooneu 
        Zwitferlaods, had alle boeijen des gewonen levens afgewor- 
        pen; de donkere wolken der toelcomst waren' voorbij getrok- 
        ken, alle kleine wonden des verledenen geheeld. De•tegen- 
        woordigheid fireelde mij ; van linen fchoot lachte mij de zilch-
        te hoop, en het krachtige geloof aan het goede toe. Ik was 
        als nieuw geboren. Mijn trouwe medgezel door het /even zag 
        fomtijds mij , den ilt hem can, met dien blik, welke den Z2. 
        ligen vrede der ziele, veel beter dan woorden, verkondigt. Ik 
         daclit niet aan hetgeen mij gelukkig gemaekt had, niet aan 
         hetgeen Inij verbeidde; ik was verloren in de onuitfprekelijk
         ZOete rust. —
                                                       noon

                         RIJNVAL CIJ SCHAFHAUSEN.          533
          „ Mort gij , hoe de Rijn dondert?" vroeg de voerman. 
        Tier ging mij, alsof iemand mij met een' (leek uit eenen ver- 
        kwiltkenden fluimer wekte. „ Moot zich ook die vriend met 
        gedruisch annmelden?" zeide mijn man. — „ Zijn wij dan 
        reeds bij Schafhaufen?"— „ In twee uren ," antwoordde mijn 
         weldoener op den bolt. — De Rijn werd intusfchen geftadig 
        iuidruchtiger, tot bet hem gelukie, eindelijk mijne opmerk- 
         znambeid geheel tot zich te trekken, en groote verwachtin- 
         gen bij mij op te waken.
          Ik kon den anderen morgen naauwelijks afwachten. voor 
         het aanbreken des dags fproug ik uit bet bed in mijne klee- 
         deren. Doch hoe fchrikte ik, toen de bediende ons met groo- 
         te zielerust zeide, dat er buiten een dikke nevel was. „ rill 
         zal wel overpass," zeide mijn man. „Neen," 'antwoordde 
         de ongeluks-profeet , „ er' 'komt regen tit, en die hondt hier 
         zeer lang :tan." Ik had kunnen fchreijen; ik wist , dat mijn 
         man zich niet kon ophouden. Deze ging met groote febre- 
         den de kamer eenige keeren fnel op en neer; toen fond hij 
         Ili!, en zeide : „ Tot den ure zullen wij het afwachten." Ik 
         zette mij tot geduld, en gaf den hemel goede woorden. Het 
         floeg den um.; maar de novel Wilde er geen acht op flaan. 
         „ Ik wil toch naar de plant's van den val gaan," zeide mijn 
         man. „ Mijne verbeelding moge den lcwaden trek van den 
         novel eenigzins weer good maken. Wilt gij mode?" —Ge-
         melijk over de te leur geftelde verwachting, en ontevreden 
         met mijzelve, dat ft, in fpijt mijner geestelijlte wedergeboor-
         te op gisteren, nog feeds een broos werktuig in de hand der 
         werkelijkheid was, zeide ik: „ Neen! 1k zou mij, wanneer 
         ik het langgewenschte doel zoo nabij was, flecks nog meer 
         ergeren." — „ Dat zult gij niet! Welligt: — doch ik wil u 
         diet misleiden." — „ Gij weer," zoo brak mijn verdriet thans 
         los, „ gij weet, ik kan geencn nevel verdragen — noch in 
         de diepte noch in de hoogte, noch in proza noch in verzen, 
         noch in Schafhaufen noch aan den Rijn - val." „ Maar 
         men ziet mogelijk, fchoon ook door eenen zwaren fluijer, 
         Poch iets." — „ Ik voor mijn deel," antwoordde ik , „ zie 
         alle voorwerpen gaarne klaar en duidelijk in de geflalte, zoo 
         als ze God voor mijne gezonde oogen gefchapen heeft. Ga 
         alleen, lieve man, en behelp u zoo goed gij kunt." — JIij 
         Pam hoed en flok, eenigzins langzaam, en zag mij, als bid- 
         dend, aan. —Ik bezon mij, en reikte hem den arm, terwijl ik
                                 N n y                    dacht:

        534-fl8 RIJNVAL IIIJ SCHAFHAUtEN.

        dacht: „ Hebt gij niet dikwijls oorden betreden, waar een 
        groot veriehijnfel iets verhevens gcwerkt had, en zijt in eer-
        bied of verrukking opgeheven geweest, fchoon gij noch ver- 
        fehijnfel, noch werking zaagt?" — Ik ging mede. Het be- 
        rouwde mij niet.
          Wij flonden aan den oever des Rsyns, nog eenige bonder(' 
        fchreden voor zijnen val. Wij fonden in dikke duisternis ge- 
        buld , in den onzaligen toeftand der ziele, die zonder licht 
         s. — Doch flechts voor eenen korten tijd: daar — hoe kan
            tt dat befchrijven? Had het iets van de werking eener 
        grootfche muzijk?... Wilt gij met de werken der ftervelingen 
        de werken des Oneindigen vergelijken? Wat ik hoorde, 
        was den donder gelijk, die, met het bruifen des geweldigen
                bij aanhoudendheid over ons hoofd rolt. Het werkte 
        ZOO op mijne ziel, dat ilt had mogen nedervallen en =bid- 
        den. Mijn man had zijnen arm om mij geflingerd, hield mij- 
        ne hand vast aan zijne burst gedrukt, en riep uit: God! 
        lot is groot! en ook wty zijn uw werk 1" — In een oogen- 
        blik werd het voorhangfel van elkander gefcheurd; eene hei- 
        lige item riep in mijn binnenfle: „ Er zij licht, en het was 
        iicht!" Snel, als blikfemfiralen, vlugtte de nevel, door de 
        pijIen der zon vervolgd, in het gebergte terug — en de Rijn 
        bevochtigde de bloemen aan den gindfchen oever.
          Vrij, in fife opgeruimdheid — het beeld onzer jeugd — 
        twain de fpiegelgladde frootti van Sc/ia'haufen nederwaarts, 
        ran beide zijden zijner baan door eerwaardige rotfen tegen 
        ilormen, gelijk wij door ernftige, maar lievende ouders, be- 
        fchnt. Niet vermoedende, war hem voor de deur fond, 
        fpeelden zijne golven, juist tegenover ons flandpunt, vrolijk 
        en dartel in mengvutdige bekoorlijke geflalten. Er verhie- 
        ven zich fleenen in verfchillende vormen uit de bedding van 
        den vloed; de zilveren golven fprongen tegen dezelven op, 
        en vonnden allerhande kleine, liefelijke kaskaden, ieder met 
        een' krans van de levendige kleuren der gebrokene zonnefira- 
        len omringd. — En nu — eenige fchreden verder: daar• fort. 
        to het vrolijIte, onbefchrijfelijk fchoone !even — diep, diep 
        in den afgrond neder! Met ontzettende kracht vlogen de ver- 
        brijzelde golven, als tie vertwijfehng, tegen de wolken op! — 
        Opgelost in ftof, zonken zij, der zonne tegenover, met den 
        heerlijken boog des vredes als met de kroon der overwin- 
        ning verfierd, in het Rifle dal neder, am andere golven to vor

                        bE RIJNVAL 1311 sCHAFITAMEN.               53"S
        vormen, andere velden te zegenen, en andere bloemen to 
        kusfen.


            DE PANTOFFEL - TAKTIEK , OF DE KUNST OAT DE MANNE3 
                         ONDER HET JUK TE BRENGEN.
                        (rCIVOlg Ca hot van bl. 497.)

         Nergens in de natuur taken de ulterflen elkander inniger data 
         in de vrbuwelijke keel, ten ware men het vrouwelijk getnoed 
         uitzonderde. Zij is even gefchikt, om do hardfle en raauwfte 
         wanklanken, als de zachtfte en zoetfte welluidendheden voort 
         te brengen. In beide gevallen is zij een zeer werkzaam wa- 
         pen, wanneer iij met beleid 'tegen het mannelijk oor gerigt 
         words.
           Er zijn zekere fnijdende en feherpgepunte flnitjestoonen, 
         welke het flerkfte ttommelvlies in that zijn te doorboren, erl
         den man flechts de keuze laten tusfchen verdooving en fnelle 
         vlugt. Zijn wij nu door de natuur met eene aldus georgani• 
         feerde keel uitgerust, zoo moeten wij denzeli'den regel in 
         acht nemen, welken ik voor het gebruilc der tegen de oogen 
         en den news des mans gerigte wapenen heb voorgelchreven. 
         Wij moeten den bijfiand eener radde tong daarmede verbin- 
         den, en deze beide geallieerden even zoo krachtig als on- 
         verhoeds tegen den oproerigen eciitgenoot rigten. — Ifet 
         is waar, ik heb eenen halsflarrigen booswicht gekend, die 
         zich in zulke gevallen van een zeker tegengif bediende, daar
              zoodra zijne vrouw hare mondbatterij tegen hem fpelen 
         lict, eene kindertrompet en rateltje in beweging brags , en in
         diervoege het fnijdende der vrouwelijke keel eenigermate te 
         dempen en te verilompen wisr. Doch gewoonlijk nemen 
         de mannen in zulke gevallen liever de wijk , dan dat zij 
         zich aan het gevaar blootflellen, met dootheid of dolheid ge- 
         flagen te worden.
            Ook bij deze wapenfoort moot ik, intusfchen, bet boven 
         gezegde herhalen, dat zij bet teedere en met regt zoo ge- 
         naamde fchoone geflacht ter ontfiering ilrekt, en flechts die-
         genen is aan te bevelen, welke zich niet boven de,eathego- 
         rie der viSawijVen kunnen verheffen.
            Schooner en glansrijker is de zege der pantofFel, wanneer d

         536               BE PANTOFFEL-TAKTIE/C.
        de vrouwelijke keel met de tooverij van Filomele op het 
        mannelijke oor werkt. Niets is zinrijker bedacht dan de fa- 
        bel van de Sirenen en de reisgenooten van ULYSSES. Gelijk 
        dezen, door de zoete tremblanren dier melodicuze zeemon- 
        Hers, van het boord des (chips in de ondiepte gelokt wer- 
        den, zoo zijn ook wij in that, door de betoovering onzer 
        Item, den echtgenoot van zijne ingebeelde hoogte in den af- 
        grond der pantoffel - heerfchappije neder te rukken. En inder- 
        daad, ik zou den ongevoeligen willen zien, die niet zijnen 
        jaatften daalder voor eene Turkfche fhawl weggaf, die niet 
        zijnen laatften zilveren lepel voor eene Merinos verzette, en 
        zijn' goeden naam daarbij, wanncer wij onze bede met de 
        fluittoonen eener MARA en CATALANI voordragen! Het 
        doet mij daarom fleeds eene regt innige vreugde, wanneer ik 
        getuige der zege ben, welke bier of daar eene Sirene op de 
        bedenkelijkheden en koude redegronden hares mans behaalt; 
        en, zoo menig rijke wellusteling de vrijheid of de deugd 
        eener fchoone vrouwe door zijn metaal waant te koopen, 
        zoo kunnen wij met grooter regt beweren, dat wij de vrij- 
        -kid, de deugd, en zelfs de rede der mans door bet metaal 
        nnzer kele weten om te koopen.
           Hoe no dit wapen te gebruiken zij, zal ik terftond aan. 
        toonen, daar ik tot de hoogere vrouwelijke taktiek overga, 
        namelijk tot de kunst om de mannen te bekirren, te betoo- 
        veren, te ontwapenen, te boeijen, en geboeid under de pan.- 
        toilet te brengen.
           De grondflag dezer hoogere krijgskunst is de vrouvvelijka 
        fewonheid. Zij is dat wapen, hetwelk het vrouwelijke gellacht 
        altijd van de zege over het mannelijke verzekeren zal. De 
        =wile kannibaal wordt door haar verzacht en getemd; en, 
        zoo HERCULES zijne knods en zijne leeuwenhuid wegwierp 
        en een fpinrokken aangreep om haar te huldigen, zoo RI- 
        NALDO'S kracht door ARMIDA'S bekoorlijkheden vastgetoo- 
        verd wierd, ja zoo de moordzuchtige MARS zelf in de 
        banden van c YT H EREA fmachtte, dan ken ik niets, het- 
        geen de kracht der fchoonheid treffender verzinnelijkt, ten zij
        misfchien de allegorie van den leeuw, op wiens rug de kleine 
        fcherpfchutter AMOR rijdt.
           Dan, vergeten wij toch niet, mijne bekoorlijken! dat de 
         fehoouheid een dood kapitaal is, wanneer wij daarmede nietto

                tat PANTOFTEL-TAIMIEL 537
      re woelreren, wanneer wij ze flier tot eene munt weten te 
      ltempelen, waarmede wij de vrijheid der mannen koopen. 
       Wat zeg ik? Een dood kapitaal? Ach, mijne vriendinnent
       Schoonheid, zoodra zij niet met flimheid gepaard .gaat, 
      gelijkt een doodelijk wapen in de handen. eens onervaren 
      kinds, hetwelk zich maar al te gemakkelijk tegen deszelfs ei• 
      gene borst rigt. — o, Laat bet zich diep in uwe zachte
      len inprenten, mijne jongere vriendinnen I dat er geen verder- 
      felijker gefchenk hemels, geen grooter vloek beftaat, dan 
      juist die onergdenkende fchoonheid, welke geene Argusoogige 
      flimheid tot wachter heeft. Want gelijk de gejaagde ree, 
      gelijk de onnoozele duif, words zij van elle jagers met net- 
      ten omzet; alle mannen, begeerig naar vangst en buit, ver- 
      klaren haar den oorlog.
       De flimheid alzoo is het, welke met de fchoonheid in vere 
      bond moet treden, niet alleen om haar tegen aanvallen te be- 
      hoeden , maar ook om haar de zege te helpen bevechten. En 
      juist de regelen dezer vrouwelijke flimheid zijn het, welke 
      ik duns, onder den titel: vrouwelijke temkunst, toegepaste 
      koketterij, of pantoffel-taktiek in den hoogeren tin, zal voor- 
      dragen.
       Het ganfche geheim der vrouwelijke temkunst berust op 
      de grondflelling: Werp de fchoonheid den wellustigen man 
      niet als een lekker beetje voor , maar berchouw ze als een 
      lokaas om de mannen te vangen."
       Bedenkt , mijne jonge vriendinnen! dat verzadiging het graf 
      der liefde is. — Laat uwe mans dear= meer fmnchten dan 
      zwelgen„ meer begeeren dan genieten ; en, wanneer gij hun 
      genieten laat, zoo vergunt hun flechts , aan den beker des 
      genots te leppen, niet, denzelven met voile teugen to ledi- 
      gen. — Eene fchoone vrouw, die zoo dwaas of hartstogte- 
      lijk is, Karen man tot zwelgerij te verwennen, gelijkt eenen 
      onzinnigen verkwister, die het zijne in eene week glad uit- 
      geeft, en voor den overigen langen levenstijd gebrek lijden. 
      of bij anderen borgen moot. Zoo oogst ook zij voor den 
      geheelen overigen huwelijkstijd niets dan onverfchilligheid, 
      verveling, walging en verdriet; de nimbus harer fchoonheid 
      is verdwenen ; aan het genot is de fans, aan de bekoorlijk- 
      held de prikkel, aan het vrouwelijlc wapentuig de punt ont- 
      nomen; met an woord: zulk eene dwaze vrouw heeft zich- 
      Zelve onewapend, hare heerfcbappij ligtzinnigerwijze nit de 
                                      ban-

         538             zpt PANToFFEL- TAKTI204
         harden gegeven, en zich tegen de majesteit der pantoffel gro• 
         velijk bezondigd. Gij moet met uwe gunstbewijzen woeke. 
         ten, mime jonge vriendinnen! Gij moet over uwe aandoenin- 
         gen waken en heerfchen. Iedere blik , iedere zucht, iedere 
         handdruk, iedere kus zij een welberekende aanval op de vrij- 
         held des mans. Eenen ftormenden aanval moet gij lang door 
         het zegerijk geweld uwer oogen afkeeren; den boogften prije 
         der liefde flechts den geknield biddenden toeitaan, die onbe- 
         paalde onderwerping belooft, de heerfchappij der pantoffel 
         plegtig erkent, en door dierbare offers en onderpanden garan- 
         deert. Zoo zult gij voor den man deeds in de glorie der 
         fehbonheid pralen, fchoon oak de grilfel des tijds reeds
             voren in uwe gladde wangen gegroefd heeft.
           En nu nog eenige bijzondere taktifche regelen en gehei- 
         Men.
          De ziel cier vrouwelijke temkungt is de kunst om te be. 
         driegen, of de veinskunst. Veinzerij is de dochter der flint. 
         heid; of veeleer, zonder haar is de flimheid een onding. Het 
         20U niet moeijelijk vallen, deze fle/ling even zoo fcherpzin- 
         nig als geleerd nit elkander te zetten. Doch het is te ho- 
         pen, dat mijne fchoonen van hare waarbeid te innig doom 
         drongen zijn, dan dat ik zon noodig hebben, mij bij zoo in 
         het oog loopende praemisfen op te houden. Dit alzoo aan- 
         genomen zijnde, is de vraag: hoe bedriegt men de mans?
          Om dit doel te bereiken, moeten wij ons, voor alle din- 
         gen, van twee magtige bondgenooten verzekeren. Doze zijn de 
         trotschheid en de ijdelheid des mans. De cane winnen wij 
        zeer ligt door de, reeds boven gemelde, kunstgreep, dat wij 
        den man, terwijl wij hem regeren, Heeds in de meening hou. 
        den, dat hij ons regeert; dat wij derhalve alle offers, welke 
        hij ons moet brengen, niet als blijken zijner gehoorzaamheid, 
        maar als blijken zijner grootmeedigheid , niet op eenen gebie- 
        denden, maar op eenen vleijenden, biddenden coon, van hem 
        vorderen. — Doch zijne ijdelheid koopen wij daardoor om, 
        dat wij hem in den waan verflerken, dat al oils fireven flechts 
        daarheen gerigt is, hem te behagen; dat zijne liefde de c6ni- 
        ge afgod aan welken wij ons met lijf en ziele offeren. Heb- 
        ben wij ons dus van de Hooge Geallieerden verzekerd, zoo 
        trekken wij met alle wapenen der fchoonheid tegen hem te 
        velde, en de zege kan niet lang twijfelachtig blijven.
          Laten wij de zaak door co voorbeeld ophelderen.Wij

                           )Z PANTOFFEL - TAKTIEL,                   539

          Wij wenfelfen een nieuw, kostbaar kleed, een modern fer- 
        vies, een elegant rijtuig, of iets dergelijks, te bezitten. On_ 
        ze wensch vindt in de eigenzinnigheid des mans, in zijne be. 
        rekenende gierigheid, cenen hardnekitigen wederfland. Hoe vat- 
        ten wij het aan, oin onzen wit door te zetten?
          Vooreerst rukken wij met de geheele tlerkte der vrouwelij- 
        ke welfprekendheid tegen hem aan, flePen alle de grondenia 
        flagorde, waarom wij bij die en die niet kunnen achterflaan enz. 
        enz. enz. , verfterken ze door de ganfehe 4racht der welluidend- 
        heid, waarvoor onze dem vatbaar is , door die zoet indrin- 
        gende accenten, welke onze bede zoo onweerftaalelijk ma. 
        ken, inzonderheid ;vanneer wij ze in de aanfpraak: mijn
        ye, goede man! :nun eenige, zoete engel! mijn beste jon- 
        gen! en dergelijke gebruikelijke liefdetitels kleec.en, .__ to ge
        lijk laten wij eenige brandraketten nit onze oogen op hem 
        fpelen. Doen dezen nog geene werking, zoo breken wij met 
        bet zwaar gefchut tegen het centrum op, en branden een' 
        kus op zijne Lipper Blijft hij desniettemin in zijne oude 
        !;telling, zoo laten wij eene verdekte batterij van zuchten te- 
        gen ziju hart fpelen. Thans , eindelijk, is hij gereed om te 
        kapituleren, kust onze hand, vrangt verfchooning voor de aan- 
        gedane beleediging, en fmeekt om vergeving en amnestie. — 
        Toegeflaan; en cello teedere omarming is de prijs zijner ge- 
        hoorzaamheid. — Zoo, mijne vriendinnen! moet hij ieder gunst- 
        bewijs door offers koopen. Zoo, mijne vriendinnen! moeten 
        wij de wapens der fchoonheid gebruiken, om der pantoffel 
        heeds nieuwe zegeteekenen te bevechten.
          Doch gefleld, alle ooze kunstgrepen lijden fchipbreuk op 
        de fleenharde onverzettelijkheid des mans. Dan, mijne lie. 
        yen! blijft ons niers meer over, dan ooze referees te does 
        opmarcheren, en eenen beflisfenden flag tegen eene nog onbe- 
        zette zwakke zijde des vijands te wagen ik meen, zijn 
        medelijden. De referves bed= in tranen, flaauwten, zenuw- 
        trekkingen en krampen, welke wij in flornunarsch tegen hem 
        doen aanrukken.
          En met deze wapenen, mijne vriendinnen! zegevieren wij 
        gewisfelijk, zelfs thin, wanneer ons de wapenen der fellow}, 
        teid mangelen.
          Laten wij ons ook geenszins door de eerfte, mislukte proe,- 
        re affclirikken, maar toonen wij oils even groot in ons 1aat-
                                                                      ilR

        540          Dr PANTOFFEL - TAIMYR,
        fie wapentuig, aanhoudendheid en volharding, zoo zullen wit 
        gewis eindelijk het fchoone doel bereiken.
         Dit, mijne beminnelijken! zijn de grondftellingen der toe- 
        gepaste vrouwelijke taktiek, welke ik u beloofde voor to dra- 
        dragon. En bier fink ik deze vooriezing met den opregten 
        wensch, dat zij dienen moge, om de heerfchappij der pantof- 
        fel fpoedig over de ganfche garde to verbreiden!
        WM,                              ••^^••••••^y0.1.01,41.
              WIDER HOLM'S REIZE NAAR ZIJNE KINDERM

                   (Vervolg flat Vag bl. 505.)

          Toen ik destijds van het Lohinenfelzer Confistorie aane 
        gelleld en bevestigd geworden was, en bier doorreisde," be- 
        gon thans vader n o L nZ , „ dacht ik weinig , dat ems eene 
        dochter van mij Dominesvrouw op deze rijke ftandplaats zou 
        -worden. 1k herinner het mij nog zeer wel, als ik over de 
        fchoone kerkelanden reed, dat de voerman tegen mg zeide: 
        „ Zoo verre gij bier zien kunt, behoort alles den Dornind." 
        Dit geheeie oord beviel mij zoo wel, dat ik met eene zeke- 
        re inwendige vreugde door bet dorp en door de rijke dalen 
        reed. — o Beer, hoe heerlijk 'leidt gij alle onze wegen! Had 
        ik clestijds als Subtlitut mij dat alles verbeelden kunnen? Be- 
        zwaariijk had ik dengenen geloofd, die mij de menigte van 
        weldaden voorgehouden had, welke mij de Algoede alreeds 
        bewezen heeft, en nog bewijst. Weet gij nog, mijn kind, 
        hoe wij onze RIEKJE herwaarts geleidden? Toen Het ik mij 
        op die plaatfen brengen, waar de weg , dies ik toenmaale 
        reed, voorbij leidt. Met dankbare tranen overdacht ik den 
        tijd , die tot daartoe verloopen was. Ell Clans, hoe vcel is 
        niet —"
         „ Zie, zie toch dat is zekerlijk mister! " viol thans de 
        rtentmeesters vrouw hem in de rode. Zij zag iemand aan 
        het vernier der pastorij met een' dock wenken. In flerkeren 
        draf reed nu de koetfier op bet clorp aan , en Hans volgde 
        zonder SIGISMUND'S herinnering na.
         Minder luidruchtig was bier de vcrwelkoming, clan in Gov 
        lau. Met eenen bedaarden glimlach kwam Domino GRosz, 
        RIEKJE'S man, de gasten tegen; en n EKJE, het zachte, 
        kartelijke wijfje, liet eenige tranen der vreugde vallen. Slechts

                VADER HOLM'S REJZZ NAAR ZIJNE KINDEREN. 541

         hare beide dochters, fchoon als de gezellinnen der Bevallig- 
         beden, wierpen zich met meer jeugdig vuur in de armen ha- 
         zer grootouderen. Zij naderden beide langzamerhand de jaren 
         tier huwbaarheid; want D o ORTJE was clertien, en s Erji 
         rwaalf jaren. Vandaar lag in Naar doen ten deele nog de kin- 
         derlijke ergeloosheid, en het onnadenkend toegeven aan leder 
         voorkomend vermaak, ten deele het ontwaken, voor oogen= 
         blikken, van een dieper gevoel, enkele herinneringen der be- 
         vallige fchaamte, waarfchuwingen harer eigene, zich ontwik- 
         lielende, rede, en fprekender blijken hater kunne, ten dm- 
         21e1I van het zich vormende karakter.
           Het was eene treffelijke groep, als deze beide engelen aan
            armen der goedhartige ouden hingen, en hare ongeveins- 
         tie liefkozingen hun zeiden, welke aandoeningen hare harten 
         vervulden, en hoezeer de toekOmst de aanhankelijkheid van 
         Karen :lard en de nog vastere zamenknooping der natuurIljke 
         bander tot het fchoonfie genot zou doen gedijen. G us- 
         TAAr was de 66nige, die, door de fpoor van jeugdige ge- 
         ielligheid aangezet, meer vrcugde over de aankomst van A U- 
         GUs T, dan over die der ouden, ondervond. Beide knapen, 
        .200 geheel in jaren en neigingen elkander gelijk, hadden het 
         'erbond des volkomenen vertrouwens terflond aangegaan, en 
         waren reeds. verre in de mededeeling van , kinderlijke fpelen 
        gevorderd, wen GUSTAAF herinnerd werd, zijne grootou- 
         ders en tante en omit te verwelkomen.
          Lag de grond in bet karakter van Domin6 c R o s z en Ztilla 
        gezins over het     , of wenschte flechts vader
        bier in 011gard eene iliilere vreugde des harte, dan gisteren 
        in Goszlau, to genieten? genoeg, hij fcheen bij zijne intrede 
        in de pastorij Met volkomen te vreden te zijn, bier ook twee 
        fasten to vinden. Waarfchijnlijk wilde hij den dag van heden 
        alleen in den kring zijner familie doorbrengen, welke than
        condom hem verzameld was; daarom trok hij zijne dochter 
        ter zijde, en zeide heimelijk tegen haar: „ Ik had ]lever ge- 
        wenscht, u met uwe familie alleen te vinden. Wie zijn die 
        twee Jufvrouwen?" Daarop nam de goedhartige dochter 
        vriendelijk, doch met zigtbare verlegenheid, de hand hares 
        vaders, en antwoordde: „ Het is moeder en dochter. Dock 
        ik ben verzekerd, dat gij beide, van wege haar voortrefrelijk 
        karakter, zult lief krijgen."
          If En hoe heeten zij?"
          DIENGELW. 1816. NO. IL     0 4.)

     542        VADER notm's REIZE
      „ Beste vader, (rood wordende) bet doet mij Teed, u den 
     naam te moeten verzwijgen. Zij hebben het tot eene voor- 
     waarde gemaakt, en ik heb mijn woord gegeven."
      „   zonderling!"
      „ Zoo veel kan ik u zeggen, dat zij de wedime cells In- 
     fpectors is."
      „ Zoo zij wigtige redenen hebbe om onbekend te blijven, 
     dring ik op gene verdere verklaring."
      „ Zij zijn wigtig, of liever planmatig. Doch daarbij kan 
     ik u nog met vertrouwen zeggen, dat gij door hare tegen- 
     woordigheid in het minfle niet gehinderd words, geheel naar 
     de wenfchen uws barte te handelen. Ilc kan nit zuivere over. 
     tuiging zeggen, dat ik de moeder even zoo hoop achte, als 
     ik de dochter, gelijk eene zuster, lief hcb."
      „ Goed, RI E ic)e; nn verlang ik niets meer te weten."
      RIETIJE fcheen deze navrage van Karen vader verwacht te 
     hebben, en desgelijks de Infpectors - vrouw benevens ha- 
     re dochter. Zij zagen elkander zoo veelbeduidend aan, en
      IEKJE fcheen met haren bilk te kennen te willen geven, 
     dat zij van kant klaar was, doch dat zij ten aanzien van 
     hare moeder nog eenige vrees koesterde. Doch bet gelnkkig 
     Coeval onderfteunde haar ongelijk veel beter, dan zij verwacht 
     had. Het hart der goede grootmoeder werd door het zoete 
     aanhangen barer kleinkinderen te zeer bezig gehouden; en al- 
     zoo werd het RIE Kin ligt, hare vragen naar de gasten vlug-
     tig beantwoorden. Zij hield zich te vreden met den titel: 
     Illevrotni, de Infpectorin, en de dochter Julvroulp Leoro 
     DINE te kunnen noemen; want de jonge wcreld rondom 
     haar, hare kleinkinderen, hadcien reeds weder cene menigte 
     vragen aan haar gedaan, die zij to beantwoorden had. Bij- 
     zonder vroegen haar de meisjes , p o on Tje en BETJE, on- 
     ophoudelijk mar de bruid van oom: of zij groot en lang 
     was? hoe zij heette? of zij heel aanzienlijk was? of zij heel 
     veel geleerd had? en of zij ook wel zoo vertrouwelijk met 
     haar fpreken zou?
      Op alle deze vragen kon zekerlijk de goede grootmoeder 
     niets bepaalds antwoorden; want zij zclve kende tot hiertoe 
     de bruid hares zoons, perfoonlijk, even zoo min als vader 
     Ii o I. maar nit de fchilderij, welke zij den kinderen van 
     de bruid ontwierp , zag men ten klaarfle, hoezeer haar hart 
      olkomen over de keuze hares zoons te vreden was, en hoe-
                                   zeer

                               NAM: VINE KINDEREN.                         54
         zeer hare verbeelding zichzelve het aanminnigfte beeld ge.. 
        fchetst had. „ Zij is niet al te groot ," vertelde zij.
            „ o, Oat is goed, dat is goed!" vielen de meisjes haar in.
            „ Maar zij zuu cr zeer goed uitzien, en heeft een voor- 
         treffelijk hart. Hare moeder heeft zij nooit onaangenaamheid 
         aaugedaan; en al/es, neat een meisje tot de huishonding te 
         'weten noodig heeft, dat weet zij ook."
            DooRT IE. Dan heeft oom haar zeker heel lief.
            „ Good kind ! dat kunt gij ligt denken; hij bemint hear 
         als zijn leven."
            BETJ E. Wij willen hear ook refit lief hebben, als zij zoo 
         good is.
            „  Hebt haar nu reeds lief, mijne kinders !"
            B ET,I E. Gij zijn ook wel heel goed op ham.?
            D o OR T J E. Wat of gij wonderlijk vragen kunt!
            B ET JE. (Hare grootmoeder omhelzende:) Zult gij ons 
         Sian in het vervolg ook nog liefhebben?
            „ o Ja, zoo gij goed             maar zou ik dan ook de bruid 
         niet liefhebben?"
            B ETJ E. Ja — maar 
            „       ziet gij! o, Mijn hart verbiijdt zich zoo zeer, haar 
         to zullen zien, als ik mij verblijde, u te zien."
            LEOPOLDINE, die op eenigen affland, met hare moeder 
         en RIERJE, near haar geluisterd had, kwam thins met gloei- 
         jende wangen haastig op haar toe. In hare oogen blonken 
         tranen. Zij greep de hand der grootmoeder, kuste die, en 
         zeide met cone zeer geroerde item: „ Hoe gelukkig moet de 
         bruid van uw' zoon worden!" IJlings keerde zij zich dear- 
         op van hear af, en verliet feel de kamer. De Infpeetors- 
         vrouw en it I It s JE waren desgelijks zeer bewogen.
            Door LEOPOLDINE's gedrag was nu de overgang tot eene, 
         hartelijker gemeenzaamheid tusfehen grootmoeder en de In- 
         fpectors-vromv gebaand.— „De Hemel hecfc mejufvrouw uwe 
         dochter niet flechts met ligehamelijke voorregten gezegend
         zeide gene, „ maar ook met con deelnemend, gevoclig hart. 
         o, Het is een groot gelult, als orders daarvan overtuigd kun- 
         nen zijn! Ik hob vier kinderen, en, God zij dank! ieder ver- 
         vult rijkelijk mijne Reeds gekoesterde wenfchen. Drie der- 
         zelven zijn gehuwd, en hebben zoo gelukkig gekozen, dat 
         ik door mijne aangetrouwde kinderen, als moeder, nog ge- 
         lukkiger geworden ben. Slechts iniju jongae -.coon is nog
                                        0 o 4                            9Vgr

        44                  VADER. 110LM'S REIZZ
         over, en juist, gelijk gij welligt van mijne dochter zult 
         hoord hebben, van voornemen zich te verbinden. Wij 
         thans op reis tot de verloving. Ach! zoo zeer ik mij ver- 
         heug, mijne laatfte behuwddochcer in AMALIA ANGLER. 
         te leeren kennen, en hoe grooc ook, naar de fchildering van 
         mijn/ zoon, mijno verwachtingea zijn, zoo, fmeek ik toch 
         God vuriglijk; dat doze verbindtcnis ook in de toekomst tot 
         geluk mijns zoons en zijner bruid ftrekken moge. De lief- 
         Ade, zegt men, is d.kwijls blind. Hij kon zich in haar, zij 
         in hem bcdrogen hebben. Ilr oaken derhalve niet, zoo ik 
         n de bruid van mijn' zoon een meisje vind, als -owe doch- 
         ler is, dan zal ik mij verheugen : want zutko enkele trekkeu
         van een good hart maken ons fpoedig met de voortreffelije- 
         held des ganfchen karakters bekend."
           Grootmoeder was, gedurende het gefprek met de Inipec- 
         tors -vrouw, ten laattle met haar geheel alleen in de kamer 
         gebleven. R IEKI z had zich om huisfelijke bezigheden ver- 
         %vijderd; den kinderen was haar gefprek te ernflig geworden,
         en vader H o L M was met zijn' zoon en behuwdzoon in den 
         tuin gegaan, om aldaar eel] landhuishoudkundig onderwerp te 
         verhandelen. Eindelijk verried her vrolijke, luide gefprek 
         hunne terugkomst. Zij openden de deur, en fprongen jui- 
         chend op grootmoeder aan. Achter hen Imam vader u o LM, 
         die vriendelijk lagchend LEOPOLDINE geleidde; en deu 
         arein befloot de Rentmeester met Doming GROSZ.
           „ Wel, wel, gij doer iramers, alsof gij tot de familie be-
         hoordet „" zeide hare moeder tegen LEOPOLDINE. „ Wise 
         ik niet joist, dat mijnheer de zoon bruidegom is, ik zou 
         bijna gelooven, dat gij andere oogmerken hadt, daar gij u 
         bijzonder aan het hoofd der fanlike aanfluit."
           „ o, Moeder!" riep met helder ftralende oogen de doch- 
         ter, en zonk in hare armen.
             En ik had niet gedacht, dat grootvader jegens jonge 
         melsjes nog zoo aardig zijn kon, die hem overigens geheel 
         vreemd zijn," zeide fchertfend de grootmoeder.
           „ Niet meer vreemd," bernant vader 11.0 LM, en zijn blik 
         rustte met innig welgevallen op LEOPOLDINE'S bekoorlijke 
         geftalte. „ Wij kennen elkauder nu al genoeg, om ons voor- 
         taan vrienden te noemen."
           Men fchertfle nog eene poos over en weder; doch het 
         fcheen, alsof van de; kant van LEOPOLDINE en hare moe-   der

                 NAAR ZIJNE EINITEREN. 545
        2ich veel ernfrig gevoel onder de fcherts mengde. Het 
      meisje fprak met zoo veel vertronwelijke hartelijkheid, en met 
      eene levendigheid, die eenen ailedaagfchtn gast zelden eigen 
      is; en de moeder fcheen door de weder:eerige toenadering 
      der grootouders met hare doc ,ter tot ee Itemming gebragr 
      te zijn, welke, hale woorden ci! hording, van fcherts bene- 
      mende, in hare gelprekken des te meer woar gevoel leide.
       Men gebruikte vrij loot bet middagmaal; en de Infpectors- 
      vrouw brak, na verloop van een uur, het gefprek, dat zich 
      zoo ligt, zoo ongezecht bij alien voottfpoq, daardoor of, 
      dot zij jufvrouw okosz en hare dochter door eenen wen
      te kennen gaf, dot bet tijd om re gain was. Doch wader 
      m o L M was zoo geheel in het gefprek , dot RIEK- 
      JE hem vriendelijk de oorzaak van het opi oar melden moest.
       „ Gij wilt ons verlaten?" vroeg hij met verwondering, 
      „ en ontaeemt ons LEOPOL DINE oolt?"
       Er onitiond nu een wederkeerig bidden en ontfchuldigeft. 
      Doch de Infpectors-vrouw zeide, het was hoar niet mogelijk, 
      longer blijven, doordien zij noodzakeiijk vandaag naar hula 
      moest; en door" vader nor. m, bebalve van zijne vrouw zich 
      door zijne kinderen niet onderil-eund zag, zoo nam hij van 
      moeder en dochter met zigtbare fpijt afficheid, omdat het 
      hem niet gelitkt was, hoar longer in bet gezelfchap tehoutlen.
       Nadenkend fond hij aan het venfter, als LEOPOLDI NE 
      met hare moeder reeds eene poos weg was. Eindelijk zeide 
      hij tegen grootmoeder, die naast hem kwam flan: Ik had 
      niet gedacht, dot mij dat meisje zoo innemen zou; moor die 
      opene goedheid van hart, het inzigt, waarmede zij fprak, 
      .hoar vriendelijk aanfluicen zonder zich op te dringen, en de 
      liefde tot waarheid en deugd, welke zij in hare gefprekken 
      zoo duidelijk toonde, — dat alles heeft hair mij dierbaar ge- 
      maakt: ik heb het zelden zoo vereenigd gevonden."
       • Ik ook, vaderlief," antwoordde zijne vrouw.
       „ Het is mij, zou ilt boast zeggen, niet lief, dat wij hoar 
      joist no hebben leeren kennen. De bruid van onzen zoon zal 
      bij ons verliezen, zoo zij dit meisje niet evenare; en dat 
      kan zij zeker niet."
         Gij goat wat te ver."
       „ Gij hebt gelijk; ook hebben wij Been rigt , te verlan, 
      gen, dat zij ons even zeer zoo bevallen, als zij onzen ZOOS 
                                         br
                       oOo3

      546           VADER HOLM'S RE=
      bevalt; !mar bedenk zelve, hoe zeer het meisje inneemr, 
       clear ook hare uitwendige gedaante zoo bevallig is." 
          Wie weet, wat wij in A MA LIA vinden."
        „. 1k hoop — eene goede, minnenswaardige perfoon. Doch, 
       reeds de omilandigheid,odat zij de dochter van eenen Super- 
       intendent is, maakt mij thans de zaak bedenkelijker dan voor- 
       been. Onze zoon is maar een dorppredikant."
        Lenige familfe-aangelegenheden, naar Welke hen thans hum. 
       rle kinderen vroegen, trokken eindelijk de beide oude lieden 
       van. de toegenegene beoordeeling van het lieve meisje af. De 
       deg verliep; en dear zich nu ook bet gezin van Domine, 
       G R os z bij de reizenden voegde, zoo waren de toerustingen 
       tot de reis omilagtiger. De morgenuren des volgenden
       verliepen fuel; ten zeven tare \men zij op weg naar

                        Hadelsbruck.

        Hoe nader zij deze pleats kwamen, zoo veel zigtbaarder 
       floeg het hart der oude vrouw hare jongfie dochter, hare 
       MARIA, tegen, die in dat fladje aan den koopman BRA- 
       BIC It getrouwd was. Partijdigheid kan wel der goede moe- 
       der ten aanzien barer kinderen niet te last gelegd worden; 
       meat eene grootere teederbeid had zij te alien tijde dezer 
       docker bewezen. Natuurlijke oorzaken hadden haar deartoe 
       aanleiding gegeven. MA R I A was haar laatite kind, dat haar 
       bij de geboorte en bij de opvoeding veel gekost had, dat 
       zelfs. thans nog in bet huwelijksleven hare moederlijke zorge 
       weer dan de overigen tot zich trok. Als kind bad mAR IA 
       veel geleden, en was tot in haren linwberen ouderdom onein. 
       dig teederder van ligchaam gebleven data de overigen; ais echt. 
       genoote had zij hare mile vrucht dood ter wereld gebragt, 
       en thans was zij van nieuws in gezegende omaandigheden. 
       Wie ontfchuldigt dos de liefderijke moeder niet?
         Hare gefprekken: „ hoe zollen wij ooze MARIA vin. 
       den? — zal God haar ditmaal bijaaan? — of zij nog het on- 
       gernek in de regter zijde hebben meg?" — en dcrgelijke, 
       trokken ook het hart hares mans van de vorige tooneelen, 
       zelfs van LEoPOLDINE aan wie hij verfcheidene
       onder weg vrienclelijk herdacht had , en rigteden bet bij nit- 
       liujting op de na op hander zijnde tegenwoordigheid. Zoo 
       reden zij eindelijk Hadedsbriwk in, en bet luide rammelen der
                                               drie

               NAM ZIJNE KINDERIN.$47
     arle wagons lokte deck vele ftedelingen aan het venfler, , deels 
     verried bet der goede in ARIA de aankomst der reizigers.
         trad met baron man bun tegen, en — verre waren ter- 
     aond bij bet eerde aanzien alle bezorgdheden der deelnemen. 
     de moeder en der overige geliefden. Zoo vIng, zoo mond 
     had men haar als mcisje niet gekend. Hare wangen waren 
     Diet block, /mar oog niet mat; gezondheid fprik nit iedere 
     beweging. — In cenige minuten was haar kleine, zindelijke 
     huisjc met de nangename gasten gevuld; de vrouwen en meis= 
     jes deelden terdond ondcrling de huisfelijke b2zigheden , 
     Welke in A rt I A daarcntegen hear niet wilde overiaten ; en 
     grootmoeder lict de beminde dochter niet nit hare banden, 
     voordat zij hoar in de flille binnenkamer de geheimen hairs 
     tegenwoordigen bevindens mcdegedeeld had.
      MA 1:IA's welvareudheid vethiel de vrolijke lemming des 
     ganichen gezelfchaps tot men nog hoogeren trap. Zoo en g 
     colt de ruimte voor dit =nal gasten was, zoo vergenoegd en 
     vrolijk was toch ieder. De harmonifche geestgelleltenis vet. 
     eenigde hen alien tot cell gelukkig geheel. Had men. niet des 
     volgenden daags den laatften togt naar Siegmansdorf tot bet 
     verlovingsfecst willen doen , en was niet hunne gezamenlijke 
     aankomst reeds to voren gemeld geworden, zij hadden gewis 
     alien, in plants van 66nen, ten minae twee nachten in doze 
     vreedzame woning doorgebragt.
      Reeds flonden des dangs danrop de wagons voor de deur; 
     reeds pakte men op, g,cdurende dat grootmoeder van den 
     eenen koetlier tot den anderen ging, en hun op bet drin. 
     gendfle bevnl, yarning toch niet fuel to rijden, dewijl hare 
     docbter in hare omflandigheden langzaam rijden mocst, — als 
     eon beer to pao,rd over de markt kwam, en bij den koopman 
     B RA n I C IC nfileeg. De beledde man kwam hem torftond te- 
     gen , en bragt hem binncn. Ilet was de JIM' VAN WA 1.1.• 
     HEIM, aan Wien BRABICK vole zaden vcrkocht.
      Grootmocder keerde juist van den Iaatften koetfier in buis 
     terng , als zij do ftem van baron man in do uitdrukking der 
     hoogfte vreugde vernam. ZU trod under. „ a God," riep de 
     grijsaard , en drukte den Heer V A N WALLIIEIM aan
     hart — „ dat ik n bier wederzie! o, Doze vreugde, neon, 
     deze dacht ik niet to geniete n !"
     „ Waardige grijsand!" antwoordde VAN %V ALLHEm ge- 
    Xoerd.
                  Oo            Komi

    548      VAOER 4101.1%17S ItE121‘
      Kom! kali" voer vader H o L nI voort, toen de antic 
    vrouw binnentrad: „ Zie, dat is de Heer VAN WALLREIM, 
    Wiens onderwijzer ik eenmaal was, die als kind mij zoo vele     vreugde verfchaft heeft, en die nu de weldoener van mijul 
    vreugde verfchaft heeft, en die nu de weldoener van mijul 
    zoon geworden is!"
      Gij flaat deze dead te hoog aan ," zeide gene. 
     Grootmoeder. o Neon, neen; bet is veel, wat gij aal/ 
    zen zoon gedaan hebt!
     Vad.  Veel, zetr veel! (De tranen blonken in zijnen 
    grijzen wimper.)
     VAN WALLHEIM. Wien had ik de plants beter kun- 
    nen geven, dan den edelen zoon Bens zoo waardigen grijs- 
    aarcls?
     Grootmaeder. Onze jongfle zoon lag ons nog zeer aan het 
    hart.
     vad.   Gnat gij mode near de verloving?
     VAN WALLIIBIM. Ik heb het mijnen vriend, uwcn zoon, 
    beloofd. Ik ben getuige zijner fchoone keus.
     Vad. II oLm. o God, wilt doer gij aan mij!
     Het mannelijk gedeelte des gezelfchaps, dat deze fchoone 
    groep omringde, zag ernflig en met diep gevoel voor zich 
    heen; het vrouwelijke fchreide, en de kinderen befchouwden,     met fprakeloos aanftaren, hots grootvader, deels den vreem- 
    met fprakeloos aanftaren, hots grootvader, deels den vreem-     den man, en wisten zich de toedragt der zake niet te ver- 
    den man, en wisten zich de toedragt der zake niet te ver- 
    klaren. Het was een tooneel , zoo als het maar zelden op 
    aardc voorkomt, en z, 0 als het de verbeelding gewoonlijk 
    in de velden der verheerlijkten verplantst. Doch , te magtig    waren deze fchoone — ach, zoo zeldzame nitbarflingen der 
    waren deze fchoone — ach, zoo zeldzame nitbarflingen der 
    regt menfchelijke aandoeningen, dan dat zij tang in gelijke     tlerktc hadden kunnen voortwerken. De grootouders moos- 
    tlerktc hadden kunnen voortwerken. De grootouders moos- 
    ten voor eenige oogenblikken nederzitten ovaardoor de ove- 
    rigen tijd verltregen, oin den Heer VAN WALLI1EIM met 
    meerdere bedaardheid lumen dank to betuigen. Ilij rukte 
    zich eindelijk pet een 'got hart nit het midden der goede 
    menfchen, en zijn kort affchcid lict hen do verzekering na,     hoe zeer hij zich verheugde, hen alien op het verlovingsfem 
    hoe zeer hij zich verheugde, hen alien op het verlovingsfem     van morgen to zullen wederzien.
    van morgen to zullen wederzien.
     Daar do reis mar Siegmawdorf niet zeer tang was, en 
    de Rentmeesters-vrouw en MARIA inzonderheid de
      betrekkingen van den Ileer VA N WAL L HE I M WelISChten
                              to

                       NAAR. ZIJNE laNDEUNk          V9
         to interi , zoo deelde hun vader eer 2ij in den, Way 
         len gingen , kortelijk nog het volgende mede:.
            Toen ik huisonderwijzer bij hem was, bezaten zijne 
         °utters verfcheidene goederen aan de Silezifche grenzen. Met 
         liefde hinges zij aan dezen Unigen zoon, doch verweekelijk, 
         ten hem niet, en alzoo kon ik met vrucht op zijn verfland 
         en hart werken. Met vreugde denk ik aan die dagen terug. 
         Hij fludeerde daarop, nam na den dood zijner ouderen de 
         hem toevallende goederen onder zijn beftuur, en yard eene 
         vrouw, die zijns waardig was. Doch God nam haar fpoedig 
         weer tot zich, en de fmart over haar verlies bewoog hem, 
         zijne goederen te verlaten. Verfcheidene Oren woonth hij
         in de nabijheid der hoofdtlad , en wijdcle zijnen tijd grootelijks 
         aan de opvoediug van het kind., dat hem zijne TFIEoljoR A 
         nagelaten heat. Tot daartoe ken ik den loop Izijns !evens. 
         In het vervolg is hij met zijn' zoon en deszelfs opzierer 
         lang op reis geweest , waarvan hij onlangs ix teruggekomen. 
         De aankoop van Wallbrun en der overige bier liggetcle goe- 
         deren heeft zijn Agent bezorgd, gelijk hij ook doer dezen 
         mijn' zoon de plaats heeit laten opdragen. Daar mijn zoon 
         voortaan in hetzelfde oord met hem leeft, zoo words ook 
         daardoor zijn toelland aanmerkelijk gelukkiger. Welk een edel 
         hart bezit deze man!. De dnige brief, dien ik wegens de 
         verzorging mijns zoons van hem ontving,, is bet v,oldoendite 
         lazwijs van de goedheid zijns karakters."
          Vader x or,rn's gefprek werd gedurig warmer , en waar- 
         fehijnlijk had hij vergeten , dat reeds de wagens voor de deur 
         flonden, zoo grootmoeder hem daaraan niet herinnerd had. 
         Onder nieuwsgierige begiuring van de inwoners, verlieten zij 
         langzaam het ftadje Hadelsbruck, err begonnen den togs naar

                           Siegman sdorf.

          Een geest der liefde was het in den eigenlijken zin, die 
        ben thans alien bezielde. Vader II or, In had reeds door de te- 
        genwoordigheid des Heeren v A n WALLHEIM cone zeer 
        werkzame aanleiding gehad, om zich in bet verledene zijns 
        vroegeren levees xerug te verplaatfen; de overigen vonden 
        Naar thars in het doe], waartoe zij naar S'ieginansdorf reden. 
        Zij alien zouden getuigen der liefde van WILLEM en AMA. 
        4.14 zijn; daardoor vernieuwde ieder rich de gedaehte aan
                               o 5                   h

     555      VADER ROLM'S REIZE
     het °nab= zijner eigene, welke meer- of minder verwijderd 
     was , en zat iii Mile befchouwingen dier genotene werkelijk-      heden, welker voortzetting hij than nog in het tegenwoor. 
     heden, welker voortzetting hij than nog in het tegenwoor. 
     dige leven finaakte, to vreden daar. De kinderen alleen wa. 
     ren fpraakzaam. Men reikte elkander ftilzwijgend de handen, 
     en vierde met eene beminnende ziel de herhaling der eerfte 
     wederkeerige overgave hummer harten.
      Siegmansdatf, waar de weduwe van den Superintendent 
     ANGLER, WILLEM's aanflaande fchoonmoeder , met hare 
     dochter woonde, was een vlek , dat zich door verfcheidene 
     inwoners uit de befchaafde flanden, die zich wegens de fchoo-     ne Jigging der plaatfe hier neergezet hadden, ten aanzien der
     ne Jigging der plaatfe hier neergezet hadden, ten aanzien der    gezelligheid voordeelig onderfcheidde. Op beide zijden van 
    gezelligheid voordeelig onderfcheidde. Op beide zijden van 
    het dorp lagen tuinen, welke even zeer door hunne vrucht- 
    baarheid als door hunnen bevalligen aanleg het geheel een be.     koorlijk aanzien gaven. De huizen zelve waren met fmaak 
    koorlijk aanzien gaven. De huizen zelve waren met fmaak 
     gebouwd en zindelijk onderhouden, door fchaduwrijke la- 
    nen en groenende grasperken aan elkander verbonden,,en ga- 
    ven elken aankomenden bij voorraad reeds een gunflig denk- 
    beeld van derzelver bewoners.
     En gewis vond men zich het minst in deze verwachting 
    teleurgefleld, wanneer men de weduwe ANGLER en hare be- 
    koorlijke dochter naden Ieerde kennen. Datgene, wat reeds 
    van buiten haar fchoon landgoed beloofde , vond men ook 
    van binnen. Orde en zindelijkheid heerschten overal, en zacht-    moedigheld en goedhartigheid inzonderheid in haar karakter.
    moedigheld en goedhartigheid inzonderheid in haar karakter.
     En zoo naderde ook de gezamenlijke familie HOLM met 
    blijde verwachting het dorp en de fchoone tuinen van A N G- 
    LE R, langs welke de weg voorbij liep. Doch naauwelijks la. 
    gen dezen duidelijk genoeg in hunnen gezigtkring, als nit ie-     deren wagen• de uitroeping klonk: Hij is 'tI" welke van 
    deren wagen• de uitroeping klonk: Hij is 'tI" welke van 
    alien herhaald word. — Slechts vader H o L M zeide met na-
    drukkelijlze bedaardheid: Ja, het is mijn WILLEMI" LEO. 
    VOLDINE'S terugkeerende innemende geflalte beperkte zijne 
    zoete verwachtingen, en wekte de verzwegene wenfchen van 
    nieuws in zijn hart op.
     Er ontftond nu onder hen eene vrofijke verfcheidenheid van 
    meeningen, of het de bruid ware, die zoo fuel door de po. 
    pulier-laan ijlde? De meeste waren bejaend ; maar, dewiji 
    zij niet met den haastenden WILLEM hun verder tegen- 
                            kwana a

                          NAAR EIJNE EINDEItEN.                  651


             , zoo bleven ook de meeningen der overigen, dat 

        het Met was , onbeflist.
          Reeds hoorde men w 'Ewes hartelijk: „ Welkotn!" en
             WILLEM! mijn zoon ! Heer bruidegom!" werd 

        hem geantwoord. Men rukte de portieren open; en fpoedig 

        iloni wILLE in, de jonge , krachtige man, omringd van den
             zijner gelierden, en lag aan het hart des eerwaardigen 

         vadgs.
           De wagens rolden vooruit, en 'WILLEM, die zijne oudere 
         geleidde, volgde ze met de overigen na. „ Wij gaan door 
         den tuin ," zeide deze.
           ,      niet waar, die dame, welke wij daar met een' groe. 
         nen hoed zagen, is uwe LEOP OLD —?"
             Am ALIA , meent gij. Zij is 't, mijn vader, en zal u, 
         methare moeder, in den ruin ontvangen."
           „Of het toch ," dacht thans de vader bij zichzelven weer,
           of het tech eene LEOPOLDINE ware!" En zoo ging hij, 
         doot.zijnen zoon geleid, nadenkend verder. Doch de moe- 
         der Held het tegenwoordige, het gezigt hares zoons, de na- 
         bijheici zijner bruid, te zeer bezig. Zij bad eerie menigte 
         vragen aan haren wILLEM te doen, welke door de tusfchen- 
         vallende vragen van zijne zusters nog vermeerderd werden. 
         Aan eerie LEO POLELINE dacht zij Met.
           Thans waren zij aan de met wilden wijnftok begroeide tuin-
         deur, en het meisje met den groenen hoed fprong voor den 
         dag.
           Fader x o L M. Hoe ? — War!
           Mcisje. Ik ben 't.
           Moeder HOLM. LEOPOLDINE?
           Fader u Or. M. Gij bier te gast?

           Illeisje. Daar ik thus mijn' WILLEM toebehoor, (hem 
         de hand reikcnde, en hem kusfende) zoo kan ik zeggen, ja! 
           Fader .110LIVI. Kirideren! kinderen! WILLEM!
           Wu, LEm. LEOPOLDINE, mijn                 en AMALI A zijn 
         dezelfde.
           illoeder n o     Gij zijt het zelve? en Mevrouw de In- 
         fpectorin is tivve moeder?
           A MALIA. Ja, zoo als ik u thans moeder noern.
           Fader Ii 0 L m. o Eeuwige , last mij mijn pink bevatten !
                      , te gelijki) Mijn vader !
           Am  ALIA.  C.            Eerwaardige !

                                                                   In

    552      Vilna norat's

     In ftomme, verrukkende omarmingen zonken de ouders met' 
    de beminnenden te zamen. Een hemel vol zaligheid omvatte 
    hunne borst. Snikkend flonden de overigen om hun heen; 
    het geweld der aandoeningen veroorloofde niemand te fpre- 
    ken, tot dat moeder ANGLER door den ruin naar hen toe. 
    kwaln. Doch nu, nu firoomde het beet van hunne lippen; 
    nu drong vreugde van hart tot hart! De volheid des genots 
    breidde een Eden voor hen uit; en naauwelijks kon RIEKJE, 
    de goedhartige vrouw, gelegenheid vinden, haren vader oni 
    vergeving te bidden, dat zij hem in 011gard, van wege haar 
    gegeven woord, de waarheid verzwegen had. „ Het kostte 
    mil vele moeite," voegde zij er bij; „ maar ik wist ook, 
    dat uwe vreugde des te grooter zou zijn."
     „ ja, dat is zij ; eenen hoogeren trap ken ik niet." Dtis 
    fprak vader II o Liw, en ging van den een tot den ander, en 
    fchaerde zijn vaderlijk geluk. Hartelijk bedankte hij in het 
    bijzonder moeder ANGLER, dat zij zich niet eer dau than. 
    bij ;hem bekend gemaakt had. „ Gij zijt nu overtnigi, dat 
    mijn hart geheel voor de kenze van mijnen zoon fpreekt. Ge- 
    rust zal ik mijne oogen iluiten; want God heeft alle mijne 
    wenfchen vervuld."
     Middelerwijl waren zij in het tuinhuis gekomem, dat op 
    eene mange hoogte in het midden van den ruin fond ; en VAN 
    WALLHEIM was, eer de vrolijke menfcben er aan dachten, 
    reeds wederom in hun midden. „ Ik heb mijn plan veran- 
    derd," zeide hij; „ want ik kon mij agt verbeelden, dat de 
    eerfte uren uwer bijeenkomst de vrolijkften zijn zouden. Ver-     gunt mi,j alzoo, aan dezelven deel te nemen. Morgen kom 
    gunt mi,j alzoo, aan dezelven deel te nemen. Morgen kom 
    ik welligt weer; want voor mijn paard is Wallbrun niet te 
    vert — Beflond er wel ooit een gezelfchap , dat zoo geheel 
    den naam eens gefloten verdiende, als dit?
     Na eenige minuten trok vader rtot.m moeder AtIoLtit op 
    zi'de, en fprak heimelijk met haar, en trok ook grootmoe- 
    der aan het kieed, en alle drie fchenen het fpoedig eens te 
    zijn. Vrolijk, met den blik eens zaligen , trad hij daarop tot    de anderen terug, nam WILLEM en AMALIA bij de hand, 
    de anderen terug, nam WILLEM en AMALIA bij de hand, 
    en fprak: „ Kinderen! ik ken in de rij mijuer dagen geenen, 
    die dicn van hcden volkomen aan rijkdom des genots even- 
    aut. De hoogae nsenfchelijke vreugde is het, die ik thans 
    op de wereld {bank; eeue grootere kan ik niet verwachten. 
    Itinderen en kleinkinderen zijn, rondom mij verzameld , welke                               God
                              God

              VAAR ZIJDft EINDERIM

     God mij gegeven heeft; aan mijne zijde ftaat de liefdevolle 
     gezellin mijns levens ; behuwdzonen en behuwddochters 116 
     ik om mij; en deze fchoone, zeldzame kring wordt door de 
     vriendfchap des Heeren v Are w A LLI1EIM en door de liefde 
     van Mevrouw A Iv G LE It gekroond. Welaan, mijn zoon , en 
     gij gelielde, ons alien lieve bruid , reikt elkander thans
     slit uur, waarin het oog des Heeren onzer aller harten met 
     vreugde vervuld ziet , — reikt elkander thans de hand tot het 
     verbond der liefde! Uwe barren hebben het reeds gefloten; 
     flechts wij hebben het, zoo geuieenfchappelijk als thans, nog 
     niet medevieren =gen.'?
      Met toejuiching van aller harten, reikten elkander de be- 
     mirnenden de hand, noemden elkander in zalige omarmingt
      lVIij n WILLEM! - Mij ne am A L I A !" — en de waardige 
     grijsaard fprak, met bevende item en opwellende tranen iu 
     bet oog, den zegen over hen.
      Eene heilige ftilte omvloeide de zielen der feestvierenden; 
     tun geest verhief zich tot den troon des Eeuwigen. Een ver. 
     jongde lichtfiraal verlichtte den kleinen tempel der natuur en      der liefde, en de toejuiching der volmaakten in gene we- 
     der liefde, en de toejuiching der volmaakten in gene we- 
     reld zweefde in een zacht koeltje random deze deelgenooteu 
     der fchoonere menschheid.
      Dus waren alzoo de lievenden, en met hen moeder AN- 
     GLER, in de familie des grijsaards ingefmolten. Men genoot 
     daarop een vrolijk mani, en vreugde fchakelde zich aan vreug- 
     de, tot de avond naderde. Vader en moeder x 01, at hadden 
     zoO geheel hunnen ouderdom vergeten, en aan alles deel ge- 
     nomen, wat door hunne kinderen ter opluistering en tot 
     genot des tegenwoordigen dags ondernomen geworden was, 
     dat zij thans in den avond vroeger dan gewoonlijk rust noo- 
     dig hadden. Zij fcheidden in ftilte van den vrolijken kring, 
     zoo geheel buns levensgeluks bewust.
      Vertrouwelijk zat fpoedig daarop vader noLv met de fland- 
     vastige gezellin zijner dagen, en zond met roerende aandacht 
     zijn avondgebed tot den Eeuwigen op. Doch al zwakker en 
     zwakker werd tot het langzame amen zijne item. „ Vader- 
     lief, ga raten," zeide moeder II or. as; en zacht antwoordde 
     bij: „ Geen genot heeft immer ioo fterk op mij gewerkt, als 
     dat van dezen dag ; — of (hij reikte zijne gade vriendelijk 
     de hand) moet ik welligt gelooven, dat de Deer mijner da- 
     gen mij nog heciAn —"

        554    VADER HOLM'S REIZE NAAR ZIJNE RINDEREN.

              9Vaderlief, wat gij n in het hoofd haalt!" viel hem 
        moeder noLm met vreesachtige miene in de rede.
          „ Doch, bijna vermoede ik den wenk des Allerhoogaen. 
        Mij dunks, gij haalt —99
          „ Ach, fpreek zoo niet ;   gij hebt flechts rust noodig."
          „ Neen, dierbare vrouw!     ik gevoel meer. — Haal mij 
        nog eenmaal mijne kinderen!"
          Daar ijlde met wankelende fchreden de liefdevolle geleicUter 
        zijns 'evens weenend mar' de kinderen. „ Komt , kinderen 
        uw vader is zeer mat — hij wil n zien," — kon zij flechts 
        zeggen. De zoon onderaeunde de moeder, en kinderen en 
        kleinkinderen gingen in zwijgende , angftige verwachting Haar 
        den vader. Moeder ANGLER ell VAN WALLIIEIIVI volg- 
        den hen.
          Een zacht lachje op het gezigr, zat vader noLm in den 
        leuninglIoel , en breidde zijne armen naar hen uit:„Kinderen !"
        zeide hij zwak, maar verftaanbaar, „ gij ziet den gelukkigflen 
        vader voor God heeft mijne aardfche loopbaan heden met 
        de rijkfle mate zijner goedheid gekroond.... thaw roept Hij 
        mij tot zich."
          Kinderen en kleinkinderen fniktcn luide, vatteden zijne han- 
        den, en wierpen zich aan zijne borst.
          I)In mij — kunt gij alzoo flechts — eenen hoogstgeluk- 
        kigen beweenen.... Gij , dierbare vrouw, komt mij fpoedig
        na. — Vaartwel!    Vrede en liefde zij met u alien!" _
          Zijn zacht Ingchende blik werd ernaiger; langzaam zonk 
        zijn hoofd tegen de leaning, en — zijn geest was ontvIogen.
          Tranen vloeiden den regtvaardigen van alle zijne lieven na; 
        doch bitter waren daze tranen niet. Aan het weekfte hart 
        drong zich met kracht de troost op, dat zelden een fterve- 
        ling zijne loopbaan zoo gelukkig ten einde brat.
          Vader }Col./es reize Haar zijne kinderen was de inleiding 
        tot de reis in de velden der zaligen.
          Doch hoe zeer was vader u o L M hij alien, die hem ken-
        den, geacht en bemind!     zijnen Hans vergat de goedhar-
        tige              op den begrafenisdag van zijnen goeden 
        beer.




            Aan den Redacteur der Vaderlandfche Letteroefeningen. 

                    Mijn 'Jeer !

        Nadat ik 'in een rustuur een dichtfluk had geiezen met een 
        aantal kunaige vlockwoorden op NAPOLEON, alsmede het 
        dichtftukje van den bcgaafden Heere w A R NS INUK: Aan de 
        Faderlandlche Dichters, in No. V. van uw geacht Maand- 
        werk , - en tot miju gewoon akkerwerk wedergekeerd
            bcklaagde 1k, terwiji mijne hand densploeg beatitude,
                                                           den

                AAN DE VADERLANDSCHE DICHTERS. 55.5

       den geest des tijds, om aanhoudend te vloeken en te fchel- 
       den, en zulks door velen te hooren bewonderen. Ziedaar, 
       iVIijn Heer, den oorfprong van het nevensgaande flukje, met 
       welks plaatfing Gij eenen jeugdigen Landman in een eenzaata 
       dorpje aan den kronkelenden oever des Rijns zult verpligten, 
       die enz.
           0.                              S.
         PS. De Steller belijdt openhartig, punct en comma niet op 
       de regte plaats te kunnen zetten: hij liet die daarom meest 
       weg, en verzoekt zulks den Redacteur, die dit zeker Gen' 
       Boer niet zoo kwalijk neemt als een' Geleerde.


                AAN DE VADERLANDSCHE DICHTERS.


              Dank , Apollo's lievelingen !I
                  Hoor verrukt uw zangen aan; 
                'k Voel rnijn' boezem driftig flaan; 
              'k Wang het ook, uw' lof te zingen, 
                'WO ge ons op uw keurig riet 
                Onnavolgbre toonen biedt.
              Nederlands begaafde Dichters!
                Ja, verhoogt uw' rang en naam. 
                Dat geen vreemdling u befchaam'.
              Blijft der menschheid fteeds verlichters; 
                Bovenal de hartetolk
                Van dit zacht, goedaardig yolk.
              Streelt aanhoudend luistrende ooren, 
                Hier in hooren, achtbren nand, 
                Daar op 't afgezonderd land;
              leder moet uw zangen hooren; 
                Hij ook, die den akker ploegt, 
                Vroeg en laat volijvrig zwoegt.
              Doet uw' roem en luister groeijen; 
                Hier als de eik, in grootfchen stand, 
                Daar gelijk de berk in 't zand.
              Laat de koudfle Borst ontgloeijen 
                Door uw gaven, zang en toon: 
                Ook het veldviooltje is fchoon.
              Vile toch zou onze Eeuw niet roemen,
                De Eeuw van FE,ITH en BILDERDIJKI 
                Aan de poort van 't Doodenrijk (*)
              Plukt men ook nog keur van bloemen. 
                Grijze Dichters, zwijgt toch niet!
                Zelfs de landman mint uw lied.
        (P)      VJI BILIJARDIjx,             Rlin-

    556  AAN I. VADERLANDSCHE Drell:TEAS.

        Klinke uw zang tot aan de wolken, 
         Zacht, yerheyen, godlijk felioon, 
         Roerend, fouls op Englentoon.
        Last, befchaafd Europe ! uw volken 
         Roemen hunner Dichtren lied: 
         Holland vreest hun glorie niet.

        Roemt Europa's wakkre Heiden;
         't Menschdom !hart hun dankende aan; 
         Laat uw lied hum' naam en dalin
        't Laatfle nagetlacht vernielden,
         Tot der volken roem en eer:
         't Menschdom zucht in 't ilof niet Meer.
.
        Word' de lof der ALEXANDERS, 
         BLUCHERS, WELLINGTONS vermeld, 
         Naast oRANJEs jongen Held
        Met zijn dappre Nederlanders,
         Schrik van hem, die hen ontvlood
         Als de nacht het morgenrood!

        'k hied uw kunstvermogen hulde, 
         Waar gij Heiden grootsch verheg; 
         Doch, wanneer uw vloek hem :refit,
        Die ons hart met fchrik vervulcle, 
         Ach, vergeef mij, Dichtrenkoor! 
         Vloeken kwetst altijd het oo:.

        fon die vloek nu nog behagen?
         't Vrije Europa beeft niet nicer
         Voor een' wreeden Opperheer.
        Wanhoop moet zijn ziel doorknagen; 
         Daar hem ieder going zegt:
         „ Sidder! eischte 't menschdom regt:'

        Laat ons, wars vas vreemde zeden, 
         Snood bedrog en ijdlen waan, 
         Op der Vadren voetfpoor gaan,
        Trouw aan pligt en heilige eeden:-
         Dan, dan duldt me in 't Hollandsch lied         Schrikbre vloek- en wraakbed Met.
         Schrikbre vloek- en wraakbed Met.

        Leeft, Apollo's lievelingen! 
         Immer blank' die heilge gloed; 
         Immer firouln' die voile ylued,
        Om Your 't Vaderland to zingcn! 
         Dat gij lang uw hemelsch lied 
         Aan bet luistrend Nedrland bied't!

      MENGELWERK.
                                     ..^^••••••^

      VOORLEZING , OVER HET ONDERWIJS IN DE TEEKEN% 
         KUNST , ALS EEN BELANGRIJK DEEL EENER 
              WELEESCHAAFDE OPVOEDING. 
                Door N. SWART (4').

      Het is een kenmerk der onbefchaafdheid, de beoefe- 
      ning der fchoone kunilen, nog nicer dan die der weten- 
      fchappen, te befchouwen als een looter middel ter kost- 
      winning. En een poeet, een muzikant of fchilder is 
      een zoo veel minder achtenswaardig voorwerp in haar 
      oog, als bet nut van hunne kunst min blijkbaar is dan 
      dat van den ambachtsman of handelaar. In befchaafde- 
      re flanden beilaat hierover een ander oordeel. Niet 
      flechts geniet de tunfienaar bier dikwijls eenen hoogen 
      •oem en welgemeende achting: men houdt bet tevens 
      daarvoor, dat de beoefening der fraaije kuniten den 
      mensch, in het algemeen, befchaaft en veredelt. Nie!. 
      nand van cenigen finaak en vermogen is achterlijk, out 
      zijne kinderen in de toonkunst, in de teekenkunst, in 
      de fraaije letteren — of althans in gene van dezen — te 
      doen onderwijzen. Het behoort tot den goeden toon 
      des gezelligen levens, in het een of ander ten minite 
      niet onbedreven te zijn. IIet behoort tot de middelen 
      om zich achting en aanzien in'den befchaafden kring te 
      verwerven, dat men een feest door zijne fraaije talenten 
      wete te verfieren en op te luisteren.
       In dit alles ligt, voor het minst , Pen donker befef 
      van de waarde der kunflen, en hare beoefening. Waar 
      zich wetenfcbap en letterkunde aan den rei der kunften 
      fluiten, toeft dit befef niet, zich tot een klaar bew'ust- 
                                      zijn
       (*) Ter gelegenheid der Prijsuitdeeling bij het Inflituut 
      voor Teekenkunde, opgerigt door de beide 'linger-dam fche De- 
      partementen der Mantfchappij TOT NUT VAN 'T ALGEMEEN.
       MENGELW. a 16. NO° 12*   p

    s58  HET ONDERVVIJS IN TEEKENRIINST
    zijri te ontwikkelen. De beoefening der dichtkunde en 
    fraaije letteren in het gemeen — de behandeling der 
    toonkunst , federt de vroegfte eeuwen berocmd, als 
    middel ter befehaving ontvingen mcnigmaal de hulde 
    en erkentenis , dat zij het gevoel fireelen en verheffen, 
    de aandoeningen bezielen en reinigen, het genot nit- 
    breiden en boven de aarde doen rijzen—in een woord, 
    den mensch zaligen door zijne eigene volkomenheid. 
    Maar bet is ons twijfelachtig, of der teeken- en fchil- 
    derkunst wel dikwijls eene zoo algemeene hulde, als in 
    hare beoefening voor: elk belangrijk, zij te beurt geval- 
    len. Het kan dus , dunkt rnij, niet ongepast zijn, zoo 
    ik de plegtigheid der prijsuitdeeling in dit uur, het feest     des Inftituuts voor de Teekenkunde bij de Maatfchappij 
    des Inftituuts voor de Teekenkunde bij de Maatfchappij 
    Tot Nut van het Algemeen, door dergelijk een kort be- 
    toog late voorafgaan. Welaan, geachte hoorders, han- 
    delen wij dan over het onderwijs in de teekenkunst , als 
    een belangrijk deel eener welbefchaafde opvoeding! Wij 
    zullen, te dien einde, pogen te doen zien, dat deze 
    oefening ten eerfle eene gelukkige vaardigheid van hand 
    en oog verfchaft, ten t,i'eede eene geheel nieuwe bron 
    van befchaafd .genot opent, en ten derde de fchoonhe- 
    den , door de zigtbare natuur verfpreid, oneindig vol- 
    komener doet zien en fmaken.
     Het oogpunt, door ons aangegeven, vergunt niet, 
    over de nuttigheid der teekenkunst , op zichzelve be- 
    fchouwd, en op allerlei bedrijf toegepast, uit te wei- 
    den. Dit onderwerp is ook te meermalen behandeld; en 
    elk mijner toehoorderen weet, wat de bouwkunst, 
    de gefchiedenis , de menschheid in an woord, aan 
    potlood en penfeel heeft te danken. Intusfchen mogen 
    wij niet voorbijgaan ,wat deze kunst tot volmaking van 
    Karen beoefenaar, hij zij wie hij wit, gewisfelijk toe- 
    brengt. — Eene der eerfle voortreffelijklieden van den 
    mensch beflaat in het vertnogen, om zijne kundighe- 
    den, ervaringen en denkbeelden tot anderen over te 
    brengen. De fpraak leent hem hiertoe het gereedfle 
    middel, door de natuur zelve, in de wonderbare be- 
                            werk-

                EEN BELANGRIJK DEEL DER OPVOEDTNG. 559
        werktuiging van mond en keel, aan de hand gegeven. 
        De fchrijfkunst heeft dit middel zeer grootelijks uitge- 
        breid en volmaakt , door de willekeurige , zigtbarenit-
        drukking der klanken, tot de fpraak gebezigd. Doch , 
        om geheel onbekende voorwerpen te doen kennen, 
        wordt ecne andere kunst, de kunst der nabootfing, 
        vereischt. Zonder platen, zonder eenige fehets, of om- 
        trek, is geene befchrijving van vreemde, zigtbare voor- 
        werpen ligt te verftaan. Vanhier, dat de ongeoefendfte 
        zelfs in teeken- of fchilderkunst , wanneer de vergelij- 
        king met bekende zaken niet meer toereikend is, zijne 
        toevlugt neemt tot krijt of pen, en U L Y S S E S, v66r 
        Grickenland de Zanggodinnen had leeren dienen, der 
        luisterende Godesie Troje's belegering, met zijnen flok, 
        in het zand afteekende. Doch , hoe weinig flaagt, 
        doorgaans, de onbedrevene in deze poging! Hoe moei- 
        jelijk doet hij zich eenigzins veritaan! Hoe zeldzaam is 
        bet genie, dat uit zichzelve begrip heeft van de afbeel- 
        ding eeniger andere zaak , dan bet platte, of overeind 
        flaande vlak ! En hoe kreupel blijft bier zelfs de uitvoe-
        ring ! — Ziet daar dan , mijne hoorders , hoe belangrijk 
        de vaardigheid moet zijn, welke ons de behandeling 
        van krijt en potloodgeeft! Ziet daar , in welk een naauw 
        verband dezelve that met de volmaaktheid van den 
        rnensch, die zich juist door de mededeeling zijner kun- 
        digheden boven de dieren verheft, ja hooger en hooger 
        heft! De teekenaar ftamelt geene langzame klanken, 
        of vermoeit zich om het onzigtbare zonder kleuren 
        zigtbaar te maken. Hij grijpt het eerfte bet beste af- 
        gevend ligchaam aan, en fchetst daarmede, als met 
        eene welgefchikte ftift, pen of penfeel, het bedoelde 
        voorwerp in losfe trekken. Het oog aanfchouwt, en 
        de ziel bevat terftond, wat door het oor tot haar niet 
        kon doordringen.
           Tot hiertoe, echter, , zien wij bet nut dezer geoefend-
        heid flechts ten halve in. Het oog heeft dezelve bijna 
        even noodig als de hand. Vie Been denkbeeld van tee- 
        kenen heeft, worth nit de beste afbcelding doorgaans
                                 P p z                    flechts

        560       IIET ONDERWIJS IN TEEKENKUNST
        ilechts ten halve wijs. Dit is de fchuld der kunst niet. 
        Zij heeft wonderen gedaan, het onmogelijke mogelijk 
        gema.akt , ligchamen, afflanden,doorzigten op het plat- 
        te dock geworpen. Het misleide oog doet naar de vruch- 
        ten grijpen; de droomende verbeelding heft den voet 
        op , om de prachtige laan binnen te treden; de pein- 
        zende ziel verliest zich in het beeld des atgeftorven ge- 
        liefde, en—zij is de onze nog. Maar, de fehilderkunst 
        fchetst flechts oogenblik, C2 last op eens flechts 
        cane zijde zien. Zij fchetst veelal op eene kleinere fchaal
        dan de natuur, en voorkomt de misleiding niet geheel, 
        die hieruit voor den ongeoefenden beilaat. Zij fchetst 
        de voorwerpen, zoo als ze alleen door het oog worden 
        waargenomen, en niet, zoo als wij ons die, door het 
        gevoel geholpen, plegen voor te ftellen. De etsnaald 
        en teekenpen onthouden ons, daarenboven, veelal de 
        kleuren ; en de duizenderlei wijzigingen van enkel licht 
        en bruin, hoe hemelsch oak vervaardigd, roepen den 
        ongeoefenden, als 't ware, niet laid genoeg toe, oin 
        door hem verIlaan te worden. In an woord, de on- 
        dervinding leert het, dat de groote hoop eene fchilderij 
        flechts gedeeltelijk begritt , en althans niet in ftaar is,
        nit eene plaat, eene afteekening of omtrek van eenig 
        zaa.mgeiteld voorwerp , de noodige kennis deszelven te 
        halen. Hiertoe worth of herhaalde befchouwing en ver- 
        gelijking, of eene foort van onderwijs in de wetten der 
        teekenkunde vereischt. En beide vereenigen zich verre 
        -net gemakkelijkst met eene eigene behandeling. Deze 
        oefent , en gewent ons oog aan het gefchilderd tafereel. 
        Deze doet ons de natuur en Naar afbeeldfel als ane 
        zaak berchouwen. Wie de afteekening kent, is even 
        gemeenzaam met de zaak. Als bonwineester , itch hij 
        hear aan huis en ha, in beck en bosch volkomen 
        daa.r ; gelijk men llechts het ruwe mengfel in den vorm 
        uititort , om den tastbaren, volmaakten ApoLLo ver- 
        wezenliikt,te zien. Men kan dus de onbedrevenheid in 
        al le beeldende kunst — men vergeve mij de vergeiijking
        berchouwen als eene foort vau doofftornheid. Zij be-vindt

        EEN BELANGRIJK DEEL DER OPV0EDINC. 56I
    vindt zich even zeer buiten that tot eene duidelijke 
    uitdrukking, als tot een duidelijk verftand van het nit.    gedrukte. Zij is in dezen hoogeren zin blind, en tel. 
    gedrukte. Zij is in dezen hoogeren zin blind, en tel. 
    fens buiten that, anderen, wat zij wenscht , te doen 
    zien. Ik vraag dus niet meer, , of het eene belangrijke     vaardigheid zij, die bier thans hare aanmoediging vindt:
    vaardigheid zij, die bier thans hare aanmoediging vindt:     Wij zeiden in de tweede plaats, dat dit onderwijs 
     Wij zeiden in de tweede plaats, dat dit onderwijs 
    eene nieuwe bron opent van befchaafd genot. Wat 
    wonder, toehoorders , na het ;een wij, ten aanzien des 
    openens van het oog, reeds hebben gezegd! Wat won- 
    der, daar de fchilderkunst fchoone kunst beet, en door 
    het gemeen zelfs onder de oefeningen des vermaaks 
    wordt gefteld! Wij verheugen ons in de poezij, bet- 
    zij ze dondere of flreele, weene of fchertfe, op hooge 
    brozen trede, of ga in de nederige fok. De toonkunst 
    noodigt ons tot het vermaak , bezielt ooze feesten — 
    ja, behoeft noch eenig grover genot, noch eenigepleg- 
    tige ftemming, on! op zichzelve te verrukken. 'Zou de 
    derde in het zusterental, zou teeken- of fchilderkunst 
    hierbij achterlijk blijven? Zou zij, of met de overigen     hand aan band, of alleen, geene reine vreugde fchen- 
    hand aan band, of alleen, geene reine vreugde fchen- 
    ken; vreugde, noch minder groot, noch minder edel, 
    dan ooit de Tier, in waren of verbloemden zin, kon 
    geven? Neen, daar treedt zij op, de welfprekende: 
    Hare taal is fueller en krachtiger dan de wind. Hare 
    uitdrukking is volkomener en helderder dan no nt E- 
    R u s Godentaal. Ik zie bet flatig eikenbosch — zie de 
    bloemrijke beemd zie de opgeruide zee — zie het 
    tooneel, met de fpelers en de gebeurtenis. Een God
    deed de natuur verflilfde bet woelig flagveld, 
    drukte eenen oogenblik af, die niet rust, niet is in 
    de natuur, maar flechts worth en verdwijnt , en 'evert 
    mij een bedaard gezigt van hetgeen de held zeif, bij 
    zijn regelend ovcrzigt, niet kon aanfehouwen. Het af- 
    gelegenfle nadert tot mij. Wat ergens lchoons, groats, 
    verhevens in de natuur gevonden worth, dat onder- 
    werpt zich aan mijne befchouwing. Eeuwen werkten 
    dus voor mij; vreemde louden plaatfcn hunne voort-
                p 3      breng-

    562  HET ONDERWIJS IN TEEKENKUNST
    brengfel naast die van bet vaderland. Eene meniate 
    van vlijtige kunftenaars is bezig; eerie menigte van rij-     ke verzamelaars verheugt zich, mij hare fchatten te 
    ke verzamelaars verheugt zich, mij hare fchatten te 
    openen. Eene wereld ontfluit zich voor mij, gelijk voor 
    den blinden, wien het fibers van voor de oogen viol, 
    en wien bet iedereen zich ten genoegen rekent, de 
    fchoone natuur te doen befebouwen. Zoo lang de nacbt 
    onze oogen dekt , ware hij een dwaas , die ons bet op- 
    gaan der zon Wilde doen bijwonen. Zoo lang wij foci 
    verftaan, noch verflaan worden, in hetgeen de genie- 
    tingen der kunst betreft, weert ons de gewijde kring, 
    die aanbiddend rondom APOLLO ftaat gefchaard. Maar 
    nu mogen wij de natuur in Naar beeld bewonderen. 
    Maar nu bewonderen wij mcteen de menfclielijke kunst, 
    die Naar zoo volkomen wist te treffen. Maar nu hangs 
    onze geest tusfchen de aanbidding van den Schepper, 
    die het,noodige en nuttige met het fchoone en verheve- 
    ne zoo' onbegqpelijk wist te paren, en den eerbied 
    voor het fchepfel, die dat fchoone wist te zamelen, te 
    fchikken, te doen fchitteren, en ons beelden van be- 
    valligheid en verhevenheid voortoovert , waarvan nooit 
    denkbeeld in onze ziel beftond. Zie , zie de rij dcr 
    beminnaren aan, de kunsttafel, op de beeldengalerij! 
    Beurtelings verrukt hen bet Route en bet itoutc- 
    re, allerlei voorwerp, allerlei manier, , allerlei talent.    Even als de verfchillende fpeelwerktuigen, de onder- 
    Even als de verfchillende fpeelwerktuigen, de onder- 
    fcheidene toonen, de afwisfelingen en tegenftellingen, 
    in een welgeordend concert; zoo werken bier die heel- 
    den en trekken ecnftemmig te zarnen. Het gevoel wortlt 
    opegwekt, geprikkeld en geipannen. De verrukking, 
    het levendigst genoegen is onuitputtelijk. De onderlin- 
    ge mededeeling, het dieper en dieper indringen in de 
    fchoonheden der kunst voedt en verheft bet genot langs 
    zoo hoover. De geheele mensch , zijne zinnen, zijne 
    verbeelding, zijne ziel — zijn fmaak, in thin woord, 
    heeft genoten, gelijk hij, het zinnelijk- redelijk fchep-     fel, Gods beeld op aarde, alleen genieten kan.— Voor- 
    fel, Gods beeld op aarde, alleen genieten kan.— Voor- 
    al diegene zal zich bij deze befchouwing gelukkig ach-
                            ten,

        EEN BELANCRIJE. DEEL DER OPV0EDINC. 563
    ten, zijne borst door eenen edelen trots voelen zwoe- 
    gen , die in deze voortreffelijkheid der menfchelijke kunst     zijne eigene voortreffelijkheid ontwaart, en met genen 
    zijne eigene voortreffelijkheid ontwaart, en met genen 
    Italiaan, bij de befchouwing van een meesterftuk, uit- 
    roept: ik ben ook een fchilder 1 Ik zie hem de verzame. 
    lingen opfporen, de gale*n doorloopen. Den heilige 
    dorst naar bet voortreffelijkfte brandt in zijn hart. Van 
    oord tot oord gevoerd, vindt hij fteeds nienwe'fchat- 
    ten, die hem zonder verlies voeden, zonder diefftal 
    verrijken. Zijne bewondering. is zijne zaligheid, zijne 
    zaligheid zijne eigene volmaking beeld der algemeene. 
    beftemming van den mensch, bij wien aanbidding , deu gd 
    en hemel moeten te zamen fmelten. Gewisfellik behoort 
    dit laatfte llechts den eigenlijken kunftenaar. Doch, 
    rnaakt de beoefening der beeldende vermogens zoo ge- 
    lukkig, wanneer zij, dagelijks herhaald; den meester 
    voeden moet: zou zij dan minder kunnen doen, tot af- 
    wisfeling, tot verpoozing aangewend? Voorwaar, de 
    mensch gevoelt, tot werkzaamheid en genot even zeer 
    te zijn geroepen. Uitfpanning , ftreeling der zinnen, 
    der vcrbeelding, des vernufts , is hem waarachtige be- 
    hoefte. WV el hem , die dezen eisch zijner aardfche na- 
    tuur weet te bevredigen op eene wijze, die tevens zij- 
    nen hoogeren aanleg voldoet! Hij vindt zich niet te 
    leur gefteld, niet befchaamd, noch bedroefd door kna- 
    gend berouw. Het zinnelijk vermaak is hem geene 
    boei, maar veeleer een vleugel om al hooger te ftreven. 
    Welaan, kenner, liefhebber, , ingewijde der kunst! voor 
    u vloeit deze bron. Men opent ze hier der jeugd. De 
    Maatfchappij, aan de vorming , aan de verheffing van 
    alle ftanden gewijd, wil alzoo aan het woest vermaak 
    ontfcheuren, aan het flijk der d:erlijkheid ontrukken. 
    Zij opent daartoe een nieuw, volheerlijk yerfchiet , eene 
    nieuwe, uitnemende worftelbaan, een paradijs der 
    kunst. U de oogen openende, lieve jongelingen, voor 
    zoo veel fchoons, zorgt zij, dat niet dan de fchoonfte 
    aandoeningen, de edelil:e geneugten uw hart en verbeel- 
    ding vullen. Het is de laatfte hand aan uwe opvoeding.
                P P 4        Het

    564  HET ONDERWIJS IN TEEKENKUNST
    Het is het liefelijk houtgewas op den ringdijk uws le- 
    yens , dat teffens verfraait , befchaduwt en meer en meer     bevestigt.
    bevestigt.
     Onze derde [telling was, dat de beoefening der tee- 
    kenkunde de fchoonheden der zigtbare natuur oneindig 
    volkomener doet genieten. Dit nu, mijne toehoorders, 
    moge fchijnen op den achtergrond te [ban, en door ye- 
    len nimmer te zijn opgemerkt, het fchijnt ons toe wel 
    het voornaarafle van alien te zijn. Is er misfchien ie- 
    mand, die ons zelfs niet regt begrijpt, of die flecks 
    eenige zwakke gronden voor dusdanig gevoelen weet 
    voor zijnen geest te haler; welaan, hij lette ter dege op,    om de zaak ten voile in te zien. Vele menfchen bewo- 
    om de zaak ten voile in te zien. Vele menfchen bewo- 
    nen de aarde eene halve of geheele eeuw, zonder bijna 
    iets treffends op dezelve te hebben opgemerkt. De 
    meeste anderen verbeiden het oogenblik, dat zij, onver- 
    wachts op eene min bekende plaats gevoerd, door der- 
    zelver fchoonheid als van zelve worden geroerd. We- 
    derom zijn er, die den vereenigden invloed van fraaije 
    gezigten, fchoon weder, , opzetcelijk vermaak en genot 
    aangenaam gevoelen, en gaarne inflemmen met den lof, 
    aan zulk eene uitfpanning gewijd. Doch hij alleen , die 
    er zijn werk van maakt, de fchoonfte oorden op het 
    doek te brengen; die zich rekenfchap van deze fchoon 
    heid geeft; die dezelve door vetgelijking en zamenftel- 
    ling poogt te verheffen — of hij, die deze tafereelen 
    heeft leeren befchouwen, verflaan en vergelijken met 
    de natuur bezit die oplettendheid, dat geoefende 
    oog, Welke tot cen waarachtig en volkomengenot ge- 
    vorderd worden. Hoe veel ontgaat den gewonen be- 
    fchouwer! Hoe weinig is hij gevat op alle fijnere fie- 
    raadjen , op de belangrijke fpelingen van licht en fcha- 
    duw, op zachte ineenfineltingen en krachtige tegenttel- 
    lingen! Naauwelijks treft hem het geheel voor een 
    oogenblik. Naanwelijks ziet hij het van eene enkele zij- 
    de. Of het is een afgezonderd. voorwerp , dat zijne be- 
    vreemde aandacht boeit, en hem hetzelve voor den ani- 
    gen grond van zijn genoegen doet nemen. Hoe gebeel
                             -an

            EEN BELANGRIJK DEEL DER OPVOED1NG. 565
        anders gevoelt de fchilder, die het geheel , die juist dat- 
        gene moot opfporen en bevatten, hetwelk den algemee- 
        nen indruk verwekt! Hoe geheel anders hij , die het 
        belang van duizend onopgemerkte omfiandiglieden bij 
        de kunst heel leeren kenncn !Hoe geheel anders drinken 
        zij den gevulden beker der natuur, als bij kleine teug- 
        jes , geheel uit , proeven elken gear in den kostbaren 
        drank, en worden hemelsch dronken van geneugten, 
        Welke de Schepper ,als met eigene hand , am zijne kin- 
        deren biedt ! Ja, wie (chat deze gencugten der befchou- 
        wing van de fchoone natuur niet boven alles hoog? Im- 
        mers, zij zijn de reintlen, de treffendrcen , de volmaakt- 
        flen. Zij zijn voor eenen ieder opengefteld, wienfiechts 
        geene ziekte, of geltrafte misdaad, in het donker ver- 
        trek boeit. Zij verfieren en verhemelen onze moeijelijk- 
        fle togten , verpoozen en beloonen onzen zwaarflen ar- 
        beid. Hetzij we treuren, de natuur weer beurtelings 
        met ons te treuren ,•ons te troosten , en ons te vervro- 
        lijken. Hetzij de vreugde in ons hart woont , de natuur 
        dartelt en juicht rondom en met ons ; de natuur ver- 
        bal en veredelt die vreugde, of doet ze langxnam als 
        heldere beken vloeijen. \Vat verdient inzonderheid onze 
        befehouwing? Wadrom verlieft men bovenal den zui- 
        veren lust der oogcn? Is het niet de zigtbare natuur ? 
        Onbefchrijfelijk, niet te tellen , noch te meten, zijn hare 
        Goddelijke grootheid en fclioonheid. Het nitfpanfel met 
        zijne wisfelingen; het veldtapljt , met boslchen en mc- 
        ren, hoogten en dalen, rundcren en Woe= , kleuren 
        en tinten wonderbaar gefchakeerd; het gebergte, zoo 
        grootsch en ontzettend door hemelhooge toppen , ijzing- 
        wekkende fleilten , verpletterende watervallen ; de fcIci- 
        mende zee, en daarop het flingerend wrak , de koene 
        mensal, die overal leven en bonding aan de anders doel- 
        looze natuur geeft ; alle de andere bewoners en fieraadjen 
        des volheerlijken tempel Gods —wie fpreekt het gevoel 
        uit , wie befchrijft de zoete gewaarwordingen , door haar, , 
        met eindeloozen wisfel , ingeflort ? En gij, gij geniet 
       die in volkomenheicl, man van geoefenden fmaak en ge-
                          P p 5                 oe-

         566       HET ONDERWIJS TN TEEKENRUNST
        oefende zinnen! gij, wien geene fchoonheid ontfnapt, 
        geene werking ontgaat, die alle de heerliike vormen na-
        fpoort en befpiedt, gelijk de natuurkundige het doel en
        den zamenhang der fchepping! Gij geniet ze, wien de 
        kunst, als in een' tooverfpiegel, het fchoone leerde 
        *nderfcheiden en opmerken. jongeling, zoo gelukkig op. 
        gevoed, zoo waarlijk befchaafd; jongeling, bij wien 
        zich geoefende zinnen en fmaak bij ontwikkelde geest- 
        vermogens voegen; jongeling, met eenen even geluk- 
        kigen aanleg als verlichte vorming toegerust — hoe fier
        is uw trad, hoe moedig uwe hooding, hoe levendig 
        uw wijdgeopend oog, daar gij het Leven binnentreedt ! 
        De natuur huldigt u als haren heer; zij biedt u hare 
        keurigfle fchatten met opene handen aan. Gij kent het 
        fchoone, het edele. De doode flof is u heilig om haren 
        corm; de mensch , als was liij ook ilechts ligchaam, 
        eene Godheid in uw oog. Met de waarheid en de rede 
        band aan hand, geleidt u de fchoonheid alleen op het 
        pad der deugd. En uwe godsvrucht is een maatgezang 
        des harte, Hem , die de wereld fchiep met alle bare 
        volheid, de bron en wortel van alwat fchoon wordt 
        genoemd!
          1k geloof gaarne, toehoorders ; in de ontwikkeling 
        der drie flellingen, die mijn onderwerp moesten voldin-
        gen, zeer verre te zijn te kort gefchoten. Doch ik vlei
        mij, ten minile zoo veel te hebben gedaan, dat nie- 
        mand meer twijfelt aan het algemeen belang der teeken- 
        kunde. `Vat zeg ik? Die twijfel beitond niet — bij ver-
        eerders en beoefenaars der kunst — bij ouders en jon- 
        gelingen, zich fpoedende om van ons onderwijs gebruik 
        te maken. Mogt flechts , wat ik voortbragt, den eer- 
        ften eene aangename herinnering, eene opwekking der 
        zoetfle bewustheid zijn geweest! Te meer zullen zij 
        dan zich beloond vinden voor de gunst en luister, aan 
        deze plegtigheid verleend; fchoon alle aanmoediging der
        kunst , alle herinnering aan de geurige bloemen, op 
        bet pad van eigene oefening geplukt, hun reeds tot 
        loon verflrekken. En naogt mijne voordragt niet min. de

       ZEN BELANGRIJK DEEL DER OPVOEDING. 567
    der gefchikt zijn geweest om ouders en leerlingen te 
    bevestigen, te verhefFen in hunnen ijver! De prijzen 
    zelve mogen naar dit doel fchieten, en als blijken on- 
    zer hooge belangftelling daartoe te meerder ttrekken; 
    uw eigcn inzigt van het voortreffelijke der teekenkunst 
    en teekenkunde is gewis geene nuttelooze bijdrage. 
    Wij moedigen hier eene oefening aan, wij bekroonen 
    eene vlijt, die oogen opent — vermogens ontwik- 
    kelt —fchatten ontdekt. 1-Joe meer men in deze kunst 
    vordert, hoe volmaakter het volmaakte zamenftel van 
    ons menfchelijk ligchaam — het nooit volprezen oog 
    en de hand inzonderheid worden. Maar door dat oog 
    ftroomt de kennis en het genot, bet denkbeeld en het 
    gevoel, boven alles, in onze Horst ; gelijk zij door die 
    hand weer fcheppend daaruit voortvloeijen. Zoo vindt 
    dan de geheele mensch eene bron der volkomenheid in 
    dit vermogen. De Schepper zelf, gelijk zij, die een' 
    flraal van zijn fcheppend vermogen ontvingen , fpre- 
    ken duidelper tot hem , en voeren hem zijne beftem- 
    ming te wisler tegen. Doch , waartoe meer? 1k zie 
    uwe aandacht, uwe. belangitelling ten voile levendig. 
    1k zie, jongelingen , uw veriangen te nicer ontbrand, 
    om hen te kennen, op wier hoold eene zoo luisterrij- 
    ke kroone zal pronken. Welaan dan! ik ga tot het 
    voorgefteld doel onmiddellijk over.
     [Hier volgden de algemeene en bijzondere aanipraken, wet-    ke wij echter meenden te mocten weglaten.]
    ke wij echter meenden te mocten weglaten.]

     DOE BEHOORT MEN SCHILDERSTUKKRN• TB BEZIEN ?

    Het komt mij voor, gebeel iets anders te zijn, dat 
    men een ftuk bezie, dan dat men het eukel zie. I-Iet 
    eerfte vooronderftelt overweging, onderzoek. Ilet an- 
    dere is een touter aanitaren, waarbij men , zoo als 
    zeer velen in eene galerii of op eene tentoonftelling, 
    met opene oogen en den besten wil om zich te ver- 
    =ken, van het eene ftuk naar het andere tlentert, 
    om, als het ware, zijnen gang te laten gaan, wat de 
                            fchil-

        56S HOE BEHOORT MEN SCHILDERSTLIKKEN TE BEZIEN7
        fchilderijen van zelve op ons willen uitwerken, en bij 
        hetgeen terflond zinnclijk , door kleuren of andere in 
        het oog loopende eigenlchappen,treft en het oog boeit, 
        wat 'anger te vertoeven , .00k wel ceps te zeggen: dat 
        is fchoon ! waar , integendeel , de indruk niet terftond 
        zinnelijk uitlokt, verder te gaan, en te denken (is men 
        van aanzien, ook wel re uiten) : , daar vind ik joist 
        fact veel roars aan Van dergelijk iets blijft , wanneer 
        men de zaal verlaat, natuurlijk niets , of ten beste zoo 
        weinig in de ziel achter, , dat men het voor niets reke- 
        nen mag. En dos mist men dan zoo veel — zoo heel 
        veel, wat men hebben, genieten, en telkens weer ge- 
        nieten kon, wanneer men de fchilderijen niet ilechts 
        aanzag, maar wezenlijk befchouwde. Men mist cene 
        verheffing zijns ganfchen inwendigen wezens boven het 
        alledaagfche, gemeene en aardfclie, eene hoogere vreug- 
        de van den geest , een edel genot, eene verrijking der 
        Yu-bedding, bezieling van het hart, vermeerdering zij- 
        ner inzigten — men mist, hetgeen den mensch men- 
        fchelijker (en dit is immers ook bcter ?) maakt. Ik heb 
        gelegenheid gehad, zecr vele aanzienlijken, rijken, ook 
        wel grooten der aarde te zien, hoe ze vol verveling, 
        zonder genot, loud en lusteloos onder de kunstfchat- 
        ten rondwandelden, die hun eigendom waren; hoe ye- 
        len ze zelfs niet mecr mogten aanzien , en nict weinigen 
        (dezen behoorde men inderdaad openlijk te noemen) dit 
        anderen zelfs nict vergunnen wilden. De meeste kun- 
        -ftenaars en kunftcnaresfen lagchen en fpottcn hiermede. 
        Doch , dit ligt niet in mijnen card; het heeft mij altijd
        treurig gemaakt, en ik heb geclaclit : och , dat deze 
        door het geluk begunftigden ook ilechts vroeg gevormd 
        waren om hun geluk te kunnen genieten! Zij waren 
        welligt vol fchoonen aanleg, talent en gevoel, ook voor 
        de kunflen; maar men heeft niets gedaan, om deze 
        gaven der natuur uit te lokken, te voeden en te vor- 
        men. Thans zijn zij, b. v. onder fchilderijen, ilechts 
        nog in ftaat, of hebben althans geenen verderen lust, 
        dan zich eenige minuten onverichiliig aan derzelver 0.e.

        /I0E, BEHOORT MEN SCHILDERSTUKKEN TE BEZIEN ? 569
        gezigt te leenen , bet ganfche ding als een klein amu- 
        fement van eene bijzondere foort, als een fpeeltuig der 
        aanzienlijken, te befchouwen. Nu! in dit geval doen 
        zij zekerlijk wel, er niet veel ophef van te maken.
           Op deze wijze dan zien velen eene fchilderij. Maar, ,- 
        geheel iets anders is het , dezelve befchouwen — of zoo.. 
        danig te zien, als zij moet gezien worden. Hoedanig 
        dit nu zij? daartoe wensch ik eene korte aanleiding te 
        geven. Ik denk er niet aan, bij deze gelegenheid kunst- 
        geleerdhcid uit te ftallen , of wel met dezelve te prat, 
        ken. lk wil opzettelijk alias onvermeld laten, wat
        genlijke [ludic der kunst vooronderftelt , en Diets fchrij-
        ven,waaraan nict elk wat heeft , die flechts zijne plaats 
        in den befchaafden hand naar behooren vervult. Des- 
        wege vertrouwe ik van kunftenaars en wetenfchappe- 
        lijk gevormde liefhebbers, dat zij het zich zullen laten 
        welgevallen , wanneer ik hun nicest bekende dingen voor- 
        draag — even als eene moeder bet niet ongaarne hoort, 
        wanneer een ander met haar over haar geliefde kind 
        fpreekt , fchoon zij zelve er veel meer van weet, dan 
        gene haar zeggen kan. Dengenen, die met name voor 
        de beeldende kunst minder achting en liefde voeden, zij 
        dit alleen gezegd, dat, hetgeen bier van de befchou- 
        wing van goede fchilderijen gezegd wordt, wat de 
        hoofdzaken hetreft , op het lezen van goede dichtfluk- 
        ken, op bet hooren van goede muzijk, op het zien 
        van goede tooneelvertooningen insgelijks toepasfelijk 
        zij.
           Hoe moet men dan fchilderijen befchouwen? Hoe 
        het niet gefchieden moet , liet zich misfchien tot de 
        felling brengen: men moet zich niet werkeloos over- 
        geven. En, hoe het gefchieden moet —: men moet 
        iets medebrengen, en er dadelijk iets bij does; maar 
        wat?
           Iedere kunst vooronderflelt in dengenen, voor Wien 
        zij met hare werken iets bedujlen zal, een zeker fonds 
        van pest en gemoed, van hoofd en hart ; eene zckere 
        aandoenlijklieid en vatbaarbeid, — met can woord: voor.

    570 ME BEHOORT MEN SCHILDERSTURKEN TE EEZIEN ?
    vooronderilelt dadelijk niet voorgegeven en geafec- 
    teerd — de vaardigheid, om zich boven het gerneene 
    leven, deszelfs bezwaren en jammeren zoo wel, als 
    deszelfs fpelen en genietingen, te verlielfen, en zich 
    vast, met liefde, ernst en vreugde, aan iets te bechten, 
    wat aan de aarde niet hehoort, dus door dezelve gc- 
    meenlijk ook niet hoog geacht, noch gezocht , noch 
    zelfs beloond. worth. Men noeme deze vaardigheid ge- 
    voel voor bet ideale, hoogere en edelere geestdrift , of 
    hoe men wil, wanneer men flechts aan dat eigendom- 
    tnelijke van den geest gedcnkt, waardoor eigenlijk alles 
    waarachtig groots, edels en blijvends tot ftand komt ; 
    dat eigendommelijke, mar buiten geen held der deugd, 
    geen martelaar voor de waarheid, geen waardige pries- 
    ter der , fehoonbeid ooit heeft beilaan, of beftaan kan. 
    Dit ntoef. als ten grondflag in mij liggen , zoo mij de 
    kunst waatlijk iets zijn — zoo ik derhalve fchilderijen 
    ook a/zoo zal kunnen befchouwen, als zij moeten be- 
    fchouwcf worden.
     Maar nu moet ik, vervolgens, bet kunstftuk nade- 
    rende, doze eigenichap ook te werk flellen; moot, ge- 
    lijk men zegt, mij verzamelen, mijnen geheelen inwen- 
    digen mensch in bet leven roepen, mijne krachtenver- 
    gaderen, en dezelven op dit voorwerp rigtcn anders 
    glijdt bet te vlugtig over den fpiegel mijner ziele heen.     „ De kunst is cen fpel, maar geen fpeelgoed"—wordt 
    „ De kunst is cen fpel, maar geen fpeelgoed"—wordt 
    ergens zeer treffend gezegd. Geen mensch ter wereld, 
    zelfs de talentrijkite en best onderrigte, kan, zonder 
    zorgvuldig opmerken, zonder infpanning en vercischte 
    geestgeiteltenis, voortbrengfelcn der kunst wezenlijk 
    opnemen en regt genietcn. En dus words het eon twee-
    de onmisbaar vercischte, dat zonder verIlrooijing, 
    opgewekt , hedaard, opmerkzaam, in de beste Item- 
    ming het fchilderfluk nadere.
     Is nu aan beide doze vcreischten voldaan, zoo late 
    men zich (is mijn raad) eerst over aan den algemeenen 
    indruk, dien bet maakt evenveel of het cone fchil- 
    dcrij, eon dichtftuk, of cone rnuzikale compofitie zij.
                            AI ea

        HOE BEHOORT MEN SCHILDERSTURICEN TE BEZTEN ? 571
        Men geve aan hetzelve zijne vatbare en voorbereide 
        ziele prijs, houde zich enkel aan het geheel, en vra,„e 
        nog geheel niet naar bijzonderheden; zij zelfs (wanneer 
        het een fchilderftuk is) om het historifche onderwcrp, 
        welk het voorflelt , niet al to zeer bekommerd, en den- 
        ke nog minder aan de middelen , waardoor de kunfte- 
        naar zijn werk, juist zoodanig als het is, heeft tot 
        (land gebragt. Dat ter loops verklaren (ook welbedil-
        len) niet flechts , zelfs het vragen naar bijzonderheden 
        moet men, terftond op het eerfle gezigt , niet bij zich 
        laten opkomen. Men bederft zich anders zelve den 
        eerften en teederflen bloefem des genots; en waar deze 
        geleden heeft , gedijt ook naderhand de vrucht niet.
          Is nu in den befchouwer, en in het beeld, alles ge- 
        lijk het behoort, zoo zal het onmisbaar eenen, met 
        de oplertendheid fleeds toenemenden, indruk shaken; 
        en wel eenen bepaalden indruk. Dat is: men zal zich 
        niet flechts in het algemeen meer an voorheen verle- 
        vendigd en opgewekt, maar ook in zekere (lemming 
        verplaatst gevoelen, die, hoe verfchillend ook in de 
        mate, toch in het wezen aan de (lemming gelijk is, 
        in welke de kunftenaar was, toen hij het werk fchiep, 
        die dus ook in zijn werk overging, en hierdoor nu aan 
        anderen moet medegedeeld worden. Is het voorwerp 
        ernitig en verheven, zoo zal men zich diep aangetast, 
        geflerkt , verheven gevoelen; is bet voorwerp en des- 
        zelfs behandeling komiek, zoo zal men vermaakt en 
        tot lagchen genoopt worden , enz. Zoekt men nu 
        in de kunst niets meer dan verfijnd genoegen, prikke- 
        lingen , die flechts hooger en reiner zijn dan bloot zin- 
        nelijke , zoo is het hiermede genoeg; men heeft zijn 
        doel bereikt, heeft menfchelijk genoten, en in het kunst- 
        lank lets gevonden, waardoor men dit genot , zoo dik- 
        wijls men zelve wil, herhalen kan.
          Dock, wie in de kuntlen iets meer zoekt dan een fijn 
        vermaak , wie een regte kunstliefhebber is, die goat, 
        na dit genot , nog niet henen, maar denkt nu over de 
        beeldtenis na, en wel over derzelver inhoud zoo wel 
                                                         als

    572 Hon BEI-10011T MEN SCHILDERSTUKKEN TE BEZIEN ?
    nis behandeling, over het geheel als over de afzonder. 
    lijke deelen. llij vraagt nu dus bepaalder: wat evil de 
    kurntenaar met dit werk ? Eerst : wat flat het hist°. 
    risch voor? is het onderwerp de voorftelling en bet edel 
    doel der kunst waardig ? Dan : heeft de kunftenaar hetzelve     met geest, en in den regten geest behandeld? waarom heeft 
    met geest, en in den regten geest behandeld? waarom heeft 
    hij dit en dat zoo , en niet anders , ingerigt ? wat draagt     drt afzouderlijk deel deze groep , deze figuur, , dit 
    drt afzouderlijk deel deze groep , deze figuur, , dit 
    koloriet , dit licht, ens. tot het geheel bij? was bet 
    hoofddenkbeeld ook bevattelijker en te gelijk fchooner uic 
    te drukken? was dit of dat bijzondere ook beter te orde- 
    nen geweest ? en .hoe had dan dit , hoe dat moeten uitval- 
    len ? Zoo kon ik nog een vierde uurs voortvragen ; en nog 
    had ik op verre na niet alles , ook flechts met eenige woor-    den , aangevoerd , wat bier zou kunnen in over weging ko- 
    den , aangevoerd , wat bier zou kunnen in over weging ko- 
    men. Doch , men ziet uit het gezegde reeds, dat zich 
    den opmerkzamen bier eerst eene rijke bron opent , zoo 
    voordeelig voor zijnen geest ter leering, als om aan- 
    genaam te warden bezig gehouden. flier is dus de 
    voorname grond te zoeken, waarom de ware lieThebber 
    eene voortreifelijke fchilderij, even als eene geliefde, 
    duizendmaal berchotiwen, en Reeds een nieuw belang, 
    nieuwe flof tot liefde en vreugde in dezelvevindenkan. 
    Ontbreekt het, daarentegen, aan dezen grond, dan ko- 
    men zulke famine, geestelooze, nageklapte oordeelvel- 
    lingen voor den dag, als men dikwijls boort. Ja , men 
    verraadt de ledigheid zijner ziel , door elke uitnoodiging 
    tot een of ander kunstgenot, tot het zien of hooren 
    van het grootfte meesterltuk van RAFAë:LiMOZART 
    of SHAKESAEAR.E, te beantwoorden met : lk heb
    het reeds gezien ik heb het reeds gehoord, enz. 
    Juist daaron , beste vriend, omdat het u niet mecr ge- 
    heel vrecmd is , moet gij er meermalen toe terugkee- 
    ren, en liever iets anders geheel onbezocht laten. 
    Want , al waart gij een halve engel, zoo hunt gij der- 
     gelijk iets onmogelijk in bens vattcn en verflaan, dus 
    ook volkomen genieten. Nu zult gij eerst langzamcr- 
    hand in flaat gera.ken, het in 't alseincen ea in de bij-
                             z011-

      HOE BEHOOR.T MEN SCHILDERSTUKKEN TE BEZIEN ? 573
      zonderheden te doorgronden, zonder verder overftelpt 
      en als verdoofd te worden; alles met bedaardheid te 
      proeven en tot u te nemen , en wezenlijk verrijkt en 
      gefterkt, en vatbaarder voor al het fchoone en goe- 
      de , henen te gaan.
       Is eindelijk de liefhebber ook ten aanzien van het 
      werktuigelijke der kunst niet geheel onervaren; weet 
      hij welligt uit eigene, fchoon kleinere proeven, wat 
      teekening, koloriet , en al wat den fchilder in den en- 
      geren zin vormt , eigenlijk zij, en hoe het tot Rand ko- 
      me; of heeft hij zich moeite gegeven, om , met den 
      dichter , fchoone denkbeelden door fchoone woorden 
      nit te drukken; heeft hij zelf beproefd, muzikale com- 
      poiltien in den geest van den compcnist voor te dra- 
      gen , en ook fomwijlen eigene muzikale idean kunstma- 
      tig ter near te flellen, dan blijft hem nog eene zuivere 
      en waarlijk onuitputtelijke bron over tot nieuwe oog- 
      punten, tot nieuwe verrijking van geest en hart, gelijk 
      tot nieuw genot. Hij heeft het werk, ten aanzien der 
      middefen, waardoor het is ontflaan, nu flechts nader 
      te ontleden , enz. Doch ik weet, dat men op eons niet 
      te veel Enoet geven, en daarom breek ik bier af,

      ZENIGE BIJZONDERHEDEN RAKENDE DEN VELDSLAG 
        BIJ VATREBRAS , ENZ. Door JOHN SCOTT.
              (Vervoig en Plot van bi. 532.) 
                Bezoek op het Slagveld.
      Het eerfle bezoek van een flagveld, door iemand, ge- 
      heel onbekend Bret tooneelen van deze foort, voert 
      hem welligt meet- buiten zijnen gewonen trein van denk- 
      beelden en gevoelens, dan eenige andere nieuwigheid 
      in flaat ware te doen. De voorname oorzaak dezer op- 
      gewektheid ligt daarin, dat thans in wezenlijkheid zal 
      verkeerd worden, wat bevorens in zijne ziel beflond als 
      eene fchaduwachtige, onzekere, maar ontzaggelijte 
      verbeelding. In dit opzigt moge het wel naast over-
       VENGELW. 1816. NO. 12. Q Q     cm-

    574 BIJZONDERHEDEN, RAKENDE DEN VELDSLMS
    eenkomen met het verlaten dezer wereld, om onze twij- 
    felvolle, maar angftige denkbeelden der toekomftige te 
    verwezenlijken. De fchetfen der verbeelding zullen door- 
    gaans blijken gevormd te zijn naar eene fchaal van meer 
    in het oog loopende grootheid, en meer van het verba- 
    zende te bezitten, dan de waarheid doct kennen:
    maar er is lets in onverwachte eenvoudigheid van voor- 
    lcomen en nederigheid van aanzien, in tegenwerking 
    met ontzettende voorvalicn en allergewigtigite uitkom- 
    (ten, dat misfcbien, over bet geheel, treffender is dan 
    zigtbare monfterachrig- en ijsfehjkheden. Op deze wijze 
    althans werd ik getroffen door de vlakte van Waterloo. 
    Geene vertooning, dunkt mij, van flagging, geweld en 
    verwoesting kon zoo aandoenlij:i eene werking gedaan 
    hebben, als de geruste, ordelijke aanblik dezer velden, 
    door de zon befchenen , maar digt bezaaid met kleine 
    hoopjes opgeworpene aarde, welke geene zon kon ver- 
    lichten. Hierop vielen de oogen terftond, — en het 
    hart, van buiten flecks eene kleine opwekking gevoe- 
    lende, verkondigde zichzelf met te meerdere plegtig. 
    beid de ijsfelijke voorwerpen, die zich daar bevonden, 
    naauwelijks bedekt met een luttel zands. — Op eene 
    naauwkeuriger bezigtiging, waren de verwoestingen 
    van den flag zeer blijkbaar, maar noch de doorfcho. 
    tene muren, verfplinterde deuren en gelcheurde daken 
    der boerenwoningen van La Haye Sainte , hoe vevbazend 
    inderdaad, noch zelfs de jammerlijk verbrande overblijffels     van hetgeen het fchoone fingournont , met deszelfs boom- 
    van hetgeen het fchoone fingournont , met deszelfs boom- 
    gaard, bloemtuinen, fraai en flatig Plot, en nederige 
    verbliiven voor de werklieden, moet zijn geweest, nu 
    getrol11.11 en overhoop geworpen door eene bezoeking, 
    welke, naar derzelver fporen , iedere mogelijke foort 
    van verwoesting fchijnt behelsd te hebben, — alle de- 
    ze afzigtige trekken van den ftrijd maakten, op mija 
    gemoed ten minife, geenen zoo regtftreekfchen en on- 
    weeritaanbaren indruk, als de aardbeuveltjes , welke 
    den gang beletteden, als eene borstwering of eene be- 
    fcliutting, oak we' gezaaid fangs het afgezonderd pad,
                              in

             SIJ QUATREBRAS ENZ. 575
     in het gras , dat deszelfs zijden bezoomde. Op fom- 
     mige plekken lagen zij in groote hoopen en uitgebreide 
     rijen; op andere vertoonde zich een enkel; tusfchen 
     dezelven arekte een zwart gebrande kring ten bewijze, 
     dat men vuur gebezigd had, om als een onwaardig over- 
     fchot te verteren, wat ouders beminden, vrienden 
     hoogachtten, en vrouwen liefhadden. De zomerkoelte, 
     welke de takken der boomen fchudde, en de toppen der 
     klaver- en 'Nye distelbloemen bewoog, bragt met zich 
     vuilen flank, nog affchuwelijker voor de ziel , dan voor 
     den beleedigden zin. De voet , die het vogeltje in des- 
     zelfs rust in het gras ftodrde, verftoorde te gelijker 
     tijd eenig jammerlijk overblijffel van een menfchelijk 
     wezen, hetzij een ftuk van zijn rijke kleed, waarop 
     hij zich verhief, — of van zijne krijgstoerusting, die 
     zijn trots was , — of van het broze maakfel van zijn 
     ligchaam zelf, dat hij als bevalligheid en kracht gevoe1. 
     de, een oogenblik v66r het een hoop gevoelloos ftof 
     werd.
      Van St. yean (een dorpje, ruim eene Engelfche 
     mijl of 20 minuten gaans van Waterloo) loopt de weg 
     onmiddellijk naar de hoogte van den aarddijk, op 
     welks hoogte en afloop het voetvolk des Hertogs VA N 
     WELLINGTON in linie werd gefchaard. De ruiterij 
     werd, in het begin des gevechts, aan de St. 'can's 
     zijde der hoogte geplaatst. De opgang is gemakkelijk: 
     men bereikt den top onmerkbaar, en het geheele flag- 
     veld ligt dan op dens voor oogen. Deszelfs eensklap- 
     fche vertooning doet de werking van eenen fchok; en 
     weinigen, geloof 1k, zullen bevonden worden de eerfte 
     vijf minuten eene enkele vraag te doen. Het punt, 
     vanwaar dit volkomen gezigt des tooneels , zoo dikwijls 
     door de verbeelding geteekend, zichzelf east vertoont , 
     is een1 der belangrijkfte, welke het bevat. Het is de 
     top van den aarddijk digt aan den weg, waarover een 
     nude fchilderachtige boom hangt, met eenige weinige 
     losfe takken, in groteske gedaanten voortfchietende nit 
     .cleszelfs gefcheurden ftam. De Britfche (waarouder

       SIJZONDERHEDEN RAKENDE DEN VELDSLAI
    Nerlerlanders) pofitie flrekte zich uit ter regter en lin-    ker hand van den weg, ter lengte van .ruim een en drie 
    ker hand van den weg, ter lengte van .ruim een en drie 
    vierde mijl (weer dun een half uur gaans) langs den 
    top van eene voortloopende lijn van tamelijke hoogten, 
    onmiddellijk tegenover zeer gelijkende verhevenheden 
    op eenen afftand van eene halve tot drie vierde mijl, 
    (pen half kwartier uur gaans) langs welke de Fran- 
    fehe armee was geposteerd. Het tusfchengelegen veld 
    en de glooijing van onzen aarddijk vormde het flagveld. 
    De boom, reeds gel-nen, ftaande op de verhevenheid 
    boven den hoogen weg van Brusfi/ tot Charleroi, duidt 
    het centrum aan onzer politic; en, de Hertog VAN 
    WELLINGTON het grootfte gedeelte van den dag
      denzelven geweest zijnde, draagt hij den naam van 
    den Boom van Wellington. Ik vond hem zeer geteis- 
    terd door kogels, zoo wel fchroot als musketkogels, 
    welke alien uitgegraven waren door bezoekers. Des- 
    zelfs takken en ltam waren, als gezegd, geweldig ge- 
    havend. Hij behield echter nog leven en groei , en zal 
    waarfchijnlijk , gedurende vele volgende jaren, het eerst     begroetende teeken voor onze kinderen en kindskinde- 
    begroetende teeken voor onze kinderen en kindskinde- 
    ren zijn , die, met de gewaarwordingen van een heilig 
    gevoel, hunne oogen komen weiden op dit tooneel der 
    bedrijven van hunne voorouders.
     Een kort eind wegs naar beneden van dezen boom , 
    digt bij den weg langs houdende, is de boerderij van 
    La Ilaye Sainte. Hier zag ik , voor de eerfte maal in 
    mijn leven , eene proef van lietgeen de oorlog to weeg 
    brengt in de woningen van den vreedzamen. De tuin 
    was een woeste hoop ; de heggen waren uitgerukt, 
    bcfchuttingen neergeworpen. 1)e deur was door en 
    door gefehoten met allerlei wapenen, en leverde een 
    allertreffendst bewijs der woede van den, aanval, en des 
    bepaalden befluits van de verdedigers. Deze post werd, 
    na eene allerdapperfte verdediging door de afdeeling, 
    aan weike zij was aanbevolen, door den vijand over- 
    weldigd, en elke levende ziel in het gebouw met de ba- 
    jonet doorregen. De Jigging der plaatfe inoet dit tot 
                            eery

              EYJ QUATREBRAS , ENZ. 577
     een zeer ontrustend voorval hebben gemaakt. De werf 
     opgaande, werd bet aanzien van jammer en verwoes- 
     ting nog verfchrikkelijker; de daken van fchuur en 
     woonhuis waren herichapen in louter gaten , door born- 
     men en kanonskogels; de ramen waren afzigtige wrak- 
     ken, geen enkel alas heel gebleven zijnde— de roeden 
     alle gebroken, en de brokken op de jammerlijkfte wijze 
     neerhangende. — Van de Averf trad ik in een' befloten 
     boomgaard: bier was het gevecht verfchrikkelijk hevig 
     geweest : het papier der verfchotene patronen lag nog 
     dik op den grond, en de hoofddekfels der foldaten la- 
     gen verllrooid, de meeste gaten hebbende, door welke 
     de dood der dragers was ingegaan. Bet hart poogde 
     het oog te wederfpreken , wanneer bet laatfle getuigde, 
     dat aan deze ellendige brokken vilt of leder de rottende 
     overblijffels der hoofcien van menfcheliike wezens vast- 
     zaten!...In dezen boomgaard waren de boornen veelvul- 
     dig, en over het geheel zeer tenger; maar noch mijn 
     reisgenoot , noch ik - zelf, fchoon wii opzettelijk een re- 
     gelmatig overzigt hielden, kon Lnen vinden, die bet 
     ontgaan was om door een' kogel getroffen te worden.
       Eene menigte kicine hoopjes van versch opgeworpene 
     aarde ontfierden het aangename groen van dezen boom- 
     gaard, —welken wij verlieten door eene gemaakte ope- 
     ning in deszelfs helping, waardoor de Franfchen mien 
     geweldigen doorgang hadden bemagtigd, onder eene ha- 
     gelbui van kogels, met de punt der bajonet. De bloei- 
     jende takken hingen nu fchoon en ail over de overblijf- 
     fels der flagting en de teekenen der beroering.
                     ••^•••^^•

       Bij het rilzen van den weg naar de herberg La Belle 
     Alliance, kwamen denzelv,n in cene linkfebe rig- 
     ting overftekende, welke naar de {Telling der Franfchen 
     leidt , op de plaats, gedeeltelilk beichut door een' 
     zandheuvel, waar BUONAPNRTE flond, toen hij het 
     Incest voorwaarts was gekomen , en den laatflen aanval
                    Qn 3

      TITJZONIMITEDZN RAKENDX DEN VELDSLAG
    zijner garde beftuurde. Ons thans omkeerende, en te- 
    zugziende naar de Engelfche Ile/ling, ondekten wij, dat 
    de uitgeftrektheid van het veld ter andere zijde van den 
    weg van La Haye Sainte, opwaarts naar den aarddijk, 
    van Wellington's Boom gefcheiden door hetzelfde ge- 
    meene fpoor, het tooneel was geweest van nog ver- 
    fchrikkelijker ftrijd, dan eenig ander, tot dusverre op- 
    genomen. Hier was het, dat de Keizerlijke garde aan- 
    vie! op de beg, waar de Hooglanders en de Schotfche 
    grijskleppen ftonden, — en ook bier was bet, dat zij 
    geflagt werden! Van deze zijde was bet desgelijks , dat 
    de Pruifen kwamen, de alreeds geflagene Franfchen ver- 
    plettende. Hier lagen de grafbeuvels in ontzettende me- 
    nigte — en kuilen, bevattende honderden van paar- 
    den. Bajonetfcheden, ilukken van kasketten en klee- 
    ding bedekten den grond.
     Van La Bills Alliance gingtm wij, den aarddijk van 
    de Franfche pc:pale kruifende, linksaf naar de Engel- 
    fche linien , tot dar wij de overblijffels bereikten van Hu-    goumont, een' fterken v oorpost van den Britfchen reg- 
    goumont, een' fterken v oorpost van den Britfchen reg- 
    tervleugel, en verdedigd door eene kleine afdeeling der 
    .Engelfche garde en Ilanoverfchen , in weerwil van de 
    geweldigfte pogingen des vijands ter vermeesteringe, 
     De zachte belling, door een' fchoonen boomgaard, 
    naar bet kasteel van Hugoumont vertoonde de bekoor- 
    lijkfte landelijke beelden , op het naauwst vereenigd 
    met de ondubbelzinnigfte kenmerken van fchrik en dood. 
     De gebouwen van Hugoumont waren oneindig meer 
    verbrijzeld, dan zelfs die van La Haye Sainte. Zij be- 
    hooren aan een' man van aanzien, die, v66r den flag, 
    to dezer plaatfe een der vermakelijkfte en vreedzaamfle 
    verblijven, welke de verbeelding zich kan voorftellen , 
    bezat. De tuin, met bloemperken en lanen in den ouden 
    141 zorgvuldig aangclegd, was de hoofdpost der Engelfche 
    garde, die hardnekkiglijk de woedende aanvallen der fter- 
    ke kolonnen yolks, door den vijand tegen deze, telkens 
    van nieuws verfterkte , ftelling gerigt , weerfronden. Deze     aanvallen waren het begin van den flag, en werden, in den 
    aanvallen waren het begin van den flag, en werden, in den 
                             ge-

             BTJ VATRZIRAS, ENT„ 579
     geweldigen trant van ISTIONAPARTEI met telkens ver- 
     ineerderde hulpmiddelen herhaald; doch alles needs ten 
     voile vruchteloos. Op Ern punt ftrekten de fchrikke- 
     lijkfle verwoestingen ten bewijze van het geweld, door 
     den vijand gebezigd, om zich eenen doorgang te ba- 
     nen : boomen waren geveld en kruiswijze gelegd ter 
     verdediginge — en op eene enkele plek, eene flip als 't 
     wares vijftig lijken opgelmpt, alien daar gevallen. 
     Niet verre vandaar vindt men eene zwarte, gebrande 
     ruimte, alwaar zeshonderd menfchelijke ligchamen, te 
     dezer piaatfe gevonden,Werden verzameld en verbrand. 
     In den loop des gevechts geraakten de gebouwen in 
     vlam— en, in 't kort, dit geheele veld fcheen het toe- 
     neel te zijn geweest van eenig bovennatuurlijk kwaad 
     — eene viering van helfche piegtigheden — of eene 
     openbaring van hemelfche wraakbetooning!
      Van wederzijden in dezen veldflag werd nagenoeg 
     Been kwartier, of lijfsgenade, gefchonken.


      BERM', WEGENS HET, VOORNAMELIJK IN DUITSCHLAND 
      ZEER BEROEMDE VROUWELIJKE OPVOEDINGS -INSTITUUT
       VAN DEN NEER DETHIVIAR , OP HET KASTEEL RECKEN-
           BURG , TUSSCHEN EMMERIK EN REES.
      (Medegedeeld door Mr. J. H. ONDER DEW IJNGAAR T 
       CANZIUS, nog korteling Burgemeester te Emmerik.)
     Het Opvoedings-Inffituut, waarvan hier melding gemaakt 
     worth, is door den Heer DETHMAR gevestigd op deszelfs 
     alleraangenaamst gelegen Landgoed, bekend onder den num 
     van het Kasteel Reckenburg, in de nabijheid van bet Dorp 
     Praast, ter zijde van den landweg, tusfchen de Rijn-fteden 
     Emmerik en Rees, vormende nagenoeg een middelpunt tus- 
     fchen genoemde Steden en die van Kleef en /Inholt.
      Dit verblijf is tot eene woning aangelegd voor 18 a 20 
     jongedochters uit den befchaarden stand der maatfchappij, 
     om door hem, en onder zijn oog, te worden opgevoed ea 
     Verzorgd, niet als fcholieren, maar als huisgeneeten, als leden
                   Q q 4        eener

     go I4ERTGT f WEGENS HET OPV0EDINGS INSTITUUT

     eener familie , als kinderen, waarover hij geheel vader is, el 
     die clan ook alie, zonder onderfcheid, hem als eenen vader 
     beminnen.
      1-lij zelf, een man van omtrent 4.0 jaren, is Hervormd Pre- 
     dikanc bij de gemeente te Hueth, wier kerk die is van, en 
     op, het hoogadelijk flot Meth, nog geen half uur van Rec. 
     kenburg gelegen. Gansch alleen fleet deze eerwaardige man 
     aan het hoofd der inrigting, tot wrier vestiging en inflandhon. 
     ding hij onvermoeid., reeds in den jare 1799, in weerwil van 
     elle beletfelen, met zoodanig gevolg werkzaam was, dat hij 
     niet alleen, federt tang, door geheel Duitschland, man ook 
     allengskens in de Nederlanden, als een in het Opvoedingsvak 
     met rijke talenten begaafd man , is erkend , en vele van de in deze     landen gevestigde aanzienlijke geflachten, in welke kweekelingen 
     landen gevestigde aanzienlijke geflachten, in welke kweekelingen 
     uit zijn huis tercigtraclen, zijnen mem met zegening tioemen.
      Zelf varier van zeven kinderen, alle dochters, heeft hij 
     Van deze omflandighe:d •eene parcij getrokken, Welke het aan- 
     belang van clic Inflituut aanmerkelijk in waarde doer klimmem 
     Hij leidt, nemelijk , die alle op voor hetzelve, en geeft ie- 
     ders opvoeding zoodanige rigting, dat alle , in het algemeen, 
     tot het geheele Opvoedingsvak theoretisch en praktisch wor- 
     den opgeleid, en elk, in het bijzonder, eons &anti een be- 
     paald leervak zal kunnen waarnemen. Niet dat deze 
     dochters de opleiding daarcoe onder zijn oog genieten; maar 
     zij hebben het zeldzaam voorregt, om de Opvoeclings. 
     kunst, door het dadeliik uitoefenen derzelve, to lecren. Wear 
     vinden zij beter Normaal-fchool? Ook zendt hij diegene de- 
     zer dochters, wier opvoedingsjaren in het Inflituut zijn af- 
     geloopen, nog een pear Oren van zich af, om, onder het 
     oog en de zorg van beroemde meesters, in andere plaatfen, 
     tot dat leervak bekwaam gemaakt ce worden, waartoe zij na- 
     derhand bij het Inflituut als leermeesteresfen zullen mocten 
     optreden. Reeds voleindigde de outlfle die loopbaan te Ber:
        vanwaar zij met de uitIlekendfle talenten, met name ook 
     in de theorie en praktijk der muzijk, welke door hare bui- 
     tengewone zedigheid en voortreffelijk hart nog verhoogd 
     worden, teruglcwam. Eene voigende is thans to Dresden , ter 
     voortzetting hater reeds groote vorderingen in de teekenkunst 
     en het gezang. Eene derde is er niet verre meet van af, 
     °in de huishouding geheel op zich te kunnen nemen. Een 
     zeldzaam voordeel, waarop zich Diet ligt een vrouwelijk Op-
                                 voe-

               VAN DEN MEER DETTIMAL 51I

      voedings - Inflitunt kan beroemen , hetwelk heeds als huisge- 
      zin, niet als kiooster, moet befchouwd worden, en waaria 
      men anders bijna altoos van de help van vreemden, zoo in 
      beheer als onderwijs, moet afhangen.
       Daar nu bet toekomend huisfeli.9c geluk der kweekelingen 
      het beflendig doel is, waarop de Heer DETHM A R niet all en 
      zijn onderrigt, mar ook de wijze, op welke hij haar reeds 
      in zijn huis plaatst, doet uitloopen, en het juist die wijze 
      is, welke het onderwijs zelve met den besten nitflag be- 
      kroont, zoo zal het voegzaam zijn, eerst hiervan melding to 
      maken.
       De Heer D E T ti m AR heeft de zeldzame ganf, om zijne 
      kweekelingen op dien welberekenden afland te houden, 
      waarop zij, bij de liefde van kinderen tot hunnen vader, 
      nogtans met eene angstvallige vrees bezield zijn van gevaar 
      te zullen loopen eene enkele vermaning over lets onbehoor- 
      lijks te ontvangen. Tot deze eigenfchap geeft wel de voor- 
      name aanleiding zijn gelijkmatig en bedaard karakter, hetwelk 
      daarenboven, zoo zeer het aan de eene ziide allertoegevendst 
      is, aan de andere nogtans onbuigzaam blijft , wanneer het op 
      de volvoering van welgenomene befluiten aankotnt. Zijne 
      ontevredenheid, in meerderen of minderen graad, is hier
      Unige, maar ook de zwaarle ftraf, door den indruk, wel- 
      ken zij op de kweekelingen maakt. Zijne tegenwoordigheid 
      geeft leven aan het gezin; en tevens ademt ales orde en 
      ontzag, waar hij zich vertoont. Geene barer is immer be- 
      fchroomd, hem, zelfs wegens de kleinfte opheldering, in de 
      minstbeduidende zaak, rand te vragen, omdat hij ze alle 
      hierin te gemoet komt met eene voorbeeldige zachtheid en 
      geduld; en, met dat alles, waar hij ze afzonderlijk, of to 
      gader, mar eenen wenk geeft, daar flaan zij voor hem met 
      eenen eerbied, die niet is of te maien. Hij verliest ze nim- 
      mer nit het oog, laat ze in de gezelfchapskringen met per- 
      fonen van den eerflen land, die zich op Reckenburg als in 
      een verzamelpunt van uitgezochte verkeering vereenigen, de 
      onderfcheidingsplaatfen deelen, en limn het daarheen, dat 
      zij, bij eene wetenfchappellke vorming, ook opgevoed wor- 
      den voor de wereld, waarin zij dan toch weldra van den 
      vroegen omgang met menfchen de vruchten zullen moeten 
      Vukken; waarbij het gevoel barer vrijheid in haar ontwik- 
      keld words, en zij zich losmaken van kindfcbe en fchooffche
                     Q q 5           flem-

                IMMO? WEGENS NET OPTOEDINGS - INSTITUCT
        iternmin7. Is men in dit huis der vorming, zoo ontdekt 
        seen ook Beene fehool; men ziet een edel, naar volkomenheid 
        gtevend huisgezfts, 't welk het onder1ing levensgenot, dLor 
        overal beerfehende liefde, eensgezindheid en toeleg, verfijnt. 
        Mlle menfchen, van welke het te duchten zijn zoude, dat 
        Zij eenig onkruid op dezen :Aker mogten brengen, worden, 
        op eene kiefche wijze, vandaar gehouden, ja zelfs ook op 
        eenigen affland niet geduld. Men kan voluit zeggen, dat de 
        (=gang, die bier plaacs vindt, worth gehouden met God, 
        Igctuur, wetenfchap, kunst, en met menfehen van goede ge- 
        zindheden. Hoe heilzaam is dit niet voor het meisje, dat 
        buiten het ouderlijk huis hare opvoeding verkrijgen moec!
           En, inderdaad, de kweekelinge, tot wier eerfte zedelijke 
        vorming bier, zoo door godsdiennig onderrigt en voorbeeld, 
        31.1S door de lesfen in wetenfchap, kunst en omgang met men- 
        rebel', de grond gelegd words, verfchijnt hier met een blij 
        Moedig voorkomen, en is ver van alle ijdele optooijing en 
        gemaaktheid. Het is opmerkenswaardig, hoezeer alle in dit 
        Inflituut die eenvoudige, ongekunftelde houding aannemen, 
        welke bet jonge meisje zoo zeer ten fieraad verftrekt. Zij 
        zijn openhartig en waarheldlievende, vlijtig en opgeruimd, 
        nederig en befcheiden. Uit hoofde der uitmuntende behande- 
        ling, misfen zij het ouderlijkc huis niet; vele zelfs vinden 
        daar Meer zorgen, en over het geheel minder weder, dan zij 
        door hare afwezigheid moesten ontberen.
           De Heer DETHMAR beef[ niet alleen alles, wat, federt ja- 
        ten, in het vak van Opvoeding het licht zag, met de Tines- 
        te vlijt befludeerd, maar over hetzelve met het grootile deel 
        van daarin uitmuntende mannen in Duitschland briefwisfeling 
        gehouden, en, 't geen wel het voornaamfle is, de Inflituten 
        zeif bezocht, met elkander vergeleken, en zich perfoonlijk 
        onderhouden met derzelver bertuurders. Uit alles, wat hij 
        langs dezen weg opzamelde, koos hij voor zijn eigen Infti- 
        tuut datgeen, wat hij, na eene zorgvuldige beproeving, be- 
        vonden had het meest tot zijn doel te kunnen leiden.
           Pit, en de gevestigde roem. welken de Heer DETHMAR, 
        in het vak der Opvoeding, door gansch Duitsciland verwierf, 
        zijn zaken, die het overbodig maken, aihier over de wijze, 
        hoedanig hij zijn onderwijs inrigt , breedfprakig uit te weiden.
        Elk, die geen volflagen vreemdeling is in hetgeen daarover 
         gefchreven werd, en de moeiten ela zorgen kent, aan de op-rig-

               VAN DEN HEED DETHMAR. 58/
     riving en inflandhouding van dergelijke Inflituten verbondene 
     kan uit het gezegde reeds eenigzins de talk beoordeelen, 
     welke den Heere DETHMAR te volvoeren valt; waarbij wg 
     nog mogen voegen zijne beflendige voortdurende briefwisfe- 
     ling met de meeste zijner kweekelingen, die zijn huis, vroeg 
     of laat, verlieten, en waaronder reeds vele echtgenooten
     anoeders; welke briefwisfel de trefFendfte blijken draagt, zoa 
     wel van de beflendige dankbaarheid voor de opvoeding ere 
     bet onderwijs, bij hem genoten, ales van derzelver vruchten; 
     als zijnde deze briefwisfeling op zichzelve eene verzameling 
     van proefflukken, waarin fchrift, opftel, flip en gevoelent 
     cm den prijs wedijveren.
       De opnoemiug der vakken van onderwijs zal thane VOt- 
     doende zijn ter kennisfe en 2anbeveling. Zij beftaan in het 
     Pun en fchrijven, (wasromtrent is aan te merken, dat, 11221% 
     dien de meeste der kweekelingen, die op Reckenburg komen, 
     reeds daartoe de eerfte gronden gelegd hebben, zulks zich 
     bier meer bepaalt tot het kunstrnatig lezen en het fraaije 
     fchrift;) f t;) het rekenen, inzonderheid uit het hoofd; het oefe- 
     ren van het geheugen, (waaromtrent met de meeste zorgvul- 
     digheid wordt te werk gegaan ten aanzien der weeffels0 de 
     ontsoikkeling van het oordeel; het maken van opfielkn; de 
     vowing van den flyl, inzonderheid in de verfcheldene foor- 
     ten van briefulsfeling; voorts aardrijkskunde, fabelkunde, ge- 
     fchiedenis, algemeene natuurkunde, de Hoogduitfche, de Fran- 
     fche, de Engelfche en de Italiaanfche tam De teekenkun- 
     de wordt er tot eenen zeer hoogen trap geleerd, voorname. 
     lijk daardoor, dat de kweekelinge lang gehouden wordt aan 
     fludiekoppen en ledematen; een werk, enders zoo ongevallig 
     voor aanvangende teekenaars, doch waaraan zij bier, door de 
     wijze van behandeling, telkens met nieuwen lust voortwer- 
     ken. In de muzijk legt de Heer DETHMA it de theoretifche 
     gronden van elke fchrede, die er in gemaakt zal worden, der 
     kweekelingen bloot; en zij fpelen of zingen nets, zonder er 
     reden van te kunnen geven. Streelend is aldaar de muzijk van 
     gezang, fortepiano en guitarre. Men legt er zich toe op 
     de beste klasfieke flukken der Italiaanfche, Duitfche en Fran- 
     fche muzijk. Ook het onderrigt in het danfen wordt hier 
     niet verzuimd; en voor alle foort van vrouwelijke handlper- 
     hen is dit Inftituut inderdaad vermaard. Inmiddels wordt aan 
                                      elk

      584 tEllIGT, IVEOENS HET OPV0EDINGS-INSTITUUT

      elk beurtelings een deel van het huisfehjk beheer opgedragen, 
      en daarbij de regelen der huishoudkunde voorgehouden.
       Eene voorname eigenfchap van het onderwijs van den Heer 
      DETHMAR is, dat hij, bij het gefIndig aan den gang hoar 
      den van len leeslust, ook tevens hetgeen zijne kweekelingen 
      lezen, met de uiterfle kieschheid, regelt. Geene harer krijgt 
      een boek ir handen, dat clubbelzinnigheden of romaneske 
      vervoeringen bevat; de baste Dichters, goede reisbefchrij- 
      vingen, gefchiedenisfen enz. warden haar in de hand gegeven.
      Op het onderwijs in alle deze vakken wordt het zegel ge- 
      drukr door het eigwardig onderwis in den Christelsj ken 
      Codsdienst. Bij eenige afwezigheid van den Heer DET H- 
      10 A R, treedt hierin zijn boezemvriend , de achtingwaardige 
      neer ZUR NlEDEN, Lutersch Predikant re Emmerik , op, 
      die zelfs dan ook andere vakken van onderrigt overneemt. 
      Met de uiterfte- zorg wordt dit godsdienflig onderwijs door 
      beiden behandeld, als zijnde daar kweekelingen van verfchil- 
      lende geloofsbegrippen; terwijl het onderfcheid van kerkge- 
      tootfchap zich daarbij nimmer naar buiten that bemerken, 
      behalve in de aannemng der kweekelingen en het gebrnik des 
      avondmaals , in welke gevallen ook de Heer zuR NIED
      als Lutersch Predikant, optreedt voor die aankomelingen, wel- 
      ke der ifugsburgfche Confesfie zijn toegedaan (*). Trouwens , 
      hoe zoude dit anders kunnen zijn, bij mannen van zulk 
      eenen ftempel, die menigmaal voor elkander over en weder 
      den preclikfloel beklimmen, en in een gewest , waar onbe- 
      perkte Christelijke verdraagzaamheid tusfchen de leeraars van 
      nlle ChEstengenootIchappen heerscht, en dat het fchitte- 
      rendst voorbeeld van waren Christenzin mag genoemd wor. 
      den.
      Dit godsdienflig onderwijs worth niet alleen door den da. 
      gelijkfchen, zeer opwekkenden Huisgodsdienst, met oordeet- 
      kundig bijbellezen, gebeden en gezangen, onderfleund, man. 
                                   ook

      C) Er zijn ook wel kweekelingen op Reckenburg geweest, die tot 
     den k oomichen Godsdienst behoorden : doze vonden gelegenheid, om 
     het zeer nabii i'g;end dorp Praast het godsdienftig onderwijs bij den 
     Pastoor dier gemeente to ontvangen, en aldaar ter kerke to gaan. Voor 
     het overige deelden zil elle voorregten met de andere kweekelingen. en      feheidden even ongnarne van den Heer DITHMAlt, wanneet aij Rec. 
     feheidden even ongnarne van den Heer DITHMAlt, wanneet aij Rec. 
     kenbarg vetlieten.

               WAN DEN HEER DETHMAR. s5
      ook door den openbaren Godsdienst, die in de flotkerk van 
      Hueth door den Onderwijzer zelven geleid wordy, nog 
      sneer verfterkt, daar hij alsdan de fchoonfte gelegenheid 
      beeft, om het werk , dat hij in zijn huisfelijk onderrigt be- 
      gon, en door den Iluisgodsdienst aanbond, level/ en kracht 
      bij te zetten.
       Is nu de kweekelinge in that gekeurd om geloofsbelijdenis 
      sf te leggen, en is dit werkelijk gefchied, dan volgt de 
      openlijke aanneming in de kerk van Hueth, en wel op eene, 
      net de waardigheid en het gewigt der zake allezins overeen- 
      komflige, treffende, roerende wijze. — Door welke banden 
      worden niet aldus deze Jongedochters aan het huisgezin, waar- 
      in zij verkeeren, verbonden! Zouden zij die ooit kunnen ver- 
      geten? Gewis niet; en juist daarom blijven ook de meeste 
      nog vele jaren aan dat huis verknocht, als aan dat barer 
      ouderen: de flraks genoemde briefwisfeling is hiervan getul- 
      ge, welke tevens nog voor de weldadige uitbreiding van me- 
      nig heilzaam denkbeeld, hier ontkiemd, op eenen affland blijft 
      zorgen.
       Wanneer zulke uitwerkfelen te voorfchijn komen uit eene 
      inrigting, welke eenen zoo grooten omflag vereischt, dan is 
      het wel niet noodig met vele woorden te flaven, dat er in 
      dezelve orde heerscht. Uit het aangevoerde wegens de vrij- 
      moedige raadplegingen des Onderwijzers, en de eerbiedige 
      gehoorzaamheid aan zijne wenken, is genoegzaam of te lei- 
      den, hoe voorbeeldig de orde in dit Inflituut is. Haar in der- 
      zelver bijzonderheden te befchrijven, laat dit beflek niet toe. 
      Hoe zoude het anders voegen, bier nit te weiden over den 
      dagelijkfchen gang der bedrijven; over de waarneming van be- 
      paalde posten door fommige der voornaainfle, gefchiktfte en 
      bekwaamfle kweekelingen; over de in dat InCtitunt allerdoet- 
      matigst ingevoerde papiermunt ; over het herhalen van ha ge- 
      leerde en voorgedragene; de eerebelooningen; de van eene ver- 
      wonderlijke uitwerking zijnde inrigting van het dagboek- hou- 
      den door elke kweekelinge; de eigenaardige flrekking der. huis- 
      feltjke fiesten, waarin reine vreugde, onfchuldig vermaak, 
      vrolijke uitfpanning heerfehen, en tevens alles zoodanig is 
      aangelegd, dat de tijd, daartoe befteed, niet alleen niet voor 
      veritand en hart verloren gaat, maar ook het Diet plaats heb- 
      ben van vacantien in den gewonen zin daardoor rijkelijk words 
      yergoedi over de zorg, waarmede ieciere kweekelinge individw. 
                                      eel

         586      MET OPV0EDINGS -INSTITUUT VAN DETHMAR.
         eel words behandeld, zoo wel ten aanzien der ligchamelijke 
         behoeften , als in de ontwikkeling der geestvermogens; en 
         eindelijk over die zeldzame merkwaardigheid , de heerfchende 
         gezondheid namelijk , waarin aldaar ieder lid des huizes be- 
         ilendig deelt, zoo zelfs , dat fommige, zwak en ziekelijk op 
         Reckenburg gekomen, daar fpoedig opluikten. Een voorregt, 
         hetwelk ongetwijfeld is toe te fchrijven aan de aldaar plaats- 
         vindende regelmatigheid, gemoedsrust , behoorlijke verdeeling 
         tusfchen arbeid , vermaak en rust, beweging in de open lucht, 
         gezonde fpijzen, welingerigte afzonderlijke flaapfteden, enz.; 
         waarbij nog komt de gunflige ligging van dit Landgoed voor 
         tie gezondheid.
           Een afzonderlijk kart berigt otntrent de algemeene ftrek- 
         king van dit Inftituut, en de voorwaarden ter aanneming van 
         kweekelingen, words op Reckenburg in druk uitgegeven.
           Moge de Heer DET HMAR in het leven gefpaard blijven 
         met alle, die beftendig tot dit beminnelijk gezin behooren, 
         en hij zijne zoo belangrijke onderneming met den verdereu 
         zegen van God bekroond zien!


                           DE LUCHTil OLLIN.
                             (Uit het Fransch.)

        MONT GOLFIER had het eerfte denkbeeld van luchtbol- 
        len, te Parijs, in 1782, op het gezigt van een' ligten vrou- 
        werok over eene vuurmand uitgefpreid, die zich met dezel- 
        ye verhief tot aan den zolder van het vertrek, zoodra de 
        lucht, in denzelven bevat , tot eene genoegzame mate was 
        verdund geworden door de warmte., Dit natuurkundig unwed:- 
        fel , hetgeen misfchien honderdmalen had pleats gegrepenon-
        der het oog van znenfchen, onbekwaam om daaruit eenig ge- 
        volg of te leiden, ging niet verloren voor een' man als M o N T-
        G or. Fie it, die eene bijzondere fludie gemaakt had van de 
        toepasfing der natuurkundige wetenfchappen op de kunfteu 
        tier nij verheid.
          Deze enkele waarteming ontdekte hem de geheele theorie 
        tier Aerostatiek. Den 5den Junij nam hij daarvan te Anna- 
        nay eene eerfte proef, die hem geen' den minften twijfel meet 
        •verliet omtrent het ilageu eener onderneming, welke men 
                                                               zich,

              DE LUCHTBOLLEN. 587
    zich, zoodra zij bekend werd, haastte te herhalen, en wet- 
    ker toeftel den naam verkreeg van den ontdekker. Men ver- 
    flingerde op de Montgolfiers; zij werden de aanleiding. en het    fteraad der publieke feesten. De vrouwen droomden van meta 
    fteraad der publieke feesten. De vrouwen droomden van meta 
    dan luchtbollen; ieder wilde er een' doen opgaan; en de Po- 
    licie vond zich verpligt, om, door een bevel, eene vends- 
    kelijkheid tegen te gaan, welke de openbare veiligheid be- 
    dreigde, door aan het gevaar van brand bloot te itellen ieder     huis of elke fchuur, aan welke de ballon, van een komfoot 
    huis of elke fchuur, aan welke de ballon, van een komfoot 
    van under aan hare opening voorzien, mogt vastraken.
     =Deze beuzelachtige liefhebberij, die tot hiertoe nets ver- 
    fchilde van die der kinderen voor zeepbellen, werd geest- 
    drift, toen men aankondigde, dat er iemand was, flout ge- 
    noeg om zijn leven aan zoo broos een fteunfel toe te ver- 
    trouwen, en de wisfelkanfen van deszelfs verheffing te vol. 
    gen. Ken Jong natuurkundige, met name c It A It L E s, de ont-    dekking van MONTGOLFIER volmakende, verzon, het we- 
    dekking van MONTGOLFIER volmakende, verzon, het we- 
    terflof- gas als middel ter opklimming te gebruiken. Hij mask-    te ecne ballon van gegomde taf, martian hij beneden ten 
    te ecne ballon van gegomde taf, martian hij beneden ten 
    fchuitje vasthechtte; en den a7ften Augustus 1783 verhief hlJ     zich, midden op het veld van Mars, en gaf, voor de eerfte 
    zich, midden op het veld van Mars, en gaf, voor de eerfte 
    keer, der wereld het fchouwfpel van eenen mensch, het ge- 
    bied der vogelen bemagtigende.
     Het is onmogelijk, u een denkbeeld te geven van de nit- 
    werking, welke zulk een fchouwfpel bad op de menigte, die 
    daarvan getuige was. Kreten van bewondering volgden den 
    flouten luchtfchipper, wiens onderneming een groot aantal 
    navolgers vond.
     Te Parijs, te Verfailles, te Lyon, voerden de Heereti
    DESROSIERS, WAHL ANDES en SAINT -ROMAIN vet*.
    fcheidene togten in Montgolflers nit.
     De Heer BLANCHARD, die zich, onder toezigt van des 
    Abt D z VIENNA!, bezig hield met de zamenftelling van eel! 
    vliegend fchip, ter zelfder tijd dat MONTGOLFIER zijne 
    ontdekking deed, herhaalde in de maand April 1784., in het 
    veld van Mars, de proef van den Heer C H A R L E s, en fteeg 
    veel hooger dan zijne voorgangers.
     Geen ongeluk had tot hiertoe deze ontdekking gekenmerkt.
    De Abt MINULANT, de Heeren DE S It 0 SI E R S en SAINT- 
     o MAIN waren hare eerfte flagtoffers. Deze laatflen beproef-     den, bet Katraal over to ileken, door middel van eene ma- 
    den, bet Katraal over to ileken, door middel van eene ma- 
                               chi

                                  LUCHTBOLLEN.
        chine, waarin zij de beide bewerkingen, die der verdunnitm 
        van de lucht, en die door het waterftof- gas , dat is, de 
        werking van het vuur met deszelfs beginfel, vereenigd had- 
        den. Deze proef had den noodlottigften uitflag; de luchtbo/ 
        geraakte in brand, en de twee luchtreizigers, van eene hoog- 
        te van achthonderd toifen neergetuimeld, kwamen op eeni- 
        gen afftand van Boulogne te land. Een zedig gedenkteeken, 
        aan den oever opgerigt, bewaart er de gedachtenis van bun- 
        nen moed, eu der jamtuerlijke ramp, die deszelfs gevolg
        was.
          Dit treurig voorbeeld fchrikte Br, A N C HARD niet af. Een& 
        maand daarna, den 7den October 1785, fteeg hij te Douvres 
        op, flak het Kanaal over, en !twain te Calais neder, alwaar 
        zijn .fchuitje, als een gedenkftuk, in eene der zalen van het 
        Itadhuis is geplaatst.
          BLANCHARD, een vreemdeling in de wetenfchap, was 
        met eene onverfchrokkenheid gewapend , die hem, dikwijis 
        nit de verlegenheid redde, waarin zijne onkunde hem brags. 
        Zie bier een voorbeeld, waarvan eene ganfehe flad getuige 
        was! Bij gelegenheid, dat hij te Berlijn opfleeg, door de 
        flechte keus der ftoffen, welke hij gebruikt had ter zamerdtel- 
        ling van de lucht in zijne ballon, verhinderd wordende met 
        zijne geheele vracht in de hoogte te geraken, had hij de 
        ftoutheid, zich van zijn fchuitje te ontdoen, en zich tot eene 
        verbazende hoogte te doen voeren, zich, zoo goed moge- 
        lijk , vastmakende aan de ftrikken van het net zijner ballon.
          Alle de .herhalingen, de eene de andere in verfchillende 
        linden volgende, gedurende eenen tijd van tien jaren, hidden 
        Been ander uitwerkfel, dan eene ijdele nieuwsgierigheid te 
        voldoen, en de theorie der luchtbollen te volmaken, zonder 
        derzelver nuttigheid eenigzins te vergrooten. De toepasfing, 
        welke men, tijdens den flag van Fleurus, van dezelve maak- 
        te op de kunst des oorlogs, deed uitkomften hopen, die men 
        er niet van gezien heeft.
          In 1797 wekte de Heer GARNERIN de geestdrift , welke 
        begon in ce Iluimeren, wederom op, de floucIte proef aankon- 
        digende, welke de verbeelding kan bevatten. De oppervlakte 
        tegen de zwaarte flellende, en de wederflandbieding der lucht aan
        bet vallen der ligchamen, geraakte hij er toe, om zich gerust 
        te ftellen ten aanzien der gevaren eener nederdaling met de 
        parachute, welker goed gevolg alle, de wecten der natuurkun. de

                       DE LUCHTBOLLEN.           SgS2
       Ile hem waarborgden, zonder te bedenken, dat , in de nitvoe- 
       ring, de geringtle misflag, het mintle coeval het vraagftuk 
       kon terugbrengen tot de eenvoudigfte uitdrukking, te weten 
       — den vat des luchtfchippers, volgens de wet der zware Hg- 
       chamen, aan derzelver foortelijk gewigt overgelaten. De aan- 
       fchouwers (her was te Mousfeaux) uaren daarvoor een 
       oogenblik beangst; de parachute onderging eenige vertraging 
       in het ontplooijen; de Heer GAR NE R I N fcheen ter aarde to 
       moeten vatlen, volgens de regtc rede zijns inhouds, verme- 
       nigvuldigd door bet vierkant zijner fnelheid; dan, gelukkig 
       opende zich de parachute, en de nederdaling kwam zonder 
       ongeluk tot Hand.


          BESCHRIJMNG VAN HET RUTUIO VAN BUONAPARTE, TH 
                      WATERLOO GENOMEN,
                       (UlE bet Engelsch.)
       Het rijtnig van BUONAPARTE is in vele opzigten gelijk do 
       moderne Engelfche riltuigen. Deszelfs kleur is donker blaauw 
       Diet ligte vergulden afzetfels, het Keizerlijk wapen op de 
       portieren gefchilderd. De veren, de disfel, de raderen enz. 
       zijn buitengewoon ftexk, en het geheel van zeer uitnemende 
       bewerking. Met dat al is het rijtuig van een lomp voorko• 
       men, nit hoofde van eene groote verhevenheid aan het voor- 
       einde, welke de ruimte voor het bed , de tecesfaire enz. be- 
       vat. Het binnenfle van het rijtuig doer zien, dat au 0 N A^ 
       ?ARTIE op gemak en zekerheid getleld was. De blinden ach_ 
       ter de glazen worden door middel van veren open- en toe- 
       gemaakt?, en kunnen gefloten worden op eene wijze, dat zij 
       een ondoordringbaar befchutfel vormen. Zij zijn, bovendien, 
       te bevestigen met een' grendel aan elken kant. In de zolde- 
       ring van het rijtuig is een netwerk, om er kleine reisnood- 
       wendigheden in te fteken. In het vooreinde zijn verfcheide- 
       ne kleine kastjes, deels , zoo het fchijnt, voor Iandkaarten, 
       deels voor teleskopen enz. Ter zijde van deze kastjes is 
       eene fchrijftafel, welke kan uitgehnald worden, om er op te 
       fchrijven onder het rijden: een' inktkoker, eenige pennen, ze- 
       gellak enz. vond men er in. Beneden de fchrijftafel is een 
       gat voor het einde van het ijzeren ledekant , dat in het rij- 
       tuig gevonden werd, en dat in een oogenblik in hetzelve
         IVIENGELW. 1816. NO. 12. R r            kan

     59°    MET IIITUIG VAN BUONAPARTE,
     kan warden opgemaakt. Twee Merinos - dekens fchijnen tot 
     bet bed te behooren. Beneden het kastje voor de kaarten is 
     het ruim voor de necesfaire, -welke vervolgens zal befchre- 
     ven worden, en onder de zitbank de ruimte voor het likeur. 
     keldertje. Aan een der portieren van het rijtuig ontdekte 
     men twee pistoolkokers, waarin men een koppel pistolen vond 
     uit de fabrijk van Perfailles; ook vond men in een' koker 
     digt aan de zitting eene pistool met dubbelen loop. Doze 
     pistolen waren geladen.
      De zitting is verdeeld door eerie fcheicling; zoodat de ifi- 
     de-de-eain p, met Caen Exkeizer in de koets zittende, den 
     perfoon zijns trotfchen meesters nooit kon aanraken. Achter 
     in de koets is eerie lantaarn met eenereverbere, en eene pijp, 
     met eerie veer er voor, cm er waskaarfen in te fteken, waar- 
     van, de overwinnaars eene groote menigte in het rijtuig von- 
     den. Er zijn vier lampen aan de beckon der koets.
      De vier paarden zijn van eerie bruine kleur, mooije leven- 
     dige Noormannen. Het gareel is eener Keizerlijke equipage 
     luttel waardig, en is enkel te erkennen, als tot hetzelve be- 
     hoorende, uit de bijen , die op verfchillende plaatfen op het- 
     zelve gevonden worden.
      De twee voorwerpen, welke in het rijtuig gevonden wer- 
     den, en eerie naauwkeuri,er befchrijving meest verdienende, 
     zijn de necesfaire, en bet likeurkeldertje van den Exkeizer. 
     De eerfte is eene fierlijke mahonijhouten kilt in den fmaak 
     der Engelfche fchrijftafels, met het Keizerlijke wapen, keu- 
     rig ingeleld, op het dekfel; het geheel bevat eerie menigte 
     van flukken , zoo wel van noodzakelijkheid als weelde, alle 
     van zilver gemaakt en fterk verguld (*); een elegant tand- 
     fchuijertje, fcheerrnesfen van paarlemoer, eerie fraaije fcheer- 
     duos, een Mein inkt- en zandkokertje , een' trekpot, met de 
     fuikerdoos er in, twee fmaakvolle kandelaars, eenige kleine 
     borden voor het ontbijt, en zelfs artikelen, welke men ze/- 
     den in eerie necesfaire ontmoet , gelijk b. v. een fretboortje. 
     Dot do Exkeizer niet vergat zijn toilet comme it faut to ma- 
     ken, bliikt nit vericheidene fleschjes met eau de Cologne, eau 
     de Lavende, vlugzout, enz.; en, fchoon hij poogde alle 
                                 voort-

      (*) Ecn onrgetuige meende ons te kunnen verzeketen, dat het index- 
     daad goud was. Dezelfie bewonderde de necesfaire ook nog des te Meer,     omdat zij uit Ileents dda ituk hew bettors!. V.
     omdat zij uit Ileents dda ituk hew bettors!. V.

               TE WATERLOO GENOMEN. 591
     voortbrengfels van Engelfche fabriik uit Frankrijk en het vas- 
     teIand• nit te fluiten, zoo vergunde hij toe]] zichzelven een 
     beetje zeep van Windfor. Ale deze voorwerpen zijn op zulk 
     eene beknopte wijze ingepakt, in een kistje van naanwelijks 
     een en een vierde voet lengte tegen acbt duim breedte, dat 
     het de verwondering van elketi opmerker zal gaandc maken.
      Het likenrkeldertje, even als de necesfaire van mahonij- 
     bout gemaakt, bevat twee fiesfehen, de eene gevuld met 
     rum, de andere met eenen zoeten wijn, titans geheel verfla- 
     gen. Bovendien worden in hetzelve nog gevonden eene pa- 
     per- en zout doos met den inhoud, een mosterdpot, en 
     een Iangwerpig kastje voor broodjes met vlcesch, ales van 
     verguld zilver, eenige zilveren mesfen, vorken, lepeIs en 
     zilveren ontbijtbordjes. In een klein laadje Van, het keldertje 
     vond men een' musketkogel, in de gedaante van eene dunne 
     looden medalje; waarfehijniiik een kogel, waarmede een zij- 
     ner gunitelingen gedood werd, of die hemzelv' gemist had, 
     en in zijne kleederen werd gevonden.
      Behalve doze twee Vjzonderheden, beftond de iahoud vat; 
     de koets nit een pear roott-marokkijne pantoffels, eene groen- 
     iluweelen muts, waarfchijniijk om in het rijtuig gehruikt te 
     worden, verfeheidene zilveren gerijfelijkheden, en zijne bed- 
     flede van ijzer gemaakt en te zaamgevouwen, invoege van 
     een fink uit te maken van twee en een' halven voet lang, be- 
     revens een groot zilveren horloge met een' zilveren ketting- 
     er aan, oin het in de koets op to hangen ; het is voorzien 
     van een' wekker, en ziet er over het geheel nit als een zil‘ 
     veren zakuurwerk van buitengewone grootte. Een zadelkleect 
     van JEROME NAPOLEON, van karmozijn fluweel, motet zips 
     naameijfer, den adelaar en de bijen, in goud gebordutild, 
     voltooit het geheel.


           BET GROOTE DAL IN DE KLEINE STAD.
               (Uit het Hoogduitscb.)
     Of u mijne brieven onze wintervermakelijkheden onttrek- 
     ten? — Spot niet, zuster Zoo gij zaagt , hoe mij onlangs 
     ileehts eene enkele in onze, door haren handel in zeisfen, 
     zweepen en braadpannen, beroemde fled toegefleld heeft, gij 
     zoudt .onuitfprekelijk ernilig worden. Bij u, in het groote 
                    R r 2

        591                     NET GItOOTE /SAL
        Berko, lichtmist men zich ook wel een weinig moede; matt', 
         wanneer der Vreugde daar de vleugelen eindelijk mat worden, 
         zoo heeft zij dezelven toch ook behoorlijk gebruikt. Bij u, 
         waar de geheele leer-, kweek- en wapenfchool des vermaaks 
         u ten dienile Nat, zijn de toerustingen ligt gemaakt, en, 
         is het fchitterend doel bereikt, zoo komt alles fpoedig weer 
         tot zijne gewone rust. Maar, hier bij ons , in Nestlingen, 
         martelt en flooft men zich eerst af, om, zoo mogelijk, eene 
         vrolijkheid tot nand te breugen, en daarna weer, om hare 
         fporen te verdelgen, dat de fteenen in den grond zich moe- 
         ten erbarmen. Voile veertien dagen zijn b. v. reeds verloo- 
         pen, federt wij het eertle groote Bal beleefden, en de fcad 
         is het nog niet te boven; hoe veel minder Mevrouw de Bur- 
         gemeesteres , die hetzelve gaf, en die, zoo wel als hare af- 
         gebeulde dienaarfchap, er voor altijd genoeg aan heeft. Het 
         was ook waarlijk geene kleine onderneming! Zonder deze on- 
         regt te doen, kon men ze, ten opzigte der toerustingen en 
         naweeen, met de Keizerkrooning in Parijs vergelijken. Gij 
         gelooft mij niet? Zoo moet ik wel befluiten„ voor u eene 
         kleine fchilderij te beproeven, die gij gerustelijk een plaatsje
         onder uwe TENIERS en de overige ilukken nit de Neder- 
         lancliche fchool vergunnen kunt. Alvorens, echter, ik mij 
         aan den ezel zette, wil ik eenen kieinen aanbevelingsbrief ter 
         gunfte van den dans fchrijven; anders mogt gij , en de brave 
         Nestlingers, gelooven, dat ik hun dit vergenoegen, kwaad- 
         aardiglijk , bederven wilde. Niets minder dan dat: want nie- 
         mand danst liever dan ik. Bij mij is het danfen een probaat 
         middel tegen al die kleine, lastige huiskwellingen, die ons zoo 
         dikwijls de aangenaamheden des 'evens dreigen te verbitteren ; 
         als daar zijn, kwade fpijsvertering, mokkerij, kramp, gril- 
         len, hoofdpijn, angftigheden, verkoudheid, hartklopping, 
         kleine twisten en dergelijke. Gij weet, dat ik zeer dikwijls, 
         na onze gewone avondimullerij van boterhammen, wanneer ik 
         maar een' vriend aan het klavier fnappeu kan , mijnen man bij 
         den arm neme, en met hem cenige keeren de kamer op en 
         neer het kleine wolkje weghuppel, dat ik op zijn voorhoofd 
         ontdekt had. Ik beweer zelfs, dat een foupe met vroliike 
         vrienden en vriendinnen door eenen onafgefproken en onge- 
         dwongen dans eerst dat wordt, wat bet behoort te zijn; 
         eene verfterking van ligchaam en geest. Dikwijls klaag ik regt 
         ernf1ig, dat wij Duitfchers niet even als andere volken onzen na

                IN DE KLEINE STAID. 593

     nationalen dans hebben, dien de kinderen zonder dansmeester 
     leeren, en die de onden nog in vrolijke beweging brengt. 
     Onder de landlieden in Frankrijk was het voormaals gebruike- 
     lijk , dat, na bet gebed aan tafel, alles, jeng en oud, zelfs 
     de grootvader met bet kleinkind, danste, alsof de geheele 
     familie den Geyer alles goeds ook door vrengde danken 
     moest. En de Dultfchers Ja, de ernflige Duitfchers behan- 
     delen hunne vermakelijklieden maar al te ernflig, hunne
     fpanning als eenen arbeid. Ik heb bier on daar gezien, dat 
     dames, die reeds moeder waren , Karen tijd den dansmeester 
     wijdden, om nieuwe kunflen te leeren, en den roem barer 
      voeten op te houden, en die, bij do geweldige nieuwe dan- 
      fen, gezondheid en leven opzetteden. Dat komt mij voor — 
      net als ik mijzelve dit oogenblik voorkom. Ik wilde u door 
      een bagatel eenige vergenoegde oogenblikken verfchaffen, en 
      ik plaag u met eene ernftige aanmerking.
       Mogen toch ook de goede kleinfteclelingen bij luchtige 
      danfen regt dikwijls vrolijk zijn! Doch, mogen zij zich_ ook 
      herinneren, dat, om bij den dans des levens vrolijk te wor- 
      den, eigenlijk niets vereischt wordt dan opgeruimdheid , die 
      van zelve het hart tot mnzijk verheft, en voeten, die zich 
      naar den takt weten te fchikken. Doch let anders is een Bal, 
      iet anders een Dans! Gijlieden in de Refidentie bezit en hebt 
      het eerfle noodig, en dit heat op zijne beurt veel noodig. 
      Dat is zoo als het bchoort, en gaat mij geheel niet aan. 
      Maar, wat zullen wij er mede, zonder uwen rijkdom, uwen 
      ledigen tijd, en uwe verveling? wij, in Nestlingen, waar, in 
      fpijt van tallooze coebereidfelen en opofferingen, toch flechts 
      wat jammerlijks voor den dag komt? — Luister flechts, zus- 
      ter!
       De aanleiding tot het jongfle feest was de terugkeer des 
      eenigen zoons van Mevrouw de Burgemeesteres. Hij is zoo 
      fchrikkelijk allerliefst weerom gekomen, dat onze fchoonen 
      alle kracht te werk flelden, om den fcbat te ligten en in ei- 
      gene bewaring te brengen. De moeder, eene ervarene da- 
      me, zag dozen wedfbijd vooruit, en, om het genot volko- 
      men te hebben, ontbood zij alle welgeborene kampioenen te 
      gelijk voor hare oogen. Dus ontflond het groote Bal! — 
      De goede vrouw wist niet, wat zij zich op den pals haalde! 
      Zij had zoo vele jaren het roer des buisbefluurs, even zoo 
      enbepaald als voortijds haar overleden beer gemaal het ftacls-
                    R r              be-

        594                     ISET GROOTE SAL
         beflunr, alleen gebandbanfd: nu moest zij zich berispen, vet. 
         dringen, en zelfs met flilzwijgen vernederen hiten! De beer 
         zoon was als Engelfche Elegant uit Hamburg teruggekomen: 
         drukkende, met alle bedenkingen fpottende doordrijverij is 
         immers een hoofdtrek van den Engelschman in originali , dien 
         men in de kopij niet mogt misfen. Van veel flechts iets! 
         De dame had zich op hare verzarneling van antieke meubelen 
         niet weinig laten voorflaan, en niet zonder genot zich alle 
         zondagen in derzelver gepolijste oppervlakte gefpiegeld.
           Moeder! wie kan zulk ecne tafel dulden ?" riep de beer 
         zoon. „ Eene tafel met voeten van reekliumwen! Crijpve- 
         gels -klaanwen moeten het immers zijn." Iu groote haast liet 
         hij tie grijpvogels komen, en de onfchulchge reea tear de ka- 
         iner -der dienstboden verbannen. Op zondag wilt gij bet 
         Bal geven?" voer hij voort. „ Gij doet mij lagchen. Iede- 
         te dag der week, hehalve den zaturdag, is daartoe jammer- 
         hartig!" Bedenkingen, beden, proeven om boos te worden, 
         waren vergeefs. Zaturdag of nimmer! Klee; de beflisfing. De 
         geheele flad was reeds vol van het aantlaande feest; de gas- 
         ten werden genoodigd, en de moeder moest met een gebro- 
         ken hart toegeven.
           Thans een blik op de gealarmeerde Clad. Nat ontzettend 
         onheil heeft niet, onder andere, deze beflemming des zatun. 
         dag-avonds veroorzaakt! De zaturdag was, finds onheugelij- 
         ken tijd, de algemeene felluur• en reinigingsdag: 
         ditmaal was daaraan niet te denken. Op denzelven, den groo- 
         ten marktdag, moesten de vrouwen de huishoudeiijke benoo- 
         digdheden voor de geheele week bezorgen: :bans kon men 
         daaraan niet toekomen. Des zaturdags komen de armen, 
         om hunne aalmoezen te ontvangen: nu kon men zich met 
         hen niet ophouden. Ongewasfehene kinders, onbevredigde 
         armen, onver:,:enoegcle marktlieden, vloekende vleeschhou- 
         wers en fchimpencie vischwijven: — welk eene algemeene 
         desoreanifinie! En wet is niet twee geheele wekcn verzuimd 
         en te loor gegaan, flechts om den opfchik der vrouwen in
         orde te brengen! De mijne, :eh, zuster! de mijne werd 
         daarbij den pals gebroken. Gij zondt mij immers dat nette 
         hoedie tot een kersgefchenk. Ik wilde danrin voor het eerst 
         op dat Bal fehitteren: lunar — o Hemel! Eene onzer °elle 
         dames was bij mij: wij waren fpoedig uitgepraat; en, daar 
         ik ter wereld niets meer aan te knoopen wist, iertoonde' ikliaar

               IN DE KLEINE IUD. I's
     !Aar, zonder erg, bet kleine hoedje. De dame was verrukt
      dat was goed: maar, waar lit niet op gedacht had, 
     vloog voor den fpiegel, om te zien, hoe het haar fond, en 
     trek en rekte bet arme fijne ding zoo lung op haar rijkbe- 
     poederd hoofd been en weer, fchoon ik biddend en bevend 
     om haer fladderde , als het kneutje on: den jongen, die hare 
     lieve nakornelingfehap uit het nest rooft, dat bet eindelijk 
     vastzat. De dame void zich zoo allerliefst in betzelve, dat 
     zij er overal van fprak; de geheele vrouwelijke elcgante we- 
     reld kwam nu, om het te bcfcbouwen, het insgelijks te pas- 
     fen, bet tot een model te verzoeken. In 't kort, Wilde ik 
     niet de gcbeele fad tegen rnij verbitteren, zoo moest ik het 
     uit hand in hand, van !load tot hoofd reizen laten, tot ik 
     bet, gelijk menige moeder haren noon, zoo verknoeid en 
     bedorven terug ontving, dat het volfrekt niet weer te her- 
     fellen was.
      Ik was dus de eenige, die hoedeloos op bet Bal verfcheen; 
     de overige dames traden op als eene kompagnie van het 
     hoogloffelijk regiment X***, dat zoo even hoeden van eene 
     nieuwe getlaante, en alien elkander tot op een haar gelijk 
     haar hetzelfde monfier gefneden, heeft gekregen. Slechts 
     Une dame, de fcboonzuster des jongen beers van den huize, 
     maakte eene uitzondering. De jonge Elegant deed bet bloei- 
     jende, wat materieel gevormde wijfje de cer aan, haar „ niet 
     kwaad" te vinden, en toonde haar dit, door voor bear eenen 
     geheel nienwmodifehen kastoorhoed en fchoonen kazimiren jas 
     te Laren komen. De goede vrouw vend ter wereld geene 
     fehitterender gelegenheid, om deze kostbaarbeden het eerst 
     your het publiek ten toon te fpreiden, dan op het Bal; ver- 
     fcheen this, tot fchrik dos konings van het feest, in dit kos• 
     telijk reisgewaad , moest er thans in danCen, en, bij zocr 
     veel embonpoint en zoo weinige beweegbainheid, bezweek 
     zij bijna van hitte.
      Men bad de Nestlingers op de thee genood. Nieuwe ver- 
     legenheid! nieuwe verwarring! Wanner gnat men op de thee? 
     deze vraag fluisterde de geheele find zich in bet oor; doch 
     zij bleef onbeautwoord, want niemand drinkt bier thee, die 
     Been keelpijn heeft of verkouden is ; en die weinigen , Wel- 
     ke haar des morgens man de kinderen geven, kwamen reeds 
     op de gedachte, dat her feest met den morgen begon.
      Tegen Brie ure des namiddags kwam de vrouw van den
                   R r 4         Ont-

                   BET GROOTE BAL

      Ontvanger met hare dochters, om mij af te halen. Zij maak- 
      ten groote haast; want, naar den hier gewonen vifitetijd, 
      badden wij Beene minuut te verliezen. De meisjes, hupfche, 
      goede, natuurlijke fchepfeltjes, herkende ik in het eerfte 
      oogenblik geheel niet, zoo verfchrikkelijk had haar de oude 
      modemaakfter der !lad toegetakeld; de arme dingen konden 
      zich , door banden en Woollen, niet bewegeu; ja zelfs de 
      inoeder, enders eene verftandige, trouwhartige vrouw, was 
      als omgekeerd. Men fond verbaasd, mij nog druk bezig on- 
      der mijne kinderen te vinden. „ Om 's hemels wil, Madam!" 
      riep de moeder „ wanneer denkt gij te komen? Nog niet 
      gekleed ! bij driOin! En de kinders — nog geen van alien 
      klaar!" — Ik verklaarde, dat mijne kinderen in bet geheel 
      Piet medegingen; en, dear het ongepast was v6Or zes ure te 
      komen, had ik ten vijf nog tijds genoeg voor mijn toilet.
      99Wat zegt gij! eerst om zes ure? Wanneer zullen wij dan
      koffij krijgen?" — „ Koffij, lieve Mevrouw, worth er in het 
      geheel niet geprefenteerd," —„ Mijn hemel! geen koffij ? Neen, 
      dat houde ik niet uft!"— „ Ik zal er u op bet oogenblik van 
      dienen," zeide ik tot haren troost, fprong op, en beftelde 
      ye. ten teen was, Gode zij dank, de gocde vrouw van 
      het hart; fpoedig brokltelden er meer los. „ Ilebt gij , lieve 
      Madam, er dan ook van gehoord, dat de jonge hoer eene 
      Onweder Angloife wil laten danfe-n, waarin het regenen, don- 
      deren, blikfemen, en zolfs inflaan zou? Wij zullen er toch 
      geen. ongeluk van bekomen?" — „ Wat! eene Onwedr-An- 
      gloife?" riep ik: „ wil de jonge genie ons poetfen fpelen?" 
      Doch ondertusfchen bezon ik mij , dat er zulk een dans is, 
      waarin, bij de toeren van de groote acht en de halve chai- 
      ne enz., de muzijk de verfchrikkelijke omflandigheden van 
      een onweder in a maat nabootst; en tins was ik in feat, 
      de elektrieke flof van het hoofd mijner goede vriendin af te 
      leiden. „ Maar, wat zegt gij van de Menuet: de _Penes 
      gast, welke de jonge heer heeft laten beftuderen? Dat zaI 
      vermoedelijk eene grap zijn?" — Neen, het is waarfchijn. 
      lijk de Menuet nit de Opera: Don .1uan , of de fleenen gast.",
        „ Worth er dan iemand in fteen veranderd?" — „ Neen, 
      de muzijk alieen. is nit die Opera genomen." —„ War de 
      lieden tegenwoordig toch wonderlijke namen aan de dingen 
      geven! Zij maken iemand bet Leven daarmede waarlijk zuur.1
         Darin hebt bij volkomen gelijk." 1k

                IN DE KLEINE STAII. 597
       Ik had de dame door mijne koffij en door mijne geleerdheid 
      epgebeurd; maar hare kinderen zaten daar nog ftijf en ang- 
      fig.. „ Kinderen, wat fcbeelt er aan?" vroeg ilt met harte- 
      lijk Daarop kwamen AI ALIA, de jongfte, de 
      heldere tranen in de lieve blaauwe oogen. Ik ging met haar 
      aan het raam. Heimelijk brak zij in angitig weenen, en ein., 
      delijk in de fluisterende woorden nit: „ Och, lieve Ma- 
      dam — ik ongelukkig kind! Zeg gij bet mijne goede moeder; 
      maar zoo, dat zij niet fcbrikt— o, lieve God: ik ben geheel 
      del!" — Door den angst van het kind onwitlekeurig medege- 
      fieept, deinsde ik achterwaarts van fchrik: „ Dat verhoede 
      de Hemel, Herne am AALTJ a! Verilaat gij mij, als ik zoo
      fpieek?" Ik hoor niets dan een zacht gebrom, en lees 
      u flechts de woorden van den mond." — Ik beefde door al- 
      le mijne ledematen, trok bet ongelukkige kind ongemerkt in 
      het naaste vertrek, vroeg, zonder dat zij mij mogt aanzien: 
      zij verlIond mij niet. In vreesfelijiten angst ruk ik haar het 
      exemplaar der nieuwe pracht-editie van haren hoed, betwelk 
      onder de kin met breede banden zeer vastgemaakt was, van 
      het hoofd: „ Kind, wat oor is het? beproef dit !" riep ik. 
      Buiten zichzelve van verbazing , vliegt zij mij om den hals: 
      „ Madam, ik hoor weer — met beide ooren! en alles !" — 
      De kleine, die van haar leven de ooren niet toegebonden had 
      gedragen, beyond met mij, dat haar geen Teed gefchied was, 
      inaar cenig en alleen door den lolly gelegden band de ftoring 
      van het geluid veroorzaakt was. Wij keerden lagchend in de 
      andere kamer tern, waar wij, den Hemel zij dank, de kin- 
      deren in eenen gansch anderen toefland vonden. De moeder 
      had befloten, mij te volgen, en hare kleinen ook niet mede 
      te nemen. Aller overbodige opfchik werd afgeworpen; zij 
      fprongen mij vrolijk -tegen: „ Wij blijven bier, zoo gij het 
      toeflaat! Wij helpen uw JETJE eerst naaijen, en, als wij 
      klaar zijn, zullen wij fpelen en ter doge vrolijk zijn!"
       Mijn toilet was fpoedig gemaakt: alle bedenkingen en be- 
      zweringen der dame ten trots, verkreeg mfin haar niets dan 
      eene fierlijke vlecht, mijn ligchaam niets dan een ligt wit 
      kleedje. Mijn galante man had mij een r]ituig befteld — 
      het beste, dat bier te krijgen was. Mijne begeleidfter lach- 
      te zeer vriendelijk, wen bet voor de deur kwam, ,en fit haar 
      de eerlle plaats in betzelve aanbood. Langzaam en met de 
      Sneestmogelijke behoedzaambeid tilden en fchoven wij haar
                    R r 5            er

        598               Et? CROOTE DAL

        er in. Nieuwe verlegenheid! ondmodifche koetsbak was 
        niet hoog genoeg voor hare lange geftalte met de geweldige 
        Where. Om geene nieuwe vertraging te weeg te brengen, 
        en toch ook den triumf, , te komen aanrlidew, niet te misfen, 
        zette zij zich met gansch nedergebogen hoofd in de pijnlijk- 
        fie bonding, en flak het hoofdtnig regtuit voor zich been. 
        Zoo kwamen wij gelukkig voor de deur van Mevrouw de 
        Burgemeesteres ann. Een mum van meisjes, flraationgens en 
        andere gapers was rondom dezclve verznmeld; alien omring- 
        den thans met dubbele verwachting het rijtuig. Met moeite, 
        bijna platgedrukt, wrongen wij er door: met iedere fchrede 
        werd bet mijne goede gezelfchapfter Angfliger om bet hart. 
        De jonge beer had bevolen, dat niemand van de familie 
        den aankomenden tegenging, omdat dit 1:leinfeedsch was. 
        IVIijne vriendin vond daarin verachting, of ten minfle, dat 
        wij nu toch te laat gekomen waren. Ik geleidde haar, 
        bemoedigend, in de Balzaal. De vertamelde dames zaten 
        in fpanning, angllig en ftom op floelen langs de wanden rond. 
        De heeren flonden troepswijze. Hier wafeinde eene groep 
        welopgevoede zonen des Tolontvangers, des Apothekers, des 
        Banketbakkers enz., ;mar het patroon des, door reizen
        maakten, Elegants met hanekammen gefierd. Zij waren bezig — 
        het is te hopen, dat de Berlijnfche policie der volwasfene 
        jeugd, gelijk wij moeders onzen kinderen, dit reeds verbo- 
        den heeft — de vingers in de weiriekende oli6n hunner Ka- 
        ren.... Poch de zaak is te walgelijk, om haar uitvoerig te 
        befchrijven. Ginds fond de kring der langgelokten, der flij- 
        ye gevaderrokken en groote, folide, zilveren fchoengespen. 
        De met dit kostuum beladene figuren !louden daar ftijf en 
        fill en werktuigelijk — want met jas en laarzen trekken de 
        mans hier alle kracht en alien wil nit. — Naauwelijks hadden 
        wij plants genomen, of de galante hospes prefenteerde ons
        zelf thee, en vroeg: Houdt gij van ruin, Madam?" Mijne
        buurvrouw verflond de vraag niet, en antwoordde:  Ik 
        houde eenig en alleen van mijn' man."
           Doch, lieve zuster, ik fchrik: mijn geheele vet papier is 
        vol, en nog zijn wij naauwelijks over den drempel, en aan 
        den dans is nog in lange niet te denken! Toen immers gin- 
         gen verlegenheden en miszetten, verveling en verdriet, angst 
         en pijn eerst regt anti! Dan— ik ben des fchrijvens, gij waar- 
         fchijnlijk des lezens moede: doch, wij willen elkander Met,
                                                          ge-

                    1DT Ds ELEINE STAD.      599

       geiiik de Nisi'lingers, met !outer hoffelijkheid kwellen; daaroin 
       ontflaan wij elkander gij mij van het fchetfen, ik u van 
       het lezen. Vergenoeg u met de vreugde der prelirninairen, 
       en Beef de geprezene hoofdzaak op — immers moet het menige 
       vrouw met het huwelijksgeluk even zoo maken. Doch gij 
       ziet reeds nit het medegedeelde, wat wij wonderlijke men-. 
       fchen zijn; hoe wij met alle magt ons uitflooven, om onze 
       uitfpanningen, als onfchulchge &liven , den hals om te draai-
       jell , omdat wij ons fchamen, datgene te , wat wij zijn 
       en zijn kunnen, en met name, hoe jammerdjk het gefteld is 
       met een groat Bal in eene k!eine Stad.


            FRANSCJIE CONSEQUENTIE. Door JOHN SCOTT.

       1k luisterde een gefprelt af, plants grijpende tuechen eenige 
       Parijfche jonge lieden, wanrichijnlijk ambachtslieden, ten 
       minfte uit die klasfe. Zij fpraken van de buitenfporigheden, 
       wellte men zeide door de Pruilen begaan re zijn. — ,, Vooi 
       een paar nachten brandden zij eene bocrderij of te rerfailles,", 
       zeide de een.
          21h, b —!" was het antwoord.
        „ En te Meudon haalden zij een bed van oncler eene arme 
       Vrouw van het dorp, en ilalen hare hoenders."
          Ah, &able!"
      d„ Een deel dezer roovers dwong eenen reizenden koop- 
       man, met hen van paarden te ruilen; gevende hem een arm- 
      zalig rtfgewerkt Bier voor zijn' uitnemenden kleinen Norman- 
       ijer."
        „ Sacristie!"
        „ Geen zilveren lepel of work is voor hen te bewaren in 
      het geheele land."
          Peste!"
        „ Maar dit is alles nietmetal tegen hetgeen wij in Pruis- 
      fen deden."
        „ Ab, non, vrafinent !"
        „ Her is in het geheel zeer natuurlijk, dat zij ons zoo 
      behandelen."
          Ah, out, vraiment!"
        „ Maar Frankrijk zal zich wreken."
        „ Avec raj/in."
                                           I, De

      603       DRANSCHE CONSEQUENTIE.

       „ De Keizer heeft zich maar Hecht gedragen." 
       PPMa foi, ma!"
         Hij verloor zijn hoofd."
       , Sans doute."
       „ En had nook veel hart."
       • 4h, diable, non!"
       • Maar hij was alles voor Frankrijk.1!
         Et la gloire !"
       De zamenfpraak eindigde met eene driftige herhaling vats 
      peste , diable , facre , enz. enz.


               DE GENEZING DOOR LAGCHEN.

      Ir. deze gedienaige eeuw wordt het publiek dagelijks uitge. 
      roodigd tot het gebruik van zulke onfeilbare geneesmiddelen 
      voor iedere ongefieldheid des menfchelijken ligchaams, dat 
      zielt te zijn fchier voor zotheid, en te fterven voor weinig 
      minder dan zelfrnoord gehouden worth. Alle deze kraehtda- 
      dike geneesmiddelen, echter, komen zoo min ziekten als den 
      dood voor; zoodat ik gerust op mijn Panacea durf roem- 
      dragen, dat in fommige ziekten eene vohnaakte genezing, en 
      in alle eene zigtbare verligting te weeg brengt, en in touter 
      lagthen beflaat. Deszelfs uitwerkfelen zijn even zoo verba- 
      zend als veeivermogend, en behoeven geene valfche of pra- 
      lende bewijzen, om de menfchen te overtuigen en tot het 
      gebruik over te haler. De zieke wordt bier niet overladen 
      met leelijke dranken van Geneesheeren en Apothekers, maar 
      genies een aantal vervrolijkende prikkelingen, Wier werking 
      de aangenaamfte gewaarwording verfchaft, en, daar dezelve 
      het geflel verlevendigen, bevorderlijk zijn tot gezondheid en 
      een lang leven.
        Het volgende, voor welks echtheid wij inflaan, moge die- 
      nen tot een Ilaaltje: Eene oude vrouw had eene koe, die 
      ziek werd. In haren nood , vreezende het voornaamfle mid- 
      del hairs beflaans te verliezen, ram zij hare toevlugt tot den 
      predikant, in de kracht van wiens gebeden zij een onwan- 
       kelbaar geloof ftelde, en verzocht zijn Weleerw. op het ne- 
       cierigst , hare zieke koe te bezoeken, en voor derzelver herilel- 
       ling te bidden. De waardige man, in flede van door dezen trek 
       van eenvoudigheid zich beleedigd te achten, begat' zich in 
                                       den

                 DE GENEZING DOOR LACCILIf. 6oi

      den achterMiddag naar hare hut, om de arme vrouw te troos- 
      ten, en naderde het zieke dier, , driewerf rondom hetzelve 
      henen wandelende, en elke keer met zeer veel deftigheids 
      deze woorden herhalende: lndien zc fierft , dan flerft ze; 
      ?war indien ze leeft, dan leeft ze! Gelukkiglijk herftelde de 
      koe, hetwelk de weduwe geheel toefchreef aan de kracht van 
      het gebed des Predikants. Kort bierop werd deze zelf aan 
       eene ontfteking in de keel, tot bittere droefheid zijner ge- 
       meente, die hem opregc liefhad, zeer gevaarlijk ziek. De 
       dankbare weduwe begat zich , diep bedroefd, naar de pasto- 
       rij, verkreeg, met veel moeite, van zijne bedienden den toe- 
       gang tot zijne kamer, , en, driewerf zijn bed rondloopende, 
       herhaalde zij met gevouwen hander: Indien hij Jlerft, dan 
      flerft hi j; maar indien hij leeft , dan leeft hij waardoor de 
       Predikant zoodanig in lagchen uitbarstte, dat de zweer door- 
       brak , en eene dadelijke genezing volgde.


          GANGANaLLI'S DENKIVUZE, RAKENDE DE JEZUITEN.
       Het gewigtiglte befluit, hetwelk de regering van Pans o A N^ 
       GANELLI kenmerkte, was de ophefling der Jezuiten-orde. 
       Lang aarzelde, lang berandilaagde hij, eer hij dezen flap deed. 
       Toen hij echter denzelven gedaan had, en het belangrijke, 
       door hem onderteekende , Brevet op zijne tafel lag. zeide 
       hij: „ De flap is gefchied ; hij rouwt mij niet : want ik heb
       „ dien lae; overdacbc, en hem enkel nit pligtbefef voor het
       „ welzijn der Kerke gedaan; en wel met zoo vaste overtui- 
       „ ging, dat ik denzelven, ware hij niet gefchied, zou doer,
       „ al wist ik, dat de ondergang der Jezuiten ook de sijne
       „ zijn zou!”


                   SCIIERP ANTWOORD.
       Een Edelman pochte in een gezellchap , op eene aanflootelij- 
       he wijze, op zijnen adel en voorouders , en eindigde in zijnen 
       overmoed met te vrageu, wnarbij wel een Edelman te verge- 
       When ware, die finds honderden jaren afflamde van de edel- 
       Ile voorouders, die de grootfte daden ten nutte van den flaat 
        gedaan hadden ? Rij wortelen, antwoordde hem een eenvou- 
       dig 31121i nit het gezelf'chap, van welke oak het beste deel on- 
       der den grand zit!
                                          SCLIRAN.

     fot        SCHRANDERE
                            .••^•^•^•^•^•^^.....
              SCIMANDERE ZET.
     Twee verkwisters zaten met elkander te redeneren, hoe 
     veel gelds zij al verdaan hadden. Helaas! zeide de een, het 
     ongelukkigst is, dat nujn vader reeds zoo veel heeft deorge. 
     bragt. Hoe veel duizenden zoude ik wel rijker zijn, wan:leer 
     Intjn vader niet in de fitmilie ware gekomen!
      11.0••••^••••^•••••••^•••
             LEN WENK A AN DAMES.
     Dames, die gewoon zijn 'naar kleed ongemeen laag op rug 
     en boezem te dragen, of beneden de fchouders , warden in- 
     zonderheid welmeenend gewaarfchuwd, zich in acht te ne- 
     men voor iemand, die, finds eenigen tijd, fchier alle plaatfen 
     van openbaar vermaak, en zelfs menige bijzondere partij, bij- 
     woont. Het is een oudachtig Heer van een eerwaardig voor- 
     komen en zeer befchaafde zeden. Zijne beftendige gewoonte, 
     wanneer hij eene vrouw of meisje ontmoet, op gemelde wijze 
     gekleed, is, door middel van eene bijkans onmerkbare en ichijn- 
     bear toevallige drukking met een Hein inftrument,hetwelk hij 
     in zijne hand verbergt, de volgende woorden op haren rug 
     of fchouders te prenten: Naakt, doch zonder fchaamte! De 
     vlek is als die, welke wordt voortgebragt door: lapis causticus;      geen wasfchen wischt haar tilt, en, aan de lucht blootge- 
     geen wasfchen wischt haar tilt, en, aan de lucht blootge- 
     field, wordt zij nog meer zigtbaar, zoodat niets dan bedek- 
     king dezeive kan verbergen. Men zegc, dat reeds een aan- 
     tal Dames zich niet meer kan ontkleeder , om naar eene par- 
     tij te gaan, zonder .clit onuitwischbaar merkteeken van onee- 
     re te vertoonen.


           BURGEMEESTERLIPSE BEGRAFENIS.

          De Burgemeester ffierf; en niemand was gezind, 
     Het lijk, als drager, naar het graf te vergezellen,
         (Zoo was de goede man bemind!)
        Toen Pater DIKK OP aan kwam fbellen,
     En riep : „ Wat hoor ik Hoe! Men moest het hun niet vragen: 
     „ De Burgerij moet steeds gemeene lasten ciragen.7,

      Naar het Hoogd.            D$

      DS OVERMOED DER BARBARIJSCHE ROOFSTATEN. 6o3


      DZ OVER/40ED DER EAEBARIJSCI1E ROOFSTATEN.


       Gilds ligt, Dan de Afrikaanfche kust, 
       De tijger, op zijn kracht gerust,
        En ademt roof en moord;
       Hij wringt zich 't hol bloedgierig uit, 
       En flort op d'onverweerden butt,
        En ileurt hem met zich voort.

       Zijn oogitraal gioeit van blikfemgloed; 
       Zijn tanden zijn omkorst met bloed; 
        Van uit den rooden mull
       Spreidr zich een pestwalm in het rond; 
       Dof dreunt en trilt en loeit de grond 
        Van 't aaklig moordgehuil. —

       Vandaar, waar op 't liesperisch strand 
       De woeste zee van Atlas branch, 
        Tot Jovis bakermat,
       Ligt onheilfpellende eenzaamheid, 
       Gelijk een rouwfloers, nitgefpreid 
        Op 't aardomgordend nat.

       En Englands lniperd, Nedrlands leeuw 
       Zou rusten, als de rooverfchreeuw 
        Langs zee en thanden klinkt?
       Zou (Widen, dat een tijgrenrot
       Hun kroost beroott, hun wreak befpot, 
        En 't bloed der onfchuld drinkt?

       Neen! neen I het vlammend wraakzwaard Gods,       Hetgeen bij Waterloo den trots
       Hetgeen bij Waterloo den trots
        Van Frankrijks Titans trof, 
       Stort ras, ontzaglijk als weleer, 
       Op Afrika's gedrogten veer,
        En utorzelt hen in 'r ftof.

                       Ge-

       154 DE OVERMOED DER BARBARIJSCHE ROOFSTATEN.
            Geoefend , finds der vadren tijd,
            In onderlingen worftelftrijd
             Op 's werelds oceaan,
            Kan, waar zich lecuw met luiperd paart, 
            De zaamgepreste magi der acrd'
             Hun magi niet wederiiaan.

            Detemmers van bet zeegeweld! 
            Steeds was de zee uw lanwerveld; 
             U voegt der warren !tar.
            Ontkluistert dan d'onteerden vloed! 
            Nog rooks het ong.ewroken bloed, 
             En eigeht der be:ulen ftraf.

            't Heelal erkenn', dat Mekka's maan 
            Verbleekt, verduisterd fchuil moet gaan, 
             Waar gij bet kruis verneft!
            Het roofgebroed aan 't LAY bisch firm' 
            Erkenn' geknield des wrekers hand, 
             Die traag, maar zeker treft!

            Geen vrede, gees verdrag of zoen 
            Kan aan den eisch des regts voldoen;
             Neen, onverzoenbre kamp.
            Dat 's roovers bloed het ftrand beplasf', 
            Den grond hervorm' in een moeras ,
             En 't zoulicht tegendamp'!

            Wanneer, na eeuwen, 't nageflacht 
            Het eenzaam, ledig ftrand betracht 
             Van uit den h011en vloed,
            Dan wende 't fuel den fchuwen blik, 
            En mompel' huivrend en met fchrik: 
             „ Hier /weft Gods wraak gewoed!"
                           VINICELES.

      MENGELWERK.


      AANMERKINGEN OMTRENT DE NEDERLANDSCHE TAAL , 
        BIJZONDER MET BETREKKING TOT DE ZUIDELIJKE 
         PROVINCIEN. Door Mr. W. C. ACKER &- 
              DUCK, Yredercgter te Utrecht.

       Dat het voor een yolk een voorregt is, eene eigen 
       landstaal. te bezitten , dutikt mij, dat niet wel tegen- 
       fpraak kan lijden. Wij ondervonden zulks onder ande- 
       re, toen ons vaderland , door vreemd geweld verdrukt, 
       uit de lijst der volken uitgewischt, en alles aangewend 
       werd, om de gedachteni§ van ons gewezen volksbe- 
       than te vernietigen: toen bleef nog onze volkstaal daar- 
       van het onloochenbaar kenteeken; onze overheerfcher 
       vond zich genoodzaakt, daaraan hulde te doen, zijne 
       wetten en bevelen mede in de landstaal uit te vaardi- 
       gen, en zelfs toe te ftaan, dat regterlijke en andere 
       openbare handelingen in de landstaal verrigt en befchre- 
       ven werden; en, had de last der onderdrukking op ons 
       nweten blijven rusten , ('been God zoo gelukkig heeft 
       verhoed) de landstaal zou nog lang de geheugenis van 
       ons volksbeitaan bewaard en tot volgende geflachten 
       overgebragt hebben.
        Wij mogen dan ook thans wel belang ftellen in bet 
       behoud, gebruik en de beoefening dier landstaal, en 
       ons verblijden, dat de Koning ook daartoe zijne zorgen 
       heeft gelieven nit te ftrekken , door, bchalve de begun- 
       fliging van het zoo veel verbeterd lager onderwijs, oak 
       leeritoelen van hooger onderwijs in die landstaal aali
       de Akademien op te rigten.
        Fret belang van de beoefening der landstale beef*. zich 
       ook uitgebreid , naar mate der uitbreiding van bet ge- 
       bruik derzelve in de onderfcheidene deelen , die thans 
       ons ftaatsligchaam nitmaken. Gelijk toch dezelve be-
        AIENGELW. 1816. NO. 13. S s       TO-

      6o6         NEDERLANDSCHE TAAL ,

      vorens de algemeene en anige landstaal van de Repu- 
      JAI& der Vereenigde Nederlanden was, zoo mag men 
      die nu als de Iandstaal van het Koningrijk der Neder- 
      landen befc houwen.
        Voordat cr Cea! affcheiding tusfchen de zeventien 
      Nederlandfche provincien plaats had, fpraken de Ne- 
      derlanders in het algemeen, met geringe uitzondering, 
      Nederduitsch. L. GUICCIARDINI zegt in zijile 
      befchrijving van gekeel Nederland, in het Italiaansek 
      opgetteld in 1567, dock vermeerderd uitgegeven in 1582 
      en wêder in 1588, volgens de LatijnIclic ovcrzetting 
      van R. VITE I. I US: „ Ser1110 eorum (Bclgaruin)
      77vernaculus , exceptis aliquot partibus, ubi gallieis-
      „ fant , germanislantve , exteris dicitur Flandricus , La- 
      „ thus Teutonicus
        De meeste en de Voornaamffe der zuidelijke provinci- 
      en hebben, zoo wel als al de noordelijke provincien, 
      aanfpraak op de Nederduitfcbc-landstaal. Van de pro- 
      vincien Zuid-Braband, Oost-Vlaanderen, West-Vlaan- 
      deren, Antwerpen en Limburg fchijnt zulks niet te 
      kunnen worden tegengefproken; en die provincien be- 
      noemen tot het getal van vijf-en-vijftig leden, welke 
      in de negen zuideliike provincien tot de tweede Kamer 
      der Staten Generaal gekozen worden, ecn aantal van 
      vijf-Cri-dertig, waaruit men derzelver overwigt tcgen 
      de anderen kan opmaken. Zouden dan ook dezelveli 
      geen belang flellen in die landstaal, welter oorfprong 
      en vroegere befchaving men mode en wel bijzonder bij 
      hen moet zoeken, en van welke hunne Voorvaders zoo 
      veel werks hebben gemaakt, fchoon dan vroegere °thief- 
      Werping aan bet beltuur van vreemdelingen het gebruik 
      en de voortdurende befchaving dcrzelve bij hen moge 
      hebben tegengehonden?
        Thans te zamen onder de rtgering van eenen Neder- 
      landfchen, in Nederland geboren en opgevocden, Ko- 
      sling vereenigd, mogul zij in dat gebruik en in die be- 
      fchaving hunner eigdne landstaal, zoo ver de omflan- 
      digheid van Jigging en tijdelijke toevallen fommigen van 
                                         hen

        WET BETREKKING TOT DE ZUIDELIIKE PROVINCIEN. 607

        hen niet geheel daarvan vervreemd hebben , met de floor- 
        delijke provincien gelijkelijk deelen, en daartoe zamen, 
        werken.
          Gem verfcbil van tongval, die toch in den dagelijk. 
        fchen omgang ook in de meeste der noordelijke pro., 
        vincien, ja zelfs in vele ileden verfehillend is, behoef4 
        daaraan eenige verhindering toe te brengen; 'onze taal 
        is dezellde. „ Het Belgisch of Nedcrlandsch (Legs~ 
          T E N KATE, ID. bl. 57.) dat in de zevcntien pro-
        „ vincien gefproken wordt , en 't weak voOr twee eeu-
        „ wen den naam van Vlaamsch voerde, omdat die pro.- 
          vincie tom bij uitnemendheid biocide, en door koop 
        „ manfebap wijd vermaard was , heeft met bet vermin-
        „ deren van Vlaanderen en Braband, en het opkomen
        „ van ons land, nu b;..j uitftek den naam van Ilaandsch 
        ,, gekregen.”
          Wij behooren te zamen hetzellde te bedoelen,
        zoo veel mogelijk bet gebruik der taal te.vermijden van 
        dat yolk, met betwcik door list en overheerrching 
        gevaar hebben geloopen feboon door hetielve geeing 
        geacht , rumengd te worden.
          Het zal clan thans wel niet te onpas komen, cenige 
        gronden en blijken van die regtmatige aanfpraak der 
        z:aidelijke provincien op de Nedcrlandfche taal te yens 
        zamelen , en zulks zoo wel aan die van de noordelijke 
        provincien, als , zoo veel mogelijk, aan onze landge. 
        nooten in de zuidelijke, te dezer gelegenheid te
        nem]. ($)
                                                            net
          (v) Om gedurige aanhalingen te vermijdetf, diene in het 
        algemeen, dat in dezen bier en daar bijzonder gebrtlik gef, 
        maakt is van en gedoeld op de navolgende werkent 
        /tops, Schets eener Gefchiedenis der Rederilleren , in de wet-
        ken der Leidiche Maatfebappij, I D. bl. at5; —      au 
        SINGA nnxicett, Befchouwing van den trant onzek Neider- 
        initiche verzen, in dezelve werken, V D. bl. 87; — 
        VECOPER Proeve van Taal- en Dichtkunde tweede nitgit4

                                 S

    6o8    DE NEDERLANDSCHE TAAL,

     Het is bekend, dat de mine, tot hiertoe ontdekte op- 
    ftellen in het Nederduitsch, hetgeen men Nederduitsch 
    noemen mag, van geen vroeger tijd zijn, dan van de 
    helft der dertiende eeuw; en men kan dus voorbijgaan 
    het verhaal, dat de heilige NOlt B E R.T (die, volgens 
    COENRAAD VAN LICHTENAU,Aln van Urfperg, 
    bl. 278, reeds in bet begin der twaalfde eeuw ftierf) 
    te Valenciennes in het Nederduitsch zou gepredikt 
    hebben.
     Het oudfle, door den druk gemeen gemaakte flak in 
    het Nederduitsch, van 1254, is wel van w I 1, LEM, 
    Graaf van Holland en Zeeland; maar hoe die provin- 
    cien toen met die van Vlaanderen en Braband in hetrek- 
    king ftonden, kan men onder andere in bet breede vin- 
    den in de levensbefchrijving van dien Vorst, door den 
    Heer MEERMAN uitgegeven; en hetgeen bekend is 
    geworden uit eene Kronijk, omftreeks 1252 in het Ne- 
    derduitsch gefchreven, het eerst vermeld in de Befchrij- 
    ving van Delft in 1729, doet blijken, dat bet Neder- 
    duitsch ter zelfder tijd en op dezelfde wijze ook in Bra- 
    band gefproken werd , daar de Schrijver dier Kronijk, 
    JAN GOESSEN, priester was te Orthen, bij 's Her- 
    togenbosch.
     De Schrijvers van de dertiende en veertiende eeuw, 
    wier beriltade opftellen in het Nederduitsch door fchrift 
    of druk, of die flechts bij naam bekend zijn gebleven , 
    behooren bijna alien tot de zuidelijke provincien.
     WILLEM UTENHOVE, CALFSTAF, NOIJDE- 
    KIJN, CLAES VAN BRECHTEN, ons alleen bij na- 
    men bgkend, kan men genoeg opmaken, dat Vlamin- 
    gers geweest zijn; en JACOB VAN MAERLANT, 
    die zijn' Rijmbijbel in 1270 eindigde, en die zoo veel
                             bui-
    ye, door F. VAN LELUVELD; -- Mr. H. VAN WIJN, 
    Historifche en Letterkundige Avondflonden ; — J. DE VRIES, 
    Cefthiedenis der Nederduitfche Diehtkunde , in de werken der    Bataaffche Maacfchappij van Taal- en Dichtkunde, III D.; — 
    Bataaffche Maacfchappij van Taal- en Dichtkunde, III D.; — 
    A. YPEY, beknopte Gefchiedenis der Nederlandfche Tale.

     avIET BE TREKKING TOT DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN. 609
     buitendien in het Nederduitsch fchreef, was uit de pro- 
     vincie West-Vlaanderen, zijnde in 1232 to Damme ge- 
     boren.
      JAN VAN HEELU, die zijn Nederduitfche Rijmkro- 
     nijk in 1294 vervaardigde, was nit de provincie Zuid. 
     Braband, denkelijk van de ftad Leeuwen; hij droeg zijn 
     werk op aan de gemalin van j AN DEN II, Hertog van 
     Braband, MARGARETHA, docker van EDUARD 
     DEN I, Koning van Engeland; en het flrekt ten blijke, 
     hoe veel belang men toen daar in de Nederduitfehe taal 
     Nide, dat hij van de Hertogin in zijne voorrede zegt:
          „ Want fi dietfche tale niet en can,
          „ Daer bi wil is haer ene gichte
          „ Sinden van dietfche gedichte,
          „ Daer fi dietsch in leeren moge."
      (Men zie F. VAN LELIJVELD op 1111YDECO- 
     PER, I D. bl. 496.)
      De maker van eerie berijmde natuur- of flarrekunde, 
     op het einde der dertiende of in 't begin der veertiende 
     eeuw, 't zij broeder THOMAS of GERARD gehee- 
     ten, was een Vlaming; de makers van nog eenige be- 
     rijinde romans van dien tijd zijn onbekend.
      Tegen al die Nederduitfche Schrijvers van dat tijd- 
     perk uit de zuidelijke provincien kent men flechts Unen 
     uit de noordelijke provincien; MEL IS STOKE, een 
     Hollander.
      In de veertiende eeuw fchreef LODEWIJK VAN 
     \TELT HEM, behalve andere flukken, zijuen „ Spiegel 
     historiael," dien hij tot het jaar 13i6 bragt ; hij was een 
     Zuid-Brabander, en priester in het dorp Velthem.
      NICOLAAS DE KLERK, Schrijver van eene 
     Rijmkronijk onder den titel van „ Brabandfche Gees- 
     ten ," die in 1350 Merl, was uit de provincie Ant- 
     werpen, een geestelijke, en Geheimfchrijver der flad 
     van dien naam.
      De Schrijver van een 'Ink, getiteld: „ die Dietfche 
     doctrinael," voleindigd in 1345, was mede een Ant- 
                   S S 3         wer-

      elo      DE NEDERLANDSCHE TAAL ,
      werpenaar; — andere volledige Nederduitfehe opftellen 
      van de veertiende eeuw fchijnen niet bekend te zijn, 
      en niet een, dat nit de noordeliike provincien in die 
      CCIINV zon zijn voortgekomen heeft men nog ontdekt.
       Men heeft opgemerkt, dat in het tijdperk, van den 
      keftijd van MAERLANT tot even v66r bet midden 
      der vWcnde eeuw, bet zuiverfte Nederduitsch was in 
      tie diplotuatifcbe fchrifttaal in de noordellike provincien 
      van Holland en Zeeland, zoo als order andere daartoe 
      ten voorbeelde worden aangehaald bet voorvermeld auk 
      van 1254 en een brief van WILLEM, Graaf van Hol- 
      land en Henegouwen, van 1322; maar ook in bet laatst 
      der dertiende en bet ,begin der vecrtiende eeuw, en 
      voorts die eeuw door, werden de flaatsflukken en reg- 
      terlijke opftellen in de zuidelijke provincien in het Ne- 
      tierduitsch vervaardigd, en de taal, daarin gebezigd, 
      behoefde inderdaad niet voor die, welke daartoe in de 
      provincien DoPand, Zeeland en Utrecht gebruikt werd, 
      te wijken , maar overtrof verre in zuiverheid de opftel- 
      len in de provincien Gelderland, Overijsfel, Vries- 
      land, Groningen en Drenthe, in dat tijdperk vervaar- 
      digd. Dc voorregtsbrief, door den Hertog van Braband, 
      JAN DE, N gegeven aan ziine lieve knapen, beiden
      van Brusfel en munteren en werkluiden, in 
      Hooimaand i291 , (in bet eerfle deel der Brabandfcbe 
      Plakkaatbocken, bl. 246.) fchijnt mij oorfpronkelijk in 
      het Nederduitsch en Beene vertaling te wezen ; hctgeen
         ook 'voorkont omtrent een' voorregtsbrief „door den- 
      zclfden Hertog aan die van Antwerpen op St. Niko- 
      laaadag r3o6 verleend , (in bet voorz. Plakkaatboek , IV
         1l.139.) van Welke beiden de taal vrij zuiver en met 
      Weer_ weinig bastaardwOdrdeti vermengd is; en .ze:ker is 
      oorfpronkelijk in ha Nederduitsch de zoo aanmefttelijke 
      Landkaart van Kortenbetg , in September, Woensdag 
      v66r St. Ralifsdag, I2,T2, door JAN DEN II, Hertog 
      van 13raband, yerleend, in voorz. Plakkaatboek , I D.
         -..tr42 en volg.) in even zuivere taal gercbreven.
            i,andk4ar.t is een 'flaatslInk , voor dies tijd zeer
                                         aan.

    MET SETREKKING TOT DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN. 6L1
    aanmerkelijk , daar de Vorst bij hetzelve vrijwillig zijne    oppermagt beperkte, en een' Raad voor hem en zijne 
    oppermagt beperkte, en een' Raad voor hem en zijne 
    nakomelingen beflaande uit vier Ridders en 
    tien goede mannen, afgevaardigden van de voornaamite 
    fleden, drie van Loven, drie van Antwerpen, cen van 
    's Hertogenbosch, een van Thiencn, en ecn van Leeu- 
    wen, (zonder de geestelijkheid daarin te betrekkcn) die 
    te Kortenberg zoudcn vergatieren, aan welke hij zoo- 
    danige magt omtrent het befluur van 's lands zaken 
    verleende, dat men dezelve als ccnc vergadering, ver- 
    tegenwoordigende het yolk van Braband, mag befchou- 
    wen , waardoor mitsdicn die provincie toen reeds zoo- 
    danig erne flaatsregeling bekwam , als in vole andere 
    landftreken ecrst eenwen daarna is ingevoerd. Van der- 
    gelijken card, en in dezclfdc taal en NI, is de zooge- 
    naamdc Wallche Kaartc, door Herzog JAN DEN HI 
    verleend, Vrijdag na den Octave van St. Pieter- en St. 
    Paulus-dag 1313. (aldaar, bl. 126.) Op deze twee fink- 
    ken liebben de Brabanders veel prijs gelteld, en zij zijn     van tijd tot tijd door hunne Landsvorficn vernieuwd en 
    van tijd tot tijd door hunne Landsvorficn vernieuwd en 
    bevestigd.
     Nog ondericheidene dergelijke ftukken van dien zelf- 
    den tijd zou men hicrbij kunnen voegen, onder welkeik 
    echter niet mag voorbijgaan een van den 3den December 
    1339, (aldaar, bl. 546.) ten eindc daaromtrent aan te 
    merken , dat lietzelve even zoo veel betrekking heeft 
    tot de provincien van Oost- en \Vest -Vlaapderen, als 
    tot die van Braband; het is in even zuiver Neder- 
    duitsch, als de voorverhaalde flukken, gefield, en ftrekt     ten blijke , dat die taal destijds ook in voorzeide pro- 
    ten blijke , dat die taal destijds ook in voorzeide pro- 
    vincien de landstaal was ; het vervat een verbond van 
    vrcde, rust en eendragt , tot bevordering van weder- 
    zijdfche vrijheid, koopmanfchap en neringe, aangegaan 
    tusfchen voornoemden JAN DEN HI, I-Jertog van 
    Braband, en LODEWIJK, Graaf van Vlaanderen, de 
    Brabandfche fteden Leuven , Brusfel , Antwerpen, 
    's Hertogenbosch, Nivelle, Thienen en Leeuwen, en 
                             de
               Ss 4

    6t    DE NEDERLANDSCHE TAAL,
    de Vlaareche fteden Gent, Brugge, IJperen, Kortrijk, 
    Oudenaarde, Aalst en Gerartsberge.
     Ook de blijde inkomften van de Hertogen van Bra- 
    band, van welke de Brabanders altijd zoo veel werks 
    hebben gemaakt, zijn insgelijks in het Nederduitsch, en     in eene voor dien tijd zuivere taal, gefteld. De eerile 
    in eene voor dien tijd zuivere taal, gefteld. De eerile     is die van Hertogin JOHANNA met haren gemaal w E N- 
    is die van Hertogin JOHANNA met haren gemaal w E N- 
    CESLAUS van Boheme, van den 3den Jan. 1355, wel- 
    ke nader bevestigd is, met belofte van te zullen nako- 
    men de Kaart van Kortenberg en de Walfche Kaarte, 
    op St. Lambertsdag 1372. Die Nederduitfche brief 
    is bezegeld door goede mannen van de fteden Leuven, 
    Brusfel , Antwerpen, 's Hertogenbosch, Thienen , Leeu- 
    wen , Nivelle, Geldenake, Lier, Herentals, Vilvaor- 
    den, Hanut , Genappe, Halen, Lamle, Diest, Aar- 
    fchot , Zichene, Bergen op Zoom, Steenbergen, en 
    Breda, (ald. bl. 134.) onder welke men opmerkt de 
    fteden van Walsch Braband, waar men mitsdien dat 
    Nederduitsch opltel toen ook moet verftaan hebben. En 
    zouden (om zulks in het voorbiigaan op te merken) de 
    Brabanders en Antwerpenaars geen belang itellen in die 
    taal, waarin voor bunne provincien zoo belangrijke 
    ftukken zijn gefteld? Jammer intusfchen voor de taal, 
    dat al die Nederduitfche opftellen zoo onnaauwkeurig 
    afgefchreven of nagedrukt zijn! En het is daarom van 
    belang, oorfpronkelijke ftukken van dien tijd te kunnen     inzien. Als zoodanig is nog voorhanden een voorregts- 
    inzien. Als zoodanig is nog voorhanden een voorregts- 
    brief van voorvermekien Hertog J A N DEN HI, gege-
    yen „ in den jaer ons Heren alfemen fcreef dufent 
    „ drie hondert ende neghen ende tuentich , 's donre- 
    „ daechs na dertiendach.” Dezelve /evert een voor_ 
    beeld op van de toenmalige zuivere Nederduitfche 
    fchrijftaal in Braband. Wel achttien bladzijden gewo- 
    nen druk groot, vervat dat opitel maar weinige, en die 
    meesta/ zeer gewone, bastaardwoorden. Tot een flaal- 
    tje ftrekke het volgende, zeer naauwkeurig met het 
    oorfpronkelijke overeenkomende: „ In dien Name der
    „ heyligher ende der onghefceydenre drievoudicheyt ,
                         „ Amen.

       YET BETPEKKING TOT DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN. 3

          Amen. Wi Jan bider G.tien Goeds Hertoghe van 
       5, Lothrike van Brabant ende van Lymborgh willen dat
       ,' cont alien den ghenen die mi fyn ende namaels we- 
       „ fen folen Tughende mette ghehande derre jeghenwor-
       ,1 digher Carten.. want wie ons itat van den Bosch ,die 
       „ een veste ende een clot es ons lands op dat elude, 
       „ ende daer ons ende onfen lande ghemeynlike groet
        • orber ende rnacht ane leghet.. willen ende begheren 
        „ dat toeneme in dogheden in falicheden ende in ere.— 
        „ So heb wi onfen lieve ghetruwe Porten onfer voer- 
        „ ghenoemder flat va. den Bosch , om die liefde hoers 
        „ ende hare wheyde gliegheven die poente die bier na 
        „ befcreve fyn voer een ewelike Recht van hen tot
        • ewelike tiden te heben, to behanden, ende te ghe- 
        „ brukene , in den Beghinne fo vri wi onfe voerghenoem- 
        ,5 de Port. van den Bosch, ende willen dat fi vri ende 
        „ quite alte mael fyn ewelike van alien tolle over al in 
        „ onfer macht beyde te wat. ende te lande. Voert waer 
        „ dat fake dat iemenne iet w.rende weer teghen eneghen 
        „ Port. van der flat van den Bosch , Daer en fal de ghe- 
        „ ne niet anders al heben dan vonnesle der fcepen, 
        „ Noch wi en. onfe nacomelinghe en folen daer of niet 
        „ and.s eyfchen noch foeke.”
          Doch, niet alleen in zoodanige itaatsflukken , maar 
        ook in gewone opitellen van wettige handelingen , fchreef 
        nen in Braband, en zelfs in kleine plaatfen en op dor- 
        pen, reeds in de veertiende eeuw, het Nederduitsch op 
        die wijze. Ten voorbeelde flrekke bet volgende nit 
        ten' oorfpronkelijken brief : „ Jan Orsfen en. Henric 
        5,Batensfoen hebben getught met manen srichters en.
        ,1wifen der fcepen in vollen ghedinghe als fcepen dat 
        „ voer hen qua. her Jan van Hoysfcot Ridder en. gaf 
        „ joncvrouwen Jutten en. Agnefen linen twe dochte.n
        • die drie po.t tsiaers die men hoem gaut vuyt den goe- 
        n5 de ter dyersdonc ghelyc als die fcepene brieve van 
        „ Helmo.t beg.pen die daer op ghemaect fyn , en. die brie- 
        ,' ve gaf by hen over en. makede hen diere mechtich en.
        • verteech daer op tot horre beider behoef — in oir-
                             S s                  y, con-

        614          DE NEDERLANDSCHE TAAL ,

        2! canoe defer lette.n bezeghelt metter flat zeghel van
        „ Hamo.t als ghewoent is, ghegheven int jare ons 
        „ Ile.n mccc. tlestich en. fes in lime Remeysdach."
           En uit eenen anderen, mode oorfpronkelijken brief: 
        „ Cant fi alien luden die defen brief zelen zien ocht
        s, Boren lefen dat voor ons comen is Peter Willems- 
           !ben van Hoerne en. heeft 'vercocht Janne van den 
        „ Grave Gerrits fwagher van der Done was al alfulken 
        51Perfenis als hem aenverftorven is van Gheryt van der
        „ Done finen ander vader foe waer dat gheleghen is in 
        /7 diepe. ocht in droghen" enz. — „ in oirconde defer 
        5) lette.n bezeghelt mitts fcepene. zegelvoorsz. en. des
        „ ghemeyne. dorps van Mierle ghegh. int jeer ons Heal
           dufent driehondert tneghentich en. een des dynsdaghs 
        „ in de paeschdach." Alles zonder eenige vreemde 
        woorden. Wanneer men daarrnede vergelijkt de voor- 
        beelden van dien tijd, door den Heer YpE Y (bi. 36S 
        en volg.) uit eenige noordelijke provincien aangevoerd, 
        zal men overtuigd worden dat men toen niet daar, 
        maar in Braband, zuiver Nederduitsch fchreef.
          In de vijftiende eeuw heeft men bijzonder in Vlaan- 
        deren en Braband veel in het Nederduitsch gefchreven. 
        De gedichten, of liever berijmde ftukken , van dien tijd 
        zijn bijna allen vandaar voortgekomen. Om flechts eeni- 
        gen te noemen: JAN Of WILLEM DE WEERT, die 
        in 1451 zijnen nieuwen doctrinacl" fchreef, was van 
        IJperen, in West- Vlaanderen; — j A c on VILT, die 
        tusfchen 146t en 1466 ao6THrus overzette en deels 
        berijmde, was van Brugge, in West -Vlaanderen ;
        eene andere overzetting van nOeTHIUS kwam in 1485 
        te Gent, in Oost-Vlaanderen, in druk uit ; de naam 
        van den overzetter worth niet vermeld; dit werk mag 
        als een gedenkfluk van de Nederlandfche drukkerij aan- 
        gemerkt worden; in de voorrede geeft de overzetter 
        verflag van de wijze , welke hij in de rijmen en verzen 
        zijner vertaling gchouden heeft; — GERARD R o E- 
        L AN s, die ziine gedichten omareeks 1491 opftelde, 
        was Kanonik te Leuven; en de Heer VAN W IJN ken-
                                                      de

    MET BETREKKING TOT DE ZUIDELIJK.E. PROVINCIEN. 615
    de er, buiten eenige bijbelfche rijmen, geene, die bin- 
    nen Holland of de zeven bekende gewesten gemaakt 
    zijn. (I St. bl. 368.) .
     De Rederijkers zijn in die eeuw in de zuidelijke pro- 
    vincien met hunne Nedcrduitfchc rijmwerken reeds be- 
    zig doch van dezelven zijn (zoo ik meen) Bee- 
    ne oudere, dan die in de zestiende eeuw thuis behoo- 
    ren, gedrukt.
            (Het vervolg hierna.)

       BERIGT AANGAANDE HET SCHWALEACHER 
              BRONWATER.
    Vertrouwende den liefhebberen van het Schwalbal. 
    cher Bronwater zoo wel, als den Geneesheeren , door 
    de volgende mededeeling een' wezenlijken dienst te 
    doen, heb ik dezelve getrokken nit een Berigt van 
    Dr. GEORGE, Vrijheer van Wedekind, Raad
    Lijfarts van den Groothertog van Baden enz., die met 
    den geleerden RUBE, te Darmliadt , voor al bet vol- 
    gende inftaat, en hetgeen de ondervinding reeds be- 
    vestigd heeft.
     Het Schwalbacher Bronwater heeft een' fterker flaal- 
    frnaak, dam Seltfer- of Fachinger-water; ook veran- 
    dert bet de kleur des wijns, als het er lang mede ver- 
    mengd blijft, en .de veelheid van ijzcroker, dien men 
    bij de bron waarn.eemt, doet denken, dat het veel llaal 
    rnoet bevatten; doch het heeft zulks minder, dan dat 
    van de Wijnbron. .Hetzelve is helder; men weet ,
    Ite voortrelfelijke koffij. er mede gezet wordt ; als ge-     woon drinkwater heeft het .00k vele voordeelen, dewijI 
    woon drinkwater heeft het .00k vele voordeelen, dewijI 
    het, door deszolfs middelzout en koolltofgas , bloed- 
    zuiverend is, het bederf tegengaat , en afdrijving be- 
    vordert. Men kan bet overal elders met even goed ge- 
    volg drinkers, _als te Schwalbach.
     Bij zwakheid in de werkzaamheden des ligchaams, 
    vooral in dc fpijsverterinz,loomlieid, ongezonde kleur, ,                            zwak-
                           zwak-

        616                 BERIGT

        zwakheid der zintuigen, zwaarmoedigheid, flank der 
        pis, onaangenamen reuk des aderns , rheumatieke onge- 
        makken, flijmhoest, zwakheid door bloedverlies, of 
        verzwakking der vaste deelen, enz. enz. kan, in alien 
        gevalle, het Schwalbacher Bronwater van veel nut 
        zijn. Men verkiest daartoe het warme jaargetijde en 
        den morgenflond, ieder kwartier een glas, bij matige 
        beweging, tot eene halve of eene pint waters, gedron- 
        ken; daarna ontbijt men: het kan met of zonder melk 
        gedronken worden. Even goed is het tot verflerking
        voor kraatnvronwen , na ileac koortfen, zenuwkwa-
        len, en vooral bij alle zieken, daar flaalmiddelen voor- 
        gefchreven worden; dan dient het voor gewonen drank. 
        Als geneesmiddel, op zichzelf of met andere middelen-, 
        bij zwakheid van maag, gebrek aan afgang, witten 
        vloed, chronifche rheumatismus , is deszelfs beilzame 
        invloeti bewezen.
          Het groote nut van het Schwalbacher Mineraalwater 
        blijkt best uit deszelfs fcheikundige ontleding. Zie- 
        hier, , wat de Apotheker R.UBE bevonden heeft : 16 On- 
        cen Staalwater geven 211 kubiekduim Koolzuur- gas. 
        (Bij de bron vond de Heer RITTE a. 234 duim.) Aan 
        vaste beflanddeelen geven 28 fg 8o greinen; dais bevat- 
        ten 16 oncen 2,85701 vaste deblen. De vaste befland- 
        deelen in 28 fg zijn dus:
                                         Grein.  Grein.
        t. Zoutzure Kalkaarde      .   .   3i of 3,875.
        R. Zoutzure Natrum    .        .   5 . 5,115.
        t. Koolzure Natrum    .            % -1 9,125-
        4. Zwavelzure Kalkaarde  .    •   Ili 1: 11,875.
        5. Koolzure Kalkaarde .  .        21 . 21. 
        6. Thonaarde .    .   .            4 = 4,375.
        7. Koolzure Kalkaarde .            6t . 5,500.
        8. Ifzerverzuurfel .     •    •   11 0 17,500.
        9. Extractive Stof, niet beduidend.
                                 Te zamen 791 . 79,375. 
                                 Verlies         0,625.
                                           8o 0 801000.

     AANGAANDE HET SCHWALBAOHER BRONWATER. 617
     Dit water is echt te bekomen bij JA c. VAN DER 
    SCHALK ABZOON, Apotheker te Schiedam.
     ••••••^^^•            •••••^•^^^
            VIERDUBBEL ZIEN. 
       (ilUFELAND und HARLES, Journ. alb. Apr.)
    iene vrouw, tusfchen so en 40 jaren, zag, na eene
    moeijelijke, van eene fterke bloedfiorting uit de baar- 
    moeder vergezelde, verlosfing, alle voorwerpen vier- 
    dubbel. Men beval !mar, uit hoofcle van gebrek aan 
    bloed en zwakte, voedzame en ligt verteerbare fpijzen 
    en dranken te gebruiken, en fchreef haar daarenbovea 
    tie volgende geneesmiddelen voor: extr. falic. unc. 
    p, folve in aq. cinnamom. f. v. unc. vj. admisce 13,r. c. au-.    rantior unciarn , naphthae aceti gutt. quadraginta. 
    rantior unciarn , naphthae aceti gutt. quadraginta. 
    M. s. alle twee tail- een lepel. Voorts liet men haar 's 
    morgens en 's avonds de wenkbraauwen en flapen be- 
    fmeren met een half onc. liq. anod. m. H. en een half 
    dragm. oh cajeput. zamen vermengd. Na verloop van 
    veertien dagen was het gebrek herileld.

         INDISCHE BIJZONDERHEDEN. 
          I. De Patriarch Bappe Sanfah.
    Tn Indie vindt men ook nog wel enkele oude lieden, 
    vooral onder de Inlanders, die veel minder behoeften, 
    dan wij, hebben, in de bovenlanden, ook eene zeer 
    gezonde lucht inademen, en, over het algemeen, naar 
    den aard van het klimaat , gematigd en geregeld Leven.
     Eens op het verrukkelijk buitengoed Tlitrap (40 pa- 
    len, of kwartier uurs, boven Batavia) bij den Hr. Mr. 
    P. P OE L MA N gelogeerd zijnde, gingen wij een' ouden 
    Inlander bezoeken, B A P P E SANJAH genaamd. Vol- 
    gens de gematigdfte rekening, was hij Coen 112 jaren 
    mid, tenger, , en Diet lang van postuur. In zijn Nego- 
    rijo of Campong ,—wij zouden zeggen Dorp , of DOlp-
                              je,

    Gig   INDISC HE BIJZONDERHEDEN.
    je, komende, dacht ik tot den tijd van den eerften 
    natuurftaat terug gebragt te zijn; vrouwen en mans 
    hadden llechts hunne fchaamdeelen gedekt; alles dic- 
    teerde onictudd, gezondheid en leven; de Negorij be- 
    ltond uit t 20 menfehen, alle van den Patriarch 13 a I, -     PE SAN JA Ii afaammende ; — inderdaad, het was als 
    PE SAN JA Ii afaammende ; — inderdaad, het was als 
    eene Aartsvaderlijke familie, en — is het niet fchande 
    moor Otis — zij waren met de ondeugden der Euro- 
    pars niet beftnet ,maar daarvan genoegzaam onkundig, 
    onicrat zij zoo ver van hen gefcheiden waren. In het 
    volgende jaar is B A P P E SANJAH overleden.
     Onder de Europeers vindt men, op Batavia, ook nog
      'eens oude lkclen — De Gouverneur- Generaal 
    Mr. w. A. ALTINC-5 nerd te Groningen geboten den 
    It Nov. 1722, en overleed te Batavia den 7 JunijiSoo;- 
    dus bereikte hij den oaderdom van 77 jaren en 7 maan- 
    den. De oud Gouverneur - Generaal SIDE R.G wercl 
    te Rotterdam geboren den 14 Oct. 174o; den 14 Oct. 
    1778 heb ik zijn' 38ften verjaardag op het Hoofdkantoor 
    van Sumatra's westkust Padang, daar hij teen Com- 
    mandeur of Gezaghebber was, mode gevierd, en, vol- 
    gens tie laatae tijding, is hij nog op Batavia in leven,,     in den ouderdom this van ongeveer 76 jaren. Dc Gou- 
    in den ouderdom this van ongeveer 76 jaren. Dc Gou- 
    verneur-Generaal R. DE KLERK flierf t Sept. 1780 
    op Batavia, omtrent 70 jaren oud zijndc.
             De Vogelnestjesberg.
     Op het gemelde landgoed Tjitrap gingen wij Bens 
    een' Vogelnestjesberg bezigtigen. eene diepe rots 
    vliegen ontelbarc kleine vogeltjes , veel naar onze zwa- 
    luwen gelijkende; zij maken hunne nestjes binnen, of 
    aan -de rotsachtige kanten vast. Als hunne jongen zijn. 
    uitgevlogen , worden de nestjes geftoord, of er afgerukt ,    dat een gevaarlijk werk is, omdat de ladder, waarop 
    dat een gevaarlijk werk is, omdat de ladder, waarop 
    men, tot dat einde, in de rots moet afklimmen, aan 
    de uitaekende punten van dezelve moet vastgemaakt 
    worden. Len zware handel wordt in die vogelnestjes
                            ge-

                      Z1.120NDEILIMEtt.  6z9

      gedreven : het picol (125 pond) lost wel Bens 2.5ec tot 
      3000 rijksd. , ieder van 48 fluiv. De wittle, die vaoral 
      op Ternaten vallen, zip de beste. Zij worden-in 
      bij de vermogende lieden, in flokvisch, foep, ragout, 
      enz. gegeten. De Chinezen maken er ook veel welts 
      van. Men fchrijft eY eene verfterkende kracht aantoe, 
      die ik er echter nimmer in gevonden heb. Zou bet Met 
      veelecr als een punt van Luxe moeten befchonwd 
      worden ?
                    Ilet warxe Bad.
        Op 7,7irap was ook een natuurlijk warm Bad. Op 
      eene hoogte, of berg, rondom met zware boomed mu- 
      geven , vond men , in den -gond, eene kom niet wa- 
      ter, dat altijd kookte, of borrelde. Wij Indict eijeren 
      medegenomen, die wij, in kruistouwtjes, in de kom 
      Iicten zakken, cn in weinige thinuten gaar kregen.
      die hoogte word het water door bamboezen buizen naar 
      beneden in een Pedal:, of bamboezcn huisje„ 
      daar icier onz.a- zich beurtelings ging baden. Daar had 
      het water niet alieen mcrkclijk van zijnc hitte verloren, 
      maar nit Brie bamboezen pijpen, of buizen, die naast 
      elkander, op een' kleinen geplaatst waren, 
      was bet onderfebeid zoo groot dat de eene buis dragellylt 
      warm water opieverde , waaronder men zich gevoegeqik, 
      Jon Baden, eene twcede weder Iaauw water, en de der- 
      de loud water. Wij vulden eenige kruikjes met .dat: 
      water, en vonden het weinig minder van fmaak, .dam 
      het zelferwater. Zou van deze bron geen meer nitge- 
      "breid en nuttig gebruik kunnen gemaakt worden?
                 4. Het ?zostbaar ratd.r.
        VOOr het vertrek der retourfchepen van de eerfte be- 
      zending, was het op Batavia gcbruikelijk, dat al rde 
      overtollige fpecerijen, of die min of nicer aangeftoken 
      waren, op een' grooten hoop, huiten Batavia, nab
      de Houtkap, werden bijeengebragt en verbrand, in te- 
      zenwoordigheid eener Commialle, van wege de Rouge

     620   INDISC HE BIJZONDERHEDEN.
     Regering , en een talrijk, daartoe genoodigd gezelfchap,      waarvoor dan overvloedige ververfchingen in eene op- 
     waarvoor dan overvloedige ververfchingen in eene op- 
     geflagen tent gereed itonden, en waaronder ik mij meer- 
     Inalen beyond. Men gaf wel eens als eene reden van 
     die verbranding voor, om daardoor eenen al te lagen 
    prijs der fpecerijen voor te komen; dan, of dit eenen 
    genoegzamen gond heeft, kan ik niet bepalen.
         5. Hoe komt men zoo ver verzeild?
     Onder de regering van den Gouverneur-Generaal
      z WAARDEK R 00N, die van 13 Nov. 1718 tot 8 
    Julij I725 plaats had, gebeurde er jets zeldzaams met 
    twee fchepen van de W. I. Compagnie, de 4rend en 
    Thienhoven genaamd, onder het commando van den Hr. 
    en Mr. JAKOB ROGGE VEEN, die (hoe, wete ik 
    niet) zoo ver verzeild raakten, dat zij ter recde van Ba-     tavia ten anker kwamen. Ult hoofde der privilegien 
    tavia ten anker kwamen. Ult hoofde der privilegien 
    van de geoctroijeerde Nederlandfche 0. I. Compagnie, 
    liet de Gouverneur - Generaal ZWAARDEKR.0 ON die 
    fchepen, met alles, wat zich in en op dezelve beyond, 
    door eene Commisfie, beflaande uit de Heeren J. w. 
    D UBBEL DE K OP,M.WES T PALMMIA.ABEL EVEN, 
    arresteren. Geweldig kantte zich de Hr. ROGGE V E E N 
    daartegen; onder andere zeggende, dat hij hiertoe was 
    genoodzaakt geweest , ter bekoming van ververfching 
    voor zijn yolk, waarvan een groot gedeelte verfmolten 
    was. Men heeft mij wel eens verhaald, dat deze Hr. 
    ROGGEVEEN te voren ook in bediening op Batavia 
    was geweest , en toen geenszins in eene beste harm°. 
    nie met den Gouverneur ZWAARDEKROON zou ge- 
    than hebben. Welke gevolgen het arresteren van deze 
    twee fchepen verder gehad hebbe, is mij niet gebleken. 
    Hoe komt men, intusfchen, zoo ver verzeild?
    6. De Kaytnans onfehadelijk voor den Inlander, of 
                avaan.
     De hay mans (in Es:):pte Krokodillen , in

                    INDISCHE BIJZONDERHEDEN          62
        Alligators genaamd) worden ook op Batavia gevonden 4 
        op de reede aldaar het) ik ze van eene ongeloofelijke 
        grootte gezien: ook hi de binnen - rivieren houden zij 
        zich op, en valt er, , ongelukkig, op de reede een me- 
        troos over boerd, dan heeft de Kayman hem al fehielljk 
        beet, en verminkt hem. In de binnen, rivieren zal een 
        Europeer niet ligt zich Baden, zonder van een' floet 
        Haven, of een', met houten tralien afgelclioten,wasch• 
        Bak, omringcl te zijn: en het verwonderlijklie is, (fat 
        dit waterdiet (dat men zegt, dat zijne eijeren on 't 
        ftrand legt) een' Inlander, of .javaan, nimmer eenig 
        iced zal doen. \Vat er de reden van is, wete ik niet. 
        De blanhe of zwarte buid van den mensch zal hier 
        Loch wel niet toe doen. louden de 7avanen ook een' 
        of anderen kunstgreep, of huismicideltje, liebben,
        zich tegen dat Bier to beveiligen ?
                                             j. C. M.

           OVER IIET VEI: "IL VAN IIET r,RtTscnr. uN" 6
         (Uit het E;igelsch: van Sir 11 NR Y SC 11 T.7 ETES can den 
           Graaf van Liverp;ol, mar de Hoop/1;141.am vertalin 
                   in de Alilierva van Maart 18160
        Grootbrittanje heeft den hoogflen top zijns politieken 
       luisters bereikt ffreeft titans zijn verval te gemoet. 
       Het wordt daarom dringend noodig, de door aanhou., 
       deride dwaling ontzenuwde gemoederen aan to iPoren 
       tot eene dadelijke en krachtige aanwending van die mid= 
       delen, door welke alleen de geheele ondergang vari het 
       niaatfchappelijk geluk en de vernietiging der zoo tang 
       gevestigde burgerlijke vrijheid kunnen worden voorge
       kouien.
         Het is mijn oogmerk, Milord, in dozen brief, u en 
       het publiek den waren flaat onzcs vaderlands voat 
       oogen te leggen , ten einde, indien deszelfs tegenwoot, 
       dige kwalen niet te genezen zijn, Milor4 en U11 7t
         NENGELWi 1W0                   T t       gMtl.

    622 OVER. HET VERVAL VAN HET LRITSCHE RISK.
    ambtgenooten, het lijdende yolk des te beter zoudt 
    kunnen voorbereiden, om nog zwaarder lijden te ver- 
    duren, en zich voor de misleidingen dier bedriegelijke 
    fophismen te hoeden , door welke listige en kwaiijkge- 
    zinde menfchen het pogen diets te maken, dat de natie 
    rijk en gelukkig is, terwijl de handel is afgenomen en 
    de helft der bevolking zich in den toeftand bevindt van 
    niet meer te kunnen betalen. Het werk, hetwelk ik 
    thans onderneme, is zeker niet benijdenswaardig, daar 
    weinige menfchen lust gevoelen, dingen te onderzoe- 
    ken , welke ons door kommervolle uitzigten bedroeven; 
    alleen bet gaat zeker, dat elke tegenfpoed in bet men- 
    fchelijke leven minder moeljeliik te verdragen is, wan- 
    neer men .dezelve heeft vooruitgezien, even gelijk de 
    finerten, welke het menfchelijk ligchaam treffen, min- 
    der pijnlijk wanneer men op dezelve is voorbe- 
    reid.
     De nationale fchuld gaat thans negenhonderd millioe- 
    ten ponden te boven. De publieke uitgaven bedragen 
    jaarlijks meer dan een tiende gedeelte dezer verfchrikke-     lijke fom. Gedurende de laatite twintig jaren zijn onze 
    lijke fom. Gedurende de laatite twintig jaren zijn onze 
    openbare zoo wel als inwendige uitgaven op eene ver- 
    Ilindende wijze toegenomen; ons good is verdwenen, 
    en papier heeft deszelfs plaats yervangen; door gansch 
    Engeland ontvangt bet vijfde gedeelte der ingezetenen 
    bedeeling uit de kerfpels, en het getal der armen is in 
    de laatfte jaren in gelijke verhouding vermeerderd met 
    de algemeene bevolking. Evenwel zijn er nog men- 
    fchen, die ons met eene fchaamtelooze floutmoedigheid 
    verzekeren, dat wij een bloeijend, een gelukkig yolk 
    zijn, omdat ons getal toeneemt. Beklagelijke drogre- 
    den! Niet de bevolking is bet kenteeken van Volks- 
    welzijn en volksgeluk, wanneer ieder burger van den 
    flaat zich door zijn beroep geen levensgenot verfchaf- 
    fen kan; en waar twee millioenen menfchen genood- 
    zaakt zijn, de overige acht millioenen om onderftand 
    te fmeeken, daar kan de aanwas der Voikrijkheid als 
    geen zegen befchouwd worden. Van zoodanig, yolk 
                            rao-

            OVER HET VERVAL VAN HET BRITSCHE RUIZ. 623
        moge men zeggen, dat het be/laat, maar waarlijk niet, 
        dat het leeft.
          Terwijl fommigen ons aldus met loffpraken over de 
        magt onzer volksmenigte zoeken te misleiden, prijzen 
        anderen onzen uitgebreiden handa Laat ons dus on- 
        derzoeken, of wij inderdaad in dit opzigt zulken ge- 
        wigtigen grond hebben ons te verheugen.
          In het jaar 1813 beliep het getal der in dienst zijnde 
        koopvaardijfchepen 23,640, bevattende 2,514,484 ton- 
        nen, en het aantal daarop varende matrozen 165,557.
          In het den 5 Jan. 1812 geeindigde jaar beliep de offi. 
        cieel opgegevene waarde des invoers, zoo als dezelve 
        aan het huis der gemeenten is voorgelegd, 28,626,580 
        p. ft., en die van den uitvoer 32,409,671; gaande dus 
        den invoer flechts te boven 3,783,091 p. it.: terwiji het 
        gouvernement , bloot aan inkomende regten, de onge- 
        loofelijke font van 13 millioenen geheven had.
          Volgens den op den 5 Jan. 1814 afgeflotcnen [hat der 
        finantien van Grbotbrittanje , bedroeg het meerdere van 
        den jaarlijkfchen ,uitvoer van alle, zoo wel Engelfche 
        als vreemde waren , voor de twee den 5 Jan. 18[2 en 
        1813 geeindigde jaren, niet weer dan 9,215,418 p. it. 
        Het jaarlijkfche beloop des invoers van vreemde waren 
        was in den gezegden tijd 18,472,810 p. , en de jaarlijkfche 
        waarde van alle uitgevoerde Britfche producten en ma- 
        nufacturen bedroeg maar 27,688,228 p. Dus had de uit- 
        voer van alle Britfche producten en manufacturen flechts 
        Gene waarde van ruim negen millioenen. Welk eerie 
        bewonderingswaardige balans , in vergelijking met de 
        tegenwoordige openbare uitgave van Grootbrittanje, 
        welke, voor het jaar, gaindigd 5 Jan. ]814, renten, 
        leeningen, onderftanden enz. daarin begrepen, I13,968, 
        610 p. 16 f h. io p. beloopt! Helaas !
          Dan, offchoon dit als waar aannemende, konden er 
        echter g-evonden worden, die zich door de vertroosten- 
        de aanmerking zochten op te beuren: dat ons geroemd 
        palladium, het publiek krediet, ongekrenkt gebleven 
        is. J3edriegen wij ons niet. Publiek krediet, voor zoo
                              T t A

      624 OVER HET VERVAL VAN HET BkITSCHE RIJK.
      ver hetzelve op het circulerende hulpmiddel der bankno- 
      ten toepastelijk is , is ecne dubbelzinnige uitdrukking. 
      Krediet is een vrijwillig vertrouwen op eens anders 
      regtfchapenheid. Maar hoe kunnen banknoten het voor- 
      werp van vriuvillig vertrouwen zijn, zoo lang eene 
      dwangwet derzclver aanneming gebieclt ? Wanneer men 
      zelfs aanneemt, dat banknoten, gedurende zekeren tijd, 
      in plaatfclijken of inwendigen handel dienflig zijn kun- 
      nen, zoo meet toch het krediet, ten aanzien van bui. 
      tenlandfchen han,lel, van een werkelijk kapitaal van al-, 
      gemeen erkende waarde uitgaan. En dit kapitaal kan 
      niet beflaan dan in goad en zilver, Welke, door de 
      eenparige overeenkomst van alle befchaafde volken, als 
      het meest gelchikte middel van den onderlingen handel 
      befchonwd worclen. Dan, in plaats van ons zulk een 
      kapitaal op te lcggen, hebben wij de edele metalen van 
      dit land door fublidien en betalingen buitenslands van 
      gouvernementswege overdadig verkwist. Voor de mas- 
      fa van werkelijk geld heeft imn op eene listige wijze pa. 
      pieren -geld , of, zoo als SENECA het noemt, ijdele 
      beelden des eigendoms (inania habendi fimulacra) we- 
      ten onder te fchuiven; alsof men verwacht had, dat 
      een blind geloof aan de werkingen van dit fchaduwbeeld 
      des verkwisten rijkdoms de uitgeputte krachten des 
      lands wederom zoude herftellen , en den publieken geest 
      van eenen drukkenden last bevrijden.
        Een der grootile ftaatkundige fchrijvers van het waste 
      land wierp eens, vele jaren v6Or de merkwaardigc ont- 
      dekking, hoe men oude lompen in geld verandert, de 
      vraag op : of bij, die den (teen der wijzen vond, en 
      door denzelven de .gemeenfle voorwerpen in edele me- 
      talen konde veranderen, die gewigtige uitvinding open- 
      lijk behoorde bekend te maken? Men beantwoordde de 
      vraag ontkennende; op grond , dat alsdan alle handel 
      zoude worden.vernietigd, iedere erfelijke bezitting
      re tegenwoordige conventionele waarde verliezen, en 
      het geheele ftelfel der gepaste kostwinning in eindeloo- 
      zs verwarringen en wanorde verkeeren.Of,

      OVER HE T VER. VAL VAN HET BRITSC HE tux. 625
     Of, om zonder gelijkenis te fpreken, is het niet eene 
    fchandclijke fchennis der openbare geregtigheid, wan- 
    neer mannen in de hoogfle ambten van den itaat, die 
    tot befchermers der volksregten beftemd zijn, alle kun- 
    gen te werk itellen, om de natie door bcloftcn en voor. 
    fpellingen van toekomilig geluk, benvelk zij noch kun- 
    nen noch willen verfehallen, in de zoete fluimering der 
    hoop te wiegen? En is het niet het verheven karakter 
    .eens Britfchen ftaatsmans onwaardig, de bedriegelijke 
    uitvlugt van keizer AURELIANUS na te apen , die 
    zijne onderdanen tot bijfland in eene zijner ondernemin. 
    gen overhaalde door de belofte van hen met geldlluk, 
    ken van twee ponden zwaarte te beloonen, en vervol- 
    gens penningcn van deeg onder hen uitdeelde, terwijI 
    zij gouden verwachteden?
     Het voorbeeld van de bank van Engelavd, om pa- 
    pier in ftede van geld in omloop te brengen , werd al 
    ras van eene nieuwe, foort van avonturiers , de zoo- 
    genaamde provinciale bankiers , nagevolgd, die zich 
    het hoofd-inflituut ten voorbeeld ftelden, en middelen 
    uitdachten om mede te werken tot invoering en uit- 
    breiding dezer ftaatspest, het papieren-krediet, waar- 
    door ettelijke fpeculanten op eene geniakkelijke wijze 
    tot de monopolie van granen, waren en landerijen ge- 
    raaktcn. Daardoor is bet goud nit den omloop ver- 
    dwenen , het eigendom_ is in weiniger handen geko- 
    men, kleine landhoeven zijn in grootere verfmolten, 
    winkeliers en handwerkslieden hebben bankroeten ge- 
    maakt, en cenc algemeene ellende heeft zich onder
    mindere kiasfen der maatfchappij verbreid. Op zooda. 
    nige wijze is door deze nieuwigheden de dijk onzes ban- 
    dels geflecht , en een ftroom van tegenfpoeden heeft 
    het land bedekt en ongelukkig gemaakt.
     Is het voorts, den ongelukkigen een flechte troost, 
    bet geluk van vorige tijden te befchouwen en een' treu- 
    rigen blik op vrolijker•tooneelen te werpen, zoo kan 
    bet echter weldadig en misfchien ten laatfte nuttig zijn,     door eene vergelijkencle voorftelling, den eenparigen
    door eene vergelijkencle voorftelling, den eenparigen
               T t 3       voort-

    626 OVER HET VERVAL VAN HET BRITSEHE RIJK.
    voortgang onzer ftaatkundige ziekte aan te toonen, en 
    te bewijzen, hoezeer eene ftijfzinnige ongevoeligheid 
    bij aannaderende gevaren derzelver vergrooting en te- 
    rugkeering bevordert.
     In het jaar 1700 bedroeg de nationale fchuid onge- 
    veer 20 millioenen; het getal der armen beliep om- 
    flreeks 565,000, en de ingewilligde Belden tot derzel- 
    ver onderfteuning 700,000 p. ft. De verhouding der 
    armen tot de gezamenlijke bevolking niet wel een tien- 
    de. De middelprijs der tarwe was 5 fchellingen het 
    fchepel (bushel) van negen gallons, naar de maat van 
    Eton. Het aangebouwde land bragt meer koorn voort, 
    dan het yolk gebruiken ken; en gedurende de tien vol- 
    gende jaren bedroeg de uitvoer van tarwe en meel jaar- 
    hks door elkander 101,116 mudden (quarters) en de 
    invoer 216 nun/den; dus een meerdere uitvoer van 
    100,900 mudden. — Van 1710 tot 1720 was de jaarlijk- 
    fche uitvoer 112,020 mudden, en het geheele bedragen 
    van den invoer in die tien jaren niet meer dan 36 mud- 
    den : een klaar bewijs , dat Engeland toen Been toevoer 
    uit andere landen behoefde. De middelprijs der tarwe 
    was 5 fh. 7 d. het fchepel. —De meerdere uitvoer van 
    1720 tot 1730 bedroeg 104,267, en van 1730 tot 1740 
    289,206 mudden; de prijs der tarwe in de eerfte tien 
    jaren 5 fh. 3 d. en in de laatfle 5 7 d. , en gedurende 
    dit tijdvak was de bevolking bijna een half millioen 
    toegenomen.
     Van 1740 tot 175o was de volksmenigte 400,00o men- 
    fchen aangewasfen, en echter bedroeg de invoer door 
    elkander Ilechts 109 mudden jaarlijks ,terwij1 de uitvoer     378452 beliep, en de tarwe niet meer dan 4 fh. 2 d. 
    378452 beliep, en de tarwe niet meer dan 4 fh. 2 d. 
    bet fchepel kostte.
     Van 175o tot 1760 was de aanwas der bevolkins. 
    369,000 zielen; de uitvoer bedroeg door elkander 256,654 
    midden, en de prijs der tarwe 5 fh. 3 d. het fcbepel. 
      Toen waren de nieuwe verbeteringen in den land- 
    bouw nog weinig bekend. In den loop van 6o jaren 
    waren er niet meer dan 142 bewilligingen tot het aan- 
                            gra-

      'OVER HET VERVAL VAN HET BRITSCHt RIJR. 6t7
    graven van woeste gronden (inclofure -bills) uitgege- 
    yen , en men rekende, dat toen ter tijd bijna een derde     van bet koningrijk nog onbebouwd was.
    van bet koningrijk nog onbebouwd was.
     In de eerfte tien jaren, nadat de tegenwoordige ko- 
    ning den troon beklom , te weten van 1760 tot 1770, 
    fcheen ons handelgeluk achterwaarts te gaan; want 
    gedurende dit tijdperk nam de invoer tot bet vijfvoudi-     ge toe; er bleef nogtans eene overmaat van uitvoer van 
    ge toe; er bleef nogtans eene overmaat van uitvoer van 
    106,636 mudden. De bevolking was in dien tijd 692,000 
    menfchen toegenomen, en de middelprijs der tarwe 5 
    fh. it d. het fchepel.
     Van 1770 tot 1780 vermeerderde de bevolking met 
    meer dan een half millioen, en bedroeg in alles 
    7,953,000 zielen. Het getal der amen was federt 70 
    jaren beflendig, met geringe afwisfcling, op bet tiende     gedeelte des geheeleh yolks gebleven. Maar thans was 
    gedeelte des geheeleh yolks gebleven. Maar thans was 
    de invoer grooter dan de uitvoer, en ging deze 28,683 
    mudden to boven. De middelprijs der tarwe was 6 fh.
     d., en in de laatfle 20 jaren waren er 1090 inclofure-     bills
    bills
     Van 1780 tot 1790 was de volksmenigte met 700,000 
    zielen verg-root ; de meerdere invoer bedroeg jaarlijks     64,531 mudden, en de prijs der tarwe 7 fh. 2 O.
    64,531 mudden, en de prijs der tarwe 7 fh. 2 O.
     Van 1790 tot 1800 was de bevolking met bijna een 
    half millioen vermeerderd, en de meerdere jaarlijkfche 
    invoer Mom tot bet ongemeene beloop van426,695 mud- 
    den. Daar nn het ministerie in den aanvang van dit 
    tijdvak begon te voelen, dat de zaken niet in alien op-     zigte goed ftonden , hield hetzelve niet'ongepast, een 
    zigte goed ftonden , hield hetzelve niet'ongepast, een 
    plan tot gerustftelling der gemoederen uit te denken
    om de gedachten der natie van het politieke op eenig 
    ander ondcrwerp of te leiden. Tot dat einde rigtte 
    hetzelve eene maaafchappij van landbouw op , welke 
    wonderen verrigten, de natie door nieuwe ontdekkin- 
    gen verrijken, en dezelve door proeven verlichten zou- 
    de. De voorgeftelde theorien hadden zoo veel waar- 
    fchijnlijkheids , dat zelfs bet parletnent, door die be-    goochelingen verblind, alle onderfteuning ter uitvoe-
    goochelingen verblind, alle onderfteuning ter uitvoe-
               T t 4       ring

       6'18 OVER. HET VERVAL VAN HET BRITSCHE lust.
       ring van dit ontwerp inwilligde. Maar, helaas! wic 
       kan de donkere nevelen der toekoinst verdrijven, of den 
       voortgang van het ftaatkundige verderf ilremmen ? On- 
       geacht de hoogere inzigten dezer landbouwkundige 
       niaatfchappij, ongeacht den nienwen aanbouw van zoo 
       menige woeste velden, ongeacht bet vooruitzigt op de 
       heftendigite voordeelen, Welke de menigvuldige itelfels 
       tot uitbreiding en verbetering der veeteelt beloofden, 
       ontfproot voor het arme menichengetlacht nit dit alles 
       niet het geringfle voordeel. Integendeel, de. bijdragen 
       voor de armen groeiden tot ongeveer derdehalf
            aan, en het getal der armen tot 955,009. De 
       aniddelprijs der tarwe was 3 fh. 8. d. het fchepcl; 
       bet was cep der lofvaardige gevolgen van bet nieuwe, 
       met onged.erilaanbaren luister, over de natie verfprei- 
       de licht, dat de fehepelmaat van 9 tot 8 gallons ver- 
       kleind werd;  een lage en. verachtelijke kaanstgreeR, 
       xiitgedaeht om de trapswijze inbreuken in het bellaan 
       van de middelklasfe des yolks te bedekken. Waarlijk, 
       Milord! deze bewijzen van de fcherpzinnigheid der mi7 
       nisters, door de ultzigten en het vooruitziende yermo- 
       gen Dunne; veelloortige medehelpers , herinnert mij aan 
       hot fpreekwoordelijk .volksbegrip der Chinezen : dat zij 
       4.1leen twee oogen hebhen, geheel Europa eenoo.gig, 
       en de oyerige wergild ilekeblind is,.
         Dan, de vrije., edele geest der Britfche antic was nog 
       niet tocreikcnd door Onderdrukking verlaagd; men hield 
       }Jet daarotn voor gepast ,dit gedenkwaardig tijdflip door 
       het invoeren van de b.elasting op de eigendommen tot 
       mac epoque der yernedering te maken, Een, maatre. 
       gel 'welken niet de voottreffelijke PITT, maar, gelijk
        an u, Milord, niet onbekend kan zijn , dat verfoei- 
       lenswaardige driemanychap van, het Dude Rome bet eers; 
       heeft uitgevondcn, nadat de vogelyrij- yerklaringeq 
       reeds., tle laltate voukcn der, ftervende vrijheid h,ddet1
          ged op fd.
              -ic)o tot 38z4 beeft de algetneene bevelling
       1114,,,u datt. con ,F.:swonnen, en in dat zelfde
                                                 ge-

               OVER HET VERVAL VAN HET BRITSCHE RITE. 629

        gebeurtenisfen zoo rijke tijdvak is ook bet getal der armen 
        een millioen geklonunen: dus houdt het toenemen der arnme- 
        de gelijken tred met het toenemen der volksmenigte in het 
        algemeen; of, om duidelijker te fpreken, elk individu, die 
        de volksmenigte vermeerderde, is in de klasfe der armen ge. 
        komen. Een vijfde gedeelte der bevolking was this arm; ook 
        flegen de bijdragen voor de armen van 3 tot bij de 16 mil- 
        hoenen. De gemiddelde prijs der tarwe was II fh. 9 d. voor 
        het fchepel van 8 gallons, gevolgelijk meer dan 350 p. ct. 
        dnurder, dan in het eerfte jaar der regering van den tegen. 
        woordigen !coning; en, offchoon er op nieuw 1¢ tot 15oo 
        inclofire-bills ingewilligd waren, ging toch de invoer van 
        tarwe en meel tot 's lands gebruik jaarlijks een half millioen 
        nmdden den uitvoer te boven, en het aantal der in de laat- 
        fte tier jaren in de publieke papieren aangekondigcle bankroe- 
        ten bedroeg, het eene jaar door het andere gerekend, jaar- 
        lijks meer dan 1300, hetgeen vijfmaal meer is, dan hetgeeu 
        in de eerfte tien jaren der tegenwoordige regering plaats vond.
          Volgens het rapport van het committe over de laatfte koorn- 
        bill, heeft er gedurende de laatfle 30 jaren na het jaar 178e 
        (met uitzondering van bet jaar 1789) niet alleen een meerde- 
        xe van allerlei grain jaarlijks betlendig plaats gehad, 
        maar deze invoer heeft oolc den uitvoer meer dan tienmaal 
        overtroffen. Aan rneel was, zesmaal, aan haver en havermeel 
        zeven-en,twintigmaal meer in. dan uitgevoerd, De jaarlijkfche 
        waarde van dezen meerderen invoer van koorn en meel van 
        buitenslands (lerland daaronder niet begrepen) bedroeg van 
        1790 tot 1812 bijna twee en een half millioen.
          Na deze fchets kunnen wij Grootbrittanje vergelijken met 
        iemand, die van de inkomflen eens ordentelijken vernmgens 
        geleefd heeft, vervolgens koo,pman is geworden, en waren, 
        Welke hij in het eene land gekocht heeft, in een ander land 
        met groot voordeel wederom verkoopt. Door goede huis- 
        bonding en fpaarzaamheid is hij in flaat, over de overtollige 
        opbrengst zijner eigene goederen te befchikken, en dezelve 
        tegen buitenlandfche voortbrengfe/en te verruilen. Door kloe- 
        ke werkzaamheid vermeerdert hij zijn kapitaal, breidt zijne 
        handelsbetrekkingen nit, en wordt in weinige jaren rijk. Deze 
        xvelgefteldheid maakt hem opgeblazen en hoognmedig, IIij 
        befchouwt nu den rijkdom , zonder niterlijke eereteekenen en 
        titels, llechts Ms een half geluk. 1lij zoekt zich te verbin-
                              T t 5                   den

        630       OVER HET VERVAL VAN HET BRITSCHE RIpt.

        den met eenen getitelden, maar armen nabnur. Titans war- 
        den er' nieuwe inrigtingen gemaakt; zijne zaken laat hij over 
        aan de kantoorbedienden, die met zijne penningen fpeculeren. 
        Hij omringt zich met ontrouwe dienaren, die zijn vermo- 
        gen plunderen of veripilien, en met kwade raadsliedeu, die 
        hem overhalen tot het aankoopen van buitenlandfche bezittin- 
        gen. Zijne familie begint fpilziek te warden en uit te fpat- 
        ten; zij brengt hem in verlegenheid om geld, en in het ge- 
        val van meer uit te geven dan hij te ontvangen heeft. Zijne 
        getitelde, maar arme bloedverwanten troggelen hem zijne ge- 
        reede- penningen af, of befielen hem; en deze zamenloop 
        van ongelukken noodzaakt hem, zijne goederen te verpanden. 
        Om de zaken van zijn kantoor gaande te houden, ziet hij zich 
        gedwongen, om bij zijne vrienden negotiatien uit te fchrij- 
        ven, en geld tegen fchuldbekentenisfen op te nemen. Met 
        het opgenomen geld doen zijne agenten en factoren inkoopen 
        op verkeerde fpecu/atien ; zij overkroppen zijne magazijnen, 
        en verkoopen dan beneden den inkoopsprijs. Hij flaat meer 
        in, dan hij verkoopt; zijne buitenlandfche bezittingen wikke- 
        len hem in een regtsgeding; hij weet zich pier meer te red- 
        den; en inaakt eindelijk bankroet.
           Wanneer een koopman een handelartikel voor eene bepaal- 
        de fom inkoopt, en een ander van gelijke waarde voor min- 
        der prijs verkoopt; of wanneer de voordeelen op het omzet- 
        ten der waren niet toereikende zijn om de uitgaven van zijn 
        Mils en van zijn kantoor goed te maken , — zoo is het on- 
        mogelijk , dat zijn handel wdl kan gelukken. Laat hem nit 
        de afgelegenfte deelen der wereld zijne waren invoeren, en 
        zij de verkoop geevenredigd aan zijne uitgaven, zoo moet 
        op het elude zijn ondergang daarvan het refulcaat zijn.
           Engeland had den hoogfien trap van voorfpoed bereikt, 
        toen de winfien van den handel de gezamenlijke nationale 
        uitgaven te boven gingen, en de voortbrengfelen van bet 
        land geevenredigd waren aan de volkrijkheid.
           Na dus getoond te hebben, tot welken flag van ellende en 
        afhankelijkheid ivij vervallen zijn, zal ik eenige der oorzaken
        van bet ongemeen vertier van inlandfche of van buiten inge- 
        voerde voortbrengfelen des landbonws nader ophelderen;
        gezien bet noodzakelijk is zich te overtuigen, of hetzelve 
        aan den aanwas der bevolking al of niet zij toe te fchrijven. 
        Ik beantwoorde dit vraagftuk ontkennende; want omilreeks betjaa

             OVER HET VERVAL VAN MET ERITSCHE RTC. 63r
       jaar 177a, wanneer niet meer dan twee derde deelen der lan- 
        derijen van dit jaar bebouwd werden, en de bevolking tot ze- 
        ven en een half millioen geklommen was, bedroeg de meer. 
        dere uitvoer van tarwe en meel jaarlijks meer dan ioo,000 
        mudden; waaruit klaarblijkelijk volgt , dat 's yolks behoeften 
        overvloedig vervuld waren. Nu is federt dat tijdftip tot 1812, 
        de bevolking met twee en een half millioen vermeerderd: 
        wanneer dus in het jaar 1770 twee derde deelen van het land 
        voor het onderhoud van 71 millioen inwoners toereikende 
        waren, en nog eenen uitvoer van Ioo,000 mudden veroor- 
        loofden , zoo is het zonneklaar, , dat, wanneer vervolgens , door 
        de eene of andere foort van cultuur of verbetering des land- 
        bouws , eene zoodanige hoeveelheid graan is voortgebragt, als 
        met een derde van de oorfpronkelijke graanteelt des geheelen 
        lands gelijk Nat, de bijgekomen twee en een half millioen 
        menfchen hunne behoefte aan graan uit inlandfche voortbreng. 
        felen konden bevredigen. Er was dus uit dezen hoofde geen 
        invoer noodzakelijk. Nu flaat nog to bewijzen, dat die hoe- 
        veelheid graan werkelijk verkregen is. De fecretaris der maat- 
        fchappij van landbouw begrootte, in zijn uitgebragt rapport 
        voor bet committd van het lagerhuis, ter gelegenheid der 
        jongfle koornbill, de middelbare opbrengst van een inorgen 
        teelbaar land op f24 fchepels tarw. Hij voegde er bij , dat 
        bet vijfde gedeelte van het teelbaar land tarweland is, en 
        men de jaarlijkfche confumtfe van tarwe op an mudde voor 
        leder hoofd konde aanflaan. Andere uitfrekende landbouw- 
        kundigen , welker gedachten men bij dezen innam, waren van 
        oordeel, dat, door de menigvuldige landontginningen, de 
        voortbrengfelen van den akkerbouw buitengewoon moesten 
        zijn toegenomen. Men mag daaruit dus met zekerheid aanne- 
        men , dat, door de federt 177o ingewilligde drieduizend aan- 
        gravingen, eene zoo groote hoeveelheid lands bebouwd of 
        tot eene verbeterde cultuur gebragt is geworden, dat bet 
        &atop voortgebragte koorn volkomen gelijk geftaan heeft 
        met de behoefte der vermeerderde volksmenigte.
          In de afgeloopen eetrw nam de uitvoer, zeventig jaren laug, 
        van jaar tot jaar toe, niettegenftaande de volksmenigte met 
        twee millioenen vermeerderd was ; zij werd alzoo gewisfelijk 
        in dien tijd uit hare eigene bronnen overvloedig voorzien. 
        Is derhalve de in later tijden plants gehad hebbende invoer 
        inderdaad noodzakelijk geweest voor het onderhoud onzer 
                                                   nicer-

        632        OVER HET VERVAL VAN HET BRITSCHE HUY.

        meerdere bevolking, dan zijn van het onlangs uitgevaardigde 
        verbod van invoer de ernItigfte gevolgen te duchteu. En in 
        geval der voorrdurende noodzakelijkheid van invoer, moeten 
        wij bij aanhoudendheid op de genade van andere magten le- 
        Ven. Ondertusfchen geloove ik integendeel overtuigend be- 
        wezen te hebben, dat de voortbrengfelen van onzen bodem 
        voor de behoefte des yolks volkomen toereikende zijn. Vaor 
        Bet overige ben ik niet zonder vermoeden, dat vele granen, 
        welke op onzen eigenen grond en bodem gewasfen na- 
        derhand, als buitenlandsch product, heimelijk in Engeland 
        zijn ingevoerd gewordeu.
           Buiten kijf is het groot verbruik van koorn voor een aan- 
        merkelijk gedeelte aan de koornwijn-branderijen toe te fchrij- 
        ven: maar deze vermindering der voedingsmiddelen is nog het 
        geringfte deel der fchade, welke 'zij aan den ftaat toebrengen.
           $laau wij het oog op het zedebederf der hoofdflad. Daar
                vindt men, naar de berekening van eenen kundigen 
        ambtenaar, tuiten de duizenden, die zich enkel met ftclen ge- 
        neren kunnerx, sneer dan vijftigduizend gerijfelijke vrouwsper- 
        fonen, in geheel Engeland meer dan een half millioen, en 
        het is bekend, welk eene ontzettende hoeveelheid geestrijke 
        dranken zulk een aantal dezer fchepfelen verbruikt. Bijna het 
        vijftiende gedeelte van alle bewoonbare lmizen in en om Lou- 
        den zijn kroegen, en winkels van fterken drank. Meer dan 
        vier-en-twintig millioenen gallons brandewijn worden jaarlijks 
        in Louden en in den omtrek geftookt, en 's lands fchatkist 
        heft jaarlijks meer dan tien millioenen p. IL van de con- 
        fumtie van bier en brandewijn, de grondltoffen, waaruit de- 
        ze dranken bereid worden, daaronder begrepen. Vandaar dat 
        algemeene zedebederf, en de in alle hare fchakeringen ftilzwij- 
        gend toegelaten ondengd. Het eigendom der ingezetenen flaat 
        bloot voor rooverijen, tegen welke men niet behoorlijk waakt ; 
        en, terwijl een fchuldige fidderende den fmadelijken dood on- 
        dergaat, verheft een keener roover zich tot eer en aanzieu, 
        of, gelijk de Romeinfche fchimpdichter zegt;
                                                       Multi 
              Committunt eadem diverfo critnina fato,
              Ille crucem fccleris pretium tulit, hic diadema.
           Hoewel de koornwijn-branderlien eene ontzettende hoeveel- 
        heid graan verbruiken, verllindt echter het groot aantal paar-  den

              OVER HET VERVAI. VAN HET ERITSCHE RUH. 633
        den, welke in Engeland gehouden worden en digt bij de 
        twee millioeuen beloopen, nog ongelijk meer koorn. Aileen 
        de paarden in Londen en in den omtrek vereifchen zoo veel, 
        dat bijna de ganlche bevolking dier ftad daarvan konde leven. 
        Het onclerhoud eens paards kost jaarlijks over de qo p.
        Men boucle het ciaarvoor, dat een boeren- paard de voort- 
        brengfelen van vier morgen lands (acres), een brouwers- 
        branders- paard die van zes morgen, en een koets - paard de 
        verbazende hoeveelheid van vijf-en- twintig mudden gun, 
        door elkander, verteert.
          Waarom zoude zulk eerie onmatige weelde door geene wet« 
        ten kunnen worden tegengegaan? Hoe armer een Nat is, (en 
        de onze bchoort inderdaad onder die kInsfe) des te fneller 
        brcngt ecne naar evenredigheid hooger gedreven weelde dien 
        ten ondergang, 'en des te grooter is de aanleiding tot beteu. 
        gelende wetten. Bovendieu kan men niet zonder droefheid 
        opmeriten , dos, terwijI in ons land do rijken zich elk leven§.- 
        genot verzckeren, hetwelk 's menfcien verbeelding in flant 
        is te vcrzinnen, de arbeidende, nooddruftige menfchenklasfe, 
        aan Welker onvermoeide werkzampheid de rijken hunnen over- 
        vloed re danken hebben, zich alleen met brood behelpenmoet, 
        daar de onderfteuning, welke zij van de parochien ontvangen, 
        het bun niet mogelijk maakt, zich vleesch te verfehaffen.
          Na dit alles, Milord, zult gij inzien, dat ooze ingebeelde 
        en unttelooze nanwinflen flechts ten gevolge gchnd hebben, 
        om den trek tot zinnelijke en gekunflelde geuietingen onder 
        oils in te vocren, welke aan onze vrije, dappere voorouders 
        onbekend waren, en van welke zij een afgrijzen hadden. 
        Even als de C'arthagers, zijn wij te fang in Capua gebleven. 
        Onze kracht is gebroken, en de moeijelijkheden, welke wij 
        ontmoeten, zullen fpoedig onze veerkracht verlammen. Naar 
        buiten vertoonen wij ons flerk, maar inwendig zijn wij door 
        de lecmten ouzer ftaatsgefleldheid vernietigd. Gemakkelijk 
        kunnen de voortgang der bedelarij en de ellende van het yolk 
        eenen geese van oproer verwckken, en te weeg brengen, dat 
        rijken en armer zich wederkeerig als vijanden moeten be- 
        fchouwen. Ooze tegenwoordige flantkunde, wanneer wij de- 
        zelve hardnekkig volhouden, zal inzonderheid onwil tegen de 
        regering voortbrengen; verachting der wetten zal daarvan het 
        gevolg zijn, en roof en burgerkrijg zullen den val der natie 
        voltooijen.
                                                      HE

     634.   DE KUNST VAN RIJKWORDEN.


           DE KUNST VAN RIJKWORDEN.
             Eene fatyrieke Voorlezing. 
             (Naar het Mogduitsch.) 

        HooggcCerde Heeren!

     W7anneer een man, die met den rijkdom in zoo averegtfche 
     betrekking Nat, als de eene tegenvoeter met den anderen, 
     eene voorlezing over de kunst om rijk te worden aankondigt, 
     clan moet dit, buiten tegenfpraak , een ongunflig vooroordeel 
     tegen zijne leer verwekken.
       Hoe ter wereld," zal men zeggen, zal deze man ons 
     eenen weg wijzen, dien hij zelf nooit betreden heeft? Laat 
     een of andere leverancier, of aannemer, den katheder beklim- 
     men, en ons leeren, hoe hij het begonnen hebbe, door niet- 
     leveringen een millionaris te worden, of door welke multi- 
     plicatie het hem gelukt zij, buiten eenig wonder, duizend 
     man te verzadigen zontier fpijze, en door welke chemifche be- 
     werking, al even natuurlijk, water te herfcheppen in geest. 
     rijken dank! Zulk een man der mannen flechts ware de reg- 
     ze profesfor in de kunst van rijkworden."
      Ik antwoord: Hebben niet nieuwere voorbeelden aange- 
     toond, dat blinden het geleerdst over de kleuren, onzinnigen 
     het diepzinnigst over de rede, gifmengflers het leerrijkst over     de vorming van het vrouwelijk hart prediken? Staaft Diet de 
     de vorming van het vrouwelijk hart prediken? Staaft Diet de 
     dagelijkfche ervarenis, dat dezulken, die beneden alle kritiek      zijn, het best te kritiferen, en diegenen, welke op den lijn- 
     zijn, het best te kritiferen, en diegenen, welke op den lijn- 
     regten weg ter belle zijn, ons den weg ten hemel fomtijds 
     het best weten aan te wijzen?
      Waarom zou dus een arm man, die overigens noch blind, 
     noch onzinnig, noch een gifinenger, noch beneden alle kri- 
     tiek is, geen wegwijzer tot den rijkdom kunnen verflrekken?
      Laat ons , na deze inleiding, langzamerhand op ons onder- 
     werp aanhouden. „ Hoe, derhalve, vangt men het aan, OR/ 
     een rijk man te worden?"
      Ik geloof te molten vooronderflellen, mijne Heeren, dat 
     er niemand colder ons is, die niet met eene grondige beam- 
     woording dezer vrage gediend ware; ja, ik durf beweren, 
                               dat

              DE KUNST VAN RIJKWORDEN. 635'

     dat mentgeen zijne eeuwige zaligheid als leergeld zou beca- 
     lm, om het geheim der goudmakerij, en met hetzelve de 
     ttideltjke zaligheid, to koopen. Wat gaat er toch boven de 
     voortreiTelijkheicl des rijkdoms?
      Dezelve te willen betwijfelen en beftrijden, ware even zoo 
     dwaas, alsof men het er .op toelegde, het licht der zon, de 
     fchoonheid der deugd, of de deugd onzer fchoonen , te willen 
     ontkennen. Wij willen het niet verhelen, mijne Heeren, dat 
     rijkdom de eeuwige pool is, waarnaar zich alie onze wen- 
     fchen en begeerten, als naar de magneetnaald, draaijen. En 
     dit met regt: want rijkdom is, immers, de weg tot gent, 
     en genieten is onze beftemming, wat ook eenige zwartgallige 
     Moralisten tegen deze bewering mogen in bet midden bren- 
     gen. Inderdaad, niets fpreekt overtuigender voor de voor- 
     treffelijkheid des rijkdoms, dan de ondervinding, dat ons met 
      bet geld niet alleen al datgene in harden valt , wat tot de 
      sangenaamheid en het gemak des levens behoort, als daar zijn 
      een welbezette tafel, prachtige huizen en tuinen, vrouwen- 
      gunst, fchoone huisgeraden en kleederen, maar ook alle in- 
      wendige en uitwendige voorregten en volkomenheden, als 
      daar zijn fchoonheid, verftand, deugd en eer. „ Dat klinkt 
      paradox ," zult gij zeggen. Maar het paradoxe is niet zelden 
      het ware, en dat is ook bier het geval. Want-de rijkdom 
      heeft de tooverkracht, dat hij, als 't ware, eenen filmbuz 
      of nevel rondom ons ganfche beflaan verfpreidt, welke maakt, 
      dat onze fouten en gebreken wijken, om voor geheel nieuwe 
      volkomenheden plaats te maken. Wie, gisteren het hoogfte lot 
      trok, zal heden beminnelijk , geestig en deugdzaam fchijnen. 
      Bad hij gisteren nog een bull en beenen als een Turkfche 
      label, men zal hem heden om zijne flankheid bewonderen; 
      werd hij gisteren nog om zijne domheid befpot, zoo zal men 
      hem heden om zijne vernuftige en fchrandere invallen toe- 
      juichen; werd hij gisteren nog ails een fchelm en gemeene 
      knaap uitgelucht, zoo zal hij heden meer dan Unen dichter 
      vinden, die zijne belangelooze regtfchapenheid in jail-then ea 
      hexameters bezingt; werd hij gisteren nog van alle brave 
      lieden verfoeid, heden zal hij in den glans der eere flralen. 
      Men zal over de manier en wijze, hoe de rijke man tot 
      vermogen geraakt is, al is het ook door bedrog, diefflal en 
      roof, henenzien, en flechts den rijken man in hem aanfchouwen, 
      die nuttig zijn of benadeelen kan , al naar men zijn gedrag
                                         j e-

                DL KUNST VAN KIJILWORDEIV.
      jegens hem inrigt; ja, een handvol wel aangebragte flUkken 
      gouds zal zelfs hun den mond ftoppen, die zich geroepen 
      Schten er een gefchreeuw over te doen opgaau.
       Doch, wat verkwist ik woorden, om den rijkdom eend 
      lofrede te houden, over wellES lof flechts done item beflaat? 
      Gefteld, er trad iemand op, om tc 'bewijzen, dat de diamant 
      fonkelt en het good, fchittert ; zal men de fehouders Met op- 
      halen?
       Slechts (lit wil ik nog als een nienw bewijs voor de voor- 
      treffelijkheid des rijkdoing eanvocren, dat hij ons niet flechts 
      den weg tot de amdfche, maar ook tot de hemelfehe geluk. 
      zaligheid baant. — Immers, blijkbaar verwerven wij het he- 
      Melrijk flechts door goeddoen. Doch goeddoeri vootonder- 
      fleit, dat wij de middelen daartoe bezitten. Een arme drom- 
      mei kan den hongerigen geene foep laten koken; hij kan de 
      voorwerpen zijns medelijdens,. den kranken en gewonden; 
      geene wollen dekens, geene geneesmiddelen doen toekomen — 
      in 't kort, overal ontbreken hem de middelen om goed te 
      doen, en zijn baste wil lijdt fchipbreuk op zijn onvermo- 
      gen. Daarentegen verleidt hem de behoefte tot allerlei mis- 
      daden, tot diefftal, bedrog en laagheid; wearuit volgt, dat 
      atmoede tot zonde, derhalve ter helle rijkdonl tot deugd, 
      en alzoo ten hemel voert.
       Indien nu deze fleiling niet kan beftreden warden , zoo 
      volgt daaruit wederom, dat elk middel, om tot rijkdom te 
      raken, geoorloofd is. Diefflal, roof, bedrog en valfche incur- 
      terij zijn, derhalve, flechts dan misdaden, wanneer wij bij 
      dezelven het doel misfen. Vandaar heeft het fpreekwoord:
       kleine dieven hangt men; de grooten laat men loopen," eenen 
      diepercn zin, dan men gewoonlijk aanneemt. Want de arme 
      fchelm, die een hemd fteelt, om zijne naaktheid te dekkeir, 
      of een worst opmuist , om zijnen honger te Hien, is en blijft 
      een arme fchelm, bezwaart zijn geweten zonder noodzaak, 
      veripeelt den hemel, en verdient den flrop. Doch een rijke 
      fchelm, die het handwerk in het groot drijft, en honderd-- 
      duizenden teffens fteelt of rooft, verkrijgt daardoor de mid- 
      delen , om de armenkasfen te begiftigen, en zich door vadet- 
      landlievende biidragen eenen naam te maken. Hij wordt, 
      derhalve, een weldoener der lijdende menschheid, verdient 
      dus niet de galg, maar eerezuilen, en de ftrop, hem toege- 
      dacht, verandert in eene eereketeu.Ala

                 DE KUNST VAN RIJKIVORDEN,   6S7

        Aldus, lnijne Heeren, hoop ik de voortreffelijkheid Yin den 
       Tijkdom in bet belderst daglicht geplaatst te hebben, en niets 
       zal ons thane klaarder en natuurlijker voorkomen, dan dit al- 
       gemeene draven en ilreven naar dit hoogfie alter aardfche 
       goederen. En inderdaad, zoo de dappere zijn leven loor den 
       haroem op het fpel zet, hoe zullen wij het den dief ten kwa- 
       de duiden, dat hij zijnen hats out den rijkdom weagt, die 
       tech gewis eene folidere bezitting is dan de naroem.
        Laten wij nit eindelijk tot oils theme overgaan, en eerst 
       de kunst om rijk te worden in het algemeen, en vetvolgens 
       de verfchillende praktijken en kunstgrepen, hoe ten het 
       words, in bet bijzonder befchouwen.
        In het algemeen moeten wij, wet is wear, der Geluksgo. 
       dinne een zeer aanmerkelik deel aan bet gelukken mixer ont- 
       werpen toeftaan. Want bet is maar al te bekend, dat zij zich 
       in alles mengt, en, gelijk eene weversfpoel, Karen dread door 
       het micelle! slier menfcheiiike ondernemingen trekt. Ook leert 
       de ondervinding, dat dikwijls de wijsfte berekeningen op ha- 
       re Inimen fchipbreuk lijden, en even zoo dikwijls de onbe- 
       zonnenfle flreken door hear met een gulag gevolg bekroond 
       worden. Maar, dame Fortuna is eene vrouw, en ik be- 
       weer, dat wij hare gust, gelijk die van elke andere vrouw, 
       eindelijk door moed, volflandigheid en belcheidene zelfver- 
       loochening in flaat zijn te gewinnen. Wanneer wij , derhal- 
       ye, 'zoo vele fchrandere linden bij hunne proeven om rijk te 
       worden zien verongelukken , zoo kunnen wij er zeker op re. 
       kenen, dat het hun aan de eene of andere dezer gemoeds- 
       eigenfchappen heeft ontbroken. Of zij waren te bloode, one 
       hunnen hats te wagen, of te bedenkelijk, om hunne eer op 
       het fpel te zetten, of te traag, om met hunne bemoeijingen 
       aen te houden, en de preutfche dame met nietiwe aanzoeken 
       te vervolgen. Doch dit zijn wile ondeugden en nalatigheden, 
       Welke zij nimmer vergeeft. De koene waaghals, integendeel, 
       die zijn leven er op zet, om onze geldbeurs te veroveren, 
       de behendige dobbelaar, die der ontdekking en berchaming 
       het hoofd biedt, om mar onze dukaten ce hengelen, en de 
       erfkruiper, loerende op cen' vetten buit, nooit het ge- 
       duid verliest coder de ontallijke nukken eener rijke matrone
         zij verhengen zich gewis over de gnnst van Fortuna, 
       zoo flechts flimheid en oplettendheid hunne ondernemingen 
       Leiden. Wij kunnen, derhalve, als grondregl vastflellen, dat
        1IIENGELW. 1816. NO. 13. V V        men

        633               DE KUNST VAN RIJKWORDEN.

        „wens Om langs den kortfien weg tot rijkdom tegeraken, niet 
         alleen flim genoeg moet zijn, om.de bekrompenheid van an- 
         deren tot zijn voordeel te bezigen; maar ook moedig ge- 
         noeg, om den hals te wagen, volflandig genoeg, om zich 
         door zwarigheden niet te laten affchrikken, en demoedig en 
         gelaten genoeg, om belchimpingen , Hagen en mishandelingen 
         van allerlei foort met een' Iuchtigen fchouder te dragen. Daar 
         nu mud,. tlandvastigheid en demoed.cleugden zijn, zoo volgt 
         bieruit tevens, dat men, oin rijk te worden, noodwendig 
         deugdzaarn zijn moet, en dat rijkdom en deugd, zoo niet 
         vleefehelijke zusters, ten minlie zusterskinderen zijn.
           Een ijzeren hart, ijzeren geduld en cep ijzeren voorhoofd 
         zijn, derhalve, hooftleigenfchappen desgenen, die het er op 
         toelegt ,om de gunst van Fortuna te dwingen. Doch dit geldt 
         flechrs als regel, en er beaaan gevallen genoeg, waarbij zij 
         over bet gebrek aan die deugdcn grootmoedig heenziet, en 
         ons langs gemaltkelijker en dorenloozer wegen ten doel
         geraken, gelijk in het veryolg zal worden nangetoond.
           Na deze algemeene theorie, willen wij nu tot het prakti- 
         kale gedeelte ouzer voorlezing, of tot de bijzondere praktij- 
         ken, kunst- en handgrepen overgaan, die ten rijkdom voe. 
         ren.
           Wanneer wij de rijken zonder uitzondering berchouwen, 
         z.)o bevinden wij, dat zij hun vermogen of aan bet blinde 
         tocral, of aan een' of anderen aanieg, der natuur, het zij Hg- 
         chamelijke volkomenheicl, of kracht van geest en flerkte des 
         gemoeds, te danken hebben.
           Het toeval laat ons eene groote erfenis verkrijgen, het 
         hoogfte lot trekken, cenen fchat vinden, enz. Schoonheid 
         en ligchaamskracht banen ons den weg, door den tempel van 
         ilmor en Hymen, of door dien van Venus Vulgivago, near het 
         rijk van Plutus. (Wanneer ik zeg Plutus, zoo verfla ik daar- 
         onder den God des Rijkdoms, die voor alie dingen niet met 
         den Hellegod Pluto te verwarren is, fchoon, gelijk ecnige 
         profanen beweren, hunne rijken na aan elkander grenzen.) 
         Aan hen, die langs dezen weg rijk geworden zijn, kan echter 
         bier niet gedncht worden. Want het coeval kunnen wij even 
         min bevelen, als wij in flaat zijn ons fchoonheid en lig- 
         chaamsfterkte te geven. Wij kunnen, derhalve, deze geluk- 
         kigen bloot benijden, die noch te zweeten, 'loch te fpecule- 
         Ten, noch te raflineren, naaar flechcs de handen in den fellow: t

               DE KUNST VAN RIJKWORDEN. 039
      te leggen hebben, om met geluksgoederen overftort te wor- 
      den. Hun ganfche arbeid beftaat daarin, dat zij, gelijk de 
      bewoners van Eldorado of Luilekkerland, flechts de kaken in 
      beweging hebben re brengen om hun leven te genieten; ter- 
      wijl de door het geluk niet begunfligde zijn leven in arbeid 
      en moeite vetteren, en in het zweet zijns' aanfchijns zijn 
      brood eten moet.
       Wel bun! Zij hebben niet noodig het geluk te zoeken,, 
      want het zoekt hen, en heefc dit met de liefde gemeen, dae 
      het diegenen het driftigst met zijne gunst vervolgt, welke 
      moeder natuur, ten aanzien des verftands, het ftiefrnoeder- 
      lijkst behandeld heeft; waarom wij bijna in verzoeking zou- 
      den komen, dame Fortuna niet alleen voor blind, maar ook 
      voor doof te fchelden, zoo wij niet, uit ingewortelden eer- 
      bled voor het fchoone geflacht, raadzamer oordeelden ons van 
      alle lasteringen te onthouden.
       Ons blijft, derhalve, flechts over, diegenen te befchou- 
      wen, welke door de kracht huns verftands en huns gemoeda 
      tot rijkdom gerankt zijn; en bier opent zich een wijd veld 
      voor onze nafporingen, wanneer wij, van de eene zijde, de 
      kunstgrepen van bet genie en de diepe combinatien der wija- 
      held toelichten, van den anderen kant den moed en de bijna 
      ongeloofelijke volharding en geduld, welke fomtijds gevor- 
      derd worden, om der luimige Geluksgodinne een lachje of 
      te dwingen.
       -Atte deze verrijkingsmiddelen verdeele ik in gevaarlijlee en 
      gevaarlooze, al naar daarmede gevaar ann lijf, leven, ledema- 
      ten, eere en vermogen verbonden zij, of niet.
       Onder de gevaarlijken fleekt boven alien uit de roof, of de 
      toeeigening van vreemde bezitting door eenen regtfireekfclien, 
      openlijken en krachtdadigen nanval op anderer lieden zakken, 
      kisten, beurzen, fecretaires, magazijnen, enz.
       Daar de regte weg, gelijk ieder beginner in de wiskunde 
      weet, de kortile is, zoo verdient de roof onder alle verrij- 
      kingsmiddelen de eerfte plants. Inners hij voert zoo fnel en 
      zeker ten doel, dat de ineester in dit handwerk zich door 
      eenen enkelen meesterlijken trek in het bezit veler millioenen, 
      ja geheeler landen en koningrijken, kan flellen, wanneer , 
      namelijk, zijn handwerk flelfelmatig en zoodanig in het grooc 
      drijft, dat hij in flaat zij, tot zijn oogmerk legers op de been 
      te brengen. Wie hierin zijn geluk wil waken, die ga, voor
                      V V 2

     6,40   nx KUNST VAN RIJKWORDEN,

     alle dingen, van de grondflelling nit, dat de wet flechts eene      boei en paternoster voor de zwakken en doormen, of een 
     boei en paternoster voor de zwakken en doormen, of een 
     kenrslijf voor Pygmeen is, te klein om aan het lijf van eenen 
     reus te pasfen. Door deze grondftelling bezield, verzemele 
     hij alle fterke geesten, welke met de maatfchappelijke orde 
     overhoop liggen, door den gemeenen hoop bandieten, vage- 
     bonden, roovers of dieven genoemd, door de lokfpijze der 
     ongebondenheid en tier winzucht, onder zijde banier, roepe 
     zich, in pompeuze nianifesten, als den redder tier wereld en 
     den plaatsbekleeder tier Voorzienigheid uit, door den hemel 
     gezonden om de menschheid van de katarakt te ligten, en 
     Naar met den degen in de vuist gelukkig ;e maken. Overal 
     zal hij geloovigen vinden, die eenen verlosfer en heilaanbren-      ger in hem aanbidden, en een hozanna over hem zullen aan- 
     ger in hem aanbidden, en een hozanna over hem zullen aan- 
     bean; overal geinfpireerden, die alle pennen, penfeeIen en 
     drukperfen in beweging zullen brengen, om hem als den 
     fchepper eener betere wereldorde aan te kondigen. Zoo zal 
     hij zich den weg tot de heerfchappij der garde en het bezit 
     barer fchatten banen. Dan trede hij zelf als wetgever op, 
     verklare den roof voor een regaal of hoogheidsregt, en bren- 
     ge dien tot een flelfel, b. v. onder den naam van requifitie..      of vastelandsflelfel. Immers het fpreekt van zelve, dat hij er 
     of vastelandsflelfel. Immers het fpreekt van zelve, dat hij er      ook op bedacht moet zijn, een ninny fpraakwetboek in te 
     ook op bedacht moet zijn, een ninny fpraakwetboek in te 
     voeren, om zekere bardheden in de uitdrukking te verzach- 
     ten, daar hij b. v. rooven door requireren, roover door Ge- 
     Ilene of Maarfchalk , en rooverhoofd door Protector ver- 
     taalt, en van de andere zijde een' vriend zijns vaderlands in 
     een' brigand, een' vijand der flavernij in een' rebel, en een 
     braaf man in een mauyais fujet , of eenen kwalijkgezinden, 
     verkeert.
      Dit zijn zoo eenige wenken, toereikend voor degenen,
     de natuurlijke aanleg tot dithanciwerk verleend is. Jammermaar,     dat men zeer onlangs begonnen heeft , de meesters in het hand- 
     dat men zeer onlangs begonnen heeft , de meesters in het hand-      werk te beperken! Ook bier zal het fpoedig zijn: de kunst 
     werk te beperken! Ook bier zal het fpoedig zijn: de kunst 
     bedelt om brood; en den beoefenaren zal welhaast niet meer 
     overig blijven, dan tot tie gemeene kunstgrepen van een'
     SCHINDERHANNES en KaSEBIER bonne toevlugt te se-
     men, welke te leeren , eehter, ons in een te wijd veld zott 
     voeren.
      Een niet minder gewoon verrijkingsmiddel is de zooge- 
     naamde diefflal, of de kunst, zich door een' behendigen en 
                                on-

            IA KUNST VAN RIJKWORDEN.

     ongemerkten handgreep vreemd goed toe te eigenen. Wie zich 
     op deze vrije kunst wil toeleggen, moet cooed met vaardtg- 
     held des ligchaams , tegenwoordigheid van geest, en febrander 
     gebruik van tijd en gelegenheid, verbinden. De wetgevers van 
     alle landen en tijden hebben den dieven den oorlog verklaard, 
     en galgen of tuchthuizen voor hen gebouwd. De eerften hat- 
     den, echter, gemeenlijk het lot, flechts de krukken en leer- 
     lingen in de kunst te moeten dragen; welke als zoodapig de 
     galg verdienen; terwijl de virtuofen stout oneler dezelte, als 
     onder eene eerepoort, doorgaan, zonder er aan hangen te 
     blijven. En dat met regt. Want blijkbaar behoort er toch 
     even zoo veel heldenmoed en verachting des gevaars, als 
     iterkte van genie toe, om het in deze zware kunst tot eel) 
     zeker meesterfchap te brengen; en het ware inderdaad dub- 
     bel jammer, dat zoo heerlijke eigenfchappen zouden gefmoord 
     worden! Daarom is het ook eene wijze verordening in alle 
     Platen, waar de regtsoefening eenen hoogeren trap van volt 
     komenheid bereikt heeft, dat men de groote dieven loopen 
     last; gelijk , trouwens, bij alle haven van Justitie de verftan-      elige grondftelling geldt, dat men de dieven eerst clan hangt, 
     elige grondftelling geldt, dat men de dieven eerst clan hangt, 
     opfluit of geefelt, wanneer men ze heeft, dat is, wanneer 
     2ij ontdekt zijn geworden; waartegen men diegenen, welke 
     zoo verftandig zijn, zich voor de ontdekking te hoeden, en 
     bet op den loochenen te zetten, ab inflantia of pletsarie ab- 
     folveert. De grondflelling alzoo, welke de beoefenaars dezer 
     kunst fteeds voor oogen moeten hebben, heet: wacht u voor 
     ontdekking: fi nega! — Daar dit echter eene zeer ne- 
     telige zaak is, de meesten bij de eerfte proeven fchipbreuk 
     lijden, en flechts weinige nitverkorenen er fortuin in waken, 
     zoo raden- wij het ieder af, die er geene heel bijzondere 
     roeping toe in zijne borst gevoelt. Want met regt kan men 
     van deze kunst zeggen: ars Lora , vita brevis.
            {Het yes volg en flat biers:a.)


          SCUETS VAN DE BARBARUSCHE STATEN.
     Bij de invaart in de Middellandfche zee door de ftraat van 
     Gibraltar, vertoont zich het eerst, ter regter hand, het Ma- 
     rokkaanfche rijk , -- de magtiete en meest bevolkte der Bar- 
     bs's:de/se. paten. Hij ftrekt zich langs de Atlantifche zee nit,
                  V v 3         van

     d4e         SCHETS
     van kaap Noon tot aan kaap Spartel, en vend= , tangs de 
     kusten der iVliddellandiche zee, tot aim de grenzen des gebieds     van dlgiers. De betteerfelter van Marokko, dien wij, ouder 
     van dlgiers. De betteerfelter van Marokko, dien wij, ouder 
     gewoonte, met den titel van Keizer vereeren, regeert met al 
     de onbepaaldheid van het Oostersch despotisms, dat is te 
     leggen met volkomen geweld over bet !even en eigendom 
     Zijner onderdanen. Als plaatsbekleeder des Profeets, of hoofd 
     van bet Mahomedaanfche geloof in zijn rijk, worth zijn wit 
     els die des Profeets aangezien; en als de eenige uitlegger des      Korans, die Met alleen in godsdienflige, maar ook in floats- 
     Korans, die Met alleen in godsdienflige, maar ook in floats- 
     tangelegenheden bet rigtfnoer des Muzelmans is, heerscht hij 
     zonder eenige beperking. De uitwerkfelen dezer naauwe ver- 
     eeniging van kerk en float vertoonden zich nooit in een vol. 
     komener final dan in Marokko, alwaar een geleerde en in de 
     Caful'atiek (leer der twijfelachtige gevatlen in de zedekunde)      bedrevene Keizer in nieuweren tijd , door de fcherpzinnige 
     bedrevene Keizer in nieuweren tijd , door de fcherpzinnige 
     ultlegging eener plants in den Koran, zich het voorregt toe- 
     eigende, om de ednige en algetneene legataris van alle zijne 
     onderdanen te zijn, Dit regt words nog a^tijd naar het goed- 
     vinden des regerenden Monarchs nitgeoefend; kunmende dete 
     bet eigendom van iederen door den dood afgetredcnen per- 
     loon, zonder inaebtneming van deszelfs laatilen wit of de 
     regten van nog levenden, in bezit nemen. Somajds wordt 
     den erfgenaam een gering onderhoud nit zijn regtmatig erfdeel 
     toegefiaan; maar dikwijls moet hij de ganfche erfenis, met 
     den rug aanzien.
      Het luchtgeflel, de bodein en de voortbrengfelen van Ma- 
     rokko behooren tot de fehoonflen der wereld ; en grootte, 
     vruchtbaarheid, een volkstai van vijftien millioenen, benevers      de voordeelige ligging aau twee zeeen, zouden dit rijk tot 
     de voordeelige ligging aau twee zeeen, zouden dit rijk tot 
     eene mogendheid van den eerften rang verheffen, wierd hot 
     niet ondergehouden door eon flelfel van regering, hetwelk er 
     volkomentjk op berekend is, de natuuritjlte en zedelijke 
     krachten der menfcben te verlammen, daar het zoo wel do 
     verwerving van kundigbeden als van rijkdoinmen voor den 
     bezitter gevaarlijk mania.
      Den noordelijklen hock des rijks vormt de berg /Play, 
     clie der Atlantifehe zee boron naam gaf, en dien de Moores 
         d':1‘.1:ite" of ,lpenberg nocinen. Hij bevindt zich 
     bijna regt tegenover de ruts van Gibralt,;r, en vomit met de- 
     te1ve de beroenide zuilen you IIC.RCULES, de grens der 
                               wer-

                VAN DE BARBARIJSCIM STATEN. 643

      werken van den Halfgod. I-Her verdeelde zijn arm beide ber- 
      gen, flelde met geweld eene gemeenlchap daar tusfchen de 
      Atlantifehe en Middellandfche zee&i, en eindigde daarmede 
      zijne daden. Zeer narnurlijk; want zelfs de kracht der vet- 
      dichting ware niet in liaat, hem verder to voeren.
        Marokko was voormaals een deel van bet Romeinfche win- 
      gewest Mauritanie, door de Roomfche aardrijksbefthrijvers, 
      gefchiedboekers en diehters ale een land geroemd,'waar le- 
      der voortbrengfel der,natuur in de hoogfle volkomenbeid, en 
      in grooteren overvloed dan op eenig .deel der aarde, voorban- 
      den was. Na de,vernieriging van bet. Oo'sterfche Kelzerrijk, 
      word hetzelve door Ae Kalifen, m A-13 0 MED 's opvolgers,, veto- 
      verd , order welken dell/loom— afflammelingen vamde Arabieren 
      en Negers, welke de masfa der bevolkingtvan de Barbaarfche 
      'lawn uitmaken, veroveriug van Spanje volbragten. 
      Uit dit land werden zij , in bet vervolg met eene zoodanige 
      wreedhcid. verdreven, dat hierdoor zoo 'wet, als door het 
      verfchil van godsdienst,, die ingewortelde haat en verachting 
      onttionden, welke hen federt bij aanhoudendheid tegen de 
      Christenen bezielt..
        De naastvolgende 'order de Platen van Barbarije , aan de 
      kusten der Middeliandfche zees is Algiers. Dit land is vier- 
      honderd-en-zestig Engelfche mijlen (over de 15o uur gaans) 
      Iang,en van veertig ,tot honderd (13 tor 33 uur) breed. Algiers 
      was, even als Marva een deel van het oude Mauritania, 
      en viel, bij den val des Romeinfchen rijks, in handen der Crie- 
      ken , welke in den aanvang der zevende eeuw door de Sarra. 
      cella; verdreven werden. Na verfcheidene omwentelingen, 
      waarin ilechts de Oran afwisfelde en bet yolk in ilavernije 
      bleef , werd Algiers den Spanjaarden cijnsbaar; van Welke 
      opperheerfchappij het door den berOeinden BARBARos s A 
      bevrijd werd, die, door de Algenjnen to hula geroepen, de 
      Spanjaarden verdreef, en, gelijk bet in zulke gevallen ge- 
      woonlijk gaat, zelf de regering aan zich trok. BARBAROS- 
      SA, oin zijne verweldiging to haven, erkende bet opperleen- 
      ileerfchap van den Grooten Ifeer; en dit werd door zijne op- 
      volgers voortgezet, die gewoonlijk nit Konjiantinopel gezon- 
      den werden, tot in het begin der zeventiende eeuw, toen de 
      Porte, op voorflel des. yolks van Algiers, aan hetzelve roe- 
      flond, eenen 13ey, to kiezen, die eene fchatting betalen, 
      Glen ;molten cod van trouwe afleggen, en met goedvinden
                        Vv 4               ziju;

        644                       $CWETS

        zijns Divans , of eens uit krijgshoofden beftaanden raads, re- 
        geren zou.
          Algiers heeft inderdaad eenen militairen regeringsvorm ver« 
        kregen; de Bey wordt door de janitfaar-officieren, zelfs 
        zonder kennisneming van den Groeten Heer, gekozen en af- 
         gezet, en het eenige fpoor der afhankelijkheid van de Porte 
         bet:tat in _een jaarlijksch gelchenk _van vijf fchoone knapent 
         aan den opvolger van Di A H o M z D. Het gevolg dezes mill. 
         tairen verkiezingsftelfels is, dat de onderdrukking des yolks, 
         betwelk geene item in den ftaat heeft, onder elke afwisfeiing 
         dezelfde blijft, en dat de gewelddadigheid der foldaren, even 
         els de tirannij van hun fchepfel (creatuur) , geene grenzen heeft 
         dan die hunner ondeugden en gebreken. Een tiran wordt 
         verworgd, en een andere op den troon gezet, zonder dat bet 
         yolk zich in het geringfle daarom bekommert.
          De thd Algiers ontleent haren naam van het Arabifche 
         woord Algefair , of het Eiland; doordien voormaals een ei- 
         land tegenover de,flad lag, dat thans met het vaste land yen, 
         eenigd is. De fled ligt aan de glooijing eens heuvels, en 
         doet zich aan den Zeeman op als een wit zeil, omdat al de 
         buizep wicte en platte daken hebben. Zij bevat ongeveer 
         bonderdduizend inwomrs , grootendeels Mahomedanen.
           Tunis is van het Algierfche gebied door den vloed Zainc 
         gefcheiden, en ongeveer driehonderd mijlen (too uur) lang. 
         Het decide in het lot zijner naburen, daar het bij opvolging 
         een deel des Romeinfehen, Sarraceenfchen en Turkfchen rijks 
         uitmaakte. De regeringsvorm is thans nagenoeg in elk opzigt 
         sum dien van Algiers gelijk, en dezelfde gevolgen vertoonen 
         zich ook bier. De flad Tunis ligt aan den noordelijkennit-
         hoek der golf van Goletta , ongeveer acht mijlen (al uur) van 
         de plants, waar het oude Carthago lag, waarvau thans nog 
         llechts weinige fporen voorhanden zijn, geen van Welke de 
         voormalige grootheid dezer beroemde flad to kennen geeft.
           De oude Romeinen, die alomme , waarheen zij hunne wapenen 
         voerden, kunstwerken achterliecen, die hun rijk overleefden, 
         ea tevens de onverdelgbare getuigen hunner veroveringenUe. 
         yen, flichtten in Tunis eene van de fchoonfle waterleidingen 
          der wereld. Zij is negentig mijlen (3o uur) lang, en eenige der 
          bogeu, of gewelven, zijn bij de honderdvoetenhoog. Nog al- 
          Old vervult zij het oogmerk, waarroe zij gebouwd werd, en 
          DI tot in de laatfle eeuwen een beftendig gedenkteeken van nuttig
                                                                beid

               VAN DE BARBAUJSCHE STATEN. 645

      heid en pracht opleveren. Voorheen telde men in de ftad Tunis 
      eene volk3menigte van tweemaalhonderclduizend menfchen; dock 
      Haar alle waarfchijnlijklieid is dezeive that's minder. De flat!. 
      heeft Lien mij len uur) in omtrek , is van lumen en torens voor- 
      zien, en bezit eene citadel op eem.;,1 henvel can de oostzijde 
      der bd. Zij ligt tien mijlen van de zee, en de invaart in 
      hare haven gefchiedt door een ltancal. Deze fled was federt 
      langen tijd eene mededingaer van Algiers, en met afwisfe- 
      lend geluk met dezelve in oorlog. In de laatfte jarea heb- 
      ben intusfchen de Algerijnen , door de dapperheid van Rai
       AM ss I D A (in her gevecht tegen de Atnerikanen gerneu. 
      veld) de overhand verkregen.
        De vierde en laatfte flaat onder de Barbariffehen is Tripoli. 
      Dezelve is meer dan negenhonderd mijlen (30o uur) lang. 
      Zijne hoofdltad is met lumen omgeven, zeer flerk, en heeft 
      eene bevolking van twintigduizend menfchen. Tripoli ander- 
      ging het lot van Tunis en Algiers, en hetzelfde itelfel van 
      regering is den volke opgelegd. Van dit land is, buiten de 
      boofdflad, weinig naders bekend, uitgenomen dal het van 
      verfcheidene Arabifche flammen eoortrokken wordt, welke, 
      mar de gewoonte dezer zwervende volkskens, met veehoede- 
      rij en rooverij huts leven doorbrengen. Negentig mijlen (3o 
      nur) oostelijk van Tripoli lag oudtijds de prachtige, door de 
      Pheniciers gebouwde, ftad welke met Oran en Tripo- 
      li den magtigen vrijdaat van dezen naam vormde, en door 
      acne aardbeving vernietigd werd.


       EIJ HET TX, WATER LOOPEN VAN Z. M. SCHI? WASSENAAR 
         VAN 'S LANDS WERE TE AMSTERDAM, DEN 5DEN OC- 
                      TOBER 1816.

         fchande is uitgewischt. Vloeit ,vloeit weer, vreugdetranen I 
      ,teen finer bevlekt den roem van Neerlands vlag en vanen.
        Triomf! war eenmaal zonk, is grootsch oinhoog getild,
        Verdedigd en behoed door NAS S A u's zwaard
            Ik voel een ander, hooger leven;
            Mijn geest mag wijder kring doorzweven;
            't Geluk, van 't vaderland hergeven,
              Schenkt ruimer adein can mijn borst;
            'IL  tranen aan mijn cog ontvloeijen,
                        V v s              I.;(;

                        BIJ BET TE WATER LOOPEN

                 En 't hart iu reine liefde gloeijen
          Voor 'c dierbaar vaderland en d' aangebeden Vorst.

                                                       gevaartei
        Ziet rond , mijn broeders ! juicht: aanfchouwt dat grootsch 
        't Schijnt aan den grond geboeid, geboeid door eigen zwaarte;
          Maar vast, gelijk een rots, die, proof van ftorm en vloed,
          Onwrikbaar pal fast, als het febriklijkst onwedr woedt. — 
        Nu treedt de kunst hervoort: Naar onwedrflaanbaar willen
                Deelt, zonder tijd of krachr to fpillen,
          Aan    onbezield geveart' beweging, leven med,
          En 't fort zich in den vloed, en klieft het vlak der zee.

                                                        vieren;
        Nat fclionwfpel! — WACSENAAR! 'k mag ook uw' hoogcijd: 
        'k Zie door der vad'ren vlag u dekken on verfiteren:
          Maar grensloos is mijn vreugd. Vat blijde wisfelkeed
        Bij 't leggen van uw kiel klonk hier.nog 's.dwing'lands donder;
                En nu — Gods almagt wrocht dit wonder —
                 Bellaat des dwing'lands croon Met racer.


        o WAssENAAR! 'k heb vaak, in Neer/ands bangile dagen, 
        Op 't vord'ren van uw' bouw     drocvcn blik geflagen. 
          Dan klonk de fchanelnaam, dies het vreemd geweld a gaf, 
          Verfchriklijk in mijn oor, en 'k wendde de oogen al.
        Dan fprak ik, als    kroost mijn zuchten hoorde en kiagen 
          Ach, dierb'ren! 't is daarheen, het licit van vroeger dagen! 
          „ Dit trotiche zeekasteel , dat uw bewond'ring wekt, 
          „ Is hem ten dienst gewijd, die ons ten beul verlirekt: 
        7,'t Zal nooit, dit land ter eer, de wateren bedekken ;
          Zija vreemde vlag zal ons tot fchande en boon verfrekken,
          „ En brengt aan 't eind der acrd, waar Neerlands glorie bionic 
          „ Het onmiskenbaarsr blijk, hoc diep die glorie zonk. 
          't Zal eens, op d' °cern, des dwing'lands wetten fchragen; 
          Neen:   zwichten in den drijd bij Frankrijks nederlagen,
          „ Als 't, met geftreken vlag en 't boord bevlekt met bloed,
          „ De zegepraal vergroot, die Albion behcedt." — 
        Dus fprak ik, diep geroerd, met tranen op de wangen,
        En voelde 't uokkenl hart door wrok en weemoed prangeiL

          Wet blijcle wisfelkeer, die nets dan heil voorfpelt: 
                 Dc aloude grootheid is hcriteld:

                   VAN Z. M. SCHIP WASStNAAR.     67
              Het vaderland hernam zijn waarde ,
              En dingt naar d' eerbied van heel de aarde; 
              De nacht, waar 't droevig oog op itaarde, 
               Is voor bet dagend Licht gevlugt.
              Ja, Neerland zag zin' roem vergrooten;
              Het heeft weer Legere, heeft wear vloten;
              't Worth weer gevierd door bondgenooten,
               En is, voor hem, die 't hoont, geducht. 
        o Vierfprong! Waterloo! gij kunt den moed getuigen,
              Die vreemd geweld den kop deed buigen,
         En van OR ANJE'S deugd voor 't oor der wereld fpreekt:
              4lgiers boort Neerlands donders knallen; 
        CAPELYEN's glorie rijst, waar Moorfche muren vallen,
               En een barbaar om vrede fmeekt.

              Triomf! daar loopt bet fchip to water, 
        Begroet door 'E blij home! en vrolijk volksgefchater;
         Her Ituwt, met majesteit, zich voort op 't bruifend nat,
         Door 't fchuimend zilverwit der goiven overfpat: 
        De baren vlugten  zij wijken, rijzen, dalen, 
        En weelen onderten, zoo ver het oog mag
         En vieren vrolijk feest met 'flatig golfgeklots,
                  Op Nearlands roem en grootheid trotsch.

        Wat zult ge, 0 WASSENAAR 1 eemnaal voor Neerland wezen?— 
        War vraag ik! — want een God doet me in de toekomst lezen.
         Den held , wiens naam gij draagt, volgt gij op 't glansrijk fpoor,
         En voert, als hij, 's land3 roem geheel de wereld door. 
        ja, gij zult Ne.erlands vlag alom ter eer verarekken, 
        En noolt uw' heirgen main ontluist'ren of bevlekken.
         Dring tot de polen door en oost. en wester- ftrand;
         Daar handhaaft gij den roem van 't vrije Nederland. 
        Wee hem, die ooit bellaat ow' naam en vIag to honent 
        Dan zult gij aau 't geweld owe oppermagt betoonen;
               Dan, bij 't ontwikklen van uw kracht,
         Verhoogt ook gij den roem van 't gad'Ioos voorgeflacht. 
              Als dan, bij 't dond'ren der kanonnen,
              De fchrikb're zeettrijd is begonnen,
               En 's vijands vuur rondom u woedt;
              Dan zult gij nook Bien flag ontwijken,
              Nooit Hollands (Alden wimpel flrijkeuA

     648 BIJ HET TE WATER LOOPEN VAN Z. M. SCRIP WASSENAAR.,
         Al is uw boord bedekt met lijken 
          En flroomend heldenbloed.

         Dan zult ge u op den vijand wreken, 
         En voor 's lands eer en regten fpreken
      Uit monden van metaal, en dond'ren 't all' in brand. 
         Dan zult gij, van uws vijands fchepen, 
         Verheerde vlaggen met u flepen,
      En voeren ze, in triomf, naar 't juichend vaderland. 
         Dan zult gij WILLEM'S naam doen eeren, 
         En elken vreemden dwing'land leeren,
      Wat hij verfchuldigd is an NA s S AU'S rijk en croon. 
         Dan, bij het glansrijk zegepralen, 
         Dan, bij het fchiterend roembehalen, 
         Verluist'ren zich de held're flralen
          Van Nedrlands Vorlienkroon.
     Maar, als u de overmagt betiormt aan alle zijden; 
         Als gij den laatfien firijd moet firijden;
      Zelfs dan zal nog uw wrak het vreeind geweld warflaan: 
         Dan, aan nw vlag getrouw gebleven, 
         Zult gij uw boord nooit overgeven,
      Maar eer, als WASSENAAR, door eigen vuur vergaan.
                    W. 11. WARNS' NCK, BS Z.


       WAR MAG DIE OUD& MAN IN HOLLAND TOCII WONEN
         Mijn Heer de Redakteur!
       heb dear in het Letterkundig Magaz6n , bij vAND IJ It 
     uitgegeven , No. XII. Mengelw. b1.539. v. v. , een flukje gelezen ,     waarvan ik fie, to kijken. Het is getiteld: Voorbeelden van 
     waarvan ik fie, to kijken. Het is getiteld: Voorbeelden van 
     seer oud gewordene menfchen. Er ftaat niet bij : overgenomen 
     uit, of, vertaald uit enz., maar fimpel weg: Voorbeelden 
     enz., waaruit ik opmake, dat de Schrijver van dit ftukje een 
     Hollander is. Nu, deze Hollander moet verbazend oud zijn, 
     of ik heb er geen verfland van: zoo oud, dat alle'Rusfen do 
     muts voor hem moeten afnemen. En daar ik het op aarde 
     nog el wet heb, en hier gaarne nog wat wilde blijven, zoo 
     kunt (bij begrijpen, Mijn Deer de Redakteur! dat ik regt 
     blijde ben , dat men (blijkens het voorbeeld van dezcn grij- 
                                 Zen

     WAAR NAG DIE OUDE MAIN IN IIOLLAND TOCH WONEN? 6'4,9
     zen Schrijver) ook in Holland niet altijd in de wieg finoort, 
     gelijk het fpreeltwoord zegt. Zie bier de doopcedul van 
     den Aucteur! Dus verhaalt hij:
     Een man, genaamd II ENDRIK JENK INs, was oud ge- 
     worden 169 jaren, en flierf te Ellerton , in den jare 1670; 
     zegge, zestienhonderd en zeventig. Dat dit geen drukfout is, 
     blijkt uit bet bijgevoegde graffchrift, waar dit getal nog eens     herhaald worth; alsmede daaruit, dat deze JEN K INS prefent 
     herhaald worth; alsmede daaruit, dat deze JEN K INS prefent 
     was geweest bij den flag van Floedenfield, geleverd in den 
     jare 1513, zijnde hij toen twaalf jaren oud. Deze J z N ICI N s     was derhalve geboren in. 1501. Nu verhaalt de Opfleller in 
     was derhalve geboren in. 1501. Nu verhaalt de Opfleller in 
     het Letterkundig Magazijn, dat deze grijsaard, toen hij 163 
     jaar oud was, hem (den Opfleller) eene aalmoes had ge- 
     vraagd. Dit moot derhalve gefchied zijn in het jaar 1664. 
     Als ik nu ftel, dat de Schrijver in het Mengelwerk van VAN 
     D toen hem deze bedelaar ontmoette, oud was 40 Oar 
     (want op eenige jaren meerder of minder komt het niet aan), 
     dan moet hij het eerfte levenslicht aanfchouwel hebben in den 
     jare 164. Nu, deze Schrijver, in het begin der zeventiende 
     eeuw geboren, leeft nog; want bijkans aa,n bet flot van zijn 
     opflel fpreekt hij tan twee grijsaards, die in 1812 nog leef- 
     den. Dus komt de flotfom hier op neder: de Schrijver van 
     deze norkeelden enz., geboren in 1624 en nog levende in 
     1216, heeft den ouderdom bereikt van 192 jaren, en is nog 
     in that, om onze Maandwerken met zijne bijdragen te ver. 
     fieren. Wij wenfchen hem nog vele jaren na dit: maar, wan 
     fling hij toch woven? Ik wou hem zoo graag eens zien.


               D E K 0 E.

       Vrouw Magdalis brat: nu Naar laatfte auk brood , 
         En kon bet van kommer niet eten:
       Ocb , weduwen zitten foms dieper in nood 
         Dan menige menfchen wel weten.
       ,. Nu brengt dan het lot mij den barteflag toe,
         „ Nu heeft mij dan alles begeven!" 
       Zoo riep zij, en kreet op hair ftervende koe,
         Waarvan zij alleenig mocst 'even.
                               Dear

    651         DE IC OE.
      Daar kw:linen de renders van verre weer aan
        En loeiden langs velden en wegen:
      Voor Magdalis deur bleef niet eene meer flaan
        Noch brulde verzadigd haar tegen.
      Zij kreet als can kind, dat op eenmaal de borst, 
        Op eenmaal de moeder moot misfen ;
      Zij beefde wanhopig voor honger en dorst 
        En kon al haar tranen niet wisfen.
      Zij zonk op haar leger ontnagtig ter neer,
        Verwezen, verwilderd van fmarte ;
      Haar deden de leden, och arme ! zoo zeer,
        Zoo week en zoo krank was haar harte.
      Geen flaap look haar oogen, hoe mat en hoe loom. 
        Van waken en weenen al zwakker,
      En viel zij al fours in eon' nakligen droom, 
        Dan floeg haar de klokflag war wakker.
      Reeds vroeg in den morgen klonk laid langs haar hut 
        De horen des herders nu weder:
       Voor mij ," riep zij uit , „ is geen ochtend meer nut,'"         En wierp in haar kusfen zich neder.
        En wierp in haar kusfen zich neder.
      Voorheen had zij vurig, getroost in haar lot,
        Den hemel des ochtends geprezen; 
      Nu morde zij bitter en laid tegen God,
        Den varier van weeuwen en weezen.
      En mister! het vial op haar neer als eon fleen, 
        En het zoo ontzettcud zich hoorcn!
      Het rift en het dreunt haar door merg en door been: 
        Het bruit uit den flal haar in de ooren!
      „ o God !" riep zij gillend, „ ik mor niet, o neon!
        „ 'lc Zal zwijgen, hoe flreng gij moogr fpreken." 
      Zij dacht, dat de he/ met haar fpoken verfcheen
        Om fchriklijk den hemel to wreken.
      Maar fpijt haar gekrijt en haar' rouw en haar klagt, 
        Haar radeloos wringen en gillen ,
      Verhief zich het loeijen en brullen met kracht 
        En lief zich bezweren noch flillen.

                         DE hOE.

        ., Darmhartige God, bond zoo firal Been gerigt,
            „ Maar wil weer den booze bedwingen!" 
        Zoo kreet zij, en foot in bur kusfen zich digt,
            Dat hooren en zien haar vergingen.
        Daar floeg liaar zoo hevig, al fnakkend naar lucht, 
            FIet bevende hart als een hairier;
        En luider verhief zich het loeijend gerucht, 
            Als waar"t voor haar bed in de kamer.
        Nu fprong zij vcrbijsterd en woest op den grond, 
            Stiet luiken en deuren zich open,
        Eu vrolijk fcheen de ochtend de velden wear rond, 
            Met dauw zoo verkwikkend bedropen.
        Nu floeg zij godvruchtig en plegtig een kruis 
            En vouwde haar haVen te zamen,
        En tract in den flat naar het brullend gedruisch, 
            In 's Heeren drievuldige namen.
        o Wonder! daar fond nn de wellgfle koe,
            Zoo blank als eon fpie,gel, te blinken, 
        En flak de verzilverde. horens haar toe
            En deed haar de feenen ontzinken.
        De vloer was met hooi en de kreb was met gm:
            Rondom blonk de rijlcdom haar tegen: 
        Hier kannen van koper, zoo helder als glas;
            Daar mincers, om de uijers te leagen.
        Het beest had een blaadje, befchreven met zwier, 
            Om kop en om horens gewonden:
        „ Vromv Magdalis," fond er, „ miju meester heeft bie
            „ Van nacht mij in flute gebonden.
        „ God heeft hem genadig uw jammer, uw' nood,
            „ Uw deugd en uw lijden doen xveten;
        „ God gaf hem genadig zijn dagelijksch brood,
            „ Dat wil hij alleenlg Met ctn." —
        Waarachtig, mijn vrienden! 't is zalig en zoet,
            Wat goed en wat fchoon is te prijzen:
        Dus zing ik en loof ik, war fchoon is en goed, 
            Op hartlijke, kunstlooze wijzen.     Mon

        652                 DE ROE.
           Men heeft mij dit voorval als waarheid verhaald, 
              Aileen men verzweeg mij de namen.
           't Zij bier en bier namaals den brave betaald , 
              Dat bid ik eerbiediglijk, amen!
        Naar het licyduitsch van BURGER.TOLLEMS.


                      EARRBN•WIJSHEID.

                 Toen Leopold van Oostenrijk 
                 Op midd'Ien was bedacht,
                 Om 't vrijheidlievend Zwitferland 
                 Te krijgen in zijn magt,
                 Toes vroeg hij oak zijn krijgers raad, 
                 En elk wise even ras,
                 Hoe dam* den inval zoo te doen, 
                 Dat de uitkomst zeker was.
                 Toen fprak ook 's Hercugs Nar een woord ,
                 Dat, near 't verhaal, dus luidt:
                   o Ja! gij komt daar inaltlijk in, 
                 , Maar moeilijk weder ult."
                 En 't bleek: men viel de Zwitfers aan, 
                 Met overgroot geweld;
                 Maar Leopold werd met zijn heir 
                 Bij Sempach neergeveld.
            Utrecht.                     B. C. V.


                 SURBEMEESTERLIJICE BEGRAFENIS

              De Burgemeester fflerf; en ieder was gezind, 
        Het lijk, als drager, naar het graf te vergezellen,
              (Zoo was de goede man bemind;)
            Toen Pater GO!DRAAD aan kwam fnellen ,
        En riep : „ ja! 'k 'zit met vreugd , men heefthun niet te vragen, 
        „ Dat hij, die and'ren droeg, door hen nu word' gedragen:'
                                               B.
         (*) Zie Faded. Letterod: voor Sept. (No. XII.) ISO.

      MENGELWERK.


      AANNERKINGEN OMTRENT DE NEDEBLANDSCHE TAAL , 
        BIJZONDER MET BETREKKING TOT DE ZUIDELUKE 
         PROVINCIEN. Door Mr. w. C. A C K E R s-
              DUCK, Vrederegter te Utrecht. 
                 (Vervolg van bl. 615.)

      1)e, boekdrukkunst, in de vijftiende eeuw ttitgevon- 
      den en al fpoedig verbreid, in de zuidelijke provinci- 
      en Diet minder dan in de noordelijke uitgeoefend, heeft 
      ook verfcheidene enberijnade of prozalche fiukken in 
      de Nederlandfche taal bewaard, doch grootendeels her- 
      kelijke of godsdienflige gefchriften; en, wanneer men 
      de Hist derzelven, door Mr. J. VISSER opgemaakt, 
      en door H. JANSEN in 1809 te Parijs vermeerderduit- 
      gegeven, inziet , zal men bevinden, dat vele van de- 
      zelven , te Antwerpen, en ook enkele elders in Bra- 
      band , als te Brusfel en te 's Hertogenbosch, alsmede in 
      Vlaanderen te Gent gedrukt , nog bekend gebleven zijn: 
      en, fchoon het eene Ivaarheid is , dat vele bastaard- 
      woorden in die eeuw en vervolgens in de taal zijn inge- 
      flopen, zoo heeft zulks vooral plaats gehad in rijIIINVet- 
      ken , Waarin men het als een fieraad fchijnt aangemerkt 
      te hebben ; in andere opftellen ontmoet men zulks zoo 
      niet, en, wanneer ik de taal, in de ftukken, in Hol- 
      land en andere noordelijke provincien in dien tijd uitge- 
      geven,, vergelijk met die, in de ftukken, in Vlaa.nderen 
      en Braband gedrukt en gefchreven, kan ik daarin geen 
      onderfcheidend verfchil vinden. Immers , in „ die 
      „ duytfche Souter gheprent te Delf in Hollant 1480."
        „ De ghetiden van onfe lieve Vrouwe geprent te 
      „ Leiden bi Cornelis Kers 1494." — Dat Leven ons
      91liefs heren Theft! Christi gheprent te Leiden bi Hugo
       Jansfoen 1498 ," met de voorvermelde te Gent in 
       KENGBLW. 1816. NO. 14. X X      1485

        654         DE NEDERLANDSC HE TAAL

        1485 gedrukte overz_etting van BoeTnIps, met „ St. 
        Fralaciseus Souter;". met de „ Codlatie ,van den eel.-„ waardigen broeder Henricus van Santen, Gardiaen te


        ), Mechelen," be den „ geprent te Antwerpen bi Hen-
        „ rick Eckert vaa Hamborch" in de vijftiende eeuw, 
        met de gefchreven legenden van St. Catharina en die 
        van St. Barbara, in.dezelfde eeuw vervaardigd, ondcr 
        mij berustende, vergeleken, komt mij de taal in die 
        itukken al .dezelfde voor; trouwens 1111-YDECOPER 
        meent, dat bij de nude Vlaamfche Sehrijvers het zui- 
        verst Nederlandsch moet gezocht en kan gevonden wor- 
        den. (II D. hi. 440 )
          In de thatsflukkemen die van regtspleging verdween 
        ook in de vijftiende eeuw in Vlaanderen en Braband de 
        Nederlandfche taal Diet, maar werd dezelve aldaar 
        vrij zuiver gehandhaafd, niettegenftaande de oppermagt 
        in het bilis van Bourgondie was overgegaan, en de Bra- 
        banders gaven inzonderheid blften van hunne voortdu- 
        rende gehechtheid aan de Nederlandfche taal.
          In bet terfte deel der Plakkaatboeken vanIrlaanderen, 
        gedrukt te Gent in 1659, 304, vindt men een zeer 
        breedvoerig vonnis van „ Hooftredenaars" (volgens 
        Kn. IA AN Flandrice quasiores principis) „ mijns bee-
        „ ren 's bertogen van Bourgoigne van Brabant van 
          Limbourg ende van Luxenbourg Grave van Vlaen- 
        11 dren enz. in Hooftredenijnghe ghehouden te Itijsfel
        „ den xi , 12 en 13 van hooimacnd 1471,” wegens 
        vorderingen, door de ontvangers gedaan ten Taste van 
        vergelders van renten te Eekloo,Kaprijke en Lembeke, 
        -on in den lande van Waas; — een fluk, in vrij zuive- 
        re en met zeer weinig bastaard,woorden vermengde Ne- 
        derlandfche taal, waaruit blijkt, hoe ver zich die taal 
        toen nog in de zuidelijke provineien •nitftrekte.
          In Braband gaven Hertog AN THONIJ, de eerfte der 
        Hertogen nit het huis van ;Bourgondie, den I-8 Dec. 
        1406, Hertog JAN DZ IV .dell 13 -Jan. I416, en P 1I I- 
        LIPS DE I den 23 Mei 1427, hunne blijde inkomften in 
        het Nederlandsch, welke laatfte -in let 4:tfte art. ,onder
                                                     2E-

        MET BETREKKING TOT DE ZOIDELIJItE PROVINCIEN. 655

        andere beloofde: „ Dat wy voortaen egbeenen Cancel-
        „ Tier noch Segeler fetten en Cullen, by en zy van on-
        „ fen rade, die wel Latyn, Duyts en Walsch kan.” 
        P II I L I P S DE II, bligenaamd de Goede , bcloofde bij zij- 
        ne blijde inkomst binnen Vilvoorden, den 5den Oct. 
        143o. art.. 5. „ Dat wy in onfer abfentien ordincren
        „ fallen feven waerdighe perfoonen, daer den Cancel-
        ,'tier of Segheler of wefen fal glieboren van (mien Jan- 
        ,, de van Brabant drye talen connende te wetcn Latyn 
          \Valli:11e en Duytfche , ende die vier gbeboren
        „ woncnde ende gliegoct  onfen lode van Brabant; 
          ende die twee ander van onfen raede fulcx als ons
        „ ghenoeglien fal, connende de Duytfche tale, den 
          welcken fcvcn wy bcvclen fullcn dat regiment onfer 
          voorgenoemde lande in onfer abfentien; ende als wy
        „ binnen onfen voorr. lande van Brabant oft Overmae- 
        „ fe fyn Cullen, dan fallen wy alle faecken onfen 
          voorfchreven Jamie actigaende doen hantereti ende
        „ bcdriven by raede van onfen geordinecrden Brabant-
        „ fclien Raede voorfchreven.” Zeer aanmerkelijk 
        komt mil dit artikel voor, daar men nict alleei3 van 
        den Kanfelier vorderde, dat hij, behalve Latijn en 
        Walsch , ook Duitsch zou kennen, maar ook van de 
        twee Raden, die de Hcrtog bij de vijf anderen Haar Zija 
        genoegen {lean kola , Beene and= vereischten begeer- 
        de, dan alleen, dat zii de Duitfche taal zouden kennen, 
        ten duidelijken blijke , hoc men op bet gebruik der Ne- 
        derlandfche taal in die provincie gezet was ;- en dit ar- 
        tikel is ook zoo ,berhaald in de blijde inkomitcn van 
        alle de volgende Ilertogen, tot zelfs in die van Hertog 
        PHILIPS DEN IV Omer bekend als den tweeden) van 
        5 julij 1549, en die van Hertog ALBERTUS en lid- 
        togin ISABELLA van 24 Nov. 1599, alle te vinden 
        in bet eerfte deel der Brabandlche Plakkaatboeken, 1,1. 
        104 en volt'. ; zoo als dan ook , de geheele zestien, 
        de eeuw door, de wetten aldaar in bet Nederlandsa 
        tijn uitgevaardigd.
          Desgelijks vindt men in bet hier voorvermelde Plak- 
                             X x a                 kaat-

        656           DE NEDERLANDSCHE TAAL ,
        kaatboek van Viaanderen zeer vele wetten en voor- 
        fchriften in den loop der zestiende eeuw, door of van 
        wege den Laniisvorst aidaar gegeven , in het Neder- 
        landsch-gefleld; order andere eene vernieuwde quoti- 
        fatie van alle de plaatfen ,` de geheele provincie van
        Vlaanderen door, tot een' grondflag van de verdeeling 
        der belastingen , onder de benatning van beden als an-
        derzins geheven wordende, genoemd Transport van 
        den lande van Vlaanderen, Welke, federt den jare 1408 
        niet gefchied zijnde, in den jare 1517 werd vernieuwd,
        waaruit wel mag worden opgemaakt, dat men op alle 
        die Vlaamfche- plaatfen te dien tijde de Nederlandfche
        taal verftond en fprak.
           Menigvuldig zijn de Nederlandfche dichterlijke, of 
        liever in rijm vervaardigde, en door den druk gemeen 
        gemaakte , opftellen in de zestiende cc/1w.
           De onderfcheidene Nederlandfche Rederijkkamers ga- 
        yen hunne rijmwerken in het licht, die onder ons zijn 
        bekend- gebleven, en de meesten zijn uit de zuidelijke
        provincien voortgekomen.
           Het was te Gent , in de provincie Oost - Vlaande- 
        ren, alwaar in 1539 negentien Rederijkkamers te za- 
        men kwatnen en hunne rijmwerken (de oudfte, die in 
        druk verfchenen zijn) bijeenbragten; en al die negen- 
        tien kamers waren uit de provincien Zuid- Braband, 
        Antwerpen, Oost- en West-Vlaanderen. Het luister- 
        rijkfte feest of zoogenaamd landjuweel der Rederijkus,
        hetwelk irr 1561 gehouden werd, was te Antwerpen; 
        en de Rederijkers , die daar verfchenen en hunne, ver-
        volgens in drill nitgegevene, werken bragten, waren 
        alien nit de provincien Braband. en Antwerpen. In 1563
        was bet te Brusfel, dat onderfcheidene Rederijkkamers 
        hunne werken, die ook gedrukt bragten ; en ze- 
        ker zullen die alien wel uit dezelfde provincien zijn 
        voortgekotnen; doch ik heb die nooit onder bet oog 
        gehad. In de noordelijke provincien is bet alleen Hof,
        land, waar, in de zestiende eeuw, Rederijkkarners ver-
        gaderd en hunne rijmwerken gebragt hebben , als- teRot

      MET BETREKKING TOT DE ZUIDELUKE PROVINCIEN. 657
      Rotterdam in 1561, te Delft in 1588, te Leiden in 
      1596, en weder te Rotterdam in 1598, welke echter 
      alien, de eerstgemelde alleen uitgezonderd, behooren 
      tot den tijd na de.oprigting tier Republiek, door de na- 
      dere vereeniging, in 1579 aangegaan, en daarmede ge- 
      paarde affcheiding der zeven provincien van de overigen.
        De dichters of rijmers , die hunne Ne ierduitiche wer- 
      ken in de zestiende eeuw hebben opgeftell en afzonder- 
      lijk uitgegevcn, behoorden al merle verre de meesten 
      in de zuidelijke provincien te huis. Zoodanigen waren 
      ANNA BUNS, Ie Antwerpen, omtrent 1522 ; de ma- 
      ker (wie hij dan ook zi n moge) van de „ Souter
      „ dekens gemaect ter ecren Gods op alle die Pfalmen
      „ van David gheprent Thantwerpen bij Symon Cock.
        1540;" MAT THUS DE CASTELEYN, van Ou- 
      denaarde, in Vlaanderen, omtrent 1555; CORNELIS 
      VAN GHISTELE, van Antwerpen , omtrent denzelf- 
      den tijd; COLUN VAN RUSSEL, ten Vlaming, om- 
      trent 1561; EDUARD DE DEENF,, van Brugge, OM- 
      trent 1567; JAN FRUITIER, die wegens zijne meer- 
      dere verdienften geroemd wordt , waarfchijnlijk, fchoon 
      zijne nazaten zich in Zeeland hebben nedergezet, een 
      Brabander, wijl zijn eerfte werk: „ Ecelefiasticus oft
      „ de wyle fproken Jefu des Soons Syrach in Tiede-
      „ kens," te Antwerpen bij w. S I L vtus in 1565 ge- 
      drukt is; DIRK VOLKERTS COORNHERT, een 
      Hollander, van Haarlem, omtrent denzelfden tijd bekend 
      geworden; PETRUSDATHENUS, van IJperen, in 
      West-Vlaanderen, omtrent 1566; PHILIP MARNIX, 
      Heer van St. Aldegonde, uit Brusfel, van 1569 tot 
      1598; KAREL VAN MANDELL Of VERMANDER, 
      van Molenbeke, in Vlaanderen, omtrent 1570; P E- 
      T E R HEYNS, van Antwerpen, van 1573; J O H A N 
      BAPTISTA nouwAERT, van Brusfel , omtrent den- 
      zeliden tijd; PHILIP NUMAN, mede van Brusfel, 
      in 1590; HIERONIJMUS VAN DER VOORT, van 
      Antwerpen, van 1596; DIRK ADRIAANSZ VALC• 
      0 0 c uit de Zijpe , in Noord-Holland, in 1598; en
                        x 3

    65g    DE NEDERLANDSCHE TAAL,
    eindeiljk, die toch, fchoon in de zestiende eeuw gebo- 
    reit , eige,nIijk tot het begin der zeventieride eeuw be- 
    hooren , ZACHARIAS H EY N S, van ZWOI , in Over, 
    ijsfel; CrEDIER VISSCHER en zijne dochters, AN- 
    NA en MARIA TESSELSCEIADE; en HENDRIK 
    LAURENS SPIEGHEL, alien van Amsterdam. Hoe 
    weihigeii zijn er onder dezen , welke de noordelijke 
    provincien zich mogen toeeigenen; ja zelfs maar twee 
    of drie , die volarekt tot de zestiende eeuw behooren; 
    en ik twijfel toch, of men, behalve de bier opgenoem- 
    den , wc1 dt.11 , die in aanmcrking komen kan , vinden zal.
     Niet minder is het aantal van Nederduitfche rijmelooze 
    of prozaIfche werken , in de zestiende eeuw uitgegeven , 
    en onder dezelven zeer velen , zoo niet verre de meesten, 
    uit de Zuidelijke provincien voortgekomen; zoo als, 
    ThefligVuldige uitgaven van gedeelten en van den gehee- 
    len Bijbel; de •eerfte drukken van de Nederduitfche 
    overzetting der vertaling van LEITER zijn daar in het 
    licht gegeven; als, van het Nieuwe Verbond in 1523, 
    van het Nude Verbond in 1525, beide te Antwerpen 
    bij H A N S VAN RURE.BIONDE; de eerile volledige 
    uitgaaf van den Nederduitfchen Bijbel volgens LIJTEK
    vertaling, in 1526, mede te Antwerpen bij J A C on 
    VAN LIEsvELDT, gelijk te zien is in de Backzaalvan 
    J. LE LONG. — Het zou zoo overbodig als moeije- 
    lijk zijn, alle de kerkelijke godsdienftige opftellen, gees-    telijke overdenkingen, opwekkingen, vermaningen,, le- 
    telijke overdenkingen, opwekkingen, vermaningen,, le- 
    vensbelchrijvingen van Heiligen en dergelijke, in bet 
    Nederlandsch in de zuidelijke provincien in de zestiende 
    eeuw uitgekomen , op te noetnen; ten voorbeelde (trek- 
     ken deze min bekende: „ een warachtighe pronostica- 
     „ tie en almanach wt die alderoutfte ende Warachtig- 
     „ Ile boeken dcr astronomic tot dat eynde der werelt 
     „ duerende ghepractifeert door Steven Wachter astro- 
     „ nornyn der 'lad Covelens.” — en : „ Tertullianus 
     „ tweede boeck tot finder huysvrouwen, orboeilick 
     „ alien dcngliencn, die haer totten houwelicken flaet
      voegende fchouwen wilicn den onpays ende clach-
                              ten

        MET BETREKKINC TOT DE ZIJIDELIJEE PROVINCIEN. 659
        „ ten en meer ander ghebreken daer in fchuylende. 
        „ Ghedruet tantwerpen r54o.;"—zoo merle de onder- 
        fcheidene Kronilken, als onder andere „ die excellen-
           te cronike van Brabant van Vlacndrcn, , 
        „ Zeclant ooc die afcomfte der hertogen van Ghelre, 
        „ van dat Richt cede die fla it van Wtrecht , gheprent
        „ tot Antwerpen hi Jan van Doeshoreh 1530. ; „ die 
        „ edele cronycke van Vlaendren gheprent to Antwer-
        „ pen by Vorflerman 1531.;"—„ die arc:0cm- 
        „ tie ende genealogic der herti.glien ende hertoginnen 
        55 van Brabant, gheprent thantwerpen by Jan Mollyns 
        „ 1565.” en dergelijke ;  waarbij men oak moet
        merken, dat JAN CYMNICK, Of GYMNICUS, bur- 
        ger van Antwerpen, uitgaf: „ Titus Livins dat is de 
        „ Rocmiche historic oft gesten doer Titnm Livium be- 
        „ fereven nu 'eerstmaer in onder Nederlantfcher fpra- 
        „ ken ghedruckt thantwcrpen by Jan Graph-ens anno 
        „ 1541.”; een weak van nicer dan elfhonderd bladzij- 
        den in folio, in wells opdragt aanBurgemeester,Sche- 
        penen en Raad derzelvcr Rad de uitgcver zijnen ijver 
        tot de beoefening der Nederlandfche taal aan den dab 
        lent. — Aileen moot ik nog de volgende Nederlandfche 
        werken van eenen anderen aard vermelden ; als : „ 't 
        „ fcepvol wonders gheprent thantwerpcn int jaer 
        „ 1514.” Hoc wonderlijk een zamenfiel de inhoud van 
        dat bock oak uitmake , IlUVDECOPER. hield den 
        fchrijvc‘r van lictzelve, wat de zuiverheid der tale be- 
        Pangt , gansch niet voor den miniten der ouden. De Bij- 
        snkorf van den Brabandlchen Edelman PHILIP VAN 
        k A /I N Ix van St. Aldegonde kwam onder den naain 
        van lfaac Rabbotenn van Loven in den jare 1569 nit; 
        en hij toonde daarin , hoe hij de Nederlandfche taal door 
        en door verflond. Reeds in 1511 wend te Antwerpen 
        g;edrukt: „'t fun lament der medicine ende chirurgicn, 
        „ van den urinen ende andere teeckenen der fteckten, 
        „ van den cruyden , wateren enz.” In 1538 kwam te 
        zelfder plaatfe nit : „ den grooten herbarius met alle
          fyn figuren der cruyden ," herdrukt in 1555, en we-
                                                     der

        66o           DE NEDERLANDSCHE TAAL,

        der op nieuw under dezen titel: „ Cruydenboeck in 
        „ den weicken die geheele historic, dat es tgheflagt, 
        „ tfatfoen , naem , natuere , cracht ende werckinghe van 
        „ den cruyden niet alleen bier te lande wasfende, maer 
        „ oock van den anderen vremden in den medicynen 
        If oorboorlyck enz. met derfelver cruyden natuerlyck 
        35 naer dat levels conterfeytfel daer by gheftelt, doer 
        95 Rembert Dodoens medicyn van der ftadt van Meche- 
        ,1 len van nieuws overfien ende met feet veel fchoo- 
        ,1 ne nieuwe figueren vermeerdert." te Antwerpen bij 
        c. pr. ANT 1,1N in 1563, hetwelk in later tijd nog mer- 
        kelijk verbeterd en vermeerderd, en laatstmaal mede te 
        Antwerpen in 1646 in het licht gegeven is. Intusfchen 
        verfcheen het .„ Kruytboeck of befchryvirighe van aller- 
        „ leye ghewasfen hesteren ende gheboomten van Mat- 
        „ thias de Lobel medicyn der Princ. Excen., t' Ant- 
        „ werpen by C. Plantyn 1581.” DE LOBEL, een 
        Vlaming, van Rysfel geboortig, droeg z ijn werk op 
        aan Prins WILLEM VAN ORANJE, dien hij noemt 
        „ fladthouder generael van de Nederlanden , Gouver- 
        „ near over Brabandt, Hollandt , Zeelandt, Vrieslandt 
        „ ende Utrecht,” en voorts aan „ Schouteth , ampt- 
        „ man, burghemeesteren, fchepenen enz. der itadt 
        „ Antwerpen.” Het is een zeer fchoon ftuk voor 
        dien tijd.
           Otntrent den jare 1566 liet dezelfde onvermoeide 
        PLANTIJN te Antwerpen in druk aitgaan ,, ten core
        „  begryp van den boeck waer of den titel is la maifon. 
        „ rustique de M. Charles Estrennes ,” waarvan hij zegt:
        „  defen boeck is foo willecom ende aenghenaein ge-
        „  weest by een ieghelycken, die het Franfoisch niet 
        „ en verftaet , dat menighe my dickwyls vermaent en-
        „  de verweckt hebben dien weder te laten in druck ko- 
        „ men ;” aan welk vermaan hij dan ook voldaan heeft 
        door de vernicuwde uitgaaf van dat werk order den ti- 
        tel: ,, De landwinninglie ende hoeve van .M. Kaerle 
        , Stevens ende M. Jan Libaut wt Franfoifche fpraecke 
        ,, in de Nedercluytfclie ovcrghefet overfien ende vet-
                                                          , nicer

    NET BETREKKING TOT DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN. 661
     meerdert t' Antwerpen by Christoffel Plantyn 1582."; 
    en, wanneer men bet vergelijkt met het Franichc werk, 
    gedrukt te Parijs in 1570, zal men er zoo veel verfchil     van hetzelve en vermeerdering van dien in vinden, dat 
    van hetzelve en vermeerdering van dien in vinden, dat 
    het meer eene navolging dan overzetting hecten mag.— 
    Kunnen de noordelijke ,provincien zich wel beroemen 
    op zoodanige werken van die eetrw in het Neder- 
    duitsch uitgekomen, over de Kruidkunde en over de 
    Landliuishoudkunde, welke laatfle nu eerst door 's Ko- 
    nings wijze zorg een onderwerp van bet hooger onder- 
    wijs in die taal aldaar uitmaakt?
     Gelijk de voorvermelde kruid- en landhuishoudkundi- 
    ge werken voorzien zijn van houdfnee-figuren, zoo 
    heeft zulks ook plaats omtrent anderen, van welke ik, 
    mede om derzelver inhoud, nog de volgenden moet ver- 
    melden: „ Alderhande habyt en cleedinge foo die by 
    „ onfen tyde gliedragen worden gheftelt nae dleven 
    „ eerst gedruct te Parys en nu overghefedt in onfe 
    „ BrabantIche tale thantwerpen by Guilliaem van Pa- 
    „ rys 157o.”; en: „ De fchipvaert ende reyfen ge- 
    „ daen deur N. de Nicolai, met een en tfestich figu- 
    „ ren naer dleven gedaen. TAntwerpen by Willem 
    „ Silvius 1576.”
     Op het einde der zestiende eeuw heeft de provincie 
    Braband ook een uitvoerig Nederlandsch gefchiedkun- 
    dig werk voortgebragt , hetwelk zoo wel door taal en
      (de tijd, waarin het gcichreven is, in aanmerking 
    genomen) als door den inhoud, tot nu toe de grootfle 
    achting behouden heeft; te weten : „ Commentarien 
    „ ofte Memorien van den Nederlantfchen Net , han- 
    „ oorloghen ende gefchiedenisien befehreven door 
    „ Emanuel van Meteren van Antwerpen." De certle 
    druk van hetzelve kwam well reeds nit in 1599; en , 
    fchoon zulks was te Delft bij JACOB CORNELIS 
    VENNEKOOL, bet werk behoorde evenwel te Ant- 
    werpen te huis , en men erkent in de noordelijke pro- 
    vincien den opfleller voor een klasfiek Schrijver uit 
    Braband.
               X x 5       Van

    662  DZ NEDER.LANDSC HE TAM, 11 N7
     Van de beoefening der Nederlandfche taal in de zui- 
    delijke provincien, in de zestiende eettW, lirekken tot     gedenkftukken , (hoedanige de noordelijke provincien 
    gedenkftukken , (hoedanige de noordelijke provincien 
    in Bien tijd niet hebben opgeleverd) de „ Thelattrits 
    „ Theutonicx linguie,fcliat der Nederdnyticher fprli- 
    „ ken, Antverphe ex oflicina Christophori Plantini 
    „ 1573," en bet „ Etymologicum Teutonicx lingua! 
    ,, five Dictionariuni Teutonieo-Latinum fludio et ope-
     ra Cornelii Kiliam Dtiffti", waarvan de tiveede druk 
    reeds in 1588 uitkWam, die door ecn' deafen ook to 
    Antwerpen bij PLANTIJN in 1599, (welke men VOOT 
    de liege uitgaaf huudt) en yowls door meer andere uit- 
    gaven gevolgd werd. Het werk van c. KILIANUS, 
    Of VAN KIEL , geboortig van Duffel , in de provincie 
    Antwerpen, tuslchen Mechelen' en lier, noemt II 0
    DECO PER „ de eenige fakkel , daar wij onze kaarfen 
    „ tegenwoordig aan moeten ontfteken," en van bet 
    eerstgemelde werk van PLANTIJN erkent hij den 
    grooten dienst, vOoral waar KIL/AAN mistast.
          ([Jet vervolg en flat hicrna.)

    OVER DE WAARDE VAN HET SCHEIKUNDIG ONDER- 
     ZOEK DER MINERALE WATEREN , MET tETREK- 
      KING TOT DE BEOORDEELING VAN DERZEL- 
           VER GENEESKRACHTEN.

    De heilzame kracliten der minerale wateren worden 
    door velen in twijfeI getrokken , omdat de hocveelheid 
    vreemde befianddeelen, welke zij bevatten, zoo gering 
    is, en omdat onder deze nog zoo vele zijn, welke of 
    geene of althans eene zeer geringe werking op bet men- 
    fehelijk ligchaam kunnen uitoefenen: fommige , omdat 
    betzelve er, door een dagelijksch gebruik, geheel aan 
    gewoon is ; andere, omdat zij of geheel of althans 
    biina volkomen onoplosbaar zijn , en dus ook nict in 
    ooze youhten konnen worden opgenomen. Velen zijn
    ooral in het laatfte gevoclen bevcstigd, federt E ft G-
                         MANN#

         HET SCHEIK. ONDERZ. DER 1\IINERALP, WATEREN. 663
        MANN, KIRWAN, KLAPROTH en anderen de meest 
        bekende bronnen ondcrzocht, en alle derzelver werk- 
        zame beitanddeelen met eene groote naatiwkeurigheid 
        hebben opgeteekend. Deze fcheikundigen te,lIed, on- 
        der de incest voorkomende beitaiiddeelen , de zwitz,Ilre 
        Ada , den koolliofzathl en den zwavelzaren ?calk. Het 
        ecrfte zout is van zulk een dagefijkSeh gebruik, dat de 
        geringe hoeveclheid, in het water .danwezig, geene bij- 
        zondere werking hebben kan; de laatilen zijn onoplos- 
        bur, , en kunnen, zoo men bet opflorpend vermogen 
        des koolftofzuren kalks uitzondert, weinig verandering 
        te weeg brengen; ten zij dezelven, zoo als fommige 
        geneeskundigen dan ook beweren, vooral in die ver- 
        bindingen, waarin zij in de minerale wateren voorkb- 
        men, nog eenige bijzondere, ons onbekende, eigen- 
        fchappen en krachten bezitten. zijn er verre van 
        daan, dit geheel te willen ontkennen. De geneeskrack- 
        ten , toch, der verfchiliende ligchamen, en vooral der 
         zoo zeer zaamgettelde menglels, welke de natuur aan- 
         biedt , zijn nog te weinig bekend, om bier een bepaaId 
         en beflisfend oordcel te vellen. Maar ook daarom heb- 
         ben alle ophelderingen , welke het geftadig onderzoek 
         der natuur ons tclkens aanbiedt , eerie dubbele waarde, 
         vooral wanneer zij ons in het itandpunt bevestigen, 
         vanwaar wij de zaak befchonwen. Van lien card zijn 
         cenige waarnemingen en aanmerkingen van den'beroetn- 
         den Engelfchen natuurkundige, nI u R. R A 17 (*) , de 
         fcheikundige ontleding der minerale wateren betreffende. 
         1)ezen fcheikundige is het niet ontgaan, dat in die werk- 
         zaamite wateren veelal de iiraks gcnoemde min werk- 
         zame bettancideelen, in grootc hoeveelheid, gevonden 
         worden. Daar men nu de naauwkeurigheid der gedane 
         ontledingen niet wel kon verdenken , dewiil men de- 
         zelven aan de ervarenite fcheikundigen te danken heeft,
                                                                  be
            (*) Ueber die Unterruchung der Mineralwasfer , ins cu lc
         GER., N. Journ.     Phys. u. Clem. B. AT: II. 3. S. 306 v".

    664 OVER HET SCHEIKUNDIG 0NDERZ07:1C.
    begreep hij, dat dit verfchijnCel van andere omaindig- 
    beden moest af hingen; en hij vond weldra in de ma- 
    flier, waarop men de ontleding gewoonlijk doet, en 
    ook moet doen, eene voldocnde verklaring. Bij de 
    naauwkeurige fcheiding, dier wateren , is men genood• 
    zaakt, dezelve uit to dampen; en bij die uitdamping 
    bezinken de koolflofzure en de zwavelzure kalk, als 
    onoplosbare flotten, niet omdat zij in bet water aanwe-     zig zijn, maar omdat zij, gedurende de uitdamping, 
    zig zijn, maar omdat zij, gedurende de uitdamping, 
    gevormd worden. Het is, namelijk, door de proeven 
    van BERTHOLLET, genoegzaam bevestigd, dat de 
    neiging tot zamenhang of aanklevingskracht een' zeer 
    grooten invloed op de fcheikundige verbinding uitoe- 
    fent, en dat, in een mengfel van verfchillende zouten, 
    altijd zoodanige gcvormd en nit het mengfel afgefchei- 
    den worden, Welke zich door onoplosbaarheid kenmer- 
    ken. Zoodat dan ook nit een mineraal water, waarin, 
    buiten andere beftanddeelen, zoutzure kalk en zwavel- 
    zure foda aanwezig zijn, door de uitdamping zwavel- 
    zure kalk en zoutzure foda verkregen worden; dewijl, 
    bij eene zekere mate van verdikking van bet vocht, het 
    zwavelzuur en de kalk zich in het onoplosbaar gips 
    vereenigen. Ondertusfehen wordt door deze opmer- 
    king de groote kracht van vele minerale wateren, Wel- 
    ke bij de ontleding vooral gips en keukenzout geven, 
    zeer ligt verklaarbaar: zij bevatten , namelijk, niet 
    deze zouten, maar zwavelzure foda en zoutzuren 
    kalk, wier groot vermogen op bet menrchelijk ligchaam 
    niemand ontkennen zal. — Op dezelfde wijze verdwijnt 
    een groot gedeelte van het keuicenzout en den kool- 
    ftofzuren kalk nit bet feltferwater, en maakt plaats 
    voor zoutzuren kalk en koolltofzure foda. Want dat 
    in bet feltferwater de koolltofzure kalk Diet opgelost 
    gehouden wordt door het vrlie koolltofzuur, hetwelk 
    daarin aanwezig is, bliikt daaruit , dat dit water niet     troebel wordt , noch kalk afzet, als bet Lang aan de 
    troebel wordt , noch kalk afzet, als bet Lang aan de 
    lucht wordt blootgetteld, en daardoor zijn koolftof- 
    zaur verlicst. De koolaofzure kalk, welken wij dus 
                           door

             DER. MINERALE WATEREN. 665
     door de. ontleding verkrijgen, wordt alleen uit den 
     zoutzuren kalk en de koolftofzure foda, bij de uitdam- 
     ping van bet water, gevormd, op dezelfde manier als 
     bet gips.
       Met de koolftofzure magnefia is bet hetzelfde ,geval. 
     Zij kan of als zoutzure of als zwavelzure magnefia aan- 
     wezig zijn.
       Onderttisfchen moet men niet denken, dat deze on- 
     oplosbare zouten nimmer in de minerale wateren aan- 
     wezig zijn; dat zij altijd door de ontleding gevormd 
     worden. Men kan dit alleen dan met grond aannemen, 
     wanneer er tevens eene, naar evenredigheid, groote 
     hoeveelheid keukenzout verkregen wordt. In ioo pond 
     lipa -water vond BERGMANN (Optesc..vol. I.) ilechts 
     ruint 18 grein zoutzure foda, en meer dan 500 grein 
     koolflofzuren kalk en magnefia. Deze hoeveelheid kan 
     onmogelijk een voortbrengfel der hewerking zijn,dewijI 
     de hoeveelheid zoutzuur, in 18 grein keukenzout aan- 
     wezig, veel te gering is, om die groote hoeveelheid 
     kalk en magnefia te verzadigen. In too pond Meinber- 
     ger water, daarentegen, vond WE S T R U M B (Phil.- 
     efzem. Abbatitil. Bd. St. s.) bijna 5000 gr. zoutzL- 
     re foda, en nog geen 2500 der meergemelde onoplosba- 
     re zouten. Hier zijn deze this zeker ten koste van het 
     keukenzout gevormd, en bevonden zich in het water 
     niet. Die wateren, welke wezenlijk koolflofzuren kalk 
     of magnefia bevatten, bevatten ook veel vrij koolltot:- 
     zuur.
       Uit het aangevoerde mag men, met regt , dit gevoig 
     trekken, dat het fcheikundig onderzoek ter bevestiging 
     dient van de gcneeskrachten der minerale wateren: im- 
     niers de bedenking, dat dezelve zoo vele krachtelooze 
     beflanddeelen hebben , worth door de medegedeeldeaan- 
     merkingen gebeel ontzenuwd. Volgens dezelven, zijn 
     gewoon zout , gips en koolltofzure kalk veel minder, 
     en daarentegen zoutzure kalk en zwavelzure foda veel 
     meer, in de bronwateren aanwezig, dan men tot dus- 
     verre meende. Voorzeker behooren deze laatile zouten 
                                    on.

        666 HET sclItTit. ormEpz. DER miNErtAr...E w.v.rmuriv.
        ender de vermogendae geneesmidclelen; zij Masten
              de dierlijke itof geweldig aan, en brengen iterke 
        onOastingen te weeg, zoodat ontmenging der fappen, 
        en daardoor ontflaande hevige bcwcging in het vaatge-
              ja zelfs vertlapping der vezels en uitputting der 
        krachten, niet zelden op derzelvcr misbruik volgen. 
        Deze of dergelijke werking hebben ook verecheidene der 
        werkzaAmile wateren, wier krachten men zeker niet 
        uit de onoplosbare beflanddeelen verIclaren kan , die zij, 
        bij het fcheikundig onderzoek, opleveren. Wanneer 
        pen zich , daarentegen, die krachtige zouten voorftelt
        in eene groote hoeveelheid waters verclund, met prik- 
        kelende ,floffen verbonden, en dus joist gelchikt om 
        zich met de fappen te mengen en tot de verwijclercifie 
        vaatjes door te dringen , dan kan men zich ligt ecndenk, 
        beeld maken, hoe deze foort van geneesmiddelen diene 
        ter algemeene zuivering en vernieuwing des ligchaams,
          Doch indien deze waarneming ter verklaring dient dcr 
        werking van fommige der heilzaamfie bronwateren, 
        moge zij tevens tot een bewijs verffrekken van de waar- 
        de, Welke bet lcheikundig onderzoek heeft, ter beoor- 
        deeling van de geneeskrachten der minerale wateren. 
        Schoon toch deze ontleding tot de moeijelijklte oncler 
        de fcheikundige bewerkingen behoort , is deze wetcn- 
        fchap thans tot zulk eene hoogtc gevoerd, dat men, 
        ook in dit fluk, gerust van hare hand het helderst licht 
        mag verwachten.

         DE ZEDEN DER HINDUS VLAK STRIJDIG BEVONDEN 
           MET HET DESIVEGE , OP BEVOOROORDEELD GE- 
                    ZAG AANGENOMEN GEVOELEN.
                 (Uit bet Engelsch van A. F. TYTTLER.)
        Wij Rijn federt eenigen tiid gewend, de zachte , on- 
        fchrildige , mishandelde Hindus flechts te hooren bekla- 
        gen. Men liceft zich in onzcn tijd, namelijk, vele 
        Inoeite gegeven, om voor het karakter dezer .natie be- lang.

                   DE ZEDEN. DER IIINDUS.        667


       laneelling en bewondering in te boezemen. 1k zal in- 
       tusieben uit .de geldigfte bronnen aantoonen , dat die-
             welkc den ingeborenen Itidianen een zoo verhe- 

       ven karakter toeftbrijven , zich in grove dwaling be- 
       vinden.
         Dc hoofdoorzaak der yerdorvenheid, inzonderheid bij 
       de Bengalers , ligt in de natuur van hunn en godsdienst.
          Onder alle natien vindt men eenig geloof aan een 
       boogst , almagtig wezen, wclks toorn te bedaren, of 

       genegenheid te bchouden, de eerfte en groote wensch 

       der menfebelijke ziel, zelfs in Karen onbefchaafden toe-
             moet zijn. Deze hoOge en' bijzondere pligten 

       zijn, bij vele nation, eencr kiasfe van mannen aanhevo- 
       len , welke het voorregt hebben de uitleggers der God- 
       heid te zijn. Het gewone verfchijnfel, dat deze men- 
       fchen invloed fnoedig.tot wereldlijke voorwer- 
       pen uitftrekken, vindt men nergens in hoogere mate, 
       dan bij de Hindus. Ilunnc fhasters , of goddelijke hoe- 
       kcn, zijn met de grootfte behendigbeid op het oogmerk 
       berekend, om de menfchen, niet te verlichten, maar 

       tot Haven te waken. En dit oogmerk is tot eenen on- 
       gelootelijk.en trap bereikt geworden. Te alien tilde heb- 

       ben zich de magtigite vorlien onder den wil der Bra-
             moeten buien; en ontclbaar moesten dc mis- 
       bruikcn cener regering zijn , welker grondgebied in le- 
       der dorp , en bijna in elk buis , eenen kleinen dcspoot 
       erlangt , ,die voor geenen regtcr te betrekken is. Want ,
       in de hand der Braminen flond de duiding der wet-ten: zij vreczen gecn' God, will hunne eigenefhasters
s


       bun zeggen , dat zij der Godheid gelijk zijn, en achten 
       geenen honing, deze boeken bun zeggen, dat zij 
       boven elken koning verheven zijn. Eenen Bramin is 

       het geoorloofd, zclfs de Goden te vloeken : doch ge- 

       bieden de Piasters, dat het op eene voorlchriftmatige 
        wijze en in behoorlijken vorm gefchicden moet.
          Eenen Bramin iets te ontflelen , is, naar deze heilige 
       boeken, eene. onvergeeflijke zonde. Diegene, wake 
        over bet verlies cells door eenen Braids; gedooden per-

                                                 foons

    663    br ZEDtN DER HINDUS.
    loons weent, worth geflraft. Om eenen Bramin het 
    (even te behouden , zijn leugens lofwaardig; eene grond- 
    ftelling, wier verderfelijken invloed men in de Britfche 
    koloniale geregtshoven zeer fmartelijk ondervindt. Wie 
    eenen Bramin verachtelijk bejegent , of hem flechts be- 
    driegt , of zich laat invallen hem te willen onderrigten,     dien zal kokende olie in mond en ooren gegoten, of een 
    dien zal kokende olie in mond en ooren gegoten, of een 
    glocijend ijzer van tien duim lang in den gorgel gefloo- 
    ten worden. Zoo bcveelt werkelijk de voorgegeven 
    goddelijke wetgever In UN N o o. De goddelijke wet, ge- 
    llik de Braminen die uitleggen, flaat hun bet huwen 
    toe, zonder bun eenige zorg voor hunne vrouwen ten 
    pligt te maker. Zeer dikwijls verftooten zij dezclven, 
    na weinige maanden, ja meermaals dagen; cone bron 
    van veelvuldige miSdaden en vonden. Dikwijls vermoor- 
    den vaders hunne dochters, en dochters hare kinders , 
    om voorwerpen der openbare beichimping uit hunne 
    familien te weren. De beer WARD rekent, dat in Ben- 
    gulen maandelijks duizend kinderen omgebragt worden. 
    En, zoo daze opgave al ovcrdreven mogt zijn, zoo is 
    bet toch zeker, dat de kindermoord eenen ongeloofelij- 
    ken voortgang heeft gemaakt.
     Len Bramin kan , mar de wet der Hindus , niet ten 
    dood veroordeeld worden. De Braminen beminncn gast- 
    malen en feestelijkheden ; daarom is het den overigen 
    klasfen ten dringenden pligt gemaakt, en zeirs tot een 
    verzoeningsmiddel, hen van fpijze en drank rijkelijk te 
    voorzien.
     Dc godsdienst, wclken deze priesterkaste het yolk 
    bijbrengt , beflaat in uitwendige vormen , en niets an- 
    tlers. De Boudhu-fekte, Welke gelukkig niet talrijk is, 
    gelooft, dat er niets onzigtbaars, gcvolgelijk ook gee- 
    ne Godheid is, dat alles door toeval ontflaat, en dat 
    er na den dood geene flraffen en belooningen beftaan. 
    Anders is bet geloof aan God in India algemeen; doch 
    even zoo algemeen is dat aan de flelling , dat elke daad,     zij moge fleck of goed zijn, onvermlideliik is. Zip ge- 
    zij moge fleck of goed zijn, onvermlideliik is. Zip ge- 
    i0oven, dat de God ITIDHATA ieder kind, op den 
                            zt7e-,•

                DE ZEDEN DER HINDUS.     669
      zesden dag na deszelfs geboorte, zijn geheele noodlot 
      op het voorhoofd. fchrijft , en leggen dus alle toekom- 
      ftige handelingen des kinds dezen God te last. „ 
      H A T A heeft het gelchreven; hoe- kon het anders ko- 
      men? " hoort men hun dikwijls zeggen. Dos is het het 
      noodlot des diefs , te itelen, en dat des doocillagers , te 
      moorden. Aan den invloed dezer verderfelijke grondftel- 
      ling is ook de onverfchilligheid en het volflagen gebrek 
      aan beroow , waarmede de Hindu de doodftraf tegen- 
      gaat , toe .te fchrijven. Reeds als kind wordt hem de 
      6:partaanfehe leer ingeprent, dat diefftal flechts eene 
      misdaad is, wanneer hij ontdekt wordt. Ook de logen 
      is, in zekere gevallen, door de Hindu- wet volkomen 
      toegeftaan; namelijk , om een' Bramin het leven le red- 
      den, om eene toornige vrouw te vreden te ttellen , om 
      iemands ganfchclijk verlies van zijn vermogen re voor- 
      komen , en om bedenkeliikheden in liefdezaken aan een' 
      kant te helpen. Dan, deze wettelijke vergunning worth 
      tot alle mogelijke voorwerpen des gemeenen levens uit- 
      gefirekt.
       Eenen Bramin is het geoorloofd, wanneer hij zich 
      in behoefte bevindt, of den Goden een offer brengen 
      wil, te ftelen.
       De werking van vrouwelijk gezelfchap op het zede- 
      lijk gevoel is bij alle natien als weldadig erkend. Dan, 
      alsof men den Hindus ieder veredelingsmiddel ontroo- 
      ven wilde, leeren hunne fhasters hun , hunne vrouwen 
      te verachten, en Naar in eenen ftaat van duurzame on- 
      derworpenheid en vernedering te houden. „ Dag en 
      nacht ,"zegt de wetgever MUNN00,„ moet de vrouw 
      in onderworpenheid gehouden worden."
       De zelfmoord is door de fhasters, niet flechts aan de 
      weduwen, maar ook den dweepers, welkc bun leven 
      den Ganges offeren willen, toegeftaan; en de volgende 
      plaats ftrekt deze vergunning eenigermate tot ieder uit, 
      wien het leven verdriet: „ Ben huis , door krankheict 
      en zorgen verpest, waarin duisternis heerscht, en dat 
      buiten ftaat is lang meer te ftaan, zulk eene woning
       INIENGELW. ISI6. NO. 14. Y y

        670            DE ZEDEN DER HINDUS.
        der ziele kan de bewoner elk oogenblik vrollik verla- 
        ten." Daarom is , vooral onder vrouwen en oude of 
        krauke perfonen, de zelfmoord zeer gemeen.
          Doch, onder al de leerftukken der f/;asters is dat 
        het gevaarlijkffe, 't welk volkomen geloof aan de wer- 
        king der abloluties beveelt , die door flaaffche onier- 
        worpenheid jegens de Braminen, door ijdele plegtighe- 
        den , door het ondercluiken in den heiligen Ganges. door 
        pelgrimaadjen en tooverwoorden ten nitvoer gebragt 
        worden. De ganfehe boete voor eene, naar de inftel- 
        lingen nier reeds geoorlooftle,logen is het herhaald uit-
        fpreken van den naam VISHNU; en dikwijls benierkt 
        mew hij geregtelijke verhooren de tewerkftelling dezcs 
        hiyetiniddels, waardoor clan het vertrouwen op de waar- 
        beids.liefde des verhoorden vernietigd wordt, zonder 
        denzclven de opzettelijke logen te kunnen bewijzen.
          De ,werking der .menigvuldige, onvoegzame en zelfs, 
        morfige gefcliiedenisfen, welke de Jhasters van de Indi- 
        fche Godheden vertellen, en de onzedelijke: flrekking 
        der affchuwelijke, bij de godsdienftige feestcn gtzonge- 
        ne, volksliederen, moest desgelijks voor het doorgaand 
        karakter ten uiterfte verderfelijk zijn. Er beffaat Beene
        Zonde, waarvan niet een voorbeeld in de- Inchjehe Go- 
        den - gefchiedenis wordt aangetroffen; en men verfterkt 
        het yolk in bet geloof, dat de Goden in de onvoegza- 
        me houdingen, bewegingen en gezangen, welke men 
        bij hunne Poja's ziet, groot behagen vinden.
          In de laatffe jaren hebben de Tantrica- Braminen de 
        leer verbreid, dat de Goden federt eenigen tijd groot 
        behagen in drinken vonden, en hun bij gevolg geestrli- 
        ke dranken moesten worden ten .offer gebragt. Welke 
        beftemming doze offers hadden, is niet moeijelijk te 
        raden!
          Daar de hoogere en lagere volksklasfen zich nooit on- 
        der elkander vermengen, en niemand door buitengewo- 
        ne verclienffen of groote talenten zich buiten zijne kas-
        te verheffen kan, zoo is den vlijtigen en verdienftelij- 
        ken man alle hoop afgefneden, wit tot eenigen hooge- ren

              DE ZEDEN DER HINDUS. 671
     ren trap in de maatfchappij op te klimmen. Dc noon, 
     welke ook zijne talenten molten zijn, moet het beroep 
     zijns vaders volgen. AIle algemeen maatichappelijk ge- 
     voel is vernietigd. De deugden der welwillendlieid en 
     weldadigheid, welke door bet algcmeene verkeer onder 
     de menfchen gevoed worden, zijn voor ecuwig ver- 
     Itikt. Alle weldadigheid cens Bengalers bepaalt zich 
     tot zijne eigene kaste; en diegene, wclke, als de barm- 
     hartige Samaritaan, het ongeluk eons medemenfchen 
     vcrzachten wilde, die filet tot zijne kaste behoorde, 
     zou zijnen rang in de burgerlijke zamenleving verliezen. 
     Lieden nit verfchillende kasten gunnel' elkander weAr- 
     keerig gecnen dronk waters , a1 hing ook het !even buns 
     naasten daarvan af; en er heaaan gevallen, dat een 
     Itervende eer den dood lijden, dan dienstbetooningen 
     van eenig lid eener andere kaste zou aanncmen. De 
     vrees voor nitfluiting van de kaste is vanhier de bron 
     van alle mogclijke misdaden , met name ook van den 
     kindermoord.
      Intusfchen vordert de billijkheid, op te merken, dat 
     dit algemeene zedebederf bij de middelklasfen in 'zooda- 
     vige mate niet gevondcn Nvordt ; en dat het lase, listi- 
     ge, vrecsachtige, twistzieke volkskarakter der Benga• 
     let's fterk affteekt tcgen het openhartige, regtfchapene 
     en vreedzame der bewoners van de hoogere indifchc 
     acwesten.

     VERGELIIKING TUSSCHEN HET LONDENSCHE EN HET 
      AMSTERDAMSCIIE PANORAMA VAN DEN VELDSLAG 
        BIJ WATERLOO; IN EENEN BRIEF AAN EEN' 
                   VRIEND.
                 Amflerdam, den 22flen October IS16.

     In miinen laatften brief, dien ik u , mijn waarde vriend , 
     nit Londen fchreel, deelde ik u een aantal merkwaar- 
     41igheden mede, welke ml) waren voorgekomen in den 
                   Y Y 9

    671 VERGELIJKING TUSSCHEN HET LONDENSCHt
    tegcnwoordigen gccst der Engelfche natie met betrek- 
    king tot ftaatkunde, handel, zeevaart en fabrijkwezen, 
    maar bovenal in bet hoog en levendig gevoelen van dien 
    geest, voor zoo ver de Engelfchen zich voornamelijk 
    als de verlosfers aanzien van Europa uit de Franfche 
    flavernij; en daarbij foms geheel fchijnen te vergeten , 
    dat de overige volken van Europa, hoe onberekenbaar 
    veel verpligt zij mogen zijn aan den onderfland van bet 
    magtige Engeland, hetwelk zij alien dankhaar erken- 
    nen, zich nogtans even zeker zouden in vrhheid ge- 
    field hebben , door het heilig en onwederflaanbaar ge- 
    voel van menfchenwaarde en volksadel , als Rusland 
    zijne oude hoofdftad liever aan de vlammen overgaf, 
    dan er den zetel eencr nicuwe geweldenarij te gedoo- 
    gen. Hetgeen dit al te hoog gevoelen van den Engel- 
    fchen geest het meest gevoed heeft, is de flag van Wa- 
    terloo, onder Engelsch opperbevel volfireden tegen den 
    teruggekeerclen en met woede op ons land uitvallenden 
    dwingeland. Die overwinning is het toppunt gewor- 
    den der Engelfche ffeestverheffing; alles , wat die over- 
    winning herinnert , is dierbaar voor den nationalen geest. 
    Geen Engelschman is er, of hij bezigtigt voor ecn' En- 
    gelfchen fchelling de koets vanzUONAPARTE, klimt 
    het eene portier in, het andere -nit, terwijl er een in 
    het rijtuig zit, die al deszelfs gerijfelijkheden vcrklaart:    een Hollander van geboorte zit als koetfier op den bok 
    een Hollander van geboorte zit als koetfier op den bok 
    in het liverei van NAPOLEON, en fchijnt flechts
    te ftaan met bet rijtuig, om er geheel Engeland te laten 
    doorgaan. — Zoo ook wordt het Illufeum van Water- 
    loo, waar eene menigte kurasfen, wapenen en allerlei 
    krijgsnoodwendigbeden bewaard worden, welke men 
    op het flagveld van Waterloo heeft verzameld, met eene 
    geestdrift bezocht, aan die der pelgrims gelijk naar de 
    refiquien der Heiligen van de Roomfche kerk. — Nicts 
    trekt evenwel de aandacht der natie zoo zeer als de 
    beide Panorama's, welke men vervaardigd heeft ter 
    voorftelling van dien veldflag; maar niets teekent 
    tevens dien al te hoog gevoelenden geest der natie
                             dui-

            EN HET AMSTERDAMSCHE PANORAMA. 673
      duidelijker dan de wijze dier voorftelling zelve, waarbij 
      alles zoo geheel Engelsch is, als hadden geene Neder- 
      landers eenig belangri:,k deel gehad aan de geheele over- 
      winning. 1-let eene, en wel het grootile, dezer Pano- 
      rama's is in Leicester - fquare van j. B U It N E T en 11. A. 
      BARKE Iletzelve is altoos vol, en geen Engelsch- 
      man zou durven ze,ggen , bet niet gezien te hebben. 
      Het tweede is kleiner, en heett ook ve,_1 minder ver- 
      dienden. Het algemeen genoegen, oe levendigheid van 
      geest en de nationals hooginoed konden zelfs van deze 
      Panorama's niet nalaten gedurig te fpreken. 1k zelf 
      decide intusfchen al te hartelijk, als Nederlander, in de 
      gevoclens der Britten over de onberekenbare aangele- 
      genheid der overwinning van Waterloo, om niet vurig 
      te verlangen de kunstvoordelling daarvan te zien, waar-
      bij ik mij tevens verzekerd dat de waarheid zelve 
      regt zou doen aan de verdienften mijner landgenooten, 
      zoo als dezelve toch waren geltaafd door alle de rappor- 
      ten, bulletins, ofliciele berigten en nieuwspapieren, 
      van Engellchen, Prairen, Nederlanders en Franlehen,
      ja     maar al te treurig, door bet aantal helden,die
         onze eigene gelederen gevallen zijn, aan wier hoofd 
      onze Prins van Oranje zelf het roemrijkst getuigenis 
      voor alien in de likteekens draagt , welke hem zoo nabij 
      bet dicrbaar hoofd of hart bet verderfelijk lood had toe- 
      gebragt. 1k voldeed aan mijn verlangen; maar bet Pa- 
      norama geenszins aan mijne verwachting. 1k vond mij 
      in hetzelve omringd door infanterie en kavallerie, maar 
      fchier alle in roode uniformen; en waar ik de blaauwe 
      monteringen zag, en ik mijne dappere landgenooten 
      dacht te vinden, werden mij Engelfche gardes, kanon- 
      niers, huzaren en dragonders aangewezen. Miine cige- 
      ne oogen noch de aanwijzing van anderen hierin kun- 
      nende gelooven, nam ik bet boekje der befchrijving en 
      den platten grond-ter verklaring te baat, ten einde mij- 
      zelven beter in het geheele veld van den flag te huis te 
      brengen: maar in de befehrijving zelve vond ik volitrekt 
      geen gewag gemaakt van de Nederlandfche troepen; de
                       Y Y 3              lijst

    674 VERGELIJKING TUSSCHEN HET LONDENSCHE
    lijst der krijgsbenden, die op den iSden Junij in het 
    gevecht zijn geweest , was regtvaardiger, , voor zoo ver 
    dezelve het eerfte legerkorps voorflelde onder het bevel 
    van Z. K. H. den Prins van Oranje; doch bij de ver- 
    dere onderfcheiding van dit korps werd even min, als 
    in dat, hctwelk onder bevel had geflaan van Lord HILL, 
    bij de vermelding der divifien, brigades en regimenten, 
    eenige vermelding gevonden van de Nederlandfche in- 
    fanterie , kavallerie of artillerie. Nu weder het oog 
    flaande op den platten grond van het Panorama, vond 
    ik den Prins van Oranje gewond van het veld wegdra- 
    gen, en daarna zijne K. H. op het gefchilderdr dock zelf 
    zoekende , vond mijn oog.even min eenige gelijkenis in den    perfoon, als eenige waardigheid of lnister in deze ge- 
    perfoon, als eenige waardigheid of lnister in deze ge- 
    heele partij. — Op het uiterst van den linker vleugel 
    wees men mij eindelijk een nietsbeduidend korps, 
    hetwelk geen deel aan de geheele actie, noch met de 
    ganfche linie eenige werkelijke gemeenfdap had, en 
    waarin men wilde, dat ik de divifie van PERP ON- 
    CHER zon vinden. Het fchilderwerk zelf was, naar 
    de Engelfche manier, krachtig door licht en bruin, ge- 
    heel op het effect en de illufie daarvan aangelegd; doch 
    zonder juiste ordonnantie, en van geringe waarde van 
    teekening en eigenlijk fchilderwerk. Beoorcleel mijne 
    aandoeningen, rnijn, vriend , gij, die mijn hooggefpan- 
    nen gevoel kent voor den waren roem van mijn vader- 
    land, en tegen ,alle laaghartige eerzucht, die zich niet 
    weet te verbeffen zonder anderen te vernederen, ter- 
    will de echte grootheid zich door uit te munten boven 
    Let weer dan middelmatige vertoont, of nog liever door 
    geene vertooning hocgenaamd te maken , en aan de 
    waarheid alleen de regtvaardigheid van het onvooringe- 
    nomen oordecl over te laten. — MO is het onbegrijpe- 
    liik , hoe men den Engelfchen zelven zulk eene voor- 
    ftelling durft rnaken; hoe men zich aan de eerlijklreid 
    van het Engelfche hart alzoo durft hezondigen : ten zij 
    men deze zwakke, zijde van betzelve nog veel beter 
    tent, dan ik het verrnoede, en men zich verzekerd
                           houdt,

             EN HET AMSTERDAMSCIIE PANORAMA. 675
       houdt, dat alles bij hen geoorloofd is, hetgecn flcchts 
       den nationalen hoogmoed Itreelt: — maar dat die na- 
       tionale hoogmoed zoo verblindcnd zijn kan, dat men 
       inderdaad zich geltrecld voelt met de openbare tegen- 
       fpraak der algemecn bekende waarbeid; dat men zulk 
       cen Panorama ook voor yreemdelingcn durft opcnitel. 
       len, en zich alzoo wagen aan de be:potting eener we- 
       zenlijke kleingeestigheid , die werkellik inoet uitloopen 
       op eene yermindering van de waaraclitige verdienften 
       der Britten bij den val van den dwingcland , is in mijn oog 
       ecn beflisfend bewijs van de zwakhcid. van bet menfche- 
       lijk verftand, hetwelk volkomen influimert bij het aan- 
       houdend gedreun caner overfpannen geestdrift. Dat bet 
       geheele .terrein volmaakt.overeenkwatn met de waarach- 
       tige gelegenheid; dat alzoo ook de rigting der weder- 
       ziidiche flagorden naauwkeurig afgcbeeld was, en de 
       plaats juist aangewezen, waar zich WELLINGTON 
       met zijnen Raf beyond; in tiEn woord, dat de waarheid 
       overal uitkwam, waar Bents te groote eigenliefde niet 
       te kort had gedaan aan de verdienf'cen van anderen, 
       word mij zoo volkomen bevestigd, als bet mijzelven, 
       bij de herinnering van de oflicidle rapporten en berig- 
       ten, geheel aanfchouwelijk was. — Na dit uitvoerig 
       bcrigt van het Engelsch Panorama, geloof ilk, dat gij 
       geene andere bewijzen van hunne vooringenomenbeid 
       met zichzelven zult begeeren, en datij veeleer met mij 
       zult wenfehen , dat men daarvan zulk ecn monument 
       Diet had opgerigt, hetwelk in Uns het zegcl drukt op 
       alles, vat andere reizigers daarvan gezegd hebben, en 
       hetgecn men zoo gaarne voor eenc partijdige beoordee- 
       ling zou willen aanzien. wedervaren omtrent 
       het groote Panorama benam mij den lust om bet kleine 
       te gaan zien, waarvan dan ook bet algemeene gevoelen 
       der Engelfehen zelven mij weinig meer dan eene ma- 
       rionetvertooning, de beweging der beclden uitgezon- 
       derd, deed verwachten.
        1)e overdwarfing van miin eigen vaderlandsch gevoel 
       op vreemden bodem maakt mij mijnc terugkomst op 
                          Y 4                ei-

        676 VER GELIJKING TUSSCHEN HET LONDENSCHE
        eigen voorvaderlijken grond zoo veel te blijder, als de- 
        zelve juist in dat tijdperk is ingevallen, waarop de 
        kunstroem mijner natie zijnen hoogtijd viert te Amiter- 
        dam , bij de tentoonftelling der fchoonfte vruchten on- 
        zer Nederlandfche fchilderfcbool; welk feest eenen nieu- 
        wen Mister ontvangen heel door de fchier gelijktijdige 
        opening van eenen geheel nieuwen tempel dier kunst, 
        aan den vaderlandlchen heldenroem geheiligd. Die tempel 
        is het Panorama van den veldflag van Waterloo, zoo 
        als de Ileer MAAS 1:-A M P dien geordonneerd heeft, 
        aan wiens genie en industrie zich de bekwaamfte fchil- 
        ders van Anifterdain dienstvaardig getoond hebben. Van 
        dien tempel kwam mij bet gerucht reeds tegen bij mijne 
        landing op den vaderlandlchen grond. „ Daarin ziet 
        men, wat het Nederlandsch penfeel Vermag; daarin 
        ziet men, dat de Nederlandfche fchool Karen alouden 
        aard niet verloochent , die hare kunilenaars altijd tot 
        de waarachtige fchilders van de natuur vormde; daar 
        woont men als in eigen perlbon den veldllag bij, die 
        ons tot den alouden roem van eenen m A U It I T s heeft 
        teruggebragt ; daar is het, alsof men de hoop des vader- 
        lands met het bezwijken van den Prins van Oranje zel- 
        ve zag zinken: — maar daar is het ook, dat men de 
        waarheid gevoclt der woorden van den grooten A L Ex-
        A tt : „Die flag was wel de flag van het felloon ver- 
        bond ," wanneer men Britten en Necierlanclers en Pruifen 
        zamen ziet werken tot de overwinning, elk in de voile 
        waarde der groote aangelegenheid tiler medewerking tot 
        eene zoo zegerlike uitkonist ; bij dat Panorama is de Prins
        van Oranje zelf, met den Graaf VAN ItEEDE, den 
        Prins van Weimar en vele andere bevelhebBers van dien 
        dag , verltomd geweest over eene voorflelling , wier waar- 
        heid duidelijker (Jan de beste gefchiedenis fpreekt ; wier 
        kracht den ecoten heldenroem onzer braver, en vooral 
        dien van onzen Kroonprins, flouter verkondigt, dan 
        de fehoontle lofrede vermag." — Zoo was de lof, die 
        niij tegenkwain nit den mond van alien, die dit.fchoon 
        vertoog van kunst cR roan zelve gdzien, of van an-de-

               IN HET AMSTERDAMSCHE PANORAMA. 677
       ,deren, die hetzelve mogten befchouwen en bewonderen, had- 
       den hooren befchrijven: die zelfde tot' kan u in Vriesland 
       niet onbekend gebleven zijn, alhoewel er de couranten, elk- 
       ander cenvoudig nalchriivende, niers meer van vermeld heb- 
       ben, dan de zedige aankondiging der Amfterdamiche courant 
       zelve; want reeds velen onzer bijzondere landgenooten heb- 
       ben het bezocht, en zullen cr even min van gezwegen heb- 
       ben. — En ik zou dit getlicht onopgemerkt hebben getaten, 
       die over Amflerdain terug moest kceren , die mij hier zelfs 
       eenige dagen voor onze handelzaken moet ophouden! — Nu, 
       zoo iets zult gij niet in bet rijk der mogelijkheden kunnen 
       denken. Neen, mijn vriend ! ik zou er eene reis van Leeu- 
       warden naar Amfterdain 0131 hebben willen doen, en dank regt 
       hartelijk mijn good fortuin, hetgeen mijue terugkomst nu 
       juist bepaald heeft.
         Van de Tentoonftelling hebt gij reeds aanvankekijk berigt 
       gevonden in den Kunst- en Letterbode; en daarvan, om die 
       reden, niets meer, dan dat, in mijn oog, de kunst zich van 
       jaar tot jaar in rijkdom en in fchoonheid verheft; zoodat de 
       ltunfienaars van onzen tijd, die, even als de ouden, uit hun- 
       ne oogen de natuur heginnen te beichouwen, en zich 
       van alle ftijve gernanierdheid te ontdocn, eerlang onze oude 
       meesters al zeer nabij zullen komen , indien zelfs niet in 
       fommige opzigten overtreffen. Maar bet Panorama van M A A s- 
       it AMP, dat wit ik u befchrijven, en door die beichrijving 
       wil ik u zelven in flaat flellen om de vergelijking op te ma- 
       ken tusfchen het gelijkfoortig Engelfche kunstgewrocht, waar- 
       van bedillers het reeds eene kopij hebben durven noemen, 
       en dit echt vaderlandsch voorthrengfet van eenen Nederland- 
       fchen kop en Arnfterdateche kunst.
         De plants tegenover den tempel der Zanggodinnen, den 
       Hollandfchen Schouwburg, en de Hand op het geheel vrije 
       plein, als eene eenvoudige, dock altijd door hare gedaante 
       fraaije Rotoncie; bet flaauw toeloopend kegelvormig dak met 
       een fchoon gevleugeld heeld der overwinning, die, levens- 
       grootte, met den lauwerkrans praalt, met het fchild van Wa- 
       terloo pronkt, op het vertrapt gedrogt zegeviert, en de ken. 
       teekenen van verdediging, kracht en bekwaamheid vertoont; 
       de eerbiedwekkende ingang door een portieke van vier ko- 
       lommen: — at dit platicielijke en uiterlijke maakte tertlond 
       op mijnen geest den aangenaamflen indruk, en bereidde mij
                          Y Y 5              voor

        678       VERGELIJKING TUSSCHEN HET LONDENSCHE
        voor tot die !lemming van levendig gevoel, waarin men al- 
        leen regt doet aan ware verdienilen.
          Mijne hemming was geen haar re hoog voor het effect van 
        bet tooneel, hetwelk zich, na mijne inkomst door eenen don- 
        keren ingang, voor mijn oog opende. Slechts een oogen- 
        blik duurt de verbijstering van het kunstwerk , wanneer men 
        zich op den vollen dag zoo onmiddellijk uit het woelig ge- 
        ciruisch der hoofdilad binnen het afgefloten fchilderfluk be- 
        vindt; van oogenblik tot oogenblik wijkt het dock van voor 
        het oog, valt alles vlak onder den gezigteinder neder, rijzeu 
        overal de beelden en voorwerpen regtilandig op den grand, 
        verruimt' zich het veld der befchouwing, wordt de geheele 
        grond kennelijk, elke weg gemeenzaam, het ganfche land- 
        fchap, met al de oneffenheden van den grond, waarachtiger, 
        het gansch bedrijf duidelijker, de hand en working der flagor- 
        den onderfcheidener , de actie zelve aanfchouwelijker, , de hoofd-
        perfonen eigener, en de dierbare voorwerpen aangelegener, 
        tot dat, 11a weinige oogenblikken, men zich ter plaatfe zelve 
        op den Mont St. Jean meent te bevinden, en getuige te zijn 
        van de overwinning, wier hagchelijkheid huivering , wier vol- 
        komenheid zielevreugd verwekt. — Dit alles zou wel niet 
        mogelijk zijn, indien de echte kunst zich niet in hare kracht 
        had vertoond: eene kracht, die niet op verbijstering toelegt, 
        gelijk de tooneelfchilder, of met willekeurige effecten van 
        licht en bruin werkt, welke de oogen begoochelen, zonder 
        de waarbeid te zien; mar die eeniglijk ontleend is nit het 
        levendigst gevoel der waarheid, vereenigd met het gelukkigst 
        vermogen, om dezelve in beelden en kleuren te uiten.
           Aan dit vermogen, der Nederlandfche kunst zoo geheel 
        bijzonder eigen, zijn wij in dit Panorama die bewolkte , wa- 
        terachtige lucht verfchuldigd, welke de naderende avond 
        van eenen regenachtigen dag vertoont; de zon gaat achter 
        wolken onder tegenover eene regenbui, die met geduchte 
        flralen nederflort. Hoe geheel anders vertoonde zich daardoor 
        terflond bet dagen der voorwerpen, dan ik mij nit bet En- 
         gelsch Panorama herinner , wanr de ondergang der zon ver- 
         toond wordt door den haifronden bol van vuur aan den ge- 
         zigteinder, vanwaar harde flrepen van licht zich als een on- 
         derwetfche waa',jer verfpreiden en de onhebbelijkfle vertoo- 
         ning makes. — Misfchien zou doze trek alleen voor u, mij- 
         nen kunst,;evoelig;n vriend, genoeg zijn, otn u het verfchilder

                   EN HET AMSTERDAMSCHE PANORAMA.          679



         der kunstwaarde van beide deze gewrochten ten voordeele 

         van het Amflerdamfehe te doen berekenen. Maar hoe lang 

         mijn brief reeds is geworden, bet onderwerp is mij te be- 

         langrijk, om er niet meer van te zcggen.

           De werking van dit zacht en blozend licht over bet land- 

         fchap en bet Iandlchap zelf overtnigden mij van de juistheid 

         der aanmeriting, mij buitenslands meermalen voorgekomen, 

         dat de Nederhndfche fchilders, allerwegen voor befpieders 

         der natuur bekend, wanneer zij eens bunne kunst aan een 

         Panorama leenden, alle dergelijke voortbrengfelen van an- 

         dere natien zouden moeten overtreffen. E,) wie, denkt

         is bier de befpieder der natuur geweest? Niemand anders dart 

         de bekwame lancirchapichilder H A n s EN, die jaren achter- 


         een op de AmilerciamIche Tentoonfiellingen de algemeene 

         toejuiching heeft weggedragen.

           Ik had bevorens de befchrijving van den roemrilken veld- 

         flag van Woterloo," in dit Panorama voorgefleld, zoo als 

         M A As KAMP zelf die vd6r eenige dagen had in het licht 

         gegeven, oplettend gelezen, mij daarblj den platten grand
         van dit Panorama, met al de aanwijzingen der plaatfen, flan-den, werkingen en perfonen, eigen gemaakt, en was door de-
-





         ze iludie viDorbereid, opgewekt en in Nat gefleld, om het 

         ware genot te hebben van deze ganfehe fchildering. Hoe een- 

         voudig en la-qt die befchrijving zelvc zijn mag, moot ik op- 

         regt betuigen, dat zij mij reeds een duidelijker denkbeeld 

         van het beloop des ganfchen gedenkwaardigen dap, met al 

         deszelfs kanswisfelingen niet alleen, maar met de oorzaken 

         daarvan tevens, en van het nitmuntend beleid des grooten 

         veldheers WELLINGTON, heeft gegeven, dan mij, ik zegge 

         niet uit eigene lectuur van de onderfcheidene legerberigten 

         en rapporten, maar zelfs nit het voortreffelijkfte werk daar- 

         over was geworden. Ilt verflond en zag in mijne verbeel- 

         ding toen reeds fines, en vond mij opgetogen door het bljjk- 

         baar en hoogst belangrijk aandeel, hetwelk nict alleen onzen 

         dierbaren Kroonprins, maar onzen vaderlandfchen troepen te- 

         yens, aan den flag en de overwinning toeltwam ; hetgeen dan 

         ook een naanyvkeurige float en verdeeling van bet vereenigd 

         loges order den llertog van WEL L I N G T O N op den 18den 

         Anti, achter deze befcbrijving gevoegd, van yell deed in 

         het oog vallen, ter logenflraffing van den Engelschman, die, 

         gelijk ik u fchreef, in zijne formation of ibe Britisb force 


                                                           un-

         VERGELUEING TLnSCHEN HET LONDENSCHE

    under the command of the Duke Of WELLINGTON, behalve 
    den perfoon des Prinfen van Oranje, volflrekt geene vader- 
    landfche benden of bevelbebbers noemt. Ik behoefde alzoo 
    niets te vragen bij mijne befchouwing van de voorfleIling 
    zelve van den flag ; ik behoefde zelfs niet te zoeken naar de 
    voorwerpen, die mij het belangrijkst moesten voorkomen; ik 
    zag terflond hetzelfde terrein, welk ik reeds kende uit het 
    Panorama van Londen, dezelfde rigting der wederzijdfche 
    flagorden: maar daarin teveus al, wat ik in de befchrijving 
    van BIAASK A M P had gelezen. Ilt zag den opperveldheer 
    omgeven door eenen flaf, veel talrijker dan ik aldaar gezien 
    bad, en dat wel door perfonen, wier namen niet flechts wor- 
    den opgenoemd in de verklaring, maar wier gelaat zelfs, vol. 
    gens geloofwaardig berigt, kennelijk is. 1k ontflelde bij de 
    groep, waarin de Prins van Oranje werd gewond, en aan- 
    fchouwde er het meesterfluk van ODEVAERE in, hetgeen 
    gij gezien hebt, maar omgeven door de waarheid, en niet 
    door de verbeelding alleen van den kunftenaar. Ik herkende 
    Met flechts de monteringen van vele korpfen, maar vond in 
    die, welke wij door onze eigene leverancien zoo volkomen 
    kennen, de uiterfle naanwkeurigheid, zoo als een HODGES 
    die gebruikt heeft bij de beerlijke afbeeldingen, waarmede 
    hij de tegenwoordigc Tentoonflelling heeft opgeluisterd. 
    Len Lord u x B RIDGE en een Kolonel BOREEL fchitterden 
    in de kostbaarheid hunner gouden en zilveren op rood en 
    blaauw afftekende monteringen, waarvan niet eeue Ins, niet 
    Ben knoop, Met ddrie franje overgeflagen en elk ding keurig 
    gefchilderd was , zonder let beuzelachtigs in de kunst te ver- 
    toonen , of le: ftijfs in de bonding voort te brengen: peen , 
    waarlijk in beide, even als in alle de ruiters op den ,ganfchen     voorgrond , is Mies Ieven, losheid, vuur, vericheidenheid, 
    voorgrond , is Mies Ieven, losheid, vuur, vericheidenheid, 
    gang en drift, zoo als de verbeelding van- den rijkstbegaafden 
    dichter eenen flag bezingt. Het is ook MORITZ, die dit al- 
    les zoodanig heeft voorgefteld, dat het twijfelachtig is, of 
    's mans genie nicer te bewouderen zij dan zijn penfeel, 
    maar het volkomen zeker is, dat zijn cafereel de tegen- 
    woordige kunst van geheel Europa veilig uit kan dagen, om 
    hem hierin , Met te overtreffen, maar op zijde te komen. 
    Do flagurden zelve, de gevechten , daarin voorvallende, de 
    ganiche zoo beian;rijite tweede grond , met den rook, die 
     danruit opgaat, zijn bet min uitvoerig, maar niet min fpre- 
     kend en all.:rwegen gelukkig en krachtig zamenwerkend 
                                ge*

                EN MET AMSTERDAMSCRE PANORAMA. 611
        geheel van eenen KAMPHUIZEN wiens bekWaamhe- 
        den, om al zulke voorfiellingen te maken, zijnen perfoon 
        het allereerst aanbevalen. Mij zijn nog al meer kunflenaars 
       genoemd, die de hand gehad hebben aan dit werk , hetwelk 
       ik zoo wel een monument voor onzen kunstroem, als voor 
        onzen heldenroem durf noemen.
         Die ware heldenroem verdringt intusfchen geenen edelen 
        deelgenoot. Gelijk de Generaals LANCY, FITZGERALD, 
       PONSOMBY, PICTON, VIVIAN in vollen Iuister pralen, 
       zoo fchittert ook de dapperheid der Engelfche eardes, en 
        dingt met onze kavallerie om den bloedigen Iauwerkrans : maar 
       ook de Hanoveranen en de Brunswijkers en de Pruifen flaan 
       alien op hunne plaats, en zien zich volkomen regt gedaan; 
       zoodat ik mij geenszins kon verwonderen over de uitfleken- 
       de voldaanheid, wnarmede, terwijl ik in het Panorama mij 
       beyond, eenige vreemdelingen, die ik Engclsch en Hoog- 
       duitsch hoorde fpreken, de ganfche voorflelling toejuichten. 
       Hoe gaarne had ik u, mijn waarde, bij mij gehad, om
       uwe oogen te lezen het warm gevoel van uw vaderlandmin- 
       n end en kunstlievend hart; en hoe fmart het mij , dat ilf 
       daarvan weiligt geen getuige zal kunnen zijn, wanneer gij, 
       mijne tehuiskomst, er eerie reis om maakt. Ja, het iluk if 
       waardig, (lac men er honderd uren ver om reist ; en ik boucle 
       mij verzekerd, dat dit zelfde Panorama eene der merkwaar 
       digheden geacht zal Nv or ci en , waarom vreemdelingen zoo we 
       als landgenooten Amflerdam zullen komen bezoeken. Amfler- 
       dam zelve achtc ik aan haren burger, den ijverigeu en kunst- 
       rijken M A A S K A M P, verpligt, wiens vernuft de za nenflel- 
       ling ontwdrpen , wiens loffelijke eerzucht er nacht en dal- 
       :tan gearbeid, wiens edelmoedigheid er de voortreffelijkfL 
       kunflenaars roe vereenigd, wiens onafgematte jiver er alles op 
       onderzocht en doen onderzoeken, wiens rustelooze zorg her 
       geheel in eenen verbazend korten tijcl tot (land gebragt heeft, 
       en die zich daarom ook regt gedaan ziet door de achtbare 
       Regering der flail, welke hem in menigen opzigte to gemoet 
       is gekomen, begunfligd door de bemoediging van zijne Ma- 
       jesteit den Ironing, en boven ales goedgekeurd door den Prins 
       van Oranje zelven, die bet geheel bewonderd heeft. Gaarne 
       zonden hem de Generaals en Opperofficieren, die onze troe- 
       pen aanvoerden, eigenhandige ophelderingen van hunnen ei- 
       gen fland en werking toe; en even gereedelijk hebben zij er-
                                             kend ,

                    VERGELIJKING VAN TWEE PANORAMA'S.

         ketd, dat hij daarvan het zorgvuldigst en verflandigst gebrnik 
         heeft gemaakt. — Een ander loon Van zijnen arbekI zal hem 
         voorzeker de algemeene goedkeuring verfchaffen, hetwelk 
         hem zijne ontzettende onkosten niet flechts rijkelijk moot 
         vergoeden, maar hem tevens in ftaat houden, om, door eene 
         volijverige aaawencling tier krachten, Welke onze kunflenaars 
         te zijnen dienfte gereed. hebben , bij voortduring mede to 
         werken tot den kunstroem van Nederland. — Indien gij denkt, 
         dat hiertoe de genieentnaking van dezen brief zou kunnen 
         medewerken, lees dien dan niet flechts aan onze vrienden 
         voor, die fpoedig zeif hoop weder te zien; maar zend hem 
         dan flan eenen of anderen Redacteur onzer tijdfcbriften, van 
         wiens be!angllelling in kunften zoo wel als Ietteren gij de can- 
         neming en inlasfching in zijn maandwerk zult kunnen ver- 
         wachten. (*)


                     DE EUNST VAN RIJKWORDEN. 

                        (Vervolg, en flat van bl. 641.)

        Als eon dente verrijkingsmiddel beveelt zich van zelve het 
         bedrog aan, of de kunst, door de meerderheid van ons ver- 
        fland eon ander tot ons voordeel te bedriegen, en hem de 
        huig te ligten.
          Deze kunst onderfcheidt zich van den diefftal voornamelijk 
        daardoor, ?at tot dezelve eene grootere beliendigheid des 
        verflands dan tier vingeren vereischt worth. Derzelver werk- 
        kring is zoo uitgebreid, en de foorten zoo verfchillend en 
        ontelbaar, dat wij ons vergenoegen moeten met flechts eeni- 
        ge hooldfoorten van dezelve toe to lichten, welke voorname- 
        lijk in gebruik zijn. Daartoe behoort bovenal het hazard- 
        fpel, of de *aerdigheid, door eene gepaste aanwending of dear- 
        felling van het toeval, het geld uit de zakken van anderen in 
        de onzen to lokkeu. Dit is een zoo eerzaam middel om tot 
        rijkdotn te geraken, dat hoogen en lagen zich van hetzelve 
        met good gevoig bedienen; ja zelfs dezulken, die de zooge- 
        naamde dieven vlakuit vcroordeelen, maken er.dikwijls Beenge-

          (49 Wij ache ons aan den geberden Zender zeer verpligt, en blijven
        ens Maandwelk in zijne en zijns Vriends begunfliging aanbeveler. 
                                                         REDACT.,

               DE KUNST VAN RIJRWORDEN. 683
      geweten van, bun op deze wijze eene vlieg of te vangen, en 
      de verdienfle te befnoeijen. De meesters in deze kunst noemt 
      men valfche fpelers. Doch inderdaad zijn zij van de opreg- 
      ten flechts daarin verfchillend , dat zij het coeval zelven aan- 
      voeren , of, gelijk bet de vernuftige R x c c A u'r DE LA MAR- 
      L IN IERE, in den geest zijner Iandslieden , de zinrijkfle en 
      verlichttle mule, noemt: bet geluk verbeteren en als tot zijn' 
      dienaar maken; terwijl de brekeheenen in de kunst zich door 
      betzelvc laten bebeorfchen, en bet lot aller brelzebeenen ver- 
      dienen, door de meesters overtrolfen en van het voordeel be- 
      road to worden. l3lijkbaar ware bet ook geheel verkeerd en 
      onnoozel, dat men de eenvoudigen tegen de fchranderen zou 
      willen in befcherming nemen. Wanneer een gezellchap zich 
      om te •lpetei»locl,rzet , dan gnat bet een flilzwijgend verdrag
         om te beproeven, wie den ander door behendigheid dcs 
      verflands de loef zal affleken. Verliest iemand op deze \vijze 
      tints en hot': habeat filn! Vie willens in het water loopt, 
      verwondere zich niet, wanneer hij daarin omkomt.
       Als een twcede zijtak der bovengeinelde kunst zijn de be- 
      k^?ibbelingen en ontrreenuliagen van allertei foort te beichor- 
      wen. Zij, die openbare kasfen belltuen, maken dikwjls een 
      zeer vruchtbaar gebruile van dit verrijkingsmiddel. Vie zich 
      cnarrnede wit bezig honden, doer zeer wel , wanneer 111 die- 
      genen , welke aangerteld zijn om de coutrOle over hem te 
      houden, op eerie. gepaste wijze aan bet gewin laat deelne- 
      men, en hun met eonig afval daarvan den mond flopt. Agio• 
      rage en uitleening der openbare Belden voor eigenc rebening 
      21.in gewone knestgrepen zoodaniger fpeculanten. Doch , wil- 
      len zij bet handwerk in bet groot drijve.1, zoo pan zij met 
      de gehecle kas door. Alsdan, evenwel, moeten zij de voor- 
      zigtigheid gebruiken , terflond na de ontvlue,ting, een nude- 
      ren rob aan te trekken, en den tot hiertoe gedragenen aan een' 
      of anderen eerlijiten keret te Ichenken, opdat de aanIchrij- 
      ving niet op hen, naar op den eerlijken keret pasfe, door 
      wiens gevangenneming en overbrenging zij de nafporingen der 
      fpionnen onrgnan, en tijd winnen, zich en bunnen fchat naar 
      ihnerik3 of bet voorgebergte de goede Hoop in zekerheid 
      te brengen.
       Een derde verrijkingsmiddel van deze foort is bet bank• 
      f.set&en of accord.ren; de kunst, namelijk, em, door ver- 
      ;ooning van geruineerd vermogen, zijne fchuldeifchers tot
                                        et

             DE =Nal' VAN ItIJKIVORDEN.
     eene zachte behandeling te bewegen, om daarna wederoni 
     met te meer glans te kunnen optreden.
      jUSTIls?IANUS en andere groote wetgevers hebben het 
     bankroet wel niet onder de moil acquirendi aangehaald. 
     Doch, wie menigen bankroetier, in zijn' met vier Izabelle- 
     hengften befpannen prachtigen wagen , zijne verhongerde 
     en met lompen gedekte crediteuren ziet voorbijrijden, die 
     overtuigt zich ligt van de gaping in onze wetboeken. 
     Hoe zal men zich ook de verfchijning eens mans, die onlangs 
     nog met een afgefleten rok rondliep, en in Wiens huis men 
     niets dan een paar gebrokene drieflallen en een flroolegervond, 
     maar die nu in het rijkfle gewaad ter wereld, naast eene 
     met briljanten verfierde favorite, naar zijn zomerverblijf rijdt,     en daar de champagne bij firoomen vloeijen laat, anders ver- 
     en daar de champagne bij firoomen vloeijen laat, anders ver- 
     klaren, dan door een gelukkig bankroet? Doch, willen wij 
     van dit verrijkingsmiddel gcbruikmaken, dan moeten wij het 
     slim overleggen. Ik vooronderilel , dat ons door belang- 
     rijke aankoopen van geaccrediteerde waren geborgen heb- 
     ben, doch nu door onze felpildeirchers gedrongen worden. 
     Wij laten hierop onzen voorraad, zoo hij nog tier tegen geld 
     mogt zijn verwisfeld , benevens alle onze kostbaarlieden, livi,-      geraden en baar geld, van tijd tot tijd, order befchutting 
     geraden en baar geld, van tijd tot tijd, order befchutting 
     van den nacht, bij een' of anderen dienstvaardigen vriend in 
     bewaring brengen, en houden flechts zoo veel gelds terug, 
     als gevorderd words, om de regterhand der Justitie, te we- 
     ten die des Executeurs, te verzilveren, ingevalle hij misichien 
     onze geheime praktijken op het fpoor mogt g„ekomen zijn. 
     Eene pligtfchuldige aankondiging dezes infchikkelijken mans, 
     dat er geen voorwerp tot onderpand bii ons te vinden is, 
     gepaard met den poveren tooi , in welken wij op firaat ver- 
     fchijnen , ontflaat ons van de regterlijke vervolging, item 
     onze fchuldeifchers tot barmllartigheid , en maakt hen gereed 
     om met ons tegen zekere procenten een vergelijk te treffen, 
     of wel hunne vordering gehecleral te laten varen. Zijn wij 
     erst zoo ver, dan hebben wij gewonnen fpel, verfchijnen 
     langzamerhand weer op de beurs, doen nieuwe zaken, en 
     loeren op het gunftig oogenblik, am ons vermogen door een' 
     foortgelijken kunstgreep te kunnen verdubbelen. Op deze wij- 
     ze redden wij te gelijk onzen goeden naam, en zijn in lint, 
     ons bedrijf op onze eigene woonplaats met den fchijn eens 
     eerlijken mans voort te zetten. Doch, is ons de zoogenoern-
                                 de

                       DE KUNST VAN RIJKWORDEN.            685
            goede naam onverfchillig, en denken wij als Dioo E N E s: 
         Laten ze mij maar fchelden, kloppen en aan de halt zetten, 
         wanneer ik er flechts niet bij ben, — zoo doen wij beter, 
         ons met ons ganfche vermogen nit de voeten te maken , en 
         onzen fchuldeilchers bet ledige nest te laten.
           Een vierde verrijkingsmiddel van deze foort is de woeker, 
         of de kunst om door de magnetifche kracht van eenen daal- 
         der tien anderen nit den zak te praktifercn.
           Er zijn, namelijk, oogenblikken in bet menfchelijk leven, 
         (en de Hemel (pare ons de droevige ondervinding!) dat het 
         geld zulk eerie tooverkracht oefent, dat wij , om tot deszelfs 
         bezit te geraken , huis , hof, vrouw en kind, ja, zoo het er 
         op aankwain, lijf, eere en zaligheid zouden verpanden. Zuiite 
         oogenblikken weten fcbrandere fpeculanten te gebruiken, daar 
         zij door den kink eeniger good- en zilver- mtmten dermate 
         onze ooren weten te kittelen, dat wij bereid zijn, in plants 
         van honderd, duizend te fchrijven, en huis en hof te pand 
         te zetten. Inderdand maakt het gezigt der blinkende Cycle 
         ons dikwijls zoo blind ointrent ous wany voordeel, dnt het 
         ons ligtelijlt gaan kan als dice .c:rlijken boer, die van eenen 
         flaatsburger der IsraCilitirche volltplanting eenen daalder leen- 
         de voor den jaar, daarvan eerie fehuldbekentenis liet opma- 
         ken, zijn' rok te pande gaf, en zich teffens bet welgevallen, 
         dat de Israatifche flaatsburger denzeVen daalder, als voor- 
         fchot op de toekomend tienjarige renter, terugnam; zoodat 
         de eerlijke boer eigenlijk niets ontvangen, en echter eene 
         fchuldbekentenis gepasfeerd, en bovendien rok nit de 
         handen gegeven had. 1k vrang: wie is h:er te veroordeelen? 
         De boer, die met opcne ooren niet zag, of de Ond- testa-

         mentelijke gefoofenoot, die zich cieszelfs ciomheid ten nit-te maakte? Men evil den woeicernar zwart maken, en hem in         de cathegorie der bedriegers plaatfen; doch met wat regt, 
         de cathegorie der bedriegers plaatfen; doch met wat regt, 
         weer ik Met. Wie kan opregter en opener te werk gam dan 
         hij? „ I-Iier," zegt hij, „ hebt gij de verlangde is rijksdaal- 
         ders; maar zet u, en fchrijf 50!" Heeft bier misleiding, be- 
         drog plaats? In geenen deele! Wanneer ik eenen zienden 
        zeide, dat zwart wit is, wie zou dan zelfs beweren, dat ik 
         hem wat wijsgemaakt heb? — Daarom is dan ook, met de toe- 
        nemende verlichting, de woeker dermate tot aanzien en eere 
         geraakt, dat zelfs aanzienlijke lieden zich niet fchamen, den- 
        zelven als een voordeelig bedrijf te befchouwen, en dat wij
          MENGELIV. 1816. NO. 14.         Z z              de

                        DE KUNST VAN RIJEWORDEN.
        de uitdrultkiug: onze lieden, thans met gelijk regt op de be-
        lijders van het Christendom kunnen toepasfen.
          Eene dergelijke praktijk is de efecten-negotie , of de han-
        del in figatspapieren.
          Hier heeft het genie en de vindingskracht des meesters 
        een wijd veld: want alles hangt bier deels aan de bereke- 
        ning van flaatkundige conjunctien en conflellatien, deels aan
        de kunst van misleiden. In het eerfie geval moet men in 
        Nat zjn, de mannen, die aan de groote Pharo- bank der 
        itaatsaangelegenheden zitten, in de kaart te kijken, doordien
        van hun kaartmengen het rijzen en dalen des politieken baro- 
        meters, en dus ook der flaatspapieren, afhangt. Doch, daar 
        maar al te diltwijls bet toeval de groote bankhouder is, cite
        de kaarten meleert, zoo is gewoonlijk deze berekening cen 
        misselijk ding, en wij gaan dus zekerder, wanneer wij zelven 
        der flaatkunde voorarbeiden, dat is te zeggen, wanneer wij 
        door welverzonnene berigten en uitgeftrooide geruchten van 
        gewonnene of verlorene veldflagen, van geflotene verbonden 
        of argebrokene onderhandelingen, enz. op het flijgen of zak- 
        ken der flaatspapieren zoeken te werken, naardat het eenc of 
        het andere tot oils voordeel gedijt. Witten wij de misleiding
        verflerken, dan moeten wij het ve"rdichte berigt door zoo 
        even ontvangene brieven en depeches nit Louden, Pariji, 
        hVeenen of Petersburg nog eenen grooteren fchijn van waar- 
        held zoeken te geven , of een' of anderen handelsvriend, die 
        in bet geheim is, zoo even met extrapost van deze of gene 
        groote plants aankomen, en door hem het berigt bevestigen 
        laten.
          Ms een zeer werkzaam verrijkingsmiddel is ook bet leve- 
        rings- of verzorgings - wezen te befchouwen , of, juister ge-
        fproken, het Met leverings- en zelfverzorgings- wezen. Reeds 
        FIEDIRIK DE GROOTE duidde eenen verarmden leveran- 
        cier, die eigenlijk tot de ongeloofelijke verfchijnfelen be- 
        hoort, met den naain cells bekenden diers aan, hetwelk te 
        voemen de eerbied mij belet, daar hij aan de kribbe geflaan 
        had, zonder te vreten. En inderdaad, zoo ik door den Ko- 
        ning van Egypte opgvoepen ware, om zijnen droom van de 
        zeven vette en zeven magere koeijen nit te leggen, ik zou 
        hem geantwoord hebben: Groote PHARA o! de zeven vette 
        koeijen zijn de leveranciers uwer armee; de zeven magere, 
        die door dezelven opgevreten werden, ziju uwe foldaten en on-

               DE ICUNST VAN RTJXWORDENa 687

      Olderdanen. (s) — Wie bij dit bedrijf, of liever misdrijf, 
      fortuin wil maken, die meet zich als den voogd der armee 
      befchouwen. Gelijk een wakker voogd zijne aanbevolenen 
      nu en dan door vasten in de deugd der =bonding oefent, 
      200 meet ook hij zijne pleegkinderen , de foldaten, de fcboot 
      der ontbering doen doorgaan, en zoo tot ware foldaten op. 
      leiden; doch intusfehen niet nalaten, hun de vastendagen als 
      etensdagen aan te rekenen, of te verrekenen, gelijk de Prac- 
      sici het zeer zinrijk en tretiend noemen. Met edn woord, hij 
      snoet het daarop toeleggen, dat hij eene krijgs - hongerfehool 
      oprigte, in den fmaak der Chinefche, van welke LICHT EN, 
      33ERG fpreekt , om den man te gelijken, die dengenen , wel- 
      ke hem om een brood bad, een' fteen aanreikte, als waardoor 
      veer gepastelijk een leverancier is te veranan.
       Eindelijk was bet bier nog de plaats, aan fpionn;-en en 
      kndrerraderij re gedenken.
       Dan, daar de ondervinding leert, dat zelfs de meesters iit 
      dit bedrijf rich ten aanzien des geboopten loons plegn to 
      verrekenen, oindat diegene, welke zich van hen bedient, zel- 
      den geheugen voor hunne dienften beeft, maar dezelven veel- 
      eer, van wege hun gevaarliik talent, iia gemaakt gebruik, van 
      zich te verwijderen zoekt, zoo willen wij elken goeden 
      Christen, die zijnen pals en zijne zaligheid lielheeft, in al- 
      ien ernst hetzelve ontraden.
       En hiermede, mijne Fleeren, hob ik de voornaturifte kunst- 
      grcpen en praktijkcn toegelicht, van welke fchrandere lieden 
      rich bedienen om tot rijkdom te geraken, in zoo verre , name- 
      lijk , derzeiver tewerldielling met gevaar van lijf, leven , goed 
      en eere verbonden is. Er beftaan wel nog cone menigte an- 
      deren, die tot deze rubriek behooren; maar alien toe te lich- 
      ten, zou ons in een te wijd veld voeren. Laten wij, der- 
      halve , thans tot de gevaarlooze verrijkingsmidtielen over- 
      gaan.
       Dezen verdeel ik in zulken, die tegen bijzondere perfonen, 
      en in zulken, die tegen het publiek gerigt zijn, al naardat 
      Nvij, namelijk , op het vennogen Bens bijzonderen perfoons , 
      of op dat des geheelen publieks, de oogen flaan.
       Onder de eerften verdient de erfkruiperij eene bijzonderC 
      vermelding. Wij bedoelen daarmede de kunst, om, door

       CID jammer, dat des Schriivers bijbelkennis bier eon welnig falai 11,. 
                      Z z

    632     DT: KUNST TIN RIJKWORDEN.

    allerlei bogten en wendingen, zoodanig in de gnnst eenes 
     ken en gebrekkelijken perIbons te kruipen, dat hij of zij ons 
     tot erfgenaam maakt.
      Deze kunst vooronderilelt alzoo, behalve eene groote gave 
     om zich mooi voor ce doen, eerie niet min groote volfian- 
     digheid en geduld, en danrcnboven grondige kennis van den 
     Incusch in he: algemeen, benevens bljzondere kennis van de 
     zwakke zijden des perfoons, tegen welken onze plans gerigt 
     zijn. Wij mocten, derhalve, zijne luirnen , gebreken, behoef- 
     ten , neigingen en begeercen tot bet voorwerp onzer ijverigfte 
     beoefening maken. Inzonderheid vallen °tide lieden, wanneer 
     zij den beenderman met den zandlooper en de zeisfen voor zich 
     zien, zeer ligt in eerie vrome verlegenheid, waarvan voor 
     flimme lieden eon wonderbaar gebruik is to maken. Bejoarde 
     juffers, of zoogonnaintio oude vrijsters, hebben veelal zwak 
     voor kitten, honden, open, popegaaijen en dergelijke dieren; 
     waarom men zich wachten moet om het met deze gunflelin- 
     gen te verkerven, moor veelecr trachten, door een voorko- 
     mend gedrag jegens dczelveu, ons den weg tot het hart van 
     derzelver meosteresfe te banen. Somtijds ook zijn jeugdige 
     vlanimen in float, de ijskorst van een oud harte te doen
     ten: men late bet dan aan teedere blikken, zuchten en lief- 
     debetuigingen niet ontbreiten. Met an woord, men late 
     Been' kunstgrecp onbeproefd, om zich regelmatig in de guest 
     der bedoeldc peril:Ion, en door deze in hare nalatenfchap, in 
     te dringen.
      Daar het ook niet zelden bet geval is , dat ons bij zulke 
     fpeculatien natuurlijke erven of andcre perfonen in den weg 
     Nan, die aanfpraak op de rijke erfenis zouden kunnen ma- 
     ken, zoo moeten wij er op bedacht zijn, dezen door allerlci 
     flimme knniten der intrigue en kabaal uit de guest der bear- 
     beide perfonen te dringen, en op deze wijze ruimbaan te 
     maken.
      Dit zijn echter flechts wenken. Wie met den nacuurlijken 
     aanleg tot erfltruiper uitgernst is, dien zullen zij genoeg zijn.
      Een ander even zoo belangrijk middel van deze foort is 
     bet betrowven , of de fPeculatie op een rijk huwelijk.
      In het algemeen geldt bier hetzelfde, wit bij her evenge- 
     melde is gezegd, flechts met dit verfchil, dot het er bier 
     dikwijls op aankorit, de gave der veinzerij door uitwendige, 
     de zinnen ftreelende te laulp te komen.
                                 Want

                 DIE KUNST VAN IIIJKWORDEN. a9
       Want in het veld der liefde zegepraalt war al te dikwijls 
       eenvoudigheid, met fchoonheid gepnard, over de fijnile ma- 
       chinatien, des verftands. Een verflandig man laat zich,
       ter, door een enkel blaauwtje niet affehrikken, zijn voorne. 
       men te vervolgcn. ZeIfs een fleenen hart worth door volflan- 
       digheid vermurwd; en even als wij eenen indringenden krul- 
       hond, dien wij tienmaal van ons geflooten hebben, en die 
       voor de elfde keer kruipend, kwispelfiaartend en handenlikkend 
       terugkeert, eincielijk in genade de hand reiken, zoo wed ik 
       tien tegen den , dat ook eindelijk hart en hand van de vrijs- 
       ter dengenen ten decl worden , die zich doot herhanlde nit- 
       vallen niet laat affchrikken, den meermalen afgeflagen florin te 
       vernieuweu. Immers bet vrouwelijk hart is zeer tot tiled:- 
       lijden geflemd, en weten wij (lit op onze zijde te breugen, 
       zoo geeft zich de kommandanc ten laatiIe op discretie over.
        En aldus verklaar ik mij bet verfchijnfel, dat dikwijls de 
       fchoonfle vrouwen ann de leelijkfle mannen hare hand fcben- 
       ken. Of is het welligt vrouwelijke berekening, die de fchoon- 
       beid door de tegenwerking met ieelijkbeid nog meer zoekt 
       te verbeffen? Ik wage het niet, hierover te beflisfen.
        Dikwijls ook flaat de flijfhoofdigheid van eigenzinnige Va. 
       tiers , moeders of voogden den huwelijksipeculant in den, 
       weg. In zulke gevallen weten zich handige lieden danrdoor 
       te redden, dat zij bet voorwerp hunner aanzoeken in een' 
       zoodanigen toefland zoeken te verplaatfen, als den weder- 
       firevigen oude tot bet geven des jawoords geneigd maakt. 
       Practica est multiplex.
        In het veld der liefde doorkruifen elkander nog wel ontal. 
       lijke hoofd- en bijwegen, om tot rijkdom te geraken; dock 
       vele van dezelven zijn al te flijkerig, dan dat ik het wage, 
       mijne geeerde hoorders dczelven Tangs te voeren. Slechts 
       twee wil ik nog kortelijk gedanken, op welke vele zooge- 
       naamde honnette lieden voor pleizicr wandelen. Zij heeten 
      koppelatij en lutwelljksmakelarij. Met name is de eerfte als 
       een middel aan te prijzen, niet alleen om rijk te worden, 
       maar ook om tot een voordeelig ambt of tot eene j'ine-cura- 
      plaats te geraken, bijzonder wauneer men niet te vies is, 
      om bet voorwerp eener aanzieulijke belustheid, door priester- 
      lijlte vereeniging, weer tot cere, of liever tot nog grootere 
      oneere, te brengen.
        Laten wij uu eincielijk die kunstgrepen vermelcien, welke 
                         z 3                er

        690              DE KUNST VAN RUKWORDM

         er op berekend zijn, ons met het geld van het publiek 
         verrij ken.
           Hier kan men met regt zeggen: zij heeten legio. leder 
         koopman, ieder handwerker, leder kunftenaar, ieder profes. 
         for, advocaat en arts doelt immers op de beurs van het pu- 
         Wick. Doch van hen kan hier flechts in zoo verre gefpro. 
         ken worden, als het er op aankomt, de bijzondere kunstgre- 
         pen toe te lichten, van welke zich velen dezer heeren met 
         goed gevolg bedienen, om hun bedrijf of hunne kunst eene 
         ruimere vIngt te verfchaffen. Deze praktijken behoeft wet 
         iliegene nict, welke als kunftenaar door genie en vlijt, als 
         profesfor door geleerdheid, als arts en advocaat door prakti- 
         kale kennis, als koopman door fpeculatie en industrie, als 
         handwerksman door vlijt en fpaarzaamheid weet voort te ko- 
         men. Dan, dergelijke eigenfchappen zijn eens ieders zaak 
         niet. Genie is een gefchenk des hernels, dat men zich zelk` 
         niet geven kan; arbeid, vlijt en ftudie, wederom, vorderen 
         infpauning van ligchaam en geest, en voeren flechts langzaant 
         mar het doel, zoodat diegenen, welke den rijkdom op de- 
         zen weg zoeken, dikwijls, wegens den velen arbeid, moeite 
         en tijd, het 'even zelve verliczen, zonder tot het doel ge- 
         Taakt te zijn. De ondervinding leert zekerlijk wel, dat
         den, die een' penningshandel met zwavelflokken begonnen, 
         het eindelijk, door ijzeren kunstvlijt en zelfverloochening, 
         zoo ver bragten, dat zij in de grootfle handeiplaatfen kanto- 
         ren hidden, en door het uitgebreid debiet hunner zwavel- 
         field:en een ontzaggelijk vcrmogen te zamen hoopten. DocIt 
         het is in geenen deele mijn oogmerk, de flakkewegen en 
         doornepaden aan te wijzen, die tot rijkdom voeren. Dan 
          toch had ik mijne !reorders flechts toe te roepen: „ Arbeidt 
         en v:aaltt! zweet en ontbeertl opdat gij op her einde uwer 
         dagen zwelgen, en de handen in den fchoot leggen, of uwe 
          lagchende erfgennmen ceu groot vermogen nalaten kunt." Mijn 
          thew is veelecr, , te toonen, hoe men de doornepaden ont- 
          wijkt, en tangs den gemakkelijkften weg tot rijkdom geraakt.
              merk , derhalve, aan, dat fchrandere lieden zeltere kunst-
          grepen bedacht hebben, waardoor zij het gebrek aan boven. 
          gcmeide eigenfchappen vergoeden.
            Deze kunstgrepen iaten zich tot den algemeenert regel bren4 
          genr. „ Luid de klok! maak gefchreeuw en 'opzien! wek 
          P',fritwsgierigkeid, es vlei den rijdgeest en de mode!"Want 
                                                                   het

                DE KUNST VAN RIJNIVORDEN. 691

      het opzien makende en nieuwe heeft eene zoo aantrekkende 
      kracbt, dat men daarbij het betere, nuttigere en fchoonere 
      over het hoofd ziec, wanneer dit noch in het oog vallend, 
      noch nieuw is. Dezen.regel volgt daarom ieder fuijder, die 
      op zijn uithangbcrd, in den vorm Vail ichild, met ellenlange 
      gouden letteren verkondigt, dat de Parijfc7le kleedermaker of 
      kostuumkunflenaar N. N. hier zijne werkplaats heeft; iedcr 
      kapper, die zich eenen haarkuntlenaar, or artiste pour la cou- 
      pure des cheveux , noemt; ieder erdinarishouder, die zijne 
      .gaarkenken .in eene restauration verdoopt; ieder vischboer, 
      die zijnen nieuwen haring of' gerookten zalm in de courant 
      aanprijst; ieder itraatjongen, die zijne nieuwe extra- tijding 
      met gillende Item uitfchreeuwt; ieder hoelnandelaar, die met 
      rcusachtige letteren vitbaznint , dat dit of dat gefcbrift bij 
      hem is uitgekornen; ieder lchrijvcr, die door eenen of ande- 
      ren brommenden of pralenden titel, ais vuurbrand, donderkloo,. 
      ten, bluscflemmer, belfChe 'leen, blikifonlchicht , Europisch 
      volksverbond, enz. opzien te verwekken, of in eene nameloo- 
      ze zelfkritielt cc bewijzen zoekt, dat hij ons gaarne tot zich 
      verheffen zoo, zoo er flechts zalf aan ons te flrijken ware; 
      ieder arts, die, aan het bed zijns doodgeklisteerden, patients, 
      met HippOCratirChe wijsheid doCeert , dat DEN AT US metha- 
      dice van de wereld gefcheiden is; ieder regtsgeleerde, die in 
      zijne deductie een korreltje pandektenvernuft uit een ftroo- 
      magaziju van citatien perst , om te toonen , dat zijne partij 
      een weetniet is; iedere 11 ETAERE, eindelijk, die hare naaitt- 
      heid ten coon draagt, om haar publiek tot zich te lokken.
       Van dezelfde waarheid is ieder profesfor doordrongen die 
      door ingevlochteue zetten en kluchten de lachlustige linden- 
      ten aan zijne katheder te boeijen zoekc. Overeenkomaig met 
      dezelve, houdt eon ander eene voorlezing over de fchedel- 
      leer, dewijt hij vooruitziet, dat iedereen' de nieuwsgierig- 
      heid kwellen zal, om ce weten, of hij inet een vosfen- of 
      ezels-orgaan begaafd Een derde beefs mimifche vertoo-. 
      ningen, omdat iedereen begeerig is, Godinnen en mutters 
      door eene kunflenares afgebeeld te zieu, die toch zoo men- 
      fchelijk is. Nog anderen kondigen levende beelden aan; want 
      navuurlijk wenscht ieder ce weten, hoe men het zal aanvat- 
      ten, om de natuur als 't ware onderst boveu te zetten, en 
      haar tot eene nabootfler of veeleer naiiaptier der kunst te ma- 
      ken. Nog een ander kondigt eene voorlezing over de kunst
                       Z z 4             011}

        692              DE KUNST VAN KIJKIVORDEN.

        om rijk te worden aan; immers de geheele wereld brandt van 
        begeerte, in de geheimen dezer kunst ingewijd te worden. 
        Nog anderen kondigen een Melodrama of eene dramatifche 
        akademie aan, dat is te zeggen, een mikmak van tooneelver- 
        tooningen en muzijkftukken, waarbij men te moede is als in 
        een gekkenhuis, waarin dermate zonder zamenhang of orde 
        door elkander gefnaterd en gehuild wordt, dat men ten lant- 
        fle Diet weer, waar men zijn hoofd gelaten heeft. Nog an- 
        deren tredcn als buikfprekers, onzigtbare meisjes en fpreken- 
        de Sirenen op. In het kort, een iedcr zoekt gerucht te wa- 
        ken, en n A N S NORD na te volgen, die uitbazuinde, hij zou 
        door den hals van eene ilesch kruipen, maar, zonder dit 
        moeijelijk vrangfluk op te losfen, met bet geld des publieks 
        doorging.
           Wie, derhalve, als kunflennar zijn gcluk wil maken, die 
        trede met eene of andere Mauve uitvinding in het rijk der 
        kunflen op. Hoe dolier, hoe beter. Het komt er maar op 
        can, dat zij door nieuwhcid en zonderlingheid opzien en ver- 
        wondering wekke, en met kwakzalverij nangekondigd worde; 
        dan zal de toejuiching der menigte Diet uitblijven.
           Ja, ik ben overtuigd , dat, zoo ergens een fpotvogel eene 
        muzikaal-dramatilche honden- en katten-akademie aankondigde, 
        en , door eene dezen dieren aangedane pijniging, eene Coon 
        van Melodrama voortbragt, dit eene zeer voordeelige fpecula- 
        tie zou zijn.
           \Vie als auteur fortuin wil maken, die zoeke den geest des 
        tijds tot zijn oogmerk te gebruiken. \Vanneer ;cdereen den 
        beerfchenden afgod huldigt, zoo fteke hij mede de bazuin 
        des lofs. Wanneer vrijheid .envaderland de heerfchende rig- 
        tingen zijn, zoo zette hij de trompet van vrijheid en vader. 
        land can den mond. In het kort, ieder hange flechts een uit- 
        lokkend bord nit , en de menigte zal hem toeftroo.nen.
           En hiermecie, mijne Heeren, fluit ik deze voorlezing, met 
        den wensch, dat de leer, wellte ik gezaaid heb, fpoedig 
        gonden vruchten drage, en zich praktisch bevestigen moge. 
        Ilet zij zoo!


                         IIISTORISCIIE ANECDOTE.
        in een, verieden jam-, te Paris verfaenen gefchrift, onder  de

                  PIISTORISCIIE ANECDOTE. 693

      den titel : La Theorie des Factieux, par FONVIELLt, wordc 
      het volgende verhaald.
        Een glas wijn, op de grenzen van Rusland te veel gedron- 
      ken, is de oorzaak , dat wij eenen i@den Brumaire, een Con- 
      fidant , een Keizerrijk , en dat alles gekregen hebben, wat 
      daarop, in plants van eene fciioone eu goede omwenteling, 
      gevolgd is, die de BOURBONS, in den perfoon van LODE. 
      w IJ K XVIII, op den troop zou gefteld hebben. Zonder dat 
      on'eiukkige glas wijn, zou deze Monarch nu reeds federt 
      vijftien jaren Fraokrijk gelukkig hebben gemaakt. Men heeft 
      mij deze zaak dus verhaald:
        Een onzer Directeurs , die gewisfelijk een nader regt op 
      den degen des Groot- Connetabels gehad had dan BvoN A- 
      P ARTS, had al vroeg Rankrijks ware flemming juist door- 
      grond , en zich den vereerenden , maar zwaren pligt opge- 
      legd, den wensch der natie te bevredigen.
        Eene geheime negotiatie met Mitau had zijn beflag gekre- 
      gen; het kwam nog maar alleen op de uitvoering aan (*).
        LODEWIJK XVIII zou , door eene Koninklijke oorkonde, 
      Frankrijk eene Couftitutie geven, waarover men het met den 
      Directeur Bens geworden was, die alle flaatkundige en territo- 
      riale belangen ontzag, Welke de Koning, uit eigene bewe• 
      ging , nu vOOr een jaar, , onder den onkwetsbaren waarborg zij- 
      ner eigene zachtaardigheid en regtfchapenheid gefteld heeft.
        De li,oning zou incognito nit Mitau vertrekken, zich op de 
      grenzen van Fraokrijk laten vinden , en zich vandaar naar de 
      Tuilerien begeven; nit Welk middelpunt de, fpoedig tot den 
      rang van Connetable verhevene, Directeur aan de fpits der 
      troepen zou zijn opgebrokcn, om in Parijs den, in zijne fla- 
      ten teruggekeerden, Koning van Frankrijk te proclamêren.
        Een Courier, gereed om te paard te flijgen , verwacht nog 
      alleen de depéches voor LODEWIJK XVIII; flechts eene 
      zaak verrraagt zijne afreize.
        De Rusfifche Keizer had, bij het gezigt des verwarden toe- 
      Rands, in welken zich Frankrijk, bij de nadering van IR 
                                          Bru-
       (*) LODEW rpc XVIII beyond zich destijds te Mitau. Eenc onder- 
      hancicling v,efel door den Con:ill LEBRUN, door mid&I van eC7C voor- 
      mine R uslifclic dame, tot Hard gebragt, welke ck,n zendeling des Ko-
          bij hem introducecrde, Wien , voor alle dirgen , in geval van mis- 
      Iekking, zehrheid voor zijne terngreize werd rgeven,
                        Z z 5

        694               HISTORISCLIE ANECDOTE.
        Brumaire, beyond, nieuwelings eene Ukafe uitgegeven, wa- 
        ke alien Kommandanten aan de grenzen van zijn groote rijk 
        beval , geenen vreemdeling de binnenkoinst in het Rusfifche 
        gebied te vergunnen, voor en aleer zijn, naar Petersburg ge- 
        zondene, paspoort hem met het vifit des Ministers van Bui- 
        tenlandfche Zaken was teruggezonden geworden.
           Wierct deze Ukafe ook ten opzigte van den, door den tan- 
        Baanden Connetable afgezondenen , Courier ten uitvoer gebragt,
        dan werd de gelukkige uitflag der ganfche ouriventelinge twij-
        felachtig. Her kwam er derhalve op aan, den Courier van 
        deze Ukafe te bevrijden, opdat zijne reis door niers mogt 
        worden opgehouden. Men wendde zich daarorn tot den Rusfi- 
        fchen Gezant, en deelde hem de zaak in vertrouwen .mede, 
        welke dien oogenhlik op het tapijt was. De aan L o DEWIjk 
        XVIII gerigte depeches werden niet voor hem verborgen 
        gehouden. De Gezant bedacht zich niet lang. Hij fchreef 
        een' brief aan den eerften Rusfifchen Kommandant, aan wien 
        zich de Courier vertoonen mogt, en verzocht, terwijl hij 
        voor de gevolgen indond, dat de Ukafe op dezen Courier 
        niet zou worden toegepast.
           De Courier vertrok. Aan de Rusfifche grenzen komende, 
        werd hij aangehouden. HO moest den Gouverneur fpreken; 
        <loch, het was rniddernacht, en Z. Excell. fliep ; „ hij kon 
        tot morgen - ochtend wachten." De Courier zeide: dat zijne 
        reis voor Europa van het hoogde belang was; dat hijeen' 
        brief aan den Kommandant had van den Rusfifchen Gezant te 
        Parlys; — hij bad dringend, dat men toch terdond den brief 
        evergave, en hem intusfchen maar paarden tot voortzetting 
        van zijne reis mogt verfchaffen. Men kon langen tijd tot 
        geen befluit komen. Eindelijk zou de Heer Kommandant ge- 
        wekt worden. Doch, ongelukkigerwijze had Mijnheer bij 
        zijn foupe een glas wijn te veel gedronken, eu het ftoren 
        van zijnen flaap bragt hem niet in de beste luim. 1-lij ver- 
        fchoof daarom de ganfche zaak tot don volgenden dag, en 
        wilde weer inflapen. Men wangde het, hem toe re fpreken, 
        fprak van een' uit Frank rijk aangekornen Courier , die verder
        wilde , en die beweerde ,eenen brief van den Rujiichen Gezant 
        te hebben, die hem dit veroorloofde. „ Er is eene Ukafe, 
        die dat niet hebben wil," fnnauwde de reeds half weer in- 
        geflapene Kommandant. „ En al ware het de Keizer zelf, hij

                        HIiTORISCHE ANECDOTE.           695

        hij zou niet verder. Morgen! morgen!" en daarmede legde 
        Mijuheer zich weer op zijn oor.
          Des anderen morgens werd de Courier bij hem gebragt, en 
        overhandigde Zijner Excell. den brief des Ruslifchen Gezants. 
        Hij itond op het punt van heengelaten te worden, met verlof 
        om door te trekken; dear herinnerde, ongelukkigerwijze, eat 
        Secretaris den Kommandant aan hetgeen hij wegens de Ukafe
        gezegd had. Heb ik dat gezegd?" riep hij. „ Ja, Uwe
        Excell.," antwoOrdde een andere Secretaris; maar gij hadt 
        den brief van den Gezant toen niet gelezen." — „'Het gelds 
        bier geen' Gezant," hernam de Kommandant, die het aan 
        zijne eer verfchuldigd te zijn geloofde, hetgeen hij tusfchen
        wijn en Nap gezegd had, niet terug te nemen: ik had ge- 
        lijk ; de Ukafe moet gevolgd worden." En men kon hem 
        daarvan niet afbrengen.
          De pas des Franfchen Couriers moest naar Petersburg ref- 
        zen, en vandaar naar de grenzen terugkeeren. Ondertusfchen 
        landde BUONAPARTE te Frejus, en — het overige is be- 
        kend. Zoo veel heeft foms een glas wijn te beduiden!
          Wij hebben deze Anecdote opgeteekend ten genoegen der 
        genen, die gaarne groote gebeurtenisfen nit kleine oorzaken 
        zien ontilaan, of ook daardoor verhinderen en wijzigen.


                        AAN DEN DICHTER

                      H. TOLLENS, Cz.

          KIDDER VAN DE ORDE VAN DEN NEDERLANDSCHEN LEEUW, 
                            ENZ. ENZ. (*).

        Toen Narland NAS sAts's telgInetPETE  bloed zag paren , 
        Toen fprak het tot den rei der achtbre priesterfcharen,
          Die 't eerbiedwaardig koor des Kurntengods bewaakt:
            Op, dichters ! 't eerloof blinkt , Apollo's lauwer kraakr;
          Zings Nnssno 's trouwverbond voor 't oor der wereldvolken ,
          En zijt van mij, ik wil 't, getrouwe en achtbre tolken:
                                                       Out-
          (*) Ter gelegenheid van de voordragt van deszelfh Dichtfluk op het 
        Booge Hnwelijk, bij monde van den Dichter C. LOOTS, in Felix Me. 
        /his , den 16 Oct. ILO.

       6$         AAN DEN DICHTER TOLLENSC

          Ontlteekt het offervuur, ter eer van 't vorstlijk paar;
         , De wierook flijge omhoog bij 't klinken van uw fnaar;
         Vlecht voor Oranje's roem en Rusland's glorie palmen;
         Laat van uw feestgejuich, alom , mijn grond weergalmen; 
          Zingt A N N A'S reine dengd en w I 1, L EM'S heIdenmoed , 
          En viert het huwlijksfeest van zoo doorluchtig bIoed!"

       De Item van Neerland zweeg, maar klonk nog in de !toren, 
       Naar de achtbre priesteren der kuntlen Godfpraak hooren,
         Toen elk greep naar zijn tier en ftemde 't fpeeltuig zacht,
         En tokkelde de fnaar met geestdrift, vuur en kracht, 
       En deed het hoogst gevoel op blijde gatmen ftijgen. 
       Dan, midden ill 't gejuich, hoor ik de harpen zwijgen;
         Geen citer klinkt er meer; bewegingloos eti {tom
            Nearland's bardenfchaar in 't zwijgend heiligdom:
       Op d6ns ruischt hun een galm, als van een' God, in de ooren;
       Elk legt zijn fpeeltuig near, om naar dien galm to hooren, 
         En voelt zijne onmagt, bij het klinken van een' toon, 
         Die 't fchittrend kenmerk draagt van 't ednig, ware fchoon.
       Elk zwijgt, en waant dat hij der kunflen God hoort naken,
       En ziet een heifer vlam op 't heilig outer blaken:
         Hij komt, de God! Hij komt! Verhoogt u, wand en bong! 
         Hij komt, en flaat atom zijn zacht en zeegnend oog;
                                             feharen!
       Ilij komt, de God! Hij Icomt ! Hij fpreekt: Mijn priester- 
         Die voor mijn' eerdienst waakt, mijn' tempel blitft bewaren, 
         „ En rims, door de eer genoopt , het vorstlijk hoogtijd viert
          Voor ANNA kranfen vlecht en NASSAU'S fchedel fiert;
       „ 'k Vereer u, om dit doel; 'k erken u voor mijn zonen, 
         En altijd zal mijn gunst uw zacht voor Nearland loosen:
         ,, Maar 't vorstlijk huwl fjks ['cost , waartoe ge uw harpen fuaart ,
         „ Moet flatig zijn gevierd, en zij mijn zangkoor waard'. 
        „ 'k Wil, in dit plegtig uur, een van mijn waardfle loten 
         Doen fpelcn op miju tier, naar gouden hemelnoten:
         „ Op hem is reeds mijn pest, in firoomend vuur, gedaald,
         , En, priesters! 't zij uw roem, dat gib zijn lied herhaalt."
        Op eons verdween de God ; en Neerland's bardenfeharen
        Verbeidda met onzzag, wie Febus her zou fnaren:
         Nu, TOLLENS! trandt gij your, bezielel met godlijk vuur, 
         En 't fchaatrend 16 k1onk fangs tempeltrans en muur:
                                                 Gij

               AAN DEN DICHTER TOLLENS. 69?

     Gij feint den feestzang aan, nooit grootfcher aangeheven; 
     Schept beelden, hemelsch fchoon, bezield met eigen leven;
       Schokt , treft , verheft en roert, verteedert ons gemoed,
       Ontvoert ons aan het ftof, en zet het hart in gloed.

           Bij 't lieflijk klinken van uw fnaren,
           o Roem van Nedrland's harpenaren!
           Prijkt NAss Au's krans van lauwer'olaren 
            Met rijker glans en eedler fchoon:
           En Spanje's grond en Neerland's velden 
           Verheitm hem, het puik der helden,
           Wiens naam zijn grootheid blijft vermelden, 
       Als waardig' Erfgenaam van Neérland's vorflenkroon.

           Geen lof van trotiche werelddwingren 
           Verheft gij, met ontwijde ifingren: 
           N.een: 'k zie u 't heilig eerloof flingren,
             Dat 011I PAULOWNA'S fiapen mien: 
           Haar dengden treffen mar onze oogen, 
           Haar waarde rijst meer naar den hoogen, 
           Voor Haar wordt meer ons hart bewogen,
        Wanneer gij , eedle Bard! haar echtfeest fiatig viers.

           Als   omglansd met lie& en flralen, 
           Ons, in de Itrachtigfie aller talen,
           Het helder, blij verfelfiet koint malen,
             Dat Neerland troostvol tegenlacht;
           Dan weet ge ons aan uw' zang te boeijen, 
            Dan doet ge ons oog een' traan ontvloeijen, 
            Het hart van dank en wellust gloeijen,
        Bij 't gaadloos hell, dat ons, en Ulm ons nakroost, %yacht:.

            Wie kan , als gij, de fnaren dwingen?
            Zoo flout, zoo onnavolgbaar zingen ,
            En elken warfland for verdringen,
             Verwinuaar in het perk der eer!
            Wie poogt , met u, den kamp te wagen? 
            Wie durft n in het ilrijdperk dagen?
            Wie tracht u rebus krans te ontdragen, 
        En fort niet, duizlend , links aan nwe voeten neer?

                                         Neen

       693        LAN DEN DICHTER TOLLENg,
            Neen  niet vergeefs deedt gij u hooren • 
            o Godfpraak! in Apollo's koren;
            Gansch Nedrland neigt en hart en ooren, 
              o Dichter! naar uw' toon en lied. 
            De God der kunst, in u gevaren,
            Wrocht wondren door uw zachte fnaren, 
            En vlocht een' eerkrans oin uw haren,
        Die altijd fchittrend praalt en derft' zijn' luister niet.

            Voor u het fpeeltuig fier te dwingen , 
            En naar de onwelkbare eer te dingen, 
            Om ewer grootheid waard' te zingen,
             Is 't waardigst, wat de kunst vermag. 
            o Dichter! 't offer u te brengen, 
            Den drank der Goden u te plengen , 
            En lof en dank te zaam te meng-en,
        Voegt hem, die, zoo als gij , der dichtren hernel zag.

            Voer ons , langs nooit annfchouwde dreven, 
            Waaraan gij 't aanzijn heht gegeven, 
            Door u bezield met kracht en !even ,
             o Dichter! naar 't gebied van 't fchoon.
       Doe Neerland's naam en roem weérgaimen op uw fuaren,
            o Roem van Nedrland's harpenaren! 
            Wij blijven op uw grootheid flaren,
        Als a de glorie zingt van NILS s Au's rijk en croon.
        19 October, ig16.W. II. WARNS INC K , BERNS 7.


                   TOOVERIJ.
            Wat, wijsgeer! wilt ge 't menschdom leeren? 
             Hoe kunilig uw betoog ook zij,
            Wat ge in uw fcholen moogt beweren,
             Te flerk is u de tooverij.
            Neen, waag het niet, met haar te firijden; 
             Den fchepter zwanit zij ongefloord;
            Gij moogt der reden outers wijden,
             Zij brcngt gefiadig wondren voirt.
                                           Wie

           ToOVERII.  69$
     ',Vie vftagt de fneeuw in paarlendroppen
     Van 't kwijnend flruikje, dat berleeft? 
     Wie is het, die den bloefemknoppen
      In Um, nacht ontwikkling geeft? 
     Wie drijft den winter naar de poles,
      En roept den teedren nachtegaal? 
     Wie w2rkt het bruidskleed der violen?
      Het toovren van den zonneflraal?

     Wat is bet, als 't muzijk der woorden
      Een trilling in uw borst verwekt? 
     Wat, als het malfche der akkoorden
      U onweerflaanhaar tot zich trekt? 
     Hoe noont gij het, dat zachte fireelen,
      Dat roeren van de melodij?
     Wie ook het godlijk lied moog kwelen, 
      't Is Circe's kunst, 't is tooverij.

     Wat fchuilt er in die lieve lonkjes,
      In 't blaauwe van dat maagdenoog?
     Wie ichept, wie vormt die gloende vonkjes,
      Die pijltjes op Cupido's boog?
     Wie voert hen 't kloppend harm binnen, 
      En boeit bet aan een koord van zij'?
     Wie leert dat hart het zalig minnen? 
      o Jeugd! 't is Amor's tooverij.

     Wie heeft nw kracht, b traan! berekend,
      Die boezems, zelfs van warmer, weekt? 
     Wie maakt u ongezocht welfprekend,
      Wanneer gij tot de harten fpreekt? 
     Wie legde in uwe Hie toonen
      De godentaal der pazij?
     la, wijkt voor hem, Apollo's zonen! 
      Namur! het is uw tooverij.

     Wat wilt gij, vriendelijk gezigtje!
      Wat kleint ge u aan de moederborst? 
     Zoekt gij fleckts voedfel, vleijend wichtje!       Neen, 't lesfchen van den licfdedorst.
      Neen, 't lesfchen van den licfdedorst.
                      Go-

     74"         TOOVERIJ.
         Geniet: de nektar vloeic u tegen,
          Bij 't zachtkens flreden van haar hand: 
         Natuur werkt wondren allerwegen,
          Maar bier den fehoonaen tooverband.
         'Vat wilt gij Naar dan wetter geven,
          o Wijsgeer! met wiens waan zij fpot?
         Zij toovert elke bioem van 't
          En volt den kelk van aardsch genot.
         Zij zwaait atom Naar wigcbelroede
          Voor 't oog, dat naauw een fcbeemring ziet.
         Gevoel dan dit onfchatbaar goede: 
          Haar kennen, vorfchcr! kunt gij niet.
                      H. VAN LOGHEM.


           DE MARRIES VAN SAINT-CYR.
     Tijdens het Schrikbewind van ROBESPIERRE in Frank:- 
     141k, was ook de Markies van SAINT -CYR door de g,:drog- 
     ten van den dag in de gevangenis geworpen. Men weet, dat 
     de ongelukkigen van die dagen alsdan voor een Revolutionall- 
     Geregtshof kwamen. De regtsplegiug bepaaide zich bier ciaar- 
     bij , dat een der edele leden, die zich Griffier Het noemen, 
     Gene foort van Protokol hield, hierin beflaande, dat bij de na-     men en voornamen der voorgebragcen vroeg en opteekende; 
     men en voornamen der voorgebragcen vroeg en opteekende; 
     Welke lijst dan aan s A N ssoN (den beul) gegeven werd ter 
     executie. De man dan, die de pen voerde, vroeg aan onzen 
     Edelman: Hoe is uw Imam en voornaant? — „ Markies van 
     SAINT-CYR." — !Vat illarkies! wij heathen geette Markie- 
     zen ulcer. Van SAINT-CYR? wat VAN! wij hebben geene 
     Edellieden en geene VAN 's ;weer. — „ Wei m dan! s A INT- 
     CYR." -- Saints! Hciligen wij erkennen geene weer. — 
     „ CYR dap!" — Hoe nu? eindelijk nog wet Sire! weet , dat 
     Frankrijk geene Koningen , gcenc Dwingclanden meer — 
     „ Zoo heb ik dan in 'c geheel geenen naam?" — Necn! en ik 
     Icon u niet op tie lijst brengen. — Een wenk nan de dienaren 
     deed den Markies ter gevangenis terugleiden, tot dat het 
     Hoofd-monfter viel, en de Edelman zonder naam met ande- 
     ren ontflagen werd. — De Markies was Oorn van den Gene- 
     Taal van dien flaunt, en leefde iii 1804 nog aan bet Hof van 
     IlApoLLo

       MENGELWERK.


       AANVIERKINGEN OMTRENT DE NEDERLANDSCHE TAAL , 
         BIIZONDER MET BETREKKING TOT DE ZUIDELUKE 
            PROVINCIEN. Door Mr. w. C. ACKER S- 
                 D i.jc , Vrederegter to Utrecht.

                   (Vervolg. en Plot van H. 662.)

       Het is wel met regt, dat men opgemerkt beet, dat 
       de Rederijkers in de zestiende ecuw onkundig waren 
       van den trant en de maat in det Nederduitfche verzen; 
       dat in die ceuw de taal vermengd werd met allerlei bast- 
       aardwoorden; dat men onder de bedervers der taal ook 
       de Rederijkers moot tellen; dat zij brekebeenen waren, 
       in vergelijking met COORNHERT, VISSCHER en 
       S P I E G H E L, die al die barbaarfche vuilnis van bast- 
       aard- en Itopwoorden van tijd tot tijd verimeten; — 
       doch het is niet met gclijk regt, dat men in Holland 
       dat verwijt alleen of bij uitilek op de Vlamingen en Bra-- 
       banders van dien tijd heeft toegepast. Neen ; de wer- 
       ken van de gelijktijdige Hollandfche Rederijkers vertoo- 
       nen Been meerder finaak , kennis van dichtmaat en zui-' 
       verheid van taal , dan die van de Vlaamfche en Braband- 
       fehe, zoo als de opftellcn dier Rederijkers bij het eerfte 
       inzien genoeg aanduiden.
         De kaart van uitnoodiging van de Rederijkkamer de 
       Haamve Akoleie, to Rotterdam, in 1561, begon aldus:
             Rhetorica jest, en van complectie goet 
             Haer dienaers met falnyt en dilectie greet."
         En wat verdcr:
           2, Int vroe 2moreux, int fotte fcherpt u verflant,
           „ Wilt nu vaillant const en fcientie wtgheven,
           „ Meer als derthien fyllaben int rerereyn nict plant
           „ Noch beneden thien meet er fyn glielchreven." 
         IIP4IGELAV. 1816. NO. 15.       A a a        Bij

     702     DE NEDERLANDSCHE TAAL ,

      Bij de zamenkomst der Rederijkers teLeyden, in 1596, 
     vangt de prologus van Rethorica dus aan:


       ,f Noyt blyder dach , noyt vrolicker van geest
         Ick myn dagen des !evens en hebbe geweest, 
       " Dan nu, omdat ick in myn prefentie
         Myn discipels aenfchou, die nu vereeren myn, 
       „ Die fo lenge jaren onder 't cruys faten bevreest
       „ Van der Tyrannen geweit , die welek met violentie 
       „ My wilde heel nytroeden, maer deur patientie
       „ Heb ick haer verwonnen, en ben gecomen inmyneerflen
                                   fleet."

      De voorrede van de zoo evengemelde Rotterdamfch.e 
     Rederijkkamer, bij de zamenkomst aldaar in 1599 s be- 
     gint aldus:


       $$Als tyds bequaemheyt, en ons overheyts confent, 
         Te ghelyck eendrachtich ons verfoeck accordeerden, 
         Hebben wy Blaeu Acoleykens, als n is bekent,
       • Genodicht alien constliefhebbers ons ontrent ,
       „ Om folveren diverfche questien, die wy proponeerden."


      Is in dit een en ander meer dichtmaat , meer zuiver- 
     held van taal, en vermijding van bastaard- en ftopwoor- 
     den , dan bij de Vlaamiche en Brabandfche Rederijkers?
       Inderdaad , er zijn er onder de Viamingen en Brabanders 
     geweest, die door hunne Hollandfche tijdgenooten in 
     dit een en ander niet overtroifen werden. Welk een 
     lof heeft niet de Antwerpfche ANNA B IJ N s , in het 
     begin der zestiende eeuw, wegens hare taal- en dicht- 
     kande, verworven! — hoe weinig bastaardwoorden, 
     hoe veel maat ontdekt men niet reeds in de bier voor 
     vermelde, to Antwerpen in 1540 uitgekomen „ Souter 
     liedekens!" De eerfte Pfalm begint dus:


          „ Salich is die man, en goer gheheten,
          „ Die tot den boofen niet en gaet
          „ Noch bi den (potters is ghefeten,
            Die in haer weghen niet en flaet,
                                   „ Matt

    MET BETREKKING TOT DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN. 703
        Maer in die wet van God den Heere 
       „ Stelt linen wille dach ende nacht ,
        Ende op fyn wet ghedencket feere 
       „ Sal word en als een boom gheacht."
     Hoe ouderwets de Pfalmberijming van denVlaa.mfchen 
    DATHEEN, van welke de Hervormden in de noorde- 
    lijkc provincien zich ruim twee eeuwen bediend heb- 
    ben, geworden was, van overmatig gebruik van bast- 
    aardwoorden heeft men hem niet befchuldigd, maar zelfs 
    hem zuiverheid en netheid van taal toegekend; en zijne 
    taal in onrijm is nog zoo dragelijk, dat dezelfde Her- 
    vormden in de noordelijke provincien zich met de over- 
    zetting van den Heidelbergfchen Catechismus en bljge- 
    voegde Formulieren, door dien Vlaming omtrent den 
    jare 1566 vervaardigd, en maar zeer weinig door G. v A N    DER HEYDEN, een Brabander, in 1580 verbeterd, 
    DER HEYDEN, een Brabander, in 1580 verbeterd, 
    tot nog toe behelpen.
     Hoe gebrekkig het werk der Rederijkers op het einde 
    der zestiende eeuw, zoo wel in Holland als in Vlaan- 
    deren en Braband, ook was, uit derzelver maatichappij 
    is toch het lint voor de Nederlandfche taalkunde op-
    gegaan. COORNHERT,VISSCHER en SPIEGI4EL
    waren zelf Rederlikers, en te dien tijde waren te Am- 
    fterdam de Rederijkkamers de witte Lavender en het Vij-     geboonthen Brabandfche Kamers , nit Antwerpen der- 
    geboonthen Brabandfche Kamers , nit Antwerpen der- 
    waarts overgekomen; en de Kamers de witte Angieren 
    te Haarlem en de Oraaje-lelie waren Vlaamfche Kamers.
    Toen de Hollandfche COORNHERT in 1561 te Haar- 
    lem uitgaf: „ Deerite twaelf boecken Odysfee befcre- 
    „ ven int Griecx door den Pact Homerum nu eerst- 
    „ mael Nyten Latyne in rym verduytsch door Dierick 
    „ Coornhert," was hij waarlijk niet verder dan de Vla- 
    mingen en Brabanders gevorderd. Men lei,e flechts den 
    aanvang :
    Dicteert my, o Mufa, een 1111111 voi listichedn,
    Die lange doolde, als by Troyen had verdestrueert, 
    „ Oock veel luyder zeeden each met landen en fleden
    „ Ende grooten druck ter zee in zyn here heeft gheleden."             A a a 2     't I8
"             A a a 2     't I8

        704          DE NEDERLANDSCHE TAAL,

          't Is waar, vele jaren later toonde COORNHERT 
        in zijne werken, bijzonder in zijn: „ recht gebruyck 
          en rnisbruyck van tydlicke have ," groote vorderin- 
        gen in taal- en dichtkunde; maar toen ook was de 
        Vlaamfche CAREL VAN MANDER. evenzeer daarin 
        gevordercl, zoo als blijkt nit zijnen „ Olyfbergli ofte 
        51Poema van den laetften dagh ," hetwelk hij in de voor-
        rede zegt befchreven te hebben „ in Vlaemsch dicht 
          ende dat op de Franfche wyze, die IY vers communs 
        51heeten ," en hij voegt er bij: „ Soo vinde ick 't
          Vlaemsch met 't Hollantsch en ander inheemfche fpra- 
        31ken teenen klomp verfmol:en fo facht fo dwaeg ende
        57fo voegfilyck , dat mender lichter als in ander fpra- 
        ,, ken (fo veel my bekent zyn) alle meeninge cost ende
          claer merle uytbeelden can." Had men op dat werkje 
        acht gellagen, men zou welligt in VAN MANDER 's 
        dichttrant zoo groot verfchil met dien van c ooRNHERT 
        niet gevonden hebben, om daarbij nit te roepen: „Zoo
        51ver overtroffen de Hollanders reeds toen Vlamin-
        „ gen!" En waarlijk, zoo bet mij toefchijnt, werden 
        zij al twintig jaren vroeger overtroffen door den Bra- 
        bandlchen VAN MARNIN, wiens Plalmberijming reeds 
        in 158o te Antwerpen bij GILLIS DE RAVE, te za- 
        men met den Heidelbergfchen Catechisms en de For- 
        mulieren , in druk uitkwam. Men heeft hem ook in 
        Holland den lof van zuiverheid van taal en van verbe- 
        terden rijmtrant niet kunnen onthouden.
          Zoo lang de zuidelijke provincien niet volkomen van 
        de noordelijke afgefcheiden, en de laatften tot een' af- 
        zonderlijken (hat vereenigd waren, en zelfs tot op het 
        cinde der zestiende eeuw, ontdek ik niet, dat men in 
        Holland blijken van verdere vordcring in de Nederland- 
        fche taal- en dichtkunde dan in Braband gegeven heeft , 
        en men fcliiint toen in de zuidelijke provincien wel de- 
        gelijk op dezelfile hoagte als in de noordelijke geweest 
        te zijn.
          Maar niemand kan ontkennen, dat het Holland was , 
        waar , in dcn aanvang der zeventiende eeuw, het Licht van 
                                                        be-

         I^IET BETREKEINC TOT DE ZIJIDELUKE PROVINCIEN. 705
         befchaving ook voor onze taal- en dichtkunde opging, 
         en zich vervolgens ook over de verdere noordelijke 
         provincien, toen te zamen eene nieuwe Republiekuitma- 
         kende , verfpreidde, en dat Braband en verdere zuidelij- 
         ke te dien tijde daarvan afgefcheiden en bij 
         voortduring meer en meer verwijderd, van hetzelve 
         zijn verfloken gebleven.
           Evenwel de Nedcrlandfche taal geraakte in de zui- 
         delijke provincien niet gehcel verloren of in onbruik. 
         Toen in den jare 1613, en dus gedurende bet twaalf- 
         jarig beftand, dc Haarlemfehe Rederijkkamer, de lryn- 
         gaertraucxkris , eerie kaart ter beantwoording eener 
         voorgefielde vraag nitzond , gefchiedde zulks ook aan 
         de vrije Kamers in Braband , Vlaanderen en Henegou- 
         wen; en zij ontvingen daarop antwoorden, in Neder- 
         duitFche rijmen , van Rederijkkamers uit de Braband- 
         fche fteden Antwerpen en 's Hertogenbosch, (toen nog 
         van de noordelijke provincien afgefcheiden) uit de Vlaam- 
         fche fteden Brugge, Oudenaarde en Diksmuiden, en 
         van een particulier van Edinghen in Henegouwen, 
         zoo als te zicn is in clerzelver wcrken, onder den ti- 
         tel van Der Reden-rycka2 Spring/I-eider te Haarlem in 
         1614 uitgegLven.
           De wetten werden bij voortduring in die landtaal uit- 
         gevaardigd; onder andere itrekken ten blijke de „ Or-
         „ dinantien ftile elide maniere van procederen van den
         „ Souverainen Raede van Brabant by Hertog Albert en 
         „ Hertogin Ifabella gegeven den 13e april 1604;” — 
        het bekend zoogenaamd „ Euwig Edict tot beter direc-
         „ tie van de faecken van Jufticie in de landen van her-
        „  waerts over,” gegeven door gemelden Hertog en 
        Hertogin den hill') 1611, hetwelk niet flechts in het 
        Fransch, zoo als men nu onlangs verkeerd heeft opge-, 
        geven, (l'Obfervaleur de la Belgique, Torn. I. pay. 
        408.) maar ook in het Nederlandsch is afgekondigd; 
        terwijl het niemand kan verwoncleren, dat zulks tevens 
        in het Fransch gefehiedde, vermits het niet aliecn me- 
        de was ingerigt voor die van de tegcnwoordige zuidelij-
                            A a a 3                  ke

        706           DE NEDERLANDSCHE TAAL ,

        ke provincien, waar het Fransch algemeen aangenomen 
        is, als Henegouwen en Namen, maar ook Arthois, 
        Rysfel, Doay, Orchies, Valenciennes. — Wijders het 
        Plakkaat op het fink van belciden, gegeven te Brusfel 
        den to Junij 1628; ook voor andere provincien, als 
        het Plakkaat rakende het bosch Hertogenwalt in den
        lande van Limburg van 18 Februarij 1662;       „ Plac-
        „ caeten geemaneert op het fait van de jaght en vogel-
        „ rie in de Provincie Vlaendre,” onder dien titel zaam 
        gedrukt „ tot Ghendt by F. en D. van der Ween woo-
        „ nende in de veltftraete in den gulden bybel 1725,” 
        waaronder Nederduitfche van onderfcheidene jaren van 
        de zeventiende eeuw , om geen meer dergelijke te noe- 
        men. Het mite dcel der Plakkaten van Vlaanderen 
        was te Gent in 1559 gedrukt ; het tweede dcel kwam te 
        zelfder plaatfe in het Hein bij de Wed. VAN DEN 
        S T E E N E, met eene Nederduitfche voorredc of opdragt 
        van dezelve' aan Prefident en Raadslicden des Konings 
        in den Provincialen Rade van Vlaanderen, uit hare 
        drukkerij den 20 Maart 163o; beide deelcn werden me- 
        de aldaar in 1659 herdrukt, met eene waarfchuwing, 
        dat zulks was zonder eenige verandering; zit zfln nog 
        met verfcheidene declen vervolgd, waarvan het negen- 
        de, onder den titel van tweede deel van dept vype Plac- 
        eizetboek, in den jare 1763. t3 Gent bij PETRUS DE 
        COESIN is uitgckomen. Zoo ook gaf de Brabandiche 
        Regtsgeleerde ANTONIITS ANSELMO de Plakkaten 
        van Braband te Antwerpen in 1648 in twee declen in 
        bet lick, die door J. C II RIS T IJ N met twee dec- 
        len, te Brusfel in 1664 en 1677 gedrukt, en voorts met 
        meer vervolgd zijn, waarvan het tiende dcel in 1763 is
         itgekomen, alle onder Nederduitfche titels. — A N-
           L AT o zegt onder andere , in eene Epistola dedicate-fie;, voor het eerfle deel geplaatst: „ Spero, ut nos-


        „ traces habituri non fint occ:aiionem, ut ad mores ex- 
        „ ternos ct exoticas Franc:omit] confuetudines decur- 
        „ rant, cum domo legs ct vernacula jura fatis 
        „ fuppetunt.” Zoo werden ook de kostuimen van
                                                        Vlaan-

    MET BETREKKING TOT DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN. 707
    Vlaanderen door L. VAN DEN HANE te Gent, en de 
    kostuimen van Braband door J. B. C H R I S T IJ N te Ant-     werpen in 168z in het Nederduitsch uitgegeven. In 
    werpen in 168z in het Nederduitsch uitgegeven. In 
    1679 werd te Mechelen een werk gedrukt, order den 
    titel: „ Tractaet van de grondt proceduren ofte van
     de uytwerckinghe van de acte hypothecaire door 
    „ P. Cuypers, vermeerdert door G. Cuypers advo- 
    „ caeten in fyn Maj. vooten Raede. ”— Zoodanige 
    werken, waarvan het overbodig zou zijn meer op te 
    noemen, flrekken genoeg ten blijke van het voortdu- 
    rend gebruik der landtaal in die provincien; en zulks 
    niet flechts bij de mindere volksklasfen, voor welke 
    dezelve toch niet werden uitgegeven. Maar aanmerke- 
    lijk is ook te dien opzigte het verhaal van den toen 
    rustenden tooneelfpeler m. CORVER, in .zijn' brief 
    aan den Schrijver van het Leven van JAN PUNT, te 
    Leiden in 1786 gedrukt, bl. 18. De tooneelfpeler 
    JAN PUNT, die in 1711 geboren was, en in 1783 
    met ANNA MARIA DE BRUIN in bet huwelijk trad, 
    was in zijne eerite jaren door den tooneelfpeler BOK 
    onderwezen. PUNT had aan CORVER verhaald, dat 
    B o R veel had overgenomen van den zoogenaamden groo- 
    ten BARON, mede een tooneelfpeler , dien hij ZOR, 
    in zijne reizen met den troep van J. VAN RH13N- 
    DORP in Braband en op den Franfchen bodem , on- 
    der .andere te Rijsfel, dikwijls had zien fpelen. „ De
     Hollandfche tooneellpelers ,"voegt er CORVER bij, 
    „ gingen in dien tijd vrij vat verder, dan tegenwoor- 
    „ dig; trouwens de Hollandfche taal was toen ter tijd 
    „ vrij wat algemeener bekend dan heden, en de Fran- 
    „ fche zoo algemeen niet.” Uit den zamenhang maak 
    ik op, dat dit tot het einde der zeventiende of bet be- 
    gin der achttiende eeuw moet gebragt worden.
     Had het gebruik der Nederlandfche taal in de ge- 
    zegde provincien plaats de geheele zeventiende eeuw 
    door, de voortduring daarvan in de achttiende eeuw 
    is mede blijkbaar uit dergelijke als de bier voor aange- 
    haalde werken, bchalve zoo vele van anderen aard ,
               A a. a 4

        70                     NEDERLANDSCHE TAAL,

        in bet Nederduitsch aldaar nitgekomen. Om flechts 
        enkele te noemen: bij j.-TSERSTERENS, te
        fel, werd in 1729 gedrukt: „ het recht Domaniael 
        „ van fyne Majefleyt in defen hertogdomme van 
        „ Brabant by een gevoegt door den Griffiere F. Mar- 
        „ tinei; ” en F. TSERSTERENS gaE te Brusfel
        176o nit: „ Notarius Belgicus oft ampt der Notaris- 
        „ fen verdeelt in Theorie en practyque door J. Huy-
            gens advocaat van fyn Majefleyts Souvereynen Ra- 
        „ de in Brabant.” Zoo ook in Vlaanderen: in 1752 
        kwamen, in het Licht : „ Ghendtfche gefchiedenisfen of
            Chronyke van de beroerten en ketterye binnen en 
        „ omtrend de fladt van Gendt federt tjaer 1566. tot
        .51 het jaer 1585, zeer verineerdert                  verbetert, tot 
        „ Ghendt by de Weduwe Jan Petrus de Goefin en Soon," 
        in twee deelen in 8vo. in vrij dragelijk Nedercluitsch ge- 
        fchreven , aan welk werk wegens den wetenswaardigen 
        inhoud niet alleen, maar ook wegens de gematigdheid 
        en onzijdigheid, daarbij in acht genomen, de verdiende 
        lof gegeven worth door den Heer w. T E WATER, in 
        Tiet berigt voor zijne Historie der Hervorrnde Kerk te 
        Gent, in 1756 te Utrecht uitgegeven; — wijders de
        .,' Costumen ende wetten der flad Gendt met de No- 
            tulen van Mr. Laureyns van den Hane advocact van 
        „ den raede van Vlaenderen ," werden zeer net in 1765 
        gedrukt te Gent bij PET RUS DE COESIN, die, als 
        gezegd is, in 1763 het tweede deel van het vijfde Plak- 
        kaatboek van Vlaanderen .had uitgegeven, waarin ook 
        nog Nederduitfche plakkaten gevonden worden; — en 
        eindelijk, hetgeen te dozen opzigte alles fchijnt of te 
        doen, Keizer JOSEPHUS DE II, als toenmalig Heer 
        der zuidelijke Nederlandfche provincien, bepaalde den 
        3 November 1786 in de Nederlandfche taal onder ande- 
        re een „ Reglement over de civile Regtspleginge voor 
        „ de Oostcnrijkfche Nederlanden," hetwelk ook zoo- 
        danig in de Nederduitfche landtaal in datzelfde jaar, en 
        dus maar acht jaren voor de Franfche overheerfching, 
        uitkwam; en, tom in den jare 1804 de Franfche Inge- 
                                                                             ni

    MET BETREKKING TOT DE ZUIDELIJKE PROVINCIEN. 709
    nieur oUDIETTE zijn „ Dictionnaire geographique
     et topographique des neuf departemens de la tide- 
    „ vans Belgique" te Parijs uitgaf, en aan zijnen Kei- 
    zer NAPOLEON opdroeg, zegt hij van de twee, ver 
    de g-rootfle arrondislementen van het Departement van 
    de Dyle, nu Zuid-Braband, van het Departement van 
    de Schelde, nu Oost - Vlaanderen , van het Departe- 
    ment van de Lys, nu West -Vlaanderen, en van bet 
    Departement van de beide Nether, nu Antwerpen: „ la
     langue Flamande y est la feule afit6e."
     Zoo is dan de Nederduitfche landtaal in de zuidelijke 
    provincien niet verloren gegaan , maar ook bijna op den• 
    zelfden voet gebleven , als die was op het einde der zes-     tiende eeuw, tiidens de affcheiding van de wederzijd- 
    tiende eeuw, tiidens de affcheiding van de wederzijd- 
    fche zonder vorderingen gemaakt te heb- 
    ben, zoo als in de noordelijke provincien. Doch, lijdt- 
    het geen tegenfpraak, dat de beoefening en befchaving 
    der landtaal in verband flat met en zelfs afhangt van 
    de beoefening der wetenfchappen in het gemeen, enbij- 
    zonder van de, dichtkunst in de landtaal zelve; dan be- 
    hoeft men flechts te befchouwen den toeftand, waarin 
    de Republiek der Vereenigde Nederlanden zich te dien 
    opzigte reeds in het begin der zeventiende eeuw beyond. 
    Het zou overbodig zijn, daarvan verflag te willen ge- 
    ven, nadat de bekwame JERONIMO DE vklEs, in 
    zijne bekroonde Verhandeling over de vorderingen en 
    verachtering der Nederlandfche Dichtkunde, bij de in- 
    leiding tot de opgave der dichters van de zeventiende 
    eeuw , een zoo fnoon tafereel daarvan gefchilderd 
    heeft. De befchouwing nu daarvan, met vergelij- 
    king van den gelijktijdigen todland der toen afgefchei- 
    dene zuidelijke provincien, nioet, dunkt mij, alle ver- 
    wondering wegnernen , dat daar niet, even als in de 
    noordelijke provincien, de handhaving en befchaving 
    der Nederduitfche landtaal heeft plaats gehad. Het is 
    toch buiten bedenking, dat die zuidelijke provincien 
    van zoo vele voordeelen, als bij dat tafereel aan de 
    toenmalige Republiek der Vereenigde Nederlanden te
               A a a 5      regt

        '7;0            DE NEDERLANDSCHE TAAL,
        refit worden toegekend, ter zelider tijd verftoken wa- 
        ren. En hoe lang of kort men mogt oordeelen, dat 
        zoodanig gemis aldaar heeft voortgeduurd, dit ftaat 
        vast, (om liever andere punten niet aan te roeren) 
        dat, daar de noordelijke provincien te zamen een af- 
        zonderlijk Nedcrlandsch yolk uitmaakten zulks nim- 
        mer op gelijke wijze omtrent de gezamenlijke zuidelijke 
        provincien heeft plaats gehad; dat, terwijl de noorde- 
        lijke provincien, van den aanvang van hun volksbe- 
        ftaan af, immers tot dat hun in iSo6 voor een' kor- 
        ten tijd een Franschman als Koning werd opgedrongen , 
        door Nederlandfche Vorften en Staten zijn beftuurd, 
        de opperfic regering, en de uitvoering derzelve, in de 
        zuidelijke provincien , (de naauwelijks merkbare tijd 
        der Belgifche revolutie alleen uitgezonderd) in handen 
        van Spanjaarden of Duitfchers, vreemd van de Neder- 
        duitfche landtaal, geweest en gebleven is , tot dat die 
        met de rampzalige Franlche overheerfching verwisfeld 
        werd.
           Maar, wat mag men dan ook van het gebruik en 
        de befchaving der Nederlandfche taal in de zuide- 
        lijke provincien bij den tegenwoordigen toeftand niet 
        hopen? — Zij zijn nu met de noordelijke provincien 
        een en het zelfde yolk. Ontflagen van de beer- 
        fchappij van vreemden, hebben zij te zamen eenen 
        Nederlandfchen Koning; het zijn Nederlanders, die 
        de leden der beide Kamers hunner Vertegenwoordi- 
        gers uitmaken; zij deelen te zamen in de voorreg- 
        ten van vrijheid en volkswelvaren; dezelfde middelen 
        tot bevordering der wetenlchappen zullen door de zorg 
        en wijsheid des Konings in de zuidelijke als in de 
        noordelijke provincien worden aangewend. Zouden zij, 
        die in de zuidelijke provincien hunne eigen Nederduit- 
        lche landtaal nog niet geheel vergeten zijn, dan ook 
        niet met die van de noordelijke provincien willen wed- 
        ijveren ,tot handhaving van het voortdurend gebruik, de 
        befchaving en de verbreiding van dezelve ? vooral , wan- 
        neer zij in aanmerking nemen, dat het niet is eene bij-zon

    MET BETREKKING TOT DE ZUIDELIJKD PROVINCIEN. 7 I
    zondere Hollandfche taal, welke de overige Nederlan- 
    ders aannemen zouden; maar dat het is de taal, waar- 
    op (zoo als ik mij vleije te hebben aangetoond) de zui- 
    delijke provincien even veel aanfpraak hebben, als Hol- 
    land en de overige noordelijke provincien. 'Lou niet bij-     zonder de meerbefchaafde klasle in de zuideliike provin- 
    zonder de meerbefchaafde klasle in de zuideliike provin- 
    cien er zich op toeleggen , om dezelfde taal op gelijke 
    wijze en met gelijke befchaving te fprekerr, en het aan- 
    komend geflaeht te doen leeren fprelten, als zulks ge- 
    fchiedt in 's Gravenhage, alwaar den meesten tijd het 
    verblijf is van hunnen Boning, dien elk Nederlander in 
    die taal aanfpreken mag; alwaar urn het andere jaar de 
    vergadering der beide Kamers van de Staten Generaal 
    gehouden worth, waarin misfehien geenen, ten minfte 
    zeer weinigen van de beltwaamfte flaatsmannen uit de 
    noordelijke provincien zullen gevonden worden, die 
    niet , fehoon de Franfche taal wagtig, gemakkelijker en 
    beter hunne gedachten in de Ne.dercluitfche landtaal, 
    dan in eene vreemde,kunnen uitdrukken? En zou zich 
    dan ook nu niet de befichaving dier landtaal over de 
    zuidellike provincien verbreiden ? Het was toch ook
    de zeventicnde eeuw eigenliik maar de provincie Hot-- 
    land, waar het licht der berchaving te dien opzigte op- 
    ging ; maar het heeft zich over de verdere vereenigde 
    provincien uitgebreid, en ook Staats -Braba.nd, Staats- 
    Vlaanderen, en do, overige toen zoogenaamde Genera- 
    liteitslanden hebben daarin gedeeld. — De fpreektaal, 
    evenwel, is in de meeste provincien verfchillend
    yen; zoodat men de Gelderfchen, Zeeuwen, Vrie- 
    zen, Overlisfelfchen, Groningers, Drenthenaars en 
    Zuid - Brabanders in de gewone fpraak veelal van 
    elkander, , en vooral van de Hollanders en Utrech- 
    tenaars , onderfcheiden kan. Hoe zeer ten onregte 
    zouden dan oolt die van de noordelijke provincien zich 
    verwonderen over het verfchillend taalgebruik en de 
    uitfpraak van de Zuid-Brabanders en Vlamingen, 3,vaar- 
    in zelfs veel voorkomt , 't geen zeer wel, op grond
                            van

    712  DE NEDERLANDSC HE TAAL, ENZ.
    van den aard der taal en bet vroeger gebruik, te ver- 
    dedigen is!
     Welligt zou de vergelijking van bet verfchillend taal-     gebruik nog tot verrijking en verbetering onzer taal 
    gebruik nog tot verrijking en verbetering onzer taal 
    kunnen ftrekken. Hoe vele woorden en fpreekwijzen 
    zijn toch niet in de eene provincie verouderd, en in de     andere, bijzonder in de zuidclijke provincien, in ge. 
    andere, bijzonder in de zuidclijke provincien, in ge. 
    bruik pbleven; waarvan het niet moeijelijk zou vallen 
    voorbeelden bij te brengen. Met vrucht zouden er van 
    dezelve mislcbien door onze hedendaagfche dichters en 
    fcbrijvers veder kunnen worden opgenomen en in bun- 
    nen vorigen Itaat herfleld, of zouden dezelve kunnen 
    dienen tot afleiding van woorden en fpreekwijzen, op- 
    heldering van het tegenwoordig taa.lgehraik, als an- 
    derzins.
     Zeker, , eene gelukkige zamenflemming van beoefe- 
    naars der taal, zoo wel in de zuidelijke als in de noor-    delijke provincien, met afiegging van vooroordeelen, 
    delijke provincien, met afiegging van vooroordeelen, 
    zal de handhaving, befchaving en uitbreiding der land- 
    taal kunnen uitwerken: en Welk opregt Nederlander 
    zou niet gaarne daaraan bet zijne toebrengen? Bijzon- 
    der aangenaa.m, en aan miin Lnig oogmerk bij 'dezen 
    voldoende, zou het mij zijn, indien deze geringe po- 
    ging eenige aanleiding daartoe geven, of ten minfte de 
    aandacht daarop vestigen mogt.

    MERKWAARDIG GEVAL VAN HONDSHONGER (Fames ca- 
     iina) EN DE SZELF S GELUKKIGE GENEZING. Door 
      Doctor KEUCHENIUS, van Schoonhoven.
    In de maand October 1. 1. deed ik eene reis naar 
    Geertruidenberg , tot bijwoning van een klein feest, 
    betgeen mijn vader dacht te geven, ter viering van zij-     nen n5jarigen predikdienst in die gemeente. Aldaar 
    nen n5jarigen predikdienst in die gemeente. Aldaar 
    weed ik geroepen bij eene patiente, Wier ziekte en ge- 
    lukkige genezing ik van die zeldzaamheid reken, dat 
    derzelvcr openbage mededeeling bet publiek niet onge-

      MERKWAARDIG GEVAI. VAN HONDSHONGER. 713
    vallig zijn zal. Ik werd dan geroepen bij eene Da- 
    me, and 26 jaren , echtgenoote van den Heer P..... , 
    een niet onaanzienlijk beambte dier {tad, welke mij 
    klaagde, gefolterd te worden, finds eenigen tijd., door     eenen voiltrekt niet tc verzadigen honger. De vrouw 
    eenen voiltrekt niet tc verzadigen honger. De vrouw 
    was overigens tamelijk wel , hoewel zwakkelijk en van 
    een gevoelig zenuwgeftel, moeder van Can kind, en 
    hebbende het voorkomen van een bilieus temperament. 
    De honger was zoo verbazend clerk , dat zij mij klaag- 
    de, dat zij meer dan twee pond rundvleesch kon vet- 
    flinden, negen z*are boterhammen eten, enz. en dit 
    alsdan haar flechts op zijn hoogst voor een paar urea 
    foulageerde, zoodat zij dan weder op nieuw zich vul- 
    len moest met fpijzen, met gelijk gevolg; in de kerk 
    kon zij niet meer komen, dan opgepropt met boterhammen,     en des nachts moest zij verfcheidene malen nit bed op- 
    en des nachts moest zij verfcheidene malen nit bed op- 
    than, om den geweldigen honger een weinig te ftillen; 
    zij was voorts op den (lur gekweld met het zooge- 
    naamde hartwater, dat haar onophoudelijk in den mond 
    kwam, alsmede met braking van flijmige ftoffen; ik be- 
    hoer hier niet bij te voegen, dat de patience mager en 
    bleek er uitzag, en geen waar voedfel van alle deze 
    fpijzen trok.
     Zij was reeds verfcheidene malen in handen van ver- 
    fehillende zeer kundige Geneesheeren nit lien oord ge- 
    weest, maar zonder eenig goed gevolg. Bij behoorlijk 
    onderzoek bleek het mij, dat men geneeskundig had ge- 
    werkt door wormmiddelen, daar men, gelijk veeltijds 
    gebeurt , de tegenwoordigheid van daze fchadelijke kost-    gangers vermoed had: dan , de nitkomst had deze hypo- 
    gangers vermoed had: dan , de nitkomst had deze hypo- 
    thefe gelogenftraft ; ook door de doefmatigfte middelen     had de patience ;eene wormers ontlast. In de tweede 
    had de patience ;eene wormers ontlast. In de tweede 
    plaats had men haar behamleld met algenieen verflerken-     de , en bijzondcr maagverflerkende middelen; doch me- 
    de , en bijzondcr maagverflerkende middelen; doch me- 
    de zonder eenig goad gevolg. Eindelijk had men ook 
    de nervina niet verzniThd„ daar hysterismus en bijzon- 
    dere gevoeligheid van den uterus niet zeldeu deze 
    k waal voortbrengen.
                           Uit

     :714    MERRWAA RDIG GEVAL
      Uit al dit genoemde befloot ik, dat de kwaal hare 
    oorzaak in geheel let anders, en wel daarin had , dat de 
    gal alhier, , op eene tegennatuurlijke wijze, in plaats 
    van in het twaalfvingerig gedarnite , in de maag zel- 
    ve werd uitgeilort , en door haren tegennatuurlijken 
    prikkel dezen onverzadigbaren honger veroorzaakte. 
    Het is , namelijk , uit de gefchriften der Geneesheeren 
    bekend, dat men meermalen bij zoogenaamde vraten , 
    na hunnen dood, den ductus choledochus in de maag 
    zelve heeft geinfereerd gevonden (*); en in een der al- 
    lerverilindendfte clieren, den ftruisvogel, vindt men den 
    ductus biliarius in den pylorus zelven geinfereerd (f), 
    volgens het getuigenis van DUVER.NEY. Het fpreekt 
    van zelve, dat bier toch Been denken viel aan eene wer- 
    kelijke en eigenlijke infertie van den ductus choledochus 
    in de maag zelve, daar de paticnte alsdan, naar dezetheo- 
    rie, altijd een vrouwelijke vraat had moeten geweest 
    zijn, terwip zij integendeel te voren zeer klein van 
    eten geweest was; maar wel aan eene tijdelijke uitflor- 
    ting, van gal in de maag, en derzelver tegennatuurlijk 
    verblijf in deze: iets , dat bij de oude Geneeskundigen 
    bekend is en aangenomen onder den naam van regurgi- 
    tatio , (well: woord ik niet te ver:alen weet) hetgeen 
    door de nieuwere verworpen is of minder geacht , als 
    te veel riekende naar het humoraal-pathologismus ; doch 
    ten onregte : want , hoewel ik het menfchelijk 1;c:cliaain 
    geenszins wil vergelijken met eene hydraulifche machi- 
    ne, gelijk de anders groote MEAD deed, in de inleiding 
    tot zijne bij mij nog hooggeachte Monita et Prceccptet 
    Iliedica, zoo keur ik even zeer of de te eenzeiv;ge be- 
    fchouwing van anderen, die weder van eene andere hy- 
    pothefe uitgaan, die der Erregbarkeit namelijk, en niet
                               let-

     (*) Men zie a o x N, Circul. Anat. Phygol. Progynznas. X. pag.     153. ETT MULLER, Oper. Tom. II. pag. 54 in hoxine. 
    153. ETT MULLER, Oper. Tom. II. pag. 54 in hoxine. 
     (t) Memoires de i'/Icadem. des Scienc. ann. 1692.. pag. 3o.

                    VAN IIONDSHONGER.          715
       letten op de wijze les , obfervandum quid natura ferat 
       aut doceat.
         1k begon dan mijne cuter naar de opgegeven indica- 
       tie, en fchreef voor:
                 RA Eruct. Tamar. 3 If. 
                    Rad. Gramin. 5 iff. 
                    Coq. ad col. 5 xii.
                 ildde Col.
                    Extr. Tarax. 3 lg. 
                    Tinct. Rad. Rhei 3 up. 
                           m. d.
          S. Om de 2 uur een kopjc.
         Hierbij beval ik eene allerzorgvuldigfle dieet ; ver- 
       bood alle vet, olie, ja alle vleeschfpijzen, ook alle 
       bier, bijzonder het aldaar veel gebruikt wordende bruin 
       bier; beval daarentegen plantenlpijzen , karnemelk , Rijn- 
       fchen wijn , citroenen enz. , alles ingerigt tot verdunning 
       en verbetering der aanwezige gal; en dit met dat uit- 
       nemend gevolg, dat de zieke, na flechts ben dan vlij- 
       tig van bovenfiaand decoction gebruikt en deze nieuwe 
       dicet gevolgd te hebben , met vermijding van alle vleesch- 
       fpijzen en bieren, den daarop volgenden nacbt reeds in 
       het bed had kunnen blijven. De /cries werden, zoo als 
       men begrijpt, aanzienlijk vermeerderd, en ook eenige 
       flijmachtige ftoffen per vomitum uitgeworpen. Bij voort- 
       gezette behandeling, in voege als boven, ging de gene, 
       zing zoo gelukkig voort , dat de patiente binnen eene 
       week tijds het reeds op drie gewone en niet bovenmatige 
       maaltijden had gebragt. 1k liet haar toen een eenvoudig 
       decoction Tamarind. gebruiken , met Gene once extr. 
       Gramin. , en een paar dragma's lath. Nitr. ale. , met 
       dit volkomen goed gevolg, dat zij mij heden,.den 9den 
       November, fclirijft, volmaakt herfteld te zijn, goed
       eten, geregeld, zonder dat paar iets bekomt, 
       uitgenomen alleen bier , dat ligt te laten valt.
         Sinds ruim tien jaren oefen ik de mij hoogst geliefde 
       kunst, in eenen voor deze ftreek tamelijk uitgebreiden
                                             kring,

    716 MERKWAARDIG GEVAL VAN HONDSITONGER.
    kring, en nooit heb ik let zoodanigs ontmoet; hetgeen 
    ik vermoede, dat bij vele in de praktijk nog nicer erva- 
    rene mannen desgelijks het geval zal zijn. Ik verwijze 
    voorts den geeerden lezer tot de praktifche leerboelcen, 
    daar hij meer zal vincien over deze Kvvoviiz en paclAipoqen     derzelver verfchil, mitsgaders over de gccAzzix en der- 
    derzelver verfchil, mitsgaders over de gccAzzix en der- 
    zelver bijzondere foorten. De aard van een letterkun- 
    dig tijdfchrift verbiedt, Merin verger te treden.


    Aan den Redacteur der Yaderlalwifehe Letteroefeningen. 
          Mijn Heer!

    Wie juicht niet, met ons, de beflisfencle overwin- 
    ning toe, door de vereenigde Arederh!adfi;he en Ei2gel- 
    fche vloten op de ronvers der Middellandfche zee on- 
    langs zoo roemrijk bevochten ? Zoo heeft dan Neerlands 
    Leeuw, na het losrukken zijner kluisters, binnen vijf- 
    tien maanden, twee geduchte vijanden, den eenen te 
    lande, den ander' te water, vernield ! Hoe zou toch 
    eenig voorftander van regtvaardigheid en menfchelijk- 
    held, hoe inzonderheid een betninnaar van bet Vader- 
    land, deze overwinning, als ware zij van weinige be- 
    duidenis , met koele onverfchilligheid kunnen vernomen 
    hebben; en wie heeft zich niet, van ganfcher bane, 
    met den dankbaren lof vereenigd, daarvoor den Aller- 
    hoogften gewijd, die het gefchonden menichenregt en 
    het geftorte menfchenbloed, hetwelk de barbaren zoo 
    wreed als verraderlijk hadden doen ftroomen, door den 
    arm onzer helden zoo heerlijk gewroken heeft? Wat had 
    niet ons Vaderland, wat niet geheel Europa, van vroe- 
    ge tijden af, doch vooral in de laatfte dagen, van de 
    illgerijnfche geweldenaars te lijden! wat niet van hen 
    te duchten! en hoe rampzalig was het lot van den 
    vreedzamen zeeman, die in de handen dezer trotfche en 
    lage wreedaards verviel! Inderdaad, hij moest of gansch 
    onnadenkend en gevoelloos ziln, of de fterkte van het 
    roofnest geheel niet kennen, (en wie kent dit beter, , 
                            dan

             BRIEF VAN DtN ADMIRAAL DE RUITER. 717

       dan onze grijze Zeeheld, de Luitenant Admiraal V A NI 
       KINSBERGEN, die te dezer gelegenheid een refit va- 
       derlandsch feest vierde?) wiens hart niet klopte van 
       dankbare verrukking bij den hernieuwden roem onzer 
       vlag, door Gods Almagt zoo blijkbaar gezegend, door 
       de Engelfchen zelve zoo hoog verheven, en voor on- 
       zen pas herboren koophandel zoo ten uiterfte belang- 
       rijk. Het is eene diepe onkunde alleen omtrent het 
       moeijelijke en gevaarvolle dezer fchoone onderneming, 
       welke Naar niet onder onze glorierijkfle zegepralen rang- 
       fchikt ; en al vie met de Vaderlandfehe Gefchiedenis van 
       den onfterfelijken WAGENAAR, of met het Leven en 
       Bedri;f van den onvergelijkelijkenAdmirtiainE a uITE
       door den meesterlijken Gefchiedfchrijver G. BRANDT 
       te bock gefteld, of met het later gebeurde, niet vol- 
       ilrekt onbekend zou met verontwaardiging,moeten 
       narzien op Nederlanders , die te dezen aanzien eenell 
       anderen geest mogten verraden. In het laatstgenoemde 
       werk (*) vind ik, dat'n E RUITER zelf en de andere 
       BeveMebbers oordeelden, dat wie de iladt Algiers (die 
       met een flerk kasteel, vaste muuren en veel gefehuts was 
       verzien) of de moelie wade aandoen, en daarop iet be- 
       /kw!), of een brander aanbrengen, zon en maan, dagh 
       ern nacht, windt en weder, om zoo te fpreeken , tot zy- 
       nen dienst en to baat most hebben. Men most eon windt 
       hebben, on; beide aan en van de fladt te konnen ,zeilen. 
       Doch inzonderbeid is mij des Admiraals advies (t), aan 
       den Nederlandfchen Ambasiadeur K O E N R A A D VAN 
       BEUNINGEN (5) (die in den jare 1670 Haar Engeland 
       afgevaardigd was, om te onderhandelen over eene vet--
                                              ceni-
        (*) Bladz. 83 van de uitgave des jaars 1687.
        (f) Bladz. 6ao. (§) Deze was ook Burgemeester van Am- 
       fler'dam. SIMON STIJL acht hem een' Staatsman , zoo 
       watrdig , dat hij de VAN BEUNINGENS als dunner gezaaid 
       manmerkt, dan de EUGENIUSSEN en deTURENNES. Zie 
       voorts het Staatkundig Nederland van Mr, T. SCHELTEMA, 
       D. I. bl. 96 env.
        AIENGLI.W. 1316. NO. 15.   B b b

      718              11RIEY

      eeniging van zeemagt ter beftrlicling der "lige:* nen) te 
      dezer zake aldaar toegezonden, zoo om deszelfs volle- 
      dige kennis van zaken (*), als duidelijken, eenvoudi- 
      gen en naven flijl, vooral in dezen tijd zoo belangrijk 
      voorgekomen, dat ik den lust niet heb kunnen weer- 
      ftaan, om u te verzoeken, ten gevalle onzer Landge- 
      nooten, die het werk van BRANDT of niet bezitten, 
      of bij deze gelegenheid niet hebben nagezien, dit mees- 
      terftuk in uw geacht Maandwerk over te nemen.
      twijfel niet, of het zal, ook zonder bijgevoegde aan- 
      merkingen, met genoegen gelezen worden , en heb de 
      eer, Ink), met bijzondere hoogachting, te onderfchrij- 
      ven:
                    Mijn Heer
         Amfterdam ,
      den 30 van Wijnmaand UEds. dienstwill. dienaar
           18-16.         C. W. WESTERBAEN.
        (*) Het is &atom, dat dit Advies, nog in het 2elfde jam' 
      167o, met een gewenscht gevolg, beverkftelligd is.


      BRIEF VAN DEN ADMIRAAL DE RUITER AAN DEN NE. 
       bERLANDSCHEN AMBASSADEUR KOENRAAD VAN BED- 
        NINGEN RAKENDE HET UITERST MOEIJELIJKE EN 
          GEVAARLIJKE EENER ONDERNEMING TEGEN 
                      ALGIERS.
             „ Weledele gefirenge Heer

      „ 1n gevolge , ende tot voldoeninge van de begeerte van 
      Uwe Excellentie, ende het briefjen dat ik met de 
      laatst voorgaande post aan de zelve by provifie hebbe 
      of gezonden , dient deezen ten igrincipalen(onder verbe- 
      teringe) tot antwoordt op de vragen in ordre, gelyk uwe 
      Excellentie my die in deffelfs miffive van den 20 Juny 
      leftleden, uit Louden gefchreeven, heeft belieft voor 
      te itellen.
                                      17 Dat

                VAN DEN ADMIRAAL DE P.DITERA    71"
           1. Dat die van de ftadt ende het Koninkryk van Tu. 
       13is de vreede, die ik uit den naame ende van wegens 
       liaare Hoog. Moog. 1662, daar mede hebbe geflooten , tot 
       Hoch toe hebben geobferveert; ende dat conform den 
       inhoude van het tractaat , tuffchen deezen Staat ende 
       die van Sald daar te vooren opgerecht , (voor zoo veel 
       my bekent is) de ingezetenen dezer Landen aldaar nun 
       worden gehandelt.
         „ Vertrouwe dat die van Algiers nu ter tydt ef, 
       fectivelyk hebben , ende in zee konnen brengen de nom. 
       bre van 32 a 34 rooffcheepen en fregatten, waar van i8 
       gemonteert zyn van 40 tot 38,36, 34, 32 en 3o ftukken, 
       en de resterende van 28, 26, 24, as , ao, 18, 16, 12 
       en io ftukken, behalven de galeyen, die in den jaare 
       1664. doen ik jongst daar was ,6 in 't getalwaaren, de- 
       welke mede met eenige zwaare ftukken kanon ende bas- 
       fen zyn voorzien.
         „ Dat tot Tunis 1662. acht diergelyke fcheepen en fre. 
       batten waren , gemonteert van 32 tot 30, 14* 18 en 16 
       ftukken; maar ben bericht dat federt het getal verrneen• 
       dert is tot 12 a 14 fcheepen, waar onder twee zyn- die 
       yder 40 ftukken voeren, hebbende noch daarenboven 
       ook vier galeyen.
         „ Dat die van Tripoli in den voorfchreeven jaare1661 
       mede acht kapitaale fcheepen hadden, daar van den Act, 
       rniraal lank was 142, ende wydt 43hollandtfche voeten, 
       ende gemonteert met 56 ftukken en 26 metaale baffen, 
       den Viceadmiraal met 5o ftukken en 20 dito baffen , den 
       Schoutbynacht 46 ftukken, baffen naa proportie, ende 
       zoo de reste vervolgens , behalven dat ik geloof dat dit 
       voorfchreeve getal nu ook al is vergroot.
         11Alle drie de voornoemde fteeden hebben abundantie
       van yolk, zoo van Turken als Mooren, behalven de 
       Renegaden ende Chriftenen flaven, die van verfcheiden 
       natien daar by worden gevoeght, voornamentlijk om de 
       aeilen ende het gefchut beneffens de Mooren te helpen 
       manieren, gelyk zy dan ook haare fcheepen ongelyk fter- 
       ker bemannen als eenigh Christen Potentaat die ik weet ;
                          B b b a.             maar

    7.2o         1312TEF
    maar als het haar daar aan eenighzins zoude moogen ont- 
    breeken, dat zoude moeten wezen in de zoomer, , als 
    wanneer zy jaariyks gewoon zyn, fpecialyk die van Al- 
    giers, haare foldatesque te velde te employeren, omme 
    de contributien van de Lariboffen ende Mooren op te 
    haalen, terwyle haar vruchten noch in 't veldt flaan, 
    ende als dan is ook haare equipage ter zee altydt op 
    het geringhffe, anderszins houden zy doorgaans haare 
    geheele maght in employ, maar eenige werden gebruikt 
    tot affiffentie van den grooten Heer, andere naa de 
    Levant te koopvaardy, ende de rest op de kaap,, de- 
    welke dan op verfcheide tyden weder binnen koomen, 
    over zulks kan ik bet getal van die op de roof alleen 
    werden uitgezonden niet pertinent begrooten, maar 
    -Ilene die circum circa op twee derde parten van 'haare 
    geheele rnacht , gelyk zy nu ontrent deeze tydt ook wet 
    in zee gehadt hebben.
     „ 3. Zoude ik van gevoelen zyn, dat bet genoegh- 
    zaam onmoogelyk is de fcheepen van die van Algiers ach- 
    ter haare moelje te ruineren , het welke in den jaare 1655.     met acht oorlogh- en twee brandtfcheepen van dezen 
    met acht oorlogh- en twee brandtfcheepen van dezen 
    Staat , by my ook te vergeefs is getenteert , niet tegen- 
    itaande dat wel anderhalf etmaal daar ontrent lagen, 
    om de zaake te effectueren, maar door itilte waaren ge- 
    noodtzaakt genoeghzaam binnen een kanonfchoot van 
    de voorichreeve moelje te moeten blyven leggen, zon- 
    der nader te konnen komen, en hebbe als doen ende op 
    naavolgende tyden geobferveert , dat alle fcheepen ende 
    vaartuigen, die uitter zee koomen, ende achter demoel- 
    je van Algiers begeeren te zyn, den meesten tydt van, 
    't jaar, als zy onder de loute van de ftadt koomen, die 
    door deszelfs hooghte veroorzaakt wordt, een groote 
    musketfchoot van de voorfchreeve moelje in calmte ver- 
    vallen , en moeten dan verder, , met boots of chalouppen 
    voor de boegh, bun naa binnen laten boeghfeeren, of- 
    te met haare werptuigen naar binnen korten, 't welke. 
    uwe Excellentie wel kan oordeelen dat traagh en langh- 
    zaam moet toegaan, ende dat tegens een ftadt aan die
                             ZOO

              VAN DIN ADADRAAL DE ETJITER. 711
      zoo wel met kalteelen ende gefchut is voorzien, bebal- 
      yen dat door dit laugh zammelen die van de ftadt tydt 
      winden, om , met het fpannen van ketenen , ende leg- 
      gen van vlotten , als anderszints , hun op haare defenlie 
      te voorzien, in gevalle zy zulks te vooren niet en had- 
      den gedaan, door dien men haar te onverwacht op den 
       hals moghte weezen genoomen, bet welke dan ook in 
      den jaare 1662. tot myn leetweezen, mede hebben onder- 
      vonden den Heere Grave van Sandwits , ende andere 
      vaillante Oflicieren, weezende In dienst van zyn Maje- 
      licit van Grootbritanje; want ik wenfche van berten, 
      dat diergelyk deffein , door de maght van eenigh Chris- 
      ten Potentaat ondernoomen , met beter fucces magh 
      werden uitgewerkt, als Godt almachtigh my dear on- 
      trent heeft believer to verleenen.
        „ 4. Ben ik van fentiment , dat bet bezet houden van 
      de ftadt Algiers te water, bet geheele jaar deur, , met groot 
      prykel gemenght is, door dien de fcheepen in de win- 
      ter, wanneer de winden uit den Noorden , Noordtooftten- 
      oosten, ende Ooftzuidtooften zeer fterk waaljen , ende 
      de zee grof doen aanfchieten, aldaar een botte lagerwal 
      hebben, ende daar uit te verwachten de zwarigheden 
      welke die van Algiers 1662. in de maandt van Decem- 
      ber zelfs hebben gevoelt , met het verlies van 14. van 
      haare rooffcheepen, code 7 prinfen, te zaamen eenen- 
      twintigh, die zoo voor als binnen de moelje, door 
      ityve Noordtooftelyke Windt, zyn gebleeven.
        „,Maar genoomen dat men dit prykel over het hooft 
      zagh, de fchaade daar uit to verwachten hazardeerde, 
      ende die van de ftadt Algiers door een lange blocade 
      conftringeerde tot het fluiten van eenigh contract van 
      vreede, zonder haar in haare navale maght te hebben 
      berchaadight , zoo en zullen zy hun daar aan niet Langer 
      houden gereitringeert, ofte gebonden , dan tot dat zy 
      de handen wederom ruim hebben, ende haare advanta- 
      gie z;en, gelyk daar van de preuves aan Vrankryk , 
      E nge 1 andt , ende deezen Staat, evidentlyk zyn gegeeven.
        " 5. Zoo zoude ik oordeelen , dat met kruiffen op de
                      B b 3              voor-

    722        BRIEF
    voorfchreeve Barbarifche rooffcheepen haar de meefie 
    fthaade zoude konnen werden toegebraght, ende bet 
    equipeeren moede gemaakt , obferverende, tegens haa- 
    re wel bezeiltheit van fcheepen, dat men onze fchee- 
    pen, inzonderheit tegens den avondt, wel van den an-. 
    deren verfpreidt, ende met klein zeil laat leggen in 't 
    vaarwater daar men vermoedt dat zy te verwachten zyn, 
    wanneer dan des naclus , of des morgens vroegh, een 
    of sneer gewaar worden, zoo maakt men (naar gedaan 
    fein) daar op gelykerhandt jacht , ende op dusdanige 
    maniere hebben wy bun dikmaals diermate in de neep 
    gekreegen, dat zy het over geen van beide boegen kon- 
    den ontleggen , maar genoodtzaakt waaren met d' een of
     ander van ons te than, of tegens de wal te Pcranden, 
    ende Aldus hebben wy veele van die roovers geruineert; 
    waar toe ons ook geholpen heeft de vryheit , by inftruc- 
    tie van den Staat gegeevem, dat wy nict en waaren ge- 
    limiteert aan een vast diffrict, maar, naa gelegentheit, 
    Van plaatze mochcen veranderen, omme het vaarwater 
    alomme, zoo veel doenlyle was, te beveilen.
     „ 6. Wanneer men bier te lande continueert in 't 
    maaken ende doen onderhouden van goede reglementen 
    op de monture ende bemanninge van de fcheepen, de 
    Middelandtfche zee bevaarende, het formeren van Ad- 
    miraalfchappen, ende merle geeven van flerke convoyen, 
    even gelyk nwe Excellentie dat belieft voor te flellen , 
    dat ook een zeer goedt werk is , zoo ben ik van gevoe- 
    ien, dat het de Barbaren in 't eerst wel wat van bet 
    gewoonelyke voedtzel zal onthouden, maar merkende 
    dat men door dit 'middel haar als de keel tracht toe te 
    binden, zoo en twyffele ik ook niet dat zy hun zullen 
    ontzien, volgens de comm-diteit die hun de nature 
    geeft, van haare maght te zamen te trekken, esqua- 
    dres te formeeren , ende daar mede onze convoyen te 
    attaqueeren , ende wat apparentie , als ze zoo flerk koo-     men, dat zy dezelve niet en zouden vermeesteren, want 
    men, dat zy dezelve niet en zouden vermeesteren, want 
    de tyden van bet uit ende t'huis gaan der Christenen 
    fcheepen, in de Middelandtfche zee trayquerende, zyn 
                             haar

             VAN DEN ADMIRAAL DE RUITER. 723
      Naar bekendt , ofte konnen daar van altydt kenniffe be- 
      koomen; derhalven dunkt my, dat kruiffende fcheepen 
      de Barbaren meerder ontzagh zullen geeven, en fchoon 
      dat die \vat kostelyker vallen, zoo blyven de convoyen, 
      dewelke dan zoo zwaar niet behoeven te zyn, geaffeu- 
      reert, ende den Staat ontrent die Barbaren ende ande- 
      re Potentaten in reputatie geconferveert.
       „ 7. Dat de Engelfche fcheepen, overfteekende van 
      de kuste van America , Terreneuf , de Canarifche, 
      Vlaamfche, ende andere daar ontrent gelegen eilanden , 
      om te loopen in de Middelandtfche zee , hun zelven noot- 
      zaakelyk in prykel moeten ftellen van de roovers , die 
      hun buiten het'naauw vanGibraltar, op hoope van ee-n 
      goede prinfe , begeeven ende onthouden , is zeeker, , want 
      het vaarwater aldaar te wydt ende te breedt is , ende 
      baare komften te onzeeker, om de zelve door eenige 
      kruiffende fcheepen waar te doen neernen, ende in de 
      baay van Kadix of onder Tanger te geleiden, maar een 
      van die beiden op haar eigen rifico bekoomen hebben- 
      de , zoo lange de vreede tuffchen Engelandt ende Span- 
      je ftandt houdt , anderszins Tanger alleen, zoo zouden 
      zy aldaar konnen verzamelen , poet convoy ofte com- 
      pagnie afwachten, ende ondertutrchen verneemen , hoe, 
      ofte waar dat hun de Barbarifche Corfairen onthouden- 
      de zyn, ende hun daar naa verder reguleeren.
       „ 8. Zoo wanneer tuffchen deezen Staat ende Enge- 
      landt wierde geconcerteert, gelykerhandt olTenfive te 
      ageren, tot fuppreffie van de refpective Barbarifche 
      roovers , in de Middelandtfche zee, of daar buiten graf- 
      ferende, dat zoude myns oordeels bequamelyk konnen 
      werden gceffectueert met de nombre van 24 van de best 
      bezeilde fcheepen ende fregatten, te weeten, 8 gemon- 
      teert van 6o tot 5o ftukken, 8 van 5o tot 44 ftukken, 
      en de resteerende 8 van 40 tot 36 ftukken, alle naa be- 
      hooren bemant ende geprovideert, waar mede ontrent 
      ofte in de Middelandtfche zee gekoomen zynde, zoo 
      en zouden de zelve niet dienen te combineren, ten 
      waare dat het de noot vereifchte, maar ieder esqua•
                       bb 4              dre

                 BRIEF
     dre een diftrict apart moeten werden geprevigeert , om 
     dat te zuiveren: ende om daar ontrent de onluften ende 
     jaloufien te eviteeren , dat den eenen niet meer advan- 
     tagie of disadvantagie als den anderen zoude moogen ge- 
     nieten, of werden geverght, zoude konnen werden ge- 
     ftipuleert, naa het verloop van eenige maanden van de 
     voorfchreeve diftricten te verwiffelen , ende hier door 
     zoude ik achten dat de Barbaren in 12 a 15 maanden 
     tot reden zouden konnen werden gebraght.
      „ Maar in cas het wierde goedtgevonden te z amen maar 
     defenfive te gaan, zulks zoude myns oordeels ,niet wel 
     anders konnen gefchieden dan bet tegenwoordigh werdt 
    gepractizeert , namentlyk, dat de koopvaardyluiden van 
    wederzydts natien, onder des eenen of des anderens 
    convoy begecrende te zeilen, daar onder naa vermoogen 
    zullen werden geprotegeert , ende geconduileert, voor 
    zoo veel den Kommandeur van het convoy zulks bui- 
    ten prejuditie van de fcheepen van zyn eigen natie 
    eenighzins zal konnen ben.
     „ 9. Hier op meine ik uwe Excellentie in 't vooren- 
    ftaande zefle articul myner beantwoordinge te hebben 
    gedient,ende hebbe ook dikmaals aan de Heeren van de 
    Regeeringe deezer Landen, daar het occafie gaf, ver- 
    maandt , dat de I‘Iiddelandtfche zee niet buiten kruifThnde     fcheepen van deezen Staat en behoorde te werden ge- 
    fcheepen van deezen Staat en behoorde te werden ge- 
    laaten, -ten refpecte dat zulks zoo wel tot Naar eigen 
    prejuditie in tyden ende wylen zoude. koomen to firck. 
    ken, als tot die van de gerneene Christenheit , ende dat 
    het zullen beklaagen wanneer het niet zoo gemaklyk zal 
    weezen te redreffeeren, ende dit puir tot ontlaffinge 
    van myn gemoedt ende plicht.
     „ to. Hier op verklaare ik, gelyk het uwe Excellen- 
    tie wel gevat heeft , dat•bet een het ander heeft.gehol- 
    pen, ende gelyk de ingezetenen deezer Landen hebben 
    geparticipeert aan bet geluk, dat de Franfchen ende 
    Engelfchen confiderable zeemaghten onlanghs in de Mid- 
    delandtfche zee hebben gehouden, zoo hebben die ende 
    anctere natien in voorgaande jaaren 00k vordeel geugo, 
                             ten

              VAN DEN ADMIRAAL DE RUITER. 725












































       ten van de fcheepen die aldaar wegens deezen Staat zyn 


























       geernployeert geweest ; doch d'Engelfchen vreede tria- 

























       kende met die van Algiers , gclyk de Franfchen hebben 
























       bedaan ende deezen Staat daar mede in oorlogh bly- 
       c


























       vende, zoo zouden deszelfs ingezetenen ongelyk meer- 


























       der prykel loopen ,als wanneer dat Engelandt refolveer- 


























       de neffens de vereenighde Nederlanden defenfive te 


























       gaan.
























        „ Dit is het waar mede ik uwe Excellentie maar heb- 

























       be weeten te dienen, hoopende dat de zelve de goet- 

























       heit zal believen te hebben van het geene niet wel ge- 



























       vat zoude mogen weezen, naa zyn groot en ryp oor- 
























       deel, te vergoeden : ende waar ik de zelve in deeze of 
























       andere gelegentheit wider kart behulpzaam zyn, ben 

























       ik, des vermaandt zynde, altydt bereidt , als zynde, 


























       ende blyvende ,
























              Ireledele gefirenge Heer ,

























                     Uwe Excellenties ,


























                           Ootmoedige Dienaar."




































































        EENE BIJDRAGE TOT DE VOORTREFFELUKHEID VAN DEN 
























              ROOMSCH-KATHOLUKEN GODSDIENST.





































               (Extract uit een' Brief uit Cant.)












































             Op 411erheiligen hier aangekomen, bezocht ik on- 
























      derfcheidene kerken, en zag, door gedrukte biljetten, gean- 





















      nonceerd , dat, in plaats van op zaturdag, den volgenden 

























      zondag de tillerzielen-dag zou worden gecelebreerd, onder 




















      andere oak door eerie preek, bij welke gelegenheid, in de 























      St. Baafs- kerk , eene fchale zou rondgaan voor de zielen iii 























      het vagevuur.























       Daar deze predikatien des namiddags zouden gehouden wor- 






















      den , ging ik 's morgens de Protestantfche godsdienstoefening 























      op het fladhuis bezoeken. De prediker las ten tekst af, , Luk. 






















      XVI: 22-25. Na eene inleiding, waarin hij het ongenoeg- 























      zame der rede voorftelde, ter beantwoording van al die vra- 






















      gen, welke wij over ons beflaan, en den toefland na den dood,






















                      13 b b 5           kon-

    7:6   BIJDRAGE TOT DE VOORTREFFELIJKHEID
    konden doen, en de voldoening, die de Goddelijke openba- 
    ring deswege gal, deed hij zijne toehoorders de belangrijk- 
    heid van den voorgelezen tekst gevoelen, en gaf verklaring 
    van de zinnebeeldige uitdrukkingen, fchoot van Abraham, 
    dragen der Engelen, hel, pijn, vlam, enz. Daarop ging hij 
    over, om zijne hoorders te bepalen bij de hoofdwaarheid, 
    die in den voorgelezen tekst geleerd wordt, en bij den invloed,     welken dezelve op ons behoort te hebben. Die hoofdwaar- 
    welken dezelve op ons behoort te hebben. Die hoofdwaar- 
    heid was: dat bij onzen dood ons lot beflist is, en onze ziel 
    gladelijk rnaait , wat zij in dit leven gezaaid heeft. Hij ont-     wikkelde dit kort , uit hetgene de tekst van Lazarus en den 
    wikkelde dit kort , uit hetgene de tekst van Lazarus en den 
    rijken man verzekert, en toonde de gronden aan; zijncle, het 
    gezag van onzen Heer, dat voldoende is, al konden wij het 
    volftrekt niet doorzien, — de regtvaardigheid, dat Lazarus 
    vertroost werd, en de rijkc man fmart Iced , — en het eigen- 
    iardige, dat dit dadelijk 'oij den dood plants had. flier opper-    de de prediker eene bedenking: of Lazarus wel gefchikt was 
    de de prediker eene bedenking: of Lazarus wel gefchikt was 
    voor die zaligheid, welke het beeld van Abrahams fchoot voor- 
    Reit; of men geene voorbereiding, zuivering, ontwikkeling 
    van vermogens zou vooronderflellen. Doch, ook het voor- 
    bcela van den moordenaar aan het kruis anuhalende, wien Je- 
    zus toezeide, noch dien dag met hem in het paradijs te zul- 
    len zijn, toonde de prediker aan, het belong van zulk een 
    gezag, als dat van onzen !leer, hetwellt wij, willen • wij 
    Christenen heeten, ols onleilbnar moesten eerbiedigen, en van 
    betzelve tot dc bekrompenheid van onze !tennis omtrent ones, 
    wat buiten den kring van ooze ervaring ligt, en onzen vol- 
    genden toefland betreft, befluiten. Hierop ging hij tot het 
    tweede fink over; den invloed, dien die waarheid op oils 
    moest hebben: voorcerst, erkentenis en dankzegging voor zulk 
    een onfaalbaar onderrigt in zulk eene belangrijke zaak, — en 
    voor onze erkentenis van dat Goddelijk onderrigt, ats de 
    eenige bron van godsdienaige kennis, en de eenige revel van 
    geloof en wandel. Hier bleef hij zeer op Haan, eischte van 
    zijne hoorders , dat zij ook zijne prediking danraan moesten 
    toetfen, en alles verwerpen, hetgene, in plants van nit die 
    bron gefchept, door hem, nit onzuivere bedoelingen, immer 
    tegen het woord van God gepredikt mogt worden. Tcn an- 
    dere drong hij aan op ernst, ten einde dit korte leven, ons 
     ter voorbereiding gegeven, daartoe te befteden, en gebruik 
     cc taken Vaal dat heMeISCII onderwijs, waardoor niet
                               het

               VAN bEN R. R. GODSDIENST 727

      bet 'even en de onverderfelijkheid is aan bet licht gebragt, 
      maar oak de weg aangewezen, om tot het genot van dat heit 
      te geraken. TerwijI hij , ten derde , nit het lot van Lazarus 
      en den rijken man, de rijken aanfpoorde, om zich als rent- 
      meesters van hunne goederen te gedragen, en gaarne vat op 
      te offeren, als de nood hunner ftadgenooten, 'in het naderend 
      winterfaizoen, hunnen bijfland buitengewoon mogt behoeven: 
      terwijl hij uit de zaligheid van Lazarus , ,onmiddellijk na den 
      dood , alien vertroostte, die Lazarus geduld en lijdzaamheid 
      bezaten, daarmede, dat hunne bekrompene omaandigheden
      vermogens geen hinclerpaal zullen opleveren , mu, ontflagen 
      van het ligchaam der zonde en des doods , voor het vol ge- 
      not der zaligheid van een' Abraham en (Wizen(' anderen vat. 
      baar te -- Er wad van Beene andersdenkenden gefpro. 
      ken, waarvan een groot aantal aandachtige toehoorders wa- 
      ren ; en evenwei was het mij zoo, alsof de prediker zijne 
      hoorders een tegengift wilde geven, tegen hetgene zij elders 
      in het namiddagnur zouden hooren. Mogelijk dwale ik hier. 
      in; maar mij was bet zoo.
       's Namiddag,s , na eerst te zelfder plaatfe over Matth. XX:
          te hebben hooren prediken, begat ik mij naar de kerk 
      van St. Basis, alwaar voor eene talrijke fchare gepredikt 
      werd geloof ik — over miferere mei; want ik kwam, nn- 
      dat de tekst was afgelezen. De prediker verhaalde eerst, dat 
      de zielen der vromen, die nog niet genoeg voldaan hadden aan 
      de Goddelijke geregtigheid , eenige maanden of jaren getout-- 
      anenteerd werden door de vlammen van he: vagevuur, die als 
      zoo vele flraffen en kastijdingen waren van de Goddelijke 
      gramfchap. En na dit betoog, waarvoor voltirekt geen ge- 
      zag - zeker oradat het overbekend is — werd bijgebragt, 
      maar waarin mij dit vreemde beeId trof: dat de zielen door 
      onverbreekbare koorden aan die enuitbluschbare vlammen geke- 
      :end waren!!! ging de redenaar over, om de barmhartigheid 
      der levende voor die getourmenteerde zielen in te roepen, 
      en hen tot gebeden en offeranden op re weltken. Daartoe 
      voerde hij eerst de zielen fprekende in, welke hare kinde- 
      ren, echtgenooten, broeders of andere achtergelaten vrienden 
      te hulp riepen, en bun verwijtingen deden, dat zij die .hui- 
      zen, landen, goederen, kostbaarheden, welke zij nagelaten 
      Madden, misbruikten, en niet aan haar gedachten, die zoo 
      veel pijn law in de vlammen. Fervolgens trachtte hij zijne
                                         roc-

     7tS  BIJDRAGE TOT DE VOORTEEFP ELIJETEID

     toehoorders tot mildcladigheid op re wekken, door de voorael- 
     ling van de pijnen en fmarten, die deze hunne bloedverwan- 
     On en geliefde afgeflorvenen leden; welke voorftelling gefchied-      de. .door de vergclijking van de pijn, die het oils veroorza- 
     de. .door de vergclijking van de pijn, die het oils veroorza- 
     ken low, indien wij onzen vinger in eene brandende kaars fla- 
     ken voor eenige oogcnblikken, en hoe wij dan huilen en ker- 
     Dien zouden van pijn, daar die zielen in groote vlammen zich 
     bevonden, en dat gedurende maanden en jaren. Doch indien 
     dit zijne hoorders Met Icon bewegen, dan moest hij er, ten 
     de, de, nog bijvoegen , dat bun eigenbelang het van hen vor- 
     derde: want dat barmhartigheid zou wedervaren, die barm- 
     bartig waren geweest; en men die barmhartigheid door bidden 
     en offeren voor de zielen in het vagevuur kon uitoefenen. 
     Eindclijk werd deze preek befloten met een gebed, tot den 
     Beer Jew's gerigt, om barmhartigheid voor de zielen in het 
     vagevuur, en dat Hij een druppel van zijn bloed in de plaat- 
     fe des vagcvuurs most zenden, om daarmede die ongelukkige 
     zielen te bedauwen.
      Ik overzag de menigte met innig medelijden, welke het nu 
     weder CelIC week met dit zielevoecifel doer moest, en dacht 
     bij mijzelven: Wei te regt heeft de Heer LE SAGE TEN 
     BR OE K , de Notaris, gezegd , dat men niet veel over het 
     vagevuur most navragen: dit kan het ook niet velen. On- 
     gelukkig is bet echter, dat men niet over dit onderwerp pre- 
     diken kan gedurende drie kwartiers, zonder er te veel van te 
     zeggen, en aanleiding tot vele vragen te geven, die men 
     nimmer beantwoord krijgt , op eene zekere wijzc, dan door 
     de gelijkenis van Lazarus en den rijkcn man, en taut van 
     jezus tot den bekeerden moordenaar: Heden zult gij met nitj 
     in het paradijs zijn.
      Ik zou u vele bijdragen tot de voortrelfeliikheici van den 
     Roomsch-katbolijken godsdienst , nit mijn clagverhaal gedu- 
     rende mijne reize door de zuidelijke provincien, kunnen ge- 
     ven; alleen deze eene nog.
      Toen ik te Luik was, bezocbt ik de cathedrale kerk, en 
     las de aches, in het portaal der kerk aangeplakt; daar las ik 
     in Cene derzelve eene bittere klagte, dat gedurende bet gelled 
     van veertig wren — een voorregt, door een' vorigen Pans 
     sun de godsdienftige Luikenaars vergund Jezus Christus 
     op den autaar was uitgezet, doch dat er geen aanbidders wa- 
     ren. Om dit te verhefpen, hadden eenige gegoede vrienden zich
                                ver-

                     VAN DEN R. K. GODSDIENST.        729
        vereenigd , om te contribueren, ten elude anderen door giftert 
        tot dien godsdienstpligt op te wekken, die dan tevens voor 
        die weldoeners moesten bidden; wordende de namen der Di. 
        recteuren van dat fonds opgegeven, benevens de woonplaats 
        van den Secretaris, waar aile godsdienfligen , die belang ftel- 
        den in de voortduring en inftandhouding van het 40 uurs ge- 
        bed, konden inteekenen. — „ Dat hij bloze, die nu nog de 
        voortreffelijkheid van den Roomsch-katholijken godsdienst 
        wil betwijfelen!' dacht ik. „ Neen, zulke middelen bezit 
        bet Protestantismus niet, om het verval in het godsdienftige 
        te herftellen!" Of echter op deze gehuurde bidders niet 
        toepasfelijk is, hetgene Jezus Match. VI zegt: zij hebbeta 
        hun loon weg; en of deze voortreffelijkheid van den Roomsch- 
        katholijken godsdienst wel veel profelyten zal maken onder 
        -hen, die het daarvoor houden, dat aanbidden in geest. en 
        waarheid de ziel is van het Christendom , hieraan zult ge 
        wel met mij willen twijfeleu. Ik moet afbreken, en noem 
        mij , enz.
            Cent, den 3 Nov. 1816.
          P. S. Morgen viert men St. Hubert, en men verkoopt
        de kerken gewijd roggebrood voor de honden , tegen de dot- 
        heid of watervrees! Vic denkt , bij dezen trek van voortref- 
        felijkheid , niet anti Joan. II: 1614 Om van dezelve over- 
        tuigd zijn, moet men niet alleen L e SAGE TEN B R o z K's 
        ftukje lezen, maar ook in Belgie reizen; dan heeft men theo- 
        rie en praktijk bij elkander in oppofitie.


          TREFFEND VOORDEELD, TER WAARSCHLIWING TEGEN HET 
                  VERAVEKKEN VAN ANGST EN SCHRIK.
                       Eene ware Gebeurtenis.
        (Medegedeeld door den Heer WARNSINCK,IIERNSZ.)

        Het was op eenen herfstavond , dat de Heer Overlie 
        in Franfchen dienst, destijds te Bordeaux vertoevende, zich 
        in een talrijk gezelfchap zijuer vrienden en bekenden beyond. 
        Het fpel was geEindigd — de gasten hadden zich aan tafel 
        gezet; en nu viel het gefprek op allerlei onderwerpen: ten
                                                     laat.

      730          TREFFEND VOORBEELD




      laatfte liep bet onderbond , dat zelfs tot na middcrnacht voort- 


      tinurde, over geestverfchijniugen en fpoken.


        Zoo als het gewoonlijk bij zulke gefprekken gnat, ging 


      bet ook bier: al fpoedig verdeelde zich het gezelfchap in 


      twee, van elkander verfchillende, partijen, welke, met gelij- 


      ke. drift, het wezenlijk befiaan van geestverfchijningen en 


      fpoken flaande hielden of ontkenden.


        Tot de laatstgenoemden behoorde mede de Overlie, die, 


      meer dan iemand, op flonten coon, alien wezenlijk beflaan 


      van fpook of verfchijning loochenende, zijne redeneringen 


      delijk befloot met de verklaring: „ dat niets, hoegenaamd,


              ftaat made kunnen zijn hem eenigen den minften


      • fchrik aan te jagen; dat hij eenen ieder vrijheid gal, zulks ,
      ff

      • bij‘ hem, op alle mogelijke wijzen te beproeven; en dat


          zich vrijwillig verbond tot het geven van e.enen luis.


        terrijken manitijd aan het gezelfchap, te zijnen ko,ste,


      ffdien men hem de betooning, van de minfle vrees, bij eeni-

      „ ge zoogenaamde fpokerij of verfchijning, van wac card 


        ook, zoude kunnen te laste leggen."


        Deze foort van uitdaging werd al aanflonds door fommigen 


      uit het gezelfchap aangenomen; wederkeerig zich verbinden• 


      de tot het bekostigen van den genoemden maaltijd, indien de 


      Overlie de te nemene proeve onverfchrokken doorliond.


        Elk, der aanwezigen tot getuige tier wederzijdfche verbind- 


      tenis en het deelgenootichap aan het fouper geroepen zijnde, 


      fcheidde bet gezelfchap ten laatlie, en men wenschte elkan- 


      der, wederkeerig, goeden nacht.


        Nu verliep de eene week na de andere. De Overlie liet 


      niet na, bij het ontmoeten der leden zijner tegenpartij , hen 


      nu en dan te herinneren anti de gedane weddenfchap en den 


      maattijd. Er gebeurde echter niets. De onverfchrokken man 


      hield op over deze zaak te fpreken, en befloot met er zelfs 


      Diet meer aan te denken; vermnedende, dat zulks met zijne 


      •rienden ook wel bet geval zoude zijn.


        De Overlie bad, gedurende zijn verblijf te Bordeaux', 


      zijn' intrek genomen in eene van die, bijzonder uitgefirekte, 


      woningen, alwaar vele huisgezinnen tevetis- onder ea dak 


      huisvesten, dikwerf zonder elkander meer den bij name te 


      kennen. D'it was ook het geval met den Overlie: gedurende 


      zijn kortflondig verblijf had hij met de boven en nevent 


      hem wonende lieden weimig of wel geene bekendfchap ge- 


                                         maakt.

                             TER WAARSCHUMNG.                       731

        smakt. Twee kamers, nevens een vertrekje, voor zijn' knecht, 
         op de onderfie verdieping van het huis, maakten zijne woon-- 
         plaats uit.
          Na het voorgevallene op den bewusten avond waren nu, 
         ongeveer, drie maanden verloopen. Op eenen fomheren      win-
         termorgen words er, terwiji de Overlie het ontbijt neemt, 
         aan de deur zijner kamer geklopt; hij opent dezelve, en — 
         een meisje treedt het vertrek binnen, met de uitdrukking der 
         droefheid op het gelaat:     Mijnheer! — zegt zij      verged"
         • mij , wanneer ik u een oogenblik flare. Mijn varier, met
         • wien ik, lange jaren, federt het overlijden mijner moeder, 
         PPalhier te zamen woonde, is, na eerie kortflondige ziekte,
           overleden, en de dag van morgen is te zijner begraving
         n befleind. No heden verwacht ik mijne eenige zuster, bui- 
         39ten de fled woonachtig, alhier, ten einde de plegtigheid
         • der begrafenis bij te wonen. Ongelukkig heeft dit meisje, 
           van hare vroegfie jeugd af, een' onveranderlijken affchrik 
           voor eenen doode gehad; en het zoude haar niec mogelijt 
           zijn, een enkel uur op mijne kamer door te brengen, in 
           tegenwoordigheid van het lijk onzes vaders; hoezeer zij
         • dien braven man, bij zijn !even, opregtelijk beminde. In
         • dezen nood wende ik mij tot u, Mijnheer! Ilt bid u, de 
         29ongelukkige zwakheid mijner zuster te bulpe te willen ko-
         • men. Ilc fmeek u, mij toe te than, 'dat de overledene,
           voor dezen enkelen nacht, in uwe kamer mag- geplaatst
           warden, en daar vertoeven tot het uur der begrafenis."
           Dit verzoek werd met vele tranen en zigtbare gemoedshe. 
         weging vergezeld en aangedrongen. De Overlie had hetzelve 
         met bedaarde oplettendheid aangehoord. Een ander, minder 
         moedig en goedhartig, zou voorzeker, al fpoedig, allerlei 
         verontfchuldigingen hebben ingebragt: dan , de Overlie had, 
         op het hooren van het verlegen meisje en haar dringend ver- 
         soek, reeds zijn befluit genomen. Hij rigtte zich tot haar, 
         en fprak:         zou welligt uw verzoek kunnen afflaan: ik
         „ wit dit echter Hier: ten gevalfe van u en uwe beklageni- 
         $9 waardige zuster, wil ik u van dienst zijn. Wat zegt mtj
         3, de tegenwoordigheid van eenen doode? Op het flagveld zag
         • ik er zoo vele duizenden! UW'verzoek, Mejuffer! words' n
         • ingewilligd. Ik zal aan mijn' knecht de noodige bevelen
         „  achterlaten, om het lijk uws vaden, heden avond, hier-re 
                                                                  „ ont

        732                 TREFFEND VOORI1EELD
        „ ontvangen. Zie daar (op het binnenvertrek wijzende) de 
          plaats, waar hetzelve verblijven kan."
          Met zigtbare dankbaarheid werd deze bewilliging aange- 
        boord, • en de bedrnkte dochter verliet den Overlie, onder 
        hartelijke betuigingen wegens hare verpligting aan hem voor 
        zijne ongehoudene goedheid.
          1a: het vertrek van het meisje, inaakte de knock, die bij 
        het gefprek tegenwoordig was geweest, wel eenige bedenkin. 
        ken; maar de Overlie achtte het beneden zich, op dezelve 
        te antwoorden, en .zette zich weder aan tafe, zonder eenig 
        verder nadenken ointrent dit voorval, hetwelk , door cieszelfs 
        natiturlijke houding, bij hem gees' den minften argwaan deed 
        bovenkomen.
          Het werd mtddag. De Overlie was nitgenoodigd, her ove- 
        rige van den dag in gezelfchap zijner vrienden door te bren- 
        gen. Hij .kleedde zich; en, zijne wooing verlatende, gar hij 
        aan zijuen bediende de noodige bevelen cot de ontvangst en 
        plaatling van bet bewuste lijk.
          Een uur velOr middernacht keerde de Overlie naar zijne 
        woning terug. Hij zoude, zelfs bij het intreden van zijne 
        kamer, aan de tegenwoordigbeid van den doode niet eens ge- 
        fiacht 'hebben, indien hem dit niet door zijnen knecht ware 
        herinnerd geworden. Deze laatfle vertrok, en lief den Over- 
        lie alleen.
          Nu begaf zich de onbefchroomde man in het vertrek, 
        waar men de doodkist had geplaatst, haalde vandaar ziju 
        fehrijrgeree'dfchap , en, niet gewoon vroegtijdig zich cci rust
        te begeven, begon hij het opfiel van eenen brief aan een' 
        zijner bloedverwanten.
          Intusfchen naderde ongem,erkt het uur van middernacht. 
        De mite van denzelven doet het dof gebrom der klokken te 
        fierker hooren. Eindelijk hebben deze hare twaalf• flagen 
        in het luisterend oor doen dringen, en de vroegere !bite 
        heerscht weder atom. Op Bens doet zich nu, in het achter- 
        vertrek, een dof gelloinmel hooren, omaiddellijk gevolgd door 
        een fierker geluid, blijkbaar veroorzaakt. door het afwerpen 
        van her dekfel tier aldaar geplaatfie doodkist. Wat de 
        Overlie, bij het vernemen . van dit gerucht, gedacht, en of 
        hij zich, in dit oogeriblik aan de vroeger gemaakte wedden-
        fehap al dan niet herinnerd hebbe,        dit inert de.uitkomst
        met een' digten fluijer bedekt. Genoeg , de moedige man aar-zel

                   TER WALESCH,UWING.     733

       Zeit geen oogenblik. Altijd een paar met fcherp geladene pis- 
       tolen gereed hebbende, begeeft hij zich, met de pistool in 
       de eene, en het licht in de ,andere hand, naar het bewnste 
       vertrek, en openc de deur. Daar that nu de gewaande doode 
       uaast de geopende kist, met ,de eene hand ,op ,dezelve Wij!. 
       zende, en met de andere den Overlie; veelbeteekenend en bij 
       herhaling, tot zich wenkende.
        De beldhaftige voorliander van het rijk der waarbeid ziet 
       dit, maar bedenkt zich geen oogenblik. Spreek, of ik geef 
       vuur!" is zijne .taal, en — een met nadruk herhaald wijzen 
       en wenken is het eenig antwoord van het verfchijnfel.
        De pistool gaat if. Dan, hoe groot moet de verwoncle- 
      ring van den Overlie geweest zun, toen de kogel, waarmede 
       het fchietgeweer door hem bevorens geladen was, hem door 
      den vermeenden .doode.words teruggeworpen!
        Deze onverklaarhare omnandigbeid ontzec maar verfchrikt 
      onzen held niet; de andere pistool is hem nog overig; 
      een oogenblik keert hij wet dezelve terug.
        „ Spreek, of ik geef vuur!"_ met eene donderende ftera 
      uitgefproken, is andertnaal zijne taal, — en hij ontvangt an- 
      (lemma! het vorig antwoord,
        Flat tweede fchot is nu gelost; dan — in piaats van de 
      -verfchijning te treffen, gedraagt zich dezelve als een onkwets- 
      baar wezea, en werpt het afgefchoten lood Ajnen beftrijder 
      al wederom terug.
        Mogelijk began, in deze verfchrikkelijke oogenblikken, het 
      hart van den Overlie wel eenigzins te wankelen; dan, het 
      hcofd zac hem nog op de xegte pints. pe pistool wegge- 
      worpen hebbende, grijpt hij zijuen degen, vermoedelijk on/ 
      hiermede, van meer nabij, de fehrikgedaante te dwingen zich 
      te cntmaskeren; hij grijpt dien; dan — tot overmaat van 
      ramp en ontzettIng — het final weigert hem ditmaal den r, e- 
      hoopeen dienst. Was hij oak page, het -zijdgeweer is met 
      geene mogelijkheid nit de fcheede te trekken, Inmicidels nadcre 
      het fpookfel met eenen zeer langzamea tied, befiendig
      kende en zwijgende. D:t oogenblik is! ontzettend: alles, was 
      zich in •hetzelve voor de zinnen Van den Overlie opdoet, is 
      verfchrikkelijk en vreesverwekkend. De eincielijke beflisfing 
      nadert. ftelt , als eene laattle poging, alle zijne krachren 
      !..11 het week, out het aaal aan de fcheede te ontrukken. Ook 
      alit is vergeefs. Nu,. daar hem ailes eea ontzettend raadfel
              18161. NO. 15. C C c        is,

    734      TRIPTEND V OORBECLD
    is en blijlt, en hem elk middel van verdediging ontbreekt, 
    verlaat hem z jne koene onverina,gcibeid — zijn zennwgefitl 
    ontvangt eenen geweldigen Ichok — angst en fchrik grfjpen 
    Lem cp bet hevigfle :Ian, en, met zijne harden yastgektemd 
    aan degengevest en fcheede, fort de Anngelnkkige, levenloas, 
    ter garde.
     Zoo viel de moedigc man, na bet mislukken der derde 
    proeve, waar .welligt een ander, reeds bij bet mislukken der 
    ecrfte, zijn beyond in de vlug-t zoude gezocht hebben, en 
    menigeen deze eerfe proeve niet ecns zoude hebben doorge- 
    flan! Zoo viel als een beklagenswaardig offer van zijne, 
    mogelijk wat overdrevene, kloeltmoedigheid! Zoo viel hij , als    ten ontzettend voorbeeld ter waarfchuwing tegen bet ver- 
    ten ontzettend voorbeeld ter waarfchuwing tegen bet ver- 
    wekken van bovenmatigen angst en fchrilt!
     Het zal den oplettenden lezer van dit verbanl, op eene wnar.     achtige dandzaak gegrond, reeds van zelve gebleken zijn, dat 
    achtige dandzaak gegrond, reeds van zelve gebleken zijn, dat 
    bier alleen vermomming en bedrog plants vond. Ter nadere 
    opheldering, diene nog bet volge.nde:
     De partij van den Overfe had, oin de gemankte wedden. 
    fehap zeker te winnen, opzettelijk zoo vele mnanden lattn 
    verloopen, ten einde hem re doen yermoccien, dat men deze 
    zank reeds nit de gedachten had getleld. Het verhaal van bet 
    meisje was logenachtig, verzonnen, en hare gefpeelde rol /ou-     ter bedrog. De cloodhist , waarin zich een levende beyond, 
    ter bedrog. De cloodhist , waarin zich een levende beyond, 
    was, met weinig moeice, zoodanig Yervaardigd, dat dezelve 
    van binnen konde geopend warden. Het gewaande lijk was, 
    in tegenwoordigheid van den km.?clit van den Overlie , be- 
    neden gebragt: doze was, na de vcrrigting hiervan, naar 
    zijne, kamer gegann, daar de tchniskomst van zijnen meester 
    afwachtende. De gewaande doode had zich deze gelegenheid 
    ten mate gemaakt, om de kogels, waarmede de pistolen ge- 
    laden waren, :If te draaijen, en den degen zoodanig in de 
    fcheede to bevestigen, dat dezelve met geene mogelijkheid 
    konde getrokken warden. De Overlie gaf dan ook nu, bui. 
    ten zijn wcten, met los kruid your; terwijl het fpookfel, 
    dat de kogels met zich had genomen, dezelve gemakkelijlr 
    konde terugwerpen. Dit alles moest dienen, om den Overfte 
    in den waan te brengen, dat hij met cone bovennatuurlijke 
    verfchijning te doen bad, Welke niet flechts het gevaar van 
    kruid en load trotfeerde, maar zelfs den (*pot dreef met el- 
    ken aanval. Het beklemmen van den degen moest tot het- 
    zelfcie ontzettend einde dietten; en, helaas! bet doel van al                               die
                              die

                        TER WAARSCHUIVING.           735'
        dit angst- en fchrikwekkende werd op de ontzettendfte en 
        in de gevolgen ongelukkigfre wijze bereikt.
          Mogt daze treXende gebeurtenis tot eene ernftige waarfchu- 
        wing ftrekken tegen bet verwekken van alien angst en fchrik 
        bij anderen; eerst en vooral bij kinderen en jonge 
        maar ook zelfs bij de moedigfte menfchen! De gevolgen
            blijkens het verbaalde, allertreurigst en ontzettendst zijn.


             HET LEVEN VAN LEN' FIAKER , OF HUURKOETSIER.
                (Uit bet Transch van pILwouILTA.)

        Men zou denker, dat een Fiaker een erbarmeliik level] leid- 
        de? — in 't geheel niet! hij leeft met de groote lieden oin 
        9t best. Met het aanbreken des lags float hij op, en treede 
        voor zijne flaldeur, om to zien, wat weder bet is. „ Haat 
        de D ..... !" zegt hij gecuwend, „ bet is het fcboonfte we- 
        der van de wereld." Of: „ God dank ! het zal vandaag een 
        infaam weer zijn." — Is dit Met geheel de gewaarwording 
        cans rijken fpeculants, die de couranten leest? Het zal vrede 
        worden... o wee! — oorlog... nu wriift hij in de hander 
        ea grinnikt. Of: er zal duurte, hongersnood ontflaan... bra- 
        vo! — elders is de oogst voordeelig... jammer!
          VIoekend roskamt de Fiaker zijne paarden, vloekend (pant 
        hij ze aan, en met zweepflagen drijl't hij ze op het plain; 
        daareinegen heeft hij zijn rijtuig fluitende fchoongemaakt. — 
        Is dat niet volkomen de handelwijze der groote lieden , die 
        met hunne meubelen veel zachter omgaan, dan met hunne 
        domestieken?
         Daar laat zich in de verse een man kijken, dien men het 
        aanziet, dat hij cane linker noodig heeft. Ter/loud rennen 
        er zes op hem los. Hij kiest de beste, maar — hij neemr 
        Naar bij het uur, en nu kruipt de fiaker voetje voor voetje. 
        — Zoo /oopt men in de wereld om ambten , en kruipt in de 
        waarneming van bet nmbt.
         De /leer, die de fiaker gehuurd beeft, maakt can bezoek. 
        Terugkomende, vindt hij do paardcn afzeroomd, en den 
        koetfier in de kroeg. — Het beeld eener kanfelarij , welkcr 
        Chef vanclaag niet verwacht xvordt.
         'Tans roit de linker voort. vrachtwazen konit den
                              e e M                koet-

       736               tIET "LEVEN

       koetfier te re; hij loopt gevaar zijn rijtuig omverre gewor- 
       pen of gebroken te zien; zijne fcheldende tong en de zweep 
       in tie vuist helper hem er eindelijk door, en terflond daerop 
       overrNt hij zelf eene kleine kabriolet, om welke 1-1j zicit 
       verder niet bekommert. Alzoo de man van de wereld, die 
       geweldig fchreenwt, wanneer een magtiger hem aantast, maar 
       zonder bedenken den onmagtigen op zijde moot.
         Niemand ter wereld ken zijne levens- of ten minfte reis- 
       gezellen vrijcr kiczen, dan de Fiaker. Om 9 ure des mor- 
       gens, b. v., heeft 11',1 la Partys de kens tusfchen eene fup- 
       pliaine, die hares man eene proviand-leverancie bezcrge:i 
       wit, en hared ininnaar van de Confcriptie vrijmaken; een' 
       nieuwsgierigen vreeincielIng, die den plantentuin en daarna het 
       Muzeum bezoeken wil; {thans volt er zeker noch te leve- 
       ren, noch te Itijken; de geclaante, dock niet de zaak , is 
       veranderd;] een' follicitant om eene opengewallene pleats in 
       het Inflituut , die 14i. bezoeken heeft of te leggen, en te 
       fpreken van de boeken, die hij — niet gefchreven heeft, 
       near nog fchrijven wit; of een' makelaar, die rondrijdz
       geld tegen papier in cc ruilen.
         Om 12 ure zijn er weer andere bezigheden. De oude too- 
       neelliefhebbers rijden near de repetitien, of een pear jongc 
       Incroyabels near Bagatelle om elkander overhoop te fchie- 
       ten, of de lekkerbekken zoeken een dejeaner a la fourelzette.
         Om 3 ure verfchijnen de dames in de Tuilerien, om de zon 
       te zien opgaan, of fpoeden zich near het Palais Royal, oni 
       met de modekraamfters te fnappen.
         Om 5 ore beginnen de dines. Wel den Fiaker, die zich 
       dan in de voorftad St. Germain bevindt! IIij is zeker, tot 
       een' rid near de Chausge te zullen gehutird worden.
         Om 7 ure lokken de,fchouwburgen nit. jammer inderdaed, 
       dat de vlammen het Odeon verteerden! Toen dear nog ge- 
       fpeetd werd, kon de Fiaker er op rekenen, vocr
       haat en Berouw bevracht te zullen worden.
         Om it ore gnat de fchouwburg ult. Dan wcrdeu tot mid.. 
       dernacht bezoeken afgelegd; er wordt gedaust tot r ore, en 
       gefpeeld den ganfchen nacht door.
         Men ziet, dat in de boofdflad van het groote rijk niets 
       gewigcigs gefchiedt, waaraan de Fiaker Been deel neernt. Men 
       voege er bij , dat de Fiakers thans met de equipages der 
       rijkfte lieden wedijveren, geL1 dozen de pleats oprijden, en 
                                                b -

               VAN ERN' FIARER• 737

     Fjna tot in de kamers dringen. De Heeren der equipages 
     en de Fiakers fchijnen fomtijds oude kennis te vernieuwen!


            DE KEIZERLURE GROOTMOEDER.

     Keizerin MARIA THERE S IA was federt den dcod van ha- 
     ren Echtgenoot, FRANS I, in 1765 overladen, ncch bij de 
     vermakejltheden van het Hof, noel ten Scbcuwburge ver- 
     fchenen. Het was den 19 Februnej 1763, dat zij des avonds, 
     in Naar nachtgewaad in 't kabinet arbeidende, door een' Cou- 
     rier van Florence tijcling bekvvam van de geboorte van !men 
     Kleinzoon, FRAN s: Zonder eenig geleide, vliegt zij, door 
     de voorzaal en de daaraan palende gOgen „in den Schouw- 
     burg bij het paleis, 'opent driftig de doge van bet Hof, dringt 
     door alle Kamerheeren; 'Aarfshertogen en Aartshertoginnen, 
     onverwacht en -ongekend, tot aan den voorkant der loge been, 
     en roept, met eene verrnkte flem, in de kurnlelooze tanl van 
     Naar yolk, bet parterre toe: Der Leopold hat a Baeb'n ! 
     (LEOPOLD beeft een' Angel; (*)• — Iedere ultdrukking 
     is te zwak, om de uitwerking dezer wocrden te befearijven.
     (*) De tezenwoordige Keizer.


           13IJ DE OVERWINNING OP ALGIERS.

        Triumf! de menselfheid is gewroken;
         Aan 't regt der volken is voldnan. 
        Triumf! het outervuur ontfloken;
         Ilef 't lied der overwinning aan! 
        Triumf! zie Neerlands -zeebanieren., 
        Met room ontkronkeld, flatig zwiere.n,
         Aan de Algerijnfclie kust geplant ! 
        Triumf, o volken! Narlands heldeta 
        Doen Waterloo's gedenkflag gelden
         Aan Afrika's verwijderd flrand.

        Triumf, Europa! wij herleven.
          Vie Neérlands zeeleeuw fmaadheid doer, 
        Dien teistren RUITER'S dappre neven 
         Voor d'onberaden overmoed.
                 C c c 3      Wendt

       733              351J DE OVERWINNING
               Wendt, Vo!ken, 't oog naar gindfcl-te ftranden; 
               Zict de Algerijnfche vloOt vcrbranden: 
                Dit deden Brit en Batavier.
               Hoort Nt.'trlancis (louder vreeslijk Marren! 
               Hoe knalt de aloacie fchrik der watrcn 
                 Voor de eer der vrije zeebanier!

               Wie tuchtigden tI ? Spreekt, barbaren ! 
                 Wie olferden uw roallad
               Aan al het leed der vroegre'Jaren? 
                 iVie fpleten tI den tijgerkop?
               Getaigt, ontembre woestclingen,
               Getuigt, Wier vuist a kon bedwingen!
                 Wie hadt gij lionend aangerand? — 
               ja, bruit: „ Europa's waterleeuwen!" 
               Iloort, volken! hoort bet, latere eenwen!
                 't Was AL1310N met NEDERLAND,

               Nu nog den kop cens opgeneicen,
                 Den mail nog eemnaal opgefperd!
               Op, tijgers! komt de fchandaraf xvreken,
                 Die op a neergeblikfemd word!
               Opt hebt gij - last — op , fchrik der firoomen! 
               Of zijn de krachten II benomen?
                 Krimpt dan van woede, barst van fpijt! 
                Maar leert de ontzagbre kruisvlag vreezen,
                Of — fchriklijk zal het vonnis wezen, 
                  Bij de uitkomst van den tweeden

                Maar neen! tviy zijn aan u gewroken ;
                   Reeds ligt aw roofncst half' vernicld; 
                De boci der Christnen is verbroken,
                   Die ge in dat hol gekerkerd
                Waa;t ge andermaal, ons aan te randen, 
                Woer op Europa's wal .te la sided,
                   Vcrhit op roof. bclust oh Need; 
                 Dan komen we a lien trot's verren, 
                 En a ontzag en eerbied Ieeren
                   Voor o:]2;1T !IiVren he:denmoed.

                                                       '1

                        OP ALGIERS.             737
             Triunif! juicht, nijvre handelaren!
              Zendt nu de rijke lading uit: 
             Want op de Middeliandfche baren
              Werd 's roovers euvehnoed gefluit.
             Triumf! juicht, fcheeps- en visfchers-gasten!
             Geun Moor, die nicer u aan durft tasten;
              Steekt vrij en veilig van uw red. 
             Waar Brit en Batavier verfchijnen,
             Daar met flraks de Afrikaan verdwijnen,
              Daar zijt gij op de vrije 'zee!

             Triumr, o dappre vlotelingen!
              Triumf, o achtbre heldentfoet! 
             Europa zag u 't pleit voldingen;
              Gij wreektet Bona's martelbloed. 
             lloort ooze clankbre zangen galmen! 
             Wij arooijen blijde zegepalmen,
              Zct gij den voet op Neerlands grouch 
             Triumf! de menschheid juicht u tegeu: 
             Uw heldenarm verwierf den zegen
              Van 't glorierijkfte vreeverbond.

             Triumfl triumf, manhafte braves!
              Al is devrede duur ,betaalci,
             Uw b7oed bleef Nedrlarids gldrie Raven , 
              Den roem, bij Waterloo behaald.
             Neen! 't menschdom zal bet nOoit vergeten, 
             De laatfle rrazaat zal het weten,
              Wat g j .vocir 't regt der 'volken deeds. 
             Triumf! "Ars Algiers zal valfen,
             Dan wijst men nog van 't puin der wallen, 
              Waar EXMIb                 itreed.
          1.rt;?cht,                    J. B. C R, 
        Sep:. 1816.






                          C e c 4

                 AFSCHEIDSREDE.
      ••••^••^•^^•••••••^•••11.01•^•11.
        IIPSCHEIDSREDE VAN I:EN GROOTEN TOONEELSPELER 
          NAPOLEON BUONAPARTE, NA DEN SLA; BIJ 
                LA BELLE ALLIANCE.

         Toon2elbeir.:nna27s al te Bader,
          Die mon bier thans v,-!szaniold ziet, 
         Dutch, slat ik n demoechg nader,
          Bij fpeien van 't trilbelaus-fled!

         Ik aclit mij zeer nan n verbonden, 
          (Gij weet, ik minde Holland tear !) 
         Eat gij me, in mijne laatile ilonden, 
          Bewijzen wilt de laatile eer.

         Ik bon dan (zonder roem te melden) 
          Schier alie rollen doorgegaan. 
         Gemeenlijk fpeelde ik Eerfle Heiden: 
          (Wat waart gij daarvan aangedaan!)

         Op 't groot Tooneel, met de eerfte Wien, 
          Den Intl-kb:ant, den Sansculot ;
         Somtijds ook de Eedle Trader-rollen; 
          Doch 't best (belialve Don-Quiciat)

         Gelukten mij die der Tirannen, 
          Zoo meesteriijk geexecuteerd,
         Dat zelfs Vorilen heh verbannen, 
          En Satan beeft geiipplaudisfeerd.

         Maar och , (dit is het lot der vromen!) 
          Voor dank ontving ik fin:lad en boon.
         'k Heb danrom mijn cong(l genomen: 
          Want ondank is des werelds loon.

         Doch, eer ik mij den kost ga koopen
          Op 't Eilandsholie St. Heleen, 
         Lant mij de rollen eens doorloopen,
          Waarin ik cenig was, zoo 'k meen.

           AFSCHEIDSREDE. 4t
      't Mici.t, in mijn jergd reeds, mij gelukken 
      Mot ghins te ilreven naar d2 faam, 
      In een der Groot - Spektakelfluicken ;
      Toulon belegerd , is de naam.

      De Alammelu:eken was mijn tweede;
      'k Trad dmrin op als
      Maar SIDNEY SMITH verflond geen rede, 
      En NELSON fleet het gate plan.

      Oin lees Theaterwond te heelen,
      Ging ik, van ergernis half ziek, 
      Den Eerj7en Burgemeester fpelen,
      In 't Melodrama: De Republiek.

      Teen wend eon nieuwe Iilecht gegeven; 
      Zij beet : De Wereldmonarchij.
      Ik fpeelde NERO naar het leven ,
      Nog malfclier dan de Algierfche Dey!

      'k Deed Zwitferland bevrijd iluderen,
      En fpeelde den Bemirldelaar; 
      Het Rijnverbond ook rede:eren,
      En ilelde den .$ efchermer daar.

      Och , was het daarbij nog gebleven!
      Maar, 'k wilde Rusland's Iicofdllad zien; 
      Daar een Reprefentatie geven ,
      En Spanje mijn talenten bidn.

      Dat was nu zeker overbodig;
      Maar, 'k had een' hongerigen Troep: 
      Dat volkje heeft verbaasd veel noadig, 
      En (tilt men met geen Franlche foep.

      Het Spaarfche good was mijn bcdoelen;
      Maar 'It vend de pepet magtig beet: 
      't Was enkel om mij te verkoelen,
      Dat ik den tog naar Illoskow deed.

                          k

   71.2    AFSCHEIDSIUDE.
      Ik gal. De Rooyei.s. Die llarbarcn !
       Vond ooit Acteur zich (Ins geplaagd ? 
      Zoo fchoon ik 't werk ook daCilt cc
       Werd ik ilraks van 't Touncel gejaagd.

      1k fclind de jagtfnpeuw van miju !Jaren,
       En fluip gelukkig 114:Ishuids door. 
      "Nn wilde ik nog een Stuk p7oberen:
       De Hoogniged icat dell frail heeds veor.

      'k Ging, om de blaam weer of te vagen,
       Te Leipzig op de Jaarmarkt flan:
      Maar 't Volk won, zon.der pas Le vragen,
       Heel tot Parijs tpe met inij gaan!

      Om van doze cer mj to verfchoonen,
       Rolde ik in haast de matte!' op , 
      Om flil op DO te gnu W0i#C11,
       En gaf nu het Tooneel den fchop.

      1k wilde bouwen, fchrijven, lezen ;
       Maar och! 't verveeldc mij weldra: 
      De Speelzucht Nat zich Met gcnezen;
       Men wil Acteur zijn, 't ga hoe '1 ga.

      1k ging dan fcheep, en landde weder.
       Een nicuw Tooneelipel, nieuw gcluk! 
      En o! de intrigue was zoo feeder:
       Het illeiveld, Groot- Spektakelliuk.

      Ik kon van drukte naauwlijks flapen.
       De Decoraties waren fchoon.
      Het Volk Proud, als verllomd, te gaper ,
       En midden-in een gouden Troonl

      Dat was eerst kunst van declameren, 
       En keur van zoete hartetaal!
      Het ging een' mensch door al zijn kleeren.       Maar — 't was miju laattic zegepraal.
       Maar — 't was miju laattic zegepraal.

                      Want

                   A,FSCHEI DS REDS.          -43
        Want ach ! Fortuin's oudankbre nukkeg
          (Ik \loch!: die Pi.ij zoo vaak een' krans) 
        Verkuueiden me een der jongtle Stukken ;
          Het beet.... het lic:ec: La Belle 41„liatice

        Daar heeil men mij •fataal geflagen,
                  bij den neus gehad!
        Ik kroop ter fluik in mijnen Wagen,
          En koos in fcilte 't hazeped.

        Men d wool; (teat boon !)   to •wandlen.
          lc 'Was altijd kiesch op 't punt van etr: 
        Geen Kuustnaar that zich tins behandlen;
          Ik fpeel thans voor de laatfie ker.

        Maar 'I: weet , dear ik van u moot fehtidn,
          Die mij voor 't laatst uw bijzijn fchenkt, 
        Dat gij (en moat van blijdlehap.fchreijen !)
          Gewis nog lang aan mij gedeukt.

        Hoe veak kwam u mijn gunsr vereeren,
          Eer mij Fortuin nog had verzaakt! 
        7it Had graag at mijn Theaterklaren
          Aan 't ilmflerdamsch Tooneel vermaakt.

        Ik had verlchot van Ridderorden,
          Een Kroon , een' Keizersmantei — maar 
            flalen die vervIoekte Horden,
          En elat nam BLUCHER, die l3arbaar!

        Die rijdt nu trotsch in mijnen Wagen,
          En zer mijn' Hoed op zijnen kop, 
        En fchijnt er weinig naar to vragen,
          Al doe ik een verkoudheid op.
               (Men boort Krtjgsmilzijk.)

        Daar komen die verdoemde Pruifen!
          Zij weten, dac ton nu en dan 
        (Men zou zich zegencn en kruifen!)
          NAPOLEON ook loopen kan,

                                AESCHEIDSREDE.

                 Nu, ik vertrouw dan op mijo -beenent
                   Want zelfbehoud is de eerfte pligt. 
                 Zou ik, cm een paar blaauwe fcheenen,
                             berooven van het licht?

                 Neen! 'It Ben nog tot let groots geborei. 
                   Waant Met, dat NAP zich °GIL cloorfchiet! 
                 Heb ik dan ook alle eer 'verloren,
                   'k Verlies de zucht voor 't leven bier.

                 Dat weten miju geironwe Franfthen ,
                   Daar niets hun „ Leev' de Keizer !" fink; 
                 Ja, moest ik ook ter Helle danfen,
                   Zij wierp mij, meenen zij, weer Bit.

                 Maar neen! Kom ik daar dins logeren, 
                   Dt fteek den Duivel naar de kroon, 
                 Laat hem knaphandig fufilleren,
                   En ik      ik zet me op zijnen Troon!


          Oct. In&                                               (*) 

         (*) Vrlj gevolgd naar bet Hoogd. van KOTZEBUE, door den Hr. v  o
        G    onlanga op den 41mfterd, Hoogd. Schorwburg voorgedragen.


                              GA 0 OTHEID.

        Noch Erfregt, noch Geboort', flechts Do,ugd maaltt groot of Mein:
        Een Koning zelfs kon Slaaf, een Slaaf kon Koning ziju.
         Naar DIEISZNEft.                                      K......


                              AAN BELLA.

                   Ilr waande in u 't geluk mijns levens , 
                   En vond de bran van mijue fmarr: 
                   Want in uw' blikken heerscht d zomer; 
                   Maar ach! d winter in riw

          Naar tr A u G.                                       K ......

       MENGELWERK.


       DE VADERDANDSCHE LETTEROEFENAARS AAN HUNNE. 
         MEDEBURGERS BIJ DEN AANVANG DES JAARS 
                     AIDCCCXVII.

              Landgenooten!
       Terwijl ons zestiende nommer in bet licht verfchijnt, 
       om den gewonen kring te fluiten, heeft het zeven- 
       tiende jaar der loopende, eetiw ons reeds zijne nieuwe 
       baan geopend. Dit maakt gezegde N°. XVI tot eene 
       foort van JANUS, die met bet verledene en de toe- 
       komst gelijkelijk kennis houdt. En hoezeer wij, Let- 
       teroefenaars bij uitnemendheid, ons anders meestal aan 
       llet tcrugzien houden, alsof wij de oogen achter in het 
       hoofd hadden geplaatst ; hoezeer dit misfchien ook tot 
       de kennelijke en kenmerkende eigenfchappen van alle 
       grondige letterkunde behoort, die de fpeculatie voor 
       de kooplieden, en voor dezulken laat, die op loutere 
       vooronderftellingen , op behoeften (misfchien wel in den 
       zak) luchtkasteelige theorien en flelfels bouwen; zoo 
       bekruipt ons toch bij opgemelde gelegenheid fomtijds 
       de lust, om ook eenmaal van de toekomst, of eigenlij- 
       ker van het tegenwoordige , de fmalle brug tusfchen 
       geweest en zal, een enkel woord te fpreken,
        „ lTeel gelaks in het nietnve jaar 1" dit toch is de 
       wensch van iedereen op den dag der verfchijning van 
       ons No. XVI. En waar eenige ernst en nadenken met 
       nezen wensch vergezeld gaan , daar volgt niet zelden 
       eene nadere verklaring van hetgeen men eigenlijk door 
       Teel geluks verftaat. De algemeene grondilag dezer ver. 
       klaring is meestal, dat het beter mag worden ; waarbij, 
       naar omflandigbeden, komt: dat de hoop vervuld, of 
       de duistere toekomst moge worden opgehelderd. Bet 
       Laatfle was onder NA r) ODEON lang het geval, tot emu-
        111ENCELIV. 1816. No. I6. D d 4     de.

         746    DE VADERLANDSCIIE LETTEXOEFENAARS

         delijk het Noorder licht ons die gewenschte ophelde- 
         ring-vergunde, en de, fpoedig daarop gevolgde, o It A N.
           - zon in et'ns den vollen middag over al het aanftaan-
         de wierp. Maar, misfchien ging het oils, als iemand, 
         die eensflags uit eene donkere gevangenis op de open- 
         bare flraat •komt. Zijne oogen zijn geftemd en bere- 
        kend naar het weinigje licht , dat er in de dikfte duis- 
        ternis nog altijd aanwezig is ; en daardoor komt hem de 
        gewone dab als een blikfemgloed of eene heinelfehe glo- 
        rie voor. Vervolgens , echter, , doet de natuur een 
        gordijntje voor de glazen ; en nu vindt men het niet 
        alleen niet meer zoo licht; maar het fchijnt wel, dat 
        de oogen door dien eerften plotfelingen overgang gele- 
        den hebben — zij zijn gevoelig teer, en niet zelven 
        zeer genegen, zich, bij de minite ongunftige omflan- 
        digheid, voor alien licht te fluiten.
          Het komt ons voor, dat wij-tegenwoordig vrij zigt- 
        baar in deze periode verkeeren. Het nwet beter Ivor- 
        den; daarover is men bet met zich zelven in 181e, 
        r1794, 1780 enz. , en met onzc voorvaderen in able gun- 
        Ilige en ongunftige tijdperken, 'ja met de heele wereld 
        eens — zelfs van moeder E v A af, die ook nog al meer 
        wenschte. Maar, het zal lvel beter worden, blijft hoe 
        langs zoo meer in de keel fleken; en het is ..... o , 
        (lit gaat altijd nog bezwaarlijker. Och ja, lieve land- 
        genooten , gij hebt gelijk: er valt nog veel te verbete- 
        ren, en veel te klagen. Het is zelfs moeijelijk te voor- 
        zien, hoe bet in orde zal komen. Er is geene eensge-! 
        zindheid onder de menfchen, en, laten wij maar zeg- 
        gen zoo als het is , zij weten niet , wat zij willen — 
        dat is te zeggen: alien willen, want elk voor zich 
        weet het zoo tamelijk. De Brabander wil fabrijken, 
        en wetten, die Naar begunitigen — de Hollander koop- 
        liandel, die veelal juist tegengeftelde inzettingen vor- 
        dert — de boer verheugt zich ;als graven en boter naar 
        alle vreemde markten flevenen; en de ambachtsman zit 
        te zuchten onder de duurte, die daaruit ontftaat — een 
        geheele troep werkelooze handen, bij geldelooze kas- 
                                                       fen,

              AAN TIUNNE MEDEBURGERS. 747
     fen, roept om ambten en penfioenen, en eene menigte 
     anderen , die door dezelven, bij hunne drukke bezig- 
     heid, flechts geftoord, of ten minfle geergerd worden, 
     roepen er niet minder krachtig tegen de een vindt 
     behoud en zaligheid in yergeten en vergeven; de ander 
     vindt het eerfle onvoorzigtig, en bet laatfte misfchien 
     weer Christelijk dan flaatkundig — bier wil men thee; 
     binds bier — bier geen Fransch fpreken, daar geen 
     Ilollavdsch. In bet kort, bleek het bij twintigjarige en 
     herhaalde ondervinding, dat zelfs veel minder, en min- 
     der verfchillende, hoofden onder etien vrijheidshoed 
     niet te houden waren, bet komt ons voor mede al zeer 
     moeijelijk te zijn, dezelven alle gelijkelijk door eene ko- 
     ningskroon te bad-amen en op hun gemak te houden. 
     En zijn wij het onderling over bet eene of andere voor 
     eene keer al eens — pch, dan zijn er weer anderen, 
     die de markt bederven, of ons met onze waren de deur 
     voor den neus werpen , of op de eijeren blijven zitten, 
     die wij terug wenfchen, en vreezen als ledige doppen
     te zullen ontvangen. Rekent, daarbij nu eindelijk 
     nog dien bitteren zomer, , zoo als er immers de oudfte 
     lieden geen beugt. Hiertegen kan men volarekt niet- 
     metal doen. En het is evenwel de naaste weg van al- 
     ien, om bijna de geheele wereld nit baar humeur te 
     brengen. Burgerlul kunnen niet wandelen—rijke lul niet 
     rijden—de kinderen blijven knorrig bij moeder te huis , 
     en de lekkerbek mist zijne keurige groenten en vruch- 
     ten — deze heeft niet aan zijn buiten, en die niet aan 
     zijne dure 'ooerderij — bier mist men de weelde, en 
     daar lijdr men armoede — de een raast over alle de col- 
     lectes; de ander zucht, omdat ze niet medr opbrengen, 
     'jammer der jarnmeren, dit alles is ook jammer ! mo- 
     igen wij, in den ftijl van Roiling sALo At o , wijzer ge. 
     dachtenis , wel uitro.epen.
       Ja, het moet beter warden. Dit (bat vast. Het is, 
     zonder eenige omvraag, bij applaufe beflist. Maar, 
     hoe Ivor* het beter ? Ja, daar zie, daar boor ik 
     u! Het mangelt niet aan advijzen, aan onfeilbare aan.
                    D ,d d 2         Wkj''

    74$ DE VADERLANDSCHE LETTEROEPENAARS
    wijzingen. Maar, vergunt ons, burgers ! (want bier 
    is deze titel, zoo bet fchijnt, regt op zijne plaats) ver-    gunt ons, onze prefidiale aanfpraak nog een weinig te 
    gunt ons, onze prefidiale aanfpraak nog een weinig te 
    rekken; op het oogenblik zullen wij mien ieder de ge- 
    legenheid aanwijzen, om zijne ontdekkingen enz. enz. 
    ter kennisle der vergadering, dat is der geheele natie, 
    te brengen, zoo verre.natuur en opvoeding en omftan- 
    digheden hare leden flecks bet fiemregt hebben mede- 
    gedeeld.
     Eer wij namelijk aan het zoeken gaan, wat er nog 
    wel te krijgen zou zijn, is bet van belang , eens na te 
    zien, wat we d adelijk bebben. Gij weer immers, wat 
    men van deze twee dingen zest, en SANCHE zaligtr 
    zeide al: „ an houdaur is beter dan tiengijz,ulthebben." 
    Zoo bet waar zij , dat onze oogen door bet plotfelin- 
    ge, al te iterke licht, waarin elk zijne herfenfchimmen 
    voor wezenlijke zaken aanzag, wat geleden hebben, en 
    dat velen daardoor nu het licht geheel niet verdragen 
    kunnen, de veniters maar digt toehouden, en intus- 
    fchen, even als de kinderen , roepen: wat is het bier 
    duister was is bet bier (Lister! dan is, in zoo verre, 
    toch maar de 66:lige weg dat ze wi;zer worden. 
    Ne yupiter guidon ; 'dat is, noch de Koning, noch de 
    Brabanders , noch de Engelfchen , (famine noch vrien- 
    den) ja zelfs de lieve natuur, kan er iets anders aan 
    doen.
     Wel nu dan! Hebben wij niet weer handel — al 
    worth ze ook wat bezwaard?Raken toch niet lang. 
    zamerhand weer aan een deel onzer koloni:m? Heeft 
    onze zeemagt niet weer gettreden voor de vrijbeid der 
    zeeen, met glorie gefireden, en aan de magtige Britten 
    zelven andermaal eenen edelmoedigen lof afgedwon- 
    gen, die in .alle brave harten door geheel Europa weer- 
    galmt? Verwaardigde zich niet het magtigite Vorften- 
    bilis van dit balfrond,huwelijksbanden te flingeren met 
    onzen Kroonprins, en alzoo de naauwfte verbindtenis 
    tusfchen beide natien te Raven en te heiligen? Verhef. 
    fen en vestigen wij ons dus niet nicer en nicer als een
                             ei-

             AAN HUNNE MEDEBURGERS. 749

     elgen, onafhankelijk en magtig yolk; en is dit Beene 
     zaak van hoog belang? Nu weten wij ten minfte,waar. 
     voor wij opofferen ; bet heeft zijne bepaalde grenzen, 
     en vloeit niet naar Noorden en Zuiden weg. Neemt de 
     mond al wat veel, het keert tot de overige ligchaams- 
     deelen weder, , en , als bet bloed en de overige vochten, 
     voedt en fterkt het, met den tijd, overal. Tegen las-. 
     tige en inhalige naburen kan het ook te pas komen ,dat 
     men op cenen tamelijk breeden grondflag rust. En bij 
     zulke ongelukkig,e faizoenen als wij dit jaar beleefd 
     hebben, is eene voorraadfchuilr van eet- en brandflof, 
     gelijk die, waaruit wij thans vrijelijk mogen afhalen, 
     Zeker in geenen deele te verfmaden. Hebben wij, ein- 
     delijk , niet het groote voorregt terug, dat wij in or- 
     dentelijkbeid mogen zeggen, wat wij willen ? Tegen de 
     Oomes —.`de gekroonde vrienden des huizes — zeker 
     zoo geheel niet meer — maar over onze eigene zaken 
     ten minfte, daar wij ;n alien geval genoeg aan hebben., 
     Waarliik, doze vrijheid is meer waardig dan elke ande- 
     re. fonder haar beeft men er noch de regte pret van, 
     noch de minfte verzekering van behoud , veel min van. 
     uitbreiding en verbetering. Waar, integendeel, de vrij- 
     heid van fpreken en fchrijven in voile kracht heerscht, 
     daar zouden wij theenen — is het des yolks eigene 
     fehuld, wanneer her onderdrukt, op den duur flecht 
     beftuurd, of bii zijne regten niet gehandhaafd worth. 
     Elke maatfchappij, toch , heeft vele ovcreenkomst met 
     eene fchool, waar de groote knapen van tijd tot tijd
     den meester fpelen over de kleineren maar heeft de 
     lijder flechts den moed om te fchreeuwen, en helpen 
     hem welhaast alle zijne makkers om te roepen, dan 
     fchamen zich de eerften al ligt over hunne ondeugen-
      de , of men vrcest, dat de meester het booren 
      zal, zoo al niet voor de mishandelingen der zaamge- 
      Ichoolde kleinen zelven. De waarheid is eene magtige 
      Godin; Been onregt is op den (blur voor Karen UM: be- 
      fland; maar zij valt wat gemakkelijk; men moet haar
                    D d d 3          met

    75o DE VADERLANDSCHE LETTEROEFENAARS
    met kracht, met eensgezindheid opzoeken in elken 
    fchuilhoek, en ontdoen van iedere inzwachteling.
     Zietdaar dus u den fpreekftoel aangewezen, landge- 
    nooten! Donkere gezigten of fcheldwoorden, en ftit 
    gemor en gebrom in afzonderlijke kringen, doen wei- 
    pig af. Het zet flechts kwaad bloed, zonder, of te 
    komen, ter plaatfe, waar het behoort, of, er komen- 
    de, eenigen nadruk te bezitten. Words de flaat, wordt 
    de f1ad niet wel geregeerd — waant gij den zuurdee- 
    fern der Sadducars of Pharizars , Franfche of V66r- 
    franfche tijden, in een of ander te befpeuren — is er 
    gene orde, een individu, die den meester fpeelt — in 
    het kort, hap-ert er iets; fPreekt, fpreekt vrij en be-     fcheiden, door middel der drukpess! Geen ijdel ge- 
    fcheiden, door middel der drukpess! Geen ijdel ge- 
    fchreeuw, geene hatelijke partijdigheid! maar dingtaal,     kracht en klem van redenerf! De Koning wenscht bet 
    kracht en klem van redenerf! De Koning wenscht bet 
    beste daaraan kan niemand twijfelen; en de trade is 
    gewisfelijk alle de kwade praktijken van de regter en 
    linker zijde ook reeds lang rnoede. Dus maar niet ge- 
    zwegen niet gemokt en gefteend, en de een den an- 
    der het hoofd warm gemaakt; maar frisch uit de Borst 
    gefproken, en alien, die bet Licht haten, als een deel 
    nachtvogels, in hunne fchuilhoeken terug gejaagd!
     Zoo kan het beter worden. En dat het dit kan , is 
    reeds een bewijs, dat het zoo tamelijk wel is. Het 
    duet, in al het andere opgenoemde, inderdaad de deur 
    toe, alle inkankerend en doodelijk verderf den pas af- 
    fnijdende. Mogen dan ook alle de nieuwe inzettingen' 
    die het verloopen jaar gebaard of ontvangen heeft, niet     even veel goeds beloven: gelijk de Rusfen hunne jong- 
    even veel goeds beloven: gelijk de Rusfen hunne jong- 
    geborenen in den vloecl, zoo willen wij ze in het bad 
    der waarheid doinpelen, en zijn het zwakkelingen, zoo 
    mogen ze onder de cuur bezwijken. Wij wenfchen u 
    dus , landgenooten! met een vrij, opgeruimd gemoecl,- 
    Teel geluks in het nieuwe fear. Met een moedig en ver- 
    blijd komen wij u in hetzelve tegen. ja, mo- 
    gen de fchoone uitzigten op bevestiging en bloei van 
    het herecnigd rijk dcr Nederlanden — uitbreiding en
                           ver-

             AAN HUNNE MEDEBURGERS. 751
     verhefling onzer vaderlandfche letterkunde, op dezen 
     verbreeden bodem — luister van het Vorflelijk huis, 
     sat onzen luister zoo menigmaal weer ophief uit het 
     donker— ware verlichting, zedelijkheid en godsvrucht, 
     in zustetlijke vereeniging algemeene en bijzondere 
     welvaart — molten alle deze fchoone uitzigten behou- 
      den, verhelderd, vervuld worsen t
      Lieve Nieuwjaar, dat nog als een zuigeling in dikke 
      windfelen ligt, en niemand mededeelt, wa-t gij ons zult. 
      fchenken neen, wij vergen , wij wachten de geheele 
      vervulling onzer :wenfthen van uwe zwakke pogingen 
      niet. Laat ODS flechts de tevredenheid, de hoop, den, 
      moed behouden, om tot dezelve te naderen! Wij
      ten wel, dat gij ons maar een eind wegs geleidt naar het 
      doe', dat wij rusteloos zoeken; terwlil velen, vet.. 
      moeid van den togt , of gelloord in hunnen loop uw 
      geleide nog vroeger zullen verlaten. Mogen dezen daar- 
      na eenen betcren wegwijzer vinden , die hun bijblijft, 
      en alle hunne wenfchen — oplost in dankbare aanbid- 
      ding en zaligheid voor Hem, die bet begin en het ein- 
      de is van alle dingcn,doch zelf begin noch einde heeft. 
      Het zij zoo!

          LETS, OVER DE BIJBELGENOOTSCHAPPEN.
       (Een nieuw oog,punt, nit een Hoogduitsch Tijdfchrift.)

      Sticht Bijbeigenootfcliappen in alle landen! drukt Bij- 
      bels in alle talen, th predikt uwe eigene, nit den MI- 
      bel afgcleide, of den Bijbel opgedrongene , leerttellin- 
      gen en zamenftellen, op iedere u-rrnaar mogelijke wijzel 
      Dat , hetgeen.gij er merle beoogt , zult gij echter nice 
      bereiken. Gij wilt daardoor, hetgecn gij ongeloof beet, 
      tegenwerken , en bclooft u daardoor vecl goeds voor 
      datgeen, wat, gij bet Christendom noemt, (hetwelk 
      echter, naar uwe meer of min bekrompene denkwijze, 
      gene te veel in zich bevattende, of te veel uitfluitende
                    D d d 4          leer

    751        JETS
    leer is.) Zoo als gij het u voorfleft , kan noch zal dit    u gelukken. Daarentegen zult gij daardoor de kennis 
    u gelukken. Daarentegen zult gij daardoor de kennis 
    der zuivere leer van God, welke niet aan tijd en plaats     gebonden, en iets meer aigemeens is, dan uw fekten- 
    gebonden, en iets meer aigemeens is, dan uw fekten- 
    ftelfel, algemeener maken en bevorderen. Hoe meer al- 
    gemeen de Bijbel gelezen wordt , van zoo veel te meer 
    zijden zal hij befchouwd, doorzocht, beprodd en op-- 
    gehelderd worden; men zal de kern leeren onderfchei- 
    den van, en verkiezen boven den dop , de inkleedingder 
    leer.
     De Israelieten geloofden, dat hun Godsdienst, zelfs 
    deszelfs uiterlijke verrigtingen beftemd waren om vat 
    tijd tot tijd over de ganfche aarde heerfchende te wor-     den ; en hunne Profeten lieten deze hoop ook dikwerf 
    den ; en hunne Profeten lieten deze hoop ook dikwerf 
    blijken. Evenwel, zoo lang zij Palestina bewoonden, 
    bleef hun Godsdienst bepaald tot hun land; maar, na 
    den ondergang van hunnen ftaat , werden hunne heiligc 
    fchriften onder andere volken verfpreid, en bet eigen- 
    dommelijke hunner Godsdienstleer, het dogma der cen- 
    heid Gods , ging niet verloren, maar werd nu eerst op 
    deszelfs prijs gefleld en toegeftemd. Daarentegen dat- 
    geen, waarin de Joden de grootfte waarde ftelden, hun 
    Offerdienst , hunne Tempelpracbt , bun Mesfiasdom, 
    (zoo als de Jood zich dat voorftelde) maakte, als iets 
    dat tot de hoofdzaak niet behoorde, geenen opgang , 
    maar liep te niet.
     Dan, ook behalve bet zoo even genoemde, zullen 
    die Genootfchappen, wier doel de verfpreiding des Bij- 
    bels is, grout voordeel aanbrengen. Door eenen nieu- 
    wen , geesteliiken, godsdienfligen band zullen •zij de 
    volken aan elkander verbinden ; menfchen nit de meest 
    verfchillende en verwijderde volken zullen begeeriger 
    warden mu tot clkander te naderen, en elkander te lee- 
    ren kennen; even gelijk de eerfle bedoeling der Kruis- 
    togten (de verovering van Jeruzalem en het. H. Graf) 
    naauwelijks bereikt en fpoedig weder verloren werd, 
    en desniettegeOaande echter uit dezelve voor Europa, 
    in de gevolgen, een grooter en zeer aanmerkelijk ge- 
                           win ,

              OVER DE EIJBELGF,NOOTSCITAPPEN. 753
       win, hetwelk oorfpronkelijk niet bedoeld was, ont- 
       fond, — vermeerdering der kennis van landen en ta- 
       len, uitbreiding van den koophandel, naauwkeuriger 
       en helderder denkbeelden over de voor- en nadeelen der 
       Paufelijke Hierarchij, en over de wereldlijke Regenten. 
       Even zoo kan zich, door de werkdadige infpanning en 
       uitbreiding der Biibelgenootfchappen, eene gezelfchap-
            betrekking tusfchen de edelfle menfchenvrienden 
       en verftandige vrienden des Godsdiensts , in de verwij- 
       derdfle wereldflreken, ontwikkelen; en dit kan, in het 
       vervolg, tot onderfteuning van reizigers in verre lan- 
       den , of door toevallige ongelukken daarheen geworpe- 
       nen , en almede tot bekendmaking van nieuwe ontdekkin- 
       gen, uitvindingen, en in het een of ander uitmuntende 
       rnenfchen, dienstbaar zijn. Ook fommige wetenfchap- 
       pen (b. v. de kennis der Oosterfche en Indifche talen) 
       zullen, gelijk te hopen is , daardoor meer winnen, dan 
       door enkele zendelingen van bijzondere partijen en Broe- 
       derfchappen, of door opzettelijk daartoe ondernomene 
       reizen rondom de wereld, hoe groote fommen daaraan 
       ook mogen befteed worden.
         Reeds moet de ontzaggelijk fpoedige en groote uit- 
       breiding der Bijbelgenootfchappen, en derzelver van uit 
       Engelanci in beweging gebragte werkzaamheid, den na- 
       denkenden , die met een wijsgeerig oog de gebeurtenis- 
       fen der wereld befchouwt, een wenk zijn, om op dezel- 
       ye acht te flaan, als op een middel, hetwelk door de 
       Voorzienigheid ter bereiking van weldadige doeleinden 
       zal beftemd zijn.
                           0
         Ook dit oogpunt Bens Duitfchers moge tot deelne- 
       ming opwekken!





                         D cl d 5             En-

    754         VERSLAG

     BEKNOPT VERSLAG VAN EEN SCHIJNBAAR DOOD TER 
      WERELD. GEKOMEN KIND. Door H. VAN LOON,
       Chir. et Art. °V. Lector to Amersfoord.

    Dat fommige kinderen fiaauw en als 't ware levenloos. 
    ter wereld komen, zal ieder Verloskundige met mij 
    meermalen hebben waargenomen; die dan ook bij erva- 
    ring Weten, dat men niet altoos even gelukkig en voor- 
    fpoedig fiaagt , om hen nit Bien ftaat van bezwijming te 
    redden, maar dikwijls een' geruimen tijd met de aan- 
    wending der algemeen bekende opwekkingsmiddelen 
    Moet bezig blijven, om daarvan het gewenscht gevolg 
    re erlangen. Ondertusfchen neemt men, in foortgelijke 
    gevallen , bij het kind, aan onze zorg toevertrouwd, 
    meestal zoo vele teekenen van leven waar, dat eene 
    meer dan gewoon lang voortgezette, en dikwijls voor 
    vele der omftanderen fchijnbaar vruchtelooze, posing 
    ons geenszins moedeloos kan maken. 'timers, naar 
    mate onze hoop van te zullen flagen nicer gegrond is , 
    zal men ook des te ijveriger werkzaam blijven; terwiji 
    onze werkzaamheid, in die oogenblikken, bij het kind, 
    tevens, als eene heilzame artfenij, op bet, door hoop 
    en vrees zoo zeer gefchokte, hart der beangfle moeder 
    haren weldadigen invloed heeft.
     Geheel anders intusfchen was het gelegen bij het kind, 
    door mij onlangs gelukkig gered , waar bij deszelfs geboor-     te niet flecks geene teekenen van leven te befpeuren 
    te niet flecks geene teekenen van leven te befpeuren 
    waren ,en hetwelk das , in den volften'zin des woords , 
    fchijndood ter wereld kwam maar alles zich ook gedu- 
    rendb den arbeid der vrouwe zoodanig had toegedragex, 
    dat men zich Diet anders durfde voorftellen, dan dat de 
    vrouw van een dood kind verlosfen zou. Het eel] en 
    ander zal duidelijker blijven uit het verflag zelve, bet- 
    well( mij belangrijk genoeg is voorgekomen, om uit mij- 
     ne dagelijkfche aanteekeningen of te fchrijven, en door 
     dit geacht Tijdfchrift algemeen bekend te maken.
                              De

              VAN EEN SCHTJNDOOD KIND. 755
       De Huisvrouw van G...... , die vooraf mijne ad- 
      fistentie bij hare bevalling verzocht had, beviel den 
      9den October 1. 1. van haar eerite kind, nadat zij drie 
      dagen te voren de beginfelen van den arbeid, door ge- 
      ringe afwisfelende pijnen , befpeurd had. Twee da- 
      gen vroeger was haar het amnios afgevloeid, zon- 
      der destijds eenige pijn te gevoelen;_ terwijl de ontllui- 
      ting van den mond der uterus toen nog naauwelijks 
      merkbaar was. De bewegingen van de vrucht , die v66r 
      bet afvloeijen van het firaks gemeide vocht altoos leven- 
      dig en flerk waren, verminderden daarna dermate, dat 
      dezelven zes-en-dertig uren v66r de bevalling naau- 
      welijks meer merkbaar waren; terwijl de vrouw, hoe 
      naauwkeurig zij ook .daarop lettede, in de laatile vier- 
      en-twintig uren van den arbeid, niet het geringfte tee- 
      ken van leven bij de vrucht kon befpeuren. De arbeid, 
      hoewel traag en langdurend, ging echter geregeld voort; 
      zoodat het kind eindelijk alleen door de krachten der 
      natuur, zonder eenige kunsthulp, geboren werd.
       Bij de eerfle befchouwing van het kind, bleek het al 
      aanftonds, dat onze vrees voor den dood van hetzelve 
      nict ongegrond Was geweest, daar het als levenloos 
      de moeder nederlag, en het verbleekt gelaat , de wijdge- 
      opende mond, en de .flappe, zonder eenige beweging 
      nederhangende leden , als zoo vele onbedriegelijkc tee- 
      kenen van den zekeren dood des kinds te houden waren. 
      Ten einde evenwel hetzelve met meerder naauwkeurig;. 
      heid te kunnen befchouwen , bond ik dadelijk de funicu.- 
      lus umbilicalis , verwijderde het van de moeder , en Icicle 
      het, gewikkeld in eene verwarmde luijer, op den fchoot 
      van eene der bijzijnde vrouwen.
       Zoodra ik het kind op den fchoot der vrouwe ander- 
      maal met opmerkzaamheid befchouwde , vond ik echter 
      bij hetzelve, niettegenftaande alles een doodelijk aanzien 
      had, en noch ademhaling noch eenige klopping der flag- 
      aderen door mij kon worden waargenomen, nog een 
      verfchijnfel aanwezig, hetwelk mij eene flaauwe hoop 
      inboezemde, dat welligt het laatite levensvonkje nog 
                                      nict

    756       VERSLAG
    niet was nitgebluscht, en misfchien door krachtdadige 
    hulptniddelen nog zou kunnen worden opgewekt; te 
    weten: door de trage en moeijelijk voortgaande ontflui-     ting van den mond der uterus, waren de bekleedfelen 
    ting van den mond der uterus, waren de bekleedfelen 
    van het hoofd des kinds , gelijk zulks dan gewoonlijk 
    plaats heeft, dermate gezwollen, dat daardoor als een 
    t-nnfchreven gezwel aan de kruin gemaakt werd. Dit 
    gezwel nu was niet zacht en indrukbaar, gelijk dit bij 
    een dood kind werdt waargenotnen, maar vast en veer- 
    krachtig; en dit alleen was het, hetgeen mij aanfpoor- 
    de , om Ole die middelen te beproeven, welke de kunst 
    aanbiedt, our den fchijnbaar dooden, als 't ware, in 
    het leven terug te roepen.
     Meer dan een half uur was ik daarmede werkzaaui 
    geweest,:toen men eenige, doch zeer onzekere, tee- 
    kenen van leven bij bet kind meende te belpeuren, die 
    alleen beftonden in zekere trillende bewegingen langs 
    de zijde van den pals. Ondertusfchen gaf mij dit aan- 
    fporing genoeg , om mijne poging met verdubbelden 
    ijver voort te zetten. Nadat ik wederom eenigen tijd 
    was werkzaam geweest, volgde eene geringe ontlas- 
    ting van meconium , en ik befpeurde ook, dat de anus, 
    die eerst geopend ftond ,t nu meerder gefloten was. 
    Daarna nam men nu, en dan eenige afgebroken fnikken 
    waar, , die elkander van tijd tot tijd fpoediger opvolg-    den, en eindelijk door een ftenend geluid verwisfeld 
    den, en eindelijk door een ftenend geluid verwisfeld 
    werden. Nu begon men ook de werking van het hart 
    op , te merken; het gelaat veranderde merkelijk , en de     zigtbare beurtelingfche beweging der Borst verzekerde 
    zigtbare beurtelingfche beweging der Borst verzekerde 
    ons van de ademhaling; terwijl eindelijk de bewegingen 
    der leden, gepaard met een luid gefchreeuw van het 
    kind, mij de alles te bovengaande voldoening verfchaf- 
    ten en tevens bevestigden, dat mijne meer dan een uur 
    voortgezette pogingen ter redding van het kind, door 
    den Onzigtbaren gezegend, haar doel bereikt hadden. 
     Offchoon bet nu geenszins miin voornemen is, ont 
    bier de wijze, op welke het kind door mij behandeld 
    is, te laten volgen; even min als daaromtrent eenige 
                          voor-

              VAN BEN SCIIIJNDOOD KIND. 757
      voorfchriften aan de hand te geven, daar ieder Verlos- 
      kundige , naar de bijzondere oorzaken en omflandighe- 
      den, de gefchiktfle middelcn wect aan te wenden; zoo 
      wilde ik er alleen dit van zeggen , dat mij van alle de 
      voorgefchrevene opweltkingsmiddelen in dit geval geene 
      zoo veel dienst bewezen hebben , dan een aanhoudend, 
      fchielijk, doch zeer oppervlakkig, borftelen , met eene 
      ruwe borflel, langs de geheele ruggegraat; welk bor- 
      ftelen van tijd tot tijd werd afgewisfeld door het was- 
      fchcn van het geheele ligchaam met azijn en brandewijn, 
      en eene daarop volgende wrijving met warm gemaakte 
      doeken.
       Alijne bedoeling met de mededeeling van dit verflag 
      (opdat ik dit ten flotte aanvoere) was alleen, om d'aar- 
      door ieder jong Vroedmeester, , immers zoo velen als 
      dit Tijdfchrift in handen komt, als met een voorbeeld 
      aan te toonen en te.herinneren, dat bet bij foortgelij- 
      ke ontmoetingen van het grootfte belang is , zich op 
      de algemeene teekenen, Welke den dood van het kind 
      aanduiden , niet te verlaten, en daardoor alle aan te 
      wendene pogingen vruchteloos te achten. Men is in- 
      tegendeel verpligt, alvorens men het alles beflisfend 
      woord DOOD uitfpreke, met de meeste opmerkzaamheid 
      alle deelen van het kind gade te flaan, ten einde ten 
      voile overtuigd te zijn, dat waarlijk niets meer bates 
      tan. Hierbij fpore ik hen tevens aan, om toch, in alle 
      fchijnbaar hopelooze gevallen , zich niet te vergenoe- 
      gen met flechts eene proef ter redding genomen te heb- 
      ben. Hoe vele kinderen, helaas ! Zullen van eene te 
      fpaarzame aanwending der middelen niet bet flagtoffer 
      geworden zijn! Liever beproeve men dan alles, wat de 
      ervaring geleerd heeft, dat van nut kan zijn; en , zijn 
      ook alle onze pogingen vruchteloos dan evenwel be- 
      hoeft men nog den tijd, daaraan befteed, niet verloren 
      te achten: de gedachte alleen, dat men alles heeft ge- 
      daan , om, ware het mogelijk , te redden en te verblij- 
      den , zal ons daarvoor rijkelijk fchadeloos Ge- 
      lukt onze poging, o welk eene blijdfchap verfpreidt
                                        zich

    75g VERSLAG VAN EEN SCHUNDOOD KIND.

    zich dan niet rondom ons! Welk eenc weldadige nit- 
    werking heeft dan de blijmare: „ het kind leeft!" op 
    de beangiligde toeder! Zij vergeet dan, als in een 
    oogenblik , alle hare pas doorgeftane fmarten: hare tra-    nen teekenen nu Beene vreeze weer, maar zijn als 
    nen teekenen nu Beene vreeze weer, maar zijn als 
    zoo vele tolken van een dankbaar hart; terwijl zij ons 
    de handen drukt , ons als den redder van Naar kind be- 
    fchonwt. En wij, mijne Kunstgenooten! wij fmaken 
    onder dat alles een genoegen, van welks waarde zij al- 
    leen een regt denkbeeld kunnen hebben, wien zulks 
    immer is to beurt gevallen.


        OPWEKKING TOT LIEFDADIGHEID.

        Waakt op, Bataven! waakt, waakt op, 
         Op heldengrootheid trotsch,
        Voor hooger deugd en hooger zin, 
        Voor de allerreinfte menfchenmin
         En voor den lauwer Gods!

        Waakt op! want de armoe rilt en krijt, 
         Of beefs op kruk en ftaf,
        En fchreeuwt om heul en dak en wijk, 
        En wroet, verhongerd, in het flijk, 
         En jammert om een graf.

        Zij fineekt, met uitgemergeld lijf, 
         Slechts om een bete broods,
        En klappertandt met bleeken mond, 
        En waakt langs 'haat en grachten rend, 
         Gelijk het beeld des doods.

        Schiet toe, of dat verfehriklijk beeld 
         Maakt u het leven bang,
        Of 't volgt en hecht zich op uw fchredn, 
        En fpookt om uwe fponde been,
         En maakt u 't fterven wrang.

                            Ter

          OI'WEKKING TOT LIEFDADIGHEID. 759
        Ter reddiug op! het fchreit u aan 
         Met uitgeteerd gezigt ,
        Of 't beurt tot God, met bittre klagt, 
        De harden nit zijn' jammernacht, 
         En daagt u voor 't gerigt.

        Of meent ge, dat in 't kleed van pij 
         De deugd geen grootheid wekt ; 
        En dat een kruis of ordeslint,
        Of rijkdom, die het oog verblindt, 
         Uw fchuld voor God bedekt?

        Of meent ge, dat, bij 't weiflend lot, 
         Stechts de armoe flrekt tot firaf?
        Cij meerder 't beeld des Scheppers draagt,
        Omdat men u eene aalmoes vraagt,
         En God u meerder gaf?
        Terug met eer en rang en that,
         Wie 't regt der menschheid fchendt; 
        De fnood meedoogenlooze vrek,
        Die in de plunje van 't gebrek
         Zijn' broeder niet herkent!
        Terug, wie zoo de gaven hoont, 
         Die hooger liefde fchonk!
        Te fchande zij hem 't gouden kleed, 
        En giftig zij hem elke beet,
         En bitter iedre dronk!

        De milde fmake 't loon alleen,
         Dat goud noch rijkdom fchenkt! 
        't Is zoet en zalig, dat men heeft ; 
        Meer zoet en zalig, dat men gee)?,
         En heelt en laaft en drenkt.
        Schiet toe dan! fchiet ter redding toe! 
         Des lijders leed vergoed!
        War rijst het deugdzaam voorgeflacht, 
        En flaart, of gij den pligt betracht, 
         Zoo godlijk fchoon en zoet.   Maar

     760    OPWEKKING TOT LIEFDADIGUE'D
          Maar meerder zegt een reiner oog,
           Dat van den Hemel blikt, • 
          Of gij naar 't reinfte voorbeeld ftreeft, 
          Een milde gift in liefde geeft,
           Of karig weegt en wikc.
          Schiet toe dan! de armor} fchreeuwt om brood, 
           En jammert om haar lot.
          Geen penningsken in de offerkist
          Wordt in 't gedenkboek uitgewischt,
           Dat openligt voor God.
          Stort in dan, wijd en zijd, uw gift,
           De toetsileen van uw deugd! 
          Dat zij zoo, naar de reinfte leer! 
          Dat zij zoo, broeders! God ter eer,
           En d'arinen mensch tot vreugd.
                    J. L. NIERSTRASZ) JUN.
      Rotterdam, 16 Nov. 1816.


     Aan den Redacteur van de Vaderlandfche Letteroefeningen, 
                te ilmfierdam.
           Mijn Heer!
     Wat ook letter of bode van elders aanbrenge, naar mijn 
     oordeel is de edele Schilderkunst zichzelve genoeg; dat is, 
     haar ware roem en verdienften blinken uit haatzelve, on- 
     danks alien gefcbrijf voor of tegen. Om deze reden zou ik, 
     die elders woon, nimmer de pen over de laatstgehoudene 
     Amfierdankfche Tentoonfielling hebben opgevat , zoo mij niet 
     ernflig ware te kennen gegeven, dat, ja, zien boven 
     fchrift en tijding hier geldig is, maar dat velen niet gezien 
     hebben, en dat men, om dezen voor te lichten, om verkeerde 
     indrukfelen tegen te gaan, om oppervlakkiger oordeel te doen 
     vervangen en om in alien gevalle den waren nand onzer 
     Schilderfchole beter te kennen, noodwendig iets deswege 
     verlangde. Hierdoor aangefpoord, zend ik u dit flukje, door 
     eigene befchouwing, opmerking en berigten ten uwent tot een 
     geheel gebragt. Ik laat het aan uw oordeel, of het eene 
     plaats in uw Maandwerk verdiene; terwijl ik mij poem, euz.
      H...... , 2n Nov. 1816. J. H. S.
                                 BE.

                    rESCHoUIVINO DER TENTOONSTELLINC.              761



          IsEsCNotYwING VAN DE TENTOONSTELLING DFR KUNST. 
            WERKEN VAN LEvENDE NEDERLANDsCHEEASTERS, 
                     IN OCTOBER 1316, TE AMSTERDAM.

        Zoo clikwerf ik in ilallerdani kome, bewonder ik deze 
        groote flail, hare fchoone liggiug, den liver harer ingezete- 
        nen , en de drift, die hare burgers bezielt voor alwat odel en 
        goed is, inzonderheid voor wetcnfchap, lerteren en kunften. 
        Incierdaad, men moor het bekennen, claar leeft de Bata:Y:1,1'c
        A o      daar wonen de ZanggOdinnell als in haren eigenlijken
        Cern p el geen dag, geen avoud gaat claar voorbij , of er 
        worth op het altar van kunilen en xvetenfchappen geofferd, 
        lets voor- en bijgedragen tot ontwikkeling van kennis 
        fmaak. Felix Illeritis en vele andere Maatichappijen en Ge- 
        nootfchappen, met de Stads 'Feekenfchool, onderfcheidene 
        Kunstgezelfchappen, en drie Schouwtooneelen,, kunnen, jii 
        voor- en najaar, den buitenman, bij een verblijf van eeniges 
        waken, een' voorraad en genocgen verfchaffen, ,waarop hij 
        net overige deel des jaars ten zijnent kan teren en uitrusten„ 
        Wij willen andere plaatlen en derzelver kunstijver niers te 
        kort doen; maar wij gelooven toch, dat Hooldfleden best 
        gefchikt zijn om de edelfle voortbrengfels van vernuft 
        het juiste Licht re flellen, en zouden hem niet tegenfpre, 
        lien, die beweerde, (lal eene openbare tentoonfteiling van de 
        heerlijke fchilderijen, met zoo veel gevaar en beleild uit Franks
        rijk teruggehaald, niet zou gemist hebben tor ontwikkeling 
        van den geest van dankbaarheid en het onuitfprekelijk gevoet 
        van liefde en eerbied voor Nationale kunst, zoo deze kunst, 
        werlien naar de Iloofd- ill plants van de Hof-ftad dadelijk 
        waren gevoerd. Nimmer vond ik echter de Schilderkunst te 
        AmIterdam zoo hartelijk , zoo openlijk en alga:teen geliefd 
        en vereerd, als in de maand October Inatstleden, bij gele, 
        genheid der torn gehoudene openbare Tentoonflelling van 
        Kunstwerken door levende Meesters. Ik zal daaroin mij Meg 
        ,ophooden door te fpreken van andere kunstvertooningen, van 
        ern inderdaad fraai Panorama, verbeeldende den Slag van 
        TVaterloo , in .eene keurige Rotonde op het Leidfch,, 
        roen ter bezigtiging medc opengeileld, noch van her her," 
        bouwde Muzeum in het Trippenhuis, waarin de fchildefijen,
          J\IENGELIV• 1846. No, 16:          E e 9                 weir

                BESCHOUWING

     weleer in het Paleis gezien, nu uitncmend op hair licht en 
     plaats gefchikt zijn , en Welke beide voorwerpen de reis al- 
     leen inij zouden waard geweest zijn ; maar bepaaldelijk en 
     cenigzins uiLvocrig handelen over de kunstaulticen, op de ge- 
     zegde Tentoonflelling in een gedeelte van her gebouw, faarst 
     voor de Marine gefehikt , weleer de Gasthuislterk , bezigtigd.
      Het locaai zelve was mini , net en helder. Losfe ramen, 
     met wit dock beplakt , beveiligdeu, bij zonnefchijn, voor 
     te felle fchittering. Van acht kamers , zoo groot ass klein , 
     waren in zes de fchilderijen, techeningen , prenten en beeld- 
     houwwerk zeer juist geplaatst; terwijl zulks in de twee 
     overige vertrekken, waarin veclal flukken , na de mile fchik- 
     king ingekomen, zith bevonden, zoo juist Met had kunnen 
     gefehieden. De oppasfers waren allezins beleefd , oplettend, 
     en genoegzaam. De betalind van sf ft., bij het inkomen, voor 
     de lijst of catalogus der 'Whiten, was ook eigenaardig ge- 
     fchikt, om, voor 'eene kleine opoffering, zich voor re vcel 
     gedrang, bij‘ eene gansch vrije bezigtiging zeker het geval, 
     te waarborgen.
      `Vat de fiukken zelve in bet algemedu betreft, wij vonden 
     dezelve talrijker, en over het gelled nog voortreffelijiter, dan      bij de drie vorige dilifferdallifiil):: Tentoonfteilingen. Vooral
     bij de drie vorige dilifferdallifiil):: Tentoonfteilingen. Vooral     vonden wij bij jongere Schilders, waarop her bij dergelijke 
     vonden wij bij jongere Schilders, waarop her bij dergelijke 
     gelegenheid inzonderheid aankomt , het kunstvermogen nicer 
     en beter ontwilckeld; zoodat her nut dezer inaelling al meer 
     On nicer gebleken is. Op zoodanig cella Tentoonflelling 
     ieert men vergelijkén, de ontWikkeling der kunst nafporen, 
     jonge Meesters kennen ; door dezen weg worth algemeene 
     belangftelling geboren en gaande gehouden. Getuigen hiervan 
     bet vergenoegen en de algemecne deelneming, re. dezer ge- 
     leg,eribdid iigibaar. Men heefc ons verimald , en wij willen 
     het gearne gelooven , dat omtrcnt negenduizend caralogi zijn 
     uitgegeven: daar nu de Dames van het nemen derzelven vrij 
     warm, en er (dank zij Karen ijvcr en Heide tot de kunst!) 
     vele opkwamen, kan men nagenoeg berekenen, hoe vele dui- 
     zenden deel aan dit genoegen genomen hebben. Deze decl- 
     neming is ook gebleken door den aankoop, zoo ons verhaald 
     is, van verfeheiderre flukken door bijzondere perfonen , waar- 
     door de Itunlienaar wedcr in de gelegenheid gefteld werd , 
     zijne krachtcn , met vernieuwdea moat en lust, aan dezen edel.. 
                                den

                DER TENTOONSTELLING. 763

      llen en verhevenflen van 's menfchen handenarbeld te koste 
      re leggen.
       Daar wij , bij de korte vermelding der bijzondere fink- 
      ken, kiezen moeten omtrent eene te houden orde, en 
      of de lijst, zoo als die voigens orde van letter voor ons 
      ligt , of de kamers , waarin de (thicken geplaatst waren, of 
      wel het vak, waartoe zij behooren, tot leiddraad dient te 
      ilrekken, kiezen wij het laattle, hoezeer het moeijelijkfle, 
      omdat zulks ons meest oordeelkundig en doelmatig voorkomt.

                   Historiele.

       De voornaamfte flukken in dit vak waren voorzeker die 
     van den Brusfelfchen Schilder c. C E L s. De zintigone, haar 
     Broeders lijk met aarde bedekkende, was zeer goed van teeke- 
     ning,1 vooral ook wat aangaat de ligging van her lijk in de 
     verkorting; de behandeling in het algemeen, en het warme 
     doorftralende licht der levende vrouwe bij den kouden en 
     dooden jongeling, juist; maar de kens van het geval was ge- 
     heel niet gelukkig, en voor onze zeden vrij aanftootelijk. 
     De grondige kennis der oudheid ,geeft kiefcher gevoel, en 
     een Schilder van oordeel zou voor 't minst dit broederlie- 
     vend meisje den pligt met afgewend of bedekt gelaat heb- 
     ben laten verrigten. Immers eens toegegeven, dat de aard- 
     beflrooijing ter regter plaatfe van het ligchaain zij, hetgeen 
     wij nog niet erkennen, zoo bleef eene dergelijke, hoe ka- 
     rakteristieke, vinding altijd voor het kiesch gevoel toch fiui- 
     tend, en dus verwerpelijk. Wij zeggen dit geenszins om den 
     Ileer CELS te berispen, maar am hem te doen zien, dat 
     wij , hoe nitnemend opgetogen over zijne hoogst zeIdzame 
     verdienflen, onpartijdig zljn; en het is ook om deze reden, 
     dat wij openhartig betuigen, dat zijne Inapt geplaatfte
     genie ons niet behaagde. Beter waren de (hie historiele Scher- 
     fen; veel fraaijer en uitftekender was de Sapho, hoewel de 
     armen niet juist van teekening waren. Het voortreffelijkfte 
     in tilt gedeelte der kunst was zijne Venus, meesterlijk van 
     kleur en teekening; hare houding was ongedwongen, het naakt 
     edel en natuurlijk. Het behaagde ons niet weinig , in den 
     hoogen ftijl van eenen MIRAN eenen vaderlandfchen Mees- 
     ter te ontmoeten, die getoond heeft boven andere Zuldneder- 
     landfche Historiefchilders de AmflerdamMe Teutoonftelling te
                   i,ee 2           var.

        761                      SESCHOUWING
        vereeren , waarvoor hij wederkeerig uitftekende eer en hoo. 
        gen roem heeft weggedragen.
          Wij hebben nog niet gefproken van het Kinderhoofdje, het 
        afbeeldfet van een jong Rusfisch Edelman, omdat het Publiek 
        deswege zoo eenflemmig als naar waarde met den boogflen 
        lof gefproken heeft. Geen ouder, , die niet zulk een edel 
        kind, geen liefhebber, die niet zulk een edel fchilderijtje, 
        geen kunflenaar, , die det zulk een edel penfeel verlangde. 
        Onze pen fchiet bier te kort in den lof des kunflenaars.
          De Hooggeleerde 'leer n. WOLF leverde drie ftukken; 
        eerie Historlile Ordonnantie uit den bekenden Roman Cilblas 
        de Santillane, en twee kapitale fchilderijew, Philoctetes op 
        het Eiland Lemnos, en Artemifia, de asch van haren Gernaal 
        drinkende. Dcze Meester heeft veel vuur voor de kunst, 
        en is gansch niet ontbloot van vinding en kennis; maar hij 
        volgt de Italianen te Nat's, en dus ook in bonne gebreken: 
        het geheel is veel te zwart en droevig.
          De voortlellingen van de verlosfing van Petrus uit de ge- 
        vangenis, en die der Vromven bij het graf van den Zaligma- 
        ker, , door den Heer H. F. W I E R.T Z, te Nijmegen , vonden 
        wij wat hard, en te zwaar gekleurd. Hij late zich hierdoor 
        diet affchrikken : het is reeds eene edele poging, zich aan 
        het zoo weinig in het Noordelijk gedeelte des Lands beoe- 
        fend Historieel vak te wagen. Hij leere meer en meer zien 
        en vergelijken. Hij audere met vlijt. In alle vakken der 
        Schilderkunst is dit noodig, bovenal in dat der Historic.

                                   Portretten.

          Wij waren ling in berand, of wij het afbeeldfel van den 
        Kroonprins te paard, gevolgd door zijnen .ddjudant, in het 
        Haagfche Bosch rijdende, door de bekwame hand van den 
        flaagfchen Schilder PIENEMAN vervaardigd, wel tot deze 
        afdeeling zouden brengen. Om Bens voor al ons gevaelen 
        hieromtrent te uiten, moeten wij, de toepasfing daarvan aau 
        anderen overlatende , zeggen , dat al die verdeelingen in 
        vakken, foorten en rubrieken, hoe gemakkelijk en onontbeer- 
        lijk dikwijls om elkander te begrijpen, en 'dos redekundig 
        noodzakelijk, oozes oordeels krukken gelijk zijn, welke de 
        echte Schilder, gevoelt hij zichzelven en zijnen geest tot alles
        sieuws en groots geilemd, wegwerpt ; hij flaat vaster op zij- ne

               DER TENTOoNSTELLING. 76

     ne eigen vorten, bewandelt betcr zijn eigen pad, en fchept, 
     des noods, een geheel nieuw vak of ongekende tusfchen- 
     foort. lets van dit floute vonden wij in dit ftuk van pie- 
     NEMAN. historie, beelden, portretten waren hier 
     met oordeel vereenigd, het geheel wel geordonneerd, en ie- 
     der voorwerp meestal wel geteekend.
      Veel bijval vonden ook de afbeeldfels van dies Prins en 
     zijne, juist even bier te Lande zoo hartelijk verwelkom. 
     de, Ceutalin, door denzelfden kunflenaar. Men zegt, dat 
     het Vorftelijke Paar in dit fchilderij behagen fcbept, en dat 
     hetzelve naar Rusland beilemd is. Wij vonden haar teeder en 
     met veel fmaak behandeld. De Kunstfchilder laat er eene 
     plaat van vervaardigen, en heeft daartoe ecne genocgzame 
     aanmoediging door ruime inteekening. Wij bevelen den Plaat- 
     fnijder eene bijzondere zorg en vlijt, oni bet boog en ge- 
     liefd onderwerp, om den roem des Schilders, dock ook oin 
     zijnen eigen naam als Kunstgraveerder meer en meer te vesti- 
     gen en groot te maken.
      Hoe uitflekend de welverdieude lof, den Heerc
     Al A N toekomende, zij, meerder lof, ja de hoogfte in het 
     onderhavig yak, verdienen de Schilders HODGES en v A N 
     DER R005, beide Meesters van den eerflen rang , waar- 
     dig met de beste vernulten van den ouden en nieuwen tijd ver- 
     geleken te worden, en cchter geheel verfchillend van elkander. 
     VAN DER Kool heeft vAN nipc door en door befludeerd , en 
     dat bij wins zich heeft eigen gemaakt, hondt hij als Vries vast; 
     vanhier veel kracht, groote Itoutheid, breede behandeling
     meesterlijke uitvoerigheid tevens. Meer fijne fmaak heeft ech-. 
     ter u on G Es; zijn penfeel is zachter, teederder; de behan- 
     deling en fchikking, den Engelfeben REVNoLDs zoo zeer 
     eigen, is hij u 0 D GE s doortiralend; alles is welgekozen, 
     edel en innemend. Het Partret van den Koning , tot roem 
     der zlinfierdainfche Regeringsleden hare Raadzaal , benevens 
     de onflerfelijke werken van VAN DER HELST en ELINK, 
     verfierende, is uittlekend fraai; en, dat veel zegt, het hand. 
     haft zich en den roem zijns Meesters op zoo achtbare plants en 
     bij zoo groote voorgangers. De gelijkenis voldeed algemeen. 
     Wij vinden ons verpligt, bij deze gelegenheid hun de dank- 
     erkentenis van het algemeen te betuigen, die, boven klein. 
     geestigheid verheven, geen oogenblik geaarzeld hebben, dit
                   Fee 3

        766                    BESCHOUWING

        meesterfiuk aan de openbare Ten toonftelling dadelijk op de 
        eerfte aanvrage te gunnen , en alzoo aan dezelve den hoog- 
        Sten luister bij te zetten. De Portretten van een' Gene- 
        foal, een' Staatsraad, en jong Teekenaar, , ook door HOD- 
        GEs , waren in hunne foort niet minder : het edele en 
        welltandige trof bier den gevoeligen kenner' ; terwiji de 
        gelukkige gelijkenis den herkennenden befchouwer behaag- 
        de. Niet minder lof verdienen de zittende Edelman , de 
        vrijwillige Jager , een Mans- en twee Vrouwen-portretten , 
        door VAN N DER KOOI. De gelijkenis van alien, zegt men, 
        is treffend. Het nitdrukken der ftoffaadje heeft VAN DER 
        KO o t tot eene hoogte gebragt , waartoe wij de fchool van 
        RUBBENS en VAN DIJK flechts berekend waanden. Ach. 
        ter den heerlijk gefchilderden Jager, dien wij gaarne ten 
        voeten nit gezien hadden , werd een achtergrond door velen 
        gewenscht. Doch , wat blijven wij hangen hij kleinigheden ! 
        Wie voelde zich niet getroffen door een grootsch en vader- 
        landsch gevoel , bij het zien, dat onze tijd berekend is, om 
        in zulke werken , als van eenen VAN DER K 001, HODGES 
        en CELS, op an pas te zien de hoogfte kracht en flout- 
        held, met de hoogfte teederheid en bevalligheid vereenigd ?
          Wij weten niet, of de .Tongen, aan den ouden Boer zijn' 
        prijs vertoonende, en dat volkomen VAN DER Roof waardig 
        was , onder de Portretten moot gerangfchikt worden. Is dit 
        zoo, dan berusten wij in de voorftelling ; zoo niet, merken 
        wij hier aan, dat, bij zoo uitflekende kunstgaven , een ver- 
        nuft , als dat van v AN DER K o o 1, zich niet zoo finals aan 
        zijne modellen moest houden. Wij hebben dit in meer fink- 
        ken van deze foort, door hem, opgemerkt.
          Beter in dit opzigt was de Boer met het gins in de hand, 
        van DAWAILLE, uitflekend breed, fiksch en flout, als 
        FRANS H A 1, S. Doch , hij geve zich hierin bij uitfluiting 
        niet te veel toe. REMBRAND fchilderde ook flout, fiksch 
        en breed, maar behield altijd teederheid van toon in zijne over.
        ganger ; waaromtrent DAWAILLE bij zoo edelen aanleg wac 
        onachtzaam is.
          Niet zoo fijn als H ODGE 5, niet zoo tot de natunrlijke 
        ftof doordringende als v A N DER IC 001, en echter zeer ver- 
        dienftelijk , was het Admiraals-portret, en dat van eenen 
        welbekenden Roomfchen Ccestelige, door A. DE LEL I E. DiW3-

                DER TENTOONSTELLING. 767
     waren fiksch van behandeling. Bij den eerften had men de 
     titels en Aperen in 't verfchiet niet behoeven te voegen; 
     zonder dat was de gelijkenis hoogst welgetroffen.
       Jets dergelijks omtrent het bijwerk zouden wij ten aanzien 
     der beide Portretten van M Oa IT z kunnen aatimerken. De- 
     ze , fchilderijen zijn zeker grootendeels reeds vddr eenigen 
     tijd gefchilderd. Wij haddeu eenig ander, in den trant van 
     dat kapitale van eene vroegere Tentoonflelling, een' Beer en 
     eene Dame in eene kanier verbeeldende, liever gewenscht.
       Wij prijzen bet in eenen jongen DE LELI , ERUSEMAN,
     BIANCHI, G. VOS, DE RUYTER, OOSTERHOUDT, RA-
     VEL 1. I en a E R TI c HEN, dat zij ook in dit yak hun best 
     deden. De drie eerfien bovenal gaven blijken van vordering. 
     Uitnemend aangelegd was de Schets van een' Geletterde , door 
     den ouden c ocLz R s , titans re Luik. Bet blij ft in alien ge- 
     valle in Mejufvr. KLEyNHOFF en den Hr. FLOH loffelijk , 
     dat zij hunne nit liefhebberij toch gefchilderde Portreften der 
     Tentooriftellinge wel hebben willen aanbieden; terwijl men over 
     Mejufvr. c. V I NICELES zeer to vredeu was , zoo wegens 
     bet Portret barer Zuster, , als wegens bet Taferc el uit Paul 
     en Virginie. Men befchouwde bet als eene eerfte • proeve. 
     Zij oefene zich ylijtig, en geeft gegronde hope op verdere 
     ontwikkeling.
      Het Portret van een' Schilder , zoo wij meenen den 
     neer DAVIDSON zelven, had zijne verdienflen. De nude 
     Frouw, , bezig suet brciden , door Mejuffr. VAN IIENGEL, 
     was regt natuurlijk.
      Wax zullen wij van bet werk van IIATAVUS V00 R- 
     aI zeggen? Zijne itukken , vooral het groote suet mu- 
     zicerende Beelden , had de Commisfie, onzes oordeels, be- 
     ret gedaan niet te plaatfen. Evenwel, de moed moet geen' 
     Bataaf ontzinken. Hij bee ft gelegenheid gehad te zien, wet 
     hem ontbreekt , en levere becer.

               Beelden en Binnenhuizen.

      Als een overgang van de Portretten tot de Bolelden, kiezen 
     Wij de beide zeer verdienftelijke flukken van Jonkheer wILL 
     ALEWIJN, ouditen Zoon van den geachten .114erdamfchess 
     13urgemeester,Mr. FREDRICK ALEWIJ N. MI zoo hoorge
                    e e 4          boor-

                             BESCHOUWING

        bborte is ijver en liefde voor de kunst niet gemeenznam, efi 
        de verdienften van den Heer A L EW4N worden verhoogd 
        door de heuschheid, waarmede hij zijn liefhebberijwerk Rag 
        de publieke beoordeeting gulhartig ondcrwerpt. Hij vergunne 
        ons de aanMerking, dat hij niet hetzelfde beeld, reeds door 
        een voornaam Meester dikwerf gekozen, tot model moest 
        blijveti kiezen. Zijn gelukkig genie heeft dit niet noodig.
          Nog verdienflelijker is het werk van Jonkheer F. J. VA N 
        ilEECKEREN TOT BRANDTZBNBURG, te Utrecht. In-
        clerdand, bet Licht van de Binnenplaats, to zien nit een
        hills; deed ecne treffende werking, en de jongeling met de 
        kruik was goed geplaatst en wel geteekend.
          Mogten namen als deze der hoogere kiasfe tot voorbeel- 
        den firekken, en haar leeren, dat wezenlijke kuifstverdientien 
        boven alle titels , wapens en kostbare Parkementen brieven 
        verheven zijn, en dat de eerfte aan de laatite den eigenlijken 
        room en waarde bijzetten!
          De ftad Utrecht mag zich inderdaad beroemen, veel ditmaal 
        te hebben bijgedragen. Behalve anderen, ftraks te melden, 
        verdient P. c. W o E R onze loffpraak. Met regt •heeft 
        bet Binnenvertrek, waarin eene Dame in 't fatijn zich ge- 
        reed maakt cm uit te gaan, grooten naam verkregen. Het 
        is met die uittlekende zorg en die gezetheid behandeld, waat- 
        rnede men in den besten tijd der Schilderkunst albier teeken- 
        de en fct,i1derde , en welke in dergelijke tafereelen, als dit van
        WONDER, een vereischte uitmaken. Alles is ceeder en be- 
         vallig, en vereert zijnen maker. Indien wij eene aanmerking 
         moesten maken, zoude het deze zijn, dat het koloriec van 
          bet naakt met het overige niet genoegzaam overeenftemde. 
          Deze harmonie was bete; in het Kaarslicbt , of de Oliekoeke- 
          bakfier, hetwelk, juist in den flip der ouden, de ware nade- 
          ring van onzen gelukkigen tijd tot dien van het midden der 
          zeventiende eeuw ons deed kennen.
            J. L. j ON XI s poogt met mod en ijver zijnen Zoo even 
          gemelden Stadgenoot op zijne te flreven, en, fchoon hij nog 
          gchterwaarts blijft, zijne vorderingen zijn binnen kort zeer 
          belangrijk. Dc vier •flukken, door hem geleverd, gaven
          van bewijt, alsmede van zijnen hoogst prijzenswaardigen 
          liver: Het fatijn en boat, met al het bijwerk, in de beide 
          Binnenhuizen met twee muzicerende, en One fchrijvende Dame, 
          waren inderdaad goed bewerkt. In beide flukken, zoo welIds

             DEE TENTOONSTELLING.

    ills in het Boeren-binnenhuis, was alles wel geordonneerd; 
    ook was er eene regt goede werking in zijne Koekebakjler 
    Lamplicht. Hij veroorlove ons , hem te waarfchuwen voor 
    lets, dat wij op deze Tentoonftelling bij meer levende en 
    vooral jonge Meesters, in dezen trant werkende, opgemerkt 
    hebben. Hij vermijde dat raauwe en verfachtige; vooral 
    het naakt, en leere, daar hij zoo veel en zoo fpoedig aan- 
    leert , van eenen c EL s , hoe het teeder vleezige den regten 
    toon, en als 't ware de doorfchijnende mengeling van de 
    edelfte levensfappen, te geven.
      Dit zelfde zouden wij ook kunnen aanmerken op bet Bin- 
    netivertrek door den Leidfchen Schilder E. DAVIDSON; 
    terwijl wij tevens volmondig erkennen, dat de karakters 
    van Geneesheer en zieke , met al het bijwerk, oils over 
    tuigd hebben van een kunstvermogen, dat zich meer en meer 
    ten goede, en weliigt eerlang tot uitflekendheid, ontwikkelt.
      Niet ZOO als de Heeren VAN STRIJ en VERSTEEG, die 
     hardnekkig hunne verdienfielijke werken der ilmflerdamfche 
     Tentoonftellinge onthouden, en deswege door hunne beste 
     vrienden en befchermers met regt gelaakc worden, deed A. 
     MEULEMANS, te Dordrecht , wiens Kaarslicht wij met 
     genoegen berchouwden. Bij hetzelve hing de Brand bij 
     Maanlicht , door den met regt heroemden L. m oRIT z. Bei- 
     de waren• goed van uitdrukking, doch wat donker van 
     toon, waardoor men de inderdaad uittlekende behandeling niet 
     genoeg kon onderfcheiden.
      Roemt Utrecht op zijnen WONDER, Haarlem vetheft zich 
     Met reden op zijnen verdienstvollen DENDRIES, wiens alge- 
     meene kennis en ijver op deze TentoonIlelliing uitpemend 
     doorblonken. Ondanks zijne gevorderde jaren, is hij met 
     eene jeugdige zucht en arbeidzaamheid bezield , en fchildert 
     alles, wat hem treft en fchilderachtig voorkomt. Tot getui- 
     gen hiervan flrekken zijn fraai Stadsgezigt binnen Haarlem, 
     de zoo natuurlijk befneeuwde Binnenplaats van het Diaconie- 
     Weeshuis aldaar, zijne eigen en treffend gelijkende Beeldtenis      in zijn eigen Poorhuis , en vooral de Spijsuitdeeling aan Be- 
     in zijn eigen Poorhuis , en vooral de Spijsuitdeeling aan Be- 
     hoeftigen. De onderfcheidene en echter niet afftootende klee- 
     dingen, en de eigenaardige karakters, met goede fchildering 
     van flof en bijwerk, maakten het battle inzonderheid beha- 
     gelijk. Minder bevielen ons zijn Landfchap met Waterval en 
     Rivera- en Fruitauk.
                  E e e 5       4#1-

        77 °                  BESCHOUWING
          iimfferdam, dat de verdict/lien van buitenfleedfche Schilders
        regt last wedervaren, mag met red en bier trotsch zijn op zij. 
        nen A. DE LELIE, mede zeer verdienftelijk Schilder van Bin- 
        nenkuizen en Gezelfchappen met groote Beelden. Beide ftukken 
        gaven de uitflekendae proeven van zeer naïve en gemakkelij- 
        ke behandeling, fraaije fchikking eu, uitdrukking. De jonge 
        IIE LELIE volgt zijnen Vader, ook in binnenhuizen, in dit 
        opzigt niet ongelukkig na, blijkens de proef, bier geleverd.
          Voortreffelijk van light vonden wij het Rinnenhuis te Delft, 
        door HANSEN. Inderdaad, z66 fchijut de zon, z66 vet- 
        light zij huffs en voorwerp! Het beeldje in de fchaduw von- 
        den wij niet gelukkig gekleurd. Dezen Kunaenaar oordeelen 
        wij zeer gevorderd, ook in zijn Landfchap. Inzonderheid trof 
        ons de goede lucht; lets, waarin hij te voren geenszins ult. 
        muntte.
          Het Visch- en bet Wasch-vrouwtje van C. KRUSEMAN 
        toonden nog meer dan het laatst door hem geplaatfte Kind 
        wet raker en kuif een aankomend talent, dat door breede 
        penfeelsbehandeling, goede teekening en juiste kleur zich 
        meer en meer ontwikkelt, en, bedriegen wij ons niet, groot 
        zal worden. Hij doorwerke zijne ftukken, en vermijde alzoo 
        dat verfachtige en harde, hetgeen ook in de drie flukjes van 
        den Leeuwardfcben Kunflentar c. j. VAN B A A Y VAN s L A N- 
        GENBURGH, hoe naïf en verdienftelijk, doorftraalde. Van den 
        laatften bevielen ons de oude Man, een' haan plukkende , en 
        de oude Vrouw, rapen fchillende , beter, dan de Schilder voar 
        zijn ezel.
          Veel lof verdient de in beelden en landfchap beigen be- 
        roemde G. J. ancitA eLts door zijn fpinnend Frouwtje, 
        waarin bevalligheid van voorwerp en delicate fchildering zich 
        gelukkig vereenigen.
          Het Binnenvertrek met twee Kinderen, door den jeugdigen 
        liefbebber j. A. TOPPER JUN., is, zoo wij wdl hebben, 
        eene kopij. De- fchildering toont een' zeer goeden aanleg. 
        Eij ga algoo voort, en oefene zich verder zoo gelukkig!
          De Stal met Paarden van °BEA al A s was goed, en niet 
        goo fcherp en kleurig als zijne Paardenmarkt en vrijwillige 
        Jager. Deze flat toont, dat .hij eene goede behandeling van 
        het penfeel heeft. Beter was echter het Koefialletje van It A- 
        V ENSW AY den waardigen Leerling van P. J. vita os.Van

              DER TENTOONSTELLTNG. 771
      Van w. DE NOOY, te Haarlem , mecnen wij veel peter ge- 
     zien te hebben, dan zijn Binnenlattisje, nu ten toon gefteld.
          Landfclzappen en Stads- en Water-gezigten.
      Het was steeds der Hollandfcbe Schole eigen, allerlei on- 
     derwerp in een' nationalen en bij landzaat en vreemden ge- 
     liefden tract gelukkig te bewerken. Het was heeds de roem 
     onzer Schilderkunst, zich niet te beperken, maar zich, ver- 
     heven boven haar onderwerp, tot alles groots en goeds ge- 
     ftemd te gevoelen, de natuur in haren geheelen omvang te 
     begluren, niets zoo klein of laag te acliten, hetgeen niet door 
     her penfeel van een verheven vaderlandsch Meester hoogen 
     prijs en groote waarde erlangen kon en erlangen moest. De 
     kunflige behandeling, de natuurlijke voorhelling moesten van 
     de ziel der kunst, het in zijn werk als overgeflort gevoel 
     des kunflenaars, getuigen. Dit was her geestelijk en verhe- 
     ven deel der kunst; het overige, het onderwerp, was flechts 
     toepasfing, floffelijk en mar seders verkiezing. Vandaar b. v.
     een KAREL DU JARDIN, een ADRIAAN VAN DE VEL-
     DE en andere eerfle Meesrers, groot in beelden en bees- 
     ten, groot in landfchappen, groot in onderfcheidene vakken. 
     Inderdaad, diep doorgedacht, is het onderwerp bijwerk, het 
     kunstvermogen de hoofdzaak. Dit, echter, neemt niet weg, 
     dat eene vereeniging van her aangenarne met het kunflige ons 
     boven alles itreelt en behaagt; dat, gelijk wij liever in een 
     ftil en flatig bosch bij een' liefelijken waterval, dan in eene 
     kroeg bij een boerengevecht of een bedorven huishouden 
     vertoeven, zoo ook een aangenaam landfchap boven een' 
     flagters-winkel oils gefchilderd behagen zal. De verfcheiden- 
     heid blijft hoogst voortreffelijk in zich zelve, en toont den 
     vrijen en nationalen geest, zonder welken alles verloren is. 
     Deze fchildergeest leeft en bloeit nog, en de Tentoonitel- 
     ling bewees het.
      Niet alleen portretten, binnenhuizen, beelden en kaarslich- 
     ten, maar ook landfchappen, buitenhuizen, zee- en (hand- 
     gezigten, bloemen en wild leverde onze School nog heden 
     op, en in alles bleef zij haren ouden roem waardig. Van de 
     eerie hebben wij gefproken. Laat ons nu aan de overige 
     gedenken, en in de eerfte plants van de Landfchappeu ge- 
     wagen.
                                   Wij

                              BESCHOOVINO
          Wij beklaagden ors, hicr niets van eenen HUT, sWtT , 
        den eerften Schilder, naar wiS oordeel, in dit yak, te vinden.
        Dan, men berigtte ors, dat deze gevoelige Schilder der Na- 
        tuur een kapitaal landfchap, reeds bij een vreemd Vorst tot 
        roem onzer School pronkende, finds de laatfte Tentoonftel- 
        ding gefchilderd, en een ander, niet min kapitaal, voortreffe-
        lijk fchilderij nog niet voltooid had, en dat dus dit geniis 
        aan toeval, en geenszins aau eigen opzet, is te wijten ge 
        weest. Of lets dergelijks bet geval met den Heer E. V AN 
        DRIELST, Lid rin het Inftituut, geweest zij , twijfelen 
        wij; zeker is het, dat de roem der Landfchappen zich,on- 
        Ranks dit geniis, uitnemend heeft „r.,eliandhaafcl.
          De Heer P. J. VAN os gal vijf flukken. Het boom[ s:II 
        Landfchap , dat met meet. fmaak en gevoel gefchilderd was, 
        dan wij. in hug van dien uitftekenden man gezien hadden, en 
        de natuur beerlijk ultdrukte, was voorzeker een meesterituk. 
        Dat dit fchilderij naar eisch en verdienflen gewaardeerd 
        werd, blijkt nit de menigvnldige pogingen der liefhebbers, 
        oat hetzelve in eigendom te veritrijgen. Het andere landfchap 
        'net grozend en liggcnd Fee, in de breedte, is, zoo men zegt, 
        voor het Kabinet in 's liege aangekocht: het overtrof verre 
        dat in de hoogte, mede met Beesten, en wedijverde met de 
        rust der Kozakken bij de rtane van Berghuizen , hetwelk, 
        fchoon niet zeer gunflig geplaatst, de kenmerken van zijnen 
        voortreffelijken Meester icder te lezen gaf. Men zegt, dat 
        de inkomst der Kozakken te Utrecht naar den prijs, door den 
        Heer V AN KIN sitE K ctcN onlangs opgehangen , gedon- 
        gen beef[. Zoo ja, vinden wij, dat bet auk, hoe verclien- 
        itelijk het oolt zij , noch wat het onderwerp , noch wat 
        de tehandeling aangaat, den uitgeloofden prijs verdiende. 
        Meer licht, vooral op den voorgrond, min ftropige behan- 
        deling, fliller voorftelling van de nu als vooruitfpringende 
        fladspoort was claartoe noodig. Met dat al waren vele details 
        uirnemend gefchilderd; doch wij maker onderfcheid tusfchen 
        een buitengewoon prijsftuk en een fchilderij voor eigen ode- 
        ring of naar bijzondere verkiezing. Het deed in alien ge- 
        valle zijnen maker eer atm, en gaf luister aan deze Tentoon- 
        fielling.
           Met groot genoegen doorwandelden wij bet landfchap van 
        den getrouwen nabootfer der natuur, G. j. MICHAELIS. Al- 
        les week behoorlijk, was warm, en vol feeling vim lichtCIA

               DER TENTOONSTELLING. 773
      en fchaduw. Zijne groote vorderingen zijn door dit zijn hest- 
      Yelachtig Gezigt bij Nijmegen uitnemend getlaard.
       De oude en brave BARBI Lit s gaf gulhartig Vier flukken;een 
      Celdersch Landfchap met een' Watermolen, eene Boerenhut met 
      Bakoven, eon' Watermolen, en een duinacbtig Landfchap. B A R-
      tER s heeft, onzes oordeels, groote en eigene verdienften. 
      Zijne grondige 'tennis van alle deeleu der kunst, en bovenal 
      het eigenaardig karakter zijner boomer, trofferi ons, gelijk al- 
      tijd, zoo ook nu weder. IIij leve nog lang door het edet 
      vuur, dat hem bezielt! BARRIERS onderfcheidt zich, door 
      zljne tinnier en egale lacer, van de jongere Landlehapfchil- 
      ders, bij wellten de fchilderwijze van eenen H U L S WIT meet 
      behagen en navolging vindt. In dien geest fchilderde RHY- 
      TENS CHILD T Eiji] wel min bewerkt, lunar treflend Landfchap 
      bij Nijmegen. Het was regc natuurlijk van voorfteiling , en, even 
      als zijn , zittende in ecn Land chap, vol kenmerken 
      van een' grooten aanleg. 'In dien geest, boewel met minder 
      kracht, fchilderde de jeugdige DIJICHOFF zijn Gooisch en Gel- 
      dersch Land/chap, en het Gezigt can bet BiCauwhoofd: het 
      laatlle inzonderheid toonde ons de groote vorderingen van 
      den jongeling, die veel beloofc, en aanmoediging verdient. In 
      then geest, eindclijk, fchilderde WESTENBER G, die, bij 
      befef van eigene waarde Heeds leerzaamheid en op den dime 
      nederigheid voegende, nittlekend groin en this nog grooter 
      zal worden. Zijn Stadsgezigt to Delft, zijn llfintergezigt aan 
      de Stads- Vest , en bet Land/chap bij Bentheni, maar bovenal 
      het eerfle, toonen den verhevenften aanleg. Hij is zijn pen- 
      feel volkomen meester, en belooft ons, aan eenen Delft- 
      fchenm DER MEER op den dour niets to zullen toegeven.
      BR o Nu GEE S T, die gevoelige waarnemer der onuitputte- 
      lijke natuur, die warme liefhebber, bewandelt eenen weer 
      eigenen weg dan anderen, en vereent met krac'ht en waarheid 
      die bevalligheid, natuurlijkheid en juiste teekening, welke wij 
      in onze oude Meesters zoo zeer bewonderen. Met regt koos 
      run zijn befneezna Wintergezigt can het 1:le boven bet Ge- 
      zigtje met Geboomte aan een Stads-'Val; en wij erkennen vol- 
      mondig, dat in het eerfle bet loslaten van het weder bij dool 
      zoo natuurlijk in de lucht en op het ijs, ja in ieder voor- 
      weep is voorgefteld, dat men geen beter voorftelling verlan- 
      gen kan.
      De tijd laat niet toe, van alles to gewagen. Binnenplaats 
                                     en

         774                       BESCHOUWING
        en Boerenwoning door BEST, her Bilitenbuis door BERKMAN, 
         het Gezigt te Haarlem door PANNEBACKER, de Jager in 
        een Landfchap door B IANCHI, de Waterval bij Leiduin en 
        het Landfchap door B o U al AN te Heemfiede , het Landli.hap 
        met Fee en het Gezigt buiten de Stads - Poort door DE G o E- 
        JE, het boomrilk Landfchap door KALDENBACH CC Zut- 
        phen, kunnen wij niet dan als door aanftippen van naam en 
        onderwerp aauroeren. Wij herinneren ons ook idles Hier even 
        levendig, en moeten dus, hoe wigaarne als met itilzwijgen 
        voorbijgaan het Gezigt aan den Anificlveenfchen Wes door v A iv 
        EYK PENSA, het Landfchap met flofaadje door A. G. VAN 
        SCHOONE, het Stadsgezigt en de Boerenbinnenplaats door A. 
        SERNA te Haarlem , een Landfchap door A. Nits sER te Alk- 
        maar; twee Landfchappen door G. WIERINGA te Gronin- 
        gen, twee andere door VAN WINtTER te Leiden, benevens 
        den flaanden .Tagthond door J. VAN MEUR s. Het is onmo- 
        gelijk , alle goede en ijverige pogingen te vermelden. Bijzon- 
        der, .als zoodanig , roemen wij het Gezigt van het Konings- 
        plein door den Iiefhebber J. NEPVEU; het Landfchap met 
        den Hond door J. DASVELD, die van zijn lastig , beroep 
        uitnemend tijd uitkoopt voor teeken- en fchilderoefening ; 
        het hergachtig L'indfchap van den eerbiedwaardigen D. J. v A N 
        DER LAAN te Zwolle ; het Landfchap van HULSEBOOM
        het natuurlijk en aangenaam Gezigt van Kermistbal bij Cleef 
        door den verdienstvollen liefhebber E.M. ENGEL BER TS; dat 
        re Bloemendaal door den even gevoeligen en edelaardigen P. 
        E. H. P R A ET OR I u s , die in zijne Stadsgezigten weleer nog 
        verhevener blijk gaf van zijn uittlekend kunstvermogen , dan 
        in dit hoogst moeijelijk gekozen Landfchap. Dezen verdienen 
        meerdere onderfcheiding; en gaarne zouden wij in hunnen lof 
        uitweiden, zoo niet nog andere verdienftelijke Meesters ons 
        tot zich riepen , en wij, hoe kort , toch ook bij hen dienen 
        te vertoeven.
          De bevallige Landfchappen door Hollanders nit de Itallaan,
        fche School, VOOGDT, VERSTAPPEN, TEERLINCK en 
        PITLOO, waarbij wij den waarlij k aanmoediging verdienenden 
        KNIP en den hoogstverdienflelijken Amflerdasnlchen DUPRJ, 
        00k den iiiitIverpfchen REGEM oa. T E R. en den loirelijken 
        Brusfelfchen DE, ROY vuegen , hebben zeer veel uitftekends 
        en natuurlijks. Echter een zeker algemeen aangenomen kolo- 
        het , dat bijzouder bij de Ihllandfclic Landfchappen afflak , gat

                        DER TENTOONTELLINO•             775
        gaf ze het aanzien van voortbrengfels van den en hetzellde 
        palet. Zulks is een eigenaardig gebrek van navolging en van 
        eigenlijke Scholea, en bewees ons mccr dan immer, dat men, 
        om regt oorfpronkelijk Land7chapfehilder te worden, niet mar 
              behoeft te reizen, of derwaarts Kweckelingen te zen- 
        den. Wij vereeren bovengemelde Meesters en hun inderdaad 
        nitakend werk; maar semen de vrijheid te vragen: Is inder- 
        daad de natuur daar zoo cenkleurig? Waaroni hebben noch
        BOTH, noch B E It 0 II E SI , noch AS S K I. IJ N en andere Dude
        Hollandiche Schilders van Thliaanfehe Landichappen 'dit zeif- 
        de dan niet? Anders was de won en kleur van bet Land- en 
        Ririergezigt van den uitnemenden Dordfchen Schilder DE KO-
                 wiens werk door ons in lang niet gézien was en 
        uitnemend beviel. Zijne beelden, beesten, landfchap, fehnit, 
        lucht en water does zeer veel van hem beloven. IA) make 
        zich flcchts los van een gebrek, zijnen Stadgenooten eigen, 
        om een navolger van cute te worden. Zijn eigen welge- 
        flemd gevoel en de natuur zelve moeten heir leeren zoo grout 
        215 Cusp, zonder flaaffche fludie naar CUIP te worden, en 
        wij verzekeren hem , om groot te worden heeft hij den ge- 
        lukkigften aanleg.
          Lof eu aanmoediging verdient inzonderbeid de verdienftelij- 
        ke STOKVISCH door zijne beide Landlchappen met Bees. 
        ten , waarin juiste teekening en natuurlijke voorfteiling zich. 
        vereenigen. Van hem leere UITENBOGAARD, alien &an- 
        fclien fchildertrant daar te lawn. Lof en aanmoediging ver- 
        dient 00lt de volijverige JELGERHUvs, in nicer dais cone 
        kunst nitblinkende, door zijn Gezigt op eene Binnenplaats, 
        dat op de 011de Kerk te Andlerdam, en in de Lieyevrouwe-kerk 
        te Antverpen; dock bovenal door dat in de Groote Kerk te 
        Haarlem. IIij heat in dit laatIte dat gcle en harde vcrmijd,
        dat in andere zijner werken eenigzins IIij leere vooral 
        de tusfchentinten beltuderen. Hij heeft door deze , benevens eon
        BinnenImis en een bezig met naaijen, niet alleen zich 
        hoogst verdienftelijk gemaakt 'door cenen roemwaardigen ijver, , 
        maar inzonderheid door de Haarkiniche Kerk getoond, dat 
        hij de perfpecticf en alle de edele deelen der kunst magtig is. 
        Hij ga aldus voort, en misfehien heeft hij leans, den groucen 
        s A ENR En Am nog een op zijne te ftreven.
          K AMPHUYZEN voldeed ons ditmaal in zijn Stadsgezigt 
        Eseemziu3. Het edel blijk van hulde, aan de Schilderkunst 
                                                        zuo

        776                      BESCDOUWING

        zoo Vorftelijk betoond , had hem hooger moeten ftemmen. 
        Minder ongevallig was bet Gezigt op het Paleis en de iVieu- 
        we Kerb door C. DE K R U r F. Veel beter waren de werken 
        der Utrechtfche Meesters VAN STRATEN en vERHEIJEN. 
        Regt nattturlijk en vol verdienften, fchoon wat droevig van 
        lucht, was het Gezigt aan den Wal te Utrecht van den eer- 
        ften; belderder zijn kleine Stadsgezigt: in beide ftraalde een
        regt goede fchildergeest door. Het Stadsgezigt met opene 
        Poort , door VERHEUEN, vonden wij uitftekend, en vol 
        kenmerken van regt goede ftudie. Ook het Gezigt bij de 
        Greb had zijne verdienften. Het best doorlchilderde en ka- 
        pitaalfte evenwel was het groote Stadsgezigt met eene Ophaal. 
        brug en den Utrechtfchen Dom in het verfchiet. De zamen- 
        ftelling was vreemd , en droeg geenszins onze goedkeuring 
        weg. Men ziet Utrecht, en zoekt echter te vergeefs het ge- 
        val , dat in de natuur niet bcftaat. Dit vreemde en valfche 
        der compofitic wordt intusfchen rijkelijk vergoed door uitne- 
        mende behandeling der deelen en een loffelijk en eigenaardig 
        volgen van het natuurlijke der gebouwen. Wij zien in dezen 
        man, bij het vlijtig beftuderen der natuur , een groot Mees- 
        ter te gemoet.

           Aldus, zoo ver wij kunnen nagaan, de Landfchappen en 
        Stadsgezigten doorloopen hebbende, bedienen wij ons, als een 
        overgang tot de Zeegezigten, van de Strandfchilderijen door 
        den beroemden Harlinger kunflenaar N. BAUER. Het Gezigt 
        van het Hoofd te Harlingen beviel ons weinig. Dat'fcherpe, 
        blaauwe en koude vonden wij : eeneti kunflenaar els a A o E R 
        onwaardig. Beter, hoewel Met zonder berisping, was zijne 
        Landing van, den Prins te Scheveningen, waarvan partijen, 
        b. V. de honden en andere enkele voorwerpen, uitftekend ge- 
        teekend en gekleurd waren. De regte harmonic Ontbreekt hem 
        in dergelijke.flukken. Als Zeefchilder, echter, is hij de eer-
        fie in zijn vak. Zijn water is dun, en fraai van tocin en gol-
        ving; zijne fchepen zijn juist, en zijne luchten zeer goed, 
        En echter vonden wij zijn w9elend Dater niet zoo voortref- 
        felijk als dat, hetwelk door H. M. de Koningin, bij vorige 
        Tentoonflelling, zoo wij wctl hebben, met zoo vcel oordeel 
        nit vele andere flukken werd uitgekozen. B A U E R is een 
        groot man. Non hij — en waarom zou hij het Met kun- 
        Pen? — racer harmonie zich eigen maken, hij zoude zijne plants

                DER TEN TOONSTELLING. 777

     plaats mast den onfterfelijken BAKHUIZEN nog beter hand- 
     haven.
       De verdienflelijke en beroeinde Dordfciie Schiider M. s cu o u- 
     MAN pude zijn Jill en svoelend Water ook te An/1mi= der 
     openbare befchouwinge. Wij darken hem dcswegc, met ver- 
     melding, dat zijne regt verdicnitelijke ilukken, hoewel wat 
     flaauw van toon, den kunstkennercn en het algemeen zecr 
     welgevallig geweest zijn.
       In den Hr. KOEICK0 EK, van Ilfiddelburg, ontwikkelt zich 
     een groot Zeechilder, blijkens zijn nagekomen en zorgeloo3 
     belijst fchilderijtje, verbeeldende eene woelcude Zee met Beet. 
     den op eene klip. Het was w0 gepenfeeld en uitftekend van 
     behandeling; de bceldjcs waren good geteekend ; de mauler en 
     ordonnantie was wat Fra.nscli. Zeeland is weder vaderlandsch , 
     en wij behoeven waarlijk de kunst , vooral in Land- en Wa- 
     tergezigten, van Franfche Meesters, die wij zoo verre over- 
     trefEm , nict te leeren.
       De tijd verbiedt ors, bij bet woelend Water, door P. u. L. 
     VAN DER aIEULEN, en de flukjes van j. n. ri oSIIA E R, 
     ftil to flaan, en roept ors tot de Blocinflukken en het doode 
     Wild.

            Bloom- en Fruit-flukken en dood

       Wie denkt bij het lezen van dit opichrift niet terftond aan 
     G. J. vAN os, die met regt als den eerflen der levende 
     ThoemfchilderS algemeen erkend worth , en wiens Bloemfluk 
     elan ook door uitneniende kracht, houding en bewerking
         bewondering tot zich trok? Het niogt inderdaad een 
     meesterftuk genoemd worden. Tusfchen hem en VAN HUY- 
      iUM that niernand meer. Toegegeven , dat VAN N UYZ U 
      sneer de n o U in de bloemen zij, zoo is VAN Os, blijkens 
      dit ftuk, meer de REMBRAND. En Waarom zou hij niet 
      eenmaal beiden worden, en dus zijnen onfterfelijken voorgan- 
      ger nog overtreffen? Te regt wordt VAN os dan ook alcor 
      me gezien en gaerd; zoodat hij niet zoo veel fchijnt te kut. 
      non afmaken, als men gereed ftaat hem voor goeden prijs of 
      te kciopen. Gelukkig wij, dat wij hem weder als Hollander 
      in ons midden mogen begroeten! dat de dagen voorbij
         waarin zoo grout een ,Vernuft zijne ongemeene ta- 
      lenten in eene Porfelein- fabrijk te Sevres moeSt verkwii-
       baNmw. 1816. No. ,6. C f f     tea!

    77S        BESCHODWING
    ten! Naauwe/ijks was hij teruggekeerd, orzijne kapitate 
    werken werden hem met andere meesterftukken afgekocht. 
    Ook deze moeten eenmaal, door de liberale denkwijze des 
    edelen bezitters, eene Tentoonftelling verfieren; zoodat wij 
    ze aldaar niet weder te vergeefs zoeken. Wij hadden met 
    finart vernomen , dat VAN os, die zeldzame en gevoeli-- 
    ge kunftenaar, zeer gevaarlijk ziek was; met vreugd hoo- 
    ren wij , dat hij thans weder herfteld is. De goede Be- 
    fchermgeest der kunst beware hem nog lang voor en in zijn 
    vaderland, fiat, beter dan eenig ander land, zijne waarde op 
    prijs west te ftellen!
     De Arnhemfthe Bleem- en Fruitfchi/der G. J. VAN LEE u- 
    Nv EN was finds lang bekend als een voortreffelijk man in zijn 
    yak, en wij herinneren ons nog, een ftuk bij vroegere Ten.. 
    toonflelling in het Oude Manners-.huffs te Amfferdam gezieri 
    te hebben, dat regt meesterlijk mogt genoemd worden. Ook 
    (lit uitmuntend Bloem- en FruitJluk had groote verdienften, 
    en er waren partijen in, b. v. de blaauwe en witte druiven, 
    die onverbeterlijk fchenen. De fchikking van bet geheel 
    beviel ons minder.
     Wij hadden het genoegen, op deze Tentoonftelling, waar 
    wij eene geheele week dagelijks kwamen, den Bloemfchilder 
    J. BRANDT te ontmoeten. Zachtheid en nederigheid ken- 
    inerken zijn geheele voorkomen. Wij zagen met uitftekend 
    genoegen zijn Bloemfluk. Men zegt, dat hij nog grooter Tee- 
    kenaar dan Schilder is. Sommige bloemen vonden wij uitne- 
    mend gefchilderd; het geheel kwam ons voor wat dik behan- 
    deld. Er is geen twijfel aan, of hij zal verder komen; want 
    hij is nederig, en heefc eenen voortreffelgken aanleg.
     Met veel welgevallen zagen wij het Bloemfluk door Mevr. 
    A. MORITZ, geb. RBIJERMANS. •Eene goede ordonnantie, 
    fraaije penfeelsbehandeling en loffelijk koloriet vonden wij in     Mar werk vereenigd. Gelukkig moeten wij het huis noemen, 
    Mar werk vereenigd. Gelukkig moeten wij het huis noemen, 
    waar beide man en vrouw het penfeel met zoo veel gevoel 
    weten te hehandelen!
     De twee fcukjes van de jeugdige kunftenares VAN w oEti- 
    S EL, thans ouderloos, deden ons zien een aankomend talent, 
    dat fmaak en oordeel met dunheid van verf paart. Zij zette 
    haren kunstarbeid door, en doorwerke hare ftukken, die op 
    aanmoediging volkomen regt hebben.
     Het Bloemfluk van J. DE DIDYN gaf blijk van 's Schilders 
                              ijver,

                DER. TENTOONSTELEING. 779
      ijver, had goede partijen, en, zoo het geheel minder be- 
      viel , wie, vragen wij, wie kan het ook in de nabutufchap 
      van eenen VAN OS en VAN LEEnw EN houden? Van HEN., 
      DRIKS hebben wij bereids gefproken; ons is dus niets anders 
      overig, dan, ter voltooijing dezer fchets der Schilderijen, aan 
      te merken, dat drie ftukken van J. NICOLAY, een doode 
      Faizant met verder bijwerk , een doode Baas en Koolduif, en 
      een ander, mode met dood Wild, ons wel bevielen; fchoon zij, 
      door te groote (panning, nit herinnering van vorige Tentoon- 
      ftelling, aan cane hooge verwachting Met alien volkomen vol. 
      deden. W EN I x onder de ouden en VAN o s onder de nieu- 
      wen, en .bovenal de vlijtige fludie der natuur, kunnen hem 
      leeren die helderheid, kracht en teedere behandeling, waar- 
      van de beste zaden, als ter ontwikkeling gereed, in het werk 
      van dozen Leeuwarder Meester met genoegen door ons be- 
      fpeurd werden.
                   Teekeningen.

       Daar de Teekeningen met de Schilderijen in geene vergalij- 
     king kwamen, kunnen wij te dezen opzigte kort zijn.
       AUTIESSIER en DE HAAN gaven onderfcheidene Wale- 
     kend2 bewijzen van fraaije Miniaturen. Ook de proeven bier- 
     omrrent van Mejufvr. BLOM, E. VINICELES en den Hr. 
     virA T s IN waren voldoende.
      Luchtig, maar regt good aangelegd, vonden wij de Vortte- 
     lijke Zeilpartij door 'P. J. VAN o S.
      De jonge VINKELES, Zoon van den beroemden REF.. 
     NIER v INKELES, toonde aanleg, ijver en genie in vijf 
     Teckeningen en ane Prem. Tot teekeuwerk vinden wij bent 
     beter nog dan tot graveerwerk gefchikt. Welk een voorregt, 
     van znIk eenen Vader onderwezen te zijn! Hij make zich 
     Heeds den naam, dien hij draagt, als kunilenaar waardig.
      Met veel lof mem wij melding maken van den Osfenkop 
     en Head, door het Ainflerdamlche Regeringslid SCHUYT 
     VAN CASTRICUM. Zulk een ode! voorbeeld verdient na- 
     voiging. De Maria Magdalena door w OLF toont ons zij- 
     ne onloochenbare verdieniten in het teekenen. A. n AA, 
     NEattINK te Utrecht, HARTMAN CH Z. te Maarsfen, w.
     HERRING, Vrouwe wARNSINCK, geb. HAAKMAN, jonk- 
     VI*011WC W. G. VA.N IDSINGA CC Leeuwarden% WAARDEN- 
     ITURG en ZEELANDER bragten, door meer of min verdien-
                   F f f a          Res

    710        EES :HOUIVING

    ilelijk werk, het hunne bij tot deze Tentooniteliing. De vilf     Landfchappen door SANTINI vonden wij in eeue to vreemde 
    Landfchappen door SANTINI vonden wij in eeue to vreemde 
    manier behandeid.
     De bonwkundige Teekeningen, meestal van het Monument 
    to Soestdijk, door PISSON te Gent, DEKKER te Rotter- 
    dam, J. KAMPHUYZEN en MOELE ja te Ant/es-dam w. 
    OFFERHAUS, VERSEHOOR te Gouda, j. D. ZOCHE R 
    te Leeuwarden, en SUYS cc Rome, gaven deskundigen gele. 
    genheid tot vergelijking. De teckening van de meeste flukken 
    was zeer naauwkeung.

                 Prenten.

     Van het Graveerweik kunnen wij niet dan met lof gewa- 
    gen. HULK Was reeds Lang als geoefend Plaatfnijder bekend.
    MEULEMEESTER,'F OR SFELL en OORTMAN hebben zeer
    groote vorderingen gemaakt. Wij vereeren hunne kunst; twar 
    vragen: zijn zij Nvezenlijk Nederlanders, waarom keeren zij 
    dan niet terng? Op deze wijze zijn zij voor ons , even ais 
    een c L AESSENS en PORTMAN, verloren. Beter deed v E- 
    LYN, die ook nu fchoone proeven. van bekwaamheid gaf, en 
    rijkelijk werk vindt.
     De jonge H O D GE S en G RED NE R pogen te regt het yak 
    der Zwartekunst ook bier te larhie te handhaven. Geene kunst--    foort moet voor ons verloren gaan, en wij gelooven, dat 
    foort moet voor ons verloren gaan, en wij gelooven, dat 
    daaroin de flultjes met Beesten, op glas, door A. H oE v E- 
    NAAR, to Utreclet, niet verkeerdelijk geplaatst waren.
     De Hr. M I c H A u T, thans Medaljeur van het Rijk, gal 
    eenige fraaije Munten en Medaljes; eon yak, alhier met eenen 
    MOLSHEY en LAGEMAN geheel nitgeftorven. Men zegt , 
    Id LC H AU T woont te Utrecht. Wij vragen: waarom is hij 
    dan thans weder elders, daar er zoo veel flempelwerk , voor 
    zoo gewigtige Nederlandfche hooldgebeurtenisfen te bewer- 
    ken, gereed ligt? Hij keere fpoedig terug , en nerve iVeder- 
    landfche Leerlingen aan voor eene zoo edele en door hem 
    zoo uitnemend beoefende kunst, waarin ooze laudaard op dit 
    pas tot zijne fchande achterlijk is!

               Beeldhouwkunst.

      Ook in de Beeldhouwkunst waren wij finds den dood van 
                              eenen

               DER TENTOONSTELLING. 781
     eenen ZIESENIS achterlijk , ja deze kunst was mede als 
     clood , toen de jeugdige kunftenaar P. 1. G A II R I t L zich voor 
      eenigen tijd alhier vestigde. De !lad ilinflerdain gal hem den 
      Licel van dier ilede Beeldhouwer ; het Gouvernement heeft hem 
      van' zijnen voorgenomen arbeid elders doen afzien; en alzoo 
      mogen wij ons land gelukwenfchen met het behoud van eenen 
      man, die door uitnernende Bujstes van twee verdienflelijke 
      Leden der vierde Klasfe van het Inflitunt op deze Tentoon- 
      ftelling heel doen blijken, dat hij een groot en eenig kun- 
      itenaar is. Nog meer blinkt dit nit in de derde Buste, die van den 
      Admiraal VAN KINSBERGEN, en in het daarnaar vervaar- 
      digde marmeren Borstbeeld, op de groote zaal van het Mu- 
      zeum voorhanden. Den verdienflelijken GABRIL onthreekt 
      niecs , dan werk en aanmoediging; hierop heeft hij door zijn 
      uitftek-end kunscvermogen , en de noodzakelijkheid, om-jon- 
      gelingen ook in dit vak op te leiden, dubbel regt.
       Minder beviel ous het Borstbeeld van Z. M. onzen Ko- 
      ming, door den Hr. GODECIIARLE te Brusfd, vooral was 
      de gelijkenis en het kostuum betreft.

       En ziet daar onze tack, naar ons beste weten, en zoo wij 
      meenen zonder partijdigheid, waartoe wij geen de minfle re- 
      den hebben, volbragt! Zooveel wij ons herinneteu, hebben wij 
      niets vergeten, dan alleen zeker Yrouwebeeld, zoo als zij, 
      nit het bad komende, door den Hr. L E F E B R E, van Brusfel, 
      was gefchilderd, en in de laatfle dagen ten tow; geileld. Hij 
      had, gunde hij het afbeelcifel der Koningin ten voeten nit 
      min de Tentoonftelling Met, ook dit fink elders mogen laten 
      bezien.
       Ten flotte, Landgenooten! Uwe eigene belangftelling, uwe 
      regt hartelijke deelneming is meer waard dan ons gefchrijf. 
      Blijft in de vaderlandiche kunst weer en meer werkeliik deel 
      semen, en gelooft, dat het inderdaad nicer ceconomie is, met 
      goede lchilderflukken van moderne Meesters , dan met Engel- 
      [the of Franfche modeprenten, uwe kamers te verfieren. Wie 
      weer zelfs, of het Met eene zeer goede geldbelegging ware; 
      Zeker is zij nuttig en genoegelijk. Aan deze loffelijke ge- 
      woonte der Vaderen is de Hollandfche Schilderfchool hare ei- 
      genaardige !trekking en haren door de ganfche befchaafde we- 
      Feld fchitterenden luister verfchuldigd.
                   F f f 3         NOE.

    782       MOEDIG OEDRAG



     MOEDIG GEDRAG VAN TWEE VADERLANDSCHE MANNEN, 
          TER REDDING VAN EEN MEDEMENSCH.

    -gyp de fpreuk: ik ben een mensch, en acht niets , wat 
    den mensch aangaat, vreemd of onverfehillig, door alle tijden     been billijke toeju!ching, dan is elk aandoenlijk verhaal van 
    been billijke toeju!ching, dan is elk aandoenlijk verhaal van     doorgeftane ellende of gevaar, bij menfchen, het gevoelige
    doorgeftane ellende of gevaar, bij menfchen, het gevoelige
    hart welkom ja, waar de gevoeligheid in pijnlijken afkeer 
    van al zulk verhaal is ontaard, daar loopen de menfchelijk- 
    heid, de deelneming in alles, wat den mensch betreft, de 
    trek der algemeene bloedverwantfchap, en de werkdadige 
    naastenliefcle zeer groot gevaar. — Maar, indien alwat den 
    mensch betreft, veel meer seat den mensch vereert, verkwik- 
    king en voedfel is voor het welgeftemde hart; het loffelijk 
    voorbeeld van ijverige, moedige en even onbaatznchtige men- 
    fchenliefde troost en fireelt, verheft en bemoedigt ieder, die    daarvan getuige is: zijn geloof aan de menschheid en aan 
    daarvan getuige is: zijn geloof aan de menschheid en aan 
    zich zelven klimt: hij legt zelfs het boek , dat hem zulk 
    een final der Goddelijke kracht in den menfchelijken hoe-
    zem, vrijheid door liefde werkzaam, voor oogen fielt hij 
    legt het Met neder, zonder zelf gelukkiger en beter te zijn 
    geworden. — Moge het volgend verhaal deze waarheid be- 
    vestigen!
     Een visfcher in het Vriefche dorpje Heeg, met name s y- 
    BREN ABES VLIEGER, had op den IS Maart clezes.jaars 
    het ongeluk om in bet water te vallen. Bezig zijnde, zijne 
    toot, welke hij onder zeil had gebragt, van wal te flooten, 
    geraakte hij over boord. Hij klemde zich echter nog met de 
    banden vast aan den rand des vaartuigs, en zou zich, door 
    infpanning van alle kracht, welligt weer opgeheven en binnen 
    gebragt bebben; doch ongelukkig was zijne poging, om de 
    boot van wal te brengen, maar al te wel gelukt; het zeir vac-     te in denzelfden oogenblik wind, en het vaartuig fnelde met 
    te in denzelfden oogenblik wind, en het vaartuig fnelde met 
    kracht bet uitgebreide meer in, dat van firaksgenoemde dorp- 
    je den :iaam ontleent. De proeven , om het fchip bin., 
    nen te kotnen, waren nu flechts afmattingen, die hem het: 
    vasthouden van de geflingerde boot, tegen welke de toene= 
    meude golven hemzelven nu met geweld aanfmakten, dun 
    weer dreigden CC onticheuren, meer en meer moeijelijk mask- 
    ten, Verfchrikkelijke toefland! geheel alleen midden in de 
                              woes,

               VAN TWEE VADERLANDSCHE MANNEN. 7,13

       woeste baren, bij het gieren van eenen wind, tot form aan- 
       gegroeid! zonder anderen (term dan eene zwakke boot, aan 
       welke hij, bij alle infpanning, met zeer onwisfe heehtfels 
       lrangt, die onder de afmatting der onophoudelijke fingering 
       ten laatfte moeten bezwijken! zonder eenig berraald uitzigt op 
       redding, maar met duizend dooden voor het oog! De be- 
       wustheid zelve is hem, na meer dan een half our worflelens, 
       ontgaan; fchoon de natuur nog volhoncit, wat cooed en kracht 
       en bedaardheid eerst mogen gedaan hebben: vasthangende 
       rtan de boot, die hem al dieper en dieper in het meer voert.
        Op dit oogenblik wordt hij ontdekt door eenen Tjalkfchip- 
       per , ALBERT VOS, wonende te Wanneperveen , en zijn' 
       knecht , WILLEM YPE wonende te Amersfrord , (dat 
       Entine narnen gezegend zijn!) Dezen, eigen gevaar of dat 
       van fchip en lading verachtende, houden het vaartuig regt op 
       den man aan; maar, door en' zwaren bovenlast van turf 
       weinig gefchikt tot milk eene ondernerning, vervallen zij aan 
       lagerwal. Buiten faat deze zwarighcid te boven te komen, 
       werpt zich de knecht in eene kleine jol , door hen inedege- 
       voerd, doch zoo weinig befland tegen den geweldigen flag 
       van het water, •dac zij terflond bezwijkt, en, onder de praarn 
       met turf, die bovendien door het fchip word achteraange- 
       fleept, gedoken, als in de diepte begraven wordt. De knecht 
       redt zich ter naauwernood op deze praam ; maar is zoo weinig 
       afgefchrikt door bet geleden lijfsgevaar, dat hij dit onhandi- 
       ge voertuig zelf thans ten middel wil maken, om het niter- 
       fie ter redding te beproeven. Men maakc de pram los, 
       en, worfelende met mislukking op mislukking, flaagt hij 
       eindelijk om de boot op te vangen en aan te kiampen. Dc 
       lijder wordt binnen gehaald — maar geeft, helaas! gcenerlei 
       teeken van levee. Welk eerie teleurflelling! Hoe ontmoedi- 
       gend! Hoe gefchikt om nn eindelijk de armen te laten ne- 
       derhangen, en flechts op zichzelven bedacht te zijn! Don , 
       deze was de denkwijze der moedige marine:: niet, die, even 
       vrij van dom vooroordeel als verfaagdheid in den uiterften 
       mood, thans aan hun eigen boord de beste middelen re werk 
       ftellen om den ongelukkigen bij te brengen. Zij Hagen — 
       zij hebben den man en bet middel zijner kostwinning gered — 
       aij brengen hem tot de zijnen weder, en zijn beloond. Hun 
       fchip moge al verzeild liggen, op den grond vastzitten, en, 
       ondanks alle aangebragte hulp, Cook die des geredden) Met 
       dan met verlies van twee, drie dagen kunnen viot gemaakt
                         F f f 4            wor.

    784 MOEDIG GEDRAG VAN TWEE VADERLANDSCHE MANNEN.

    worden, om zijue reis te vervolgen, en de jol geheel verlo-     ren zijn — dit alles is niets. Noch het een noch het an- 
    ren zijn — dit alles is niets. Noch het een noch het an- 
    der kan hen bewegen, de minfle fchadeloosflelling of beloo-     ning, van wien ook, te vragen. Het hart is hun loon; de 
    ning, van wien ook, te vragen. Het hart is hun loon; de 
    vrengde des geredden is het. Waagden zij Met op derzelver 
    enkele kans Ichip en lading, leven en geLondheid bij zoo 
    groote armoede van middelen — met zoo blijkbaar gevaar 
    van alles te verliezen? En zouden ze nu, daar de prijs be-
    haald is, en flechts een klein deel verloren gegaan zou- 
    den ze nu om belooning denken? de edelfle voldoeuing van 
    hun hart voor weinig gouds verkoopen?
     Jk, zoo denkr, zoo gevoelt de regtfchapene man. Zoo 
    fpreekt de natuur, de onbedorvene, in den mensch. Hij be- 
    rekent gee.n gevaar — door deelneming ontgloeid, bemint hi;     den medemensch als zich zelven; en wat valt er nog te be- 
    den medemensch als zich zelven; en wat valt er nog te be- 
    rekenen, buiten pligt eu deugd, wanneer het leven in gevaar     is? Maar, dit mag ons niet terughouden hnnnen lof te •er- 
    is? Maar, dit mag ons niet terughouden hnnnen lof te •er- 
    kondigen — op onze heurt te voldoen aan de behoefte van 
    een dankbaar hart, dat uit naam der menschheid fpreekt. 
    Neen, elk moedige die deugd, die onverdorvenheid, die ede. 
    le liefde aan — make boar bekend — doe haar fchatten op 
    den regten prijs — en fchitteren met den luister, die ondank    en bedilling en koude minachting te nietig fchijnt! Hiertoe 
    en bedilling en koude minachting te nietig fchijnt! Hiertoe     flrekc oolt dit berigt, hetwelk God zegene en vruchtbaar 
    flrekc oolt dit berigt, hetwelk God zegene en vruchtbaar 
    make!


      DE WINTERHAARD, EEN GESCHENK DER VRIENDSCHAP.

         Zwaai, in 't ongeregeld woelen,
          Wintervorst! den llrengen Oaf; 
         Saud, daar we uw geweld gevoelen,
          De uitgeleefde bladren af;
         Doe, daar niers uw' wrok kan ffillen, 
         leder van uw' adem rillen,
          Die de dorrende akkers blaast; 
         Doe de lucht van dampen zweilen, 
         Daar de zon, in 't nederhellen,
          Haar' beperkten togs verhaast.

                             Over-

           IIE WINTERHAARD.725
       Overftelp , in 't magtloos fchijnen,
        'e Lieflijk Licht door fombren nacht; 
       Laat het tenger fcheutje kwijnen,
        Nargeftort door hageljagt; 
       Klem de ftroomen in uw banden; 
       Doe ons huivrend klappertanden,
        Als gij buldrend ons omzweeft, 
       En, omftuwd van woeste orkanen, 
       Ons, bij elken fchok, doet wanen ,
        Dat Natuur heeft uitgeleefd.
       Ik ontduik uw temloos woeden,
        Dat ons zoo veel ijzing baart, 
       Om de kalmte in 't hart te voeden ,
        Bij den koesterenden haard.
       In het uitgewoekerd uurtje
       Flikkert daar 't weldadig vuurtje,
        Tot verwarming van het bloed; 
       En, bij 't glimmen 11311 de vonken, 
       Baart, wat vriendfchap beefs gerchonken,
        Vreugde aan 't opgeruimd gemoed.
       Stichtte de oudheid ook aitaren, 
        Aan de vriendfchap toegewijd; 
       Nutter offerand' te Oren,
        Is het doel van onzen tijd. 
       Bier vervliegt, bij luide galmen, 
       Alles niet in ijdle walmen,
        Waaruit vlam en gloeijing fprnit; 
       Neen, bier deed de wijsheid winuen: 
       Want de gloed vergaOrt zich biunen, 
        En breidt zich verkwikkende nit.
       Zelfs door 't altijd koele marmer
        Wordt de koude als afgewend, 
       En 't genictend hart flaat warmer,
        Daar 't een vriendfchapsblijk erkent: 
       't Staal, dat, door het helder blinken, 
       lecler' wahn terug doer zinken,
        Die 't verrasfend overzweeft, 
       Toont, dat aan 't opregt bedoelen, 
       Dat de vriendfchap doer gevoelen,
        teen befmettende adem kleeft.
              Fff 5

        116              DE IVINTEXHAARO.
                Is de vorm dan ook gebleven,
                  't Doel is eindloos meerder waard: 
                Vriendfchap doer hare offers zweven 
                  In den koesterenden haard.
                'k Voel me er telkens door verkwikken, 
                Als de flormen ons verfchrikken,
                  En de God van 't Noorden woedt: 
                Daar zijn rod mij niet ken treffen, 
                Mag ik ook, verrukt, befeffen,
                  Wat de guile vriendfchap doet.
                Wordt de orkaan dan telkens flouter, 
                  Hoe er meer voor 't woeden zwicht,
                Koestren we ons gerust bij 't outer,
                  Door de vriendfchap opgerigt. 
                Uit de keur van HoHands veenen 
                Wil ik 't offer kracht verieenen.
                  o, Hier is het wEl to zijn! 
                Bij het giimmen van tie vonken,
                Kweekt wac vriendfchap heeft gefchonken,
                  Hier een' nieuwen zonnefchijn.
         1816.                                 M. W.


         DE GEWaZENE STATENRAMER TE UTRECHT, BU UET VE1:- 
           VAARDIGEN VAN DEZELVE TOT EEN MUSEUM, SPRE- 
                        KENDE INGEVOERD.

                Wat 's dit?... war boor ik?... flag op flag!
                Wat of dat dreunen \wenn may
                  Dier zware hamerflagen!
                Men drilt , met forschgefpierde hand, 
                Den taaijen beitel in den wand
                  En muren, die mij fcbragen.
                Och janskerk, oude vriend en hum!
                Waarom Loch fplijt men dus mijn' muur?
                  Wet heb ik dan misdreven?
                Maar, boor ik wel?... wil men mij weer 
                Den onden luister van weleer,
                  Mijn' grootfchen fiend hergeven?  Nog

                FICHTE EN ANAXAGORAS. 71E19

      BMUS , DAT FICHTE EEN ANAXAGORIST, OF ANAXAGORAS EEN 
                  FICEITIAAN WAS.

      Pat wist ik gisteren nog niet, maar nu weet ik het, en de 
      ontdekking is te belangrijk , dan dat ik ze niet oogenblikkelijk 
      van (lapel zoo laten loopen. Eckel-id is het, dat de Ionifehe 
      Wiisgeer ANNXAGORAS de eerfle was onder de Grieken, die 
      de groote waarheid predikte, dat ooze wereld haren worm re 
      danken heeft aan een redelijk Wezen, afgefcheiden van de Ito& 
      fe; welk Wezen hij vows noemde, ziel, gent. Een Fransch- 
      man, de Griekfche letters befparende, gebruikte de gewone 
      ItatiaanIche letters; l'esprit , qu'il appelloit NOUS. Dit Franfche 
      artikel wordt no overgenomen in het Duitfche Converfations- 
      lexikon , derde Uitgave: en daar beet het: Avaxagoras 
      babe fein philofophilchh Princip WIR genannt; omdat er name- 
      lijk in bet Fransch flood, Nous.
       Zoo ziet, men, nieuws is er onder de zonne niet. F lc [1T£ 
      fpon de geheele wereld nit zijn fubjectif lck , en zinaxagoras 
      nit zijn Wir. De eertle zegt: lk Fichte, gelijk de Boning van 
      Spanje, Ik de Boning: de andere zegt: Wir, en doer in Com- 
      iagnie met andere menfchen : maar de zaak komt per clot van 
      rekening op hetzelfde nit,
       .Leyden.                 E. A. B .....
              TWEE ILLUMINEER- ANECDOTEN.
       n IZIO bezocht °LEON zijne Bci7fc e Provincien. 
      Ilij kwam ook te Cent, en het fpreekt vanzelve, dat des 
      avonds de eanIche Stad verlicht moest zijn. Op een plein aldaar 
      is eene Hal, de kleine geheeten, waar een deel der Vleesch- 
      houwers zijne marktplaats heeft. Deze nu hadden eene bij- 
      eenkornst, ten einde met elkander een opfchrift nit te zwee- 
      ten. Men kon bet maar niet Eons worden; doch des avonds 
      las men in doorfehijnend licht:
             LES PETITS MATCHERS DE GAND 
             A NAPOLEON LE GRAND. (*)

       Toen onlangs het Vredefeest in Duitschland werd gevierd, 
      beijverde zich in- elke Stad iedereen, cep opfchrift te 'eve- 
      ren, dat opmcrking wekte. Een eerlijk Burgerman,, die thans, 
      in zijn eigen zwaar belast geweest zijnde huis, her benedenfle 
      gedeelte bewoonde, had, als huurders, op de eerfle verdie- 
                                      ping
       (1`) DE KLEINE SLA GTERS TAN GENT AAN NAPOLEON, DIN GROOTENL

     Ise      DE GELUKKIGE ECM'.


            DE GELUKKIGE ECU-T.

             (Vrij naar 't Hoogduitsch.)

          Betgeen ik zocht, heb ik gevonden: 
          Een huwlijkspaar, zoo naauw verbondeti, 
          Dat bet een voorbeeld was van trouw. 
          Nook zag ik meer te vreden menfchen.
          De echt was het toppunt hunner wenfchen, 
          Het hoogite lot voor man en vrouw. 
          Gelijke geest bezielde beiden;
          Men zag hun zaam zich vreugd bereiden, 
          Of deelen in elkanders (mart.
          Neen, nimmer kan in twee perfonen 
          Meer er-nsgezindheid zich vertoonen: 
          get was an hoofd, den ziel, an hart. 
          De morgenzon zag hun te zamen 
          Het levensplan des dags beramen; 
          Geen bezigheid dreef hen uiteen. 
          Zij reden, gingen, fprongen, Iieperk, 
          Zij aten,' dronken, waakten, fliepen 
          Steeds met elkander, nooit alleen. 
          Zij waren anig in hun' woorden; 
          Volmakter zijn er geese akkoorden,
          Dan 't Iiefde-akkoord van 't minuend paar. 
          Zij fireden maar, vereend van zinnen, 
          Was 't needs een ilrijd, wie in 't beniinnen 
          Den prijs zou winner van ekadr.
          Dus leidden zij 't genoeglijkst
          Dat ooit aan menfchen ward gegeven ; 
          Zij ftierven zonder vrees of pijn. — 
          Wanneer? — Hoe kunt gij dat nog vragen! 
          Een week flechts, na de bruiloftsdagen. 
          Zou 't anders niet een fprdokje zijn?
      Rijswijk, 24. Nov. 1816. M. S.

        293          TWEE ILLUMINEER ANECDOTEN.
        ping een voormalig Officier van de Landweer, en op de twee- 
        de een Jood, die handel deed in de loterij enz. De eigenaar 
        Hain de ganfche verlichting van zijn huis op zich , en bene- 
        den las men: WIJ HEBBEN GELEDEN — op de eerfie verdie- 
        ping: mi. HEBBEN GESTREDEN -- op de tweede: WIJ HEBBEN 
        GESNEDEN.


                     ONWETENDE ZONDIGT NIET.
        ten Prior der Karthuizers beyond zich eons op een treffelijk 
        gastmaal van enkel vastenfpijzen, en gevoelde grooten trek 
        om van eenen fchotel te nuttigen, die hem zeer geroemd 
        werd. „ Om 's Hemels wille, Pater, doe dat niet!" beet 
        hem de vrome kloosterbroeder in het oor, die hem verzel. 
       (le en thans naast hem zat: „ ik ben in de keuken geweest, 
       „ en heb met eigene oogen gezien, dat men daar boter bij
         gedaan heeft." — Ei , voor den duivel! hernam de Prior 
        gemelijk: wat hadt gij dan ook in de keuken te doen?


                      GEWIGTIG ONDERSCHEID.
       Een zekere Aartsbisfchop, die finds lang naar den Kardi- 
       naalshoed reikhalsde, zeide eeps tot een' zijner vertrouwden:

       29Ik weet niet, hoe gij 't aanlegt, om altijd zoo gezondee zijn. Ik leef even matig als gij, en ben toch onop.      „ houdelijk met hoofdpijn , flapeloosheid en eene groote on- 
.      „ houdelijk met hoofdpijn , flapeloosheid en eene groote on- 
       „ rust gekweld.” — flat uwe Eminentie niet zoo gezond is 
       als ik, was het antwoord, snag wel daaryandaan komen, slit 
       ik het hoofd in den hoed, maar gij den hoed in het hoofd 
       hebt!


                      VERNUFTIGE WENDING.
       Be groote Prins VAN coNDi, vermoedende dat de Abt 
       v or se N o N hem beleedigd had, beklaagde zich deswege bij 
       een' zijner vrienden. VoISENoN, hiervan onderrigt , ging 
       naar het Hof, om zich van de aangetijgde blaam te zuiveren. 
       CoNDA, hem ziende, keerde hem den rug toe, ten elude 
       het onderhoud met hem te ontwijken. „ Nu, Vorst," riep 
       de Abt nit, „ ben ik voldaan; daar ik zie, dat ge mij Met 
       „ behandelt als uw vijand! "

     DE STATENKAINIER TE UTRECHT SPREKENDE INGEVOEED. :17
         Nog lieugt mij, ja, die gulden tijd, 
         Toen ik, aan Themis dienst gewijd,
          Haar heiligdom mogt dekken ; 
         Toen ik, in Utrechts grijze vest, 
         Aan de achtb're Staten van 't gewest
          Ter Raadzaal mogt verflrekken.

         0, dat ik eens getuigen mogt
         Van 't geen er immer werd gewrocht 
          Hier binnen mijne deuren!
         Wat heb ik dikwerf niet gehoord, 
         En menig' flillen zucht gefinoord 
          Bij 't geen ik zag gebeuren!

         Dan och , wait lot viel mij to beurt! 
         Mij wcrd geen aanzien waard gekeurd; 
          1k zag ,n]jne achting krenken,
         En aan 't Paleis, dat weidsch geflichr, 
         Door vreemdc fpilzucht opgerigt, 
          Mijue oude regten fchenken.

         Toen zonk mijn luister in het flof, 
         En Themis zag haar tempelhof 
          Te jammerlijk vergeten;
         1k werd den Krijgsman ingeruimd; 
         En nu, verwaarloosd en verzuimd, 
          Lag al mijn glans verfmeten.

         Maar thans rijst weer mijn hell ten top; 
         De kunstmin rigt hare outers op
          In mijn verlaten zalen.
         Waar eens 's Lands Raad vergaderd zat, 
         Zal nu voortaan der Kunaen fchat, 
          Minerva's rijkdom, pralen.

         Gaat, werkli&n, gaat dan rustig voort! 
         Voltooit uw' arbeid ongeflisord!
          Komt, ijv'rig aan 't herbouwen!
         'k Verhef dan flatig weer mijn kruin, 
         En zal, herrezen uit het puin,
          Eens Nedrlands bloei aanfchouwen.
     Utrecht , Nov. 1816. 3'. is. CPR